5.1 Emisionet ndotse n M.D.B.

M.D.B. si gjith makinat e tjera termike realizojn proesin e tyre duke

djegur lnde djegse nprmjet marrjes s ajrit t freskt nga atmosfera. N
prfundim t ciklit t puns ato shkarkojn po n atmosfer produkte djegse.
Kjo do t thot se ato ndrhyjn n ekuilibrin natyrar. N kt kapitull do t
sqarojm disa probleme t prgjithshme q kan t bjn me emisionet
(shkarkesat) ndotse n atmosfer prej M.D.B. Si ata me NE ashtu edhe me NK

5.1.1 Emisionet mdotse

M.D.B. jan nj prej burimeve m t mdha t ndotjes s ajrit urban, Pas do
cikli pune ato shkarkojn sasira t mdha emisionesh ndotse q jan t
dmshme pr jetn njerzve, t kafshve dhe bimve duke ndikuar n
ekuilibrin natyror.

Emisionet ndotse nga motort me dj. brendshme. Tab. 5.1
Emisionet e
shkarkuar
Impakti mjedisor Impjantet
Industriale
Automobilistika
Monoksid karboni
CO
Helmime, smundje
kardiovaskuale

< 10%

>80%
Hidrokarbure t pa
djegura HC
Smog fotokimik
dmtime
psikologjike

<10%

>80%
Grimca t ngurta Dmtime n
mushkri, dmtime
psikologjike

30%

30%

Okside karboni
NOx
Smog shi acid
kimikate tokside
50% 40%
Okside squfuri SO2
dhe SO3
Smog shi acid,
dmtime n
mushkri

80%

<10%
Dioksodet karboni
CO2
Ngrohje globale e
ndryshime
klimatike

60%

20%

Kjo tabel jep nj informacion mbi emisionet kryesor ndotse prej M.D.B.,
dhe dhe impaktin e tepr mes biodiversitetit dhe jetn njerzore.
M posht po parashtroj disa efekte ndotse n shndetin njerzor dhe
ambiental t emisoneve shkarkues prej M.D.B.
- Monoksidi i karbonit CO sht helmues dhe vepron n njerz me problem
kardiovaskuale duke shkaktuar dmtime serioze nprmjet reduktimit t
oksigjenit n organet njerzore (zemr dhe tru)
- Hidrokarburet t pa djegura HC perbhen nga nj numr i madh
kompenentesh organike. Disa prej tyre si metani jan pothuajse rinente dhe
jo aktivs. T tjer si olefimet, cikloelefimet jan mjete aktive sidomos n
prezenc CO t NOx dhe drits duke shkaktuar smogun fotokimik C n nivel i
lart i ozonit, iritim t syve dhe sinkurt t frymmarjes) ose t till si P.A.H.
(Hidrokarburet arometik polikiklike) q absorbojn grimcat e ngurta duke
prodhuar dmtime psikologjike dhe efekte kancerogje dhe mutagjenike
(mutracione).
- Grimcat e ngurta (PM). Kur thithen ato depozitohen n mushkri duke
shkaktuar problem respirator. N.q.s. PM absorbohen nga P.A.H mund t
prodhojn (shkaktojn) dmtime psikologjike.
- Oksidet e Azotit NOx. Kryesisht NO dhe NO2 shkurtimisht shkruhet NOx,
shkaktojn smog fotokimik (iritim t syve dhe problem irituese n rrugt e
respiratore); shi acid, dmtime n bim dhe kafsh dhe erosion t
siprfaqsore t ndrtesave; shkakton gjithashtu prbrs toksike kimike.
- Oksidet e squfurit (SO2 dhe SO3), t cilat kontribuojn n ngrojen globale
(efekti ser) duke provokuar nj rritje mesatre t temperaturs s Toks pra
dhe efekte n ndryshimet klimatike (rritje t nivelit t detit; rregjime t
ndryshme t shirave (reshjeve), alternime lokale klimatike etj.

5.1.2 Legjislacioni i ndotjeve

Rritja e interesit mbi ndryshimet klimaterike sidomos pas viteve 70 ka
ndikuar mjaft n krijimin edhe t nj legjislacioni konkret dhe voluminoz edhe
pr M.D.B. N veanti E.U. ka prshtatur direktiva t posame legjislativa pr
emisionet ndotse t motorve si pr lloje t ndryshme t tyre ashtu edhe pr
fusha t ndryshme aplikimi.
Tab. 5.2 tregon disa standarte t emisioneve t lejuara nga E.U pr
automjetet me M.D.B.
Tab. 5.2 g/km
Ndotsit
L.djegse
Data CO HC HC+NOx NOx PM
Diesel
Euro 1 07.1992 2,72 - 0,97 - 0,14
Euro 2 01.1996 1,00 - 0,90 - 0,10
Euro 3 01.2000 0,64 - 0,56 0,50 0,05
Euro 4 01.2005 0,50 - 0,30 0,25 0,025
Euro 5 09.2008 0,50 - 0,25 0,10 0,005
Euro 6 09.2014 0,50 - 0,17 0,08 0,005
Me benzin
Euro 1 07.1992 2,72 - 0,97 - -
Euro 2 01.1996 2,20 - 0,50 - -
Euro 3 01.2000 2,30 0,20 - 0,15 -
Euro 4 01.2005 1,00 0,10 - 0,08 -
Euro 5 09.2008 1,00 0,10 - 0,06 0,005
Euro 6 09.2014 1,00 0,10 - 0,06 0,005
P.sh. pr automjetet e e pasagjerve dhe kamjonat e leht t mallrave kto
standarte jan paraqitur n tabel e msiprme 5.2. Po t vihet re duke filluar

Djegie
Komprimimi
Formimi i CO pr shkak
t p>1 ose rritje t
shpejt t T
Shtres e holl
lubrif. me HC
Depozitimi HC
Przierja e padjegur
hyn n hapsirn
piston-cilindr
Formimi i NOx
pr shkak t T
nga Euro 2 standartet pr lendt djegse Diesel jan t ndryshme nga lendt
pr motort me N.E (benzin). Sasia e emisioneve shprehet n [g/km] dhe ato
maten n teset ciklike q quhen NEDC (New European Driving Cycle) q
prformohen n automjete t cilt prdoren n qytete do 45 vjet standartet
rishikohen duke synuar n uljen progresive t emisioneve ndots duke
rezultuar q ndotsit nga nj motor automjeti t tanishm prbjn pothuajse
rreth 1% t sasis s ndotsave to t njjtit model motori t prodhuar 30 vjet
m par. Ndrkoh standartet jan t shoqruara me rregulla rreth prbrjes s
lends djegse, kufizime p.sh. t maksimumit t prmbajtjes squfurit etj (pa
squfur Dieseli dhe permbajtja e squfurit n benzin me pak se 10ppm).

5.2 Emisionet ndots tek motort me benzin

M posht po trajtojm problemet teorike t proesit t formimit t
emisioneve ndots ne motort me NE nga pikpamja e ndikimit t
konstruksionit t motorit dhe parametrave t puns s tij. Nderkoh do t
shohim edhe problemet e kontrollit t ktyre emisioneve pas trajtimit katalitik
t tyre.

5.2.1 Proesi i formimit t emisioneve ndotse

Proesi i format t emisioneve ndots shoqrohet dukshm me kimin e
proesit t djegies. Gjithashtu prqendrimi i tyre n gazet e shkarkuara n
atmosfer prgjithsisht jan t ndryshme me ato q mund t llogariten nga
proeset e ekuilibrit kimik.


















Fig. 5.1 Vndet e depozitimit t ndotjes gjat proesit t konceptimit t djegies.




Shkarkim
Depozitime t HC
Zgjerim
Prqdrim i NO dhe
CO nga ulja T
Depozitimi HC n
hapsira t vogla
Shtres e holl
??
formuar me HC
Grimca mekanike nga
konsumimi i pistonit
Shtres e
flotokue
ku mbetet
HC
Duke analizuar thellsisht kinetikn e proesit t djegies mund t jemi t
aft t parashikojm nivelin e formimit t ndotsve. Se pari do t bjm nj
shpjegim mbi formimin e ndotsve n motorat me NE dhe me von do t futemi
m thelle n reaksionet kinetike pr do ndots dhe do t analizojm influencn
e parametrave konstruktive dhe parametrave t puns s motorit n formim
dhe nivelin e tyre.

















Fig. 5.2 Proedura e formimit t ndotsve dhe vendet e depozitimit e tyre gjat
zgjerimit dhe shkarkimit

Fig. 5.1 dhe 5.2 tregon katr proeset kryesore q ndikojn n formimin e
ndotsve n nj M.D.B. me NE duke supozuar nj ushqim uniform t cilindrave
me przierja ajr dhe lnd djegse monoksidi i karbonit CO formohet n ballt
t frontit valor t flaks pra sht ndotsi i par q formohet sepse ai sht
produkt ndrmjets i djegies s hidrokarbureve. Ne se ka tepric oksigjeni
ndodh transformimi i CO n CO2 por reaksioni mund t jet i plot pr shkak
t kohs s shkurtr ose pr shkak t rnjs shum t shpejt t temperaturs
s gazeve gjat zgjerimit.
Oksidet e azotit NOx formohen n temperature t larta gjat djegies prapa
frontit ralor t flaks, pr shkak t egzistencs t njkohshme t N2 dhe O2
dhe temperaturs s lart.
Gjat zgjerimit kur temperaturat e gazeve ulen prqndrimi i NOx nuk ulet
n nivelin q parashikohet sipas llogaritjeve t ekuilibrit kimik. Dekompozmi i
NOx gjat zgjerimit sht mjaft i ult pr shkak t rrnies mjaft t shpejt t
temperaturs, kshtu pr depozimet e larta t formuara gjat djegies jan
praktikisht t ftohta.




- Hidrokarburet e padjegura (HC) kan disa origjina.

Gjat proesit t komprimimit dhe djegies nj pjes e przierjes s padjegur
ose e djegur pjesrisht pr shkak t diferencs s presioneve hyn n hapsirat
piston cilindr. Nj pjes tjetr e tyre vendosen n dhomn e djegies n zona
poroze dhe nj pjes tjetr absorbohet prej vajit lubrifikues q ndodhet n
cilindr dhe siprfaqen e pistonit. Po kshtu kemi depozitime n muret
relativisht t ftohta t dhoms s djegies me nj shtres m pak se 0,1 mm ne
kohet kur flaka e djegies arrin n kto murre. Depozitime t HC kemi edhe nga
fundi i djegies kur flaka shuhet duke ln nj volum shum t vogl t
przierjes t padjegur. Gjat zgjerimit presioni n cilindr ulet.
Elementt e przjerjes s padjegur dalin nga hapsirat e vogla ku
ishin depozituar dhe gjat proesit t shkarkimit shrbejn si
kruajts (zmerilues) t mureve t cilindrit duke krijuar grimca
metalike q przihen s bashku me produktet e djkegies. Nj pjes
e HC t cilat u liruan, n proesin tjetr t djegies q vjen me pas,
oksidohen, por vetm n se temperatura sht mjaft e lart dhe ka
mjaftueshm oksigjen.

5.2.2 Monoksidi karbonit CO

Monoksidi i karbonit sht nj produkt i ndrmjetm i proesit t djegies.
Formimi i tij mund t paraqitet si m posht:

hidrokarbon radikale peroksode aldehide kto n CO

Pra CO kryesisht formohet nga dekompozimi termik i ketoneve, ndrsa
oksidimi i mtejshme duke uar n CO2 paraqitet:

CO + OH CO2 +H (5.1)

shpejtsia e formimit te t cilit sht e ult n krahasim me shpejtsin CO.
Praktikisht prqendrimi i CO n gazet q shkarkohen jan m t ulta se vlera
maksimale te mature n dhomn e djegies por m t larta se vlerat e ekuilibrit
kimik pr konditat e gazeve n shkarkim . Kjo do t ket q proesi sht
kinetikisht i kontrolluar prej reaksionit (5.1), i cili nuk arin ekuilibrin gjat
zgjerimit dhe shkarkimit pr shkak t ndryshimit shum t shpejt t
temperaturs s gazeve deri n 100r/ms.
Rezultatet eksperimentale tregojn q niveli i CO kryesisht kontrollohet nga
raporti l.djegse/ajr |. N fakt figura II.2 (Kap. i sistemit ushqimit motorit me
NE) tregon q niveli i CO n gazet ne shkarkim sht i lart 23% n regjimet e
puns me ngarkes t plot (przierje e pasur), por ulet shum shpejt duke
kaluar n regjime me przierje t varfr. Megjithat n.q.s. motort me NE
kryesisht pranojn me raport ajr/l.djegse n nivelin steikometrik CO
kontrollohet pas proesit t trajtimit pasi dalin nga cilindra.

5.2.3 Hidrokarburet e padjegura

Nj analiz mbi hidrokarburet e padjegura sht br n 5.2.1 n baz t t
cils mund ti shpjegojm influencn e parametrave konstruktive t motorit dhe
parametrave t puns s tij n nivelin e HC ne gazet e shkarkimit si m posht:

1. Raporti ajr lnd djegse
2. Avanca e dhenjes shkendis elektrike kundret P.S.V
3. Raporti S/volum dhe konstruksioni i dhoms djegies
4. Karakteristikat dhe sasie e depozitimeve n mure
5. Regjimi i shpejtsis (n) dhe regjimi i ngarkess s motorit
6. Efienca e sistemit t ftohjes
7. Diagram e hapjes dhe mbylljes s valvolave
8. Rnja e presionit n kolektorin e shkarkimit

- Raporti o (|) ka nj influenc shum t madhe n nivelin e HC sepse ndikon
n shpejtsin dhe plotsin e proesit t djegies (djegien e plot) duke
kontrolluar disponueshmrin e oksigjenit t nevojshm pr reaksionet e
oksidimit. Fig.II.2 tregon q perqndrimet e HC ulen mjaft kur przierja sht
e varfr dhe cilsia e djegies prkeqsohet (eventualisht ndodh djegie jo e
plot)
- N se avanca e dhenjes s shkendis elektrike zvoglohet, proesi i djegies
zgjatet n koh dhe vazhdon gjat proesit t zgjerimit. Po kshtu HC e
mbetura nga proesi i meparshm n proesin e radhs q vjen m pas
(5.2.1) przihen ma gazet e djegura dhe oksidohen n se temperature sht e
lart dhe ka oksigjen t mjaftueshm. Kshtu pra, zvoglimi i avancs s
shkndis elektrike ul nivelin e HC por prkeqsohen perfomancat e motorit.
Efekti i parametrave t tjer sht i vogl . P.sh. efekti i sip./vol e dhoms
djegse shihet tek zmadhimi i shtress s HC n muret e cilindrit kur shuhet
flaka pr shkak t humbjeve t nxehtsis n murre. Nj desinjim normal i
dhoms s djegies shmang prezencn volumeve me hapsira t ngushta ku nuk
deperton flaka dhe dule ln przierje t padjegur.
Po kshtu sasia e depozituara n mure ndikojn n thithjen e HC gjat fazs
s konpremimit dhe me von lirimi i tyre gjat zgjerimit dhe shkarkimit.
Regjimi i shpejtsis (n) dhe ngarkes (Ne) si edhe efienca e sistemit t
ftohjes influencojn n trashsin e shtress n HC (pra t przjerjeve t
padjegura). Dhe s fundmi, fazat e shperndarjes s gazeve dhe rrenja e
presionit n sistemin e shkarkimit, ndryshon sasin e gazeve t mbetura n
cilindr q riciklohen nga nj cikl n tjetrin pasardhs. N se ngarkesa e re ka
shum gaze t mbetura, djegia sht e varfr dhe ndodh djegie jo e plot duke
rritur emisionet e HC n produktet e djegies.




5.2.4 Oksidet e azotit

Ndr oksidet e azotit q formohen brenda n cilindr m i prhapur sht NO
(oksidi i azotit) rreth 98%, formimi i t cilit ndjek modelin Zeldovich si m
posht:
{

Kto reaksione ndodhin ku formohet oksigjeni atomik q formohet nga
shperberja (disocimi) i O2 n temperature t lart mbi 200K dhe q arrihen
gjat djegies n frontin e reaksioneve por veanrisht n fazn e djegies t
hershme. Kt rast. Pra prqndrimi i NO sht funksioni i perqndrimit lokal
t oksigjenit dhe temperaturs. Por raportet e produkteve t reaksioneve jan t
varur kryesisht nga temperature e lart, kur ndodh disocimi i O2 dhe N2.

Parametrat q ndikojn n NOx jan kryesisht:

- raporti ajr/lnd djegse i przierjes n cilindr
- avanca e dhnjes s shkndis elektrike para P.S.V.
- riciklimi i nj pjese t produkteve t djegies n kolektorin e thithjes
- numri i rotullimeve dhe ngarkesa e motorit
- raporti i komprimit c (shkalla e shtypjes) dhe i superfryerjes

- Raporti ajr/lnd djegse ndikon n temperaturn e przierjes e cila arrin
maksimumin e saj me nj przjerje pak t pasur (| =1,1). Ndonse n kt
raport t | prqndrimi i oksigjenit sht i ult. N se przjerja sht e varfr,
ulja e temperaturs s gazit sht fillimisht e kompesuar prej rritjes s
prqndrimit t oksigjenit. NOx kan prqndrimin maksimal pr przjerje t
varfr (| =0,9) me nj kend drejt | q sht e kundrt me at t minimumit t
hidrokrkuesve t padjegura.
- Rritja e avancs s dhenjes s shkndis elektrike, on n nj proces djegie
me afr P.S.V duke rritur Pc dhe Tc n dhomn e djegies dhe pr rrjedhoj
n rritje t NOx.
Riciklimi i nj pjese t gazeve t shkarkimit (valvola EGR) n sistemin e
thithjes (fig. II-6/1) on n nj ulje t perqndrimit t O2 kundrejt sasis totale
t przjerjes freskt si edhe n ulje t temperaturs. Faktikisht produktet e
djegies jan kryesisht N2; CO2; dhe avull uji dhe jan gaze inerte duke ulur n
perqindje sasin e gazeve joinerte n przjerjen q hyn n cilindr. Duke qn
se energjia q lirohet nga djegia e lnds djegse shperndahet n nj mas m
t madhe, kjo shpie n uljen e temperaturs maksimal gjat proesit t djegies
dhe pr rrjedhoj ul mundsin e formimit t NOx. Kshtu n ngarkes parciale
ku nuk ka problem fuqie EGR redukton deri n 1525% NOx n gazet e
shkarkimit. N ngarkes t plot EGR-valve sht e mbyllur me qllim marrjen
e fuqis maksimale.
- Parametrat e ???? c, koefiienti i superfryrjes, numri i rrotullimeve, ngarkesa
etj; ndikojn tek sasia e prqndrimeve t NOx prmes proesit t djegies,
perfomancs s ktij proesi si edhe n presionin dhe temperatur e gazeve
t djegies.

5.2.5 Kontrolli i emisioneve

Si kemi treguar n kapitujt e mpashm formimi i emisioneve ndots n
motort me NE sht nj process mjaft kompleks.Po kshtu e vshtir sht
edhe kontrolli i tyre dhe mbajtje n vler optimal. Veshtirsia qndron n
gjetjen e nj balance (oportunite) midis parametrave t till si kontrolli i
ndotjes, karakteristikat e motorit, konsumi i lnds djegse etj. Problemi shihet
n kndvshtrimin e nj zgjidhje optimal ndermjet nivelit t emisioneve, kostos
dhe siguris s puns. Ky oportunitet mund t shihet n:

1. Lenda djegse ndikon n cilsin e permbajtjes s gazeve n shkarkim
nprmjet elementve t saj si squfur, plumb, benzin e etj). Prodhimi i lends
djegse t synoj uljen ose eliminimin pothuajse zero t elementve t
msiprm.
2. Prgatitja e przjerejes. T synohet me mbajtjen n kontroll t raportit
ajr/l.djgse n konditat e ndryshme t puns s motorit (rregjime t
qendryshme ose jo t qendryshme) duke inkluduar EGR n rastet kur
emisionet ndotse marrin perparsi fig.5.3.
3. Djegia. Shpejtsia e ktij proesi ka shum rndsi. Kjo krkon optinizimin e
parametrave t kolektorit t thithjes dhe dhoms s djegies pr nj
turbulenc optimal n t gjith rregjimet e puns motorit.
4. Gazet e shkarkimit (emisionet n shkarkim). Minimizimi i tyre nprmjet
marmits katalike e cila vendoset n kolektorin e shkarkimit.

Tre opontunitet e para eliminojn ose minimizojn emisionet ndotse gjat
proesit t djegies, ndrsa i fundit ndrhyn n nivelin e tyre pasi jan formuar.

5.2.6 Konvertuesi katalitik

Mnyra m efikase pr pastrimin e emisioneve shkarkuese sht kalimi i tyre
n konvertuesin katalitik fig. 5.5.









Struktura
qeramike
Veshje
alumini
Katalizatort
Pt, Pd, Rh, Ce










Fig. 5.5 Konvertues monolit qeramik tre rrugs

Motort e sotm me NE punojn kryesisht me nj raport ajr/lnd djegse
afr raportit steikometrik pr t siguruar njkohsisht si reduktimin e NO n
N2 dhe oksidimin e CO dhe HC n CO2 dhe H2O, proese t cilat duhen br n
nj impiant t vetm. Nj aparat apo impiant i till quhet katalizator trirrugsh
(tri pune njkohsisht) sepse largon njkohsisht t tre emisionet ndotse.
Pr t maksimizuar efiencn katalitike sht e nevojshme t rritet siprfaqja
e kontaktit t katalizatorit me gazet e shkarkimit, sepse para s gjithash t
gjith reaktivet duhet t futen (zhyten) n pjest aktive t siprfaqeve me qllim
q t ndodhin reaksionet dhe t lirohen produktet e reaksioneve.













Fig. 5.6 Detalizim i strukturs qeramike, veshjes prej alumini
dhe katalikve Pt, Pd, Rh, Ce.

Kshtu gazet drejtohen drejt nj kapsule metalike udhzuese (fig. 5.5) duke
kaluar n nj struktur monolite qeramike n formn e hojeve t blets.
Kjo zgjidhje ofron avantazhet e krijimit t nj siprfaqe t madhe kontakti,
humbje t vogla hidraulike dhe sforcime mekanike dhe termike normale.
Katalizuesit aktiv jan impenjuar n nj struktur alumini me porozitet t
lart fig.5.6. Metalet e ralla jan mjaft t prshtatshme si katalizator si
platinium (Pt); palladium (Pd) pr oksidimin e CO dhe HC (n temperature t
ulta deri n 250) ndrsa Rhdium (Rh) sht nj katalizator aktiv pr
reduktimin e NO.

Hoje qeramike
Korniza metalike
Rrug kalimi
N kap.II (mbi sistemet e injektimit n motorat me NE) fig. II.3 sht treguar
vlera optimal e raportit ajr/lnd djegse pr efienc t lart t reduktimit t
NO dhe oksidimit t CO dhe HC. Nga grafiku shihet se pr nj efienc
maksimale t katalizatorit pr t tre llojet e emisioneve ndotse (NOs; CO; HC)
raporti ajr-lnd djegse duhet t ruhet n kufij mjaft t ngusht (o ~ 0,1kg
ajr/kg.l,dj. d.m.th. varacioni i tij duhet t luhatet n 0,7%) rrotull vlers
steikametike (os = 14,6 kg ajr/kg.l,dj.). Mbajtja e nj rregjimi t till mund t
arrihet vetm me an t sistemeve me injektim t lnds djegse n motort me
NE sisteme t cilat kontrollohen nga nj qark i mbyllur. Si kemi theksuar n
kt kapitull (II) sensori i O2 i vendosur n kolektorin e shkarkimit monitorizon
situatat ku motori punon me przierje t pasur ose t varfr duke prodhua nj
sinjal n E.C.U (engine control unit) pr t korektuar raportin ajr-lnd
djegse. Si rezultat raporti ajr lnd djegse oshilon rreth vlers optimale
periodikisht me nj frekuenc rreth 0,51 HZ.
Ndrkoh ndodh edhe nj ndryshim po periodik i perbrjes s gazeve n
shkarkim n mnyr t till q cikle me perzjerje t pasur pasohen nga cikle me
perzjejre t varfr e kshtu me rradh. Tab. 5.3 paraqet ecurin e reaksioneve
kimike q ndodhin n nj konvertues katalik tre rrugsh.
Referenca ksaj tabele shihet se oksigjeni i cili sht prezent n emisionet
shkarkuese fillimisht prdoret pr oksidimin e CO; H2 dhe HC (reaksionet 1-4).
N fakt emisionet (gazet) n shkarkim permbajn nj shumllojshmri t gjra
hidrokarburesh t padjegura me shkall t ndryshme reaktiviteti me O2.
Megjithat mund t pranohet q prgjithsisht kinetika t mund t prezantohet
nga nj przjerje t hidrokarbureve HC si propilen (C3H6) dhe propan (C3H8)
duke i konsideruar si HC q digjen shpejt (C3H6) dhe avash si (C3H8).
Reaksioni 5 sht reduktimi i NO prej CO.
Grupi i reaksioneve 6-8 paraqet oksidimin e HC dhe CO prej avullit t ujit
present n emisionet shkarkuese.

Tab.5.3 Reaksionet kryesore kimike n konvertuesin katalitik
1. CO + 0,5 O2 CO2 (H = + 2,831*10
5
[J/mole])
2. H2 + 0,5 O2 H2O (H = + 2,860*10
5
[J/mole])
3. C3H6 + 9/2 O2 3 CO2 + 3 H2O (H = + 1,928*10
6
[J/mole])
4. C3H8 + 5 O2 3 CO2 + 4 H2O (H = + 2,044*10
6
[J/mole])
5. CO + NO CO2 + 5 N2 (H = + 3,740*10
5
[J/mole])
6. 1/3 C3H6 + H2O CO + 2 H2 (H = - 1,245*10
3
[J/mole])
7. 1/3 C3H8 + H2O CO + 7/3 H2 (H = - 9,665*10
4
[J/mole])
8. CO + H2O CO2 + H2 (H = + 4,117*10
4
[J/mole])
9. Ce2O3 + 1/2 O2 2CeO2 (H = + 3,812*10
5
[J/mole])
10. Ce2O3 + NO 2CeO2 +0,5 N2 (H = + 4,715*10
5
[J/mole])
11. CO + 2CeO2 Ce2O3 + CO2 (H = - 9,829*10
4
[J/mole])
12. H2 + 2CeO2 Ce2O3 + H2O (H = - 1,210*10
6
[J/mole])
13. C3H6 + 12CeO2 6 Ce2O3 + 3CO + 3 H2O (H = - 1,140*10
6
[J/mole])
14. C3H8 + 14CeO2 7 Ce2O3 + 3CO + 4 H2O (H = - 1,474*10
6
[J/mole])

Dhe reaksionet e fundit 9-14 paraqesin akumulimin e oksigjenit nga oksidet
e Ceriumit (Ce).
N fakt reduktimi i NO dhe oksidimi i CO dhe HC n katalizatorin tre
rrugsh n mnyr ciklike n funksion t o (si tham m lart) sht m
efiient se puna me nj rregjim jo ciklik (stabl). Kjo performanc e prmirsuar
ndodh pr shkak t aftsis katalizuese q konsiston n akumulimin e
oksigjenit gjat ciklit me przierje t varfr dhe kthimin e tij gjat ciklit me
przirje t pasur. Aftsia akumuluese e oksigjenit n katalizues prmirsohet
n se n shtresa aktive t tij shtohet metale t ralla si Pt; Pd; Rh si edhe cerime
si metale oksidues. Gjat ciklit me przjerjeje t varfr C2O3 oksidohet n
dioksid cerium CeO2 kjo fal teprics s O2 (ekuacioni 9) dhe egziston cer n
NO (reaksioni 10; shum aktiv n temperature t ulta). Oksigjeni i rezervuar
prdoret n przjerjet e pasura pr t oksiduar CO (reaksioni 11), H2 (reaksioni
12) dhe CeO2 reduktohet n C2O3 i gatshm pr t filluar ciklin e ri.
Prve raportit ajr/lnd djegse efienca e konvertimit t konvertuesit
sht funksion edhe i:

- temperaturs puns t substantit
- moshs dhe nivelit t helmimit t katalizatorit
- koha e ekspozimit t gazeve n konvertues

Koht e ekspozimit prcaktohet si raport i vakumit t gazeve t shkarkimit
kundrejt vakumit t konvertuesit. Bazuar n karakteristikat kimike t
konvertuesit ekpserienca tregon q ky parametr sht rreth (1030) s
-1
dhe
volume i konvertuesit (rreth e volumit t puns s motorit) nxiret nga volume
i gazeve n shkarkim. Pra ky faktor prcakton kohn e ekspozimit t
emisioneve shkarkues brenda konvertuesit.
Temperatura substratit duhet t mbahet n nj raport optimum
(300800C). N temperatur t lart ka nj risk t formimit t skorjeve me
aglomerimin e katalikut (fig. 5.8) dhe zvoglimin e siprfaqes aktive t zons s
reaksioneve. Nga ana tjetr, n temperature t ulta efience konvertuese ulet.
Temperatura n t ciln katalizatort bhen m shum se 50% efektive quhet
_________.
Konditat termike n zonn e konvertuesit luajn nj rol t rndsishm.
Konvertuesi duhet vendosur prpara shuarit t zhurms, n nj distanc t
caktuar nga cilindrat. N veanti gjat lshimit n t flakt sht shum e
rndsishme nj ngrohje e shpejt e konvertuesit, inercia termike e t cilit
duhet t jet e ult, kshtu q ai bhet shum shpejt efektiv.
Ndrkoh nj efienc e lart konvertuese e konvertuesit duhet t mbetet n
kto nivele gjat gjith jets s mjetit (Euro V: 160.000km ose 5 vjet) pas s
cils katalizatori tregon n motor mosfunksionin (funksionim jo i mir) dhe q
arsye kryesore sht mosha.




- a -
- b -
- c -
- d -
Katalizatori
Katalizatori
P P
Shtresa
pastruese
pjesa q bie
Formim bloze Depozitim P=Helm Depozitim
Shtresa
pastruese
pjesa q bie
pjesa q bie
pjesa q bie
Shtresa
pastruese
Formim bloze
Shtresa
pastruese

















Fig. 5.8 Paraqitja skematike e moshs dhe helmimit t katalizatorit

1. shpendarje ideale uniforme e katalizatorit
2. skorjet
3. skorjet n veshjen e aluminit
4. helmimi

Injektimi me problem dhe djegie jo normale p.sh. mund ti shkaktojn
mbinxehje t katalizatorit sepse lirohet nj sasi e madhe nxehtsie nga nj
sasi e madhe e l.dj. t padjegur n kolektorin e shkarkimit.
Fig. 5.8 tregon q ngarkesa e madhe termike mund t oj nga nj
shprndarje uniforme e katalizuesve n siprfaqen porogje t veshjes (fig. 5.8a)
n nj siprfaqe n t ciln depozitohen skorje n form t aglomeruar (fig.
5.8b) duke zvogluar siprfaqen aktive katalizuese t reagenteve. Nj tjetr
pasoj e vjetrimit (moshs s katalizuesit) sht formimi, si rezultat i
ngarkess termike i nj proesi skorjesh n disa pore t veshjes duke penguar
hyrjen e reagenteve n pjest e brendshme t veshjes (fig. 5.8c).
Prve rezikut t skorizimit pr shkak t ngarkesave termike, helmimi
mund t deaktivizoj faqet e katalizatorit dhe t bllokoj fizikisht ato, sepse
depozitohen papasterti n siprfaqen aktive, ose ndodhin bashkveprime
kimike me metalet e ralla (fig. 5.8d). Kryesisht helmet jan: a) produktet e
plumbit q shtohen n lndn djegse pr ti luftuar detonimin, (tani kto lnd
djegse jan zvendosur n lndt djegse pa plumb); b) sulfatet q krijohen si
pasoj e prmbajtjes s squfurit n lndn djegse; fosforet e shtesave n
lubrifikante etj.
Gjat dekadave t fundit jan projektuar dhe prodhuar konvertues katalik
me nj efiient t lart t pastrimit t emisioneve ndots t motorave me djegie
me NE.
Mund t prmendim m posht disa nga arritjet m sinjifikative t arritura
n projektimin e tyre gjat viteve t fundit si:

1. Monolite me murre mjaft t holla deri n 0,5 mm; me inerci termike t
reduktuara dhe nj numri i madh i kanaleve pr njsi siprfaqe
(50200/cm
2
).
2. Nj przierje e optimizuar e katalizatorve pr t prmirsuar efiencn e
konvertimit dhe jetgjatsin n kuptimin e rezistencs s lart kundrejt
helmimit dhe formimit t skorjeve.
3. Zolite adsorbues aftsia pr ti brumbulluar ndotsa ku konvertuesi sht i
ftoht (dhe pr rrjedhoj jo efektiv) dhe lirimi i tyre m von kur
temperature e katalizimit dhe efienca e konvertimit rritet,

5.3 Emisionet me DIESEL

N kt pjes do t prezantojm mekanizmin e formimit t ndotsve n
motorin Diesel. Ky mekanizm prbhet nga kontrolli i formimit t ndotsve
brnda dhoms s djegies dhe m tej pasi ato ln cilindrin dhe kalojn n
proesin e trajtimit.

5.3.1 Formimi i ndotsva

Ky mekanizm mund t prshkruhet duke analizuar proesin e djegies n
M.D.B. diesel si djegie e lnds djegse n nj hapsir me lvizje turbulente t
ajrit ( analizuar 4.4.3).
Si kemi prmendur m lart (seksioni 5.2.2) CO (monoksidi i karbonit) sht
nj produkt i ndrmjetm i proesit t oksidimit t hidrokarbureve dhe m tej
n se kemi tepric O2 athere CO oksidohet n CO2. N motort diesel raporti i
prgjithshm ajr/lnd djegse sht gjithmon m i lart se vlera
steikometrike, kshtu q CO nuk gjendet n produktet e djegies. Megjithese n
disa hapsira t dhoms djegies si brthama e sprajtit (zona o fig. 5.9); qndr e
sprajtit zona D, muret goditse (ku lnda djegse godet muret) mund t mos
kemi tepric O2. Kto zona pasurohen me O2 m von, por n fazn e par t
djegies mund t formohet CO dhe mund t mbetet paoksiduar. Fatmirsisht n
pjes m t madhe t dhoms s djegies temperaturat dhe sasia e O2 jan t
mjaftueshme pr nj oksidim t plot t CO n CO2. Rezultati sht q n
produktet e djegies s motorve Diesel prezenca e CO sht e neglizhueshme.






























Fig. 5.9 Formimi i ndotsve gjat djegies n pjes t ndryshme
t sprajtit t motorit Diesel

Po kshtu sasia e hidrokarbureve HC t padjegura sht prgjithsisht
shum e vogl pr shkak t nj przjerje ajr/lnd djegse prgjithsisht t
varfr. Megjithse ka situata apo burime pr HC t padjegura ose pjesrisht t
djegur n diesel si m posht:

1. Nj sasi e lnds djegse t avulluar n qoshet e sprajtit (zona A) sht e
przjerje me nj mas t rritur ajri, n nj nivel t till q praktikisht sht
aq e varfr sa nuk mund te digjet.
2. Nj sasi HC mund t mbetet e padjegur ose pjesrisht e padjegur n brndsi
t t sprajtit (zona C) pr shkak t munges s oksigjenit. N kt zon mund
t ndodhin disa kombinime midis radikaleve t hidrokarbureve dhe
produkteve t ndrmjetme.
3. Von, n proesin e injektimit, kur injektimi sht i mbyllur (zona D). Sprajti
sht atomizuar keq dhe ndodh nj penetrim jo i mir, jo i thell, i lnds
djegse n zonat me munges oksigjeni, si rezultat ndodh nj rekasion i
ngadalt dhe jo i plot i oksidimit.
4. Lnda djegse q mbetet, q takon muret e dhoms djegse avullojn m me
vones, przihen dhe digjen po m me vones. Pr shkak t humbjeve t
nxehtsis n mure ndodh nj jodjegie e nj shtrese mjaft t holl t lnds
djegse.
5. Nj sasi lnd djegse mund t rjedh n cilindr nga qeskat e injektorit
ndrmjet foles s gjelpers dhe vrimave t injektorit pasi injektori sht i

Vrima e injektorit

Zona D

Zona B

Zona A

Zona C

Zona qndrore
e injektimit


mbyllur. Kjo sasi lnd djegse ka nj shans t vogl t atomizohet dhe
przihet me oksigjenin duke mbetur pjesrisht e padjegur.

Zgjidhja e ktij problem arrihet nprmjet zvoglimit t volumit t qeskave t
injektorit (fig.5.10) gj q zvoglon edhe konsumin specifik t lnds djegse.


















Fig. 5.10 Efekti i zvoglimit t volumit t qesks s injektorit

Kinetika e formimit t oksideve nitrike (NOx) sht prezantuar n seksionin
5.2.4 e cila vlen edhe pr motort Diesel. Praktikisht NOx formohen n
temperature t larta t gazeve t djegies n prezenc t O2 pr shkak t
disokimit atomik t N2 dhe O2 n temperature t larta (mbi 2000K),
temperature q arrijn gjat djegies.
Pr shkak t fiziks n proesit t djegies n diesel, kushtet e msiprme
kan propabilitet t lart t ndodhin n zona t lokalizuar e sepse kemi nj
shprndarje jouniforme t temperaturs dhe komponenteve reaktive.
Kryesisht NOx mund t formohen n brthamn qndrore t sprajtit (zona C)
pr shkak t temperaturave t larta n kt zon dhe sasive s mjaftueshme t
oksigjenit t lokalizuar n t veanrisht n ngarkes t pjeshshme (shih
fig.4.35).
Nderkoh n zonat pak t varfra rreth sprajtit (kufijt) e jashtm t zons c)
formohet NOx pr shkak t sasis s rriten t O2, temperaturs s lart t
gazeve dhe faktit q kjo zon sht e para q digjet.

5.3.2 Kontrolli i emisioneve ndotse

Nga analiza e deritanishme lidhen me proesin e formimit t emisioneve
ndotse n diesel arrijm n prfundimet e mposhtme:

Volumi i qesks s injektorit mm
3

H
i
d
r
o
k
a
r
b
u
r
e
t

e

p
a
d
j
e
g
u
r
a














H
C

[
p
p
m
]





K
o
n
s
u
m
i

s
p
e
c
i
f
i
c

i

l

n
d

s

d
j
e
g

s
e


C
s
f


8
r
/
k
w
h


1. Monoksidi i karbonit CO nuk sht problem n diesel sepse n proesin e
djegies n to ka oksigjen t mjaftueshm dhe n kushtet e puns n
ngarkes t plot. Kshtu shumica CO e formuar n zonat lokale me
ngarkes t pasur gjat przierjes s ngarkess n kohn e zgjerimit gjen
oksigjenin e mjafueshm pr tu oksiduar n CO2.
2. Sasie e HC s padjegur n gazet e shkarkimit sht e vogl por proesi
formimit t tyre duhet mbajtur nn kontroll sepse mund t ket produkte t
oksidimit t pjesshm (si aldohide) q prodhojn substance irituese;
substance aktive n smogun fotokimit dhe komponente t tilla si PAH
(Polycyclic Aromatik Hydrocarbons) q absorbohen nga grimcat dhe japin
dmtime psikologjike (efekte kancerogjene dhe mutregjene).
3. NOx jan produktet kryesore ndotse tek diesel pr rrjedhoj formimi i tyre
duhet mbajtur nn kontroll. N realitet sasia e madhe e NOx favorizohet nga
djegie e nj ngarkese heterogjene ku kemi zon me prqndrime t larta
oksigjeni dhe temperatur t lart.

Veprimet (aksionet) kryesore q favorizojn uljen e proesit t formimi t
emisioneve ndodse brenda n dhomn e djegies s dieselave jan:

1. Riqarkullim t nj pjese t gazeve t shkarkimit (valvola EGR) (me mir n.q.s.
ftohen) n sistemin e thithjes (shih 5.3.3). Ky veprim prodhon nj zbutje
(dobsim) t temperaturs s ngarkess s freskt (przjerje me gaze inerte)
dhe ulje t prqendrimit t O2 gj q nuk favorizon formimin e NOx.
2. Ndarjen e injektimit n shum pjes (injektort multiple) fillimi i injektimit;
post injektimit etj. Kjo optimizon proesin e djegies me qllim q t arrihet
perfomaca m e mir e motorit dhe minimumin e sasis s emisioneve
ndotse.
3. Prdorimi i injektorve me presion t lart (deri n 150180MPa) n t gjitha
nivelet e ngarkess dhe shpejtsis s motorit, kjo me qllim arritjen e nj
atonizimi t mir dhe penetrimi optimal (maksimal) t sprajtit t lnds
djegse t injektuar.
4. Realizimi i nj konstruksioni optimal t kolektorit t thithjes dhe dhoms s
djegies pr t realizuar nj nivel t lart turbulence t ajrit, pr t rritur
shkallt e przierjes ajr/lnd djegse duke prmirsuar proesin e djegies.
5. Kryerja e shrbimeve t plot dhe t sakt n sistemin e ushqimit t motorit
dhe mbajtje e parametrave t puns s tij afr me parametrat projektues.
6. Prdorimi i lnds djegse me karakteristik t mir (numr cetani t lart,
densitet t ult, permbajtje e ult squfuri)

5.3.3 Riqarkullimi i gazeve t djegies (E.G.R.)

N nj motor diesel t zakonshm ricikilimi i gazeve t djegies n regjimet e
ngarkesave t pjesshme plotson sasin e ajrit q sht futur n motor.
N motort karburator me NE gazet e ricikluara (EGR) bashkohen me
ngarkes e freskt ajr+lnd djegse duke dhn efektet e mposhtme:



- a -
- b -
Shkarkim Hyrje
Hyrje
Shkarkim
1. Dobson ngarkesn duke ulur prqndrimin e oksigjenit
2. Ul temperaturn e ngarkess pasi rritet kapaciteti termik i ngarkess m.C
pr t njjtn sasi nxehtsie t liruar

T dyja kto efekte kontribojn n kinetikn e format t NOx n motorat me
NE: N nj motor diesel vetm efekti i par sht present, por ekpserienca
tregon q ky efekt sht efekt (veanrisht n.q.s. EGR ftohen) me uljen e sasis
s emisioneve t NOx.
N praktik prdoren teknika t ndryshme pr t siguruar efektivitetin e
EGR n formimin e NOx. P.sh. dallimi i par i ktyre teknikave sht i
ashtuquajturi riqarkullim i brendshm ose riqarkullimi i jashtm (referuar
cilindrit).
Riqarkullimi i brendshm konsiston n rifutjen n cilindr t nj sasie
gazesh t djegura nga cikli i meparshm prmes kolektorit t thithjes ose
shkarkimit fig. 5.11 ose duke e mbajtur at n cilindr n fund t ciklit.














Fig. 5.11 Riqarkullimi i brendshm a) nprmjet kolektorit t thithjes;
b) nprmjet kolektorit t shkarkimit

N kt rast duhet t parashikohet n motor nprmjet njsis s kontrollit
nj variabilitetit i diagramave kohore t hapjes dhe mbylljes s valvolave (fig.
5.12) n mnyr t till:

a) Duke rritur momentin e hapjes para P.S.V. t valvols s thithjes (| o1) n
mnyr t till q t drgohet n kolektorin e thithjes nj sasi gazesh djegie,
t cilat m von ridrgohen n cilindr gjat proesit t thithjes.
b) Duke vonuar mbylljen e valvols s shkarkimit (| o4) m.q.ll. q kur t filloj
thithja nj pjes e produkteve t djegies t mbetur n cilindr pa u
shkarkuar.





mbimbulim negativ
o
t valvols
mbimbulim pozitiv













Fig. 5.12 Diagramat e hapjes dhe mbylljes s valvols s thithjes dhe
shkarkimit t cilat regullojn dhe kontrollojn EGR

c) Rihapja e valvols s shkarkimit gjat pjess s par t thithjes m.q.ll. q
t futet n cilindr nj sasi gazesh t djegies.
d) Duke avancuar, pra duke e mbyllur m hert valvoln e shkarkimit (o4
+) dhe duke vonuar hapjen e valvols s thithjes (duke mar nj
mbibulim negative) fig. 4.27 dhe duke mbetur n cilindr nj sasi gazesh
t djegura.












Fig.

Riqarkullimi i jashtm mund t realizohet me an paisjesh t cilat mund t
klasifikohen n baz t parametrave t mposhtm:

1) Temperaturs e EGR e cila mund t jet e lart n.q.s ato kthehen n cilindr
pa nj ulje t temperaturs s tyre ose pa kaluar n nj ftohs (kmbyes
nxehtsie) fig. 5.13 dhe 5.14






Shkarkim
Shkarkim
Hyrje Shkarkim Hyrje
Hyrje
Shkarkim
Shkarkim Hyrje














Fig. 5.13 Paraqitja skematike e nj sistemi EGR n nj motor me turbofryrje me qarkullim t
shkurtr: 1-kolektori i shkarkimit; 2-turbin; 3-paisje post trajtuese; 4-shkarkimi n
atmosfer; 5-thithja e ajrit t freskt; 6-kompresor; 7-intercooler (ftohs); 8-kmbyes nxehtsie;
9-EGR valve; 10-kolektori i thithjes

Ftohje n kmbyesin 8 bhet deri n at temperatur q nuk on n problemin
e kondensimit t acideve.

2. Presionit i EGR; n nj motor diesel me turbofryerje mund t jet i lart kur
ato produktet e djegies q kalojn n EGR nuk futen pr zgjerim n turbin.
Ato direct sa dalin nga cilindri kalojn n nj kmbyes nxehtsie pr ftohje
dhe q ktej n valvola EGR ku przihen me ajrin e freskt q vjen nga
kompresori fig.5.13. Ato mund t jen edhe me presion t ult kur gazet e
djegies zgjerohen n turbin prpara se t kalojn n EGR fig. 5.14.












Fig. 5.14 1- kolektori i shkakrimit; 2-turbin; 3-posttrajtues; 4-shkarkimi jasht;
5-kmbyes nxehtsie; 6-thithja e ajrit t freskt; 7-E.G.R valvel;
8-kompresori; 9-intercooler; 10-kolektori i thithjes

3. Sipas rrugve s gazeve t ricikluara kemi me rrug t shkurtr EGR ku
gazet e djegies drejtohen direkt n valvoln EGR fig. 5.13. Egzistojn edhe
sisteme me rrug t gjat kur ata bjn gjith rrugn e shkarkimit deri n
turbin fig. 5.14 dhe pas valvols EGR kalojn n kompresor bashk me
ajrin e freskt.

N motort diesel, fuqia nuk rregullohet me an t farfalls droseluese;
kshtu q n ngarkes t pjesshme shpesh n kolektorin e shkarkimit nuk ka
nj renje presionit t mjaftueshme pr t lvizur gazet e djegies drejt cilindrit
si ndodh n motort me NE.
Kshtu n fig. 5.13 valvola EGR shpesh ndihmon n krijimin e nj difernce
presioni t mjaftueshme pr ti lvizur gazet drejt sistemit t thithjes. kjo mund
t arrihet me an t veprimeve t ndryshme si:

a) nprmjet nj droseli duke droseluar rrymn n kolektorin e thithjes
b) duke prdorur nj difuzor me depresion n seksionin minimal
c) duke prdorur nj ezhektor etj

Megjithat do zgjidhje (fig. 5.13 dhe 5.14) ka veorit e veta q i bjn t
preferueshme pr aplikime t ndryshme. P.sh. zgjidhje me presion t lart, me
rrug t shkurtr (fig. 5.13) duke qn se gazet e sapo dala nga kolektori i
shkarkimit jan me presion t lart nuk ka nevoj t komprimohen (pra
redukton energjin q duhet pr komprimim e tyre bashk me przjerjen e
freskt); shmanget ndrkoh reziku i kondensimit acid n kmbyesin e
nxehtsis dhe mbushjen e interkulerit me papastrti.
Ndrsa po t analizojm skemn e rrugs s gjat me presion t ult, fig.
5.14 mund t themi se riqarkullojn nj djegie gazesh t djegura t pastr
sepse ato merren pas trajtimit prfunduts, duke krkuar nj kmbyes
nxehtsie me nj siprfaqe aktive m t vogl dhe duke siguruar nj przierje
uniforme t gazeve q riciklohen me ajrin e freskt.

5.3.4 Formimi i grimcave t ngurta

PM Particulate Matter Quhen kshtu grimcat e karbonit (bloza) q
formohet si rezultat i djegies jo t plot t lnds djegse dhe dalin jasht
cilindrit n form grimcash t ngurta t shprndar n tymin (gazet) e
shkarkimit.
Proesi i formimit t tyre fillon gjat djegies n cilindr t motorit dhe
vazhdon zhvillimin e tyre deri n dalje n atmosfer duke ndryshuar
vazhdimisht prbrjen e tyre dhe dukshmrin. Parakushtet e formimit t tyre
jan krijuar q n dhomn e djegies n proesin e djegies n fillim t tij n
brthamn e sprajtit. Kjo sht nj zon me shum pak oksigjen dhe djegia
ndodh n difuzorin e flaks. Molekulat e lnds djegse (me nj raport H/C ~
0,2) ndodhen nn nj flluks t madh nxehtsie n munges t oksigjenit. Ato
fillojn t shkatrohen prej efektit termik (piroliza) dhe progresivisht humbasin
hidrogjen, duke prodhuar molekula komplekse t atomeve t karbonit t varfr
n hidrogjen (me nj raport H/C ~ 0,1). Kto para produkte hyjn n reaksion
me hidrokarburet e pangopura dhe radikale me sasi t pakt hidrogjeni, duke

Hidrokarbur i
kondencuar
Avuj t
hidrokarbureve
Fraksione organike
t tretshme
Hidrokarbur i
kondencuar
Fraksionet e
ngurta
Sulfate
Hidrokarbur i
adsorbuar
formuar berthamat e para (kryesore) me prmasa t rendit t manometrit (nm)
n diametr.
Gradualisht kto brthama fillojn me zmadhohen prmes nj proesi t
mbivendosjes n siprfaqen e tyre duke u atashuar (ngjitur) n t karbon dhe
duke formuar topa sferike me diametr m t vegjl deri n 50nm.
Zakonisht kto produkte n form sferike qndrojn pezull n gazet e
shkarkimit; nj pjes e tyre mund t bashkohen s bashku, koagulohen ose
grumbullohen n pjesn m t madhe (kryesisht n prmasa 50100 nm).
N do stad t proesit t formimit t tyre (molekula berthamor ose grimcor)
n se ato qndrojn pr nj kohe t gjat n siprfaqe me temperatur t lart
dhe n prani t oksigjenit ose substancave oksigjenike ato do t digjen duke
formuar emisione gazesh si CO dhe CO2.
Ndrkoh, prbrja e emisoneve finale t grimcave q lirohen prej motorit do
t varet nga balanca midis ktyre dy proeseve t kundrt me njri tjetrin
formimet t grimcave dhe shkatrimit t tyre prmes proesit t oksidimit t
tyre.
Gjat proesit t shkarkimit, kur temperature ulet posht 500C, grimcat
(bloza) mbulohet me kompnente t gazeve t shkakrimit me presion t ult
avullimi ( t till oksigjene ose hidrokarbure aromatike polynuclera, sulfate,
dioksid azoti, uj etj). do njsi prej tyre i absorbuar prej poreve t grimacve
(blozs) ose ikondensuar n t.
Ndrkoh kur grimcat dalin n kolektorin e shkarkimit, si tregohet n fig.
5.15, formohet nj mas (grumbull) i substancave karbonike (me nj diametr
t prbashkt 1530 nm), n nj form komplekse t mbuluar prej
kompotenteve t absorbuar ose t kondensuar n siprfaqen e tyre.




















Fig. 5.15 Prezantimi skematik i strukturs s grimcave t ngurta Diesel


N kt przjerje sht e dallueshme nj mas e prbr nga fraksione t
ngurt (SOL) kryesisht t prbr nga karbon dhe nj mas e perbr nga
fraksione organike t tretshme (SOF) q mund t veohen nga SOL me
kryesisht si dikton metan ose nj pzjerje benzini dhe etanoli.
Raportet e gjendjes s SOL dhe SOF varen nga kushtet e puns t motorit.
N rregjimet me ngarkes t pjesshme dhe shpejtsi t ult SOF jan prevalente
por ato reduketohen n 1520% t mass totale kur motori punon n ngarkes
t plot dhe rregjim shpejtsi t plot.
Analiza kimike e ktyr produkteve tregon se ato kryesisht formohen nga nj
djegie jo e plot e lnds djegs por edhe vaji lubrifikues ndikon n to. Grimcat
e blozs kan nj form t rregullt (n form tufe, zinxhir etj) si tregohet n
fig.5.16 por kryesisht josferike.
















Fig. 5.16 Imazhe mikroskopike t grimcave t ngurta Diesel

Zakonisht pr t krijuar nj ide mbi prmasat e tyre futet kuptimi i diametrit
ekuivalent Dp q sht diametri i j grimce sferike me t njjtin volum siprfaqe
ose sjellje dinamike etj.
Referenca varet nga teknika e matjes.
Eksperimentet e bera si n motora diesel t ndryshm dhe q pranojn n
kushte t qndryeshme pune ashtu dhe n motor t destinuar pr prova
laboratorike tregon q diametric ekuival;ent luhatet n nivelet 10 deri 10
4
nm.
Duke u bazuar n numrin e grimcave dhe peshn e inflyencs s tyre
shperndarja e tyre (fig 5.17) mund t jet n tre grupe:



















Fig. 5.17 Shperndarja e grimcave PM sipas permasave n motor Diesel

1) Berthama t vetme (Dp < 50 nm) numri i t cilave s ht i madh por ato
japin nj kontribut t vogl n masn totale. N fig. 5.17 shohim q
prqndrimi maksimal sht i PM me Dp = 10 30 nm.
2) PM ((Dp = 50 1000 nm) t cilat formohen nga bashkimi i disa brthamave.
Ato jan m t pakta n mur se grupi i par, por japin nj kontribut m t
madh n masn totale. Prqndrimin m t madh kan grimcat me Dp ~ 100
500 nm.
3) PM e aglomeruara t cilat nuk jan nj produkt direkt i djegies (Dp > 1000
nm).

Kryesisht ato formohen prej depozitimeve t blozs n valvola ose siprfaqe t
dhoms s djegies t cilat shkputen nga siprfaqet splide dhe dalin jasht me
gazet e shkarkimit.
Kjo sasi sht e vogl dhe po kshtu kan nj kontribut t vogl n
prqndrimet e PM-ve.
Nga pikpamja e impaktit ambiental, PM prve iritimit t syve, organeve t
frymarjes, ato lirojn substance kancerogjene, japin efekte mutagjenike
veanrisht n bronkot dhe mushkrit. Kjo i atribohet kryesisht
hidrokarbureve policiklike aromatike (PAH) t fraksioneve t tretshve t
adsorbuar n grimcat e karbonit.
Referuar fig. 5.17 pr kontrollin PM prdoren kuptimet e mposhrme:

1) PM 10 i referohet grimcave me prmasa t mdha ku prfshihen t gjith
grimcat diametrik ekuivalent i t cilave sht Dp <10 m = 10
4
nm.
2) PM 2,5 inkludohen vetm grimcat e vogla d.m.th. ato me Dp < 2,5 m =
2500 nm.
3) PM ultra t vogla kur Dp < 100 nm.
4) Nano PM (nanogrimcat) ku Dp < 50 nm


P
e
r
q

n
d
r
i
m
i

n
o
r
m
a
l

Numri i peshs

Nanogrimca
Grimca t vogla
Grimca ultra t vogla
Grimca Berthama
Aglomeruara
Numri i peshs
Me uljen e prmasave, grimcat bhen m t rezikshme sepse qendrojn
pezull n ajr dhe rritet propobaliteti i kalimit t tyre n sistemin aspirator t
qenjeve njerzore, veanrisht t rezikshme jan nanogrimcat me ato me
prmasa t vogla.
Legjislacioni korent rreth PM kufizon masn e tyre, por numri dhe permasat
e tyre duhet t futet n legjislacionin e ardhshem. (Pra jo vetm masa)

5.3.4 Kontrolli i PM-ve

Perberja finale e grimcave varet nga ballanca ndrmjet dy proeseve t
kundrta me njri tjetrin. Nga njra an formimi i tyre nprmjet proesit t
brthamizimit, rritjes s siprfaqes dhe proesit t agregacionit t grimcave t
karbonit dhe nga ana tjetr mundsia e shkatrimit t tyre nprmjet
proeseve t oksidimit. Proesi i formimit t PM mund t mbahet nn kontroll
nprmjet:

1) Uljes s sasis s lnds djegse t paprzjer me ajrin n momentin sapo
fillon djegia si edhe nprmjet raportit optimal ajr/lnd djegse n
kuptimin lokal. Kto parametra mund t mbahen n vlera optimal duke ulur
(zvogluar) vonesn e ndezjes (djegies), periudha e induksionit (duke
kontrolluar NC; shkalln e shtypjes dhe kohzgjatjen e injektimit) si edhe
duke prdorur injektor t tipit multiplai (me nj shperndarje optimal n koh
t lnds djegse t anjektuar).
2) Duke rritur shkalln e przjerjes s ajrit me lndn djegse nprmjet rritjes
s turbulencs s ajrit (optimizimi i gjeometrises s kolektorit t thithjes dhe
konstruksionet t dhoms djegies) dhe duke prmirsuar karakteristikat e
sprajtit (kontrolli i atomizimit t lngut n grimca sa m t imta nprmjet
rritjes s presionit t injektimit dhe zvoglimit t vrimave t injektorit) si
edhe nprmjet nj penetrimi sa m t thell t lnds djegse.
3) Duke ulur temperaturn e dhoms s djegies nprmjet raportit ajr/lnd
djegse; raportin e kompresionit dhe at t superfryerjes; gradientin e
lirimit n koh t sasis s nxehtsis (kryesisht duke kontrolluar ligjin e
injektimit) kontrolli i humbjeve t nxehtsis n sistemin e ftohjes etj.

Oksidimi i mvonshm i PM-ve q formohen gjat pjess kryesore t proesit t
djegies kontrollohet prej:

1) Disponueshmria e oksigjenit, kjo kryesisht kontrollohet nga raporti ajr-
lnd djegse dhe nga turbulenca q formohet gjat proesit t djegies (p.sh.
nga gjeometria e pistonit) gj e cila influencon n shkalln e przjerjes s
gazeve t djegies me ajrin e mbetur.
2) Temperaturs s gazeve t djegies e cila ndikon n raportin e lirimit t
sasis nxehtsis (d.m.th. ligji i injektimit) dhe n at pjes t ciklit t puns
ku gazet e djegies przihen me ajrin, pr shkak t uljes s temperaturs gjat
procesit t zgjerimit.


Struktura e ???????
Grimcat n filtr
Gazet e
Shkarkimit

Gazet e
Shkarkimit

Grimcat
Kanal i filtrit
Gazet e
filtruar
Gazet e
filtruar
3) Kohs n dispozicion pr reaksionet e oksidimit t PM-ve, sepse proesi
sigurisht sht i kontrolluar kinetikisht. Ndrkoh ky parametr ndikon n
at pjes t ciklit t puns kur przihen gazet e djegies me ajrin si edhe n
regjimin e shpejtsis.

Fatkeqsisht shum nga veprimet ndrhyrse pr ti reduktuar PM ojn n
rritje t konsumit t lnds djegse. Prandaj disa produkte PM pranojn t
egzistojn pr t ulur konsumin e lnds djegse. Pr kt arsye pastrami i
emisioneve shkarkuese sipas standarteve bhet nprmjet nj proesi t
ashtuquajtur post trajtim n sistemin e shkarkimit.

5.3.5 Proesi post-trajtim

Dy nga ndotsit m kryesor t motorave diesel q jan PM dhe oksidet e
azotit mund t trajtohen n kuptimin e reduktimit nprmjet nj proesi post
trajtues pas daljes s emisioneve nga cilindri i motorit fig. 5.18.
Nj nga metodat m eficente pr reduktimin e PM sht fillimi i gazeve t
djegies q dalin nga cilindri. N fig. 5.18 sht paraqitur nj filtr i PM (DPF
Diesel particulate filtr)




















Fig. 5.18

N t gazet kalojn n nj mjedis poroz. Grimcat me t mdha se poret
mbeten n rjetn e filtrit kur gazet kalojn prmes mureve t tij PM-t
grumbullohen n filtr dhe ky i fundit duhet periodikisht t pastrohet prej
depozitimeve t oksidit karbonit.



1 - Akumulimi
2 Ndezja e depozitimeve
3 - Regjenerimi
4 Filtr i pastr











Fig. 5.19 Filtr me haje (vrima) qeramike pr PM-Diesel

Duke qn se kta filtra DPF kryesisht jan nn veprimin e temperaturave t
larta pergatiten prej qeramike ose element metalike n form hajesh bletsh fig.
5.189; n t cilt gjysma e celulave jan t mbyllura n hyrje dhe gjysma tjetr
jan t mbyllura n dalje. Emisionet dalse hyjn n nj kanal dhe drejtohen
n fundin e mbyllur t ktij kanali duke dal nga filtri nprmjet kanali ngjitur
me t.
Kur filtri sht i mbushur me papastrti renja e presionit sht e madhe. Ky
element ndikon n performancn e motorit dhe kur ky ndikim sht i rritur
filtri duhet pastruar si tregohet n fig.5.20.















Fig. 5.20 Cikli i akumulimit t blozs; ndeje e depozitimeve; dhe regjenerimi i nj DPF

Nj an tjetr negative sht fakti q PM digjen n rreth 600C, e cila sht
nj vler normale e temperaturs s gazeve n shkarkim e cila n ngarkesh t
pjesshme sht rreth 300C. Kshtu q konstruktort marrin masa pr
regjenerimin (pastrimin) e ktyre lloj filtrash nga PM. Prdoren teknilogji t
ndryshme t cilat po i permndim m posht:
S pari permendim teknologjin e shtesave t ndryshme (zakonisht okside
ceriumi). Kto shtesa hidhen n lndn djegse pr t transformuar gjat

Gazet e
shkarkimi
Gazet e
filtruar

Gazet e filtruar
Gazet e shkarkimit
Grimca
CeO2

Pompa e
injektimi
t
Sistemi i
kontrollit
Injektor
kontrolli
Pompa
ushqyese
t
Niveli
Shtesat n
rezervuar
Shuars
zhurme
Filtri i
grimcave PM
Oksiduesi
katalitik

p sensor
Depozita
karburantit
para
injek
zhvill
injek
post
injek
proesit t djegies komponimet kimike fig.5.21 t cilat gjat shkarkimit
mblidhen n filtr. Pr shkak t ktyre shtesave temperature e ndezjes
(flakrimit) t depozitimeve ulet (n rreth 450C).

















Fig. 5.21 Prezantimi skematik i kriprave t ceriumit n grimcat karbonike

Kjo teknologji mund t prdoret gjithashtu edh pr lndn djegse Diesel
me permbajtje t lart squfuri [deri n 300 ppm]. Megjithat sulfatet e formuar
gjat regjenerimit mud t bllokojn n mnyr t pakthyeshme filtrin (t dal
jasht prdorimit). Ndrkaq nj prmbajtje e ult e squfurit rrit jetgjatsin e
filtrit.
Fig. 5.22 tregon planin e vendosjes s pajisjeve t ksaj teknologjie.
















Fig. 5.22 Plani i vendosjes s impiantit regjenerativ me shtesa t
lnds djegse n rezervuarin e saj

Gazet e
filtruar
Gazet e
shkarkimit
Oksiduesi
katalitik
Depozitimet
e PM
Filtri i PM

Kur lnda djegse e re futet n serbator (ku e furnizojm mjetin), athere
hedhim edhe shtesat (1520 ppm). Gjat puns s motorit, grimcat mblidhen
bashk me CeO2 n filtr. Kur renja e presionit te kolektorin e shkarkimit rritet
deri aq sa ndikon n prishjen e perfomancs normale t motorit, sistemi i
kontrollit fillon proesin e rigjenerimit i cili konsiston ne nj post injektim duke
djegur lndn djegse suplementare gjat kohs s zgjerimit dhe shkarkimit
duke rritur pra temperaturn e gazeve n shkarkim. Pr m tepr n filtr ka
nj oksidues katalik, i cili djeg CO dhe HC q jan presente n gazet n
shkarkim duke rritur temperaturn e tyre n nivelin rreth 450C t
mjaftushme pr djegie t PM t depozitave (pr shkak t prezencs s CeO2).
Kjo teknologji sht konceptuar s pari n laborator, dhe m tej n motor t
vendosura n mjetet rrugore.
Nj teknologji tjetr e prdorur sht ajo e materialeve katalitike t cilt bejn
oksidimin nprmjet NO2 t grimcave PM t depozitave n rreth 500C. Para s
gjithash NO e cila sht presente n gazet n shkarkim oksidohet n NO2. Ky
proes ndodh n filtr (pr shkak t materialeve katalike n muret e filtrit
fig.5.23) ose n nj oksidues katalitik t vendosur n filtr.


















Fig. 5.23 Grupi pastrajtues i prbr nga konvertues katalitik dhe nj filtr
katalitik i cili bn tre reduktime t PM, HC dhe CO.

N do rast NO2 sht nj oksidues i cili bn t mundur fillimin n rreth
500C t proesesit t djegies (i cili m von bhet vet i qndrueshm) t
shtresave t PM t mbledhura n muret e filtrit.
Ky grup trajtuesi (post trajtuesi) sht i aft t konvertoj m shum se 90%
t PM; t HC t padjegur dhe CO n uj dhe CO2. Ndrkoh pr t realizuar
heqjen apo pastrimin nga depozitat e grimcave sht e nevojshme t bhet
edhe:

Gazet e
shkarkimit
Gazet e
shkarkimit
Gazet e
shkarkimit
Ure
Ure
Ure
OX-oksidues

HY-element
oksidues

1. Motori t prurjes pr nj interval kohe t konsiderueshm (>50%) me
temperatur t gazeve shkarkuese me shum se 300C.
2. Raporti NOx/PM (n mas) ne gazet n shkarkim t jet m tepr se 20.
3. Perdorimi i lndve djegse pa squfur (permbajtja e squfurit < 10 ppm) me
qllim pr t siguruar nj shmangie t helmimit t katalizatorit)

N se nuk realizohen kushtet e msiprme athere lind nevoja q depozitimet
e PM t digjen herpashere. Kjo proedur bhet duke punuar motori n
ngarkes t lart, injektim t vonuar t lndve djegse n kohn e zgjerimit
dhe shkarkimit, (post injektimi etj).
Po kshtu oksidet e azotit NOx duhet vendosur (larguar) nprmjet nj
trajtimi post katalitik. Nj rrug sht reduktimi selektiv katalitik (shkurtimisht
quhet selektiv katalic reduktion (SCR i NOx nprmjet amonjakut (NH3) i
prdorur tani n motort diesel t automobilave. Fig.5.24 tregon tre skema t
ktyre tipeve komplekse te konvertuesve katalik. M.q.s. amoniaku sht
helmues sht m e prshtatshme t prdoret ure (CO(NH2)2). N elementin e
par t katalizatorit (HY) urea transformohet n amoniak dhe CO2 me an t
proesit t hidrolizs. Pas ksaj n SCR, amoniaku kombinohet me oksigjenin e
NOx duke u reduktuar n N2.




















Fig. 5.24 Skema e transformimit SCR pr reduktimin e NOx me an t ures

Si shihet nga skema e msiprme transformuese (skema 2) element
prfundimtar sht H2O dhe azoti i lir N2. Nj konvektues i till sht me nj
efient t ult n ngarkes jo t plot t motorit, sepse gazet n shkarkim jan
t ftohta n kto rregjime. Efienca konvertive rritet nse nj element oksidues
(HY) futet n skem (skema 3). N kt element (HY) NO dhe produktet t tjera
t djegies jo t plot oksidohen duke rritur temperaturn e gazeve n shkarkim.


Ushtrim mbi Emisionet Ndotse:

1. Nj M.D.B. karburator me

sht projektuar pr nj automobile

me fuqi mesatare dhe q punon me lnd djegse me dhe

N nj situat lvizjeje n nj qytet me trafik konsumon

Duke supozuar q motori punon n rregjim me

me Euro 6 gjeni:

- konsumi e lnds djegse dhe masn e gazeve pr km
- prqndrimet e CO, HC dhe NOx n gazet n shkarkim pas konvertuesit
katalik
- masn/km dhe pr qndrat e CO, HC dhe NOx n gazet e shkarkimit
prpara konvertuesit katalik duke supozuar q elementt mesatar jan

dhe

- Emisionet totale gjat 10 minutave t para t motorit
(

) pas nisjes n t ftoht duke supozuar q koha e

ndezjes (flakrimit) t katalikut (vlera mesatare pr t tre ndotsit) sht

- Prqndrimi mesatar i CO, HC,NOx dhe PM n gazet e shkarkimit kur
motori vihet n nj mjet (1,3 TD) me

dhe


Zgjidhje:

1. Nga konsumi i lnds djegse gjejm masn e lnds djegse pr
km:

Duke supozuar q motori punon n kushte staikometrike athere masa e
ajrit dhe e gazeve sht:

2. Sipas standartit Euro 6 kemi:

dhe

N kt kuptim prqndrimet e CO, HC dhe NOx n gazet e shkarkimit pas
trajtimit n konvertuesin katalitik n % n mas dhe n ppm do t jen:

( )
( )

( )

( )

3. Masat e emisioneve ndotse prpara konvertuesit katalitik jepet (si )

( )
( )
( )
( )


Prbrja e gazeve shkarkues prpara konvertuesit katalitike sht:

( )
( )

( )

( )

4. Rruga q prshkruan mjeti pr 10 minuta do t jet

( )

por gjat 100 sek t para q sht koha e venjes n pun t katalizatorit (pjesa
e rrugs e ashtuquajtur e ftoht) dhe pjesa e rrugs s nxeht (ngroht) ato
ndodhen n:

Gjat 10 minutave t lvizjes me katalizator t ngroht, emisionet totale
ndotse do t jen:






N rastin e motorit t ftoht, duke supozuar se

pr 100 sek. e para dhe

gjendje e ngroht vazhdon pr 500 sek.(gjithsej 600 sek = 10 minutat e para)
athere emisionet ndotse totale jan:

()
()
()


5. N rastin e motorit diesel, konsumi pr km sht:

( )

Duke supozuar se motori punon n trafikun qytetar me nj raport ajr/lnd
djegse

(sepse n diesel ndryshon lnda djegse dhe

)
athere masat prkatse do t jen:

Standartet e EURO 6 Diesel jan:





Athere prqndrimet e CO; HC dhe NOx n gazet e shkarkimit n % n mas
dhe ppm jan:

( )
( )

( )

( )