1

EUT 231 RETM YNTEMLER

Do.Dr. Murat VURAL
T Makina Fakltesi
2
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
METAL DKMNN ESASLARI
1. Dkm Teknolojisine Genel Bak
2. Istma ve Dkme
3. Katlama ve Souma
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
3
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Katlatrma Yntemleri
Balang malzemesi, ya bir svdr ya da yksek
derecede plastikletirilmitir ve malzemenin
katlatrlmas sayesinde bir para oluturulur
Katlatrma yntemleri, ilenen mhendislik
malzemesine gre snflandrlabilir:
Metaller
Seramikler, zel camlar
Polimerler ve polimer matrisli karma malzemeler
(PMCler)
4
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
ekil 10.1 Katlatrma yntemlerinin snflandrlmas
Katlatrma
yntemleri
Metallerin
dkm
Cam ileme
Polimer ve PMC
lerin imalat
Bozulabilir kalba
dkm
Kalc kalba
dkm
Ekstrzyon ve
ilgili yntemler
Enjeksiyonla
kalplama
Dier kalplama
yntemleri
PMCler iin zel
yntemler
Kum dkm
Dier dkm
yntemleri
5
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkm
Erimi metalin, kalp boluunda katlaaca kalba,
yerekimi veya baka bir kuvvetle akt yntem
Dkm terimi yntemle retilen paralar iin de
kullanlmaktadr
Dkmdeki admlar grece olarak basittir:
1. Metalin eritilmesi
2. Kalba dklmesi
3. Katlamaya braklmas
6
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkmn Snrlar ve stnlkleri
Karmak para geometrileri oluturulabilir
Hem i hem de d ekiller oluturulabilir
Baz dkm yntemleri net ekildir; bazlar ise net
ekle yakndr.
ok byk paralar retebilir
Baz dkm yntemleri seri retime uygundur
7
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkmn Zayflklar
Farkl dkm yntemlerinin farkl zayflklar vardr:
Mekanik zelliklerde snrlamalar
Baz yntemlerde dk boyutsal doruluk ve
yzey kalitesi; rn. Kum dkm
Scak erimi metaller nedeniyle alanlara i
gvenlii sorunlar
evre sorunlar
8
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkmle Yaplabilen Paralar
Byk paralar
Otomotiv aralar iin motor bloklar ve silindir
kafalar, aa yakma frnlar, makina gvdeleri,
vagon tekerlekleri, borular, byk heykeller,
pompa gvdeleri
Kk paralar
Di kaplamalar, mcevher, kk heykeller,
kzartma tavalar
Demir esasl ve demir d tm metal trleri
dklebilir
9
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkm Teknolojisine Genel Bak
Dkm genellikle dkmhanede yaplr
Dkmhane = kalplarn yaplmas, erimi metalin
eldesi ve tanmas, dkm ileminin yaplmas ve
bitmi dkmlerin temizlenmesi iin donatlan
fabrika
Dkm iini yapan iiler dkmc olarak
adlandrlr
10
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkmde Kalp
Geometrisi para eklini belirleyen boluklar ierir
Kalp boluunun gerek boyut ve ekli,
katlama ve souma srasnda metalin
bzlmesine izin vermek zere hafife daha
byk olmaldr
Kalplar, kum, al, seramik ve metal olmak
zere deiik malzemelerden yaplr
11
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Ak Kalplar ve Kapal Kalplar
ekil 10.2 ki kalp tr: (a) sadece istenen parann eklindeki bir kap
olan ak kalp; ve (b) kalp geometrisinin daha karmak olduu ve
kalp boluuna giden bir yolluk sistemi (gei yollar) gerektiren kalp
geometrisinin olduu kapal kalp
12
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Dkm Yntemlerinin ki Kategorisi
1. Bozulabilir kalp yntemleri dkm karmak
iin datlmas gereken bir kalp kullanr
Kalp malzemeleri: kum, al ve benzer
malzemeler, ayrca balayclar
2. Kalc kalp yntemleri ok sayda dkm
retmek iin tekrar tekrar kullanlabilecek bir kalc
kalp kullanr
Metalden (veya, nadiren) seramik bir refrakter
malzemeden yaplr
13
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
stnlkleri ve Eksiklikleri
Bozulabilir kalp yntemleriyle daha kesin
geometriler oluturulabilir
Kalc kalp yntemlerindeki para ekilleri, kalbn
almas gerektiinden snrldr
Kalc kalp yntemleri, yksek retim ilemlerinde
daha ekonomiktir
14
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Kum Dkm Kalb
ekil 10.2 (b) Kum dkm kalb.
15
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Kum Dkm Kalp Terimleri
Kalp iki yardan oluur:
st derece = kalbn st yars
Alt derece = alt yars
Kalp yarlar, derece denen bir kutunun iindedir
ki yar, ayrma yzeyinde birbirinden ayrlr
16
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Kalp Boluunun Oluturulmas
Kalp boluu, parann ekline sahip olan bir
model evresinde kumun sktrlmasyla
oluturulur
Model karldnda, sktrlm kumda kalan
boluk, dkme parann istenen ekline sahiptir
Model, katlama ve souma srasnda metalin
bzlmesine izin vermek zere genellikle daha
byk yaplr
Kalp kumu nemlidir ve eklini korumas iin bir
balayc ierir
17
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Kalp Boluunda Bir Maa Kullanm
Kalp boluu, dklecek parann d yzeyini
oluturur
Ek olarak parann i geometrisini belirleyecek
ekilde, kalp boluunun iine yerletirilen bir
maa tarafndan belirlenen i yzeylere de sahip
olabilir
Kum dkmde maalar genellikle kumdan yaplr
18
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Yolluk Sistemi
Erimi metalin kalp dndan kalp boluuna doru
akt kanal
Metalin iinde akarak yatay yollua ulat bir
dey yolluk ierir
Dey yolluun stnde, genellikle sramay en
aza indirecek ve metalin dey yollua
trblanssz girmesini salayacak bir dkm az
bulunur
19
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Besleyici
Katlama srasnda parann bzlmesini karlamak
zere bir sv metal orijini olan, kalp iindeki depo
Besleyicinin fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin,
esas dkmden sonra katlaacak ekilde
tasarlanmaldr
20
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Metalin Istlmas
Istma frnlar, metali dkme yeterli scakla
ulaacak ekilde eritmede kullanlr
Gerekli s aadakilerin toplamndan oluur:
1. Scakl erime scaklna ykseltecek s
2. Katy svya dntrecek eritme ss
3. Erimi metali dkme uygun scakla
ykseltecek s
21
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Erimi Metalin Dklmesi
Bu aamada baarl olmak iin, katlamadan
nce metalin kalbn tm blgelerine, en nemlisi
de kalp boluuna akmas gerekir
Baary belirleyen faktrler
Dkm scakl
Dkm hz
Trblans
22
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Sv Metalin Akclk Testi
(Spiral Dkm Testi)
Dkm az
Dey yolluk
Katlamadan nceki ak snr
Spiral kalp
ekil 10.3 Sv metalin akclnn belirlenmesi iin uygulanan spiral
kalba dkm testi
23
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Metalin Katlamas
Erimi metalin tekrar kat hale dnm
Katlama, metalin durumuna bal olarak deiir
Saf bir element, veya
Bir alam
24
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Saf Metalin Souma Erisi
Saf bir metal katlama scaklna eit bir sabit
scaklkta katlar (erime scaklyla ayndr)
ekil 10.4 Saf bir metalin katlama srasndaki souma erisi.
25
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Saf Metallerin Katlamas
Kalp cidarnn souma eylemi (chilling) srasnda,
dkmden hemen sonra ara yzeyde ince bir kat
metal filmi oluur
Katlama srerken film kalnl, erimi metalin
evresinde bir kabuk oluturacak ekilde artar
Katlama hz, kalba s transferine ve ayrca
metalin sl zelliklerine baldr
26
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
ekil 10.5. Kalp cidar yaknnda rastgele ynlenmi ince taneleri ve dkmn
merkezine doru ynlenmi byk kolonsal taneleri gsteren, saf bir metalin
dkmndeki karakteristik tane yaps
27
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Alamlarn Katlamas
ou alam, sabit bir scaklk yerine bir scaklk
aralnda katlar
ekil 10.6 (a) Bir bakr-nikel alam sisteminin faz diyagram; ve
(b) dkm srasnda % 50 Ni - % 50 Cu bileimindeki bir
alamn souma erisi
28
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
ekil 10.7 Dkm merkezinde alam elemanlarnn segregasyonunu
gsteren, bir alam dkmndeki karakteristik tane yaps.
29
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Katlama Sresi
Katlama belirli bir sre alr
Toplam katlama sresi T
TS
= dkmden sonra
katlama iin gerekli sredir
T
TS
aralarndaki iliki Chvorinov Kural olarak
bilinen, dkmn boyut ve ekline baldr
burada T
TS
= toplam katlama sresi; V =
dkmn hacmi; A = dkmn yzey alan; n =
stel say (tipik deeri = 2); ve C
m
kalp sabiti.
n
m
TS
A
V
C T

=
30
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Chvorinov's Kuralndaki Kalp Sabiti
C
m
kalp sabiti aadakilere baldr:
Kalp malzemesi
Dkm metalinin sl zellikleri
Erime scaklna oranla dkm scakl
Belirli bir dkm ilemi iin C
m
deeri, para ekli
ok farkl olsa bile, ayn kalp malzemesi, metal ve
dkm scakl kullanlan nceki deneysel verilere
dayanabilir
31
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Chvorinov's Kuralnn Anlam
Daha yksek bir hacim/yzey oranna sahip bir
dkm, dk oranl olana gre daha yava sour
Erimi metali kalp boluuna beslemek iin,
besleyicinin T
TS
deerinin ana dkmn T
TS
deerinden daha byk olmas gerekir
Besleyici ve dkmn kalp sabitleri birbirine eit
olacandan, ana dkmn nce katlamas iin,
besleyicinin daha byk hacim/yzey oranna
sahip olacak ekilde tasarlanmas gerekir
Bu tasarm, bzlmenin etkilerini en aza indirir
32
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Katlama ve Soumadaki Bzlme
ekil 10.8 Silindirik bir dkmn katlama ve souma srasndaki bzlmesi:
(0) erimi metalin dkmden hemen sonraki seviyesi; (1) souma srasnda
svnn kendini ekmesinin neden olduu klme (boyutsal klmeler,
anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).
33
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Katlama ve Soumadaki Bzlme
ekil 10.8 (2) Katlama bzlmesinin neden olduu bzlme boluunun
oluumu ve ykseklikteki azalma; (3) kat metalin soumas srasnda
sl kendini ekme (bzlme) nedeniyle ykseklik ve aptaki ek klme
(boyutsal klmeler, anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).
34
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Katlama Bzlmesi
Kat faz sv fazdan daha yksek younlua sahip
olduundan, hemen tm metallerde meydana gelir
Bylece, katlama, birim metal arl bana
hacimde bir klmeye neden olur
stisna: Yksek C ierikli dkme demir
Katlamann son aamasndaki grafitleme, faz
dnmyle ilgili hacimsel azalmann aksine,
genlemeye neden olur
35
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Bzlme Tolerans
Model yapmclar, kalp boluunun lsn
byk yaparak katlama bzlmesi ve sl
klmeyi hesaba katarlar
Kalbn son dkm boyutuna gre daha byk
yaplma miktar, model bzlme tolerans olarak
adlandrlr
Dkm boyutlar, lineer olarak belirtilir; bylece
toleranslar buna gre belirlenir
36
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Ynlenmi Katlama
Bzlmenin zararl etkilerini en aza indirmek iin,
sv metalden en uzak dkm blgelerinin ilk nce
katlamas ve katlamann bu blgelerden
besleyici(ler)e doru ilerlemesi istenir
Bylece, bzlme boluklarnn nlenmesi iin
erimi metal srekli olarak besleyiciden
ekilebilir
Ynlenmi katlama terimi, katlama kavramn
ve bunu kontrol edildii yntemleri kapsar
37
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Ynlenmi Katlamann Eldesi
stenen ynlenmi katlama, dkmn kendisini,
kalb ynlenmesini ve bunu besleyen besleyici
sistemini tasarlamak iin Chvorinov kuraln
kullanarak baarlr.
Dkmn kk V/A oranna sahip kesitlerinin
besleyiciden uzaa yerletirilmesiyle, katlama ilk
olarak bu blgelerde balar ve dkmn dier
blgeleri iin sv metalin n ak kalr.
Soutucular - dkmn belirli blgelerinde hzl
katlamay salayan i ve d s emiciler
38
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
D Soutucular
ekil 10.9 (a) Dkmn kaln kesitlerindeki erimi metalin hzl
katlamasn desteklemek iin d soutucu; ve (b) d
soutucunun kullanlmamas durumundaki muhtemel sonu.
D
soutucular
Kum
kalp
39
E
U
T

2
3
1

r
e
t
i
m

Y

n
t
e
m
l
e
r
i

D
o

.
D
r
.

M
u
r
a
t

V
u
r
a
l

(

M
a
k
i
n
a
F
a
k

l
t
e
s
i
)
Besleyici Tasarm
Besleyici, dkmden ayrlan ve sonraki dkmleri
yapmak iin yeniden eritilen bir atk metaldir
Bir ilemde atk miktarn en aza indirmek iin,
besleyicideki metal hacminin en dk deerde
olmas istenir
Besleyici geometrisi genelde, V/A orann en byk
yapacak ekilde seildiinden, bu durum besleyici
hacminin mmkn olan en dk deere
indirilmesini salar