Sekuentziaren izenburua: Eremua:

ILARGIA

ILARGIA, LURRA ETA EGUZKI SISTEMA Data: 2014 - 1 - 14

Egileak: Aroa Artola Jon Martin Olatz Sarasola Naiara Telleria

6. ALIA IDEEE! DESKRI A"E! ZE#ATZA JARDUERAK: 6.1 6.2 6.3 6.4 6.5 6.6 6.$ 6.% 6.9 Zerura begira. Ilargi faseak. Landareak eguzkiarekin eta eguzkirik gabe. Grabitatea. Urtaroen Memor !a. Gasezko "o#etea. Gaua eta eguna. &U'&"() Zientzia museora irteera. Non zaude Ilagi? I*uina.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRAK

6.$ ZERURA
!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

EGIRA

Gor*utza kontrolatzen aurrera egitea+ zentzumen!*ertze*zioa garatzeko eta tonua+ oreka eta mugimenduaren koordinazioa inguruko ezaugarrietara egokitzeko.

,ere gor*utza eta gor*utzaren zenbait funtzio ezagutzea eta adieraztea+ ekintzarako eta adieraz*enerako dituen aukerak eta mugak aurki ditzan.

&guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko.

Gauzei ekitea+ norberaren ekintza *lanifikatu eta sekuentziatzea+ zeregin errazak edo eguneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko. frustrazio t/ikiak onartzea eta *lanteatzen diren zailtasunak gainditzeko -arrera erakustea+ besteengan be#ar duen laguntza bilatuz.

0orberaren -okabidea beste neska!mutilen eta #elduen be#ar+ eskari eta adieraz*enetara egokitzea+ eta besteen -okabidean eragina izatea men*ekotasun edo nagusitasun -arrerak baztertuz eta laguntza eta elkarlan -arrera eta o#iturak landuz.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. &lementuen eta bildumen tasunak identifikatzea eta taldekatze!+ sailkatze!+ ordenatze! eta kuantifikatze!#arremanak ezartzea+ *entsamendu logiko!matematikoa garatzeko eta #orren adieraz*ideak ikasten #asteko. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan

eragina duten faktore batzuk ezagutzea. Inguru fisiko eta sozialarekiko interesa eta -akin mina erakustea+ bertan ematen diren gertaera garrantzitsuenei buruzko galderak+ inter*retazioak eta iritziak emanez+ bat!batekotasuna eta originaltasuna garatuz. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza #oriez guztiez -abetzea *i/kanaka+ be#arrak+ le#entasunak+ sentimenduak+ es*erientziak eta errealitatearen erre*resentazioak adierazteko. Gor*utz!+ *lastika!+ musika! eta teknologia!#izkuntzekin saiakuntzak egitea+ #aiekiko interesa erakustea eta erabiltzea+ #EL URUAK DIDAKTIK%AK #artara+ bai egoerak+ bizi*enak+ be#arrak eta inguruko elem Gaua eta eguna bereiztea (stro ezberdinekiko interesa *iztea (stroak bereiztea Marrazteko gaitasuna areagotzea 3sikomotrizitate fina lantzea

EDUKIAK

4arduera bere egunerokotasunarekin lotzea Kontzeptuz oa : !roze"uraz oa : Jarreraz oa : Gaua eta eguna Izarra eta eguzkia Lurra Ilargia 3lanetal (steroideak Materialaren erabilera+ *sikomotrizitate fina landuz &lementu bakoitzaren ezberdintasunen ulermena ,esteen iritziekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea

IRAKASLEARE! EDUKIAK

Irakaslearen esanetan arreta -artzea LURRA: Lurra eguzki!sistemaren #irugarren *laneta da. ,izia duen bakarra da+ eta satelite natural bat du+ Ilargia. Lurrak &guzkiari birak ematen dizkio. Lurra+ gainerako *lanetak bezala+ bi #igidura nagusiren mendean dago+ errotazio #igiduraren eta translazio #igiduraren mendean+ #ain zuzen. Lurrak bere ardatzaren gaineko -ira osoa egiteko 5errotazioa6 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo be#ar izaten ditu 5egunaren irau*ena6. 2alaber+ &guzkiaren grabitazio indarrak erakarrita+ Lurrak segundo bakoitzeko 27+% km egiten ditu &guzkiaren inguruko orbita eli*tikoan ze#ar 5translazioa6+ eta 365+25 egun be#ar ditu itzuli osoa egiteko 5urtearen irau*ena6. Lurraren bi #igidura #orien *lanoek 2382$9!ko angelua eratzen

dute+ ekli*tikaren angelua deitua. 3lanetaren errotazioak sortzen duen indar zentrifugoa dela eta+ Lurrak esfera baten eitea du+ za*alagoa I*ar eta 2ego buruetan &kuatore aldean baino.

ILARGIA: Ilargia 5aitzineuskaraz. :5#6iL5e6!argi;3<6 &guzki!sistemaren bostgarren sateliterik #andiena eta Lurraren satelite bakarra da+ #onen inguruan biraka dabilena. Ilargia eta Lurraren artean+ batez beste+ 3%4.4== km daude;1<. Urtero distantzia #au 3.%2>=.=$?m #azten da+ #ala ere+ erratioa ez da konstantea.;4< @rbita eli*tikoa du. distantziarik t/ikiena !*erigeoa! 356.=== kmkoa da eta #andiena !a*ogeoa! 4=6.===koa. Ilargia Lurretik lau modu desberdinetan ikus daiteke. Modu bakoitzak aldi izena -aso du. Ilargialdiek Ilgora+ Ilbe#era+ Ilberria eta Ilbetea dute izena;5<. Le#en alditik laugarrenera 2$ egun+ $ ordu+ 43 minutu+ eta 11+4$ segundo *asa be#ar dira. IZ(''(". Izar bat *lasmazko gor*utz esferiko #andia eta trinkoa da+ bere erdigune beroan fusio nuklearra mantentzeko bezain #andia dena. Ausioa da izarrek beren kan*o geruzetatik etengabe kan*oratzen duten energiaren iturburu. 2idrogenoa eta #elioa baino astunago den ia gai guztiak izarretako erdigunean sortzen dira. Izar taldeek gala/iak sortzen dituzte eta unibertsoko argizagi nagusiak dira. Lurretik #urbilen dagoen izarra &guzkia da eta Lurraren energia iturri nagusia+ argia barne. 2onek 1=26 Batt inguru 5e#un koatrilioi Batt6 igortzen ditu. EGUZKIA: &guzkia edo ekia 5aitzineuskaraz. :egu5n6!ki;1<6 eguzki! sistemaren erdian dagoen izarra da+ eta guregandik #urbilen dagoena. &guzki!sistemako *lanetek+ lurra barne+ eguzkia orbitatzen dute+ baita asteroide+ meteoroide+ kometa eta beste #ainbat ob-ektuk ere. Lurrean bizitzarako energi!iturri nagusia da eguzkia+ bertan bizidun autotrofoek+ fotosintesiaren bidez+ argi!iz*ien bitartez bidaltzen digun energia ekoizten baitute. &guzkia sekuentzia nagusiko izar bat da+ batezbesteko izarra baino *i/ka bat #andiagoa eta beroagoa baina erraldoi urdina baino askoz t/ikiagoa. &guzkiak 1=.=== milioi urteko bizialdia du+ eta duela 5.=== milioi urte sortu zen+ nukleokosmokronologiaz ze#aztu denez. ,ere bizialdiaren erdian dago+ beraz. &kiak &sne ,idea orbitatzen du+ gala/iaren erditik 25.=== ! 2%.=== argi!urteko distantziara+ bira bat 226 milioi urtetan osatuz. Gala/iarekiko orbita!abiadura 21$ kmCs!koa da+ #au da+ argi!urte bat 14== urtetan burutzen du. "LA!ETA: 3laneta+ izar baten inguruan itzulika dabilen gor*utz gotor

masa #andikoa+ berezko argirik ez eta fusio nuklearraz energiarik sortzen ez duena. @raintsuraino+ bederatzi *laneta baizik ziren ezagutzen+ eta eguzki!sistemaren barruan #oriek guztiak. ,este #irurogei!bat aurkitu izan dira 2==1. urtetik #ona gure eguzki!sistematik kan*o. 2aue/ek dira gure eguzki!sistemako zortzi *lanetak+ &guzkitik #urbilen dagoenetik urrunen dagoenerainokoan. 1. Merkurio 2. (rtizar 3. Lurra 4. Marte 5. 4u*iter 6. Daturno $. Urano %. 0e*tuno 3laneta telurikoak edo barneko *lanetak dira le#en laurak1 #urrengo lauak *laneta -obiarrak. 2urren biribilak dira *laneten orbitak+ Merkuriorena izan ezik. 3lano bertsuan daude eta eguzkiaren inguruan norako berean egiten dute itzulika. &guzki!sistemako *laneta guztien izenak+ Lurrarena izan ezik+ &rromatarren -ainko!izenetatik #artu izan ziren1 -ainko!izenez eta mitologia klasikotik izendatzen o#i dira+ #alaber+ ilargi eta *laneta t/ikiak ere. ASTER%IDEAK. (steroideak es*azioan ze#ar dauden gor*utz solido eta forma irregularrekoak dira+ *lanetak baino t/ikiagoak. Lurretik ikusita+ izarrak dirudite. 2orregatik+4o#n 2ers?#elek izen #ori eman zien. &zagutzen diren asteroide ge#ienak Marte eta 4u*iter artean biraka ari dira asteroide gerrikoa deitzen den gunean. 3iazzi italiar astronomoak 1%=1ean le#ena aurkitu zuenetik 5Zeres asteroidea6+ beste #iru bat mila asteroide aurkitu dira+ eta urtero aurkitzen dira ge#iago. (steroide #orietako #andiena Zeres bera da+ 73= kilometroko diametroarekin. 2urrena 3allas asteroidea da+ 552 kilometrorekin+ eta Eesta asteroidea+ 521 kilometrorekin. Fena den+ Zeres asteroidea+ gaur egun+ *laneta #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK Zerura begiratzen baldin badugu zer ikusten duguG &gunez eta gauez elementu berberak ikusten al dituguG Zein elementu ikusten ditugu gauezG nanotzat -otzen da. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

&zagutzen duzue IlargiaG IzarrakG 3lanetakG (steroideak 0olakoak diraG Murala egiteko mantel beltz #andi bat &guzkia+ ilargia+ *lanetak+ izarrak eta asteroideak marraztuta dauzkaten *a*erak Margoak Guraizeak 3lastifikatzeko makina ,elkroa

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!TUA RE! AZAL"E!A

"ola Le#enik eta be#in galderak egingo dizkiegun #aurrei unibertsoaren berri zer dakiten -asotzeko. @ndoren+ ateratzen diren elementuen erre*asoa egingo da eta zenbait elementu berri ere erakutsiko dizkiegu. &lementuok FI0 (4 formatuko orrialdetan aurrez marraztuta banatuko dizkiegu eta beraien lana margotzea izango da. Gero+ moztu eta *lastifikatu egingo ditu irakasleak. 2aurrekin muralean itsatsiko ditugu astroak+ #aien izena az*ian 5letra larriz6 dutelarik.

Murala gelan zintzilikatua egongo da sekuentzia guztia amaitzen denera arte. Murala osatu eta #urrengo egunetan+ maiz samar desitsatsiko dira astroak eta berriro itsasteko eskatuko zaie #aurrei.

MET%D%L%GIA

4arduera #onetan metodo zientifikoa erabiliko da. 2aurrei galderak egingo zaizkie aurrez dituzten informazio eta #i*otesi guztiak biltzeko. 2i*otesiotan oinarrituta+ taldeari azal*en zabalagoa emango zaio. ,e#in #ori eginda+ materialen aurkez*ena egingo da 5denak ezagutzen dituztela ziurtatzeko6. @ndoren+ material guztia *restatu eta astro bakoitzaren koka*enaren inguruko galderak eginaz osatuko da murala. &s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ tarteka astroak desitsatsi eta beraien lekuan -artzeko eskatuko zaie #aurrei.

+ARDUERARE! E ALUAZI%A

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRA K

6.,.ILARGIARE! (ASEAK
!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala ,e#arrak+ sentimenduak+ emozioak edo le#entasunak identifikatzea+ #oriek adierazteko+ menderatzeko eta ingurukoei -akinarazteko gero eta gaitasun #andiagoa izan dezan1 eta besteenak identifikatzea eta erres*etatzea+ arian!arian. &rres*etuzko+ laguntzako eta elkarlanerako -arrerak eta o#iturak garatzea+ bere -okabidea besteen be#arretara eta eskakizunetara egokitzeko1 eta mendetasun edo nagusitasun -arrerarik ez izatea. Degurtasun afektiboa bermatzen duten estrategiak barneratzea.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune naturaleko fenomenoak aztertzea 5egunaren eta gauaren t/andakatzeanH6 eta gizakion bizitzan duten eraginaz -abetzea. 2urbileko ingurunea naturala aztertzea eta #aren zenbait ezaugarri identifikatzea. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a (rian! arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea. 2izkuntza+ erabiltzea. "omunikatzeko asmoa #elburu+ #izkuntza a#oz erabiltzen #astea komunikatzeko #EL URUAK DIDAKTIK%A K asmoarekin+ ikasgelako o#iko egoeretan *arte ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa

#artzeko Ilargiaren fase desberdinak ezagutzea eta ulertzea. 4arduera bere egunerokotasunarekin lotzea. Unibertsoko kontze*tuak desberdintzea. Gaua eta eguna bereiztea.

EDUKIAK

Gaiari buruzko aurrezagutzak azaltzea eta #auek erres*etatzea. Kontzeptuz oa : !roze"uraz oa : Jarreraz oa : Ilargiaren fase desberdinak. Ilgora+ ilbe#era+ ilbete+ ilberri. Gaua eta eguna. &guzkia. Laborategiko materialaren erabilera. Ilargiaren fase desberdinen kontze*tuen ulermena. &guzkiak duen garrantziaren ulermena. ,esteen iritziekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea.

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

#lar$ia: Ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Ilargia+ 34$6km inguruko diametroa duen #arrizko esfera bat da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. &guzkiaren inguruan ere translazioa egiten du ilargiak+ eta #onetarako urte bat be#ar izaten du. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. Ilargi!#ilabetean ze#ar Ilargia eta &guzkiaren arteko koka*ena aldatuz -oaten da. 2ala+ &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu. Lurretik ikusita+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez!aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. o Ilbe-era. Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan. o Ilberria. Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. o Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten

dugu. Ilargiak F letraren antza du. #zarra : E$uz ia: ,ere ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da. ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra &guzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. &guzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da. %urraren translazio eta errotazio &u$i&en"ua Jranslazio!mugimendua Lurrak &guzkiaren inguruan egiten duen

mugimendua da. 2orretarako+ 365 egun+ 6 ordu eta 7 minutu be#ar ditu Lurrak eta denbora #orri urte esaten zaio. Lurrak ibilbide #orretan egiten duen orbita ez da zirkularra+ eli*se!forma du1 beraz+ urtean ze#ar Lurretik &guzkira dagoen distantzia aldatu egiten #AURRE! AURRE* da (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

EZAGUTZAK ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A Ilargia egunero berdin ikusten al duguG Ze ilargi desberdin ikusi ditzakeguG ZergatikG &guzkiak eraginik badauka egoera #onetanG ZergatikG Laborategiko eguzki!lurra!ilargi a*aratua. @reo gailetak. Lurra irudikatzeko *lastilinazko bola bat. Ilargia izango den *lastilinazko bola bat. @rri bat. "ola. 4 oreo gaileta #artuko ditugu. Goiko estalki beltza kendu eta esnegainari zatiak kenduz ilargiaren fase ezberdinak egingo ditugu. 2orren ostean+ Ilargia+ lurra *laneta eta eguzkia simulatuko duten 3 esfera lortuko ditugu. @ndoren+ laguntzarekin+ ezberdinetan argia+ linternarekin egingo dugu. MET%D%L%G IA Zein itzal mota azaltzen diren be#atuko dugu+ ilargiaren fase -artzen linterna baten *osizio -oango

ALIA IDE MATERIALAK

gara eta eguzkiak ematen duen

ezberdinez -abetuz+ gaua eta eguna bereiziz . &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrek aurrez+ liburu batean egunero ilargiaren forma desberdinak marraztu be#ar dituzte. 2auetan ze forma desberdin agertzen diren be#atu eta #auei buruzko azal*ena emango zaie. Ze lau fase desberdin bereizten diren azalduz. (urre ezagutzak. Ilargiaren egoera desberdinak be#atu ondoren #auei buruz zer dakiten galdetu. Ze forma desberdin ikus ditzakeguG

&gunero ikusten al dugu ilargi beteaG ZergatikG &gunero ikusten da ilargia+ edota badago egunen bat ez duguna ikustenG Zergatik gertatuko da #auG

Irakaslearen azal*ena. 4arduerarekin #asi aurretik+ irakasleak ilargi faseen nondik norakoa azalduko die. &guzkiak duen garrantzia fase desberdin #orietan eta ilargia nola mugitzen den azalduz. 2onetarako laborategian dugun a*aratua erabiliko dugu+ ilargia+ lurra eta eguzkia irudikatzen dituena. &s*erimentazioa. (zal*en teoriko eta bisualak eman ondoren+ #aurrek ekingo gailetarekin es*erimentatzera ekingo diote. 4 *ertsonako taldeak izango dira+ talde bakoitzak 4 gaileta edukiko dituzte+ gaileta bakoitza ilargiaren fase +ARDUERAR E! E ALUAZI%A desberdin bi#urtuko dute gailetari zatia kenduz. &s*erimentazioaren bidezko ebaluazioa izango da. Gailetaren -okoaren bidez ebaluatuko da+ landutako kontze*tuak barneratu dituzten ikusteko.

IZE! URUA

6...LA!DAREAK EGUZKIAREKI! ETA EGUZKIRIK GA E

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala Gauzei ekitea+ norberaren ekintza *lanifikatu eta sekuentziatzea+ zeregin errazak edo eguneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko. frustrazio t/ikiak onartzea eta *lanteatzen diren zailtasunak gainditzeko -arrera erakustea+ besteengan be#ar duen laguntza bilatuz. 0orberaren -okabidea beste neska!mutilen eta #elduen be#ar+ eskari eta adieraz*enetara egokitzea+ eta besteen -okabidean eragina izatea men*ekotasun edo nagusitasun -arrerak baztertuz eta laguntza eta elkarlan -arrera eta o#iturak landuz. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera ,ere inguru fisiko eta soziala be#atu eta aztertzea+ -asotako edo #autemandako informazioaren arabera ekintza *lanifikatu eta ordenatuz+ bere eraginak ikusiz eta bere -okabidea eta beronen ondorioen arteko erlazioa ezarriz. Inguru naturala eta giza bizitzarentzat bere kalitateak duen garrantzia baloratzea+ bereganako erres*etu eta ardura -arrerak erakutsiz+ a#al duen neurrian esku#artuz. Inguru fisikoaren ezaugarriak eta inguru #orretan dauden bizitza formen artean erlazio batzuk ezartzea. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. Inguru fisiko eta sozialarekiko interesa eta -akin mina erakustea+ bertan ematen diren gertaera garrantzitsuenei buruzko galderak+ inter*retazioak eta iritziak emanez+ bat!batekotasuna eta originaltasuna garatuz. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Dentimendu+ na#i eta ideiak adieraztea a#ozko mintzairaren bidez+ *i/kanaka o#izko komunikazio testuinguru eta egoera desberdinetara eta solaskide desberdinetara egokituz. &rre*resentazio eta es*resiorako forma desberdinen teknika eta

#EL URU %R%K%RRA K

oinarrizko baliabideak erabiltzea bere *osibilitate komunikatiboak zabaltzeko. 2izkuntza mezuetako eta #izkuntza bidezkoak ez diren seinaleetako arauak erabiltzea komunikazio egoera desberdinetan+ bere mezuen esana#ia indartzeko eta -asotzen dituenei zentzua emateko. #EL URUAK DIDAKTIK%A K EDUKIAK (rgiak bizitzarako duen garrantzia ulertzea. (rgitasunaCIluntasuna bereiztea. 4arduera bere egunerokotasunarekin lotzea. 3sikomotrizitate fina lantzea. &mozio desberdinak identifikatzea+ onartzea eta adieraztea. !roze"uraz oa : Laborategiko materialaren erabilera Landarearen #azkuntzaren be#aketa (rgitasunaCIluntasuna kontze*tuen ulermena (rgitasunaren garrantziaren ulermena Dentimenduen adieraz*ena 3simomotrizitate finaren lanketa Jarreraz oa : ,esteen iritziekiko erres*etua ,esteen sentimenduekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea

Kontzeptuz oa : (rgitasunaCIluntasun a 2azia "otoia

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

Lan/areen elikatze 0untzi&a eta)a -auetan laburtu /aiteke: ZURGA"E!A: Fisolbatuta dituen ura eta gatz mineralak sustraiek zurgatzen dituzte sustrai ileen bidez. GARRAI%A: Izerdi landugabea+ #ostoetaraino igotzen da. ,ertan+ fotosintesiaren bidez+ izerdi landua eratzen da. substantzia organikoa eta ura ditu. Izerdia #ostoetatik ateratzen da eta landareen organo guztietara iristen da. TRA!S"IRAZI%A: Landareak+ #ostoetan dauden estomen bidez+ ge#iegizko ura kan*oratzen du lurrun it/uran. (%T%SI!TESIA ! (ireko karbono dio/idoa #ostoetara iristen da. ! ! Dustraietatik -asotako ura eta gatz mineralak 5izerdi landugabea6+ #ostoetaraino iristen dira. 2ostoetan klorofila dago. Dustantzia #au+ #ostoei kolore berdea emateaz gain+ fotosintesirako be#arrezkoa da. (rgi!energiaren eraginez eta

klorofila dela bitarteko+ izerdi landugabea izerdi landua bilakatzen da. 2onela+ landareak karbo#idrato izeneko gaiak sortzen ditu. ! (ldaketa #auek gertatzen diren bitartean+ landareak o/igeno botatzen du airera.

AR!ASKETA 2elburua energia lortzea da+ azukreak 5fotosintesiak sortutakoak6 karbono dio/ido eta ur bi#urtuz. &raldaketa egiteko+ be#arrezkoa da o/igenoa egotea. ,eraz+ landareak ingurunetik ondorengo osagaiak #artzen dituzte bizitzeko. Ura ! ! ! Dustraietako ile zurgatzaileetatik #artzen dute. 2artutako zati t/iki bat bakarrik gordetzen dute. 2artutako *arte ge#iena #ostoetako estometatik botatzen dute.

Gatz mineralak ! ! Lurreko gatz mineralak uretan disolbatuta daude eta landareek sustraietako ile zurgatzaileetatik #artzen dituzte. 0itratoa+ sulfatoa eta fosfatoa gatz mineralak dira.

Karb&n& /i&1i/&a Landareek karbono dio/idoa be#ar dute. "arbono dio/idoa #ostoetatik #artzen dute+ #ostoetako zulo mikrosko*iko batzuetatik. estomak.

Argia "lorofilari esker+ landareek argia zurgatzen dute. "lorofila *igmentu berdea da+ ondorioz argia alde berde guztietatik zurgatuko dute+ #ostoak+ zurtoinak... (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. ! 0olako eguraldia daukagu gaurG ! ! ! ! ! ! ! ! ALIA IDE MATERIALAK &guraldi ilunarekin eta eguzkiarekin berdin sentitzen zareteG Zein emozio transmititzen dizkizue eguzkiak eta argitasunakG &ta euriak eta iluntasunakG Zer be#ar du #aziak #aztekoG "a/a barruko #azia #aziko al daG ZergatikG Zer gertatuko da zulodun ka/ako #aziarekinG 2aziko daG 0orantzG Guk ere be#ar al dugu argia #aztekoG 3lastikozko edalontzi gardenak Ura Filistak "otoia Zulodun ka/a

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

 "a/a edo armairu iluna ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A 3 -ogurt *ototan dilistak -arriko ditugu kotoitan sartuta. @ndoren ura botako diegu. 3oto bat argitan utziko dugu. ,este *oto bat armairuan edo ka/a batean sartuko dugu. (zken *otoa zulodun ka/an sartuko

ilun dugu.

MET%D%L%G IA

&s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei es*erimentuan ze#ar erabiliko ditugun material ezberdinak aurkeztuko dizkiegu. 2orretarako galderak egingo ditugu+ ea zenbateraino ezagutzen duten material #ori eta zein erabil*en ematen dieten -akiteko. 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Zer be#ar du #aziak #aztekoG "a/a barruko #azia #aziko al daG ZergatikG

2aurrek emandako #i*otesi #auekin taula bat osatuko dugu+ oso grafikoa+ erraz ulertzeko. &s*erimentazioa. &s*erimentuari ekingo diogu. 2aurrek egingo dute es*erimentua+ #iruko taldeak osatuko ditugu+ guztiek *arte #ar dezaten. (nalisia eta ondorioak. &s*erimentua egin ondoren+ aurretik

emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. &z da momentuan aztertu dezakegun es*erimentua+ egunero egingo dugu be#aketa eta eman diren aldaketak ai*atuko ditugu. &s*erimentuan gertatutakoa beraien egunerokotasuneko gertakariekin lotzen saiatuko gara. (dibidez+ argitasunak geure bizitzarako duen garrantzia ai*atuko dugu. (zken teoria. (nalizatutakoa eta ondorioztatutakoa esaldi batean borobilduko dugu #aurrek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. (dib. &s*erimentu #onekin frogatu duguna zera da1 Izaki bizidunok

argitasuna be#arrezkoa dugula bizitzeko. +ARDUERAR E! E ALUAZI%A &s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ es*erimentuaren amaieran marrazki bat egiteko eskatuko diegu #aurrei. 2iru zutabetan banatutako *a*er bat banatuko diegu. Le#enengo zutabean+ ka/a barruko #azia nola #aziko den marraztuko dute. ,igarren zutabean+ eguzki*ean egon den #azia nola #azi den marraztuko dute eta #irugarren zutabean+ berriz+ zulodun ka/akoa nola #azi den marraztuko dute.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRA K

6.2. GRA ITATEA

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala Gor*utza kontrolatzen aurrera egitea+ zentzumen!*ertze*zioa garatzeko eta tonua+ oreka eta mugimenduaren koordinazioa inguruko ezaugarrietara egokitzeko. &ginkizun errazak gauzatzeko edo arazoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzera daraman -arrera adieraztea+ eta besteengan be#arrezko lankidetza bilatzea. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera ,Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. &lementuen eta bildumen tasunak identifikatzea eta taldekatze!+ sailkatze!+ ordenatze! eta kuantifikatze!#arremanak ezartzea+ *entsamendu logiko!matematikoa garatzeko eta #orren adieraz*ideak ikasten #asteko. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Ingurune naturaleko oinarrizko osagaiak eta #aien zenbait #arreman+ aldaketa eta eraldaketa ezagutzea eta aintzat #artzea+ #aiek babesteko zaintza+ erres*etua eta erantzukizuna garatzeko. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. (rian!arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea.

#EL URUAK DIDAKTIK%A K

Lurraren erakar*en indarraz -abetzea Grabitatearen kontzientzia #artzea 3sikomotrizitate fina lantzea. !roze"uraz oa Materialaren erabilera Grabitatearen garrantziaren ulermena 3simomotrizitate finaren lanketa Jarreraz oa : ,esteen iritzi eta t/andekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea

EDUKIAK

Kontzeptuz oa : Grabitatea Mugimendua eta abiadura Norabidea

IRAKASLEAR E! EDUKIAK Grabitatea:

GRA ITATEA. Grabitatea+ grabitazioak masadun gor*utzetan eragindako erakar*en indarra da.solbatuta ustrai ileen bidez. GRA ITAZI%A: Materiaz osatutako gor*utzek euren artean duten erakar*ena da. &guneroko bizitzan nabaritzen dugu+ gor*utzetan *isua sortzen baitu. Grabitazioak mantentzen ditu Lurra eta beste *lanetak orbitan &guzkiaren inguruan+ Ilargia Lurraren inguruan+ itsasaldiak sortzen ditu+ izar eta *laneten barnealdea berotzen du eta beste #ainbat fenomeno natural eragiten ditu. Aisika modernoak erlatibitatearen teoria orokorra erabiliz deskribatzen du grabitazioa+ baino Isaa? 0eBtonen Grabitazio Unibertsalaren legeak #urbilketa egokia ematen du ge#ienetan. A IADURA: (biadura edo lastertasuna denbora unitateko des*lazamendua da+ fisika klasikoan. @rokorrean K ikurrarekin adierazten da. &san be#arra dago+ gor*utzen mugimenduak ez duela zertan zuzena izan be#ar+ beraz+ denborarekiko *osizio aldaketaz ari gara. 2onek abiadura bektore bat dela esaten digu. "ontuan euki be#ar da+ beti ere+ erreferentzia!sistema batekiko abiadura esan na#i dela. (biadura oro 5&rlatibitate bereziak deskribatutako ? izan ezik6 erlatiboa baita erreferentzia!sistemari dagokionez. AZELERAZI%A: Aisika klasikoan+ azelerazioa denborarekiko abiadurak *airatzen duen aldaketa da. Fakigunez+ abiaduraren aldaketa edozein norabidetan gerta daiteke. 2ori ze#azteko bektorea dela esaten da.

MARRUSKADURA: Marruskadura edo marruskadura indarra kontaktuan dauden bi gainazal elkarrekiko mugitzen direnean+ mugimendu #orren aurkako erresistentzia gisa sortzen den indarra da. "ontaktu gainazalek duten in*erfekzio mikrosko*ikoen erruz sortzen da. Marruskadurak energia /a#utzen du+ energia zinetikoa bero bi#urtuz. !%RA IDEA: Gor*utz batek #igitzen denean egiten duen bide edo lerroa (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. ALIA IDE MATERIALAK Zer gertatzen da tenis *ilota bat airean askatzen baduguG 0orantz erortzen daG &rori liteke gorantzG Zer gertatuko da bolat/oa askatzen badugu #odi #orietako bakoitzeanG Zuek ere LindarM berberak erakartzen zaituzteteG Zein #odit/otik ateratzen da azkarragoG Gustatzen al zaizue grabitate indarraG 4olastu al duzu inoiz #asi eskerG J/irristan+ adibidezG "artoizko ka/a bat Dukaldeko musuza*ien #odiak ,olat/o bat

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

Jeniseko *ilota bat Jeniseko *ilota bat askatuko da eta nola erortzen den be#atu. 3restatutako ka/a bat atera eta *ilotat/o bat #odi batetik botatzeko imintzioa egingo da. 2aurrei gertatu denari buruzko #i*otesiak egiteko eskatuko zaie.

@ndoren+ *ilotat/oa bota egingo da eta zer gertatzen den ikusi. (zkenik+ ka/a bana emango zaio talde bakoitzari eta es*erimentua beraien kabuz egiten utziko zaie. MET%D%L%G IA &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei es*erimentua eta erabiliko ditugun materialak aurkeztuko dizkiegu. 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Zer gertatuko da *ilotat/oarekinG Zein zulotik aterako daG Zergatik ateratzen da zulo batetik bestetik baino azkarragoG

2aurrek emandako #i*otesi #auekin taula bat osatuko dugu+ oso grafikoa+ erraz ulertzeko. &s*erimentazioa. &s*erimentuari ekingo diogu. 2aurrek egingo dute es*erimentua. "a/a bat baino ge#iago sortuko ditugu+ inklinazio ezberdineko #odiekin. Jaldeka bilduko ditugu ka/en bueltan.

(nalisia eta ondorioak. &s*erimentua egin ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu.

(zken

teoria. (nalizatutakoa dugu #aurrek

eta

ondorioztatutakoa ulertu dutela

esaldi

batean (dib.

borobilduko

ondo

ziurtatzeko.

&s*erimentu #onekin frogatu duguna zera da1 Izaki bizidunok argitasuna

+ARDUERAR E! E ALUAZI%A

be#arrezkoa dugula bizitzeko. ,e#aketa bidezko ebaluazioa egingo dugu. Ikasleei es*erimentatzeko tartea eman ondoren+ irakaslea banan banan egongo da talde bakoitzarekin eta #aurrei gertatzen denari buruzko azal*en *raktikoak eskatuko dizkie. 2au da+ L#emendik botatzen baduzu+ zein zulotatik irtengo da *ilotaGM bezalako galderak egingo dizkie. 2aur guztien #i*otesiak zuzenak direla frogatuko du eta ezezko kasuetan ezezkoaren zergatia aurkitzen saiatuko da.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRA K

6.3. URTAR%E! MEM%R4*A

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala Gauzei ekitea+ norberaren ekintza *lanifikatu eta sekuentziatzea+ zeregin errazak edo eguneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko. frustrazio bilatuz. 0orberaren -okabidea beste neska!mutilen eta #elduen be#ar+ eskari eta adieraz*enetara egokitzea+ eta besteen -okabidean eragina izatea men*ekotasun edo nagusitasun -arrerak baztertuz eta laguntza eta elkarlan -arrera eta o#iturak landuz. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera ,ere inguru fisiko eta soziala be#atu eta aztertzea+ -asotako edo #autemandako informazioaren arabera ekintza *lanifikatu eta ordenatuz+ bere eraginak ikusiz eta bere -okabidea eta beronen ondorioen arteko erlazioa ezarriz. Inguru fisikoaren ezaugarriak eta inguru #orretan dauden bizitza formen artean erlazio batzuk ezartzea. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. Inguru fisiko eta sozialarekiko interesa eta -akin mina erakustea+ bertan ematen diren gertaera garrantzitsuenei buruzko galderak+ inter*retazioak eta iritziak emanez+ bat!batekotasuna eta originaltasuna garatuz. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Dentimendu+ na#i eta ideiak adieraztea a#ozko mintzairaren bidez+ *i/kanaka o#izko komunikazio testuinguru eta egoera desberdinetara eta solaskide desberdinetara egokituz. &rre*resentazio eta es*resiorako forma desberdinen teknika eta oinarrizko baliabideak erabiltzea bere *osibilitate komunikatiboak zabaltzeko. 2izkuntza mezuetako eta #izkuntza bidezkoak ez diren seinaleetako arauak erabiltzea komunikazio egoera desberdinetan+ bere mezuen esana#ia indartzeko eta -asotzen dituenei zentzua emateko. t/ikiak onartzea eta *lanteatzen diren zailtasunak gainditzeko -arrera erakustea+ besteengan be#ar duen laguntza

#EL URUAK DIDAKTIK%A K

Urtaro ezberdinak identifikatzea Urtaro bakoitzari dagozkion elementuak identifikatzea Urtaro batetik bestera ematen diren aldaketak ulertzen #astea 3sikomotrizitate fina lantzea

EDUKIAK

4arduera bere egunerokotasunarekin lotzea Kontzeptuz oa : !roze"uraz oa : ! Udaberria+ uda+ udazkena eta negua ! 2ostoa+ gaztaina+ kalabaza+ *inaburua ! Lorea+ t/imeleta ! ,eroa+ eguzkia+ #ondartza+ bainu -antzia ! Materialaren erabilera+ *sikomotrizitate fina landuz ! Urtaro ezberdinen arteko kon*araketa ! Urtaro bakoitzari dagozkion elementuen ulermena

Jarreraz oa : ! ,esteen iritziekiko erres*etua ! Materialarekiko erres*etua ! 3arte #artze aktiboa izatea ! 2ausnarketa -arrera izatea

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

! 2otza+ elurra+ eskiak+ gorroa Lurraren tran'lazi& mugimen/ua Jranslazio!mugimendua eta denbora #orri urte esaten zaio. Lurrak ibilbide #orretan egiten duen orbita ez da zirkularra+ eli*se! forma du1 beraz+ urtean ze#ar Lurretik &guzkira dagoen distantzia aldatu egiten da. laburrena urtarrilaren #asierakoa da eta *eri#elio izena du+ 14$ milioi km!rekin1 luzeenak afelio du izena eta 152 milioi km!koa da. Jranslazio!mugimenduaren eta Lurreko ardatzaren koka*en makurraren ondorio nagusiak urtar&ak dira. udaberria+ uda+ udazkena eta negua. Urtaro #oriek ez datoz bat I*ar eta 2ego #emisferioetan. ,estetik+ makurdura #orrek egunen eta gauen irau*en desberdinak ere sortzen ditu. ,eraz+ irau*en luzeenak eta laburrenak ekainaren 22 eta abenduaren 22 inguruko solstizioetan gertatzen dira. &ra berean+ beste bi unetan ere egunaren eta gauaren irau*ena berbera da. irailaren 23 eta mart/oaren 21 inguruko ekinozioak dira. &gun #orien artean garatzen dira urtaroak. udaberria+ uda+ udazkena eta negua. I*ar #emisferioan+ ekainaren 22ko solstizioa udaren #asierari dagokio. 2ego #emisferioan+ aldiz+ urteko egunik laburrena da egun #ori+ eta orduan #asten da negua. Udaberriko eta udazkeneko ekinozioetan egunek bi #emisferioetan berdin irauten dute. Lurrak &guzkiaren inguruan egiten duen

mugimendua da. 2orretarako+ 365 egun+ 6 ordu eta 7 minutu be#ar ditu Lurrak

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

(urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. Zer aurki dezakegu kalean udazkeneanG &ta udaberrianG &ta udanG &ta neguanG 0ora -oan gaitezke udanG &ta neguanG Zer -aten dugu udanG Zer -an dezakegu udazkeneanG Zer -antziko dugu neguanG ! Memor ko fit/ak

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A MET%D%L%G IA

Urtaro ezberdinei dagokien marrazkiak dituen memor -olasa izango dugu. J/artel guztiak buruz be#era -arriko ditugu eta+ #aurrak+ banaka+ bi t/artelei bira emango die. ,erdinak badira+ zein urtarori dagokien eta

zer elementu diren azalduko dute. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei -ardueran erabiliko dugun materiala erakutsiko diegu. 2orretarako galderak egingo ditugu+ ea zenbateraino ezagutzen duten material #ori -akiteko. 2i*otesiak. &gingo dugun -olasa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez.

! ! !

Udazkenean zer gertatzen daG Zer -anzten dugu neguanG &ta udanG

2aurrek emandako #i*otesi #auekin taula bat osatuko dugu+ oso grafikoa+ erraz ulertzeko. &s*erimentazioa. 4olasari ekingo diogu. J/artel guztiak buruz be#era -arriko ditugu lurrean. 2aurrek+ banaka+ bi t/artel alt/atuko dituzte. ,erdinak badira+ zein urtarotakoak diren eta zer diren azalduko dute eta guztion artean #orri buruz #itz egingo dugu. (nalisia eta ondorioak. 4olasten ari garen bitartean+ guztion artean aztertuko ditugu #aurrek emandako erantzunak. (zken teoria. (nalizatutakoa eta ondorioztatutakoa esaldi batean borobilduko dugu #aurrek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. (dib. 4olas +ARDUERAR E! E ALUAZI%A #onen bidez ikusi dezakegu urtaro bakoitzak bere ezaugarriak dituela. &s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ es*erimentuaren amaieran marrazki bat egiteko eskatuko diegu #aurrei.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRA K

6.6. GASEZK% K%#ETEA

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala &guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko. 2aurrak ingurukoengandik bestelakoa dela ikustea eta nork bere buruaren irudi benetakoa eta *ositiboa eratzea+ autoestimuko eta autonomia *ertsonaleko sentimenduak gara ditzan. @ngizate emozionalari eta fisikoari loturiko o#iturak eta -arrerak barneratzen aurrera egitea+ bere segurtasun *ertsonala sendotzeko eta eguneroko egoerez gozatzeko. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. &lementuen eta bildumen tasunak identifikatzea eta taldekatze+ sailkatze+ ordenatze eta kuantifikatze #arremanak ezartzea+ *entsamendu logiko matematikoa garatzeko eta #orren adieraz*ideak ikasten #asteko. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Gor*utz+ *lastika+ musika eta teknologia #izkuntzekin saiakuntzak egitea+ #aiekiko interesa erakustea eta erabiltzea+ #artara+ bai egoerak+ bizi*enak+ be#arrak eta inguruko elementuak adierazteko+ bai eragin estetikoak eragiteko eta gozatzeko ere.

,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza!testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko.

2izkuntza+ erabiltzea.

ideiak

eta

sentimenduak

adierazteko

asmoz+

komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa

#EL URUAK DIDAKTIK%A K EDUKIAK

(rian!arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea. Fistantzia kontze*tura #urbiltzea. Gertu eta urruti kontze*tuak lantzea. 4arduera eta kontze*tuak #aien egunerokotasunarekin lotzea. !roze"uraz oa : Laborategiko materialaren erabilera Fistantzia ezberdinen ausnarketa Urruti eta gertu kontze*tuen ulermena Fistantzia kontze*tuaren ezagutza Jarreraz oa : Jalde arauekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 4arduerarekiko erres*etu eta begirunea izatea 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea

Kontzeptuz oa : Fistantzia GertuC Urruti Ilargia "o#etea

Gasa

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

(#ozko komunikazio egoeretan *arte #artzeko interesa 3astila eferbeszentea urarekin na#astean+ gasezko burbuila ugari sortzen dira. ,urbuilak be#era -oan be#arrean goruntz egiten dute ura baino arinagoak direlako. Goia -otzean burbuilak le#ertu egiten dira eta askatutako gasak+ *otoaren *aretetan kan*orako *resioa egiten du. 3uzgarri batean aireak ere *resioa egiten du baina *uzgarria zabaldu egiten da+ baina kasu #onetan *otea ezin da zabaldu+ eta gasak norabait atera be#ar du. ,eraz+ nonbaitetik atera be#ar du gasak+ eta kasu #onetan+ *otoaren ta*a+ indarrez ateratzen da. Ur eta gas guztia inadarrez ateratzen dira+ *otoa eta guk egindako ko#etea goruntz -aurtikiaz. Gertaera #au akzi&*erreakzi& legeari dagokio. (kzioa ko#etetik kan*oratua izan den gasa da. &rreakzioa berriz kontrako zentzuan -aurtikia izan den

ko#etea. 2au da+ akzio bakoitzean+ erreakzio baliokide edo kontrako bat dago. "o#etea gasaren kontrako norabidean mugitu da+ eta gasa geroz eta azkarrago kan*oratua izan+ azkarrago izango da ko#etea bultzatua kontrako #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK Ilargiari buruz zer dakizueG Urruti edo gertu dago ilargiaG Ilargira bidaiatu daitekeG 0olaG 4ogurt edangarri *otoak Ura 3astila eferbeszenteak "artulina Zelo Margoak Gomet/ak norabidean. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

,etaurrekoak K&-etearen eraikuntza "artulinetan koe#etaren *lantillak banatuko ditugu. 3lantilla #auek dekoratu egingo ditugu+ margoak eta gomet/ak erabiliz. 4arraian zatiak moztu eta zeloarekin ko#etearen *iezak lotuko ditugu koe#etea osatuz.

@ndoren -arraitu be#arreko *ausoak doaz. (ireratzea. ,abesteko betaurrekoak -arri 3otoari ta*oia kendu

2eren bat urez bete

ADI5 Dat&zen )au'uak azkar egin be-ar /ira5 3astila erdi bat bota ontzian Ja*oia irmoki it/i "o#etea buruz be#era -arri+ ta*oia lurraren kontra dagNela. Guk sortu dugun ko#etearekin estaliko dugu *otoa.

MET%D%L%G IA

(tzera *ausoak ema eta it/aron. "o#etea aireratuko da) &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei es*erimentuan ze#ar erabiliko ditugun material ezberdinak aurkeztuko dizkiegu. 2orretarako galderak egingo ditugu+ ea zenbateraino ezagutzen duten material #ori eta zein erabil*en ematen dieten -akiteko. 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Zer gertatuko da ko#etearekinG Ilargiraino iritsiko al daG ZergatikG

&s*erimentazioa. &s*erimentuari ekingo diogu. 2aur guztiek egingo dute #aien ko#etea+ eta gero+ be#in *rest daudela eskulanak+ -aurtitzeko garaian taldeka egingo dituko t/andak+ ko#etea ondo i/teko irakaslearen laguntza be#ar izaten baita eta zatia #au azkar egin be#ar delako.

(nalisia

eta

ondorioak.

&s*erimentua

egin

ondoren+

aurretik

emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. ,ertan kon*araketak egin daitezke+ ea urruti edo gertura egin duten saltoa ko#eteek+ baten bat ez bada aireratu+ zergatiak ausnartuko ditugu. (zken teoria. (nalizatutakoa eta ondorioztatutakoa esaldi batean borobilduko dugu #aurrek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. (dib. ,urbuilak gasez osatuak daude eta #auek le#ertzean gas #onek tokia be#ar du eta toki bila egiten duen indarrak gure ko#eteak airera bidali +ARDUERAR E! E ALUAZI%A ditu. &s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ be#aketaren bidez #onelakoak ebaluatuko ditugu.

(ktiboki *arte #artu dute -ardueran 4akinmina sortarazi die -arduerak (rretaz entzun dituzten azal*enak 4arduera ulertu duten

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRAK

6.6. GAUA ETA EGU!A

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala &rres*etuzko+ laguntzako eta elkarlanerako -arrerak eta o#iturak garatzea+ bere -okabidea besteen be#arretara eta eskakizunetara egokitzeko1 eta mendetasun edo nagusitasun -arrerarik ez izatea. &ginkizun errazak gauzatzeko edo arazoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzera daraman -arrera adieraztea+ eta besteengan be#arrezko lankidetza bilatzea. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik dagoela adieraztea. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin mina eta erres*etua garatzeko. ,eren es*erientziaren #urbileko #ainbat gizarte!talde+ #aien zenbait ezaugarri+ ekoiz*en kultural+ balio eta bizimodu identifikatzea eta #aiek ezagutzera #urbiltzea+ konfiantza!+ erres*etu! eta estimazio! -arrerak sortze aldera. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza+ erabiltzea. 2izkuntza #oriez guztiez -abetzea *i/kanaka+ be#arrak+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+

komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa

le#entasunak+

sentimenduak+

es*erientziak

eta

errealitatearen

erre*resentazioak adierazteko. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten #EL URUAK DIDAKTIK%AK EDUKIAK arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko. &guzkiaren *osizio desberdinez -abetzea. 3osizio #auen ondorioak ulertzea. Gaua eta eguneko elementu adierazgarrienak identifikatzea. 4arduera eta kontze*tuak #aien egunerokotasunarekin lotzea. Gaua eta eguna zergatik geratzen diren arrazoiei #urbilketa bat !roze"uraz oa : Lurralde desberdinen bereizketa. Gaua eta eguna kontze*tuen ulermena. Jarreraz oa : "ontze*tu berriekiko egokitasuna. Materialarekiko erres*etua. Gelako kideen iritzi desberdinekiko erres*etua. 4arduerarekiko *arte #artze aktiboa izatea. 4ardueraren aurrean #ausnarketa -arrera izatea.

egitea. Kontzeptuz oa : Ilargia eta &guzkia. &gun baten faseak. eguna eta gaua. Iluntasuna eta argitasuna.

IRAKASLEARE ! EDUKIAK

(#ozko komunikazio lantzeko egoerak sortzea eta #aurren *arte #artzea sustatzea. ,ertan landuko dena azaltzeko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. Izarrak: EGUZKIA ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da.

Tra'lazi& mugimen/ua: GAUA eta EGU!A Lurrak bere ardatzaren inguruan mendebaldetik ekialderantz egiten du bira errotazio!mugimenduaren ondorioz. Lurraren errotazio! ardatza okertuta dago . Lurra ia esfera bat denez+ *lanetaren zati batek &guzkiaren argia #artzen duenean+ bestea ilun*etan geratzen da1 gune #orretan gaua da. &guzkiaren argia -asotzen duen aldean+ berriz+ eguna da. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat 536=O6 emateko be#ar duen denbora!tarteari eguna esaten zaio. &gun bat 24 zatitan banatzen da eta zati #orietako bakoitzari ordu esaten zaio. Ze#atzago esanda+ egun batek 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo ditu. @rdua+ Lurreko tokian tokiko koka*enaren arabera+ aldatu egiten da. Inguru bakoitzean zer ordu den -akiteko Lurra 24 ordu!eremutan banatzen da.

ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. o Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan.

Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten.

o #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK ALIA IDE MATERIALAK

Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik

ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. @rain zer daG &guna ala gauaG ,adakizue zergatik izango denG &guna denean+ nola egoten da zeruaGzer ikus dezakegu zeruanG &ta gaua denean+ nola dago zeruaG Zer ikusten dugu gauez zeruanG Ze ekintza egiten ditugu eguna deneanG &ta gaua deneanG Fenok batera izaten al dugu egunaG &ta gauaG Guk eguna dugunean+ beste lurralde batean bizi denak ere eguzkia ikusten al duG &guzkia irudikatzeko argia. Lurralde desberdinak irudikatzen dituen irudiak. 3lastikozko *oltsa bat. Lurra *laneta. 3ing 3ong eta Jenis *ilotak. &guzki maskara.

ES"ERIME!TU ARE! AZAL"E!A

&guzkitako betaurrekoak. 4arduera #au+ gelan egingo dugu+ &ureka museoko bisita egin aurretik+ #aurrak kontze*tu berri #auez -abetu daitezen + gaua eta egunaren desberdintasunak ulertu ditzaten+ #onetarako &guzkiak duen garrantzia ulertuz. Lur *laneta+ eguzkia eta ilargiaren irudiak azalduko dizkiegu le#enengoz+ #onekin batera #auen tamainaz -abetu a#al izateko+ *in!*on!eko eta teniseko *ilota bat erabiliko ditugu. ,i *ilota #auek+ Lurra eta ilargiaren tamaina irudikatuko dute. 2aurrei azalduko zaie+ bakoitzak duen tamaina. Lurrarekin -arraituz+ #ainbat lurralde desberdin daudela esango diegu+ #auetako lurralde batean gu bizi garela. Gelan dauden #aur atzerritarrak nondik datozen ere azal genezake. Gu bizi garen lurraldea+ &uskal 2erria da+ #ortik *laneta zulatuko bagenu+ (ustralian agertuko ginatekeela azalduko diegu.

Lur *laneta+ argi batekin argiztatuko dugu+ argi #onek eguzkia irudikatuko du. Guri argiak ematen digunean+ eguna da+ baina Lurraren beste alderdi batean gaua izango da+ (ustralian esaterako. ,este lurraldeetako biztanleak ze eguneko zatitan dauden ikusiko dugu. 2orrela -akingo dugu+ mundu guztian batera ez dagoela beti eguzkia + gurean eguna denean+ beste lurralde batzuetan gaua dela ikus dezakegu. 2au gero+ #aurrekin egingo dugu. (urrez margotutako irudiak basura *oltsan -arriko ditugu+ #aurrean &uskal 2erria irudikatzen duen irudia -arriko diogu *oltsari+ atzean berriz+ (ustralia irudikatzen duen irudia. 2aur batek -antziko du *oltsa #au+ gelako argiak itzali eta eguzkia irudikatzen duen argia *iztuko dugu+#orretarako #aur bati+ eguzkia irudikatzen duen antifaz bat -antziko diogu. &guzkia ez da mugitzen+ eta eguzkia den #aurra geldirik egongo da+ ilargia eta Lurra soilik mugituko dira+ #orrela era *raktiko eta LerrealM batean egingo dugu ariketa. 2aurrak+ Lur *laneta irudikatuko du+ #onek errotazio mugimendua egingo du+ eta #onela ikusiko dugu+ gu bizi garen lurraldean eguzkia denean+ MET%D%L%GI A (ustralian gaua izango dela. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. &guna denean+ zer ikusten dugu zeruanGgaua deneanG Zergatik gertatzen ote da gaua eta egunaG

&s*erimentazioa. Daioan ze#ar #aur guztiek+ t/andak erres*etatuz izango dute galderak egiteko aukera+ baita #aien kezka eta azal*enak botatzeko ere.

(nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. @ndorioak eta aurre ezagutzak kon*aratu ditzakegu

(zken teoria.

Gaua eta eguna zergatik gertatzen den ze#aztuko

dugu+ #au da1 gure *latenak bere ardatzarekiko bueltak ematean+ zati batzuetan mugitzen ez den eguzkiak argitasuna emango dio eguna +ARDUERARE ! E ALUAZI%A emanaz eta munduaren beste alde batzuetan+ eguzkiak ematen ez duenez+ gaua izango da. 4arduera #au ebaluatzeko+ -arduera bera erabiliko dugu. (urrena talde #andian egingo dugu+ baino ebaluatzeko orduan talde t/ikitan banatuko ditugu #aurrak+ t/okoetako taldeetan #ain zuzen ere. Jaldeko bat+ eguzkia izango da eta #oni begira -arriko da+ lurralde desberdinak irudikatzen duen basura *oltsa -antzita daramana. 2onek errotazio mugimendua egingo du eta eguzkiari begira dagoenean+ eguna dela azalduko du eta bizkarra ematen dionean+ gaua. 2au beraiek bakarrik egingo dute+ kontze*tu berri #auek barneratu dituzten ikusteko.

IZE! URUA

6.7. EUREKA5 Zeintzia mu'e&a. "lanetarium t1ikia.

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala &guneroko bizitzako arazoak

#EL URU %R%K%RRAK

kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko. 0orberaren -okabidea beste neska!mutilen eta #elduen be#ar+ eskari eta adieraz*enetara egokitzea+ eta besteen -okabidean eragina izatea men*ekotasun edo nagusitasun -arrerak baztertuz eta laguntza eta elkarlan -arrera eta o#iturak landuz. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik

dagoela adieraztea. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. ,eren es*erientziaren #urbileko #ainbat gizarte!talde+ #aien zenbait ezaugarri+ ekoiz*en kultural+ balio eta bizimodu identifikatzea eta #aiek ezagutzera #urbiltzea+ konfiantza!+ erres*etu! eta estimazio! -arrerak sortze aldera. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza+ erabiltzea. 3lastikako+ ikus!entzunezko+ teknologiako+ antzerkiko+ musikako eta gor*utzaren inguruko ekoiz*enetan modu sortzailean *arte #artzea #ainbat teknika erabiliz+ komunikazio!aukerak zabaltzeko eta kultura! egitea ulertzen #asteko. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten #EL URUAK DIDAKTIK%AK arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko. 3lanetarium t/ikiaren be#aketa eta es*lorazioa ikusminez egitea. Gaua eta eguneko elementu adierazgarrienak identifikatzea. 4arduera eta kontze*tuak #aien egunerokotasunarekin lotzea. Gaua eta eguna zergatik geratzen diren arrazoiei #urbilketa bat egitea. EDUKIAK ,ere ikus*untuak eta saioan ze#ar *lanteatzen diren kontuen ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+

komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa

gaineko ekar*en *ertsonalak bultzatzea. Kontzeptuz oa : !roze"uraz oa : Jarreraz oa :

 @b-ektu zerutiarrak. Ilargia eta &guzkia &gunak egituratzen dituzten atalen bereizketa. eguna eta gaua. Daioan ikusitakoaren eta bere es*erientziaren arteko erlazioa. instalazioen erabilera

Museoko "ontze*tu ezberdinen #ausnarketa Gaua eta eguna kontze*tuen ulermena

&goerarekiko egokitasuna eta moldakaiztasuna. Materialarekiko erres*etua ,este kideen iritziekiko eta erabiliko den materialekiko erres*etua. 4arduerarekiko erres*etu eta begirunea izatea 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea

IRAKASLEARE ! EDUKIAK

(#ozko komunikazio egoeretan *arte #artzeko interesa ,ertan landuko dena zalzteko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. Izarrak: EGUZKIA ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da. Tra'lazi& mugimen/ua: GAUA eta EGU!A Lurrak bere ardatzaren inguruan mendebaldetik ekialderantz egiten du bira errotazio!mugimenduaren ondorioz. Lurraren errotazio! ardatza okertuta dago . Lurra ia esfera bat denez+ *lanetaren zati batek &guzkiaren argia #artzen duenean+ bestea ilun*etan geratzen da1 gune #orretan gaua da. &guzkiaren argia -asotzen duen aldean+ berriz+ eguna da. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat 536=O6 emateko be#ar duen denbora!tarteari eguna esaten zaio. &gun bat 24 zatitan

banatzen da eta zati #orietako bakoitzari ordu esaten zaio. Ze#atzago esanda+ egun batek 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo ditu. @rdua+ Lurreko tokian tokiko koka*enaren arabera+ aldatu egiten da. Inguru bakoitzean zer ordu den -akiteko Lurra 24 ordu!eremutan banatzen da. ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. o Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan. o Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. o Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. Ilargiak itsasoko marearengan eragina ere badauka+ mareak Lurraren errotazio mugimenduaren baitan ere mareak sortzen dira. Ilargiak Lurrarekiko duen erakar*en indarragatik+ Ilargia itsaso edo ozeano baten gainean dagoenean ura beregana erakartzen du+ urak gora egiten duelarik. Ilargia itsaso eta ozeanoetatik urruti dagoenean+ berriz+ #auen urak be#era egiten du. Urak gora egiten duen itsasaldiari itsasgora deritzo+ eta be#era egiten duen itsasaldiari

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

itsasbe#era. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. Ilargiari buruz zer dakizueG Zergatik gertatzen da gaua eta egunaG Ze gauza egiten dituzue egunezG &ta gauezG Mundu guztian eguna al da momentu bereanG Museoko instalazioak. Lurreko *egatinak egunez talde erdiarentzat. Lurreko *egatinak gauez talde erdiarentzat.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!TU ARE! AZAL"E!A

:Materiala Museoak -artzen du. &U'&"() Museoan LU''&(0 4I'( &J( ,I'( tailerra ikustera -oango gara+ #orretarako aurrez museoan #itzordua izango dugu #artua+ eta bertarako autobusa ere lotua izango dugu. ,e#in museoan+ bertako gidaren esku geratuko gara eta berak *lanteatuko digu tailerraren nondik norakoak+ eta #onelakoa da tailerra. 2asi aurretik+ arauak eta betebe#arrak azalduko dizkiogu taldeari.

,e#in danok 3lanetarium J/ikian eserita gaudela saioa #asiko da. Daio #au gida eta #aurren arteko elkarrizketa moduan *lanteatua dago.

2asteko zeruan ikusi daitezkeen gauzei buruz galderak botako ditu gidak+ eta #aurren erantzunekin *lanetariumeko zerua erdia gauez eta erdia egunez argiztatuko da. 2onela+ irudi ezberdinak ateratzen

-oango dira+ #ala nola.

Irudi guzti #auek #aurrek gaueko ala eguneko zeruan kokatu be#ar diren esango dute+ eta gidaren laguntzaz toki egokian kokatuko dira+ eta bakoitzari buruzko azal*en t/iki bat edo komentario bat egingo du.

@ndoren

irudiak azaldu eta

*lanetariuma gauez -antziko da guztiz+ gaueko zeru eder bat

erakutsiz.+ eta orduan gaua eta eguna zergatik gertatzen diren azalduko du+ translazio mugimendua azaltzeko karrusel baten adibidea erabiliz+ gu garela mugitzen garenak adierazteko. (zkenik+ es*aziora nola bidaiatu daitekeen galdetu eta ko#ete baten aireratzearen *roiekzio t/iki bat ikusiko dugu. 3lanetarium J/ikitik atera eta borobil bat osatuaz bertako eguzkiaren inguruan -arrita+ gaua eta egunari buruzko galderak eta 2.ekintza egingo dugu. 2orretarako eguzkiari begira argiztatuak gaudela 5egunez6 ikusi eta buelta emanda bizkarrez gaudela+ itzaletan+ #au da gauez gaudela frogatuko dugu. ,e#in #au azalduta+ taldeari *egatinak banatuko dizkiegu+ lurra egunez eta lurra gauez+ bat bakoitzari+ eta tokatu zaionaren arabera *osizionatu be#arko dira ilargiarekiko+ #au da+ egunez dutenak eguzkiari begira+ eta gauez eguzkiari bizkarra emanez. (zkenik+ #aurrak bere ardatzarekiko bueltak eman ditzaten egingo dugu lurraren errotazio mugimendua frogatzeko+ eta maketan+ eguzkia bakarrik *iztuta dagoela+ lurraren erdi bat beti itzaletan+ #au da gauez dagoela be#atuko dugu. Fanok agurtuz+ saioa amaitzen da. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Ilargia noiz ikusten duguG Zergatik gertatzen da gaua eta egunaG

MET%D%L%GI A

&s*erimentazioa. Daioan ze#ar #aur guztiek+ t/andak erres*etatuz izango dute galderak egiteko aukera+ baita #aien kezka eta azal*enak botatzeko ere.

(nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. @ndorioak eta aurre ezagutzak kon*aratu ditzakegu

(zken teoria.

Gaua eta eguna zergatik gertatzen den ze#aztuko

dugu+ #au da1 gure *latenak bere ardatzarekiko bueltak ematean+

zati batzuetan mugitzen ez den eguzkiak argitasuna emango dio eguna +ARDUERARE ! E ALUAZI%A emanaz eta munduaren beste alde batzuetan+ eguzkiak ematen ez duenez+ gaua izango da. Daioan azaldutako gaua eta eguna kontze*tuak ulertu dituzten ikusteko+ danok borobilean -arrita+ gutako bat erdian eguzkiarena egiten -arriko da+ eta -olas t/iki bat egingo dugu. 3lanetarium kan*oan egin bezela gaua eta eguna irudikatuko dugu+ #orretarako erdikoak+ #au da eguzkiak aginduak emango ditu+ LgauaM edo LegunaM esanaz+ eta esanaren arabera+ borobilean daudenak eguzkiari begira edo bizkarrez -arri be#arko dira. &ta LtranslazioaM esaterakoa buelta erdia eman be#arko dute beraien ardatzaren gainean. 2onekin+ kontze*tuak barneratu dituzten ikusiko dugu.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRA K o

6.8. !%! ZAUDE ILARGI9 I)uina

Nortasuna eta Autonomia Pertsonala &ginkizun errazak gauzatzeko edo arazkoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzeko -arrera erakustea+ besteengan be#ar duen lankidetza bilatzea. o &guneroko bizitzako arazkoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen gaitasuna areagotzeko. Ingurune Sozial eta Fisikoaren Ezaguera Inguru fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. Inguru fisiko eta sozialarekiko interesa eta -akin mina erakustea+ bertan ematen diren gertaera garrantzitsuenei buruzko galderak+ inter*retazioak eta iritziak emanez+ bat!batekotasuna eta originaltasuna garatuz. Komunikazioa eta Erre resentazioa Dentimendu+ na#i eta ideiak adieraztea a#ozko mintzairaren bidez+ *i/kanaka o#izko komunikazio testuinguru eta egoera desberdinetara eta

solaskide desberdinetara egokituz. 2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. 2izkuntza mezuetako eta #izkuntza bidezkoak ez diren seinaleetako arauak erabiltzea komunikazio egoera desberdinetan+ bere mezuen #EL URUAK DIDAKTIK%A K esana#ia indartzeko eta -asotzen dituenei zentzua emateko. Zentzumen ezberdinak lantzea (rreta mantentzen ikastea. Ikaskideak erres*etatzea. (#ozko #izkuntza lantzea.

EDUKIAK

Irudimena lantzea. Kontzeptuz oa : !roze"uraz oa : &guna eta gaua. Ilargia. (nimaliak. Fistantzia. Fistantzia desberdinen erabilera. 2iztegi berriaren erabilera. Irudien be#aketa. Ilargia eta #onen faseak bereiztea.

Jarreraz oa : ,esteen iritziekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa izatea -arrera

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

#zarra : E$uz ia: ,ere ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da. ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra &guzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas

bola erraldoia da. &guzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da. %urraren translazio eta errotazio &u$i&en"ua Jranslazio!mugimendua Lurrak &guzkiaren inguruan egiten duen

mugimendua da. 2orretarako+ 365 egun+ 6 ordu eta 7 minutu be#ar ditu Lurrak eta denbora #orri urte esaten zaio. Lurrak ibilbide #orretan egiten duen orbita ez da zirkularra+ eli*se!forma du1 beraz+ urtean ze#ar Lurretik &guzkira dagoen distantzia aldatu egiten da Jranslazio!mugimenduaren eta Lurreko ardatzaren koka*en makurraren ondorio nagusiak urtar&ak dira. udaberria+ uda+ udazkena eta negua. ,estetik+ makurdura #orrek egunen eta gauen irau*en desberdinak ere sortzen ditu. #lar$ia: Ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea. Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu.

Ilbe#era. Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan.

Ilberria.

Ilargia

Lurraren

eta

&guzkiaren

artean

dago.

(rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. o #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK ALIA IDE MATERIALAK Ilargia nora -oan daG Ilargi bakarra al dago denontzatG Ilargi berdina ikusten dugu betiG Gertu ala urruti dago ilargiaG @inez ailegatu al gaitezke ilargiraG Zergatik ikusten ditugu ilargi desberdinakG I*uina. @rdenagailua. Marrazkiak. I*uina era desberdinetan landuko dugu+ liburuaz baliatuz eta era tradizionalean irakurriz+era desberdinak ere erabiliko dugu i*uina agertzeko+ guk irudiak erakutsi eta beraiek kontatu baliabideak i*uinaH. ere bideoa bezalako i*uina erabiliko ditugu Ilgora. Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik

ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

entzuteko+ interneten dagoen i*uinaren bideo bat ikusiko dugu ere. 3sikomotrizitate gela ere erabiliko dugu i*uina irakurtzeko. 4arduera #onetan+ *sikomotrizitate gelaz baliatuko gara. Gela #onetan bide bat egingo dugu *sikomotrizitate gelan ditugun elementu eta material desberdinekin. (rgiak itzalita+ #aurrak bidea #au -arraituko dute+ bertan zentzumen desberdinak erabiliko dituzte+ ikusmena+ ukimenaH. ,idearen alt/orra liburua izango da. Liburua bidean ze#ar ezkutatuta egongo da+ eta #au aurkitzen dutenean MET%D%L%G IA liburua irakurriko zaie+ kolt/onetetan borobilean -arrita. ,e#aketa eta azal*ena. #aurrei baliabide desberdinak erakutsiko dizkiegu+ i*uina lantzeko erabiliko direnak. &gunaren arabera era ezberdin batean

landuko dugula azalduz. (urrezagutzak. i*uinaren gaiarekin #asi baino le#en+ #aurrek gaiari buruz dakitenari buruz #itz egingo dugu. ,akoitzak ilargiari buruz dakiena azalduz eta #au erres*etatuz. +ARDUERAR E! E ALUAZI%A @ndorioak. i*uina landu ondoren+ zer *entsatzen zuten i*uina entzun

aurretik eta zer dakiten i*uina entzun ondoren. I*uina ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ taldeka i*uina antzeztuko dute. Jalde bakoitzak irakaslearen laguntzarekin+ bertan dituzten baliabide ezberdinak erabiliz+ i*uinaz ulertuko dutena antzeztuko dute+ beraien na#i duten moduan+ marrazkien bidez+ edota antzerki moduan izan daiteke.

6.E ALUAZI% %R%K%RRA

(urrez eginiko -arduera bakoitzak bere ebaluazioa izango du+ -arduera bakoitza momentuan ebaluatuko da. 4arduera guztiak batera ebaluatzeko LtBisterM!en -okoa erabiliko dugu. Gaia lantzeko orduan azaldu diren kontze*tu nagusiak agertzen diren -okoa izango da. 2onekin baliatuz+ ebaluaketa orokor bat egingo dugu+ #ainbat astetan landutako gaiari buruzkoa. Gure kasuan+ ilargiaren aztergai. Gelako #aurrei+ kontze*tu berri #auei buruzko irudiak emango dizkiegu. ,eraiek margotu eta moztu ondoren+ LtBisterM!eko borobiletan itsatsiko dituzte marrazki desberdin #auek. &mandako irudiak #auek izango dira1 ilargia fase desberdinetan+ Lurra+ &guzkia+ Izarrak+ eguna eta gaua+ translazio eta errotazio mugimendua. 2aurrak lau taldetan banatuko ditugu+ lauko lau taldetan. 2iru taldek -okatuko dute eta laugarren taldeak aginduak emango dizkie+ #auek izango dira+ beso eta #anka bakoitza+ ze irudiren gainean -arriko duten esaten dutena. 2orretarako+ tBisterreko erruleta erabiliko dute. 2emen agertzen den bezala+ ezker edo eskuin!eko #anka edo besoa+ non kokatuko duten azalduko die beraien gelakideei. gaiari dagozkion kontze*tu berriak izango ditugu

2orrela talde guztiek #artuko dute *arte+ beti talde bat gidaria izango da eta #auek besteei azalduko die egin be#arrekoa. Jalde lan bat izango da+ beraiek euren artean lagunduz. Irakaslea beraien laguntzarako eta -okoaren be#aketa egoteko beti alboan egongo da.

2onela eduki berriak barneratu dituzten ikusiko dugu+ -oko moduan eginiko ebaluaketa #onetan. &dukiez gain+ beste kontze*tu batzuk lantzeko aukera emango digu ebaluatzeko -oko #onek. lateralitatea+ ulermena+ ekilibrioaH

7.

AKARKAK% LA!AK

(tal #onetan+ taldekide bakoitzak bakarkako bi -arduera *ro*osatu ditugu =!3 zikloari zuzenduak. %.1 0(I('(. o o %.1.1 0ola dastatu IlargiaG %.1.2 Gaua eta &guna.

%.2 @L(JZ. o o %.2.1 @inatzak Ilargian. %.2.2 (smakizuna eta LGaueko IluneanM kanta.

%.3 ('@(. o o %.3.1 Itzalen 4okoa. %.3.2 Gaua eta &guna irudietan.

%.4 4@0. o o %.4.1 Gazta zulatu bat da Ilargia. %.4.2 0egutegi &fektua

IZE! URUA

7.$.$ !%LA DASTATU ILARGIA

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

%.1 0aiara

#EL URU %R%K%RRAK

3i/kanaka bere a#almen eta mugak ezagutzea+ egoki baloratzea eta berauen arabera -okatzea. &guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko.

0orberaren

eguneroko

bizitzan

burutuko

dituen

-ardueretarako

egokiak diren a#almen motriz+ zentzumenezko eta adieraz*enekoak antzeman eta erabiltzea Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera 4ardueretan ze#ar #arremanetan dagoen talde desberdinetan *arte #artzea+ *i/kanaka besteak kontutan #artzen dituelarik. ,ere baitan #artzen duten taldeen arauak eta -okabide soziala ezagutzea+ #arreman *ertsonaletan lotura malguak eta orekatuak ezarri eta besteekiko #arreman aniztasuna antzemateko. Inguru fisikoaren ezaugarriak eta inguru #orretan dauden bizitza formen artean erlazio batzuk ezartzea. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Idatzizko mintzairarako interesa eduki eta informazio eta

gozamenerako tresna gisa eta na#i+ emozio eta informazioak adierazteko bide gisa baloratzea. &rre*resentazio eta es*resiorako forma desberdinak erabiltzea edonolako egoera+ ekintza+ na#i eta sentimenduak adierazteko. 2izkuntza mezuetako eta #izkuntza bidezkoak ez diren seinaleetako arauak erabiltzea komunikazio egoera desberdinetan+ bere mezuen #EL URUAK DIDAKTIK%A K esana#ia indartzeko eta -asotzen dituenei zentzua emateko. Irakurketarekin gozatzea Urrun eta gertu kontze*tuak ulertzen #astea

(tentzioa mantentzen ikastea Memoria lantzea

EDUKIAK

Ilargia kontze*tua ezagutzen #astea Kontze tuzkoa Prozedurazkoak! k. Ilargia UrrunCgertu (nimalia izenak I*uinaren erabilera I*uinaren ulermena Ilargia kontze*tuaren erabilera

"arrerazkoak! ,esteekiko erres*etua I*uinarekiko interesa Gaiarekiko interesa Motibazioa

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

,ertan landuko dena ze#azteko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. o Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza o du egoera #onetan.

Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten.

Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik

ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. Ilargiak itsasoko marearengan eragina ere badauka+ mareak Lurraren errotazio mugimenduaren baitan ere mareak sortzen dira. Ilargiak Lurrarekiko duen erakar*en indarragatik+ Ilargia itsaso edo ozeano baten gainean dagoenean ura beregana erakartzen du+ urak gora egiten duelarik. Ilargia itsaso eta ozeanoetatik urruti dagoenean+ berriz+ #auen urak be#era egiten du. Urak gora egiten duen itsasaldiari #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK 0on egoten da ilargiaG 0olakoa daG Urruti ala gertu dagoG Zer dago gertu gugandikG &ta urrunG Fenok esertzeko kolt/oneta I*uina itsasgora deritzo+ eta be#era egiten duen itsasaldiari itsasbe#era. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A MET%D%L%G IA

"orroan eseriko gara kolt/onetaren gainean Ilargiari buruzko galderak egingo dizkiegu #aurrei

I*uinaren kontaketarekin #asiko gara &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Ilargia noiz ikusten duguG Gertu dagoela uste duzueG

&s*erimentazioa. I*uinaren irakurketa burutuko dugu.

(nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. Uste zutena eta i*uina irakurri ondoren uste dutena kon*aratu dezakegu.

+ARDUERAR E! E ALUAZI%A

(zken teoria. Ilargia ikusten dugunean+ gaua dela eta+ #au+ oso urruti

dagoela ze#aztuko dugu. (nimalia ezberdinen irudiak izango ditugu belkroarekin. "artulina batean+ ilargia egongo da goran marraztuta eta be#ean+ belkroa itsasteko lekua egongo da. 2aurrek+ animaliak itsatsi be#arko dituzte+ i*uinean ikusitako animaliak. 2orrela+ memoria lantzeaz gain+ ulertuko dute animali asko be#ar ditugula ilargiraino iristeko+ #au+ urruti baitago.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRAK

7.$., GAUA ETA EGU!A

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

%.1 0aiara

3i/kanaka bere a#almen eta mugak ezagutzea+ egoki baloratzea eta berauen arabera -okatzea. &guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko.

0orberaren eguneroko bizitzan burutuko dituen -ardueretarako egokiak diren a#almen motriz+ zentzumenezko eta adieraz*enekoak antzeman eta erabiltzea

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera 4ardueretan ze#ar #arremanetan dagoen talde desberdinetan *arte #artzea+ *i/kanaka besteak kontutan #artzen dituelarik. ,ere baitan #artzen duten taldeen arauak eta -okabide soziala ezagutzea+ #arreman *ertsonaletan lotura malguak eta orekatuak ezarri eta besteekiko #arreman aniztasuna antzemateko. Inguru fisikoaren ezaugarriak eta inguru #orretan dauden bizitza formen artean erlazio batzuk ezartzea. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Idatzizko mintzairarako interesa eduki eta informazio eta

gozamenerako tresna gisa eta na#i+ emozio eta informazioak adierazteko bide gisa baloratzea. &rre*resentazio eta es*resiorako forma desberdinak erabiltzea edonolako egoera+ ekintza+ na#i eta sentimenduak adierazteko. 2izkuntza mezuetako eta #izkuntza bidezkoak ez diren seinaleetako arauak erabiltzea komunikazio egoera desberdinetan+ bere mezuen #EL URUAK DIDAKTIK%AK esana#ia indartzeko eta -asotzen dituenei zentzua emateko. Gaueko ekintzak eta eguneko ekintzak desberdintzea Gaua eta eguna identifikatzen #astea Dentimendu ezberdinak lantzea

EDUKIAK

Kontze tuzkoa k. GauaCeguna @#ea 3i-ama Za*atilak "aleko arro*a Ilargia

Prozedurazkoak! 3sikomotrizitate finaren erabilera Material desberdinaren erabilera &guzkiaCilargia kontze*tuen ulermena

Jarreraz oa : ,esteekiko erres*etua 4arduerarekiko interesa Gaiarekiko interesa Motibazioa

IRAKASLEARE ! EDUKIAK

3arte!#artzea &guzkia ,ertan landuko dena ze#azteko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. Ilargia ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. o Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza o du egoera #onetan.

Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten.

Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du.

Ilargiak itsasoko marearengan eragina ere badauka+ mareak Lurraren errotazio mugimenduaren baitan ere mareak sortzen dira. Ilargiak Lurrarekiko duen erakar*en indarragatik+ Ilargia itsaso edo ozeano baten gainean dagoenean ura beregana erakartzen du+ urak

gora egiten duelarik. Ilargia itsaso eta ozeanoetatik urruti dagoenean+ berriz+ #auen urak be#era egiten du. Urak gora egiten duen itsasaldiari itsasgora deritzo+ eta be#era egiten duen itsasaldiari itsasbe#era. Lurraren err&tazi& mugimen/ua

Lurrak bere ardatzaren inguruan mendebaldetik ekialderantz egiten du bira errotazio mugimenduaren ondorioz. Lurraren errotazio!ardatza okertuta dago . Lurra esfera bat dela kontuan #artzen badugu+ eguzki!iz*iek gainazalaren guneen arabera zuzenean edo ze#arka -otzen dute. Iz*i *er*endikularrak -asotzen dituzten guneetan gainerakoetan baino bero #andiagoa egiten du. Iz*iek ze#arka -otzen duten tokietan aldiz+ ez du #alako berorik egiten. (i*atutakoaren ondorioz+ Lurreko gainazaleko *untu guztiek ez dute berotasun bera -asotzen. 2orregatik+ Lurrean zenbait gune daude.

Gune beroa ekuatorearen inguruan. &guzki!iz*iek *er*endikularki -otzen duteurte osoan ze#ar.

,i inguru e*el+ ekuatorearen i*arraldean bata eta #egoaldean bestea. ,i gune #otz+ Lurreko bi *oloetatik #urbil.

Lurra ia esfera bat denez+ *lanetaren zati batek &guzkiaren argia #artzen duenean+ bestea ilun*etan geratzen da1 gune #orretan gaua da. &guzkiaren argia -asotzen duen aldean+ berriz+ eguna da. Lurreko zenbait tokitan oso fenomeno #arrigarria gertatzen da. gauerdiko eguzkia. Gauaren irau*ena benetan laburra da. 2onela+ ekainean ze#ar+ Islandia Gauerdiko &guzkiaren Lurralde bi#urtzen da+ egunean ze#ar 2= argi! ordu baino ge#iago egoten baitira. Fena dela+ gertaera #orren adibiderik nabarmenena ,odo izan daiteke+ 0orKegiaren i*arraldean+ izan ere+ ekainaren 21ean &guzkia ez da guztiz sartzen lurralde #onetan. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat 536=O6 emateko be#ar duen denbora tarteari eguna esaten zaio. &gun bat 24 zatitan banatzen da eta zati #orietako bakoitzari ordu esaten zaio. Ze#atzago esanda+ egun batek 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo ditu. %r/ua+ Lurreko tokian tokiko koka*enaren arabera+ aldatu egiten da. Inguru #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK 0oiz -oaten gara o#eraG Zer egoten da zeruanG Zer -anzten dugu o#era sartzekoG &snatutakoan+ zer egoten da zeruanG Zer -anzten dugu kalera irtetekoG Zer sentitzen dugu gaueanG ,i mural. ,atean+ gaua egongo da adierazita. 2orretarako+ gela bat azalduko da muralean eta lei#otik ilargia ikusiko da. ,estean+ gela berdina ikusiko da+ baina lei#otik eguzkia ikusiko dugu oraingoan. ,i muraletan #aur baten irudia egongo da biluzik. (rro*a ezberdinen marrazkiak belkroarekin. 2ala nola+ *i-ama+ kaleko za*atilak+ kaleko arro*a H Gaua eta eguna agertzen diren argazki ezberdinak. "orroan eseriko gara kolt/onetaren gainean ,i muralak aurrean ditugula+ galdera ezberdinak egingo dizkiegu #aurrei. bakoitzean zer ordu den -akiteko Lurra 24 ordu!eremutan banatzen da. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!TU ARE! AZAL"E!A

2aurrek t/andaka+ muralean dagoen #aurra+ dagokion arro*ekin -antziko dute.

MET%D%L%GI A

,itartean+ gaua eta eguna agertzen diren argazki ezberdinak ikusiko

ditugu. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. @#era -oaten garenean zer dago zeruanG &snatutakoan+ lei#otik begiratzen dugunean+ zer ikusten dugu zeruanG &s*erimentazioa. Muraletan agertzen diren #aurrei+ dagokien arro*a -antziko diete #aurrek. (nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. 2asieran emandako #i*otesiekin bat etorriz -antzi dituzten be#atuko dugu. (zken teoria. Ilargia ikusten dugunean+ gaua dela eta lo egiteko

unea dela ze#aztuko dugu. ,erriz+ eguzkia irteten denean+ esnatzeko +ARDUERARE ! E ALUAZI%A ordua dela. Ait/a ezberdinak izango ditugu lurrean. Ait/a #auetan+ egunari eta gauari dagozkion irudi ezberdinak izango ditugu1 #ala nola+ ilargia+ eguzkia+ *i-ama+ kaleko arro*a H Gelaren izkina batean+ bi balde izango ditugu. ,atek ilargi baten marrazkia izango du+ #au gaua izango da. ,esteak+ berriz+ eguzki batena+ #au eguna izango da. 2aurrek+ lurrean dauden fit/ak modu egokian sailkatu be#arko dituzte+ egunari edo gauari dagozkien erabaki ondoren.

IZE! URUA

7.,.$ %I!ATZAK ILARGIA!

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

%.2. @latz

#EL URU %R%K%RRAK

,ere gor*utza eta gor*utzaren zenbait funtzio ezagutzea eta adieraztea+ ekintzarako eta adieraz*enerako dituen aukerak eta mugak aurki ditzan..

&rres*etuzko+

laguntzako

eta elkarlanerako

-arrerak eta

o#iturak

garatzea+ bere -okabidea besteen be#arretara eta eskakizunetara egokitzeko1 eta mendetasun! edo nagusitasun!-arrerarik ez izatea. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik dagoela adieraztea. &ginkizun errazak gauzatzeko edo arazoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzera daraman -arrera adieraztea+ eta besteengan be#arrezko lankidetza bilatzea.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko.

3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean.

,eren es*erientziaren #urbileko #ainbat gizarte!talde+ #aien zenbait ezaugarri+ ekoiz*en kultural+ balio eta bizimodu identifikatzea eta #aiek ezagutzera #urbiltzea+ konfiantza!+ erres*etu! eta estimazio!-arrerak sortze aldera.

Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak

identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a (rian!arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea. 2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. 3lastikako+ ikus!entzunezko+ teknologiako+ antzerkiko+ musikako eta gor*utzaren inguruko ekoiz*enetan modu sortzailean *arte #artzea #ainbat teknika erabiliz+ komunikazio!aukerak zabaltzeko eta kultura! egitatea ulertzen #asteko.. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko. #EL URUAK DIDAKTIK%A K EDUKIAK Ilargirako le#en bidaiari buruzko le#en ezagutzak izatea. 4arduerarekiko interesa izatea. Materialekiko be#aketa eta es*lorazioa ikusminez egitea. ,ere ikus*untuak eta saioan ze#ar *lanteatzen diren kontuen gaineko ekar*en *ertsonalak bultzatzea. Prozedurazkoak! Material ezberdinen erabilera "ontze*tu ezberdinen #ausnarketa Ilargiaren ezagutza "arrerazkoak! &goerarekiko egokitasuna eta moldakaiztasuna Materialarekiko erres*etua ,este kideen iritziekiko eta erabiliko den materialekiko erres*etua. 4arduerarekiko erres*etu eta begirunea izatea 3arte #artze aktiboa izatea (#ozko komunikazio egoeretan *arte #artzeko interesa

Kontze tuzkoak. llargia Ilargirako le#en bidaia. 4ardueran egindakoaren eta bere es*erientziaren arteko erlazioa.

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

,ertan landuko dena azaltzeko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak.

ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. 1. Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. 2. Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan.

3. Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. 4. Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. Ilargiak itsasoko marearengan eragina ere badauka+ mareak Lurraren errotazio mugimenduaren baitan ere mareak sortzen dira. Ilargiak Lurrarekiko duen erakar*en indarragatik+ Ilargia itsaso edo ozeano baten gainean dagoenean ura beregana erakartzen du+ urak gora egiten duelarik. Ilargia itsaso eta ozeanoetatik urruti dagoenean+ berriz+ #auen urak be#era egiten du. Urak gora egiten duen itsasaldiari itsasgora deritzo+ eta be#era egiten duen itsasaldiari itsasbe#era. Ilargirako le#en bidaiari buruzko informazioa. Ilargia le#enengo aldiz za*aldu zuen gizona0eil (rmstrong 5@#io+ 173=6+ (&,etako 0(D(ko astronauta izan zen. 1767ko uztailaren 2=an -aitsi zen (*olo 11 misioko komandantea

lurraren satelite bakarraren gainazalera. (&,etako bandera lurrean sartu+ eta ilargiko zoruan le#en giza oinatza laga zuen. &saldi gogoangarri batekin deskribatu zuen (rmstrongek berak une #istorikoa. P3auso t/iki bat da gizon batentzat+ baina *auso #andi bat gizadiarentzatQ. Mundu osoan 5== milioi lagunetik gora egon ziren telebista bidez le#en *auso #ari begira. Lurrera bueltan+ #eroi gisa #artu zituzten bai (rmstrong+ bai bi bidaideak R,uzz (ldrin eta Mi?#ael IollinsR. (&,etako @rdezkarien Ganberako Urrezko Fomina -aso zuen (rmstrongek+ #errialdeko garrantzitsuena. Ilargia za*aldu zuenan zer sentitu zuen galdetu ziotenean+ #onela erantzun zuen. P@so!oso t/iki sentitu nintzenQ.

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

(urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. Ilargiari buruz zer dakizueG Urruti al agertu dago ilargiaG 0orbaitek za*aldu al du noizbaitG @rdenagailua internet eta *roiektorearekin. Irina. Gor*utzerako olioa. @ntzi eta koilara bat #aur bakoitzeko. ,ande-a zabal eta altua. (rgazki makina. 3lastilina. 3lastikozko edalontzi gardenak.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

&s*erimentu #au egin baino le#enagotik klasean Ilargiari buruz #itz egin dugu+ eta be#aketa eta lan ezberdinak egin ditugu. 2auei -arrai*ena emateko ilargia urruti edo gertu dagoen galdetuko dugu+ norbait inoiz iritsi den.... eta #aurren

aurre ezagutzak -asota #asiko gara. Ilargira le#en *ertsona iristen den bideo bat -arriko diegu.

#tt*s.CCBBB. outube.?omCBat?#GKSIsZfga0IT"= ,idai #oni buruz #itz egin ondoren es*erimentuarekin #asiko gara+ #aur bakoitzak duen ontzia irina eta olioa botako dizkiegu+ eta #aiek koilararekin na#astu egin be#arko dute.

,e#in denbora batez na#asten egon ondoren+ eta #aurren na#asketa agian egokiena ez denez+ guztien na#asketa bande-an bota eta irakasleak egoera onenen egon arte 5 #au da+ buelta eman eta ez erortzea6 na#astu eta *restatuko du.

@ndoren #aurrak oinak za*atekin bande-an sartu eta #aien oinatza utziko dute + eta za*ata ezberdinak dauzkagunez+ oinatza ezberdinak ikusiko ditugu.

2aur bakoitzaren oinatzari argazki bat aterako diogu+ aurrerako #aien lan koadernoan sartu dezaten.

,e#in denok egin ondoren+ #aur bakoitzak *lastilinaz #aien martzianot/oa egingo dute eta *lastikozko edalontzi batean ilargiko lurra edalontzietan sartuta et/era eramango dute.

MET%D%L%GI A

&s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Ilargia noiz ikusten duguG 0orbait bizi al daG 0ola iritsi da ilargira gizakiaG &s*erimentazioa. Daioan ze#ar #aur guztiek+ t/andak erres*etatuz izango dute galderak egiteko aukera+ baita #aien kezka eta azal*enak botatzeko ere. (nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. @ndorioak eta aurre ezagutzak kon*aratu ditzakegu (zken teoria. Ilargira gizakia iritsi daitekeela baieztatu dugu.

+ARDUERARE ! E ALUAZI%A

&s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ be#aketaren bidez #onelakoak ebaluatuko ditugu. (ktiboki *arte #artu dute -ardueran 4akin!mina sortarazi die -arduerak (rretaz entzun dituzten azal*enak

@ndo *asa duten.

IZE! URUA

7.,., A'makizuna eta GAUEK% ILU!EA! kanta

%.2 @latz

#EL URU %R%K%RRAK

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala ,ere gor*utza eta gor*utzaren zenbait funtzio ezagutzea eta adieraztea+ ekintzarako eta adieraz*enerako dituen aukerak eta mugak aurki ditzan.. &rres*etuzko+ laguntzako eta elkarlanerako -arrerak eta o#iturak garatzea+ bere -okabidea besteen be#arretara eta eskakizunetara egokitzeko1 eta mendetasun! edo nagusitasun!-arrerarik ez izatea. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik dagoela adieraztea. &ginkizun errazak gauzatzeko edo arazoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzera daraman -arrera adieraztea+ eta besteengan be#arrezko lankidetza bilatzea.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. ,eren es*erientziaren #urbileko #ainbat gizarte!talde+ #aien zenbait ezaugarri+ ekoiz*en kultural+ balio eta bizimodu identifikatzea eta #aiek ezagutzera #urbiltzea+ konfiantza!+ erres*etu! eta estimazio!-arrerak sortze aldera. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera.

K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a (rian!arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea. 2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. 3lastikako+ ikus!entzunezko+ teknologiako+ antzerkiko+ musikako eta gor*utzaren inguruko ekoiz*enetan modu sortzailean *arte #artzea #ainbat teknika erabiliz+ komunikazio!aukerak zabaltzeko eta kultura! egitatea ulertzen #asteko.. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko.

#EL URUAK DIDAKTIK%A K

Ilargirako le#en bidaiari buruzko le#en ezagutzak izatea. 4arduerarekiko interesa izatea. (#ozko komunikazioa lantzea.

EDUKIAK

,ere ikus*untuak eta saioan ze#ar *lanteatzen diren kontuen gaineko ekar*en *ertsonalak bultzatzea.
Prozedurazkoak! "ontze*tu ezberdinen #ausnarketa Ilargiaren ezagutza Jalde lanaren lanketa "arrerazkoak! &goerarekiko egokitasuna eta moldakaiztasuna. ,este kideekiko erres*etua. 4arduerarekiko erres*etu eta begirunea izatea 3arte #artze aktiboa izatea

Kontze tuzkoa k. llargia 4ardueran egindakoaren eta bere es*erientziaren arteko erlazioa.

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

(#ozko komunikazio egoeretan *arte #artzeko interesa ,ertan landuko dena azaltzeko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. 1. Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. 2. Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan. 3. Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. 4. Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. Ilargiak itsasoko marearengan eragina ere badauka+ mareak Lurraren

errotazio mugimenduaren baitan ere mareak sortzen dira. Ilargiak Lurrarekiko duen erakar*en indarragatik+ Ilargia itsaso edo ozeano baten gainean dagoenean ura beregana erakartzen du+ urak gora egiten duelarik. Ilargia itsaso eta ozeanoetatik urruti dagoenean+ berriz+ #auen urak be#era egiten du. Urak gora egiten duen itsasaldiari itsasgora #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK ALIA IDE MATERIALAK deritzo+ eta be#era egiten duen itsasaldiari itsasbe#era. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A Ze da ilargiaG 0olakoa izaten daU 0oiz ikusten duguG "artulina bat. Margoak. 3a*er ezberdinak "ola Guraizeak. Ilargiaren irudi bat.

"anta entzuteko gailua. 2asteko #aur guztiak korroan daudela ilargiari buruz #itz egingo dugu+ #aiei galderak egik eta dakitena eta nondik -oan -akiteko. @ndoren asmakizun t/iki bat botako diegu+ agian zail samarra da #aientzat+ baina literatur arlo #onekin familiarizatzen -oan daitezen egingo dugu. (smakizuna kartulina batean+ #andiz idatzita egingo da+ eta irakasleak #itzez #itz seinalatuz #au irakurriko du.

ZU'I ZU'I( F(. ,@'@,IL ,@'@,IL( F(. ILU0J(DU0( ('GIJZ&0 FU. Z&' F(G

#ilargia$

Galdera ezberdinak eginaz ondoren asmatzen lagunduko die+ eta asmatzen dutenean+ atzean+ erantzuna azalduko da+ #au da+ ilargiaren irudi bat eta IL('GI( #itza idatzita. "antarekin #asiko gara ondoren. 2asieratik kanta gelan mural batean izango dugu idatzita marrazkiekin lagunduta.

Le#enik eta be#in kanta entzun egingo dugu+ eta ondoren+ irakasleak bakarrik abestu+ eta be#in baino ge#iagotan ere*ikatuko da+ #aurrek barneratu dezaten+ eta #orrela ikasi dezaten. #tt*.CCisalaberria.Bi/.?omCeguberri!abestiakV)aboutWusC?sgz

Gaueko ilunean zu#aitz bitartean ilargia ageri da borobil betean. @ lara la ri o @ lara la ri oH..
,e#in klaseko ge#iengoak abesten dutela+ esku -okoa ikasiko dugu+ @!La!'a La! 'i!o zatian+ izterretan -o+ t/alo eta kri/kitina egingo dugu zati #au irauten duen bitartean. 2au ikasteko ere+ #asiera batean musikarik gabe keinuak egiten ikasiko dugu+ #asieran banaka eta ondoren+ bata bestearen atzetik. ,e#in barneratu samar dituztenean+ kantarekin batera egiten saiatuko gara+ #asiera gure erritmora+ eta *rozesu #au egun batzuetakoa izango denez+ ikusiko da+ zenbateraino sartuko dugun kanta grabatua+ ala gure erritmoarekin geratuko garen

MET%D%L%GI A

&s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei kanta ikasiko dugula azalduko zaie. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Ilargia noiz ikusten duguG 0olakoa daG

&s*erimentazioa. (besten dugun bitartean #auen aurrera*ausoak+ gabeziak eta trabak be#atuko ditugu (nalisia eta ondorioak. ,e#atutakoaren ondoren abesti eta asmakizunak egokiak +ARDUERARE ! E ALUAZI%A diren edo moldaketarik be#ar duten ondorioztatuko dugu. ,e#aketaren bidez #onelakoak ebaluatuko ditugu. (ktiboki *arte #artu dute -ardueran 4akin!mina sortarazi die -arduerak (rretaz entzun dituzten azal*enak (bestia ikasi eta mugimenduak barneratu dituzten. @ndo *asa duten.

IZE! URUA

7...$ ITZALE! +%K%A

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

%.3. (roa

#EL URU %R%K%RRAK

,e#arrak+ sentimenduak+ emozioak edo le#entasunak identifikatzea+ #oriek adierazteko+ menderatzeko eta ingurukoei -akinarazteko gero eta gaitasun #andiago izan dezan. @ngizate emozionalari eta fisikoari loturiko o#iturak eta -arrerak barneratzen aurrera egitea+ bere segurtasun *ertsonala sendotzeko eta eguneroko egoerez gozatzeko. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik dagoela adieraztea.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. ,eren es*erientziaren #urbileko #ainbat gizarte!talde+ #aien zenbait ezaugarri+ ekoiz*en kultural+ balio eta bizimodu identifikatzea eta #aiek ezagutzera #urbiltzea+ konfiantza!+ erres*etu! eta estimazio! -arrerak sortze aldera. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera.

K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. 3lastikako+ ikus!entzunezko+ teknologiako+ antzerkiko+ musikako eta gor*utzaren inguruko ekoiz*enetan modu sortzailean *arte #artzea #ainbat teknika erabiliz+ komunikazio!aukerak zabaltzeko eta kultura! egitatea ulertzen #asteko.. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko.

#EL URUAK DIDAKTIK%AK

&guzkiaren be#arra ulertzea. Gaua eta eguneko identifikatzea. "ontze*tua berriak errealitatearekin lotzea.

EDUKIAK

Ilargiaren nondik norakoa ulertzen #astea.

Prozedurazkoak! Linternen erabilera. "ontze*tu ezberdinen erabilera. Gaua eta eguna kontze*tuen ulermena "arrerazkoak! ,este kideekiko erres*etua. ,aliabideekiko erres*etua. Gaian *arte #artzeko -arrera izatea.

Kontze tuzkoak . Ilargia eta &guzkia &guna eta gaua. (rgitasuna eta iluntasuna.

IRAKASLEARE ! EDUKIAK

,ertan landuko dena azaltzeko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. Izarrak: EGUZKIA ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da.

Tra'lazi& mugimen/ua: GAUA eta EGU!A Lurrak bere ardatzaren inguruan mendebaldetik ekialderantz egiten du bira errotazio!mugimenduaren ondorioz. Lurraren errotazio! ardatza okertuta dago . Lurra ia esfera bat denez+ *lanetaren zati batek &guzkiaren argia #artzen duenean+ bestea ilun*etan geratzen da1 gune #orretan gaua da. &guzkiaren argia -asotzen duen aldean+ berriz+ eguna da. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat 536=O6 emateko be#ar duen denbora!tarteari eguna esaten zaio. &gun bat 24 zatitan banatzen da eta zati #orietako bakoitzari ordu esaten zaio. Ze#atzago esanda+ egun batek 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo ditu. @rdua+ Lurreko tokian tokiko koka*enaren arabera+ aldatu egiten da. Inguru bakoitzean zer ordu den -akiteko Lurra 24 ordu!eremutan banatzen da.

ILARGIA:

ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu. Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan. Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten. Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du.

#AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

(urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. &guna denean nola dago zeruaG (rgitasuna denean zer izango da+ eguna ala gauaG &ta ilun dagoeneanG Ilun dagoenean zerbait ikus al dezakeguG &ta argia dagoenean ikusten al ditugu gure gelakideakG Itzalik ikusiko al duguG Linternak.

ALIA IDE MATERIALAK ES"ERIME!TU ARE! AZAL"E!A

Gelako #aurrekin+ eskolako *atiora -oango gara+ #orretarako eguzkia dagoen egunbat aukeratu be#ar dugu. Goiz erdian edo arratsalde erdian aterako gara. Gelatik irten aurretik+ eguzkiari zuzenean begiratzea betaurrekorik gabe ez dela ona esango diegu.

"alera irtetean+ bakoitzaren itzalean erre*aratzeko esango diegu+ #aurrak mugitzean zer gertatzen den ikus dezaten esango diegu #au. ,akoitzaren itzala desberdina dela konturatu daitezen+ eta mugimendu desberdinak eginez gero #au ere mugitu egingo dela o#artu daitezen. &lkarren itzalak na#astu ditzaten lagunduko diegu. Gelara sartuko gara eta gela erabat ilun -arriko dugu+ #aurrei galdetuko diegu ea zerbait ikusten duten. Linternak *iztuko ditugu+ eta berauekin -olastuko dugu itzalak eginez.

MET%D%L%GI A

&s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei saioan ze#ar egingo duguna azalduko zaie. 2orretarako galderak egingo ditugu. 2i*otesiak. &gingo dugun saioa azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. 0oiz ikus ditzakegu gure itzalakG Ilun dagoenean edo argi dagoeneanG

&s*erimentazioa. Daioan ze#ar #aur guztiek+ linternekin eta *atioan es*erimentatuko dute. (nalisia eta ondorioak. Daioaren ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. (zken teoria. ,atzuetan itzalak ikus ditzakegula eta besteetan ez+ #onen zergatia azalduko diegu+ eguna eta gaua kontze*tuak erabiliz. ,eraien egunerokotasunera #urbilduz.

+ARDUERARE !

Iluntasuna eta argitasuna ulertu dituzten -akiteko+ eta #onetarako eguzkiak duen garrantziaz -abetzeko. &guzkia agertzen den *a*er bat eta *a*el beltz

E ALUAZI%A

bat erakutsiko dizkiegu+ beraiei galdetuko diegu ea non aurkitu ditzakegun itzalak+ eguzkia dagoen *a*erean edo gela iluntasunean -arri dugunean. "ontze*tuak desberdindu dituzten ikusiz.

IZE! URUA

7..., GAUA ETA EGU!A IRUDEITA!

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

%.3. (roa

#EL URU %R%K%RRAK

&guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko.

2aurrak ingurukoengandik bestelakoa dela ikustea eta nork bere buruaren irudi benetakoa eta *ositiboa eratzea+ autoestimuko eta autonomia *ertsonaleko sentimenduak gara ditzan.

@ngizate emozionalari eta fisikoari loturiko o#iturak eta -arrerak barneratzen aurrera egitea+ bere segurtasun *ertsonala sendotzeko eta eguneroko egoerez gozatzeko.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren

ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. &lementuen eta bildumen tasunak identifikatzea eta taldekatze+ sailkatze+ ordenatze logiko eta kuantifikatze #arremanak garatzeko eta ezartzea+ #orren *entsamendu matematikoa

adieraz*ideak ikasten #asteko. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a Gor*utz+ *lastika+ musika eta teknologia #izkuntzekin saiakuntzak

egitea+ #aiekiko interesa erakustea eta erabiltzea+ #artara+ bai egoerak+ bizi*enak+ be#arrak eta inguruko elementuak adierazteko+ bai eragin estetikoak eragiteko eta gozatzeko ere. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza!testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko. 2izkuntza+ erabiltzea. #EL URUAK DIDAKTIK%AK (rian!arian+ a#ozko #izkera norberaren -okabidea eta bizikidetza arautzeko erabiltzea+ eta #orretarako garrantzitsua dela o#artzea. Gaua eta eguna bereiztea. ,akoitzean egin ditzaken aktibitateak bereiztea. ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa

EDUKIAK

4arduera eta kontze*tuak #aien egunerokotasunarekin lotzea. Kontze tuzkoak. Prozedurazkoak! "arrerazkoak! &guna gaua. &guzkia. Ilargia. eta &gunez egin daitezkeen zereginez -abetzea. Gaua denean zer egin dezaketen ulertzea. &guna eta gauaren artean bereizte. Jalde arauekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 4arduerarekiko erres*etu eta begirunea izatea 3arte #artze aktiboa izatea.

IRAKASLEARE ! EDUKIAK

Gaiarekiko interesa izatea. ,ertan landuko dena azaltzeko #onako edukiak be#ar ditu irakasleak. Izarrak: EGUZKIA ,erezko argia duen astroa da izarra. Izarren barruan energia #andia sortzen da eta #ori argi eta bero moduan irteten da kan*oaldera. Gertuen dugun izarra Eguzkia da+ #idrogeno eta #elioz osatutako gas bola erraldoia da. Eguzkia+ orain dela 5.===miloi urte -aio zen eta bizitzaren erdia igaro duela esaten da. 2onen berotasun+ argi eta energiari esker bizi gara gu+ gizakiok eta gainerako bizidunak Lur *lanetan. Lurra baino 1.3==.=== aldiz #andiagoa da &guzkia. &guzkia+ &sne! bideko beste izarren artean+ #andiagoa eta distiratsuagoa da. Izarren arteko distantziak oso #andiak dira eta gugandik oso urrun

daude. Fistantzia #auek neurtzeko argi!urtea erabiltzen da+ argiak es*azioan urtebetean egiten duen distantzia da.

Tra'lazi& mugimen/ua: GAUA eta EGU!A Lurrak bere ardatzaren inguruan mendebaldetik ekialderantz egiten du bira errotazio!mugimenduaren ondorioz. Lurraren errotazio! ardatza okertuta dago . Lurra ia esfera bat denez+ *lanetaren zati batek &guzkiaren argia #artzen duenean+ bestea ilun*etan geratzen da1 gune #orretan gaua da. &guzkiaren argia -asotzen duen aldean+ berriz+ eguna da. Lurrak bere ardatzaren inguruan bira oso bat 536=O6 emateko be#ar duen denbora!tarteari eguna esaten zaio. &gun bat 24 zatitan banatzen da eta zati #orietako bakoitzari ordu esaten zaio. Ze#atzago esanda+ egun batek 23 ordu+ 56 minutu eta 4 segundo ditu. @rdua+ Lurreko tokian tokiko koka*enaren arabera+ aldatu egiten da. Inguru bakoitzean zer ordu den -akiteko Lurra 24 ordu!eremutan banatzen da.

ILARGIA: ilargia+ Lurrak duen satelite bakarra da. Datelitea den #einean+ #onek ez du argirik eta &guzkitik -asotzen duena islatzen du. Ilargian ez dago ez urik eta ezta atmosferarik ere+ ondorioz ezinezkoa da bertan bizitzarik izatea. Lurrak bezala/e+ bi mugimendu egiten ditu #onek ere. errotazioa 5 bere buruaren baitan egiten duena6 eta translazioa 5 Lurraren inguruan ematen duena6. &rrotazio mugimendua egiteko ilargiak 27 egun eta erdi irauten du eta Lurraren inguruko translazioa egiteko ere 27 egun eta erdi be#ar ditu. 2ori dela eta+ Lurretik Ilargiaren alde bera ikusten dugu beti+ na#iz eta ilargiaren zatiak ikusi. &guzkiak Ilargiko alde desberdinak argitzen ditu+ badirudi Ilargiaren forma aldatu egiten dela. Aorma desberdin #oriei Ilargiaren aldiak deitzen zaie eta #auek dira. o Ilbetea: Ilargia &guzkiaren kontrako aldean -artzen da+ erabat argiztaturiko aldean+ Lurraren aurrez aurre. Momentu #onetan ilargi osoa ikusten dugu.

Ilbe-era: Lurretik+ &guzkiak argitutako erdia soilik ikusten dugu+ ilgoran ikusten denaren kontrakoa. Ilargiak I letraren antza du egoera #onetan.

Ilberria: Ilargia Lurraren eta &guzkiaren artean dago. (rgitutako aldea Lurraren kontrako aldea da+ #orregatik ez dugu ilargirik ikusten.

o #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK

Ilg&ra: Lurretik+ &guzkiak argitutako Ilargiaren erdia soilik

ikusten dugu. Ilargiak F letraren antza du. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. &guna denean+ zer dago zeruanG &ta gaua deneanG Ilargia noiz agertzen daG &ta eguzkiaG Zer egiten dugu eguna deneanG &ta gaua deneanG @rri zuri #andi bat. ,eraiek ekarritako argazkiak. Zelo. &guzkia irudikatzen duen marrazki bat.

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!TU ARE! AZAL"E!A

Gaua irudikatzen duen beste bat. 4arduera #au egin aurretik+ #aurrei beraiek na#i dituzten argazki edota egunkaritik moztutako irudi desberdinak ekartzeko esango diegu. @ndoren+ eguna denean ze ekintza egin ditzakegun azalduko diegu+ eskolara etorri+ mendira -oan+ #ondartzan bainatu+ bazkalduH. &ta gaua denean+ ilargia agertzen denean+ zer egiten ditugun. *i-ama -antzi+ gurasoekin telebista ikusi+ aiton amonen et/era -oan lo egitera+ o#ean i*uinak ikusiH.

@rri zuri #orretan+ bi alderdi -arriko ditugu. ,atean eguzkia agertuko da eta bestean ilargia. ,akoitzari dagokion argazkiak -arriko ditugu bere lekuan+ #orrela #aurrek egunez eta gauez zer egin dezaketen eta ze desberdintasun

dagoen zeruan ikusiko dute. (rgazki egokirik ez baldin badago+ irakasleak MET%D%L%GIA izango ditu eskura+ beste argazki edo baliabide batzuk #auek irudikatzeko. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei aurrez aurkeztuko zaie -arduera+ gaua eta egunaren berri emanez. 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. Zer gertatzen da lo gaudeneanG 0ola dago kaleaG Ikus al dezakegu eguzkirik+ argirik gabeG

&s*erimentazioa. (rgazki bakoitza bere tokian kokatuko dute. (nalisia eta ondorioak. 4arduera egin ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu.

(zken teoria. &gunaren fase desberdinak bereiztea+ eguna eta gaua direla eta bakoitzak zer berezitasun nagusi dituen. &guzkia eta

+ARDUERARE ! E ALUAZI%A

ilargia. 4arduerako kontze*tuak ulertu dituzten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ -arduera bera erabiliko dugu. ,e#aketaren ondorioz izango da berau.

IZE! URUA

7.2.$ GAZTA ZULATU AT DA ILARGIA

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala

7.2 +&n

#EL URU %R%K%RRAK

Gor*utza kontrolatzen aurrera egitea+ zentzumen!*ertze*zioa garatzeko eta tonua+ oreka eta mugimenduaren koordinazioa inguruko ezaugarrietara egokitzeko.

&ginkizun errazak gauzatzeko edo arazoak kon*ontzeko+ norberaren ekintzaren *langintza egitea eta ekintza sekuentziatzea1 frustrazio t/ikiak onartzea+ aurkezten zaizkion zailtasunak gainditzera daraman -arrera adieraztea+ eta besteengan be#arrezko lankidetza bilatzea.

Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa+ naturala eta soziala modu aktiboan aztertzea eta es*loratzea+ eta ingurune #oriek ezagutzeko interesa erakustea+ ingurune #orietako kide diren senti*ena garatzeko eta #aietara nolabaiteko segurtasunez eta autonomiaz moldatzeko. Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. 3ortaera sozialeko oinarrizko arauak arian!arian barneratzea+ eta beren -okabidea arau #orietara egokitzea+ gero eta modu orekatuagoan eta #obean. &lementuen eta bildumen tasunak identifikatzea eta taldekatze!+ sailkatze!+ ordenatze! eta kuantifikatze!#arremanak ezartzea+ *entsamendu logiko!matematikoa garatzeko eta #orren adieraz*ideak ikasten #asteko. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Ingurune naturaleko oinarrizko osagaiak eta #aien zenbait #arreman+ aldaketa eta eraldaketa ezagutzea eta aintzat #artzea+ #aiek babesteko zaintza+ erres*etua eta erantzukizuna garatzeko. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 3lastikako+ ikus!entzunezko+ teknologiako+ antzerkiko+ musikako eta gor*utzaren inguruko ekoiz*enetan modu sortzailean *arte #artzea #ainbat teknika erabiliz+ komunikazio!aukerak zabaltzeko eta kultura! egitatea ulertzen #asteko..

,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko.

2izkuntza+ ideiak eta sentimenduak adierazteko asmoz+ komunikatzeko+ irudikatzeko+ ikasteko eta gozatzeko tresna gisa erabiltzea. Ilargiko kraterren -atorria ulertzea 3isu eta bolumen ezberdinetako gor*utzek gainazal moldakor batean uzten duten arrastoa be#atzea

#EL URUAK DIDAKTIK%A K EDUKIAK

3sikomotrizitate fina lantzea. Kontzeptuz oa !roze"uraz oa : : Materialaren erabilera Kraterra 3isuaren eta Meteoritoa bolumenaren garrantziaren Atmos%era ulermena 3simomotrizitate finaren lanketa

Jarreraz oa :

,esteen iritzi eta t/andekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea 2ausnarketa -arrera izatea

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

KRATERRA: Jalka kraterra edo astroblema+ meteorito batek azalera solidoko gor*utz *lanetario batean 5*laneta+ *laneta nanoa+ asteroidea edo satelitea6 uzten duen sakonune ugarietako bakoitza da. &alka krater baten eraketaren sekuentzia! (rgizagien gainean erortzen diren meteoritoek+ neurri oso ezberdinak izan ditzakete. 2autsarena baino neurri t/ikiagokoetatik+ #amarnaka kilometroko diametroa dutenetaraino. Meteorito baten energia zinetikoa #ain da #andia+ lurrean ba*atean deusezteak bere zatiketa bortitza eragiten duela+ eztanda egingo balu bezala 5ikus irudia6. "asuak egon dira+ meteoritoaren masa oso #andia izan denean+ non barnetik #eldutako laba+ zulon agertzen den+ laku bat eratuz+ solidotutakoan+ kraterrari #ondo lau bat ematen diona. ,ere formagatik+ mota #onetako kraterrei zirku deritze. Zerutik eroritako meteoritoen berebiziko *otentzia+ erraz azaltzen da daramaten abiaduragatik 55=.===tik 15=.=== kmC#rarte6 baita bere masagatik ere. ,i *arametro #auen konbinaketak+ energia zinetiko beldurgarri batean biltzen da. $5.=== kmC#ko abiadan datorren 25= metroko diametroa duen meteorito batek+ Lurrak ezagutu duen lurrikara edo sumendi eru*ziorik *otenteenak #ainako energia askatzen du. &s*erimentalki+ kraterren forma+ bonba edo -aurtigailu batek lurrean eztanda egin ondoren sortzen denaren berbera dela frogatu da+ #au da+ katilu batena.

Jalka kraterrak+ #ainbat aldaketa eragiten ditu *aisaian+ talka bortitzaren ondorioz+ bret/a deritzen aldatutako arrokak eratuz+ eta+ gainera+ urtutako material ko*uru #andia -aurtitzen du inguruan. Atmos%eren a era ! Gasezko egitura duten *lanetetan+ talka kraterrak ez dira #ain ugariak. (lde batetik+ atmosferak #ain bortizki geldiarazten ditu meteoritoak+ #auek+ ablazio izeneko beroketa oso bizi bat -asaten dutela. &uren ten*eratura milaka gradutar iristen da+ eta #iru fenomeno ezberdin gerta daitezke+ meteoritoaren forma+ norantza+ abiadura eta masaren arabera. Dublimazioa garaiera #andian gerta daiteke 5orduan+ oso motel+ meteorito #autsa erortzen da6+ desintegrazioa lurretik gertu+ meteoritoaren barnealdearen eta kan*oaldearen arteko ten*eratura diferentzia izugarriagatik 5kasu #onetan+ lurrerantz botatako zatirik nagusienak+ lurrean+ beste #aserako meteorito batzuk balira bezala -okatzen dute6+ #igadura nabarmena atmosferako bere ibilbidean ze#ar. "asu #onetan+ lurrera bloke #omogeneo bat bezala #el daiteke+ metro batzuk neurtzen baditu+ -ada ai*aturiko eztanda desintegrazioa eragiten duena. 2onela+ atmosferaren *resentziak+ ondorio bezala+ lurrera erortzen diren meteoritoen tamaina eta ko*uruaren murrizketa du. Gainera+ atmosferak+ denborarekin talka #auek lurrean utzitako arrastoak ezabatzen dituzten beste akzio batzuk ere egiten ditu. 2igadura da+ forma ezberdinak izan ditzakeena. ur korronteak+ #aizea+ lurraren izozte eta desizoztea+ aktibitate biologikoa. Guzti #onek+ sakonuneak betetzen eta zirkuen #arresiak #igatzen laguntzen du. ILARGIK% KRATERRAK: Jamaina guztietako meteorito talkek -osia+ gaur egun+ Ilargiaren lurzoruak+ milioika krater ditu. 2auen diametroa+ zentimetro gut/i batzuetatik+ e#undaka kilometratarainokoa da. Meteorito erorketa+ duela milaka milioi urtetik gertatu denez+ krater berrienak+ antzinakoen gainean eratu dira. LURREK% KRATERRAK . Lurra+ Martek baino atmosfera trinkoagoa izan arren+ ez da meteoritoen talketatik libre geratu. ,ataz beste+ $5= metroko diametroko krater bat egiteko gai diren bi meteoritoren artean 1=.=== urte inguru igarotzen direla su*osatuz+ duela 4.=== milioi urtetik #ona+ #alako 4==.=== erori izango dira. &ta+ itsasoek+ lur *lanetaren azalera osoaren X$=a #artzen dutela kontuan izanik+ bakarrik kontinenteetan+ $5= metroko diametroa duten 12=.=== talka krater egon be#ar dute. 2orietatik+ ustez meteoritoenak diren e#undaka gut/i batzuk bakarrik inbentariatu dira+ #orien artean+ 1$= benetan edo ziurtasun #andiz+ #ala direnak. Guztietan ezagunena+ ,arringer kraterra da+ Alagstaffen+ (rizonan. Guztietan #andiena dena+ "azak#stango

#iriburua den (stanan dago+ eta 35= kilometroko diametroa du. (i*agarria den beste talka krater os*etsu bat+ I#i?/ulubekoa da+ Me/ikoko Tukatan *enintsulan dagoena. 1= kilometroko diametroa zuen meteorito batek eratu zuen+ duela 65 milioi urte+ garai #orretararte lurreko errege ziren dinosauroen desager*ena abiaraziz. Lurra+ oraindik ere+ meteorito erorketen eragin*ean dago+ batez ere oso meteorito #andien erorketen eragin*ean+ baina *robabilitatea+ #ainbat t/ikiagoa da+ zenbat eta #andiagoa izan meteoritoa. 17$2an+ 4=== tonako meteorito batek+ Lurreranzko bere erorketa #asi zuen+ eta a*irilaren 1=ean+ atmosferan sartu zen. Zorionez+ bere arraseko ibilbidea eta bere abiaduragatik+ lurraren erakar*enetik i#es egiteko #aina energia zinetiko mantendu zuen+ eta berriz es*azioan desagertu zen+ Montana estatua 6= kilometroko garaieran ze#arkatu ondoren. (rriskurik garrantzitsuena+ Lurretik gertuko asteroideak dira. 2auen orbita+ etorkizunean+ Lurraren aurkako talka bat eragin dezaketen deformazioen mende dago. ESTE "LA!ETA ATZUK: Merkurio *lanetak ia ez du atmosferarik+ eta+

#ortaz+ bere lurzoruaren it/ura+ ez da Ilargiaren oso ezberdina. Merkurioren azalera oso!osorik+ talka kraterrez -osia dago Martek #ain atmosfera fina du+ *ro*ortzionalki+ Ilargia kraterrez -osi dutena baino meteorito ko*uru t/ikiago batek ze#arkatu dutela+ baina+ denbora berean+ Lur *lanetaren gainean erori direnena baino #andiagoa. ,este alde batetik+ bere atmosfera #ain fina izan arren+ milioika urtetan+ krater t/ikiagoak bete dituen eta nagusien #arresiak #igatu dituen #igadura akzio bat egin du. Marteren lurzoruak krater asko kontserbatzen ditu+ baina ez dago kraterrez -osia+ Ilargia eta Merkurio bezala METE%RIT%A: Meteorito bat lurrazalera iritsi den kan*oko es*azioan sortutako gor*utz naturala da+ talkaren ondorioz suntsitu ez dena. &s*azioan daudenean meteoroide izena #artzen dute eta asteroideak baino t/ikiagoak dira 5ge#einez 5= metroko diametroa6. (tmosferarekin kontaktuan -artzen direnean marruskadurak berotu eta goritzea dakar eta #orrela sortzen dira izar usoak. (steroideen osagai kimikoak Lurraren gainera eroritako meteoritoenekin erkatzen badira+ bere#ala ikusiko da asteroide gerrikoa dela meteorito iturririk o*aroena. Ziur aski+ eraztuneko gauzakien elkar -otzeek+ maiz gertatzen baitira inondik ere+ orbita ezegonkorretan kokatzen dituzte zati batzuk+ eta 4u*iterren masa #andiaren eragin*ean Lurraren orbitaraino aldatzen dira lekuz.

Lurrera iristen diren meteoritoen X%6a gut/i gora be#era kondritak dira. X%a akondritak dira eta X5a inguru nikel!burdin na#asturaz sortutako meteorito metalikoak dira. Sailka)ena Meteoritoen egungo sailka*enen arabera lau talde oinarrizko bereizten dira. sideritoak+ guztiaren e#uneko lau direnak+ burdinazko eta nikelezko na#astura batez osatuak1 siderolitoak+ e#uneko bat direnak eta erditsua burdina!nikelez eta erditsua silikatoz osatuak daudenak1 aerolitoak eta litometeoritoak+ e#uneko laurogeita bost direnak eta silikatoz soilik osatuak daudenak. tektitak1 meteorito zatiki misteriotsu batzuk dira+ oso gut/i1 e#uneko #irurogei baino ge#iago silize den beirazko zatikiak dira. Jektikak Lurreko alde -akin batzuetan bakarrik aurkitu dira+ &uro*ako erdialdean+ (frikako sartaldean+ indoaustraliar eskualdean eta &statu ,atuen #egoaldean+ #ain zuzen. Gainera ez dute zerikusirik gainerako meteoritoekin+ ez*ada atmosferan ze#ar egiten duten ibilbidea+ forma aerodinamikoa ematen diena. (erolitoena da talde #orietan interesgarriena. ,i az*italde biltzen ditu+ kondritena eta akondritena. Le#enak kondruluak dituzte+ #ots+ milimetro #amarrenetik milimetro batzuetarainoko diametroko egitura esferoidalak. "ondritak karbonatodunak edo karbonato gabeak izan daitezke+ karbonoa duten ala ez duten #arturik kontuan. &gin diren ikerketei eskerrak badira meteorito mota desberdinen sortzeari eta bilakaerari buruzko eredu onargarriak. &saterako+ kondruluak eguzki nebulosan gertatu zen le#en talken bitartean urturiko tantatzat #artzen dira. ,erotze orokorraren gabeziak eragin zuen ondoriotzat #artzen da kondrita karbonatodunetako elementu lurrunkorren ko*uru #andia+ erabateko berotzeak gai lurrunkorren galera eragingo baitzuen. Gainera+ izaten dituzte meteorito #oriek zenbait elementuren isoto*o batzuk+ &guzki sistemako beste ezein materialetan atzeman ez direnak. 2ortaz+ *entsa daiteke kondrita ikazkaidunak direla eguzki nebulosako lekuko za#arrenak+ eta beraz+ #aren #istoriaren #asierako gertakariak nola izan ziren asmatzeko baliozkoenak.. ATM%S(ERA: Lurraren atmosfera edo eguratsa Lurra inguratzen duen gas geruza da. @sagai nagusiak #auek dira. nitrogenoa da 5X$%6+ o/igenoa 5X21+126+ argona 5X=+736+ karbono dio/idoa CX=+=46+ ur lurruna 5X2 inguru6 eta gainerakoa beste gas batzuen aztarnak.

(tmosferak lur kan*oko erradiazioetatik babesten du+ iz*i ultramoreak /urgatuz. &z du muga ze#atzik+ gainazaletik aldendu a#ala bere dentsitatea -arraian -aisten baita. (skotan+ atmosfera eta es*azioaren arteko muga bezala "arman muga ai*atzen da+ 1== km!ko garaieran. Egurat'aren geruzak &guratsa #ainbat geruzatan zatitzen da. Tr&)&'0era: (tmosferako geruza ba/uena+ lurrazalean #asten da eta $ km!ko altuerara #eltzen da *oloetan eta 1$ km!ra ekuatorean. Geruza guztietatik lodiena+ atmosfera osoko masaren X$5a dauka eta ia ur lurrun guztia. @rokorrean+ ten*eratura -aitsi egiten da altuera igo a#ala+ batez beste 14 Y8I! tik !5= Y8I!ra. &remu oso zurrunbilotsua+ bertan gertatzen dira fenomeno meteorologiko ge#ienak. E'trat&'0era: Jro*osferaren gainetik 5= bat km!ko altueraraino #edatzen da. ,ertan dago ozono!geruza+ ozono kontzentrazio #andi samarreko eremua+ iz*i!ultramore ge#ienak /urgatzen dituena. ,e#e!aldean ten*eratura ia konstantea da+ eta gorago #anditu egiten da altuerarekin. (urrekoa baino askoz egonkorragoa da. Me'&'0era: 5= eta %=!%5 km artean+ ten*eratura -aitsi egiten da igo a#ala. Term&'0era: %=!%5 km!tik 64= km!raino #edatzen da+ ten*eratura igoz altuerarekin+ energia altuko erradiazioaren /urgaketagatik o/igeno atomoen aldetik. I&n&'0era: Jermosferaren barruan kokatua+ erradiazioarengatik 5batez ere eguzkitikakoa6 ionizatzen den atmosferaren zatia da. Magnetosferaren barruko muga da. E1&'0era: "an*oen dagoen geruza+ 1=.=== km!raino #eda daiteke. (tmosferako atomo eta molekulak es*aziora alde egin dezakete. Gas arinenek+ #idrogeno eta #elioa ge#ien bat+ eratzen dute geruza #au. K&n)&'izi& kimik&a &guratseko gasen *ro*ortzioa. 0itrogenoa 5026 (rgona 5(r6 0eona 50e6 2elioa 52e6 "ri*tona 5"r6 $%= %4= **mK 5X $%+=%46 @/igenoa 5@26 2=7 46= **mK 5X 2=+7466 7 34= **mK 5X =+734=6 3%2 **mK 5X =+=3%26 1%+1% **mK 5+24 **mK 1+14 **mK =+55 **mK "arbono dio/idoa 5I@26

Metanoa 5I246 1+$45 **mK 2idrogenoa 5226

&gurats le#orrari ge#itzekoa.

Ur lurruna 522@6 Gasa ,olumena

X1 ! X4 5oso aldakorra6

&guratsaren osagai urriak;aldatu Z aldatu iturburu kodea< 0itrogeno mono/idoa [enona=+=7 **mK @zonoa =+=!=+=$ **mK =+=2 **mK aztarnak 0itrogeno dio/idoa Iodoa =+=1 **mK "arbono mono/idoa (moniakoa #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK aztarnak =+5 **mK

(urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. 0olakoa da ilargiaG "olore bat bakarra duG Laua da edo zuloak dituG 0ola deitzen zaie zulo #orieiG Inoiz iritsi da *ertsonarik ilargiraG Zerk eraginak izan daitezke zuloakG ,adakizue zer den metorito batG Zer gertatuko litzateke meteorito batek ilargia -oko baluG Iirina Ura "ristalezko bol #andi bat 3lastikozko *latera bana 5a#alik eta /okonenak6 3isu eta tamaina ezberdinetako *ilotak 5*ing!*ongeakoa+ kanika ezberdinak+ globoa+...6

ALIA IDE MATERIALAK

ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

Ur atomizadorea 4arduera #onetan ilargiaren gainazala aztertuko da. "raterrez osatuta dagoela o#artu eta #auen sorrera nola gerta litekeenari buruzko #i*otesiak egitea du #elburu. Le#enik eta be#in ilargiaren be#aketa bultzatuko da klasean. &t/era -oandakoan ilargia be#atzeko eskatuko zaie eta bereziki erre*aratu dezatela ea guztiz gainazal laua duen edo ko/kak ote dituen. Gero+ klasean ilargiaren argazkiak eta bideoak erakutsiko dira+ kalitate onekoak eta #andiak. ,ertan+ kraterrak erakutsiko dira eta kontze*tuaren soinua beraienganatzen saiatu. Irina na#astuko dugu urarekin orea na#i dugun *untuan -arri arte. 3lastikozko

*lateren gainean zabalduko dugu *asta #au+ guztiz estali arte. Lurrean utziko ditugu *laterak eta #aurrei *ilotat/oak -arriko dizkiegu aukeran. 2aiek zutik egonik+ *ilotat/oak askatuko dituzte orearen gainera. &rorketak krater moduko markak utziko ditu *latereko *astaren gainaldean. 2aurrei *isu eta tamaina ezberdineko *ilotekin frogak egiten utziko zaie eta MET%D%L%G IA gero atera dituzten ondorioei buruzko galderak egin. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei es*erimentua eta erabiliko ditugun materialak aurkeztuko dizkiegu. . 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. 1. 3ilotat/oek marka uzten al dute oreanG 2. Marka guztiak berdinak al diraG 3. Zergatik uste duzue marka batzuk besteak baino sakonagoak direlaG 4. 3isuak bai al du zerikurikG 5. Jamainak ba al du zerikusirikG 6. Ilargian ere gauza bera gertatuko al zenG $. &ta+ lurrean+ bai al dago talka kraterrikG EDUKIE! E ALUAZI%A 2aurrek emandako #i*otesi #auekin taula bat osatuko dugu+ oso grafikoa+ erraz ulertzeko. &s*erimentazioa. &s*erimentuari ekingo diogu. 2aurrek egingo dute es*erimentua. (nalisia eta ondorioak. &s*erimentua egin ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. (zken teoria. (nalizatutakoa eta ondorioztatutakoa esaldi batean borobilduko dugu #aurrek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. Kontze tuzkoak. Kraterra Meteoritoa Atmos%era

Prozedurazkoak! Materialaren erabilera 3isuaren eta bolumenaren garrantziaren ulermena 3simomotrizitate finaren lanketa

"arrerazkoak! ,esteen iritzi eta t/andekiko erres*etua

 +ARDUERAR E! E ALUAZI%A

Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea

2ausnarketa -arrera izatea &s*erimentua erre*ikatuko dugu+ baina oraingo #onetan *later bana eman be#arrean+ *aellera batean egingo dugu eta urari tinte berdea emango diogu #aurrentzat erakargarriagoa egiteko. 2aurrak ilaran -arriko dira eta #aurrek banan banan botako dituzte *ilotat/oak. 3ilota #autatu eta bota aurretik gertatuko denaren #i*otesia egiteko eskatuko zaio #aur bakoitzari eta bota ondoren berak es*ero zuena gertatu den frogatuko dugu.

IZE! URUA #EL URU %R%K%RRAK

7.2., !EGUTEGI E(EKTUA

!&rta'una eta Aut&n&mia "ert'&nala Gor*utza kontrolatzen aurrera egitea+

7.2. +&n
zentzumen!*ertze*zioa

garatzeko eta tonua+ oreka eta mugimenduaren koordinazioa inguruko ezaugarrietara egokitzeko. ,ere gor*utza eta gor*utzaren zenbait funtzio ezagutzea eta adieraztea+ ekintzarako eta adieraz*enerako dituen aukerak eta mugak aurki ditzan. &strategiak garatzea+ afektu+ -olas+ elikadura+ mugimendu+ azterketa+ #igiene+ osasun eta segurtasuneko oinarrizko be#arrak gero eta modu autonomoagoan bete ditzan1 eta izandako lor*enekin *ozik dagoela adieraztea. &guneroko bizitzako arazoak kon*ontzeko o#iko -arduerak eta lan errazak gero eta modu autonomoagoan egitea+ nork bere buruarekiko konfiantza eta ekimen!gaitasuna areagotzeko. Ingurune S&zial eta (i'ik&aren Ezaguera Ingurune fisikoa ikertzea eta bertako zenbait elementuren ezaugarriak identifikatzea+ #aietan -arduteko eta #aietan eraldaketak sortzeko gaitasuna garatze aldera. 0aturako animaliak+ landareak+ elementuak eta fenomenoak aztertzea eta ezagutzea+ eta #aiei buruzko saiakuntzak egitea eta #itz egitea+ ingurune naturalaren gaineko interesa erakusteko eta -akin!mina eta erres*etua garatzeko. Inguruaren elementuak dituzten aldaketak be#atzea1 #auetan eragina duten faktore batzuk ezagutzea. Inguru fisiko eta sozialarekiko interesa eta -akin mina erakustea+ bertan ematen diren gertaera garrantzitsuenei buruzko galderak+ inter*retazioak eta iritziak emanez+ bat!batekotasuna eta originaltasuna garatuz. K&munikazi&a eta Erre)re'entazi&a 2izkuntza #oriez guztiez -abetzea *i/kanaka+ be#arrak+ le#entasunak+ sentimenduak+ es*erientziak eta errealitatearen erre*resentazioak adierazteko. ,este #aurren eta *ertsona #elduen mezuak ulertzea era askotariko #izkuntza testuinguruetan1 eta #arreman #oriek zuzentzen dituzten arauak ezagutzea+ komunikazio!asmoak egoki inter*retatzeko. Gor*utz!+ *lastika!+ musika! eta teknologia!#izkuntzekin saiakuntzak

egitea+ #aiekiko interesa erakustea eta erabiltzea+ #artara+ bai #EL URUAK DIDAKTIK%A K EDUKIAK egoerak+ bizi*enak+ be#arrak eta inguruko elementuak barneratzeko. Gaua eta eguna bereiztea (stro ezberdinekiko interesa *iztea (stroak bereiztea Marrazteko gaitasuna areagotzea 3sikomotrizitate fina lantzea Jarreraz oa : ,esteen iritziekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea Irakaslearen esanetan arreta -artzea

4arduera bere egunerokotasunarekin lotzea Kontzeptuz oa !roze"uraz oa : : Materialaren Jen*eratura. erabilera+ ,eroa eta #otza *sikomotrizitatea landuz (tomosfera 0egutegi efektua &lementu bakoitzaren ezberdintasunen ulermena

IRAKASLEAR E! EDUKIAK

!EGUTEGI E(EKTUA: 0egutegi kontze*tua oso arrunta da gure gizartean. 0ekazariek asko erabiltzen duten sistema da eta #orri esker garai batean neguko barazki zirenak udan ere aurki ditzakegu+ eta alderantziz ere bai. 0egutegia eraikitzea ez da batere zaila1 #orretarako lur!sail bat eguzki!iz*iak igarotzen uzten dien *lastiko garden batez estaltzea besterik ez da egin be#ar. &guzkitiko iz*iek *lastikoa ze#arkatu ondoren+ estalitako lurra berotu egiten dute+ baina lurrak isladatutako beroak ezin izaten du lur!sail estalia igaro eta+ beraz+ *lastikoz estalitako eremua kan*okoa baino beroago egoten da. Lurrak antzeko fenomenoa -asaten du. &guzkitik etorritako iz*iek Lurra -otzen dute eta Lurrak isladatutako beroak ezin du es*aziora i#es egin1 atmosferako zenbait gasek ze#arka ezineko #esia osatzen baitute. 2au gertatuko ez balitz+ Lurraren batezbesteko ten*eratura !1% 8I!koa izango litzateke. 0egutegi! efektuan garrantzi #andiena duten gasak ondoko #auek dira. karbono 5IE6 o/idoa+ metanoa+ IAI+ lurrazaleko ozonoa eta nitrogeno o/idoa. Karbono #I'$ o(idoa Mende #onetan industri #azkundearen eraginez gas karbonikozko isurketak asko ugaldu dira. Ikatzari+ *etrolioari eta gas naturalari erregai fosil deritze. Gure galdara+ lantegi+ automobil eta energi zentruetan erretzen ditugu beroa eta energia lortu a#al izateko. &rregai fosil deitzearen arrazoia+ lur*ean milioika urtetan egon diren landare! eta animali #ondakinetatik sortu izatea da. &rregai fosilek karbono!kantitate #andia dute beren baitan eta erretzen direnean beroarekin eta energiarekin batera karbonoa I@2 moduan askatzen dute. "arbonoa atmosferaratzeko biderik arruntena erregai fosilak erretzea baldin

bada ere+ badago gero eta garrantzi #andiagoa #artzen ari den beste bide bat+ #ots+ deforestazioa. Gainera+ deforestazioaren efektua bikoitza da1 alde batetik basoak erretzen direnean zu#aitz eta landareek duten karbonoa I@2 moduan askatzen dute+ eta bestetik+ landareen funtzio klorofilikoaren eragina t/ikiagotu egiten da. Auntzio klorofilikoaren bidez+ landareek I@2 atmosferatik #artu eta o/igenoa askatzen dute. Metanoa Gaur egungo munduan #iru dira metanoa sortzeko bideak1 batetik animalia belar-aleen gorotzetik+ bestetik arroztietatik eta azkenik zabortegietatik. 2iru bide #auek areagotu egin dira azken #amarkada #auetan. ,esteak beste+ 176=!17%= urte!bitartean azienda bikoiztu egin da munduan eta adibide gisa Indiako zeruan gertatzen dena ai*atuko dugu. ,adakigu 0(D(ko sateliteek munduko leku desberdinetako zeruak arakatzen dituztela. (teratzen dituzten argazkietan oso esanguratsua da Indiako zeruari dagokiona1 bertan+ besteetan ez bezala+ metano!lainoa nabaritzen baita kontutan #artu Indiako azienda oso ugaria dela Zenbait estimazioren arabera+ gaur egun atmosferan dagoen metano! kantitatea industri aroan baino le#enago zegoenaren bikoitza da. Gainera+ metanoak beroa #arra*atzeko duen a#almena karbono 5IE6 o/idoarena baino #ogeita #amar aldiz #andiagoa da. Nitrogeno o(idoa ,atzuetan bare eta besteetan gaizto dagoen itsasoak atmosferan dagoen gas karbonikoaren zati bat bere baitara eramaten du. 2ala ere+ itsasoaren birziklatzeko gaitasuna ez da na#ikoa gizakiarengatiko *oluzioari aurre egiteko. ,atez ere le#orrean zein uretan bizi diren izakiek sortzen dute gas #au. ,aina gas #au sortzeko bide artifiziala ere badago+ #ala nola basoak erretzea+ ibilgailuen i#es!tutuetako gasa eta nekazariek erabilitako ongarriak. Mende #onen #asieratik gaurdaino gas #au X %= #azi dela estimatzen da eta beroa #arra*atzeko duen a#almena karbono 5IE6 o/idoarena baino e#un eta berrogeita #amar aldiz #andiagoa da. )F) Mende #onetararte gure atmosferak ez du eduki gas #au. @raindik+ atmosferako zati t/iki bat besterik ez bada ere+ bere eragin!a#almena izugarria da. @zonoa murriztu ezezik+ gas #onek beroa #arra*atzeko duen a#almena karbono 5IE6 o/idoarena baino #amar mila aldiz #andiagoa da. *urrazaleko ozonoa &stratosferan dagoen ozonoak iz*i ultramoreetatik babesten gaituen bitartean+ *oluzioaren eraginez lurrazalean sortutako ozonoak arnas arazoak sortu ezezik beroa #arra*atzeko a#almena duen lainoa sortzen du.

,eroa #arra*atzeko duen a#almena karbono 5IE6 o/idoarena baino bi mila aldiz #andiagoa da eta esan bezala airea gut/i berritzen den leku *oluituetan sortzen da. 0egutegi!efektua sortzen duen gas ge#iago badago. Ikerlariek 3= bat identifikatu dituzte orain arte+ baina garrantzitsuena dudarik gabe I@2 da eta gas #au izango da+ batez ere+ lan #onetan aztergai. +atuen ,otsa 0egutegi!efektuan *arte #artzen duten gasek badute isurtegi naturala1 sumendien bidezkoa+ #ain zuzen. Lurra berotzen ari denari buruzko le#en #itzak zientzilarien a#otan -arri zirenez gero+ #amar bat urte igaro dira. (tmosferako osagai nagusiak nitrogenoa eta o/igenoa direla badakigu. Gainerako gasek X =+=2% besterik ez zuten osatzen orain dela bi mende. @stera+ [[I.aren atarian gas mar-inalen kontzentrazioa X =+=2%tik X =+=35eraino igaro denez+ kezka sortu da. 2azkunde #onetan garrantzirik #andiena I@2 gasak izan du. Gas #au atmosferan automatikoki neurtzen+ 175%. urtean #asi ziren. ,eraz+ zientzilariek badute na#ikoa datu fenomenoa aztertzen #asteko. 175%. urtean I@2ren kontzentrazioa 315 **m!koa zen eta 177=ean 354 **m! koa. ,eraz+ e*e #orretan X 25eko #azkundea gertatu da. ,atezbeste+ urtero erregai fosilen errekuntzatik atmosferara sei mila milioi karbono!tona isurtzen da eta deforestazioaren eraginez bi mila milioi tona ge#iago. 2iri #andietan ibilgailuen i#es!tutuetatik ateratzen diren gasak nitrogeno o/idoa eta ozonoa ditugu+ #auek negutegi!efektua areagotu egiten dutelarik. (tmosferak $== mila milioi tona karbono du bere baitan eta organismo biziek eta lurrak 1.%== mila milioi tona karbono metatzen dute. Urak eta itsas #ondoek 4=.=== milioi tona karbono gordetzen dute eta urtero+ gizakia konturatu gabe+ atmosferak eta itsasoak 7=.=== milioi tona karbono trukatzen dituzte. 2ain gut/i ezagutzen den sistema #onetan ozeanoa erregulatzaile aldaezina da. Zientzilarien ustetan ozeanoak zortzi urtero atmosferako karbono osoa berritzen du eta+ beraz+ atmosferan duen kontzentrazioa erregulatu egiten du. ,aina *rozesu #au *rozesu geldo baten arabera burutzen da. 3rozesu #au geldoegia da giza i#ardueren eragina zuzendu a#al izateko. \as#ingtongo unibertsitateko ikerlari den 3aul ]ua !ren arabera itsasoak+ urtero+ giza i#ardueren ondorioz isuritako 2+1 mila milioi tona karbono #arra*atzen omen du eta landarediak mila tona karbono. ,eraz+ datu #auen arabera 3.=== milioi karbono!tona ge#iago dago urtero atmosferan. -ndorioak Larriena+ dudarik gabe+ ur!mailak gora egitea da. ,eroaren eraginez+ alde

batetik ura dilatatu egingo da eta bestetik zenbait izotz eta glaziare urtu egingo dira. Gauza asko esan da #onen inguruan+ baina 0azio ,atuen eta Munduko Meteorologi &rakundearen artean sortutako I3II erakundeko ikerlarien arabera+ #emendik 2=3=. urtera bitartean uraren maila 1% ?m igoko da. 2alaber+ datorren mendearen bukaerarako ur!maila 65 ?m #aztea es*ero da. "alkulu #auek egiteko negutegi!efektua sortzen duten gasen isurketa orain baino maila #andiagokoa ez dela izango #artu da kontutan. Lurra berotzen bada glaziareak urtu eta ur!maila #azi egingo da. (ldagai kontrolaezin bakarra baso!suteei dagokiena da. Dute!kantitateen arabera+ le#en esandako datuak zert/obait alda daitezke. Dute gut/i izanez gero+ 2=3=. urtea bitartean % ?m igoko litzateke ur!maila eta 21==. urterako 31 ?m. Dute asko baldin badago+ aurreko bi balioak 27 ?m eta 11= ?m bi#urtzen dira. Ikusten denez mar-inak #andiak dira+ baina ez dugu a#aztu be#ar diferentzia #orren arrazoietako bat fenomeno #onetan *arte #artzen duten ezaugarriak ongi ez ezagutzea dela. @ndorioei buruz landarediaren aldaketa ere ez dugu a#aztu be#ar. &zaguna da gas karbonikoak landareetan duen eragina. Landareek gas karbonikoa #artu eta o/igenoa askatzen dute fotosintesiaren eraginez. ,eraz+ gas karbonikoaren kontzentrazioa #azten bada+ fotosintesia ere areagotu egingo da eta askatutako o/igeno!kantitatea gero eta #andiagoa izango da. &sandakoa egia bada+ landareek gas karbonikoaren kontrolean *a*er garrantzitsua -oka dezakete. &gun egiten ari diren ikerketetatik ez da emaitza definitiborik atera+ zeren eta fotosintesian *arte #artzen duten faktoreak ez baitira gas karbonikoa eta o/igenoa soilik. ,esteak beste+ lurraren gatz! kontzentrazioa+ argitasuna+ ingurugiro!ten*eratura eta #ezetasuna ere kontutan #artzekoak dira. Gas karbonikotan aberatsa den atmosferan eta denboraldi luzez 5#ilabete bat baino ge#iagotan adibidez6 landareak landatzen direnean+ egokitza*en desberdinak izaten dituzte. Gas karbonikozko kontzentrazio #anditara o#ituta dauden landareek+ o#ituta ez daudenek baino fotosintesi!intentsitate t/ikiagoa dute #osto!gainazalaren unitateko. 2ala ere+ #au ez da beti gertatzen1 soiaren kasuan adibidez+ gas karbonikozko kontzentrazio bikoitzera egokitzen denean fotosintesi!intentsitatea #azi egiten baita. TE!"ERATURA: Jen*eratura gor*utzen *ro*ietate bat da+ ^#otza^ eta ^beroa^ adierazten duena. Gor*utz batek besteak baino ten*eratura altuagoa duenean beroagoa dagoela esaten da. Aisikoki+ *artikulen agitazioaren neurria da. Ze#azki+ atomo+ molekula edo beste funtsezko osagairen energia gorabe#eren maila!magnitudea ",J da+ non ", ,oltzmannen konstantea den eta J ten*eratura+ "elKinetan neurtua. Gas idealetan+ batez besteko energia zinetikoa &WZ S 53C26 "W, J da.

Jermodinamikan garrantzi #andiko *ro*ietate bat da+ eta besteak beste barne energian eta ental*ian agertzen da. 3ro*ietate intentsiboa da+ ez baitago sistemaren materia kantitatearen men*e. 2au da+ *ro*ietatearen balioa berdina da sistema osoa #artzen bada edo zati bat besterik ez+ #au orekan baldin badago. TERM%METR%A: Jen*eratura neurtzeko termometroa erabiltzen da. Le#enengo termometro erabilgarria @le '_mer daniarrak asmatu zuen 1$=1ean+ ardoa erabiliz. 1$=%an Gabriel Aa#ren#eitek 'omer eskala aldatu egin zuen eta merkurioa erabili zuen neurketa ze#atzago baterako. Aa#ren#eit eskala oraindik leku askotan erabiltzen da+ batez ere #errialde anglosa/oietan. 1$42an (nders Ielsiusek Ielsius eskala asmatu zuen+ = Y8I uraren izozte *untuan finkatuz eta 1== Y8I irakite *untuan. 0azioarteko Unitate Disteman unitatea "elKina da. "elKina bi *untugatik definitua dago. = " zero absolutuari dagokio eta 2$3+16 " uraren *untu #irukoitzari. Jermometroek magnitude fisiko ezberdinak erabiltzen dituzte ten*eratura neurtzeko. Jermometroaren arabera+ magnitude #au *resioa+ bolumena+ erresistentzia elektrikoa edo luzera 5eguneroko termometroetan erabiliena6 izan daitezke+ besteak beste. Jen*eratura eskalak;aldatu Z aldatu iturburu kodea< &skala definitzeko funtzio bat erabiltzen da+ `3#i5[6+ [ *ro*ietatearen men*e dagoena. `3#i5[6 termometroaren ten*eratura da+ berarekin orekan dauden sistemen berdina+ eta na#ierako funtzio bat aukeratu daiteke. &skala funtzioaren men*e dagoen bezala+ termometroa aukeratutako *ro*ietatearen araberakoa da. ER%A: Aisikan+ beroa 5] ikurraren bidez adierazten dena6+ gor*utz edo sistema batetik beste batera ten*eratura!diferentzia baten ondorioz transferitzen den energia da. Jermodinamikan+ beroaren neurri adierazgarri gisa JdD kantitatea erabiltzen da+ alegia+ ob-ektu baten ten*eratura absolutua bider sistema baten entro*iaren kantitate diferentziala+ ob-ektuaren mugan neurtua. @b-ektu batetik besterako bero!transferentzia+ bigarrena ten*eratura berean edo altuagoan dagoenean+ bero!*on*a baten bidez egin be#ar da. Jen*eratura altuko gor*utzak+ bero!transferentzia altuagoak eduki dezaketenak+ erreakzio kimikoen bidez sor daitezke 5esaterako errekuntza erabiliz6+ erreakzio nuklearren bidez 5esaterako+ &guzkian gertatzen den fusio nuklearra6+ erradiazio elektromagnetikoaren disi*azioaren bidez 5berogailu elektrikoetan bezala6+ edo modu mekanikoan 5esaterako+ marruskaduraz6. ,ero!transferentzia+ berriz+ erradiazio termiko bidez+ kondukzio bidez edo konbekzio bidez gerta daiteke. Jen*eratura barne!energiaren 5ental*iaren6 neurri gisa erabiltzen da. ,eroa ten*eratura ezberdina daukaten bi ob-ekturen 5edo ob-ektu beraren bi arearen6

artean transferituko da soilik+ termodinamikaren zero legeak dioen bezala. ,ero!transferentziaren *ean dagoen ob-ektu baten ten*eratura eta fasea bero sorraren eta bero!a#almenaren araberakoa da. ,adago beroaren inguruko beste kontze*tu bat ere+ energia termikoa+ #au da+ gor*utz baten ten*eratura igotzean gor*utz #orrek irabazten duen energia. #%TZA. 2otza beroaren eza da+ #au da+ energia eta beroa sortzen duten erreakzio kimikoen eza. Ingurune bateko ten*eratura baino t/ikiagoa duen gor*utza da. 2otz sentsazioa;aldatu Z aldatu iturburu kodea< 2otza ze mailatan sentitzea bakoitzaren *ertze*zioan oinarritzen da. (dibidez #aizea dela eta dagoena baino #otz #andiagoa sentitu a#al da. Izan ere 1=O Iko ten*eraturan #aizea arinak sentsazio termikoa 5O I koa izan daiteke. Gure *lanetan lortutako ten*eratura ba/uena Eostoken izan zen+ errusiar base batean+ non !%7+4O I #eldu zen termometroa. ,este *lanetetan ten*eraturak askoz ba/uagoak dira adibidez 0e*tunon !21%O I. 2otzak baditu funtzio garrantzitsuak ere+ adibidez #otzarekin eta ten*eratura ba/uak a*likatuz -aten dugun -anaria egoera onean mantendu daiteke kalte egiten dieten mikroorganismoak #iltzen baitira. ATM%S(ERA: Lurraren atmosfera edo eguratsa Lurra inguratzen duen gas geruza da. @sagai nagusiak #auek dira. nitrogenoa da 5X$%6+ o/igenoa 5X21+126+ argona 5X=+736+ karbono dio/idoa CX=+=46+ ur lurruna 5X2 inguru6 eta gainerakoa beste gas batzuen aztarnak. (tmosferak lur kan*oko erradiazioetatik babesten du+ iz*i ultramoreak /urgatuz. &z du muga ze#atzik+ gainazaletik aldendu a#ala bere dentsitatea -arraian -aisten baita. (skotan+ atmosfera eta es*azioaren arteko muga bezala #AURRE! AURRE* EZAGUTZAK "arman muga ai*atzen da+ 1== km!ko garaieran. (urre ezagutzak -asotzeko+ ondorengo galderak *ro*osatuko ditugu. Gaur ze ten*eratura egiten duG ,eroa egiten du edo #otza egiten duG Iam*ing denda berezi bat eraiki dut. Inor egon da ?am*ing!ean inoizG &ta zer egiten du barruan+ #otza edo beroaG Zer uste duzue egingo duela ?am*ing!aren barruan+ beroa edo #otzaG "an*oan baino beroago edo #otzagoG 2aurrek+ t/artel gorria edo t/artel urdina -arriko dute *a*arrean+ erantzunaren ALIA IDE MATERIALAK arabera. Iam*ing baten #ezurdura Dukaldeko *a*el film luze *are bat Zelo zabala "olt/oneta *are bat "ristalezko *oto #andi bat

 ES"ERIME!T UARE! AZAL"E!A

,i termometro Ura

"artulina gorriak eta urdinak+ #aurrak adina+ katekorratzei itsatsiak 0egutegi efektua ulertzeko le#en *ausuak emateko+ irakasleak eguraldi ona egiten duen bolada bat aukeratuko du eta ?am*ing denda baten #ezurdura montatu. @ndoren+ ?am*ing dendaren #ezurdura guztiz estaliko du sukaldeko film *a*erarekin. 2aur guztiei+ egitura erakutsi eta aurrezagutzako galderak egingo dizkie. Zulo bat egingo dio alde batean ?utter!arekin eta beste aldean beste bat. Ikasleek alde batetik bestera ze#arkatu be#arko dute eta bitartean barruko eta kan*oko ten*eratura desberdintasunari erre*earatu. Fenak *asatakoan+ kartulina aldatzeko aukera emango zaie #aurrei. @ndoren+ klasera -oan eta aldaketa klimatikoari buruz #itz egingo die irakasleak+ ?am*ingeko es*erientzian bizi dutena negutegi efektura estra*olatuz. &s*erimentu #onetan metodo zientifikoa erabiliko dugu. Metodo #onek+ ondorengo *untuak -arraituko ditu. ,e#aketa eta azal*ena. 2aurrei es*erimentua eta erabiliko ditugun materialak aurkeztuko dizkiegu. . 2i*otesiak. &gingo dugun es*erimentua azaldu ondoren+ #aurrak #i*otesiak egitera bultzatuko ditugu+ #orrelako galderak eginez. 1. Iam*ing!aren barruan zer egingo du+ #otz edo beroG 2. "an*oan baino #otzago edo beroagoG 2aurrek emandako #i*otesien arabera+ kartulina gorria 5beroago6 edo urdina 5#otzago6 itsatsiko diegu *a*arrean. &s*erimentazioa. &s*erimentuari ekingo diogu. 2aurrek ?am*inga ze#arkatuko dute. (nalisia eta ondorioak. &s*erimentua egin ondoren+ aurretik emandako #i*otesiak aztertuko ditugu. (zken teoria. (nalizatutakoa eta ondorioztatutakoa esaldi batean borobilduko dugu #aurrek ondo ulertu dutela ziurtatzeko. eguzkiaren iz*iek geruza ze#arkatzen dute ?am*ingaren barrualdea berotuz+ baina beroak ezin du kan*oratz -oan+ beraz+ gero eta ge#iago berotzen da. Kontze tuzkoak. Jen*eratura. ,eroa eta #otza (tomosfera 0egutegi efektua

MET%D%L%G IA

EDUKIE! E ALUAZI%A

 +ARDUERAR E! E ALUAZI%A

Prozedurazkoak! Materialaren erabilera+ *sikomotrizitatea landuz &lementu bakoitzaren ezberdintasunen ulermena "arrerazkoak! ,esteen iritziekiko erres*etua Materialarekiko erres*etua 3arte #artze aktiboa izatea

Irakaslearen esanetan arreta -artzea &s*erimentua ulertu duten eta beraien egunerokotasunarekin loturak egin dituzten ikusteko+ es*erimentua erre*ikatuko da eskala t/ikian eta klase barruan. ,i baso ur -arriko dira lei#o eguzkitsuaren aldamenean eta #aietako bat kristalezko bol batekin estaliko da. 2aurrek iragarri be#arko dute denbora bat *asa ondoren+ zein dagoen zein baino beroago beraien kartulinak baso baten edo bestearen aldamenean utziz. Irakasleak be#atuko ditu #auren erantzunak.