BALAGTASAN: Bulaklak ng Lahing Kalinis-linisan - Jose Corazon de Jesus

Lakandiwa: Yamang akoy siyang Haring inihalal Binubuksan ko na itong Balagtasan, Lahat ng makatay inaanyayahang Sa gawang pagtula ay makipaglaban. Ang makasasaliy batikang makata At ang bibigkasiy magagandang tula, Magandang kumilos, may gata sa dila At kung hindi ay mapapahiya. Itong balagtasa'y galing kay Balagtas Na Hari ng mga Manunulang lahat, Itoy dating Duplong tinatawag-tawag Balagtasan ngayon ang ipinamagat. At sa gabing itoy sa harap ng bayan Binubuksan ko na itong Balagtasan Saka ang ibig kong ditoy pag-usapan: BULAKLAK NG LAHING KALINIS-LINISAN. Tinatawagan ko ang mga makata, Ang lalong kilabot sa gawang pagtula, Lumitaw na kayot ditoy pumagitna At magbalagtasan sa sariling wika. Paruparo: Magandang gabi sa kanilang lahat Mga nalilimping kawal ni Balagtas, Akoy paruparong may itim na pakpak At nagbabalita ng masamang oras. Nananawagan po, bunying Lakandiwa, Ang uod na dating ngayoy nagmakata, Naging paruparo sa gitna ng tula At isang bulaklak ang pinipithaya. Sa ulilang harding pinanggalingan ko Laon nang panahong nagtampo ang bango, Ngunit aywan bagat sa sandaling ito Ay may kabanguhang binubuhay ako. May ilang taon nang nagtampo sa akin Ang bango ng mga bulaklak sa hardin, Luksang Paruparo kung akoy tawagin, mata koy luhaan, ang pakpak koy itim. Bunying Lakandiwa, dakilang Gatpayo, Yaring kasawiay pagpayuhan ninyo, At si Lakan-iLaw ang gagamitin ko Upang matalunton ang naglahong bango. Lakandiwa: Sa kapangyarihan na taglay ko na rin Ikinagagalak na kayoy tanggapin, Magtuloy po kayo at dito sa hardin, Tingnan sa kanila kung sino at alin. Paruparo: Sa aking paglanghap ay laon nang patay Ang bango ng mga bulaklak sa parang, Ngunit ang puso koy may napanagimpang Bulaklak ng lahing kalinis-linisan. Ang bulaklak ko pong pinakaiirog Ubod na ng gandat puti ang talulot, Bulaklak po ito ng lupang Tagalog, Kapatak na luhang pangalay kampupot. Kung kaya po naman di ko masansala Ang taghoy ng dibdib na kanyang dinaya, Matapos na siyay diligan ng luha Nang siyay umunlad, nagtagonawala! Isang dapit-hapong palubog ang araw Sa loob ng hardin, kamiy nagtaguan, Paruparo, anya kitay tatalian, Akoy hanapin mot kung makitay hagkan. Isang panyong puting may dagta ng lason Ang sa aking matay itinakip noon, At ang Bulaklak koy bumaba sa dahon, Nagtago pa mandin at aking hinabol. Hinabol-habol ko ang bango at samyo Hanggang makarating ako sa malayo, At nang alisin na ang takip na panyo Wala si Kampupot, wala yaring puso. Ang taguang biroy naging totohanan Hanggang tunay na ngang mawala sa tanaw, At ang hinagpis ko noong akoy iwan, Baliw na mistula sa pagsisintahan. Sa lahat ng sulok at lahat ng panig Ay siya ang laging laman niring isip, Matulog man akoy napapanaginip, Mistulang nalimbag sa sugatang dibdib. Sa apat na sulok ng mundong payapa Ang aking aninoy tulang nabandila, Paruparo akong sa matay may luha, Ang mga pakpak koy may patak na luksa. Ang sakdal kong ito, Lakandiwang mahal, Ibalik sa akin, puso kong ninakaw, At kung si Kampupot ay ayaw po naman, Ay ang puso niya sa akiy ibigay. Bubuyog: Hindi mangyayari at ang puso niyay Karugtong ng aking pusong nagdurusa, Puso ni Bulaklak pag iyong kinuha Ang lalagutin moy dalawang hininga. Pusong pinagtali ng isang pag-ibig Pag pinaghiwalay kapanga-panganib,

Page26

Dagat mat hatiin ang agos ng tubig, Sa ngalan ng Diyos ay maghihimagsik. Ang dalawang ibon na magkasintahan, Papaglayuin mot kapwa mamamatay, Kambal na pag-ibig pag pinaghiwalay, Bangkay ang umalis, patay ang nilisan, Paruparong sawing may pakpak na itim Waring ang mata moy nagtatakipsilim, At sa dahil sa diwang baliw sa paggiliw Di man Kampupot moy iyong inaangkin. Dinaramdam ko rin ang dinaranas mo At sa kasawiay magkauri tayo, Ako may mayroong nawawalang bango Ng isang bulaklak kaya naparito. Buhat pa kanginang ikawy nangungusap Bawat salita moy matulis na sibat, Saka ang hanap mong mabangong bulaklak, Luksang paruparo, siya ko ring hanap. Ipahintulot mo, Paruparong luksa, Dalitin ko yaring matinding dalita. Itulot mo rin po, Hukom na dakila, Bubuyog sa sawiy makapagsalita. Paruparo: Di ko pinipigil ang pagsasalaysay Lalot magniningning ang isang katwiran, Ngunit tantuin mo na sa daigdigan Ang bawat maganday pinag-aagawan. Lakandiwa: Magsalita kayo at ipaliwanang Ang ubod ng lungkot na inyong dinanas, Paano at saan ninyo napagmalas Na ito ang siya ninyong hinahanap? Bubuyog: Sa isang malungkot at ulilang hardin Ang binhi ng isang halamay sumupling, Sa butas ng bakod na tahanan namin Ay kasabay akong isinisilang din.

Ngayon, tanda ko ngang kayoy nagtaguan Habang akoy kanlong sa isang halaman, Luksang paruparo nang ikawy maligaw Ang aking halakhak ay nakabulahaw. Ang inyong taguan, akala koy biro, Kaya ang tawa koy abot sa malayo, Nganit nang ang sayay tumagos sa puso Sa akin man pala ay nakapagtago. Lumubog ang araw hanggang sa dumilim Giliw kong bulaklak din dumarating, Nang kinabukasat muling nangulimlim Ay hinanap ko na ang nawalang giliw. Nilipad ko halos ang taas ng langit At tinalunton ko ang bakas ng ibig, Ang kawikaan ko sa aking pag-alis Kung di makitay di na magbabalik. Sa malaong araw na nilipad-lipad Dito ko natunton ang aking bulaklak, Bukong sa halik kokaya namukadkad Di ko papayagang mapaibang palad. Luksang Paruparo, kampupot na iyan, Iyan ang langit ko, pag-asa at buhay, Ang unang balik kong katamis-tamisan Sa talulot niya ay nakalarawan. Paruparo: Hindi mangyayaring sa isang bulaklak Kapwa mapaloob ang dalawang palad. Kung ikaw at akoy kanyang tinatanggap Nagkasagi sana ang kanitang pakpak. Ikaw ay Bubuyog, sa urang sumilang Nang makalabas kay saka mo hinagkan: Ako ay lumabas sa kanya ring tangkay, Sino ang malapit sa pagliligawan? Una muna akong nag-uod sa sanga Na balot ng sapot ng pagkaulila, Nang buksan ng Diyos yaring mga mata Bulot dahon namin ay magkasama na. Sa ugoy ng hangin sa madaling-araw Nagduruyan kaming dalawa sa tangkay, At kung bumabagyot malakas ang ulan, Ang kanya ring dahon ang aking balabal. Sa kanyang talulot kung may dumadaloy Na patak ng hamog, aking iniinom; Sa dahon ding iyon ako nagkakanlong Sa init ng araw sa buong maghapon. Paano ngang siya ay pagkakamalan Na kamiy lumaki sa iisang tangkay,

Nang iyang halamay lumaki, umunlad, Lumaki akot tumibay ang pakpak, At nang sa butas ko akoy makalipad Ang unang hinagkay katabing bulaklak. Sa kanyang talulot unang isinangla Ang tamis ng aking halik na sariwa, At sa aking bulong na matalinghaga Napamukadkad ko ang kanyang sanghaya. Nang mamukadkad na ang aking kampupot Sa araw at gabi akoy nagtatanod, Langgam at tutubing dumapo sa ubod Sa panibugho koy aking tinatapos.

Page26

Kaya nga kung akoy sa kanya nabuhay Ibig ko rin namang sa kanya mamatay. Bubuyog: Huwag kang matuwa sapagkat kaniig Niyaring bulaklak na inaaring langit, Pagkat tantuin mo sa ngalang pag-ibig Malayo mat ibig, daig ang malapit. Saka ang sabi mong sa mutyang kampupot Nakikiinom ka ng patak ng hamog, Kaunting biyaya na bigay ng Diyos, Tapang ng hiya mong ikaw ang lumagok. Ikawy isang uod, may bulo kang taglay; Sa isang bulaklak lasot kamatayan, At akong bubuyog ang dala koy buhay Bulong ng hiningang katamis-tamisan. Paruparo:Akong malapit nay napipintasan mo, Ikaw na malayo naman kayay pano? Dalaw ka nang dalaw, di mo naiino, Ay ubos na pala ang tamis sa bao. Bubuyog na laging may ungol at bulong Ay nakayayamot saan man pumaroon, At ang katawan moy mayrong karayom Pano kang lalapit, di naduro tuloy? Di ka humahalik sa mga bulaklak, Talbos ng kamote ang siya mong liyag, Ang mga bintanay iyong binubutas, Doon ang bahay mo, bubuyog na sukab. Ikaw ay bubuyog, akoy paruparo, Iyong mga bulong ay naririnig ko; Kung dinig ng lahat ang panambitan mo Hiya ni Kampupot, ayaw na sa iyo. Bubuyog: Kundi iniibig ang nakikiusap Lalo na ang tahimik na tatapat-tapat, Kung ang magsalitay di-magtamong-palad Lalo na ang dungong di makapangusap. Lilipad-lipad ka na payaot dito Pasagilang-bingit, at patanaw-tao, Pag ligaw-matanda sa panahong ito Pagtatawanan ka ng liligawan mo. Ikawy paruparo, ako ay bubuyog Nilang ka sa tangkay, ako ay sa bakod, Ngunit saang panig nitong sansinukob Nakakatuwaan ang paris mong uod? Saka, Paruparo, dapat mong malamang Sa mulat mula pay di ka minamahal, Ang panyong panali nang ikaw ay takpan Ikaw ang may sabing may lason pang taglay.

Paruparo: Ganyan ang hinalang namugad sa dibdib, Pagkat napaligaw ang aking pangmasid, Hindi pala lasot dagta ng pag-ibig Ang sa aking panyoy kanyang idinilig. Bubuyog: Dadayain ka ngat taksil kang talaga At sa mga dahoy nagtatago ka pa. Paruparo: Kung akoy dinayat ikaw ang tatawa Sa taglay kong bulo nilason na kita. Bubuyog: Pagkat ikawy taksil, akin si Kampupot. Siyay bulaklak ko sa tabi ng bakod. Paruparo: Bulaklak nga siyat akoy kanyang uod. Lakandiwa: Tigil na Bubuyog, tigil Paruparo, Inyo nang wakasan iyang pagtatalo; Yamang di-malaman ang may-ari nito, Kampupot na iyay paghatian ninyo. Bubuyog: Kapag hahatiin ang aking bulaklak Sa kay Paruparoy ibigay nang lahat; Ibig ko pang akoy magtiis ng hirap Kaya ang talulot niya ang malagas. Paruparo: Kung hahatiin poy ayoko rin naman Pagkat pati akoy kusang mamamatay; Kabyak na kampupot, aanhin ko iyan O buo wala ngunit akin lamang. Lakandiwa:Maging si Solomong kilabot sa dunong Ditoy masisira sa gawang paghatol; Kapwa nagnanasa, kapwa naghahabol, Ngunit kung hatiiy kapwa tumututol. Ipahintulot pong sa mutyang narito Na siyang kampupot sabihin kung sino Kung sino ang kanyang binigyan ng oo, O kung si Bubuyog, o kung si Paruparo. Kampupot: Ang kasintahan koy ang luha ng langit, Ang Araw, ang Buwan sa gabing tahimik, At si Bubuyog pot paruparong bukid, Ay kapwa hindi ko sila iniibig. Paruparo: Matanong nga kita, sinta kong bulaklak, Limot mo na baga ang aking pagliyag? Limot mo na bagang sa buong magdamag Pinapayungan ka ng dalawang pakpak? Kampupot:Tila nga, tila nga sa akiy mayroong Sa hamog ng gabi ay may nagkakanlong, Ngunit akala koy dahon lang ng kahoy At di inakala na sinuman yaon. Bubuyog: At ako ba, Mutya, hindi mo na batid Ang mga bulong kot daing ng pag-ibig, Ang akin bang samo at mga paghibik

Page26

Na bulong sa iyoy di mo ba narinig? Kampupot: Tila nga, tila nga akoy may napansing Daing at panaghoy na kung saan galing, Ngunit akala koy paspas lang ng hangin At di inakala na sinumat alin. Bubuyog: Sa minsang ligayay tali ang kasunod, Makapitong lumbay o hanggang matapos. Paruparo: Dito napatunayan yaong kawikaan Na ang paglililoy nasa kagandahan. Bubuyog at Paruparo: Ang isang sanglang naiwan sa akin ay di mananakaw magpahanggang libing. Lakandiwa: Ang hatol koy ito sa dalawang hibang Nabaliw nang hindi kinababaliwan: Yamang ang panahon ay inyong sinayang Kayat nararapat na maparusahan. Ikaw ay tumula ngayon, Paruparo Ang iyong tulain ay Pagbabalik mo, At ang Pasalubong sa babaing lilo, Bubuyog, tulain, ito ang hatol ko. (Pagkatapos tumula ni Paruparo) Lakandiwa: Sang-ayon sa aking inilagdang hatol, Ay ikaw Bubuyog ang tumula ngayon; Ang iyong tulain ay ang Pasalubong Ng kabuhayan mong tigib ng linggatong. (Pagkatapos tumula ni Bubuyog) Minamahal namit sinisintang bayan, Sa ngayoy tapos na itong Balagtasan; At kung ibig ninyong sila ay hatulan, Hatulan na ninyo pagdating ng bahay.

Page26

Walang Sugat ni Severino Reyes

UNANG BAHAGI I Tagpo: (Tanggapan ng bahay ni Julia. Si Julia at ang mga bordador. Musika) Koro : Ang karayom kung iduro Ang daliriy natitibo, Kapag namali ng duro Burda namay lumiliko Anong dikit, anong inam Ng panyong binuburdahan, Tatlong letrang nag-agapay Na kay Tenyong na pangalan. Ang karayom kung itirik tumutimo hanggang dibdib. Piyesta niyay kung sumipot Panyong itoy iaabot, Kalakip ang pusot loob, Ng kaniyang tunay na lingkod. Si Tenyong ay mabibighani Sa dikit ng pagkagawa Mga kulay na sutla, Asul, puti at pula. Julia : Panyot dito ka sa dibdib, Sabihin sa aking ibig Na akoy nagpapahatid Isang matunog na halik. Ang karayom kung iduro Ang daliriy natitibo. Hoy tingnan ninyo si Julia Pati panyoy sinisinta, Kapag panyo ng ibig Tinatapos ng pilit Nang huwag daw mapulaan Ng binatang pagbibigyan: Ang panyo pay sasamahan Ng mainam na pagmamahal. At ang magandang pag-ibig Kapag namugad sa dibdib Nalilimutan ang sakit Tuwa ang gumigiit. Mga irog natin naman Silay pawang paghandugan Mga panyong mainam Iburda ang kanilang pangalan. Julia : Piyesta niyay kung sumipot Panyong itoy iaabot Kalakip ang pusot loob Ng kaniyang tunay na lingkod. Nang huwag daw mapulaan Ng binatang pagbibigyan

Ang panyo pay sasamahan Ng mainam na pagmamahal. Salitain Julia : Ligpitin na ninyo ang mga bastidor at kayoy mangagsayaw na. (Papasok ang magkasintahan). (Lalabas si Tenyong). II TAGPO Tenyong: mo (Tenyong at Julia) Julia, tingnan ko ang binuburdahan

Julia

Julia : Huwag na Tenyong, huwag mo nang tingnan, masama ang pagkakayari, nakakahiya. Tenyong: Isang silip lamang, hindi ko na hihipuin, ganoon lang? ay Julia : Sa ibang araw, pagkatapos na, oo, ipakikita ko sa iyo. Tenyong: (Tangan si Julia sa kamay) Ang daliri bang ito na hubog kandila, na anakiy nilalik na maputing garing, ay may yayariin kayang hindi mainam? Hala na, tingnan ko lamang. Julia : Huwag mo na akong tuyain, pangit nga ang mga daliri ko. Tenyong: (Nagtatampo) Ay!

Koro Julia

: :

Koro

Julia : Bakit Tenyong, napagod ka ba? (Hindi sasagot). Masama ka palang mapagod. Tenyong: Masakit sa iyo!

Julia : (Sarili) Nagalit tuloy! Tenyong, Tenyong(sarili) Nalulunod pala ito sa isang tabong tubig! Tenyong: Ay!

Julia : (Sarili) Anong lalim ng buntunghininga! (Biglang ihahagis ni Julia ang bastidor). (Sarili) Lalo ko pang pagagalitin. Tenyong: Pupulutin ang bastidor at dala). Julia, Julia ko. (Luluhod) Patawarin mo ako; Hindi na ako nagagalit Julia : Masakit sa aking magalit ka at hindi. Laking bagay! Tenyong: Lumalaganap sa dibdib ko ang masaganang tuwa, narito at nakikita ko na minarapat mong ilimbag sa panyong ito ang pangalan ko.

Koro

Page26

Julia : Hindi ah, nagkakamali ka, hindi ukol sa iyo ang panyong iyan Tenyong: Sinungaling! At kaninong pangalan ito? A. Antonio; N. Narciso, at E. ay Flores. Julia : Namamali ka, hindi mo pangalan iyan. Hindi pala akin at kanino nga?

Lukas : Mamang Tenyong, Mamang Tenyong! Tenyong: Napaano ka, Lukas?

Lukas : Dinakip po ang Tatang mo ng Boluntaryo ng Santa Maria. Tenyong: Lukas : Tenyong: Lukas : Diyata dinakip si Tatang? Opo. Saan kaya dinala? Sa Bulakan daw po dadalhin.

Tenyong:

Julia : Sa among! Iyay iaalay ko sa kanya ngayong kaarawan ng pasko. Tenyong: Kung sa among man o sa demonyo, bakit ang letray A, N, at F? Julia : Oo nga sapagkat ang A, ay Among, ang N, Natin at ang F ay Frayle. Nakaganti na ako! (Dudukutin ni Tenyong sa kanyang bulsa ang posporo at magkikiskis ng maraming butil at nag-aalab na magsasalita). Tenyong: Julia, magsabi ka ng katotohanan, para sa kura nga ba? Kapag hindi ko sinilaban, ay sinungaling ako mangusap ka. Susulsulan ko na? (Anyo nang sisilaban) Musika No. 2 Julia : Huwag mong silaban ang tunay mong pangalan. Tenyong: Sa pagkakasabi mong sa kurang sukaban nagising ang galit at di mapigilan. Julia: Hindi maghahandog sa lahi ni Satan, ang panyong iyan ay talagang iyo, sampu ng nagburdang si Juliang iniirog mo. Tenyong: Salamat, salamat, Juliang poon ko. Julia : Oh, Tenyong ng puso, Oh, Tenyong ng buhay ko. Tenyong: Pag-iibigan tay kahimanawari lumawig na tunay at di mapawi paglingap mo sa akin kusang mamalagi huwag malimutan sa tuwituwi Tenyong: Julia koy tuparin adhikain natin. Julia : Tayoy dumulog sa paa ng altar.

Tenyong: Tiya, ako po paparoon munat susundan si Tatang. Juana : Hintay ka sandali at kamiy sasama. Julia, magtapis ka (Magsisipasok sina Juana, Julia, at Lukas). Tenyong: Oh, mundong sinungaling! Sa bawat sandaling ligayang tinatamo ng dibdib, ay tinutuntungan kapagdaka ng matinding dusa! Magdaraya ka! Ang tuwang idinudulot mo sa amin ay maitutulad sa bango ng bulaklak, at sa sandaling oras ay kusang lumilipas. (Telong Maikli) IV TAGPO (Musika) Kalye

Koro at Lukas Lukas : Tayo nat ating dalawin mga tagarito sa atin. Koro : Dalhan sila ng makakain at bihisan ay gayundin. Isang Babae: Naubos na ang lalaki. Lahat ng Babae: Lahat nay hinuhuli mga babae kami. Lukas : Marami pang lalaki. Lahat ng Lalaki: Huwag malumbaykami ng nasasa bahay at nakahandang tunay, laan sa lahat ng bagay Lahat ng Babae: (Sasalitain) Mga lalaking walang damdam, kaming mga babaey pabayaan, di namin kayo kailangan. Isang Lalaki: Makikita ko si Tatang.

Tenyong: Asahan mo. Sabay: Di mumunting tuwa ditoy dumadalaw, ano pat wari di na mamamatay sa piling mo oh! (Tenyong) niyaring buhay (Julia)maalaalang may kabilang buhay (Lalabas si Juana). III TAGPO (Tenyong, Julia, at Juana mamayay Lukas ) Salitain Juana : Julia, Julia, saan mo inilagay ang baro kong makato? (Nagulat si Julia at si Tenyong.) (Lalabas si Lukas.)

Isang Lalaki: Kaka koy gayundin naman. Isang Babae: Isang Babae: Asaway paroroonan. Anak koy nang matingnan.

Mga Babae:

Tayo na, tayo na.

Page26

Lahat: Tayo nat sumakay sa tren bumili pa ng bibilhin at sa kanilay dalhin masarap na pagkain.

Lahat: Mga Lalaki:

Sumakay na sa tren. Doon sa estasyon.

Marcelo: Wala po sana, datapwat nang maguumaga po ay pito lamang. Relihiyoso1.0: Bakit ganoon? (gulat)

Lahat: Ating hihintuin. (Papasok lahat) (Itataas ang telong maikli) V TAGPO (Bilangguan sa Bulakan, patyo ng Gobyerno, maraming mga bilanggong nakatali sa mga rehas). Salitain Relihiyoso 1.0: Ah, si Kapitan Luis! Ito tagaroon sa amin; maraming tao ito Marcelo: Mason po yata, among?

Marcelo: Dahil po, ay si Kapitan Inggo ay pingsaulan ng hininga. Relihiyoso 1.O: Si Kapitan Inggo pinagsaulan ng hininga! Narito si Kapitana Putin, at ibig daw makita si Kapitan Inggo na asawa niya. Kung ganoon ay hindi mamamatay si Kapitan Inggo. Marcelo: Mamamatay pong walang pagsala: wala na pong laman ang dalawang pigi sa kapapalo, at ang dalawang braso poy litaw na ang mga buto, nagigit sa pagkakagapos. Relihiyoso 1.0: May buhay-pusa si Kapitan Inggo! Saan naroroon ngayon? Marcelo: Nariyan po sa kabilang silid, at tinutuluyan uli ng limang kaban. Relihiyoso 1.0: Mabuti, mabuti, Marcelo huwag mong kalilimutan, na si Kapitan Inggo ay araw-araw papaluin at ibibilad at buhusan ng tubig ang ilong, at huwag bibigyan ng mabuting tulugan, ha? Marcelo: Opo, among (Sa mga kasama niya) Companeros, habeis traido el dinero para el Gobernador? Relihiyoso 2,3,4: Relihiyoso 1.0: Kapitan Inggo. Marcelo: Si, si, hemos traido. Marcelo, dalhin dito si

Relihiyoso 1.0: Kung hindi man mason, marahil filibustero, sapagkat kung siyay sumulat maraming K, cabayo K. Marcelo: Hindi po ako kabayo, among! Relihiyoso 1.0: Hindi ko sinasabing kabayo ikaw, kundi, kung isulat niya ang kabayo may K, na lahat ng C pinapalitan ng K. Masamang tao iyan, mabuti mamatay siya. Relihiyoso 2.0: Marcelo, si Kapitan Piton, si Kapitan Miguel, at ang Juez de Paz, ay daragdagan ng rasyon. Marcelo: Hindi sila makakain eh!

Relihiyoso 1.0: Hindi man ang rasyon ang sinasabi ko sa iyo na dagdagan, Ay ang pagkain, hindi, ano sa akin kundi sila kumain?Mabuti ngang mamatay silang lahat. Ang rasyon na sinasabi ko sa iyo ay ang palo, maraming palo ang kailangan. Marcelo: Opo, among, hirap na po ang mga katawan nila at nakaaawa po namang magsidaing; isang linggo na pong paluan ito, at isang linggo po namang walang tulog sila! Relihiyoso 2.0: Loko ito! Anong awa-awa? Nayon wala awa-awa, duro que duro-awa-awa? Ilang kaban an rasyon? Ang rasyon nan palo, ha! Marcelo: Dati poy tatlong kaban at maikatlo sa isang araw na tinutuluyan,ngayon poy lima ng kaban, at makalima po isang araw. Relihiyoso 2.0: Samakatuwid ay limang bese 25, at makalimang 125, ay Huston 526 (binibilang sa daliri). Kakaunti pa! (Bibigyan si Marcelo ng kuwalta at tabako). Marcelo: Salamat po, among!

Hindi po makalakad, eh!

Relihiyoso 1.0: Dalhin dito pati ang papag. Relihiyoso 2.0: Tadeo : Juana : Tonto.

Bakit ka mumurahin? Kumusta po naman kayo, among?

P. Teban: Masama, Juana, talaga yatang itong pagkabuhay namin ay lagi na lamang sa hirap, noong araw kami ay walang inaasahan kundi kaunting sweldo dahil sa kamiy alipin ng mga prayle; ngayon nga, kung sa bagay ay kami na ang namamahala, wala naman kaming kinikita; wala nang pamisa, mga patay at hindi na dinadapit; ngayon napaglirip na ang mga kabanalang ginawa ng mga tao noong araw ay pawing pakunwari at pakitang-tao lamang alinsunod sa malaking takot sa mga prayle.

Relihiyoso 1.0: Kahapon ilan ang namatay?

P.Teban: Kaya, Juana, di-malayong kaming mga lklerigo ay mauwi sa pagsasaka, tantuin

Page26

Juana :

Totoo po ba ang sabi mo.

niyong kaming mga pari ay hindi mabubuhay sa panay na hangin. Juana : Bakit dami mo pong mga pinakaing mga pamangking dalaga? P. Teban: Siya nga, ulilang inaampon ko.

Putin : Opo, among, mano na nga po Salamat po, among. (Magsisihalik ng kamay, si Tenyong ay hindi at ang mga ibang lalaki). Relihiyoso 1.0: (Sa mga kasama) Despues de ver el Gobernador.. a Manila, cogemeros el tren la Estacion de Guiguinto, es necesario deciral General que empiece ya a fusilar a los ricos e ilustrados de la provincia, porque esto va mal. Relihiyoso 2.0: Ya lo creo que va mal. Los 3 : Si, si a fusilar, a fusilar. (Papasok ang mga pari). VII TAGPO
(Sila rin, wala na lamang ang mga relihiyoso)

Miguel: Ay! Aling Julia ay ma ma malapit na po Alin po ang malapit na? Miguel: Ang ang ang

Julia :(Sarili) Ano kaya ang ibig sabihin nito? Tadeo : Miguel, tayo nat nagkayari na kami ng kaniyang ina. Miguel: Ay salamat (tuwang-tuwa.) Julia :(Sarili) Ipinagkayari na pala ako ni Inang? Tadeo : Ano ba ang sinabi mo?

Salitain

Putin : Tenyong, kaysama mong bata, bakit ka hindi humalik ng kamay sa among? Tenyong: Inang, ang mga kamay pong namamatay ng kapwa ay hindi dapat hagkan, huwag pong maniniwalang sasabihin niya saGobernador na si Tatang ay pawalan, bagkus pa ngang ipagbibiling patayin na ngang tuluyan. (Sarili) Kung nababatid lamang ng mga ito ang pinag-usapan ng apat na lilo Nakalulunos ang kamngmangan! (Ipapasok si Kapitan Inggo na nakadapa sa isang papag na makitid). Putin : Inggo ko! Tatang! Kaawa-awa naman! Mahabaging Langit!

Miguel : Sinabi ko pong ay Julia! Ay! Aling Julia! Ay, Julia ko! Tadeo : Wala ka nang nasabi kundi pulos na ay? Hindi nagpahayag ng pagsinta mo? Miguel : Sinabi ko pong malapit na Tadeo : Malapit na ang alin?

Miguel : Itinatanong nga po sa akin kung alin ang malapit na eh,hindi ko po nasagutan Tadeo: Napakadungo ka! Ay Ige, tayo nat baka ka pa mahalata Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, mana dalaw, parito kayo. (Magsisilabas ang mga dalaw). Tadeo: Napakadungo ka! Ay Ige, tayo nat baka ka pa mahalata Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, mana dalaw, parito kayo. (Magsisilabas ang mga dalaw).

Tenyong: Julia :

Tenyong:

VI TAGPO (Mga Relihiyoso, Putin, Juana, Julia, Tenyong, at mga dalaw, babae at lalaki). Salitain Relihiyoso 1.0: Kapitana Putin, ngayon makikita ma na ang tao mo, dadalhin dito, at sinabi ko sa Alkalde na huwag nang paluin, huwag nang ibibilad at ipinagbilin ko na bibigyan na ng mabuting tulugan Putin : Salamat po, among.

Musika Tenyong: Ang dalawang brasoy gitgit na ang laman, naglabas ang mga buto sa mga tinalian, lipos na ang sugat ang buong katawan,nakahahambal! Ay! Ang anyo ni Amang! Ang lahat ng itoy gawa ng pari na sa Pilipinas siyang naghahari lalang ni Lucifer sa demonyong lahi kay Satang malupit nakikiugali Ah, kapag ka namatay oh, ama kong ibig, asahan mo po at igaganting pilit kahit na ano ang aking masapit, sa ulo ng prayle isa sa kikitil. Salitain Tenyong: Tatang, ikaw poy ititihaya ko nang hindi mangalay Inggo : Huwag na anak ko hindi na maaari luray-luray na ang katawanTayoy maghihiwalay na walang pagsala! Bunso ko, huwag mong pababayaan ang Inang mo! Putin, ay Putin Juana Julia.. kayo na lamang ang

Page26

Relihiyoso 1.0: Kami ay aakyat muna sandali sa Gobernador, at sasabihin namin na pawalan, lahat ang mga bilanggo, kaawa-awa naman sila.

inaasahan kong kakalinga sa kanilaAng kaluluwa koy inihain ko na kay Bathala. Tenyong: Diyos na may kapangyarihan! Anot inyong ipinagkaloob ang ganitong hirap? (Dito lamang ang pasok ng kantang Ang dalawang brasoy) Musika No.2 Tenyong: Ang dalawang brasoy gitgit na ang laman, naglabas ang buto sa mga tinalian, lipos na ng sugat ang buong katawan, nakahahambal, ay! Ang anyo ni Amang! Ang lahat ng itoy gawa ng pari na sa Pilipinas siyang naghahari, lalang ni Lucifer sa demonyong lahi kay satang malupit nakikiugali. Ah! Kapag namatay ka, oh, ama kong ibig, asahan mo pot igaganting pilit kahit na ano ang aking masapit sa ulo ng prayle, isa sa kikitil. Julia : Taya ng loob ko at binabanta-banta mga taong iyay tadtarin man yata lahat niyang laman, buto sampung taba, di makababayad sa utang ng madla. Mga Babae at Lalaki: Di na kinahabagan kahit kaunti man, pariseos ay daig sa magpahirap. Tenyong: Oot di matingnan puso koy sinusubhan sa ginawa kay Amang ng mga taong hunghan ang away nilimot sa kalupitan Lalakit Babae: Wari mukha nang bangkay Tenyong: Inang, masdan mo po at masama ang lagay ni Tatang, Inang, tingnan mot naghihingalo Tatang, Tatang Putin : Inggo ko Inggo Patay na!

Isa

Akoy mayroong iniingatan. Ako may mayroon din. Tayo na sa estasyon ng Guiguinto.

Isa pa : Tenyong:

Isa :Nalalaman mo bang silay mangasisilulan? Tenyong: Oo, walang pagsala, narinig ko ang salitaan nila, at nabatid ko tuloy na sasabihin daw nila sa Heneral na tayoy pagbabarilin na. Isa : Mga tampalasan. Walang patawad!

Isa pa :

(Nang mangagsiayon, si Tenyong ay nakahuli sa paglakad, sa lalabas si Julia). Julia : Tenyong: Tenyong, Tenyong! Julia!

Julia : Diyatat matitiis, na Inay lisanin mo sa kahapis-hapis na anyo? Di ba nalalaman mong sa kaniyay walang ibang makaaaliw kundi ikaw, at sa may damdam niyang puso, ay walang lunas kundi ikaw na bugtong na anak? Bakit mo siya papanawan? Tenyong: Julia, tunay ang sinabi mo; datapwat sa sarili mong loob, di ba si Inang ay kakalingain mong parang tunay na ina; alang-alang Sa paglingap mo sa akin? Sa bagay, na ito, ano ang ipag-aalaala ko? Julia : Oo nga, Tenyong, ngunit hindi kaila sa iyo na ang maililingap ng isang lalaking kamukha mo ay di maititingin ng isang babaing gaya ko. Tenyong, huwag kang umalis! Tenyong: Julia, hindi maaari ang ako ay di pasa-parang; ako ay hinihintay ng mga kapatid, Julia, tumutugtog na ang oras ng pananawagan ng naaaping Ina, sa pinto ng nagpaubayang anak; ang Ina natin ay nangangailangan ng tunay nating pagdamay; dito sa dibdib koy tumitimo ang nakalulunos niyang himutok, ang nakapanlulumo niyang daing: May anak ako, anya, ngayoy kapanahunang akoy ibangon na ninyo sa pagkalugami. Oras na, Julia ko, ng paglagot ng matibay na tanikalang mahigpit sa tatlong daangtaong sinasangayad; hindi dapat tulutang mga iaanak natin ay magising pa sa kalagim-lagim na kaalipin. Julia : Wala akong maitututol, tanggapin na lamang ang huling tagubilin! (Huhubarin ang garantilyang may medalyita; tangnan at isusuo kay Tenyong ang garantilya.) Ang larawang itoy aking isasabit sa tapat ng pusoy huwag iwawaglit at sa mga digma, kung siyay masambit ipagtanggol ka sa mga panganib. Kung saka-sakaling irog koy masaktan, pahatid kang

Tenyong:

(Mangagsisihagulgol ng iyak) Telong Maikli VIII TAGPO

(Sila ring lahat, wala lamang si Kapitang Inggo, ang Alkalde, at mga bilanggong nangakagapos). Salitain
Putin :Tenyong, hindi yata ako makasasapit sa atin! Julia, nangangatal ang buong katawan ko! Nagsisikip ang aking dibdib! Ang sakit ay taos hanggang likod! Ay, Tenyong, hindi ako makahinga! Ang pusokoy parang pinipitpit sa palihang bakal! (Si Putin ay mapapahandusay). Tenyong: Langit na mataas!(Papasok lahat) IX TAGPO
(Tenyong at mga kasamang lalaki, mamayay si Julia). Salitain

Tenyong: Mga kasama, magsikuha ng gulok, at ang may rebolber ay dalhin.

Page26

agad sa aking kandungan. Ang mga sugat moy aking huhugasan ng masaganang luhang sa matay nunukal. Tenyong: Julia Sa Diyos nananalig.

Juana : Julia :

Bakit ba ganyan ang sagot mo? Wala po!

: Puso koy dinadalaw ng malaking hapis.

Juana : Hindi naman pangit, lipi ng mabubuting tao, bugtong na anak at nakaririwasa, ano pa ang hangarin mo? Julia :Ako po, Inang ko, ay hindi naghahangad ng mga kabutihang tinuran mo, ang hinahangad ko po ay Juana : Ay ano? Duluhan mo, sabihin mo at nang matalastas ko. Julia ko. : Ang tanggapin pong mahinusay ng puso

Tenyong: Huwag mamanglaw. Huwag ipagdusa ang aking pagpanaw. Julia ilaw. : Mangungulimlim na ang sa matang

Tenyong: Ang ulap Julia koy di mananatili. Darating na ibig, ang pagluluwalhati. Julia : Tenyong na poon koy kahimanawari. Magliwayway ulit dilim ay mapawi. Tenyong: Huwag nang matakot, huwag nang mangamba. Akot tutupad lang ng aking panata sa pakikianib sa mga kasama. Aming tutubusin, naaliping Ina. Ikaw irog koy aking itatago sa loob ng dibdib, sa tabi ng puso. Nang hindi malubos ang pagkasiphayo sa mga sakuna, ikawy kalaguyo. (Titigil) Yayao na ako! Julia : Akoy lilisanin? Balot yaring puso ng matinding lumbay, bumalik ka agad nang di ikamatay. Tenyong: Julia : Juliang aking sinta! Oh, Tenyong ng buhay!

Juana : (Natatawa) Julia, akoy natatawa lamang sa iyo, ikaw ay bata pa nga- Anong pusu-puso ang sinasabi mo? Totoo ngat noong unang dako, kapag may lalaking mangingibig ay tinatanggap ng mga mata at itinutuloy sa puso, at kung ano ang kaniyang tibok ay siyang sinusunod datapwat gayoy iba na, nagbago nang lahat ang lakad ng panahon, ngayoy kung may lalaking nangingibig ay tinatanggap ng mga mata at itinutuloy dito. Julia : (hihipuin ang noo) dito sa isip at di na sa puso; at kung ano ang pasya ng isip ay siyang paiiralin: ang puso sa panahong ito ay hindi na gumaganap ng maganda niyang katungkulan, siyay nagpapahingalay na Julia : Nakasisindak, Inang ko, ang mga pangungusap mo! Juana : Siyang tunay!

Tenyong: (Anyong aalis) (Sarili) Kaawa-awa! (Tuluyang aalis). Julia : (Biglang lilingon) Te! Yumao na! (papasok) X TAGPO
(Tugtuging nagpapakilala ng damdamin. Pagdating ng bahaging masaya ay maririnig ang sigawan sa loob. Mga prayle at mga kasama ni Tenyong at si Tenyong.) Sa loob.

Julia : Ako poy makasunod sa masamang kalakaran ng panahon, dito po ako makatatakwil sa tapat na udyok ng aking puso. Juana : Julia, tila wari may kinalulugdan ka nang iba. Julia : Wala po!

Mga lahi ni Lucifer! Magsisi na kayot oras na ninyo! Ikaw ang pumatay sa ama ko Perdon! Walang utang-na-di pinagbabayaran! (Hagara at mapapatay ang mga prayle, isa ang mabibitin na sasama sa tren). Wakas ng Unang Bahagi Ikalawang Bahagi I TAGPO (Bahay ni Julia) Julia at Juana Salitain Juana : Julia, igayak ang loob mo; ngayon ay paparito si Miguel at ang kanyang ama, silay pagpapakitaan nang mainam. Julia : Kung pumarito po sila, ay di kausapin mo po!

Juana : Kung wala ay bakit ka sumusuway sa aking iniaalok? Nalaman mo na, ang kagalingan mong sarili ang aking ninananais. Ang wika ko baga, ay bukasmakalaway mag-aasawa ka rin lamang ay kung mapasa-moro, ay mapasa-Kristiyano na! Julia : Sarili) Moro yata si Tenyong!

10

Page26

II TAGPO (Julia at Monica) Salitain Julia : Monicaaaaaaaaaa, Monicaaaaaaaaaa!.

Monica :

(Sa loob) Pooo!

Tadeo :

(Kay Miguel) Lapitan mo.

Julia : Halika (Lalabas si Monica) Pumaroon ka kay Lukas, sabihin mong hinihintay ko siya; madali ka Monica: Opo (Papasok).

Miguel : Baka po ako murahin ah! 17 May manliligaw si Julia na Miguel ang pangalan. Mayaman at bugtong na anak ngunit dungo. Payo ni Aling Juana: Ang pag-ibig ay tinatanggap ng mata at itinutuloy sa isip at di sa puso Tutol si Julia kay Miguel. Ngunit ipinagkayari siya ng ina sa ama ni Miguel. Hindi alam ni Juana ang ukol sa anak at pamangking si Tenyong. Nagpadala ng liham si Julia kay Tenyong sa tulong ni Lukas. Si Tenyong ay kapitan ng mga naghihimagsik. Walang takot sa labanan. Natagpuan ni Lukas ang kuta nina Tenyong. Ibinigay ang sulat ng dalaga. Isinasaad sa sulat ang pagkamatay ng inang si Kapitana Putin at ang araw ng kasal niya kay Miguel. Sasagutin na sana ni Tenyong ang sulat ngunit nagkaroon ng labanan. Ikatlong Bahagi Sinabi ni Lukas kay Julia ang dahilan nang di pagtugon ni Tenyong sa liham. Nagbilin lamang ito na uuwi sa araw ng kasal. Minsan habang nanliligaw si Miguel kay Julia ay si Tenyong naman ang nasa isip ng dalagang ayaw makipag-usap sa manliligaw kahit kagalitan ng ina. Si Tadeo na ama ni Miguel ay nanliligaw naman kay Juana, na ina ni Julia. Kinabukasay ikakasal na si Julia kay Miguel. Nagpapatulong si Julia kay Lukas na tumakas upang pumunta kay Tenyong. Ngunit di alam ni Lukas kung nasaan na sina Tenyong kaya walang nalalabi kay Julia kungdi ang magpakasal o magpatiwakal. Pinayuhan ni Lukas si Julia na kapag itatanong na ng pari kung iniibig nito si Miguel ay buong lakas nitong isigaw ang Hindi po!. Ngunit tumutol ang dalaga dahil mamamatay naman sa sama ng loob ang kanyang ina. Sa simbahan, ikakasal na si Julia kay Miguel nang dumating si Tenyong na sugatan. Ipinatawag ng Heneral ng mga Katipunero ang pari para makapangumpisal si Tenyong. Kinumpisal ng kura si Tenyong. Ipinahayag ng kura ang huling hiling ng binata na sila niJulia ay makasal. Galit man si Juana ay pumayag ito. Maging si Tadeo ay pumayag na rin sa huling kahilingan ng mamamatay. Gayundin si Miguel. Matapos ang kasal, bumangon si Tenyong. Napasigaw si Miguel ng Walang Sugat. Gayundin ang isinigaw ng lahat. Gawa-gawa lamang ng Heneral at ni Tenyong ang lahat. Wakas (Magsasara ang telon)

III TAGPO (Julia, mamayay Miguel, Tadeo, Pari Teban, at Juana) Musika Dalit ni Julia Oh, Tenyong niyaring dibdib, Diyata akoy natiis Na hindi mo na sinilip Sa ganitong pagkahapis. Ay! Magdumali kat daluhan, Tubusin sa kapanganiban, Huwag mo akong bayaang Mapasa ibang kandungan. Halika, tenyong, halika, At baka di na abutin Si Juliay humihinga pa Papanaw, walang pagsala! At kung patay na abutin Itong iyong nalimutan Ang bangkay ay dalhin na lamang Sa malapit na libingan. Huling samo, oh Tenyong, Kung iyo nang maibaon Sa malungkot na pantiyon, Dalawain minsan man isang taon. Salitain P. Teban: (Pumalakpak)Mabuti ang dalit mo Juliadatapwat napakalumbay lamang Julia : (gulat) Patawarin po ninyo at hindi ko nalalamang kayoynangagsirating Kahiyahiya po. P. Teban: Hindi. hindi kahiya-hiya, mainam ang dalit mo. Ang Inang mo? Julia : Nariyan po sa labas: tatawagin ko po. (Papasok). P. Teban: Magandang bata si Julia, at mukhang lalabas na mabuting asawa .....Marunong kang pumili, Miguel. Tadeo : Ako, among, ang mabuting mamili, si Miguel poy hindi maalam makiusap. (Lalabas si Juana). Juana : Aba, narito pala ang among! Mano po, among!

Juana :

Mabuti po, among.

11

Page26

P. Teban:Ah, Juana, ano ang buhay-buhay?

Basahin at unawain Wikang Pambansa ni Manuel L. Quezon

Hindi ko nais na Kastila o Ingles ang maging wika ngpamahalaan. Kailangang magkaroon ng sariling wika ang Pilipinas, isang wikang nakabatay sa isa sa mga katutubong wika. Nagmula ang karamihan ng mga suliranin o pagkukulang na kasalukuyang nararanasan dito sa kawalan ng ating sariling wikang pambansa. Ang pagnanais gayahin ang lahat ng kilos banyaga kahit hindi alam kung ito'y mabuti o masama ay dahil sa isang kahinaanang kakulangan ng isang tunay na pambansang kamalayan. Hindi maaaring magkaroon ng pambansang kamalayan kung saan walang wikang ginagamit ng lahat. Naunawaan ko lamang kung gaano kahirap ang kakulangan ng wikang pambansa noong naging Pangulo ako. Ako ang Pangulo ng Pilipinas; ako ang kumakatawan sa bayang Pilipinas at sa mga Pilipino. Ngunit kapag ako'y naglalakbay sa mga lalawigan at kinakausap ang aking mga kapwa mamamayan, kailangan ko ng tagapagsalin. Nakakahiya, hindi ba? Sang-ayon ako sa patuloy na pagtuturo sa Ingles sa mga paaralan at itataguyod ko rin ang pagpapatuloy ng Kastila. Subalit dumating na ang panahon upang magkaroon tayo ng isang wikang pambansa. Ang suliranin ay gusto ng mga Ilokano na Ilokano ang wikang pambansa; ang mga Tagalog, Tagalog; ang mga Bisaya, Bisaya. Ako ay Tagalog. Kung sasabihin ng mga dalubhasa sa iba't ibang wikang Pilipino na Mangyan ang katutubong wikang pinakamainam gamitin, Mangyan ang tatangkilikin ko higit sa ibang wika. Tagalog ang ginagamit namin sa pamilya. Pero handa akong mag-aral ng Ilokano, Bisaya o anupamang ibang katutubong wika para lamang magkaroon tayo ng wikang ginagamit ng lahat.

12

Page26

Lupang Tinubuan Narciso G. Reyes

Ang tren ay tumulak sa gitna ng sali-salimuot na mga ingay. Sigawan ang mga batang nagtitinda ng mga babasahin, Tribune, mama, Tribune, Taliba? Ubos na po. Liwayway, bagong labas. Alingawngaw ng mga habilinan at pagpapaalam. Huwag mong kalilimutan, Sindo, ang baba mo ay sa Sta. Isabel, tingnan mo ang istasyon. Temiong, huwag mong mabitiw-bitiwan ang supot na iyan. Nagkalat ang mga magnanakaw, mag-ingat ka! Kamusta na lang sa Ka Uweng. Sela, sabihin mong sa Mahal na Araw na kami uuwi. Ang pases mo Kiko, baka mawaglit. Maligayang Paglalakbay, Gng. Enriquez. Ngumiti ka naman, Ben, hindi naman ako magtatagal doon at susulat ako araw-araw. Kamusta na lamang. Paalam. Paalam. Hanggang sa muli. Ang tren ay nabuhay at dahan-dahang kumilos. H-s-s-ss.Tsug, tsug, tsug. Naiwan sa likuran nina Danding ang takipsilim ng Tutuban, at silay napagitna sa malayang hangin at sa liwanag ng umaga. Huminga nang maluwag ang kanyang Tiya Juana at ang sabi, Salamat at tayoy nakatulak na rin. Kay init doon sa istasyon. Ang kanyang Tiyo Goryo ay nakadungaw at nagmamasid sa mga bahay at halaman sa dinaraanan. Ang galaw ng makina ngayon ay mabilis na at tugma-tugma, tila pintig ng isang pusong wala nang alinlangan. Napawing tila ulap sa isip ni Danding ang gulo at ingay ng pagalis, at gumitaw ang pakay ng kanilang pag-uwi sa Malawig. Nagsasalita na naman ang kanyang Tiya Juana, Ang namatay ay ang Tata Inong mo, pamangkin ng iyong Lola Asyang at pinsan namin ng iyong ama. Mabait siyang tao noong siyay nabubuhay pa. Si Danding ay sinagian ng lungkot, bagamat hindi niya nakita kailanman ang namatay na kamag-anak. Ang pagkabanggit sa kanyang ama ang tumimo sa ilang bahagi ng kanyang puso, at naglapit sa kanyang damdamin ang hindi kilalang patay. Naalala niya na sa Malawig ipinanganak, lumaki at nagkaisip ang kanyang ama. Bumaling siya sa kanyang Tiya Juana at itinanong kung ano ang anyo ng nayong iyon, kung mayaman o dukha, kung liblib o malapit sa bayan. At samantalang nag-aapuhap sa alaala ang kanyang butihing ale ay nabubuo naman sa isip ni Danding ang isang kaaya-ayang larawan, at umusbong sa kanyang puso ang pambihirang pananabik. Sa unang malas, ang Malawig ay walang pagkakaiba sa alinmang nayon sa Kalagitnaang Luzon. Isang daang makitid, paliku-liko, natatalukapan ng makapal at manilawnilaw na alikabok. Mga puno ng kawayan, mangga, niyog at akasya. Mga bahay na pawid, luma na ang karamihan at sunog sa araw ang mga dingding at bubong. Pasalit-salit, isang tindahang hindi mapagwari kung tititigan sa malapit. Doon at dito, nasisilip sa kabila ang madalang na hanay ng mga bahay. At sa ibabaw ng lahat, nakangiti at puno ng ningning ng umaga, ang bughaw, maaliwalas at walang ulap na langit. Walang maganda rito kundi ang langit, ang sabing pabiro ng kutsero ng karitelang sinasakyan nila. Pinaglalabanan ni Danding ang sulak ng pagkabigo sa kanyang dibdib. Hindi po naman, ang marahan niyang tugon. Naisaloob niyang sa mga nayong tulad nito isinilang at nagsilaki sina del Pilar, at iba pang bayani ng lahi, at sa gayong mga bukid nagtining ang diwa ng kabayanihan ng himagsikan laban sa mga Kastila. Ang alaalang iyon ay nakaaaliw sa kanya, nagbigay ng bagong anyo sa lahat ng bagay sa paligid-ligid. Kayrami pala niyang kamag-anak doon. Hindi mapatid-patid ang pagpapakilala ng kanyang Tiya Juana. Sila ang iyong Lolo Tasyo, at sila ang iyong Lola Ines. Ang mga pinsan mong Juan, Seling, Marya at Asyas. Ang iyong Nana Bito. Ang iyong Tata Enteng. Yukod at ngiti rito, halik ng kamay roon. Mga kamag-anak na malapit at malayo, tunay at hawa lamang, matatanda at mga bata. Ang lahat yata ng tao sa bahay, buhat sa mga nangasapuno ng hagdan hanggang sa nangasaloob ay pawang kamag-anak ni Danding. Mabuti na lamang at likas na sarat ang ilong ko, ang naisaloob niya. Kung hindi ay pulpol na marahil ngayon. Sapagkat sila lamang ang nagsipanggaling sa Maynila, sa pagtitipong iyon ay napako kina Danding ang pansin ng lahat. Umugong ang kamustahan. Ang balana ay nagtanong kay Danding ng kung ano ang lagay ng kanyang amang may sakit at ng kanyang inang siya na lamang ngayong bumubuhay sa kanilang mag-anak. Sinulyapan ng kanyang Tiya Juana si Danding at sinikap na saluhin ang mga tanong. Bantad na siya sa pagkamaramdamin ng 13 kaniyang pamangkin at alam niyang ang kasawian ng ama nito ay talusaling na sugat sa puso nito. Ngunit hindi niya maunahan ng pagtugon si Danding na tila magaan ngayon ang bibig at palagay na ang loob sa piling ng mga kamag-anak na ngayon lamang nakilala.

Page26

PAGLALAYAG sa PUSO ng ISANG BATA ni Genoveva Edroza Matute Binata na siya marahil ngayon. O baka ama na ng isang mag-anak. Ito ay kung nakaligtas siya sa nakaraang digmaan nguni't ayaw kong isiping baka hindi. Sa akin, siya'y hindi magiging isang binatang dikilala, isang ama, o isang alaala kaya ng Bataan. Sa akin, siya'y mananatiling isang batang lalaking maykaliitan, may kaitiman, at may walong taong gulang. Pagkaraan ng daan-daaang tinuruan, mga sumipot, nanatiling saglit, at lumisan pagkatapos, pagkaraan ng mga taong ang ila'y nagdumali, ang ila'y nagmabagal at ang ila'y nakintal sa gunita, buhay na buhay pa sa aking isipan ang kanyang mukha at ang kanyang pangalan. Nguni't ang buhay sa lahat ay ang isang bagay na itinuro niya sa akin isang araw nang siya ang aking maging guro at ako angkanyangtinuturuan. Isa siya sa pinakamaliit sa klase. At isa rin siya sa pinakapangit. Ang bilog at pipis niyang ilong ay lubhang kapansin-pansin at tingnan lamang iyo'y mahahabag na sa kanya ang tumitingin. Kahit ang paraan niya ng pagsasalita ay laban din sa kanya. Mayroon siyang kakatuwang "punto" na nagpapakilalang siya'y taga- ibang pook. Ngunit may isang bagay na kaibig-ibig sa munti't pangit na batang ito, kahit sa simula pa lamang. Nagpapaiwan siya tuwing hapon kahit na hindi siya hilingan ng gayon. Siya rin ang pinakahuling umaalis: naglilibot muna sa buong silid upang pulutin ang mga naiiwang panlinis. Lihim ko siyang pinagmamasdan habang inaayos niya ang mga ito sa lalagyan, ipinipinid, at pagkatapos ay magtutungo sa likod ng bawat hanay ng upuan upang tingnan kung tuwid ang bawat isa. At sa pintuan, lagi siyang lumilingon sa pagsasabi ng "Goodbye, Teacher!" Sa simula, pinagtakhan ko ang kanyang pagiging mahiyain. Nakikita ko siyang gumagawa nang tahimik at nag-iisa - umiiwas sa iba. Maminsan-minsa'y nahuhuli ko siyang sumusulyap sa akin upang bawiin lamang ang kanyang paningin. Siyang tinatanaw tuwing hapon, pinakahuli sa kanyang mga kasamahan, ay naiisip kong alam na alam niya ang kanyang kapangitan, ang nakatutuwang paraan ng kanyang pagsasalita. Unti-unti kong napagdugtong-dugtong ang mga katotohanan tungkol sa kanyang buhay. Payak ang mga katotohanan: siya'y isang munting ulilang galing sa lalawigan, lumuwas sa malaking lungsod bilang utusan. At kalahating araw siyang pumapasok sa paaralan upang may makasama sa pagpasok at pag-uwi ang anak ng kanyang panginoon. Nadama ko ang kakaibang kalungkutan: Nais kong makita siyang nakikipaghabulan sa mga kapwabata, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal, napapasuot sa kaguluhang bahagi ng buhay ng bawat bata. Kahit na hindi siya marunong, maging kanya lamang sana ang halakhak at kaligayahan ng buhay-bata. Tinatawag ko siya nang madalas sa klase. Pinagawa ko siya ng marami't mumunting bagay para sa akin. Pinakuha ko sa kanya ang mga tsinelas ko sa pinakahuling upuan sa silid. Naging ugali niya ang pagkuha sa mga iyon, ang paghihiwalay sa mga iyon upang itapat sa aking paa. Ang pagbili ng aking minindal sa katapat na tindahan, hanggang sa hindi ko na kailangang sabihin sa kanya kung ano ang bibilhin - alam na niya kung alin ang ibig ko, kung alin ang hindi ko totoong ibig. Isang tahimik na pakikipagkaibigan ang nag-ugnay sa munti't pangit na batang ito at sa akin. Sa tuwi akong mangangailangan ng ano man, naroon na siya agad. Sa tuwing may mga bagay na gagawin, naroon na siya upang gumawa. At unti-unti kong nadamang siya'y lumiligaya - sa paggawa ng maliliit na bagay para sa akin, sa pagkaalam na may pagmamalasakit ako sa kanya at may pagtingin sa kanya. Nahuhuli ko na siyang nagpapadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan hanggang sa magkahiga-higa sa likuran ng silid. Nakikita ko na siyang nakikipaghabulan, umaakyat sa mga pook na ipinagbabawal. Nagkakandirit hanggang sa tindahang bilihan ng aking minindal. At minsan o makalawa ko siyang nahuling nagpapalipat-lipat sa pagtapak sa mga upuan. At kung ang lahat ay wala na, kinakausap ko siya at sumasagot siya nang pagaril sa Tagalog. At sa mga ganoong pagkakatao'y nagmumukha siyang maligaya at ang kanyang, "Goodbye, Teacher," sa may-pintuan ay tumataginting. Sa mga ganoong pagkakatao'y naiiwan sa akin ang katiyakang siya'y hindi na totoong napagiisa at hindi na totoong nalulumbay. Isang mabagal na paraan ang pag-akit na iyon sa kanya at ang pagtiyak na siya'y mahalaga at sa kanya'y may nagmamahal. Napasuot na siya sa mga kaguluhang bahagi ng buhay ng bawa't bata. Nanukso na siya sa mga batang babae. Lalo siyang naging malapit sa akin. Lalo siyang naging maalala at mapagmahal. Maligaya na siya. Isang araw, nangyari ang hindi inaasahan. Sa paglingon ko sa mga taong nagdaa'y naamin ko sa sariling ang lahat ng iyo'y aking kasalanan. Mainit noon ang aking ulo, umagang-umaga pa. At ang hindi ko dapat gawin ay aking ginawa - napatangay ako sa bugso ng damdamin. Hindi ko na magunita ngayon kung ano ang ginawa ng batang iyon na aking ikinagalit. Ang nagugunita ko lamang ngayon ay ang matindi kong galit sa kanya, ang pagsasalita ko sa kanyang ipinanliit niya sa kanyang upuan. Nalimutan ko ang kanyang 14

Page26

pag-iisa, ang kanyang kalumbayan, ang mabagal na paraan ng pag-akit at pagtiyak sa kanyang siya'y mahalaga at minamahal. Nang hapong iyo'y hindi siya nagpadulas sa pagitan ng mga hanay ng upuan. Ngunit siya'y nagtungo sa huling upuan upang kunin ang aking tsinelas, upang paghiwalayin ang mga iyon at itapat sa aking mga paa. Nagtungo siya sa tindahang katapat upang bilhin ang aking minindal at nagpaiwan siya upang likumin ang mga kagamitan sa paglilinis at upang ayusin ang mga iyon sa lalagyan sa sulok. Pinagpantay-pantay rin niya ang mga upuan sa bawat hanay, gaya ng kanyang kinamihasnan. Ngunit hindi siya tumingin sa akin minsan man lamang nang hapong iyon. Naisip ko: napopoot siya sa akin. Sa munti niyang puso'y kinapopootan niya ako ng pagkapoot na kasintibay ng pagmamahal na iniukol niya sa akin nitong mga huling buwan. Ang isa mang batang namulat sa pag-iisa at sa kalumbayan ng pag-iisa't kawalan ng pagmamahal ay makaaalam din sa kawalan ng katarungan. Ngayo'y paalis na siya, ang naisip ko, nang may kapaitan sa puso. Tumagal siya sa pagpapantay sa mga upuan. Na tila may binubuong kapasiyahan sa kanyang loob. Nagtungo siya sa pintuan at ang kanyang mga yabag ay mabibigat na tila sa isang matandang pagod. Sa loob ng maraming buwan, ngayon lamang siya hindi lumingon upang magsabi ng, "Goodbye, Teacher." Lumabas siya nang tahimik at ang kanyang mabibigat na yabag ay lumayo nang lumayo. Ano ang ginawa kong ito? Ano ang ginawa kong ito? Ito ang itinanong ko nang paulit-ulit sa aking sarili. Napopoot siya sa akin. At ito'y sinabi ko rin nang paulit-ulit sa aking sarili. Bukas. Marahil, kung pagpipilitan ko bukas Biglang-bigla, ang maitim at pipis na mukha ng bata'y nakita ko sa pintuan. Ang mga mata niyang nakipagsalubungan sa aki'y may nagugulumihanang tingin. "Goodbye, Teacher," ang sabi niya. Pagkatapos ay umalis na siya. Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin. Kung gaano katagal ako noon sa pagkakaupo, ay hindi ko na magunita ngayon. Ang tangi kong nagugunita'y ang pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng puso ng munting batang yaon, sa nakatitinag na kariktan ng kanyang kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang aking naging guro.
Basahin at unawain pumasok at lumabas dito. Walang makapagsasabi kung gaano pa karami ang tatanggap ng kanyang tatakMay sala o wala, ang bawat pumasok dito ay kabuuan ng isang marikit at makulay na kasaysayan PAGBUBUKAS ng tabing ay mabubungad ang isang bahay ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. May anim na teheras ang makikita rito. Ang dalawang nasa magkabilang gilid ay bakante. Sa dalawang nasa gawing kanan ay magkaagapay si Tony (19 na taon) at si Bok (29); sa gawing kaliwa naman ay naroroon si Mang Erman (45) at si Doming (30). May munting durungawang nahahadlangan ng mga rehas na bakal na makikita sa gawing likod, kalagitnaan. Hubad ang natutulog na si Tony. May bakas ng dugo ang mga bendang nasa kanyang tiyan at kaliwang bisig. May black eye rin siya. Si Bok na bilanggong labas-masok sa Bilibid, ay nakakulubong may trangkaso siya. Si Mang Erman, na may apat na araw nang naooperahan sa almoranas, ay gising at waring nag-iisip. Nakaplaster cast naman ang isang paa ni Doming Paminsan- minsay maririnig ang malakas ng paghilik ni Bok . Doming : (Bibiling sa higaan, iiangat ang ulo, at tatanungin si Bok) tipaningmayap, lakas namang mag-ilik ni Bok. Ernan : (Mangingiti) Pasensiya ka na Doming.

SINAG SA KARIMLAN ni Dionisio S. Salazar

MGA TAUHAN : Tony .. Binatang bilanggo Luis .. Ang kanyang ama Erman Doming .. Mga kapwa bilanggo Bok Padre Abena Isang pari ng bilibid Miss Reyes Isang Nars Isang Tanod PANAHON: Kasalukuyan TAGPUAN: Isang panig ng pagamutan ng Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa. ORAS: Umaga PROLOGO: Pambansang Bilangguan sa Muntinlupa: Wakas at Simula Moog ng katarungan Sagisag ng Demokrasya Salaming pambudhi Palihan ng pusot diwa Waterloo ng kasamaan Hamon sa pagbabagong buhay May mga maikling gayong dapat hubdan ng maskara at sa sinapupunan nito kailangang iwasto ay hayut talinghagang mamamayagpag at umiiring sa batas. Sa isang dakoy may mga walang malay na dahil sa kasamaang-palad, kahinaan, o likas na mapagsapalaran ay dito humahantong; dito rin sinisikatan o nilulubugan ng Katotohanan at Katarungan Marami nang lubha ang mga

15

Page26

Doming: Kelan pa kaya lalabas dito yan, a Mang Ernan? Traga malas hang.BABAYING . Ba,sino yan? . (Ingunguso si Tony.) Ernan : Ewan, Hatinggabi kagabi nang ipasok yan dito. Kawawa naman. Duguduguan siya. Doming : OXO seguro yan. O kaya Sigue-Sigue. Nagbakbakan naman seguro. (Mamasdang mabuti si Tony.) Mukhang bata pa . Ernan : At may hitsura, ang sabihin mo (Mapapalakas ang hilik ni Bok.) Doming : Tipaning parang kombo! (Matatawa si Mang Ernan.) Bok: (Biglang mag-aalis ng kulubong; pasigaw) Saylens! Magapatulog man kayo! Yawa. Ernan : Si Bok naman. Konting lamig, bigan. Doming: Hisi lang, Tsokaran. Bok : Tuluyan nang babangon: matapos maginat at maghikab ay susulyapan ang katabi) Nagapuyat ako kagab-i. Galaking sugat nya. (Titingnan si Tony.) (Kikilos sa pagkakahiga at mapapahalinghing si Tony.) Doming: Kilala mo siya, Bok? Bok : (Sabay iling) De-hin. Kung ibig yo gigisingin ko Doming : Ba, wag!, (Makikitang kikilos si Tony.) O, ayan, gising na. Tony : (Matapos huminga ng paimpit na waring ayaw ipahalata ang nararamdamang sakit) M-ma gandang umaga senyo Ernan : Gayundin sa yo. Este, ano ngang - ? Tony : (Mauupo; mahahalatang nagpipigil pa rin sa sakit) Tony hong pangalan ko. Tekayo!Kayo si Ginoong Ernani Alba, di ho ba? Ernan : Ako nga. Tony : Nababasa kong inyong mga akda. Hanga ako senyo! Ernan : Salamat, Tony. Bok : (May pagmamalaki) ako gid, de-hin mo kilala? Di wan en only Bok alyas Thompson Junior. Big bos ng Batsi Gang. Marai padrino. Yeba! (Mangingiting makahulugan ang lahat.) Tony : Haharapin si Doming; malumanay) Kayo? Doming: Doming hang palayaw ko. Walang halyas

Bok : (Kay Tony) OXO? Sigue Sigue? Bahala na? Pawang iling ang itutugon niTony.) Beri-gud Ginsama ka a ming Batsi Gang, ha? Tony : Salamat, Bok. Pero sawa na ko sa mga gang, sa mga barkada. Dahil sa barkaday heto, magdadalawang taon na ko dito sa Big House . Ernan : Mukhang makulay ang Pewede ba Toning kahit pahapyaw ay ibida mo sa min ang iyong buhay? Bok : (Bago makapangusap si Tony) Holdit,Tony boy! Bat nagalaslas ang imong tiyan,ber? At teribol yang blakay mo. Yawa. Doming: (Mapapansin ang pangagasim ng mukha ni Tony) Makakaya mo ba,Tony? Tony : (Tatango muna bago umayos ng upo) Pumuga sina Silver Boy kagabi.Nang hindi ako sumamay sinuntok ako. Mabuti kanyot nailagan kong saksak dito (sabay turo sa kaliwang dibdib), kundiy nasirang Tony na ko ngayon. Pero ang di nailagay yung sakyod ni Pingas Nagpataypatayan lang ako kaya Aruy! Ernan : Sa narinig kong usapan ng nars at tanod kagabi ay tatlo ang napatay. Tila lima ang patawirin. Ang ibay nahuli. (Sa sarili) A,kalayaan, sa ngalan moy kay raming humahamak sa kamatayan ! (Kay Tony ) mabutit tumanggi ka, Tony, kundiy tay kung masakit yan ay saka na. Tony : Huwag kayong mag-alala, kaya ko ito (Hihinga muna nang mahaba.) Mula nang madala ko rito, e nag-iba nang takbong Naisip kong walang ibubungang mabuti ang kasamaan Malaking utang na loob ko ke Padre Abena sa aking pagbabago Totoo nga naman, walang utang na hindi pinagbabayaran . Me parusa sa bawat kasalanan! Ernan : (May paghanga) May sinasabi ka, Tony! Bok : (Ngingiti ngiti habang nakikinig sa pahayag ni Tony; sa himig nagmamagaling) No dais, Tony, kun sila malalaki naganakaw milyun milyun, ba. Sigi lang, adre. Basta mi lagay. Basta mi padrino! Tony : Me relihiyon ka ba, Bok?

Bok : (Tatawa habang sumasagot; pauyam) Reliyun? Wala kwenta yan. Hm, dami, dami nagasimba, pero ginluluko sa kapwa. Dami gadasal, pero gin-nakaw, gin-ismagel,yawa. Doming : Mabuti pay way na tayo maghusap tungkol sa relihiyon.

16

Page26

Ernan : May katwiran si Doming. Ang paksang relihiyon ay masyadong kontrobersyal. Paris ng ibat ibang ismo, kaya di dapat pagtalunan.

Tony : Pero, Mang Ernan, bat tayo matatakot magtalo? Kung walang pagtatalo, walang pagkakaunawaan. Kung walang pagkakaunawaan, walang pagkakaisa. Ang mga taong di nagkakaisay pirming nag- aaway. Ernan : Tama yan. Ngunit ang pagtataloy dapat lamang sa taong malaki ang puso; hindi sa mga maliit ang pinagkukunan. Pero pinahahanga mo ako, Tony! Nag-aaral ka ba ng batas? Ba, may kakaibang tilamsik ang iyong diwa. Tony : Elementarya lamang ho ang natapos ko. Doming: Kasi nga naman hasa mo habugado ka kung magsalita. Bok : Ber, ber, mga pare! Yung istorya ni Tony!

Ernan : Huwag naman. Hindi tama yan. Ang ama ay ama kailanman. Doming : Kung magkita kayo, hanong gagawin mo? Tony : Ayoko na siyang makita pa! Bok : Gaisip ko reliyuso ka. Bat ngani?

Tony : Di ba maliwanag? Si Tatay ang nagwasak ng aming tahanan. Siyang dahilan ng pagkaospital ni Nanay. Ng pagkamatay ng aking kapatid ng aking pagkakaganito! Ernan : Kung sabagay ay madaling sabihing lumimot at magpatawad. Subalit may kahirapan itong isagawa. Gayunmayy walang hindi napagaaralan, kung talagang ibig. Ako? Di ninyo naitatanong ay nagawa ko ring patawarin ang mga naghangad ng aking pagbagsak. Tony : Malaki ang inyong puso, Mang Ernan! Mamalawak ang saklaw ng inyong puso. Mang Ernan! Ma-malawak ang saklaw ng iyong tingin. Pambihira kayo. Ernan : Salamat, iho. Ngunit alam mo bang ang pinakamabigat kong kasawian ay ang di pagkakaroon ng anak? Tony : Biyudo kayo?

Tony : Iimbitahin kita , Bok, isang araw, sa klase namin nila Padre Abena. Marami kang mapupulot doon. At pakikinabangan. Tiyak. Bok : No ken du! Kun naytklab pa, olditaym!

Tony : (Matapos makitang handa na ang lahat sa pakikinig sa kanya) BuwenoAkoy buhay sa sang karaniwang pamilya sa Tundo.Empleyado si Tatay. Guwapo siya. Pero malakas uminom ng tuba. At mahilig sa karera. Napakabait ng Nanay ko. Kahit kulang ang iniintregang sahod ni Tatay e di siya nagagalit, paris ng iba. Sang araw e nadiskubre ni Nanay ang lihim ng Tatay ko; meron siyang kerida . Natural, nag-away sila Umalis si Tatay . Iniwan kami. Awa naman ng Diyos e natapos ko rin ang elementarya. Balediktoryan ako Bok : (Sisingit) Balediktoryan? Siga ka. Yeba!

Ernan : Hindi, buhay ang aking asawa. Mabait siya. Maunawain.Mapagmahal. Mapagkakatiwalaan. Pero ang mag-asawang walang anak (Magbubuntunghininga) napaka hindi ganap ang kanilang kaligayahan. Doming : Hilang taon na kayo, Mang Herman? Ernan : Kwarentay singko na. Bok : Tsiken pid! Ang akin lolo, sisenta na, gaaanak pa. (Maikling tawanan.) Tony : Gano na kayo katagal dito, tabi ? Ernan : Nakakaisang taon na ako. May isa pa. Alam nyoy kuwestiyon de prinsipyo ang ipinasok ko rito. Binayaran ko lang yung multa. na sabi nga ni Bok ay tsiken pid lang ay ligtas na ko sa pagkakabilanggo. Tony : E bat naman kayo namultahan?

Tony : (Magpapatuloy matapos ngitian si Bok) Namatay ang solo kong kapatid na babae. Malubha si Nanay. Naospital siya Naghahanapbuhay naman ako. Pero, kulang din, kasi mahal ang lahat Nakakahiya pero dahil sa barkaday natuto akong mandukot, mang agaw, magsugal. Naglabas-masok ako sa Welfareville Inilipat ako dito pagkatapos Santaon na lang ang natitira sa sentensya ko A, ang tatay ko ang may sala ng lahat! Mabuti namat idinistino ako ni Direktor sa ting library. Nakapagbabasa ako roon. Mahilig akong magbasa ng Ernan : Magaling. Ang pagbabasay nakapagpapayaman ng isip. Sabi nga ni Bacon ay Nakalilikha ng tunay na lalaki ang pagbabasa Tony : Mahilig din ho akong magsulat. Doming : Teka muna, Tony! Hanong nangyari sa Tatay mo? Tony : Mula nang umalis siyay di na namin nakita. O nabalitaan kaya. Kinamuhian ko siya nang labis.

17

Page26

Ernan : Kakaiba ang aking pagkamakabayan. Isang araw ay sinunog ng isang kapisanang pinangungunahan ko ang maraming aklat na imoral, mga aklat kasaysayang mali-mali ang mga ulat, mga nobela, komiks at magasin at iba pa na nakaw lang sa iba ang nilalaman Nahabla kami. At namultahan ng hukuman. Dahil nga sa

prinsipyoy inibig ko pang pabilanggo. Malaya naman akong nakapagsusulat dito, kung sabagay. Tony : Maaari ho bang paturo senyo ng pagsulat? Kay dami kung ibig sulatin kasi, e. Ernan : Tulad ng isang beteranong mag-aalahas, agad kong nakikilala ang batong may mataas na uri Ituturing kitang parang tunay na anak. Mapapamahal ka rin sa king mabait na maybahay Meron din kaming ilang ari-arian pag-aaralin ka namin. Tony : Ke buti nyo! . . . Me pangako rin si Padre Abena. Pag aaralin din daw ako.Pero nakakahiya na atang pumasok sa klase. Baka tawanan. Ernan : Ang karunungan, iho ay walang kinikilalang edad. Ang totooy walang katapusan itong pag-aaral ng buhay ng tao. Tony : Ganyan din ho ang sabi ni Padre Abena, Mang Ernan. Ernan : Ang dunong ay yaman, ikaw, hagdan, kapangyarihan. Walang marunong na nagkakaanak ng alipin. Tony : Wala ring kuwenta ang masyadong marunong. Paris ni Rizal, binaril Ernan : Iba ang kanyang panahon, iho. Pasalamat tayot dahil sa kanyang pambihirang katalinuhan ay nabago ang takbo ng ating kasaysayan. Kailangan natin ang marunong na lider, Tony. Yaong taong matalino nay makabayan pa. Hindi gahaman sa salapit karangalan. Hindi mapagsamantala yaong walang colonial mentality. Bok : Kalunyal mantiliti? Anu yun?

Ernan : Isinisilang sila, Doming . Maalala ko nga pala! Di bat ikaw Tony ang tumula nang dumalaw itong minsan ang Presidente? Tony Ernan : Ako nga ho. : Ang binigkas mong tulay

Tony : Pilipinas, ke gandang tula. Alam kong kayong gumawa niyon. Ernan : Ibig kong malaman mo na ang tulang iyoy kasama sa lalabas kong aklat ng mga piling tula kabilang na roon ang mga sinulat ko rito. Doming Ernan : Hanong pamagat? : Sinag Sa Karimlan.

Tony : Sinag sa Karimlan? Wow, gandang pamagat! Bagay na bagay sa saaa atin dito! Kelangan ng mga nasa dilim ang sinag. Ang liwanag! Ernan : Walang taong hindi nalalambungan ng dilim. Lubhang makapangyarihan ang karimlan! Subali naitataboy ang dilim! Tony Ernan pang iba. : Sanay mabasa ko yon! : Bibigyan kita ng sipi. At marami

Bok : (Nakahahalataan ng pagkabagot kapag pangkaisipan na ang paksa)Ber, ber, Doming! Gin istorya mo naman pare. (Titingnan at tataguan ng iba si Doming, bilang pagayon sa pahiwatig ni BOK) Doming : Akoy ahente ng seguro. Malakas ang aking komisyon. Sang haraw, buat sa hisang prubinsya hay muwi ako dail sa bagyo. Magugulat pero matutuwa ning asawa o, sabi ko. Sa kusina hako nagdaan. Pero hanong nakita ko? Sus, hang asawa kot matalik na kebigan hayUling-uli ko sila . Nagdilim hang aking tingin Binaril kong traydor nang tumalon sa bintana Napatay ko siya. (Mapapasandal sa dingding pagkatapos). Tony : At nabilanggo ka dahil doon? Bakit ganon?

Ernan : Diwang alipin, Bok. Pamamanginoon sa mga dayuhan. Walang sariling paninindigan.Wal(Kagyat na matitigil dahil sa naririnig na takatak ng sapatos.) Bantay! (Habang dumaraan ang may edad nang tanod ay walang imik sa magkakasama.) Bok : (Pagkatalikod ng tanod) Pwee, dedoso pang bu-ang! Gaisip seguro magatakas tayo.Yawa. (Tawanan) Pano ngani? Mi trangkaso Lumpo (Titingnan si Doming) Almoranas (Susulyapan si Mang Ernan) . . . Galaslas ang tiyan? Ingungususo si Tony.Tawanan na naman.) Tony : Maiba ko, Mag Ernan. Bat kayo naospital? Ernan : Hindi naman.

Doming: Hewan ko nga ba. (Magbububuntunghininga) Ernan : Nakikiramay kami sa yo, Doming . Alam mo Tony, ang bilangguan ay hindi lamang para sa mga nagkakasala . Itoy para rin sa mga sinamaang palad. Sa mga kawawa. Sa walang malakas na naapadrino, sabi nga ni Bok. Bok : (May pananabik) Ber, ang imong waswas ? Seksi? Doming: Para sa hakiy siyang pinakamaganda sa ming bayan. Kinuha syang mag-hartista. Marami kong naging karibal sa kanya!

18

Page26

Doming : Sang tanong, Mang Ernan. Nagagawa bang makata?

Tony : Tapat ang puso mot di nagunamgunam na ang paglililoy nasa kagandahan Sino nga, Mang Ernan, ang nagsabi niyon? Ernan Panginay : Si Balagtas, iho, ang Sisne ng

Ernan : Kaya nga kaibigan natin ang moral regeneration pagbabagong buhay. Doming : Napapansin kong alos pare-ong pare-o hang takbo ng hisip mo, Tony , ke Mang Ernan. Tony : Pwera bola, Doming! Malayong (Mauuntol ang sasabihin dahil sa paglitaw ni Padre Abena ) Aba si Padre Abena ! Magandang umaga po Padre. P. Abena : Magandang umaga sa inyong lahat. (Karaniwan lamang ang taas ni Padre Abena. Isa siya sa pari ng Bilibid. Mag-aapatnapu na siya, Maamo ang kanyang mukha at malamig ang tinig. Nakasutana siya. At nakasalamin habang lumalapit ) Tony, totoo bang? may sugat ka sa tiyan ! .. sa braso! May blak-ay ka! Bok : (Maliksing babangon) kondi magapataypatayan yan, Padre tay-pa na . Tony : Totoo pong sabi ni Bok, Padre. Ganon nga ng ginawa ko kaya lang iniwan ng mga tigasin. P. Abena : Laking pagsisi ngayon ng mga nabigong mapupusok. Tony : Sadyang walang unang sisi, Padre, E-e-e pano po ngayon , Padre maaabsen ako sa ting klase? P. Abena : Ow, huwag mong intindihin yun, anak. Ikaw naman ang pinakamarunong sa lahat, aNatutuwa akot hindi ka naganyak sumama kagabi. Tony : Padre, hindi ko mamantsahan ang inyong pagtitiwala sa kin! Gayundin ang ke Direktor. P. Abena :Salamat, anak. Huwag kang makalimot sa Diyos Ang tumatawag ay dinirinig. Ang napakupkop ay tinatangkilik. Tony : Padre, ke buti-buti nyo ! Siyanga pala, si Mang Ernay ibig ding Wala raw silang anak. Ernan : (Maagap) Totoo, padre, ang sinabi ni Tony. Gayunmay kung may usapan na kayoy Padre, kami ng maybahay koy labing limang taong umasa, nagnobena, namintakasi upang magkaanak, subalitAywan ko ba kung bakit agad akong nagkaamor kay Tony. P. Abena :Talagang isa sa marami ang batang iyan . Masunurin siya. Matulungin. Mapagkakatiwalaan at matalino. Balak ko sanang pagpariin siya dangat ibang kurso ang kanyang ibig. Natutuwa akot kayoy

Doming : Hang sama, ng loob koy yung pinakamatalik ko pang kebigan hang(Haharapin si Tony.) Binata ka pa, Tony, hano? Ikaw, Bok, binata rin? Wag kayong pakakasal sa masyadong napakaganda. Bok : A, pwee sa akon gano. Todas lahi sila lahat pag ako ginaliko, hm Ernan : Kaya nga salungat ako sa sinabi ni Keats na A thing of beauty is a joy forever. Dahil sa kagandahay daming tahanan ang nawasak at patuloy na mawawasak. Daming pagkakaibigang napuputol. Daming kataksilang nangyayari! . Kung totoong nagbibigay ng inspirasyon ang kagandahan, totoo ring lumalason ito. Pumapatay! Bok : Asan ngayon ang imong misis Dom?

Tony : Magsasama kayo uli? Paglabas mo? Doming Bok : Indi na. Hisinusumpa ko!

: Ilan ang imong anak? Sino gid gaalaga?

Doming : Wala. Yung panganay namin ay namatay sa eltor. Ernan : Tungkol sa kaibigan. Sadyang mahirap silang harapin. Lalo na ngayong namamayani ang diwa ng materyalismo. Ng pagpapalaluan. pagkukunwari. Ba, kakailanganin ang maraming Diogenes! (Dahil a hindi lubos na maunawaan ni Bok ang marami sa kanyang naririnig, mahihiga na siyat magbabalot ng kumot.) Tony : Panu hu makikilala ang tapat na kebigan? Ernan : Maraming paraan diyan. Subalit ang pinakamabuting pagsubok ay sa mga oras ng kagipitan. Ng pangangailangan. Nang pangungulila. Walang pagkukunwari ang tapat na kaibigan. Lagi siyang handang magbigay. Magpakasakit. Tony : Paris ni Damon at Pityas, ano ho ? Bat nga kaya napakaraming mapagkunwari? Ke raming marumi na naglilinis-linisan . At meron pang kaya lang nagbibigay e dahil me inaasahang tubo o gantimpala. May Ernan : nagmamalukong ay kubaw; may nagmamatulis ay pulpol. Tony : Me kunwariy nagkakawanggawa, pero saan bay ibig lang maperyodiko ang kanilang retrato o pangalan.

19

Page26

Tony : Padre, posible po bang magkaroon ng dalawang ama-amahan?

P. Abena: Bakit hindi ? Mabuti ngang gayon at maraming titingin sa yo. Pagdating naman ng araw ay kagustuhan din ng tatay mo ang mangyayari. Tony : (Mapapalakas ang tinig) Utang na loob, Padre Sinabi ko na senyong wala na akong Tatay! P. Abena: Ikaw ang masusunod, anak. Alam kong alipin ka pa ng iyong nasugatang damdamin. May lambong ka pa ng karimlang A, di na nga bale. Maiba ako, malalim bang naging sugat mo, Tony? Tony : Sabi ng doktor e di naman daw napinsala ang aking bituka. P. Abena : Mabuti kung gayon. Buweno, huwag kang masyadong maggagagalaw at nang hindi dumugo. (Sa bahaging itoy aalingawngaw ang isang malakas na pagpapagibik buhat sa ibang panig ng ospital. Matatahimik ang lahat at makikinig sana) Tubig! Tubig! Mamamatay na ko sa uhaw! Tubiggg! P. Abena: Diyan nga muna kayo at titingnan ko lang kung sino ang nagpapagibik na yon. (Susundan ito ng alis .) Lahat : Adyos, Padre.

Bok : (pagkatalikod ng nars) Wow! Talagang damagan si Miss Reyes! Kung magaibig lang siya ngani sa akon, pero ginsama ang akon record. Yawa. Tony : Bok, si San Agustin , bago naging santo ay naging isang pusakal munang magnanakaw Tandaan moto, Bok. Higit na marangal ang masamang bumuti kaysa mabuting Sumama. Bok : Galalim man ang imong Tagalog!

Ernan : Malay natin, baka maging santo ka rin, Bok (Tawanan) Bok : (Matatangay na rin ng biruan) Tama ka Mang Ernan. San Bok (pagdadaupin ang mga palad sa tapat ng dibdib, titingala ng bahagya at pipikit ) santo santo gid ng mga holdaper! .. Nakakahiya, yawa. (Tawanan na naman.) Ernan : Pwera biro, napansin kong may ibig sabihin ang tinginan ni Tony at Miss Reyes. Lalaban ako ng pustahan na (Haharapin si Tony.) Magtapat ka Tony, may pagkakaunawan na kayo ni Miss Reyes, ano? (Ngingiti lamang ng makahulugan si Tony at ang palihim na pag-sangayon sa pamamagitan ng pagtaas ng kilay ay mapapansin din nina Bok at Doming.) Bok : Jackpot ka, Tony boy! Tsk, tsk, talaga man materyales pwerte si Miss Reyes. Inggit ako sa imo. Doming : Listo ! Ayan na naman hang-tayban! Darating ang dati ring tanod.) Tanod : (Sa may pintuan) Antonio Cruzada! Tony Tanod : (Itataas ang kanang kamay) Sir! : Miron kang bisita, adding.

Tony : ( Sa sarili) Ke bait niya. Salamat at nagkaroon ang bilibid ng paring tulad niya Matutupad din ang pangarap kong makapag-aral kung sakali Ernan : Sadyang mabait si Padre Abena. Sanay paris niya ang lahat ng alagad ng pananampalataya Pero, tingnan mo, Tony: sa karamihan ng kanyang gawain ay hindi mo siya makakapiling sa lahat ng oras, samantalang ako Tuturuan kita ng pagtula. Ng pagsulat. Pananalumpati. Pag aaralin kita hanggang ibig mo. Kailangan naming mag-asawa ang tagapagmana. Tony : Paumanhin ho, Mang Ernan Bukod sa makata, ano ho ban Ernan : A, akoy peryodista. Propesor din ako sa isang unibersidad sa Maynila. Kaanib sa ilang samahang pangwika, pangbayan, pangkultura May malaki akong aklatan magugustuhan mo . Guro naman sa piyano ang aking maybahay. Magkakasundo kayo. Teka, ayan nang ating butihing angel! ((Titigil sa pagsasalita pagkatanaw sa pumapasok na nars. Magbibigay galang ang lahat. Ilalapag ng simpatikat batang-batang nars ang lalagyan ng mga gamot. Isa-isa niyang titingnan ang temperatura ng naroong apat na pasyente. Hindi iintindihin ang may paghangat pagnanasang tinging iniuukol sa kanya lalo na si Bok. Alam niyang sa kaharian ng mga lalaki, ang pangit mang babae ay nagiging pulot gata. Aalis siya pagkabigay ng kaukulang gamot sa mga may karamdaman)

Tony : Bisita? Asan Sir? Sino ho siya? Kilala ba nyo sir? Tanod : Iiling at susulyapan si Mang Ernan) Siguro sing, idad sa kanya. Doming Tony : Kuwarentay singko. : Papunta na ba rito, sir?

Tanod : Wen adding. (Aalis. Lalabas sa pintuang pinapasukan.) Tony : (Kunut-noo) Sino kaya yon? Ba, siya ang una kong dalaw sa loob ng dalawang taon. Ernan : Baka Tatay mo na yun, Tony)

20

Page26

Doming : Baka naman hisang kamaghanak. Bok : (Mapapabangon na naman) Gwapo bang imong derpa? Paris moTony?

Tony : (Dahil sa pag-iisip ay hindi mauunawaan ang tanong ni Bok; sa sarili) Pano niya malalamang narito ako? . Anim na taon! City Jail Welfareville Muntinlupa Imposible! Hindi. Hindi maaaring siya! (Halos pasalubong) Huwag Mo pong itulot,Diyos ko! Ernan : Sino manyon ay may kapit siya. Kung diy di siya makatutuloy dito. Ayun! Siya na Siguro yung dumarating! (Papasok si Mang Luis, ang ama ni Tony. Kasama niya ang dating tanod. May kataasan si Mang Luis, nakasalamin siya ng may kulay. Mababasa sa kanyang anyo na siyay dumanas o dumaranas ng maraming suliranin. Isang manhid na barong tagalog ang kanyang suot. Sunog ang kanyang balat, gayun may halata rin ang kanyang kagandahang lalaki. Mag-aapatnapu pa lamang siya subalit mukha nang lilimampuin. Pagagalain niya ang kanyang sabik na paningin. Pagkunwat ituturo naman ng tanod para sa kanya ang pinaghahanap na hindi kaagad mamumukhaan. Pagtatama ng kanilang tingin ang anaki nakatanaw ng multo si Tony. Akibat ng matinding tuwa at pananabik ay pasugod na lalapit ang ama sa anak.) Luis : (Madamdamin) Tony, anak ko! (Walang imik na pagyayapos ang tila natatandaang si Tony. Magpapalipat-lipat ang kamay ng naluluha sa galak na ama sa buong katawan ng mutyang anak. Pagkaraan ng ilang saglit sa gayong ayos ay pabigla at walang kibong magwawala si Tony. Kahit nakararamdam ng kirot at tatayo siyat uurong ng ilang hakbang. Tutop niya ang sugat sa tiyan. Tiim ang kanyang mga bagang, may apoy sa mata at iaalon ang kanyang dibdib. Mapapansin ni Mang Luis ang mga sugat at black-eye niya.) Anak ko, napano ka? (Hindi rin tutugon si Tony. Patuloy ang pananalim ng kanyang sulyap, ang panginginig ng kanyang ugat sa kalamnan ng kanyang panga, ang paninikip ng kanyang dibdib. Samantalay walang kibuan ang lahat, bagaman mataman silang nagmamasid at nakikiramdam) Tony, magsalita ka, anak ko. Hindi ka ba natutuwang akoy makita? Pagkaraan ng may anim na taon? (Buhat sa kinatatayuan ay hindi rin iimik o titinag si Tony. Unti- unti siyang lalapitan ng ama.) Tony : Huwag! Huwag kayong lalapit! Huwag! Luis : (Matigigil!) Anak, di mo ba Ako ang Tatay mo Tony : (Palibak) Tatay? Hm, ang nakilala kong amay anim na taon nang p-p patay !: Sayang lang ang inyong pagod! Luis : Lalapit pa ng isang hakbang; titigil) anak, patawarin mo ko Tony : Inuulit ko: wala na akong,, ama! . (Lilingon sa gawi ng bintana.) Mula nang iwan nyo kami dahil sa sang :(Magpapatuloy na hindi alumana ang sinabi ng ama) Dahil sa keriday sapin-saping hirap ang aming dinanas lalo nang

aking Nanay Pati pag-aaral koy natigil Anong gagawin ko? Me sakit si Nanay Me sakit si Baby Nagkasangla-sangla kami At nang lumaoy wala nang ibig magpautang sa min Sang araw e napilitan akong Nang agaw ako ng bag. Nahuli ako. Nagmakaawa ako at pinatawad naman. Subalit . nang dumating ako sa - amin ay (mababasag ang tinig) patay nang kapatid ko! Sa tulong Luis : Nahihilam na sa luha) Tony, husto na ! U-utang na loob A-a alam ko nang lahat! Tony : (Hindi rin papansinin ang samo ng ama) Sa tulong ng mga kapitbahay e nailibing din si Baby Naospital si Nanay Walang ibig kumupkop sa kin Baka raw me T.B. rin ako Akoy naging kanto boy, nabarkada, hanggang Natuto ako ng ibat ibang paraan ng pagnanakaw Natikman kong matulog nang walang unan magtago sa ilalim ng tulay Bok : (Mabilis na papatlang) Tsiken pid yan, Tony! Tony : (Wawalaing bahala si Bok) Subalit me wakas ang lahat Mula sa city jail e nalipat ako sa Welfareville. Naglabas-masok ako ron Nang magdisiotso akoy heto Magdadalawang taon na ko rito (Hihinga ng mahaba at malalim . Tutop pa rin ng kaliwang kamay ang sugat. Biglang haharapin nang tuwiran ang lumuluhat mistulang korderong ama. Makapangyarihan.) Kayo na dapat kong tawaging ama ay tinatanong ko: Mangyayari kaya ang nangyari sa ming mag-iina kung kayoy tumupad senyong tungkulin? Luis : H-hindi ko na hindi ko na kayo iiwan K-k kelanman ! Tony : Pangako, hm Daling sabihin, daling sirain Luis : Nagbalik ako upang upang pagsilbihan kayo habambuhay Tony : (Patuya) Bat di kayo bumalik senyong magandang kerida? Luis : (Lipos pagpapakumbaba) Iniwan nya ako ang taksil! nang hindi ko na masunod ang kanyang kapritso Salamat sa kanyang ginawa at nagliwanag ang nalabuan kong isip. Ngayoy Tony : Huli na ang lahat! Luis : Ang sakit mong magsalita, anakalam mo bang limang buwan kitang pinaghahanap? At nang malaman kong narito kay nilakad kong Nangako si Senador Bigat na mabibigyan ka ng parole. Tony : (Dahil sa ibang iniisip ay hindi maunawaan ang huling sinabi ng ama) Ewan ko kung si Nanay e buhay pa o patay na. (Pasigaw naman) Kayo! Kayo ang sanhi ng kanyang kasawian! Aru-aruuuyyy!

21

Page26

Luis : Buhay ang nanay mo, anak. Nagkita na kami. Magaling na siya. Tony : Magliliwanag ang mukha) Buhay! Salamat sa Diyos! Luis : (Hindi mapapansin ang sariwang dugo sa kamay ni Tony) Pinatawad na nya ako. At nagkasundo nga kaming hanapin kita. Anak, magsama-sama tayong muli! Tony : Mahal ko si Nanay, ngunit kayo Ibig ko pang mamatay kesa sumama sa senyo! Luis : (Mawawala ang pagtitimpi at paghaharian ng damdaming ama. Isang matinding sampal ang ibibigay kay Tony). Durugo ang bibig ng huli. Sa bahaging itoy nganingani nang lundagin ni Bok si Mang Luis dangat makakambatan siya ni Mang Ernan na huwag manghimasok. Sa sandaling itoy nakatalikod naman at nasa may labas ang tanod. Mapagwawaring ang nagawang kabiglaan, mabilis na lalapitan ang anak. Iigtad naman si Tony.) Patawarin mo ko, anak! Tony : (Matapos pahirin ang likod ng palad and dumudugong bibig) Lalo lamang ninyong pinalalayo ang ating daigdig! (Mabilis na tatalikod.) (Tigib-pagsisisi at panunumbat sa sarili, walang malamang gawin o sabihin si Mang Luis. Naroong pisilin ang mga kamao; naroong muling tangkaing lapitan ang nagmamalaking anak; tanawin sina Mang Ernan na parang nagpapahabag at nagpapatulong. Wala namang imikan ang nangamamasid. Pagkuway walang kibong lalabas. Titigil sa may pintuan. Titigil sa may pintuan upang lingunit pag-ukulan ng may pagmamahal sa titig si Tony. Wala namang kamalayan ang nagugulumihanan ding si Tony sa mga ikinikilos ng kanyang ama. Muling babalikan ni Mang Luis ang nakatungong bunso subalit hindi maisasagawa ang balak na pagyapos dito. Mapapabuntunghininga na lamang at tiim-bagang na aalis. Magkakatitigan sina Mang Ernan, Bok at Doming. Pagkalipas ng ilang saglit ay dahan-dahang nauupo sa gilid ng kanyang teheras Si Tony. Kagat niya nang mariin ang kanyang labi.) Ernan : (Malumanay subalit madamdamin) Ang buhay, Tony, ay batbat ng ibat ibang uri ng pagsubok. Ang tagumpay, kaya lalong tumitingkad ay dahil sa kakambal na pagpapakasakit. Ang lalaking tumatakbo sa mga pagsubok at hamon ng tadhana ay pinagtatampuhan ng tagumpay. Tony : Mang Ernan, kayo man ang nasa lugar koy Ernan : Nauunawan kita, iho. (Titindig at aakbayan si Tony. Mahihipo ang dugong nagmumula sa sugat sa tiyan.) Dumudugo ang sugat mo! (Kay Bok) Pakitawag mo nga ang doktor(Kay Tony) Mabutiy mahiga ka. Siguroy maaampat yan.

Tony : (Habang nahihiga) Walang anuman ito Mang Ernan. Bok : (Nakaupo pa rin subalit nakabalabal na ng kumot) Hm tsiken pid yan. Doming : Sabagay, hakuman yang nasa lugar ni Toniy hewan ko nga ba Bok : Bilib gid ako sa imo Gas-mati ka. Y-yyeba! . Ernan : (Habang bumabalik sa kanyang teheras; sa sarili) A, kung masusunod lamang ng mga tao ang Panalangin ni San Francsico ng Asisi, sanay Tony : Biglang mapapabangon pagkarinig sa tinuran ni Mang Ernan) Pagkaganda ganda nga ng Panalangin ni San Francisco Bathala, gawin Ninyo akong kasangkapan Kung saan may galit Ernan : (Maagap) Bayaang nakapaghasik ako ng pag-ibig. Ang isang maganda pang bahagiy yung Nasa pagbibigay ang atingikatatanggap nasa pagpapatawad ang ating kapatawaran Tony : (Mabilis) Mang Ernan Madali ngang sabihing Lumimot at magpatawad, ano ho? Pero, ar ruyyy (Mapipikit at aasim ang mukha. Hahawakan ang sugat sa tiyan.) Ernan : (Makikitang sa pag-aangat ng kamay ni Tony ay punung-puno yaon ng dugo) Tony!(Kagyat na nalalapitan ang binata at pagyayamanin.) Doming! Bok! Pakitawag nyung doktor! O nars! Madali kayo! Bok : Hindi pa rin mababakla; hindi titinag) Bals wals yan! Doming : (Patikudtikod na lalabas subalit doon pay sisigaw na) Nars! Nars!Narrsss! (Muling darating ang nars na nakarinig sa malakas na sigaw ni Doming. Agarang lalapatan ng pampaampat ng dugo ang sugat ni Tony. Samantalang nagamutan sila ay siya namang paglitaw sa may pintuan ng magkasamang P. Abena at Mang Luis.Walang imik silang magmamasid.) Nars : Sariwa pang sugat mo, kaya huwag ka munang magsalita nang malakas. At huwag kang maggagalaw ha, Tony? Tony : Paglabas ko ritoy pupunta ko senyong bahay, ha, Lyd? A, Miss Reyes pala! Nars : Sabi nat puwera muna ang salita. Pag sinuway mo koy Sige ka, hm Tony : Okey. (Pipikit dapwat muling didilat. Masusulyapan si P. Abena. Magpapalitan sila ng ngiti.)

22

Page26

Nars : O, hayan , tapos na. Be good, ha, Tony? Promise? Tatango ang binata; hahanda siya sa pag-alis.) Tony : Maraming salamat, L-Ly Miss Reyes. Hindi kita malilimot kelanman ! Alam mo na iyan matagal na. ( Hindi pa rin nakikita ni Tony ang ama sapagkat natatakpan ito ng papalapit na pari.) P. Abena : Magkakilala pala kayo ni Miss Reyes . Mabait at masipag ang batang yan. Paris mo Tony : Siya nga po ang babaing handa kong Bok : (Makahulugan ang ngiti) tingin koy ayos na Silang dalwa, Padre. P. Abena : Hindi masama Pabor ako. Saglit na titigil; kay Tony, sa ibang tinig) Anak, ang tatay moy nagkita kami. nakiusap siyang Tony : Malilimutan ang lahat; mapapabagong biglat puputulin ang pagsasalita ng kausap) Padre! Na naman? (Hindi mangungusap si P. Abena. Marahan na lang siyang mapapailing; subalit maagap namang maaalayan si Tony. Si Mang Luis naman, naroon pa rin sa may pintuan, ay mapapabuntung-hiningat mapapakagat labi sa namamalas na katigasan ng anak. Mauuntol ang balak niyang paglapit.Si Miss Reyes naman na hindi pa tuluyang nakakalayo ay magaganyak na manood sa tagpong yaong may pangako ng kapanabikan. Lalapitan si Tony at masuyong pagsasabihan.)

Nars : Tony, di bat sabi ko sayoy huwag ka munang gagalaw pagkat makasasama sa yo? Tony : Patawarin mo ko, Ly est, Miss Reyes. Nars : (Tatanguan si Tony) Patatawarin kita pero sa uli-uliy.. Sige, higa na. (Susunod na sana si Tony subalit magkakatama ang tingin nilang magama. Matagal silang magkakatinginan. P. Abena:(Makahulugan) Anak, tamo si Miss Reyes, nakapagpapatawad. (Hindi tutugon si Tony. Mapapatango siya. Ganap na katahimikan . Walang kakurap-kurap, at halos hindi humihinga sina Mang Ernan sa pagmamasid sa nangyayaring dula sa silid na yaon. Sa pagtaas ng mukha ni Tony ay makikitang may luha sa kanyang pisngi. Mabubuhayan ng loob si Mang Luis. Dahan-dahan siyang lalapit sa bunsong ngayoy nakayupyop sa bisig ni Padre Abena. Magaling sa sikolohiya, marahang iaangat ng butihing pari ang ulo ni Tony at siyay unti-unting uurong upang mabigyan ng ganap na kalayaan ang mag-ama. Ngayoy may kakaiba ng sinag sa mukha ni Tony. May kakaiba ring ngiting dumurungaw sa kanyang mapuputlang labi. At sa isang kisap-matay mayayapos siya ng kanyang ama. Masuyo, madamdamin, mahaba ang kanilang pagyayakap. Katulad ng dalawa, mapapaluha rin ang lahat . Maging ang may bakal na pusong si Bok ay mapapakagat-labit mapapatungo ng marahan. Pagdaraupin naman ni Padre Abena ang mag-ama, titingala ng bahagya at pangiting bubulong

Ugnay-Panitikan

Kaligirang Pangkasaysayan ng Balagtasan

23

Page26

Ang Balagtasan ay isang pagtatalo sa pamamagitan ng pagtula. Nakilala ito noong panahon na ang Pilipinas ay nasa ilalim ng Amerika, batay sa mga lumang tradisyon ng patulang pagtatalo gaya ng Karagatan, Batutian at Duplo. Bago pa man masakop ng mga dayuhan ang ating bansa mayaman na sa tradisyong tulang sagutan sa ibat ibang rehiyon ng Pilipinas. May tinatawag na patulang Balitao ang Aklanon maging ang Cebuano, isang biglaang debate ng lalake at babae. Sagutan naman ng kinatawan o sugo ng dalawang pamilyang nakikipagnegosasyon sa pag-iisang dibdib ng dalaga at binata ang Siday ng mga Ilonggo at Pamalaye ng mga Cebuano. Sa mga Subanen naman ay sa inuman isinasagawa ang sagutan. Ang unang bahagi ng ganitong gawain ay pagtikim ng alak kung saan nalalaman ang papel na gagampanan ng bawat isa, ang mga tuntunin at iba pang bagay na dapat isaalangalang. Ang Balagtasan ay isang makabagong duplo. Ang mga kasali sa duplo ay gumaganap na nasa isang korte na sumisiyasat sa kaso ng isang hari na nawala ang paboritong ibon o singsing. May gumaganap na piskal o tagausig, isang akusado,at abogado. Ito ay magiging debate o sinasabing tagisan ng katuwiran sa panig ng taga-usig at tagapagtanggol at maaaring paiba-iba ang paksa. Bagamat ito ay lumalabas na debate sa pamamaraang patula, layunin rin nito na magbigay-aliw sa pamamagitan ng paghahalo ng katatawanan, talas ng isip, na may kasamang mga aktor sa isang dula. Ang Balagtasan ay ginamit ng mga manunulat upang maipahiwatig ang kanilang palagay sa aspetong politika at napapanahong mga pangyayari at usapan.

Nabuo ang konseptong ito sa isang pagpupulong. Ang nangungunang mga manunulat noong Marso 28, 1924, sa tanggapan ni Rosa Sevilla sa Instituto de Mujeres ( Women's Institute), Tondo, Maynila. Ito ay naganap bilang paghahanda sa pagdiriwang ng kaarawan ng dakilang makata na si Francisco Balagtas o Araw ni Balagtas sa darating na Abril 2. Iminungkahi ni G. Jose Sevilla na tawagin itong Balagtas. Hinunlapiang an ang pangalan kaya naging Balagtasan na ang tawag dito. Ang unang Balagtasan ay nangyari noong Abril 6, 1924. Tatlong pares ng makata ang nagtalo na gumamit ng iskrip. Ang pinakamagaling sa mga nagbalagtasan ay sina Jos Corazn de Jess at Florentino Collantes, kaya naisipan ng mga bumuo na magkaroon ng isa pang Balagtasan para sa dalawang kagalang-galang na makatang ito, na walang iskrip. Ginawa ito noong Oktubre 18, 1925 sa Olympic Stadium sa Maynila. Si Jose Corazon De Jesus ang nagwagi bilang unang Hari ng Balagtasan.Nakilala si Jose Corazon de Jesus bilang si "Huseng Batute" dahilan sa kaniyang angking kahusayan sa Balagtasan noong 1920. Mula noon hanggang ilang taong makalipas ang Ika-2 Digmaang Pandaigdig, naging paboritong aliwan ang Balagtasan. Gumawa pati ang mga makata sa ibang mga wika sa Pilipinas ng sarili nilang bersyon, gaya ng Bukanegan ng mga Ilokano (mula sa apelyido ng makatang Ilokanong si Pedro Bukaneg at ng Crisostan ng mga Pampango (mula sa pangalan ng Pampangong makata na si Juan Crisostomo Soto). Sa pagdating ng mga Amerikano sa bansa sumulpot ang mga samahang pampanitikang nakabatay sa paaralan kung hindi magkakaroon ng pagkakatong mapabilang sa mga samahang pampanitikan. Ang Balagtasan ay karaniwang may mga paksang pinag-uusapan ng tatlo katao. Ang mga kalahok ay inaasahang magaling sa pag-alala ng mga tulang mahahaba at pagbigkas nito ng may dating (con todo forma) sa publiko. Ang takbo ng tula ay magiging labanan ng opinyon ng bawat panig ( Mambabalagtas). May mga hurado na magsisiyasat kung sino sa kanila ang panalo o ang mas may makabuluhang pangangatuwiran. Ang Sarsuwela ay isang anyo ng dulang musikal na unang umunlad sa Espaa noong ika-17 siglo. Binubuo ito ng mga pagsasalaysay na sinamahan ng mga sayaw at tugtugin at may paksang mitolohikal at kabayanihan. Hinango ang taguring Sarsuwela sa maharlikang palasyo ng La Zarzuela na malapit sa Madrid, Espaa. Sa Pilipinas, dinala ito ni Alejandro Cubero noong 1880 kasama ni Elisea Raguer. Itinatag nila ang Teatro Fernandez, ang unang grupo ng mga Pilipinong Sarsuwelista sa Pilipinas. Ang sarsuwela bagamat ipinakilala noong panahon ng Espaol ay namulaklak noong Panahon ng Himagsikan at ng Amerikano sa pamamayani nina: Severino Reyes na kilala sa taguring Lola Basyang sa kaniyang Walang Sugat, Hermogenes Ilagan Dalagang Bukid, Juan K. Abad Tanikalang Ginto, Juan Crisostomo Sotto Anak ng Katupunan, at Aurelio Tolentino Kahapon, Ngayon, at Bukas. Ang Sarsuwela o dula ay isang uri ng panitikan na ang pinakalayunin ay itanghal sa tanghalan. Mauunawaan at matutuhan ng isang manunuri ng panitikan ang tungkol sa isang dula sa pamamagitan ng panonood. Nahahati ito sa ilang yugto na maraming tagpo. Pinakalayunin nitong itanghal ang mga tagpo sa isang tanghalan o entablado. Ang tagpo sa dula ay ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan. Gaya ng ibang panitikan, ang karamihan sa mga dulang itinatanghal ay hango sa totoong buhay maliban na lamang sa iilang dulang likha ng malikhain at malayang kaisipan.Lahat ng itinatanghal na dula ay naaayon sa isang nakasulat na dula na tinatawag na iskrip. Ang iskrip ng isang dula ay iskrip lamang at hindi dula, sapagkat ang tunay na dula ay yaong pinanonood na sa isang tanghalan na pinaghahandaan at batay sa isang iskrip. Mga Elemento ng Sarsuwela 1. Iskrip o nakasulat na dula Ito ang pinakakaluluwa ng isang dula; lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay naaayon sa isang iskrip; walang dula kapag walang iskrip. 2. Gumaganap o aktor Ang mga aktor o gumaganap ang magbibigay-buhay sa iskrip. Sila ang bumibigkas ng diyalogo, at nagpapakita ng ibat ibang damdamin. 3. Tanghalan Anumang pook na pinagpasyahang pantanghalan ng isang dula ay tinatawag na tanghalan. Maaaring hindi lamang entablado ang tanghalan ang daan, sa loob ng siid-aralan, at iba pa ay nagiging tanghalan din. 4. Tagadirehe o Direktor Ang direktor ang nagpapakahulugan sa isang iskrip; siya ang nagpapasya sa itsura ng tagpuan, ng damit ng mga tauhan hanggang sa paraan ng pagganap at pagbigkas ng mga tauhan ay dumidepende sa interpretasyon ng direktor sa iskrip. 5. Manonood Ang nagpapahalaga sa dula. Sila ang pumapalakpak sa galing at husay ng nagtatanghal. Pinanonood nila nang may pagpapahalaga ang bawat tagpo , yugto at bahagi ng dula.

24

Page26

Eksena at tagpo- Ang eksena ay ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhan samantalang ang tagpo namay ang pagpapalit ng tagpuan Ang Iskrip at Diyalogo Sa isang pagtatanghal, walang kuwento ang maisasadula kung wala ang iskrip. Matatawag lamang na dula ang isang katha kung itoy itinatanghal, ngunit maitatanghal lamang ito kung may iskrip na magsisilbing gabay ng mga tauhan upang magsadula. Taglay ng iskrip ang mga diyalogo ng mga aktor sa pagtatanghal ng isang tagpo at maging ng buong dula. Tinatawag na iskrip ang nakasulat na gabay ng aktor direktor at iba pa na nagsasagawa ng dula. Ang iskrip ang pinakakaluluwa ng isang dulang itatanghal sapagkat lahat ng bagay na isinasaalang-alang sa dula ay nagmumula rito. Sa iskrip matatagpuan ang galaw ng mga aktor, ang mga tagpo, ang mga eksena. At gayundin ang diyalogo ng mga tauhan. Ang diyalogo ang sinusundan ng mga aktor. Ito ang nagbibigay ng mga mensahe sa isang dula. Diyalogo ang tawag sa anumang usapan sa pagitan ng dalawa at ilan pang mga tauhan sa loob ng isang dula. Sa pamamagitan ng iskrip, mabibigyan ng pagpapakahulugan ng direktor kung anong magiging kabuuan ng tagpuan, ang mga damit ng tauhan hanggang sa paraan kung paano isasaganap at ipahahayag ng mga tauhan ang kani-kanilang diyalogo. Isa sa batayan upang gumanda ang isang dula sa iskrip gayundin ang lawak ng karanasan ng direktor sa ganitong larangan. Narito ang paraan ng pagsusulat ng Iskrip. Paraan ng Pagsusulat Ayon kay Sicat sa kanyang sanaysay na Sa Pagsulat, nagsisimula siya sa ideya. Mula sa ideya, aniya, itinatayo niya ang balangkas sa isip at pinaglalapat-lapat niya rito, sa pamamagitan ng mahiwagang kapangyarihan ng imahinasyon, ang samut saring impresyon, gunita, larawan, damdamin at pangyayari. Tila siya mangangaso, kung saan-saan siya nakararating. Narito ang mga paraan o teknik kung paano makasusulat ng iskrip 1. Dapat na marunong ang isang manunulat na tumimpla ng kanyang mga sinusulat. Nakabaling ito sa tonot himig na hangad ipahiwatig sa katha. 2. Mgsimula sa pagsulat ng mga diyalogo. Kailangang masalang mabuti kung ano ang mga gagamiting salita sa diyalogo. 3. Piliin ng salita na gagamitin depende sa manonood o paksa. 4. Mahalaga na may nilalaman (content) ang isang kuwento. Ito ang mensahe ng kuwento, anyo (form) sapagkat mapapailalim sa anyo ang kasiningan ng pagsusulat. Dito pumapasok ang estilo. 5. Kailangan sa pagsulat ang disenyo, ang pagbalangakas, ang mga dibisyon (ang simula, sinulong, at wakas). Dapat rin na pag-aralan ang makatotohanan at epektibong banghay (plot), karakter (character), tagpuan (location), paningin (point of view), at iba pang sangkap sa pagkatha. Sa pagsulat ng iskrip nalrarapat na lakipan ito ng angkop na tunog sapagkat ang iyong gagawin akda ay pagbabatayan at pinakabuhay ng isang dula.
Ako ay Ikaw ni Hans Roemar T. Salum Akoy isang Pinoy, sa pusot diwa. Pinoy na isinilang sa ating bansa. Akoy di sanay sa wikang mga banyaga, akoy Pinoy na mayroong sariling wika. Wikang Pambansa, ang gamit kong salit a Hay, napakasarap sa pandinig ang awiting iyan ni Florante. Damang-dama ang pagmamahal ng mang-aawit sa akin. Matagal na panahon na rin simula nang ako ay ipaglaban ni dating Pangulong Mauel L. Quezon . Ang pakikipaglaban niyang ito ay daan upang ako ay umusbong, gamitin at tangkilikin. Ako ang simbolo ng pagkakakilanlan ng ating bansa, ang Pilipinas. Ako ay ginagamit sa maraming sitwasyon at pagkakataon. Ah, tunay ngang malayo na ang aking narating bilang isang instrumento ng komunikasyon. Sa paglipas ng panahon ay mabilis na naging moderno na ang ating bansa. Modernong kagamitan, pamumuhay, moderno na rin pati kabataan. Talagang ang mga Pinoy ay hindi nagpapahuli. Subalit, kasabay ng pagbabago at pagiging modernong ito ay ginawa na rin akong moderno. Pakiramdam ko ay binihisan ako upang sumabay sa makabagong panahon. Mayroong wika ng kabataan ngayon, Taglish, mga jejemon wika nga. Ang salitang nanay sasabihing mudra, ang tatay ay pudra. May magsasabi ring I wanna make bili that sapatos! Hay, kailangan bang kasabay ng pagbabago ay pagbabago sa akin? Nasaan na ang ipinaglabang wika? Mga kabataan, ako ay ikaw na sasalamin sa ating bansa. Hindi masama ang pag-unlad at ang pagbabago kung ang pagbabagong ito ay para sa ikabubuti at ikaaayos ng komunikasyon.

25

Page26