Ekonomia e dijes

Ymer Havolli

 Sipas OECD-s (2001), dituria sht ajo q e nxit

zhvillimin e sotm dhe bart ekonomin,
dituria sht shum m shum e rndsishme se
industria,
teknologjia e cila mbshtetet n t arriturat shkencore
dhe teknologjin informative.
N ekonomin e ditve t sotme n ekonomin e dijes,
me nj shpejtsi t papar ndrrohet mnyra e krijimit t
vlerave brenda organizats, gjithashtu edhe mundsia
dhe prballimi i konkurrentve dhe zhvillimet q i bjn
ato.
Pra ndryshimet dhe zhvillimet e organizatave dhe
shoqrive varn nga mnyra se si njerzit e fitojn
marrin diturin, organizojn dhe si e shfrytzojn ate
( know how in e tyre).

Fazat e ekonomise se dijes

( Drucer)

Faza e par ka qen revolucioni industrial (1750-1880), Gjat ksaj

faze organizatat e kan shfrytzuar diturin pr t prodhuar mjete pr
prodhim dhe produkte.
Faza e dyt ka qen revolucioni i prodhimit (1880-1945), Gjat ksaj
faze organizatat e kan shfrytzuar diturin pr t prmirsuar
procest e puns.
Faza e tret sht faza e menaxhimit dhe lidershipit (1945-sot), Gjat
ksaj faze organizatat e kan shfrytzuar diturin pr t prmirsuar
proceset e udhheqjes me dijen ekzistuese.
Nxitsi kryesor i zhvillimeve t ekonomis dhe t dituris, sht
kombinimi i ktyre trendeve:
Globalizimi (Hand dhe Lev, 2003; Houghton dhe Sheenan, 2000;
Weggeman, 1997)
Te gjithe keta autor potencojn vareshmrin e qarkullimit t
produkteve dhe shrbimeve , invstimeve t jashtme direkte, transferit
t kapitalit dhe zhvillimit t burimeve njerzore, prkatsisht t dituris
dhe shtimit sa m shum t ktij aseti.

Dallimi I ekonomise se dijes prej

ekonomive te tjera

dituria e zvendson fuqin puntore dhe kapitalin si resurse

fundamentale n prodhim (Stewart, 1997; Weggeman, 1997), dhe
resurset e paprekshme sikur inovacionet, brendi, imixhi, marka e
prodhimit, krijojn vler shtuese dhe gjithnj mas m t madhe
kan ndikim n profitabilitetin e ndrmarrjes.
Dituria n prodhime dhe shrbime n mnyr marramendse po
rritet. Elektronika n automobilat bashkkohor ka vler m t
madhe se ta zm eliku i ndrtuar n t(Stewart, 1997). N
ekonomin e dijes jo vetm prodhimet , por edhe proceset
afariste n mas gjithnj e m t madhe varen nga dituria
(Jacobs, 1999). Inovacioni i proceseve po bhet po aq sa
inovacionet e procesve.
Ekonomia e dijes sht ekonomi n t ciln shrbimet jan po aq
t rndsishme sa prodhimet. (Tissen, Andriessen, Lekanne,
1998).

Ligjet e ekonomise vs ekonomise

se dijes

Ekonomia e dijes dhe ligjet tjera

ekonomike
Ekonomia e dijes sht ekonomi n t ciln vlejn ligjet tjera ekonomik. Lev
(2001) sqaron shkaqet nga t cilt ekonomia e paprekshme dallon nga
ekonomia e prekshme:

Mjetet- astetet e paprekshme nuk jan rivale n mes vete, dhe se ato
mund t prdorn n t njejtn koh,

Mjetet asetet e paprekshme karakterizohen me kosto fikse t lart dhe ,

shpenzime margjinale t ulta (zhvillimi i sofwer-it shpesh krkon
investime t mdha, por shitja e atij softweri dhe distribuimi i tij kushton
shum m pak ),

Mjetet asetet e paprekshme shpesh shrbehen me efektin e rrjetit

( prdorimi dhe vlera sistemit operativ t kompjuterve zhvillohet me
zhvillimin e numrit m t madh t shfrytzuesve),

Shpesh ndodh q ka vshtirsi n krijimin e pronsis ndaj aseteve t

paprekshme, kt e dshmon edhe shkelja e ligjit mbi t drejtat e autorit,

Inovacionet e asteve t paprekshme shpesh jan t rrezikshme,

Tregu i Mjeteve aseteve t paprekshme zakonisht nuk ekziston , sepse

me kto asete nuk mund t tregtohet n mnyr t thjesht sikur q
tregtohet me produkte dhe shrbime

Ekonomia e dijes dhe format tjera

te ekonomise- vazhdim

N ekonomin e re po ndryshon koncepti i pronsis mbi asetetet . Duke

marr parasysh se dituria sht n kokat e njerzve, kompanit m nuk
jan pronare t ktij aseti m t rndsishm dituris (Weggeman,
1997). Dituria eksplicite mund t jet n pronsi n baz t pronsis
intelektuale.
Ekonomia e dijes sht ekonomi n t ciln ndryshojn karakteristikat e
fuqis puntore. Jemi dshmitar t rritjes s numrit puntorve t dijes
(Tissen dhe bashkautort 1998). Puntort e dijes krijojn m s shumti
vlern e shtuar t kompanis (Stewart, 1997). Ata n proces t krijimit t
ksaj vlere shum pak e shfrytzojn fuqin fizike, dhe shkathtsit
manuale (Weggeman, 1997).
Si rezultat i ketyre q u tha m lart, ndrrojn edhe organizatat. Menaxhimi
i Mjetet asetet e paprekshme sht plotsisht tjetrfare nga menaxhimi i
mjeteve financiare, lnds s pare, materialit dhe paisjeve. Menaxhimi i
puntorve t dijes sht shum i vshtir se sa menaxhimi i puntorve
t zakonshm. (Tissen dhe bashkautort, 1998). Weggeman (1992)
thekson q kompanit nuk munden m tutje t kontrollojn mjetet asetet
e paprekshme puntort e dijes nprmjet rregullave, procedurave,
dhe sistemeve informatike, sepse kta puntor krkojn lirin e veprimit.

Epoka e dijes
Perspektiva e ekonomise indusstrise

perspektiva e ekonomise se dijes

Te punesuarit

gjenerues I shpenzimeve

pasuria gjenerator I te hyrave- fitimit

fuqi e menaxhereve varet

Hirarkia organizative

niveli I dijes qe posedojne

konflikti I fuqise eshte

raport I punetorit prodhues dhe kapitalistit

eshte raport I "puntorit te dijes" dhe menaxherit

Detyrat kyce te menaxherit

kordinimi dhe mbikqyrja

perkrahja dhe kolegialiteti

Informatat jane

Instrument I kontrolles

jane mjet komunikimi dhe pasuri

Prodhimi eshte ..

veprimtari e punetorit manueal ku resurset fizike I

proceson ne produkte te gatshme dhe te
prekshme

konvertimi I dijes n t cilin " punetori I dijes" krijon

sherbime" produkte te paprekshme"

Informatat jane

ne menyre te kontrolluar rrjedhin ne organizate

rrjedhin lireshem nepermjet rrjetit kolegial

forma themelore e fitimit

eshte e prekshme " parate"

eshte e paprekshme - mesimi, idete e reja,

konsumatoret e rinje

Rrjedhat e prodhimit

jane sekvenciale. I kryejne makinat

jan kaotike, te bazuara ne ide

Raporti me shfrytezuesit

nje kahshe - kah tregu

interaktiv nepermjet rrjeteve

Dituria

eshte mjet dhe nje ga resurset/burimet

eshte fokus I biznesit

kuptimi I te mesuarit

eshte mjet I ri

krijim I vleres se shtuar

vlera e tregut te firmes

eshte e percaktuar me pasurine e pashme- qe

duket

eshte e percaktuar me pasurine qe nuk shihet

fytet e ngushta te prodhimit

paraja dhe shkathtesite

koha dhe dituria

Kornizat e ekonomis s dijes

e prdorimin e qndrueshme dhe krijimin e njohurive n qendr t procesit t zhvillimit ekonomik, nj
ekonomi n thelb bhet ekonomi e dijes. Nj ekonomi e dijes (KE) sht ai q prdor njohurit si
motori kryesor i rritjes ekonomike. Ajo sht nj ekonomi ku dija sht fituar, krijuar, shprndahet
dhe prdoret n mnyr efektive pr t rritur zhvillimin ekonomik. (Derek H. C. Chen* and Carl J.
Dahlman**)

Ajo sht gjetur se tranzicioni i suksesshm pr ekonomin e njohurive zakonisht prfshin

elemente t tilla si investime afatgjata n arsim, zhvillimin e aftsive risi, modernizimin e
infrastrukturs s informacionit, dhe t kesh nj ambient ekonomik q sht e favorshme pr
transaksionet e tregut. Kto elemente jan quajtur nga Banka Botrore si shtyllat e ekonomis s
dijes dhe s bashku ato prbjn kuadrin ekonomin e njohurive. (Derek H. C. Chen* and Carl J.
Dahlman**)

M konkretisht, kto katr shtylla t ekonomis s informacionit (KE) Kuadri jan(Derek H. C.

Chen* and Carl J. Dahlman**):

Nj nxitje ekonomike dhe institucionale q ofron regjimi i politikave t mira ekonomike dhe
institucionet q lejojn mobilizim efikas dhe alokimin e burimeve dhe t stimulojn kreativitetin
dhe incentiva pr krijimin efikas, prhapja dhe prdorimi i njohurive ekzistuese.

Puntorve t arsimuar dhe t aft t cilt mund vazhdimisht t prmirsuar dhe prshtatur
aftsit e tyre n mnyr efikase t krijojn dhe t prdorin njohurit.

Nj sistem efektiv risi e firmave, qendrat krkimore, universitetet, kshilltart, dhe organizatat e
tjera q mund t mbajn deri me revolucionin e njohurive dhe trokitje e leht n t aksioneve n
rritje t njohurive globale dhe t asimiluar dhe t prshtatur at me nevojat lokale.

Nj infrastruktur moderne dhe adekuate informacion q mund t lehtsoj komunikimin efektiv,

prhapja dhe prpunimi i informacionit dhe njohurive.

Menaxhimi i dijes (MD)- drejtim i

ri i menaxhmentit

Nga gjuha angleze n gjuhn shqipe kuptimi i konceptit knowledge

management m s shpeshti prkthehet, prkatsisht kuptohet si
menaxhim i dijes.
Nse kemi parasysh se me diturin individuale mund t qeveris
menaxhoj individi i cili e posedon at dituri ather shum njerz
shkenctar q mirren me trajtimin e menaxhimit t dijes thon se m mir do
tishte t thuhet menaxhimi i rrjedhave t dijes .
Nj definim t cilin e jep The Garter Group e cila menaxhimin e dijes e
definon si disiplin e cila promovon qasje t integruar t identifikimit,
qeverisjes ( menaxhimit) dhe ndarjes s mjeteve n ndrmarrje.
Kto mjete mund t jen baza e t dhnave, dokumente, politika dhe
procedura, si dhe prvoj e artikuluar dhe ekspertizn e individve n
ndrmarrje.
KPMG n vitin 2001 ka dhn nj definicion e cila prafrsisht thot kshtu:
Qeverisja ( menaxhimi) i dijes sht fraz kolektive pr grupen e proceseve
dhe praktikave t cilat organizata i shfrytzon pr t rritu vlern e vet duke e
prmirsuar efektivitetin krijues t kapitalit intelektual. Sveiby (1997)
Menaxhimin e dijes e definon si art t krijimit t vlerave nga mjetet e
padukshme.

Menaxhimi I dijes

N prgjithsi menaxhimin e dijes duhet ta kuptojm si aftsi e kombinimit t informatave me kreativitetin e

burimeve njerzore, krijimit, rikrijimit, organizimit, ruajtjes, distribuimit dhe prdorimit t dituris duke e trajtuar
at si komponent t biznesit dhe aset intelektual me rezultate pozitive n biznes

Tregu

Vizioni
Struktura
dhe
organizimi

Strategjia
Dhe
qellimet

Kultura e
organizates

Burimet
( resurset)

Proceset

Procesi I menaxhimit te dijes

Procesi i menaxhimit t dijes po e prezentojm n grafin e mposhtm . Kt proces e ka zhvilluat Qendra pr zhvillimin
e prformansave afariste procesi i menaxhimit t dijes (Cranfield School of Management), duje u prpjekur q
nnproceset dhe proceset e dijes t menaxhimit t dijes.

Aplikimi i
dijes
kodifikimi
dijes

Ruajtja e
dijes

Dituria
Gjenerimi
dijes

Vendodhja
E dijes

Transferi
i dijes

Shprndarj
a dijes

Qllimi i menaxhimit t dijes

Pajtueshmri: Menaxhimin i diturive krkon nj gjuh t prbashkt dhe nj prshtatje t mir t

koncepteve ekzistuese n organizat, t tilla si cilsia e prgjithshme, menaxhim apo proces t
riinxhinjeringut.

Orientimi kah problemi. Menaxhimi i dijes ka pr qllim q t jap nj kontribut pr zgjidhjen e

alternativave problemeve, Ky orjentim nuk duhet t lejohet t mbetet teorike. Pr ta testuar kt orientim
testi i fundit i t gjitha ideve sht dobia e tyre n praktik

Kuptueshmrin.Kompania duhet t zgjedhi idet relevante dhe t cilat jan t realizuaeshme.

Gjithashtu terminologjia duhet t jet e kuptueshme lehtsisht npr kompani

Orientimi n aktivitete. Analizat n fushn e menaxhimit t dijes duhet q t mundsojn

menaxherve t vlersojn ndikimin e dituris dhe instrumenteve organizative t cilat duhet t
fokusohen n aktivitete.

Shum probleme njohuri t lindin pr shkak se organizatat neglizhojn nj ose m shum prej
aktivitetev t cilat mund t ndrpresin ciklin e diturive. Pr shembull, n qoft se hulumtimet dhe
rezultatet e departamentit t Krkimeve t Tregut nuk jan n dispozicion pr departamentin e zhvillimit
t produkteve, kjo njohuri nuk mund t prdoret n procesin pr zhvillimin e produktit. N qoft se
procesi dhe hapat e rndsishm pr zgjidhjen e nj problemi nuk jan t dokumentuara, ather ai
proces mund t zhduket nga kujtesa e organizats, dhe e pamundson prsritjen e suksesshm t
procesit.

GJENRIMI I DIJES

Gjenerimi i dijes prfshin nj sr procesesh me nj objektiv q t rriten sasia e dijeve brenada

organizats. T shumtn e rasteve n literatur e gjejm se dy mnyra jan kryesore pr gjenerimin
e ideve:

fitimi- arritja e diturive, dhe

zhvillimi i diturive.
Fitimi i diturive eshte proces brenda t cilit nxinen njohurit, ato dituri sillen nga rrethina e jashtme e
organizats brensda saj. Kompanit n gar me konkurrencn, kan qen t detyruara t blejn
teknologji bashkkohore, softwer t ndryshm, q si inovacione ose si procese t reja kan shtyr
ato q t prvetsojn dituri dhe fitojn shkathtsi t mjaftueshme pr prdorimin e tyre brenda
procesve pr t cilat edhe sht investuar. Shpesh sht dashur q pr ti prdorur teknologjit e reja
t angazhohen konsultant dhe ekspert t fushave dhe lmive t ndryshme. Kjo ka shkuar n
drejtim t asaj q kompania investon n gjenerimin e ideve t reja, pr nevojat dhe zhvillimin e saj.

me procesin e msimit individual. Duke e zhvilluar aftsit dhe njohurit pr procese, teknologji t
cilat e rrisin kreativitetin e puntorve dhe zhvillojn diturit dhe aftsit kryerse t puntorve q i
punakonisht kto procese zhvillohen nprmjet departamenteve pr zhvillim t burimeve njerzore.
Aftsia e organizats pr t investuar ne burime njerzore dhe n ngritjen e kapaciteteve t tyre
kryerse nprmjet formave t ndryshme t zhvillimit, nuk mund t konsiderohet shpenzim, por
konsiderohet investim pr zhvillim n t ardhmn.

Identifikimi i diturive brenda organizats sht proces i identifikimit t trsis s dijeve brenda
organizats dhe procesin se si duhet tu qasemi ktyre diturive. Kjo do t thot se duhet ti
mundsohet sejcilit n organizat q t ket qassje n dituri , lehtsim ( fascilit) n fitimin e diturive t
reja. Praktikisht do t thot identifikimin e atyre dijeve, ku gjenden ato, si t ruhen dhe shfrytzohen.
Praktikisht krijimi i nje harte lidhur me prezencn dhe mnyrn e shfrytzimit t tyre brenda
organizats.

Shprndarja e dijes gjithashtu sht proces nga i cili prfitojn t gjith t punsuarit n nj organizat.
Dituria e cila sht futur brenda n organizat nprmjet formave t ndryshme; msimit, trajnimeve,
konsulencs, angazhimit t ekspertve tani ajo duhet t shprndahet brenda organizats, te njerzit e
saj t cilt mund ta absorbojn kt dije. Pengesat e vetme q shpesh her potencohet nga
menaxhert e dijs sht xhelozia n mes t individve, ndrkaq nxitsi kryesor i shprndarjes s
diturive brenda organizats menaxhert e dijes e potencojn besimin q kan njerzit n mes vete. Te
ata njerz q t piunsuarit nuk kan besim nuk dshirojn q ate ta ndajn me ta. N shprndarjen e
dituris ndihmon edhe teknologjia Informatike e cila mundson nprmjet rrjetit shprndarjen e
informatave, bazs s t dhnave, ruajtjen e t dhnave etj. Teknologjia informatike sht prques i
shpejt i cili mund t shpejtoj proceset, ndrkaq figura qndrore prsri sht njeriu q e ushqen me
kta faktor.
Transferimi i dijes sht nj proces i kmbimit t dijes brenda organizats, n mes t pjesve t
ndryshme organizative t saj, n ms t individve, grupeve, ekipeve t ndryshme. Mirpo, kemi transfer
t dijes edhe ather kr kjo dituri transferohet nga nj organizat n organizatn tjetr. Pr shkak se
realisht mund t themi n diturin askush nuk mund t vej monopol dhe ate ta konzervoj vetm pr
vete. Dituria sht individuale n kokat e individve, por edhe grupore n kt rast mund t themi se
ato organizata po marrin dituri nga organizatat tjera.
Kodifikimi i dituris sht proces i cili mundson q diturin ta kodifikojm, ta formsojm ate me
shenja, fografi, fjal, film, t dhna, inizim magnetofik. Ky kodifikim prfshin:
identifikimin e dituris njohjen e saj identifikimin e dituris q sht i lidhur me aktivitete pr tarritur
objektivat specifike,
eksternalizimi ndryshimi i natyrs s dijes ; nga dituria e nnkuptuar , n dituri eksplicite;
reprezentimi prshkrimi i dituris eksplicite me kode informatike prkatse.
Depozitimi- arkivimi i dijes sht proces i ruajtjes s dijes brenda organizats, n at mnyr, q
mundsojn q dituria q n do moment t jet n dispozicion t organizats dhe t antarve t
kolektivit t saj si baz e t dhnave, dokumente , si prvoj etj.t cilin e kan n dispozicion dhe mund
t prdoret pr objektivat dhe planin strategjik t organizats.
Aplikimi i dijes sht proces i zbatmit t njohurive dhe diturive konkrete n organizat. Edhe m heret
kemi thn se dituria sht aset i cili e shton vlern e organizats jep vler t shtuar pr organizat.
Aplikimi i dijes ngrit prformansen individuale dhe ate ekipore , si dhe prformansn e organizats.
Zbatimi i dijes n aktivitete n organizat i mundson organizats t jet konkurruese dhe krijon difernc
n prformansen e saj. M posht po e prezentojm modelin e Probstit me disa prej elementeve t
menaxhimit t dijes (Probst, 1998).

Elementet e menaxhimit te dijes

sipas Probst
Elementet

Prshkrimi i shkurtr

Qllimet e Dijes

Formulimi i jektivav strategjike, normative dhe

operative te dijes n kuadr t zhvillimit t
ndrmarrjes

identifikimi i dijes

Identifikimi idijes ekzistuese dhe diturive t nevojshme

nxanja e dituris

Integrimi ibartsve ekstern t dijes me qllim t forcimit

t bazs s diturive t organozats

shprndarja e dituris

Kmbimi idrejtprdrejt I diturive n mes t

punsuarve n organizat

Prdorimi idijes

Krijimi imundsive reale pr aplikimin e dijes pr

zgjedhjen e problemeve konkrete

vlersimi idijes

Matja e efekteve nga dija e zbatuar, n raport me

objektivat e vendosura

Elementet e menaxhimit t dijes

(Gilbert J. B. Probst, 1998)
Qllimi i dijes

Vlersimi i dijes

Identifikimi i dijes

Ruajtja e dijes

Nxanja e dijes

Prdorimi i dijes

Zhvillimi i dijes

Shprndarja e dijes