SA MGA KUKO NG LIWANAG

NI EDGARDO M. REYES
Narito ang buod ng bawat kabanata ng nasabing nobela upang maisagawa ng
maayos ang nasabing nobela upang maisagawa ng maayos ang nasabig pagsusuri:
Sa simula, si Julio isang lalaking karaniwan sa bukid na buhok ay tumatambal,
malaginto sa kauhawan sa porma, dibdib na wariy bariles dahil sqa malaki nitong masel
at makakapal na kamao ay hindi matatagpuan sa bukid kundi sa mga lansangan ng
Lungsod. Maaaninag sa kanyang itsura na siya ay maralita. Umaga noong Marso, siya ay
nakatayo sa Issac Peral, nangangamba sa pagtawid. Dahil sa mga animoy mabangis na
sasakyan sa kanyang harapan. Sa kanyang patuloy na paglalakad natunton rin niya ang
kanyang paroroonan. Sa gusali ng The Future La Madrid Building Architectural Design:
T.S. Obes and Associates. Naroroon siya upang maghanap ng trabaho at hindi naman siya
nabigo. Pinasok siya sa pagpipiyon, kahit na mas malaki ang sahod iya sa dati niyang
pinagtratrabahuan sa konstruksyon na matatapos na sa Cubao. Kayat hindi niya ito
nahindian. Doon nakilala niya si Omeng na naghatid sa kanya sa lugar ng kanyang
pagtratrabahuan, sa mga naghahalo ng simento. Sila ay sina Atong at Benny na tigatakal
ng graba at buhangin. Si Imo naman ang nagtutubig at nag-uuho ng simento. Dahil sa
matinding init ng araw, gutom at hirap ng trabaho hinimatay sa Julio at agad siyang
sinaklolohan ni Atong at ibinigyan ang baon nito upang maibsan ang nararamdamang
gutom.
Dahil sa inalmusal ni Julio ang baon ni Atong. Nananghalian naman siya sa baon
ni Omeng. Ibinahagi nito ang baong tatlong pritong galunggong at kamatis. Matapos
nilang mananghalian sila ay nag-umpok-umpok at nagkwentuhan habang namamahinga.
Sa pagkwekwentuhan ng apat nalaman nila na si Julio ay taga- Marinduque, doon siya ay
mangingisda. Matapos nito bumalik na sila sa kanilang trabaho. Kinahapunan ay pumila
sila kay Mister Balajadia upang lumagda sa kanilang pay-roll. Dahil sa walang matirahan

si Julio, napagpasyahan niyang magpalipas ng gabi sa sa mismong konstruksyon site.

Bago pa man umuwi sina Omeng at Atong binigyan nila si Julio ng tig-diyes sentimo. Sa
konstruksiyon site kasam niya si Benny at Imo na isang estudyante sa kolehiyo. Lumabas
si Julio at naglakad lakad ito sa malapit na parke.
Isang umaga, matapos mag-almusal nina Julio,nabalitaan nilang may napatay na
ordinaryong mangagawa kagabi. Sina Atong ay nagkausap tungkol ditto. Samantala si
Julio ay naibagsak ang sako ng simentong hawak. Naisip ni Julio, bakit niya pinatay ang
katulad niyang ordinaryong mangagawa dahi sa maliit na halagang limang piso.
Bumaling na lamang sa paghahalo ng simento si Julio. Samantalng si benny naman, na
kilalang masiyahing tao ay naaksidente habang sila ay nagtratrabahoi. Di akalaing lubos
ng kanyang mga kasama na ito na ang huli trabaho nito. Ang masaklap pa ay namatay
itong dukha. Si Atong naman ay masuwerteng daplis lang ang natamo sa masaklap na
aksidente. Dahil ito ay hirap lumakad inihatid ito ni Julio sa kanilang tahanan.
Sa pagkakahatid ni Julio kay Atong. Nakita niya sa daan ang realidad ng hirap ng
buhay. Mula sa Bus, bumaba sila sa North Boulevard na patunong Estero Sunog-Apo. Sa
esterong ito nananahan ang ama at kapatid na babae ni Atong. Si Perla kapatid ni Atong
na sumalubong sa kanilang pagdating. Siya ay tumatanggap ng pagantsilyuhing kobre
kama. Samantalng ang ama naman niya ay paralitiko dahil nakipaglaban sa nais
kumamkam ng lupang kinatitirikan ng tahanan nila sa Quezon City kaya siya a binaril at
tinamaan sa buto.
Araw ng Sabado, ito ang araw na pinakahihintay ng mga trabahador dahil
ibibigauy na ang kanilang pinagpaguran sweldo. Kahit na nadaya si Julio ni Mister
Balajadia sa sweldo niyang kinse pesos, ayos lang. Napagpasyahan niyang mamili ng
damit at tsinelas kayat nagpasama siya kay Atong sa Central Market. Matapos mamili
kumain sila ng goto at nagkwentuhan tungkol sa mapait na nangyari sa nobya ni Julio.
Gabi na ng makabalik sa Julio sa gusaling kanyang tinutuluyan.

Matagal na si Julio sa Gusaling pinagtratrabahuan. Si Mister Balajadia ay

nagpasyang magbawas ng tao at kasamang matatanggal si Julio. Dahil patapos na ang
gusali kaya pinapa-unti-unti na ang mga taong nagtratrabaho roon lalo na sa piyon. Isang
lingo nalang ang itatagal niya sa trabaho. Napag-isip niyang manuluyan pa rin sa bodega
ng gusali para may matulugan lamang. Ngunit hindi siya pinayagan ng gwardia ng gusali.
Lumabas si Julio at naglakad-lakad sa malamig at marahas na lungsod, hangang marating
niya ang kalye ng A. Mabini.
Sa patuloy na paglalakad ni Julio nagawi ito sa Santa Cruz sa may Misericordia
kung saan marami siyang nakitang sulat intsik. Nagpagala-gala siya at natulog sa kalye.
Sa matandang apartment sa Doroteo Jose, kumatok siya at nagtanong tungkol sa babaeng
nagngangalang Misi Cruz na kumuha kay nobya niyang si Ligaya, ngunit isang lalaki ang
nagbukas ng pinto at kunot ang noong sumagot na wala ang hinahanap niyasa bahay na
iyon. Unti-unti inalala ni Julio ang sinabi ni Pol at Imo sa kanya, na maaaring ipinasok sa
kasa at ibinenta sa Intsik si Ligaya upang pakasalan. At isang araw, sumulat si Misis Cruz
sa ina ni Ligaya at ayon sa sulat ang kasintahan niya ay nawawala at bukod pa rito ay
ninakawan pa raw siya ng Diyamanteng hikaw. Isang pagkakataon, nakita ni Julio sa
Misis Cruz na pumasok sa tinitirahan nito sa Doroteo Jose. Patuloy siyang nagmanman,
hindi naman siya nabigo sa pagsunod_sunod niya sa mga pinupuntahan ni misis cruz
nakarating siya sa Sta Cruz sa lugar kung saan maraming nakasulat na intsik. Matapos
pumasok ni Misis Cruz sa isang pintuan. Agad siyang kumatok at nagtanong sa isang
katulong. Kung mayroon nakatira Ligaya Paraiso roon. Ngunit biglang may dumating na
intsik mula sa loob na nagngangalang Ah Tek at pinagsaraduhan siya ng pinto.
Bumalik sa gusaling pinagtratrabahuan si Julio. Sa kanyang pagbabalik siya ay
pinakiusapan ni Imo na humalili sa kanya kinabukasan dahil mag-aaplay siya sa
Advertising Company. Dahil nalaman ni Mister Balajadia na nagsisinungaling sa Imo
tungkol sa kunwaring may libing siyang pupuntahan agad siyang tinangal sa listahan.
Ngunit magkaganoon man swerte pa rin niya dahil natanggap siya sa opisina. Kumalat
ang balita hanggang obrero. Masaya sina Gido, Atong, Omeng at Frank sa tinatamasa ng
kanilang kaibigan. Nanunuluyan si Imo sa Vito Cruz. Araw ng Linggo at araw ito ng

sweldo at naroon si Imo upang magmalaki sa swapang na si Mister Balajadia.

Kinahapunan, nagpasyang ni Ino na ilibre ng pangtoma ang mga kaibigan sa isang maliit
at maruming restauran ng Intsik.
Gabi na sa La Madrid, ngunit patuloy pa rin ang kayod ng mga trabahador.
Samantala habang naglalamay sa trabaho ang ilan. Si Julio naman ay natutulog sa isang
sulok nang biglang dumating si Mister Manabat. Isa siya sa kontruktor at kinagalitan ang
gwardiya dahil nagpapatuloy ito ng kungsino-sino sa gusaling ginagawa. Walang nagawa
ang gwardia kundi paalisin si Julio. Inantay nalang niyang matapos ang paspasang
trabaho ni Atong at nakisabay sa pag-uwi. Magmamadaling araw na nang makauwi sila
sa Sunog-Apo. Sa barung barong na tirahan ni Atong panamantalang nakitulog si Julio.
Maaga pa nang pilitin niyang gumising upang magtungo sa Espanya. Nais niyang kitain
ang dati niyang katrabaho at kaibigan na si Pol.
Si Julio ay nakituloy panamantala kina Pol. Nang makapahinga sila ay pumunta
sa Kamuning upang magpader sa isang bakuran. Sa tulong ni Kadyong na kaibigan ni Pol
nakapagtrabaho at kumita si Julio. Matapos iyon may trabaho nanamang naghihintay para
sa kanila at sa pagkakataong ito mas malaki. Sa Loyola Heights malapit sa Ateneo at
kinakailangan pa ng mas maraming tao. Naisip ni Julio na si Atong ang idagdag kaya
mabilis siyng nagtungo sa La Madrid. Nang nasa La Madrid na sila, di niya akalain na
bago na ang grawdia kaya di sila pinapasok. Hinintay na lamang nila Pol at Julio ang
pag-uwi. Namasyal muna sila sa may Luneta upang magpalipas oras. Nang makita ni
Frank si Julio agad nitong itinuro kina Omeng, Gido at iba pa. Nabalitaan niya na patay
na si Atong. Dahil sa isang nabasag na habonerang porselang na di sinasadyang nabasag.
Dahil dito sa kaniyang sweldo inawas ang nabasag. Walang natanggap na sweldo si
Atong kahit na pinakiusapan niya si Mister Balajadia. Naaksidente si Mister Balajafia
kaya nasa ospital ito samantalang si Atogn ay nasa City Jail, at ang balita pay binugbog
ito ng isang Koronel na kapatid ni Mister Balajadia. Di umabot sa ospital si Atong.
Naulila niya ang kanyang kapatid na babae at ang ana nitong lumpo.
Nang malaman ni Julio at ni Pol ang nangyari kay Atong. Napagpasyahan nilang
magtungo sa tahanan nina Atong sa Estero Sunog-Apo. Masikip ang eskinitang kanilang

dinaanan patungo kina Atong, nang marating nila ang barung-barong kumatok sila at
pinagbuksan sila ni Perla. Iniwanan panamantala ni Perla ang gawain niya na
paggagantsilyo. Samantalang nakita nila ang Ama nitong nakahiga at animoy walang
nakikita. Nagkausap ang tatlo tungkol sa nangyari kay Atong. Bakas pa sa mga mata ni
Perla ang matinding paghihinagpis. Iminungkahi ni Pol na kasuhan ni Perla si Mister
Balajadia ngunit tumanggi ito, dala ng matinding takot. Bago pa man umalis sina Pol at
Atong kina Perla inabutan nila ito ng salapi . Dahil dito kinapos sila ng pamasahe kaya
naglakad nalang sila.
Disyembre na, tamang-tamadahil matatapos na ang trabaho nila sa Loyola
Heights. Batid sa dalawa ang hirap ng kanilang trabaho ngunit ito ay aoys lang. Nang
matanggap ni Julio ang kanyang sweldo, walang alinlangan niyang hahandugan ng
regalong bagong damit at sapatos ang kapatid ni Atong. Ang problema, hindi niya alam
ang sukat kaya naman iminungkahi ni Pol na pera nalang ang ibigay niya. Gumawa ng
sulat si Pol, at isinobre naman ito ni Julio na may laman dalawang sampung papel.
Samantala nagpahabol si Pol ng isang sampung papel. Nagpunta sila sa Estero SunogApo. Sa kanilang pagbabasa masiksik na Bus. Naaninag nila ang naabong mga barung
barong sa gilid ng Estero. Kasasama rito ang bahay nina Pela. Nagtanungtnogn sila
tungkol sa nangyari sa kay Perla at napag-alaman nila na ang ama nito ay namatay sa
sunog at di na nila alam kung ano ang nagyari kay Perla.
Sa patuloy na paghahanap ng kasagutan ni Julio siya ay sinamantala ng isang
nagbalat-tayong pulis sea lugar kung saan kutob niya naroroon ang matagal na niyang
hinahanap sa Establisyimento ni at ninakaw sa kanya ang kanyang talaarawan na
naglalaman ng mga importanteng bagay para sa kanya. Nang makarating niya ang
tahanan ni Pol.
Habang tumatagl sa Maynila si Julio, siya ay humuhubog mula sa dating
probinsiyanong madaling maloko, siya ay naging palaban at naging mabangis dahil sa
kanyang mga naranasan sa mga taong umabuso ng kamyang kawalang alam. Sa harap ng
estresuwelo, sa ibayong daan ay isang Barberya. Noon madalas nakatambay si Pol, pati

na rin si Julio. Nagmimiron si Julio sa ahedres ang magyari di sinasadyang matapakan ni

Toro, isang barbero na may malaking pangangatawan. Madaling uminit ang ulo ni Julio
at naitulak niya ito ng malakas. Habang nagbabadya ang dalawa si Pol ay walang kibo,
matapos ang pangyayaring ito, sinabi ni Pol na nagkakaroon si Julio ng pagbabago.
Nagtrabaho sila sa West Triangle at sumweldo ng malaki. Nang wala trabaho si Julio
isang umaga sa Abenida Rizal siya matagpuan na nakikipagtawaran sa isang batangueno
nanagtitinda ng ibat-ibang bagay nais bilhin ni Julio ang Lanseta nito.
Nagkita si Imo at Julio isang hapon, Nasa Quezon Boulevard siya, nang magkita
sila. Si Imo ay nagyayang makipag-tomaan. Sa isang sosyal na restawran dinala ni Imo si
Julio at umorder ng pulutanng chicken ala king. Nagkakwentuhan sila tungkol sa mga
nangyayari sa buhay nila. Nalaman ni julio na si Perla ay nasa putahan o hindutan sa
Makati na kay Aling Erang. Matapos nilang mag-inuman ay umuwi na sila. Si Julio ay di
makapaniwala. Umuwi siya kina Pol at ibinalita rito ang nalaman tungkol kay Perla.
Tanghali na at nakatayo si Julio sa bukanan ng tarangkahan ng Presinto 2,
minamasdan ang mga dumadaat nagbabakasakaling makita si Ligaya. Isang babae ang
pinagtuunan ng mata ni Julio. Mula sa hugis ng katawan, nilampasan siya nito ngunit
napatigil din, si Ligaya ang unang nakausisa kay Julio. Dahil sa takot na baka
minamanmanan ng tsinong napangasawa. hinila niya si Julio at dinala sa isang restawran.
Dito isinalaysay ni Ligaya kung ano ang tunay na nangyari sa kanya noong unang
tungtong niya sa Maynila. Nakita ni Julio ang nagbagong mukha ni Ligaya. Naaaninag
nito ang paghihirap na naranasan niya mula kay Misis Cruz at Ah Tek. Habang
nagsasalaysay di niya napigilang idampi ang serbilyeta sa kanyang mata. Sa isang
karanasan lalo na ang dati niyang kasamahyan sa ibang kwarto na sinasaksakan ng
Morpina. Sa kasalukuyan siya ay may anak kay Ah Tek. Si Ah Tek ang intsik na nagiging
malupit kung nagtatangka siyang tumakas. Ngunit hindi nito mapipigil ang pananabik sa
dalawa kayat nagbabalak sila na magkita sa gitna ng gabi upang tumakas at umuwi sa
kanilang probinsya sa Marinduque.

Isang magandang balita ang nais ipamalita ni Julio kay Pol na kasalukuyang nasa
Barberya at subsob sa Cross word puzzle ng dyaryo. Sinabi niyang nagkita sila ni Ligaya
at kailangan niya ng mauutangan kaya kailangan niyang tumawag sa telepono at
makipagusap kay Imo. Kasama ni Julio si Pol at nagtakda sila ng oras at nakatakdang
magkita sa harap ng Odean na isang sinehan sa Abenida. Ngunit hindi sumipot si Imo,
kaya naman pansamantalang kumilos si Pol para makahanap ng mauutangan. Pinauna na
lamang ni Pol si Julio sa bahay upang maghanda ng kanilang kakailanganin sa pag-alis.
Nang makabalik si Pol may dala itong beynte singko at iniabot kay Julio upang mapunan
ang kulang na pamasahe. Mag-aalas-onse pa lamang nang umalis si Julio sa bahay ni Pol
at kinaumagahan ito rin ay umuwing bigo.
Gaya pa rin ng dati, nakatambay si Pol sa barberya at nagbabasa habang
nakatingin na animoy nakatawa ang mukha kay Julio. Nahuli ni Julio ang mga tingin na
iyon ni Pol at nagtanong kung bakit. Agad nagbihis si Pol upang dumilihensya ng pera.
Nang makabalik na ito sa bahay niyaya niya si Julio upang maglamiyerda at
magpakasaya kasama ang mga babae. Ngunit umiling si Julio, nagpunta sila sa isang Bar.
Doon uminom sila at ipinaalam ni Pol ang tunay na nanagyari kay Ligaya na itoy patay
na nabasa niya ito sa isang kolum ng dyaryo, kamakalawa ng gabi ay hinihintay siya nio
Julio sa Arranque. Ngunit hindi siya dumating, sinabi sa kolum na nahulog ito sa hagdan
at nabagok. Ayon sa autopsiya, sinakal ito. Ngunit ang pangyayaring ito ay patuloy na
iniimbestigahan. Nabakas sa mukha ni Julio ang matinding lungkot at pangungulila.
Napagpasyahan ni Julio at Pol na pumunta sa lamay ni Ligaya. Mapapansin kay
Julio ang lungkot na kanyang nadarama sa pagkawala ng kaisa-isang babaeng kanyang
minamahal. Napansin nilang na sa dalawang kabaong na nakalamay sa Punenarya sa
kabila lamang ang maraming nakikidalamhati samantalang sa kanan naman ay wala. Sina
Pol at Julio lamang ang naroroon. Pansamantala nagpaalam si Pol kay Julio upang
sumaglit sa pag-uwi upang ipaalam na sila ay makikipagluksa. Mag-aalas diyes na ngunit
hindi pa sila kumakain. Noong una ay ayaw pa ni Julio, ngunit ito ay nagpahila rin.
Pumasok sila sa isang Bar at umorder ng kape at tinapay na pinalamanan ng itlog.
Nakaupo silang dalawa, sa mga oras na iyon pinagsisisian niya ang pagpilit niya kay

Ligaya upang tumakas. Iniisip dinniya ang anak nito na marahil ay masaya, sa kabila ng
masaklap na pagkamatay ng kanyang ina. Samantala isang batang babae ang pumasok sa
loob ng Bar, ito ay nagtitinda ng mga Sampaguita. Tinawag ni Pol ang batang babae at
pinakyaw nito ang lahat ng tindang sampaguita ng batang babae. Binigay niya ito kay
Julio at sinabing ialay ito kay Ligaya. Kinaumagahan sa sementeryong Cementerip Del
Norte ang naging huling hantungan ni Ligaya.
Magtatakip-silim na nang makabalik sila sa bahay ni Pol. Mula sa sementeryo
sila ay nasa bahay na upang mamahinga. Ngunit si Julio ay lumabas upang maglakadlakad. Mula sa Lungsod na naaaninag ng ibat-ibang kulay na ilaw sa lansanangan sa tapat
ng FEU kung saan maraming estudyante ang pauwi at dumadaan sa harap niya. Patuloy
siya sa paglalakad, mula sa bangketa, eskinita ibat-ibang tao ang makaksalamuha na may
ibat-bang layunin sa mundong ito. Sa China Town, kung saan animoy dayuhan siya sa
mga taong at paligid na kanyang nakikita. Maraming intsik ang kumikita dito sa mga
Pilipino, mga intsik na nagpapakapal ng bulsa sa tulong ng napagsasamantalang munti at
dukha. Sa pintuan ng tahanan ni Ah Tek tumigi si Julio siya ay kumatok at pinagbuksan
ng katulong, hinahanap ni Julio si Ah Tek. Sa pangalawang pagkakataon bumukas ang
pinto at humarap ang isang intsik, agad nitong pinindot ang lansetang kanyang nabili.
Itinarak niya ito sa tiyan ni Ah Tek. Ilang lalaki ang naglapitan, matapos makita ang
pangyayari, si Julio ay nagtangkang tumakas ngunit nahuli siya ng mga tao at inilagay sa
kanya ang kamay ng batas, sa huli si Ah Tek at Julio ay namatay.