Professional Documents
Culture Documents
LEKSIONI 1
Dr. Mirel MICO
ATMOSFERA ‐ ROLI I SAJ
ATMOSFERA ROLI I SAJ
• Atmosfera eshte nje makine termodinamike
j
gjigande.
• Nga gjendja e saj energjitike varet meteorologjia
dhe ndryshimet klimatike
dhe ndryshimet klimatike.
• Atmosfera e tokes ka nje rol te dyfishte :
a) ushqen jeten ne toke sepse perben nje shtrese
ushqen jeten ne toke sepse perben nje shtrese
vitale ne te
b)) sherben si mbulese mbrojtese persa i perket
j p p
veprimeve te demshme te hapesires jashte
tokesore .
ATMOSFERA ‐ ROLI I SAJ
ATMOSFERA ROLI I SAJ
• Roli jetesor mbrojtes i atmosferes qendron ne
j j q
perthithjen prej saj te mjaft rrezeve kozmike si
dhe te nje pjese te rrezatimeve diellore duke
mbrojtur ne kete menyre organizmat e ndryshme
mbrojtur ne kete menyre organizmat e ndryshme
nga veprimet e demshme te ketyre rrezeve.
Atmosfera nuk lejon qe te mberrijne ne
siperfaqen e tokes nje pjese e mire e rrezatimeve
i f t k j j i ti
elektro‐magnetike me origjine diellore, sidomos
rrezet ultraviolet me gjatesi vale nen 300 nm, por
gj ,p
atmosfera lejon kalimin e rrezatimit ultra‐violet te
dukshme(vizibel) dhe infra te kuqe ne diapazonin
300‐2500
300 2500 nm si dhe radiovalet 0.01
nm si dhe radiovalet 0 01‐40
40 µ.
µ
ATMOSFERA ‐ ROLI I SAJ
ATMOSFERA ROLI I SAJ
• Nje rol tjeter i rendesishem i atmosferes konsiston ne faktin se
nepermjet saj realizohet transporti i ujit nga oqeanet ne toke (cikli i
ujit). Ne kete menyre atmosfera sherben si nje pajisje kondensuese
ne kaldajen gjigante diellore.
• Roli jetesor mbrojtes i atmosferes qendron ne perthithjen prej saj te
mjaft rrezeve kozmike si dhe te nje pjese te rrezatimeve diellore
duke mbrojtur ne kete menyre organizmat e ndryshme nga
veprimet e demshme te ketyre rrezeve
• Nje veprim tjeter i atmosferes eshte riabsorbimi i rrezatimeve infra‐
j p j
kuqe te emetuara nga siperfaqja e tokes duke penguar shperhapjen
e rrezeve X ne hapesire. Ne kete menyre temperatura e tokes
mbahet pothuaj ct ne intervale relativisht te vogla (ky eshte efekti
sere).
sere)
• Se fundi atmosfera e tokes sherben dhe si nje rezervuar per shume
substanca ndotese kryesisht ne trajte te gazte si SO2, oksidet e
azotit, CFC (substanca qe perdoren ne pajisjet ftohese).
, ( q p p j j )
Ndertimi i atmosferes
1. Troposfera
Eshte shtresa me e ulet qe shtrihet deri ne 10 – 15 km
nga siperfaqja e tokes. Kjo lartesi eshte e ndryshueshme
dhe varet nga gjeresia gjeografike ( me e madhe ne
ekuator dhe me e vogel ne pole ) dhe nga stina ( sepse
ndryshon pozicioni i tropopauzes ) Troposfera ka
ndryshon pozicioni i tropopauzes ). Troposfera ka
ndikimin kryesor ne motin dhe klimen ne toke. Shume
prej substancave ndotese te atmosferes emetohen dhe
shperndahen pikerisht ne kete shtrese. Veçori
karakteristike ne troposfere eshte se temperatura
zvogelohet me rritjen e lartesise derisa arrin nje
minimum 215° K
minimum 215 K = ‐ 60
60° C.
C.
2. Stratosfera
Ndodhet mbi tropopauze ku temperatura fillon te rritet
duke arritur nje maksimum prej 275° k ne lartesine rreth
50 km ku ndodhet stratopauza. Rritja e temperatures
shkaktohet nga nga absorbimi i rrezeve uv nga ozoni,
perqendrimi i te cilit eshte 10ppm
perqendrimi i te cilit eshte 10ppm .
3. Mezosfera
Ndodhet mbi stratopauze ku kemi ulje te temperatures
duke arritur ne nje vlere minimale – 92° C ne lartesine
rreth 85 km ku gjendet mezopauza .
f
4. Termosfera
Kjo shtrese shtrihet ne lartesine 85 – 400 km ku verehet
nje rritje e theksuar e temperatures.
Presioni. Ne dallim nga temperatura, presioni atmosferik
ulet ne menyre te vazhdueshme pothuaj ne menyre
eksponenciale me rritjen e lartesise nga siperfaqja e toke,
fakt i cili tregohet ne grafikun
fakt i cili tregohet ne grafikun
Perberja kimike e atmosferes
Perberja kimike e atmosferes
• Shtresat e atmosferes dallohen dhe nga perberja kimike e
cila ka pesuar ndryshime gjate proçesit te formimit te
planeteve duke arritur ne nje ekuiliber ne periudhat e
fundit. Kufijte ndermjet shtresave jane relativisht te
d ll h
dallueshme sepse perzjerja ose difuzioni midis tyre ndodh
j j dif i i idi t d dh
ngadale . Kjo diference ne perberjen kimike ndodh per keto
arsye :
a) forces terheqese te tokes qe detyron atomet e renda te
)f t h t t k d t t t d t
zbresin me poshte duke patur atome dhe molekula te lehta
ne shtresat me siper .
b)
b) reaksioneve kimike ndermjet perberesve te atmosferes,
ki ki ik d j t b t t f
veçanerisht reaksioneve fotokimike nen veprimin e
rrezatimeve diellore dhe kozmike, te cilat jane me te
fuqishme ne shtresat e jashtme
fuqishme ne shtresat e jashtme .
Gazet atmosferike te cilet marrin pjese
ne filtrimin e rrezatimeve diellore jane :
ne filtrimin e rrezatimeve diellore jane :
• Ozoni absorbon rrezatimin ultraviolet dhe filtron
rrezatimin diellor ultraviolet ne lartesi te medha.
• Avujt e ujit absorbojne rrezatimin infra te kuqe ( 0.8 ‐
40
4.0 μm ). Per shkak te abondances se tij dhe bandes se
) P hk k t b d tij dh b d
gjere te absorbimit, avujt e ujit luajne nje rol ne
riabsorbimin e rrezatimeve tokesore infra te kuqe.q
• Dioksidi i karbonit absorbon rrezatim me gjatesi vale
rreth 15 μm,
• Gazet e tjere gjurme absorbojne rrezatim infra te kuq
ne gjatesi vale ne te cilat CO2 dhe uji jane transparente.
Tipet e reaksioneve kimike ne
atmosfere
f
• Keto reaksione zhvillohen si rezultat i bashkeveprimit te
perberesve te atmosferes me rrezatimet diellore si dhe
te grimcave me energji te larte qe emetohen prej tij.
Ato gjithashtu shpjegojne disa nga ndryshimet ne
gj pj g j g y
perberjen kimike si dhe mjaft nga dukurite qe verehen
ne atmosfere .
• Speciet me aktive dhe me te paqendrueshme qe
Speciet me aktive dhe me te paqendrueshme qe
marrin pjese ne shumicen e proçeseve kimike jane
molekulat e eksituara nga absorbimi i rrezatimeve
elektromagnetike psh NO2, O
elektromagnetike psh NO O2 dhe N
dhe N2, radikalet e lira si
radikalet e lira si
psh HO‐, H3C‐, HOO‐, HOC‐, disa jane ne trajte atomike
ose fragmente molekulash te ngarkuara .
Tipet e reaksioneve kimike ne
atmosfere
f
• 1 Fotodisocijimi
Reaksioni me kryesor qe ndodh ne atmosfere eshte ai i disocijimit te O2
nga absorbimi i rrezeve ultraviolet. Vlera maksimale e gjatesise se vales qe
shkakton disocijimin e O2 ne atome mund te llogaritet duke u nisur nga
energjia e lidhjes se molekules se tij qe rezulton 242 nm (maksimale).
Absorbimi gradual rrezatimit ultraviolet nga O
b b d l l l 2 ben qe vetem nje pjese
b
shume e vogel e tij te arrije ne toke.
Nje proçes tjeter qe mund te ndodhe eshte ai i fotodisocijimit te ujit :
O = H+ + OH
H2O = H + OH‐
OH‐ = H‐ + O
Permbajtja e H2O ne shtresat e larta te atmosferes eshte shume e vogel,
psh ne 30 km perqendrimi i ujit eshte 3 ppm, prandaj ky reaksion ka
rendesi dytesore .
d id
Ka mendime qe reaksioni i fotodisocijimit te ujit ka luajtur nje rol te
rendesishem ne formimin e atmosferes se O2 ne toke ne periudhat e
hershme
Tipet e reaksioneve kimike ne
atmosfere
f
• Jo
Jonizimi
Prania e elektroneve dhe e joneve ne shtresat e
pj g p ç
larta te atmosferes shpjegohet me proçesin e
jonizimit te molekulave. Prania e joneve ne lartesi
mbi 50 km eshte aq mbizoteruese sa qe shtresa
mbi te quhet jonosfere . Jonizimi i molekulave
bi t h tj f J i i ii l k l
mund te ndodhe per dy arsye :
a) nga veprimi i rrezeve uv te diellit
a) nga veprimi i rrezeve uv. te diellit
b) nga veprimi i tufes se elektroneve dhe
protoneve me energji te larte qe vijne nga dielli
protoneve me energji te larte qe vijne nga dielli.
Tipet e reaksioneve kimike ne
atmosfere
f
• Fotojonizimi
Fotojonizimi i molekulave kerkon energji me te madhe se
fotodisocijimi prandaj fotonet qe shkaktojne jonizimin e molekulave
i takojne zones ultraviolet me gjatesi vale shume te vogel ose
frekuence shume te madhe Ne kete menyre kjo pjese e rrezatimit
frekuence shume te madhe. Ne kete menyre kjo pjese e rrezatimit
diellor pengohet ne shtresat e larta te atmosferes duke mos arritur
ne siperfaqen e tokes. Jonet molekulare qe fitohen si rezultat i
fotojonizimit kane aftesi reaguese shume te madhe. Ato mund te
marrin pjese ne mjaft reaksione kimike te rendesishme ku
i j j ft ki ki ik t d ih k
permendim tre tipe:
• reaksionet e rikombinimit me disocijim
reaksionet e rikombinimit me disocijim
• reaksionet me kalim te ngarkeses
• reaksionet e shkembimit
Shembull
• Menyrat e shprehjes se koncentrimit te ndotjes se ajrit jane:
C C g / m 22,4 10
3
3
m 3 / mol
ppm
M g / mol
Ne tabelen e meposhteme jane dhene perqendrimet:
Ne tabelen e meposhteme jane dhene perqendrimet:
[CO] = 30 mg/m3
[NO2] = 400 g/m3
[SO2] = 350 g/m3
[O3] = 200 g/m3
• masa molare e NO
l O2 = 14+2x16 = 46 g/mol
2 6 6 / l
400 10 6 g / m 3
NO2 22.4 10 3 m 3 / mol 195 10 9 195 ppb
46 g / mol
• masa molare e SO2 = 32+2 x 16 = 64 g/mol
350 10 6 g / m 3
SO2 22.4 10 3 m 3 / mol 122,5 10 9 122,5 ppb
64 g / moll
• masa molare e O3 = 16 x 3 = 48 g/mol
O 200 10 g / m 22.4 10 3 m 3 / mol 93.3 10 9 93 ppb
6 3
3 48 g / mol