1

http://www.sorularla
saidnursi.com/saidnursi/3-saiddonemi/eskisaid/299bediuzzamanindoksan-kitabiezberlemesi-ve-odonemdemedreselerdeDers ad Okutulan Kitaplar
okutulan-kitaplar.html

Tahsil Mddeti
Yirmili
(Haiye-i
Tecrid
medresesi)

Otuzlu
(Miftah
medresesi)

Krkl

Ellili Hari

Ellili Dahil

2 yl, en az 3 ay

Belgat

Mutavvel (Sadeddin Taftazani)

Kelm

Hiye-i Tecrd (Seyyid erif Crcani)

Fkh
Belgat

erh-i Feraiz (Seyyid erif Crcani)

erh-i Miftah (Sadeddin Taftazani)

Kelm

Hiye-i Tecrd (Seyyid erif Crcani)

Fkh

Tenkih ve Tavzih (Sadru eria)

Hadis
Belgat

Mesbih (Hseyin b. Mesud Bagavi)

Miftahul-Ulm (Seyyid erif Crcani)

Fkh

Sadru-era (Ubeydullah b. shak), Merik

(mam Radyddin Hasan- Sagani)

2 yl, en az 3 ay

2 veya 3 yl, en az 5 ay

1 yl, en az 5 ay

1 yl, en az 6 ay

Usul-
Fkh

Tavzih (Sadeddin Taftezani)

Hadis
Fkh

Mesbih (Hseyin b. Mesud Bagavi)

Hidye (Ebi Bekir Merginani)

Kelm

erh-i Mevakf (Seyyid erif Crcani)

Hadis
Fkh

Mesbih (Hseyin b. Mesud Bagavi)

Usul-
Fkh
Hadis

Sahn-
Seman

1 yl, en az 6 ay

Tefsir
Fkh

Hidaye
Telvih
Buhari
Keaf (Zemaheri), Beyzavi
Hidaye

2
Usul-
Fkh

Telvih, erh-i Add (Addidin c)

Buhari

Hadis
Keaf (Zemaheri), Beyzavi
Tefsir
Fkh
Usul-
Fkh
Altml

1 yl

Kelm
Hadis
Tefsir

Hidaye, erh-i Feraiz (Seyyid erif Crcani)

Telvih
erh-i Mevkf (Seyyid erif Crcani)
Buhari
Keaf (Zemaheri)

Ders kitab olarak ilk balarda baz mderris ve limlerin orijinal kitaplar okutulurken,
daha sonra bu kitaplar zerinde yaplan erh, haiye, talikat, ihtisar, telhis vb. eklindeki
almalar okutulmaya balanmtr. Bu kavramlardan;

erh, bir eserin ana metnini esas alarak bunun zerinde aklama ve
geniletmeler yapma;
Haiye, bir eserin anlalamayan kavram ve konularn berraklatrmak iin
kenarna veya altna aklamalar ekleme;
htisar, bir kitaptaki baz gereksiz ayrntlarn kartlarak sadeletirilmesi
(muhtasar);
Talikat, bir kitabn aklanmas gereken yerler iin kenarna notlar koymak veya
ayr bir kitap yazmak;
Telhis olduka geni olarak hazrlanan eserleri halkn veya rencinin daha iyi
anlamas iin zetlemek demekti. Bu almalar kitap sayfalar zerinde
yaplabildii gibi ayr eserler halinde de hazrlanabiliyordu.

Elbette aada saylacak olan dersler ve ders kitaplar her medresede okunmad gibi,
baz medreselerde burada saylmayan ders konular ve kitaplar da okutulmu olabilir.
Fakat saylan kitaplar medreselerdeki programn ana hattn oluturmaktadrlar. Bu
kitaplar medreselerde belli bir sra dhilinde tek tek okutulmuyordu. Ama nce sarf,
yeterli bilgiye sahip olunca nahiv, daha sonralar mantk ve burada yeterli eitim alanlar
da akaid konularna geerdi. Btn bu hazrlayc derslerin stnde ise tefsir, hadis,
kelam ve dier yksek slmi bilim konular ilenirdi.

3
Bedizzamann Doksan Kitab Ezberlemesi Ve O Dnemde Medreselerde Okutulan
Kitaplar
a-slm bilimlere hazrlayc dersler
1- Sarf (6+3)
Kelime tremeleri ve fiil ekimleri konularn ileyen temel Arapa gramer biliminin
addr.
1-Emsile: Yazar bilinmiyor
2-Bin: Yazar bilinmiyor
3-Maksd: Yazar bilinmiyor. Yzlerce erhi arasnda mam Birgivnin erhi
mehur.
4-zz: zzeddin Abdlvahhab bin brahim ez-Zincani
5-Merh: Ahmet b. Ali b. Mesut
Ayrca: Yahya Necml-Eimmenin Takrb,bni-i Hcibin fiye, Dede Cengi
Efendinin zz erhi Sadettin Hiyesi
2- Nahiv (10+7)
Arapa dilbilgisinin ikinci kademesi olan cmle yaps ve kuruluu ile ilgili konularn
anlatld bir derstir.
1-Avmil Birgiv Muhammed Efendi
2-zhar Birgiv Muhammed Efendi
3- Kfiye bni Hcib
4-Molla Cmi diye bilinen Kfiye erhi, Molla Cami
5- Mugnil-Lebib bni Him
6- Kavaidl-rab bni Him
7- ed-Drretl-Elfiyyebni Mut
8- erh-i Msbah: Nasr b. Abdsseyyid Matrz
9- mtihnl-Ezkiy: Birgiv Muhammet Efendi
10- Elfiye: bni Mlik diye bilinen Muhammed b. Abdullah
Ayrca: Crcnnin Avmili, Zemahernin Mufassal, sam, Abdlgafur,
erh-i Kefl-Esrar, Dibce, erh-i Misbah
3- Belagat (9+2)

4
Bilim olarak dzgn ve yerinde konuma sanatnn kurallarn inceler. Kendi iinde Men,
Beyn ve Bedi olarak e ayrlr.
1- Mifthul-Ulm Siraceddin Sekkk
2- erh-i Mifth Seyyid erif
3- Msbah: Seyyid erif Crcn
4- Mutavvel: Sadeddin Mesd b. mer Teftazn
5- Muhtasar: Sadeddin Mesd b. mer
6- Telhs: Sadettin Teftazan
7- Muhtasar Meani
8- zh
9- sm
Ayrca: Kad Celaleddin Kazvinnin Telhsi, Hatib el-Kazvinnin Mifth
4- Mantk (13+5)
1-sagc: Mr sagc Esrddin el-Ebher
2-Fenar: Molla Fenar
3-erhu Metal: emsettin sfehan
4-erhu-emsiyye: Mevlana Kutbddin irz
5-Kavl-i Ahmet: Fenr
6-Hseyniye: Amasyal Hseyin ah elebi
7- Kara Davut
8- Seyyid mad
9- Tehzib
10- Kutbuddin
11- Mirzacan Hiyeleri
12- Hsam
13- erhil-Usm

5
Ayrca: erh-i Yusufiyye (Kyas konusunu ileyen manzum mantk), Tasavvurat,
Tasdikat ;ve gene manta bal bir dal olarak gelien db (tartma usul)
konusunda da Kara Hiye-i Mesud ve Mr Ebul-Feth gibi kitaplar.
b- slami Bilimler
1- Kurn- Kerim
a- Kraat ve Tecvid (4+8)
Arapada kelime zerinde med, kasr, hareke, sukn, nokta ve irab bakmndan olan
deiiklie krat denmektedir. slm dnyasnda mehur yedi krat (krat- seba)
vardr. Bunlara daha sonra okunu daha eklenerek mehur okunu biimi 10a
kmtr.
1-Cezeriyye: bni Cezer
2-tbiyye: Kasm b. Frruh tb
3-Karaba Tecvidi: Halveti eyhi Ali Efendi
4-Drr-i Yetim: Birgiv Muhammed
Ayrca: Kraat ve tecvd alannda Cezl, Ecrmiyye, bni Fsih, Caber,
Rahbiye, Meydaniye, Snsiyye (Kuzey Afrikada), Kilisli Abdullah Efendinin
kraat- seba ve aere kitab olan Zbde gibi kitaplar okutuluyordu.
b-Tefsir (4)
Kurn- Kerimin yetlerini yorumlamak, zne uygun olarak geniletmek ve mkl
yerlerini ve ok anlaml kelimelerini dine uygun olarak aklamak demektir. Tefsir kendi
iinde rivayet tefsirleri ve dirayet (akla ve gre dayal) tefsirleri diye ikiye ayrlr.
Ayrca eitli mezheplere gre de farkl tefsirler vardr.
1-Kad Beydv: Nasrettin Abdullah b. mer Beydv
2-Kef: Zemaher
3-Celleyn Tefsiri: Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve Celleddin es-Suyt
tarafndan tamamlanan, iki Cell tarafndan bitirildii iin Tefsir-i Celleyn denilen
eser.
4- Begav
c-Usul- Tefsir (2)
Tefsir metodolojisidir. Kurnn doru ekilde tefsir edilebilmesi iin uyulmas gerekli
kurallar inceler. Medreselerde usl dersleri ok nemli idi. Uslsz vsl (kavuma)
olmaz diye inanlyordu.
1-Burhan Zerke: Bedrettin Muhammet ez-Zerke
2-tkan veya Suyt: Cellettin Suyt

6
2- Kelam ve Akid (11+5)
Kelm, din inanlar akl deliller getirerek ispat etmeye, din konularda insan aklnn ve
ruhunun iine debilecei phelerden onlar kurtarmaya alan bir bilim idi. Kelm
dersinde Allahn varln ispat, peygamberlik, imamet, mead (ldkten sonra tekrar
dirilme), bilgi, araz, cisimlerin oluumu, vcud, vcub, imkn, vahdet, okluk, teklik,
metafizik gibi konular ileniyor ve doal olarak bu konularda birok tartmalar oluyordu.
Kelm derslerinde genellikle akid kitaplar okutuluyordu. Akid (akidenin oulu), bir
mslmann inan temellerini anlatmaktadr. slmiyetin varlk ve bilgi anlay; Allaha,
meleklere, Allahn kitaplarna, peygamberlerine ve kadere iman konular; velyet,
keramet, mirac, hilafet, imamet, itihat gibi konular ileniyordu.
1-Tecrd-i Kelm: Nasreddin Ts
2- Hiye-i Tecrd: Seyyid erif Crcn
3-erh-i Mevakf: Seyyid erif Crcn
4-Akid-i Nesef: mer b.Muhammed Nesef
5-Hayl veya erh-i Hayal: emsettin Ahmet b. Ms znik
6-Tevli-i Envr: Kad Beydv
7-rd: bni Mukr
8- Cell
9- Halhal
10- Seylkt
11- Abdurrahman: Meyyedzde Abdrrahman Efendi
Ayrca: Hzr Bey elebinin Kaside-i Nniyesi, Sirceddin Ali nin Bedl-Eml
adl Eml Kasidesi, mam Fahreddin Rznin Metlih-i Aliyyesi, Sadettin
Teftaznnin Meksdt-Tlibn adl eseri, Tehzip gibi kitaplar.
3- Hadis ve Usul- Hadis
a- Hadis (5+7)
Peygamberimiz Hz. Muhammedin sz, hareket, onaylama, ho grme ve grmeme
durumlar ile onun zelliklerini inceleyen eserleri iaret eder.
Hadis, kendi iinde birok alt bilim daln da iermektedir. Hadis tarihileri yirmiye yakn
hadis biliminden bahsetmektedirler. Bunlar, hadisleri bir zincir eklinde nakleden kiilerin
(hadis ricli) doru kiiler olup olmadklarnn aratrlmas, uydurma hadislerle gerek
hadislerin ayrtrlmas, hadislerin gizli kusurlardan (illet) arndrlmas, hadis renme
ve retme dab gibi konular iermektedir.
1-Mesbhve Mikat: mam Hseyin b. Mesut Begav
Bunun Yakup Avf ( -1736) tarafndan Meftih adyla erhi

7
2-Meark: mam Radyddin Hasan b. Muhammed Sgn
3-Buhr veya el-Cmius-Sahih: Ebu Abdullah Muhammet Buhr
4- bni Melek: Tireli zzettin Abdllatif er-Rm
5- Kitbul-Erben adl Krk Hadis: mam Muhyiddin Nevev
Ayrca: mam Malikin Muvattas, mam- Suytnin Cmius-Sair ve CmiulKebr adl kitaplar, Nevevnin Riyzs-Salihn, Kad yz(d) b. Ms Yahsbnin
if- erfi ve Merkul-Envr al Shhl-Asr, Tebriznin MiktulMesabihi.
b-Usul- Hadis (5)
Bu derste hadis retiminin nemi ve artlar, hadis rivayet edenlerin zgemi
aratrmalar, muhaddisin zellikleri, hadis analizi, uydurma hadisler ve hadislerdeki
teknik hatalar tanma, hadis eitleri (11 eit) gibi konular zerinde durulmaktadr.
1-Ulm-u Hadis: bni Salah ehrzr
2- Nuhbe veya Nuhbetl-Fiker: bni Hcer Askaln
3-bni Ferah Manzumesi ve erhleri
4- Cmiul-Usl: bniul-Esr
5- bni Mbarek: Abdullah bni Mbarek
c- emil-i erf (4+1) hadislerle ilgili bir baka derstir. Burada Peygamberimizin
beden yaps, gnlk yaay incelenmekte ve bu alanda yazlan eserlere de Hilye
denilmektedir.
1- Sretn-Nebeviyye: eyh Haleb
2- emil-i erif: mam Muhammet Tirmiz
3- Siyer-i Haleb veya Haleb: fi limi eyh Ali b. brahim Haleb
4- Delin-Nbvve: Ebubekir Beyhek
Ayrca: mam Busayrnin Kaside-i Brde (Hrka Kasidesi) adl Peygamberimize
vglerle dolu eserini.
4- Fkh ve Usul- Fkh
a) Fkh: (12+10)
Genel olarak slm hukukuna fkh denilmektedir. Hem din ibadetler hem de sosyal
hayatn aile, miras, ticaret v.s. gibi alanlarnda (muamelt) verilecek hkmleri dinin ana
kaynaklar olan Kurn ve hadisin yansra kyas ve icma yoluyla incelemeye alr. Bu
kaynaklarda hukuk konular inceleyen bilim furu diye de adlandrlyordu.
1-Hidye: Burhanettin Merginn

8
2-Sadrera: Ubeydullah b. Mesut iin
3-Drrl-Muhtar Alddin-i Haskef
4-Tenvrl-Ebsr: eyhlislm Muhammed b. Abdullah Timurt
5-bni Abidin : Seyyid Muhammed Emin b. mer
6-Drer: Molla Hsrev
7-Mltek veya Haleb: brahim b. Muhammet Haleb
8-Kudr: mam Ebul-Hseyn Ahmet b. Muhammet el-Kudr el-Badad
9-Umde: bni Dakkl-yd
10-Minhc: Nevev
11-Tenbh: Eb shak
12-Ebh ven-Nezir: bni Nceym Msrnin
Ayrca: bni Hcibin Muhtasar ve buna Halil b. shak Cnd tarafndan yaplan erh
olan Muhtasar- Halil, Celleddin Mahallnin Mahallsi, mam Beydvnin
Minhc, Zeylnin Kenzd-Dekk erhi ve Merak'l-Felh, bni Kudme
Muvaffakddin Makdisnin Muknsi, Nesefnin Kf ve Vf kitaplar ile afi fkh
zerine Nihayetl-muhtc kitaplar da fkh alannda okutulmu olan kitaplardand.
b) Usl- Fkh: (6+3)
slm Hukuk Felsefesi, slm Hukuk Metodolojisi diyebileceimiz bu bilim dal, slm bilgi
kaynaklarndan er hkmlerin nasl kartlacann genel kurallarn incelemektedir.
Fkh usul alannn temel direi Eb Zeyd ed-Debs (Takvmul-Edille adl eseriyle),
Fahrul-slm el-Pezdev (bunun metni Abdlaziz Buhar tarafndan Kefl-Esrr
adyla erhedilmi ve o mehur olmutur. Medreselerde Usl- Pezdev adyla
okutulmutur) ve emsl-Eimme es-Serahs idiler.
1-Tavzih ve Tenkih: Sadreria
2-Menr: Ebul-Berekt Hafizddin en-Nesef
3- erhu Menril-Envr: bni Melek
4-Mirt: Molla Hsrev
5-Telvh: mam Teftazn
6-Cemul-Cevm: Takiyddin Subk
Ayrca: Celleddin mer el-Habbznin el-Mugnisi, Haleb, Hsam gibi eserler
de usul- fkh alannda okutulmaktayd.
c) Feriz: (4)

9
Genelde miras meselesini ileyen bu bilimin iine giren konulardan bazlar unlard:
lenin borlarnn denmesi, vasiyet, terekenin kimlere dp kimlere dmedii,
kimlere ne kadar miras decei v.s. Genelde fkhn ana konularndan biri olan Feriz,
zaman iinde ayr bir bilim dal haline gelmitir.
1-Ferizs-Secvend: Sirceddin Muhammed b. Mahmut el-Secvend
2-erh-i Feraiz veya erhus-Sirciyye: Seyyid erif Crcan
3- Rubhiye
4- Nefhtl-Kudsiye
Kaynaklar:
Badll, Abdlkadir, Bedizzaman Said Nursi Mufassal Tarihe-i Hayat, C 1, stanbul
1998.
Baltac, Cahit, XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, rfan Matbaas, stanbul 1976.
Ergn, Mustafa, Medreselerde Okutulan Dersler ve Ders Kitaplar, A.K.. Anadolu DilTarih
ve
Kltr
Aratrmalar
Dergisi,
(evrimii)
http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm, Afyon 1996.
Nursi, Bedizzaman Said, Nur leminin Bir Anahtar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1995.
Nursi, Bedizzaman Said, ualar, Yeni Asya Neriyat, stanbul 1994.

10

DERS PROGRAMLARI VE DERS KTAPLARI TARH - I

MEDRESELERDE OKUTULAN DERSLER VE DERS KTAPLARI
Mustafa ERGN*
1. Medreselerin ders programn belirleyen etmenler
slm dnyasnda ocuklara ve genlere neler retilmesi gerektii, medreseler kurulmadan ve islm bilimler
tam olarak ortaya kmadan nce de tartlmtr. Halife mer ( -644) ocuklara yzme, ata binme, ok atma ve
gzel iir sylemenin retilmesini istiyordu. el-Haccac ( -714) da yazdan nce yzme retilmesini istiyordu.
Emevi halifesi Hiam ( -743) ve Abbasi halifesi Harun Reit de Kurn, iir, nl savalarn hikayeleri ve
konuma sanatnn retilmesini istiyorlard.
bni Sahnn, el-Kbis, bni Miskeveyh, el-Abder, Farab ve bni Sina gibi dnrler retilmesi gereken
bilimleri sayp bazlarn nem srasna koyarken bni Haldun ve Gazl gibi dnrlerde artk bilimler
snflandrmas ortaya kyordu.
1.1. slm bilimler snflandrmas
slm dnyasnda yaygn bir bilimler snflandrmas anlay vard. Buna gre, bilimler ulm-u aliye (alet
ilimler) (veya ulm-u cziyye) ile ulm-u liye (yksek bilimler) diye ikiye ayrlyordu. Bu durumda sarf,
nahiv, lgat, hesap, hendese, mantk, belgat, tarih, corafya, felsefe v.s. birinci gruba; Kurn, hadis, fkh ve
bunlarla ilgili dier bilimler de ikinci gruba giriyordu.
Bu yaygn anlayn dnda, baz bilginlerin biraz farkl bilim snflandrmalar da vard.
Farab kendi andaki bilimleri sayan bir eser yazmtr (hsul-ulm). Burada bilimleri nce teorik ve pratik
olarak ikiye ayrmakta; daha sonra da bunlar be kategori iinde incelemektedir: dil bilimleri, mantk bilimi,
matematik (burada geometri, optik, astronomi, mzik, mekanik ve makine bilimleri saylmaktadr), Fizikmetafizik bilimi ile idare, siyaset, fkh ve kelam bilimleri. Farabi hangi bilimlerin zellikle retilmesi zerinde
ok srarc deildir. bni Sina ise sadece akl bilimleri tasnif etmitir.
Ebu Abdullah Muhammed bin Yusuf Harezm de Mef-tihul-Ulm (Bilimlerin Anahtarlar) adl eserinde
bilimleri iki grupta ele almtr: 1) slm ve Arapa bilimleri: Burada Fkh, Kelm, Nahiv, dare, iir ve Aruz
bilimleriyle Tarih bilimi vardr. 2) Yabanclarn (Arap olmayanlarn) bilimi. Burada da Felsefe, Mantk, Tp,
Aritmetik, Geometri, Astronomi, Mzik, Mekanik ve Kimya bilimleri bulunmaktadr.
bni Haldun bilimleri; yardmc bilimler (Arapa, mantk, aritmetik gibi) ve asl bilimler (tefsir, hadis, fkh,
kelam gibi) olarak ikiye ayryordu. Gazl, din ynnden hangi bilimlerin renilme-sinin daha gerekli ve farz
olduunu anlatabilmek iin bilimleri snflandryordu. Gazlde bilimler nce er ve er olmayan diye ikiye
ayrlyor; er bilimler de kendi iinde drde blnyordu: a) Asl bilimler (Kurn, Snnet, cma), b) Fur
bilimler (Fkh ve Ahlk), c) Yardmc (mukaddime) bilimler (Sarf, Nahiv, Yaz) ve d) Tamamlayc bilimler
(Tefsir, Tecvid, Hadis). er olmayan bilimler ise e ayrlyordu: a) vlen bilimler (Tp, Hesap, Ziraat,

11
Terzilik, Siyaset), b) Yerilen bilimler (Kimya, Astroloji, Tlsm, By gibi); 3) Mubah (uralmasna izin
verilebilir) bilimler (iir, Tarih gibi).
Osmanllarda en mehur olan bilimler snflandrmas da Takprlzdenin Miftahus-Saade adl eserinde
grlmektedir. Burada bilimler yedi ana blme ayrlmtr: Yaz ile ilgili, Szle ilgili (sarf, lugat, nahiv,
belagat, tarih v.s.), Mantkla ilgili bilimler, Felsefe (metafizik, ilhiyat, fizik, tabiat bilimleri, astroloji, kimya
v.s.), Pratik felsefe (ahlk, ev idaresi, siyaset), Din bilimler (Kurn, Hadis, Tefsir, Fkh).
Bu snflandrmalar iinde zellikle din bilimler merkezde olmak zere, ona hazrlayc ve yardmc bilimlerin
retilmesi tavsiye ediliyordu.
1.2. Vakfiyeler ve Kanunnmeler
Baz medrese vakfiyelerinde, belirtilen pekok husus arasnda orada okutulacak dersler hakknda artlar
konduuna da rastlyoruz.
Nidedeki Karamanolu Ali Bey Medresesinin vakfiyesinde; burada er ve edeb bilimlerin okutulaca, fkh
ve usul- fkhn yansra onbe er bilimin okutulaca belirtiliyordu. Konya Kara-tay Medresesi vakfiyesinde,
orada ders verecek mderrisin zellikleri saylrken eriat, hadis, tefsir, usul, fur ve hilaf bilimlerinde uzman
olmas isteniyordu ki, bu, orada okutulacak dersler hakknda bir fikir veriyordu. Sultan .Muradn Edirnede
yaptrd Drl-Hadsin Vakfiyesinde de u da artmdr ki, mderris medresede katiyen felsef ilimlerle
itigal etmeyecektir. Orada mderris ders gnlerinde hadis ilmi ve onunla ilgili dier dersleri retecek ve onun
ret-tiklerinden iadesi gerekenleri mud tekrar edecektir, deniyordu.
Ayrca vakfiyelerde mderrislerin mezhebinin belirlenmesi de verilecek dersleri gsteriyordu.
Fatih Klliyesinin vakfiyesinde dersler aka yazlmamakla beraber, mderrislerin vasflar yazlrken
balang ve giri bilim-lerinde, akl ve nakl bilimlerde benzeri az bulunan, tedris makamnn ehliyetine sahip,
mrn faydal bilimleri tahsil etmeye vermi gibi ifadeler kullanlmaktadr. Ayrca o devirde hazrlanan
Kann-nmelerde de hangi derecedeki medresede hangi derslerin okutulaca yazlmaktadr. Cahit Baltacnn
bu Kannnmelerle baz mderris-lerin zgemilerinden yararlanarak hazrlad 15-16.yzyllarda Osmanl
medreselerinde okutulan dersler ve ders kitaplar yledir: Yirmili ve daha yukar medreselerde okuyabilmek
iin, rencinin, daha nceden temel gramer ve mantk derslerini alm olmalar gerekir. Bu derslerde; gramerin
Sarf ksmnda Emsile, Bin, Maksud, zz ve Merah; Nahiv ksmnda Avamil, zhr ve Kfiye; Mantk
ksmnda erh-i emsiyye, erh-i Tevli, erh-i Metali, erh-i sagoci; Usul- Fkh ksmnda da Telvih
kitaplarn okumas gerekiyordu. Bu temeller zerinde okutulan dersler arkadaki tabloda grlmektedir.
Sleymaniye Klliyesinin vakfiyesinde de Tefsir ve Drl-hadis mderrislerinin vasflar saylrken okutmas
gereken kitaplar-dan bahsedilmektedir.
1.3. Akademik gelenek ve icazetnameler
Hadis nakilleri srasnda, bir kiiden duyulan veya yazlan hadislerin bakalarna nakil izni olarak ortaya kan
icazetname, daha sonra medreselerde ve tekke-dergahlarda birer diploma yerine kullanlmaya balanmtr. Baz
icazetnamelerde, mderrisler kendi hocalar silsilesini uzun uzun saymlardr.
cazetler bazen belli dersler ve kitaplar hakknda oluyordu. Bazen mderrislerin kitaplarnn bir kesine, bazen
de ayr bir kitapk veya belge eklinde icazet dzenleniyordu.
Mderris, icazetini ald dersleri ve kitaplar okuttuu iin, medreselerin ders programlarnn belirlenmesinde
akademik gelenek (ulem silsilesi) ve icazetler yol gsterici oluyordu.
Hseyin Atay, Osmanllarda Yksek Din Eitimi adl eserinde, iinden medreselerde okutulan derslerin ve
ders kitaplarnn kartlabilecei baz icazet rnekleri vermektedir.
Yukarda saylanlara ek olarak mderrislerin gerek baka limlerin yannda gerekse kendi kendilerini
yetitirirken inceledikleri, ezberledikleri kitaplar da eitim-retim hizmetinde kullanlan eserler de eitim

12
kitaplar saylabilir. Mustafa Bilge, vakf ynetimi tara-fndan mderrislere verilen kitaplar listesinin de
medresede okunacak veya deerlendirilecek kitaplar hakknda fikir verdiini belirtmek-tedir.
Deiik medrese kademelerinde okutulan dersler ve ders kitaplar

Medrese derecesi

Ders ad

Okutulan Kitaplar

Yirmili

Belgat

Mutavvel

Kelm

Hiye-i Tecrd

Fkh

erh-i Feraiz

Belgat

erh-i Miftah

Kelm

Hiye-i Tecrd

Fkh

Tenkih, Tavzih

Hadis

Mesbih

Belgat

Miftahul-Ulm

Fkh

Sadru-era, Merik

Usul- Fkh

Tavzih (Teftezn)

Hadis

Mesbih (Bagav)

Fkh

Hidye

Kelm

erh-i Mevakf

Hadis

Mesbih

Fkh

Hidye

Usul- Fkh

Telvh

Hadis

Buhar

Tefsir

Keaf, Beyzv

Fkh

Hidye

Usul- Fkh

Telvh, erh-i Add

Hadis

Buhar

Tefsir

Keaf, Beyzv

Fkh

Hidaye, erh-i Feraiz

Otuzlu

Krkl

Ellili Hri

Ellili Dhil

Sahn- Seman

Altml

13

Usul- Fkh

Telvh

Kelm

erh-i Mevkf

Hadis

Buhar

Tefsir

Keaf

2. Medreselerde okutulan dersler

ok deiik ekilde snflandrmalar olmasna ramen, biz medreselerde okutulan dersleri hazrlk dersleri,
slm bilimler, slm bilimlere yardmc dersler ve slm sanatlar olarak snflandrdk. Elbette burada saylan
dersler ve ders kitaplar her medresede okunmad gibi, baz medreselerde burada saylmayan ders konular ve
kitaplar da okutulmu olabilir. Bizim vermek istediimiz, medreselerdeki programn ana hattdr.
Ders kitab olarak ilk balarda baz mderris ve limlerin orijinal kitaplar okutulurken, daha sonra bu kitaplar
zerinde yaplan erh, hiye, talikat, ihtisar, telhs vs. eklindeki almalar okutulmaya balanmtr. Bu
kavramlardan

erh, bir eserin ana metnini esas alarak bunun zerinde aklama ve geniletmeler yapma;
hiye, bir eserin anlalamayan kavram ve konularn berraklatrmak iin kenarna veya altna
aklamalar ekleme;
ihtisr, bir kitaptaki baz gereksiz ayrntlarn kartlarak sadeletirilmesi (muhtasar);
talikt, bir kitabn aklanmas gereken yerler iin kenarna notlar koymak veya ayr bir kitap
yazmak;
telhs olduka geni olarak hazrlanan eserleri halkn veya rencinin daha iyi anlamas iin
zetlemek demekti. Bu almalar kitap sayfalar zerinde yaplabildii gibi ayr eserler halinde de
hazrlanabiliyordu.

Aada baz ayrntlar verilecek olan medrese ders programlar ve kitaplar belli bir sra dahilinde tek tek
okutulmuyordu. Ama nce sarf, burada yeterli bilgiye sahip olunca nahiv, burada temel kitaplar bitirenler
mantk ve burada yeterli eitim alanlar da akaid konularna geiyorlard. Bunun stnde tefsir, hadis ve dier
yksek islm bilim konular ileniyordu. 1869da faal stanbul medreseleri hakknda bir belgeyi deerlendiren
Mbahat Ktkolu, o zaman stanbul medreselerinde okuyan rencilerden 578inin Sarf, 3027sinin Nahiv,
1101inin Mantk (374 Fenr, 610 Tasavvurat, 117 Tasdkt), 287sinin Akaid erhi, 108inin Kadmir,
182sinin ise Cell okuduunu bildiriyordu. Demek ki, medrese rencileri eitimin balang ksmlarnda
bouup duruyordu (veya mderrisler bu konular anlatmay tercih ediyorlard).
2.1. slm bilimlere hazrlayc dersler
slm bilimlerin temel derslerine hazrlayc veya yardmc olan Sarf, Nahiv, Belgat, Hesap, Hendese gibi
derslere Muhtasarat deniyordu. Ancak bunlarda temel eitim alndktan sonra dier derslerin eitimine
balanabiliyordu.
2.1.1. Sarf
Kelime tremeleri ve fiil ekimleri konularn ileyen temel Arapa gramer biliminin ad. Sarf dersi iinde
okutulan kitaplardan en mehur olanlar Emsile, Bin, Maksd, zz, Merah ve Kfiyedir.
Emsile: Yazar bilinmeyen, ama medreselerde yzlerce yldr ezberletilen, zerinde yzlerce erh yaplm
temel gramer kitab. Fiil ve isimlerin ekimlerini rneklerle aklamaya alan kk bir risale idi.
Bin: Gene yazar bilinmeyen ve kelimeden kelime tret-meye (tasrf) yarayan 35 kural anlatan bir kitaptr.
Kitap medreselerin balang kitaplarndand ve retim metodolojisi asndan olduka zayf bir kitap olduu

14
iin, medrese rencileri yllarca bu kurallar ezberlemeye alrd. Halk arasnda sylenegelen Benim olum
Bin okur, Dner dner gene okur deyii de bu kitaba iaret etmektedir.
Maksd: Gene yazar bilinmeyen ve Arapa fiil ekim kurallarn anlatan bir ders kitab idi. Yzlerce erhi
arasnda mam Birgivnin erhi mehurdu.
zz: zzeddin Abdlvahhab bin brahim ez-Zincnnin ( -1257) sarf, nahiv ve lgat konularn ileyen
mehur eseri. Birok erhi yaplmtr. zz erhi Sadettin Hiyesi, Dede Ceng Efendi (-1567) tarafndan
hazrlanm ve medrese talebeleri arasnda ok tutulan bir eser idi..
Merh: Ahmet b.Ali b.Mesutun sarf ve nahiv konularn-dan bahseden eseri. Buna Kemalpaazdenin
yapt erh Felh adn tayordu. Bursal Ahmet Efendinin Merah erhi talebeler arasnda mehur idi.
Yahya Necml-Eimmenin Takrb, bni-i Hcibin fiye (Seyyid Abdullah arperd erhi) adl kitaplar
da sarf alannda baz yerlerde okutulan kitaplardand.
2.1.2. Nahiv
Arapa dilbilgisinin ikinci kademesi olan cmle yaps ve kuruluu ile ilgili konularn anlatld bir derstir.
Nahiv dersinde en yaygn olarak okutulan kitaplar;

Birgiv Muhammed Efendinin Avmil, zhar adl kitaplar,

bni Hcibin Kfiye adl kitab,
bni Himn Mugnil-Lebib ve Kavaidl-rab adl eserleri,
bni Mutnin ed-Drretl-Elfiyye adl eseri,
Molla Cmi diye bilinen Kfiye erhi,

ve bunlarn dnda sam, Abdlgafur, mtihanil-Ezkiya, Crcnnin Avmili, Zemahernin

Mufassal, erh-i Kefl-Esrar, Dibce ve erh-i Misbah (Dvl-Misbahn erhi) gibi kitaplardr.
Nahiv kurallarnn kolayca ezberlenmesi iin, bu alandaki baz kitaplar manzum hale getirilmi veya manzum
eserler yazlmtr.
Avmil: Aslen Balkesirli olan, ama Birgide kendisi iin yaptrlan byk medresede uzun yllar ders verdii
iin Birgiv diye bilinen Muhammed Efendinin ( -1573) hazrlad bir eserdir. Avmil, miller demektir.
mil, Arapa gramerde kelimelerin sonuna tesir eden edat gibi kelimeler, ismin halleri denen cerr harfleri;
iin, gibi, -den beri, eer, niin gibi kelimelerin kullanlar, temenni, mit, mutlaklk, istisna,
nedensellik v.s. gibi durumlar bildiren harflerin kullanlar zerinde durur. 25 sayfalk bu kck kitapk
genelde Arapa cmlelerde ok nemli olan kelime sonlarndaki deimeler (irab) zerinde durur. Batan sona
kural ve rneklerle dolu olan bu kitabn, renciler tarafndan daha iyi anlalmas iin birok erhleri
yaplmtr.
zhr: Asl ad zhrul-Esrr fin-Nahv (Nahivdeki Srla-rn Aklanmas) olan bu kitap da Birgiv
Muhammet Efendinindir. Genelde Avmil kitabndaki konularn daha derinlemesine ilendii bu kitap da
kelime sonlarndaki deiiklikleri mil, maml ve amel (irab) dzeni ile inceler.
Arapa gramer kurallarn anlatmak iin yazlm bu eserler de Arapa yazld iin, eitli isimlerle
erhedilmi, Mevhum-u zhr adyla Osmanllar zamannda Trkeye evrilmitir. zellikle Adal diye
bilinen erh, renciler arasnda yaygn olarak kullan-lyordu. Kitaplarn Arapa orijinalleri ve Trkeleri
gnmzde de yaynlanmtr.
Kfiye: Sarf ve nahiv ilimlerinde stad olan ve bni Hcib unvanyla tannan Osman b. mer ( -1174)
tarafndan yazlmt (ayn yazarn Feri ve Mdevvene adl nahiv kitaplar da vardr). Nahiv alannda ileri
dzeyde okutulan, sadece rneklerle retmeyi amala-mayp konularn felsefesine de giren bir kitap idi.
Muhammed Bah (veya Haleb) (1628-1687) tarafndan e-fiye f Nazmil-Kfiye adyla nazm haline
getirilmiti. Aslnda Kfiye erhi olan ve asl ad el-Fevidz-Ziyiyye f erhil-Kfiye olduu halde Molla
Cm (1414-1492) tarafndan hazrland iin Molla Cm adyla bilinen nahiv kitabn da Kurt Muhammed

15
Efendi (-1587) Trkeye evirmitir. Vassaf Abdullah Efendi de rd- Ezkiy adyla man-zum olarak
tercme ve erh etmitir. erhu Kfiye adyla Aladdin Ali Fenarnin (-1497) de bir eseri vardr.
Mugnil-Lebb: bni Hiam diye bilinen ve Arapann incelikleri hakknda mkemmel bir bilgiye sahip
olan Abdullah b. Yusufun (1309-1360) Arapadaki edatlar ve harflerle ilgili kitab idi. znikli Vahyizde
Muhammed Efendi tarafndan yaplan erh ok mehur idi (Arap limleri de buradan alnt yapyordu). bni
Hiamn nahve dair bir baka kitab olan Kavaidl-rab da Osmanl medreselerinde okutulan bir eser idi
ve birok hiyeleri vard. Gene bni Himn bu alanda, rknin Tenkihi zerinde yapt erh olan
Tavhd kitab da baz yerlerde okutuluyordu.
Elfiye: bni Mlik (bni Melek dendii de oluyordu) diye bilinen Muhammed b. Abdullahn (1203-1273)
nahive dair bin beyitlik mehur eseri. bni Malik burada nahiv kurallarn aklarken rneklerini Kurn, hadisler
ve mehur Arap iirlerinden semitir (Gene bni Malikin nahve dair bin beyitlik el-Kfiyet-fiye adl
bir eseri yannda Teshil gibi kitaplar da vardr). Murd, bni Nzm gibi yzlerce limin Elfiye erhleri
vardr. bni Mutnin ( -1265) nahve dair esas ad ed-Drretl-Elfiyye olan bir eseri vardr.
erh-i Msbah: Nasr b.Abdsseyyid Matrz (-1212) tarafndan yazlan nahve dair Msbah kitabnn
erhidir.
mtihnl-Ezkiy: Kad Beydvnn Kfiye zeti olan Lbbl-Elbb f lmil-rb adl eserinin Birgiv
Muhammet Efendi tarafndan mtihnil-Ezkiya erhul-Lbb minel-Nahv adyla erhedilmi halidir. Ayrca
bunun da birok erh ve hiyeleri vardr.
2.1.3. Belagat
Bilim olarak dzgn ve yerinde konuma sanatnn kurallarn inceler. Kendi iinde Men, Beyn ve Bedi
olarak e ayrlr. Esas amac Kurnn ifade mucizesini ortaya koymak, slm dininin anlatmnda
konumaclar iyi yetitirmek olan bu bilim, sk sk Arap edebiyat ile de karmtr.
Belgatn

men ksmnda haber ve dilek kipleri, emir, yasaklama, soru, temenni, nlem eklindeki ifadeler,
cmle iinde kelimelerin yeri, cmleleri birbirine balama veya uzun cmleleri ayrma, sz uzatma ve
ksaltma gibi konular;
beyn ksmnda tebih (benzetme), kelimeleri mecaz anlamda kullanma teknikleri, kinaye gibi
konular;
bedi ksmnda da kelimelerle ve anlamlarla ilgili ssleme sanatlar, gzel sz syleme sanatlar
anlatlmaktadr.

Belgat alannda en yaygn olarak okutulan kitaplar Muhtasar Meani, Mutavvel, zh, Miftah, Telhis,
sm ve Seyyid erifin Miftah erhidir.
Belgat bilimlerinde okunan kitaplarn temelini Siraceddin Sekkknin ( -1228) Mifthul-Ulm adl eser
tekil eder. Bu eserin birinci blm sarf, ikinci blm nahiv ve son blm de men ve beyn bilimlerine
ayrlmt. Bu esere Hatib el-Kazvin ( -1338) tarafndan yazlan Telhisl-Mifth fl-Men vel-Beyn adl
erh (veya bni Hcibin ayn esere yazd muhtasar) bazen Telhs bazen Mifth olarak sylenegelmitir.
Bu eser, gerek erh gerekse hiye olarak daha sonraki belgat kitaplarnn esasn tekil etmitir (gene belgat
kitaplar arasnda yer alan zh da Kaz-vinnindir). Sadettin Teftazannin hem Miftahul-Ulm erhi hem
de Telhs erhi vardr. Bu erh Mutavvel adn tayordu. Daha sonra bu erhi ksaltarak Muhtasar
adn vermitir.
Medreselerde erh-i Mifth olarak okutulan erhler Seyyid erifin, Sadettin Teftaznnin veya eyhlislm
bni Kemlinkidir. Bu, mderrisin seimine bal idi.
Ftih zamannda 30-35 ake yevmiyeli medreselere, bu kademede okutulan kitabn adna izafeten Miftah
medreseleri deniliyordu.

16
Msbah: Sekkknin Mifthul-Ulm adl eserine Seyyid erif Crcn tarafndan yaplan erh. Bu erhe
Osmanl mderrisleri tarafndan birok erh ve hiyeler hazrlanm; eser, zerinde yaplan almalarla beraber
Osmanl medreselerinde en ok okunan kitaplar-dan biri olmutur.
Mutavvel: Eserleri yzyllarca Anadolu medreselerinde ders kitab olarak okutulan Sadeddin Mesd b.
mer Teftaznnin (1312-1390), Hatib Dmknin Telhsl-Mifth kitabna yazd erh olan el-Mutavvel
alet-Telhs adl eseri (Teftaznnin el-Mutavvel alel-Mifth adl eseri de var). Kurnn ifadelerinin
gzelliini en iyi aklayan eser olarak bilinir. Bunun Seyyid erif Crcn ( -1413), Ebul-Ksm el-Leys esSemerkand (1483) ve Siylkt (-1656) tarafndan yaplan hiyeleri ve Hasan elebi ( -1481) tarafndan
yaplan erhi de mehurdur. Abdnnafi zzet Efendi (-1890) tarafndan tercme edildi.
Muhtasar: Sadeddin Mesd b. mer Teftaznnin bel-gat bilimine dair eseri. Bu da medreselerde yaygn
olarak okutulu-yordu.
Telhs: Telhs fil-Belaga. Sadettin Teftazannin Arap Edebiyat konusundaki eseri. Kad Celaleddin
Kazvinnin de gene meani ve beyan zerine Telhsi vardr.
2.1.4. Mantk
Mantk alannda medreselerde okutulan ders kitaplar un-lard: sagoci, Kavli Ahmet, Fenar, Kara
Davut, sfehannin erh-i Tevlisi, Seyyid mad, Tehzib, Mirzacan Hiyeleri, Kutbuddin,
emsiye. Hsam, erhil-Usm
sagc: Porphyrios'un "Eisagoge" adl eserinin slm dnyasnda tannm ekli. Mr sagc Esrddin elEbhernin ( -1266) mantk zerine yazd er-Risletl-Esiriyye fil-Mantk adl ve mantn tm konularn
kapsayan, medreselerde okutulan 8-10 sayfalk kitab. Birok erh ve hiyeleri vardr. Molla Fenarnin erh-i
sagocisi Fenar diye hret bulmutur.
Fenar: Molla Fenar diye bilinen Mevlna emsettin Fenarnin (1315-1431) sagc zerine bir gnde
yazd erhtir. Genellikle kyas konusunu iler. Bunun birok erhi ve hiyesi yapld gibi, Osmanl
medreselerinde uzun sre ders kitab olarak da okutulmutur.
erhu Metal: Seluklu mderrisi Kad Siraceddin Mahmut Urmevnin (1198-1283) Metlil-Envr adl
eserin erhi. Bu esere emsettin sfehan ( -1289), Kad Beydv, Seyyid erif Crcn, emsettin Sivas (1597), Kutbuddin Muhammed Rz ( -1364), Hac Paa ve Yanyal Esat Efendinin erhleri ile Kara Dvd
b.Kemalin (-1541) hiyeleri mehurdur. Bunun da hiyeleri vardr: Hiye al Kara Davud min el-Mantk.
Osmanl medreselerinde okutulan Seyyid erifin erhi ve Kara Davdun hiyesi idi.
erhu-emsiyye: Nasrettin Ts devrinde yaayan ve Ktib diye bilinen Necmeddin mer Kazvinnin (
-1293) manta dair yazd ve Hoca emsettin Muhammed iin yazldndan dolay onun ad verilen, ok
sistematik emsiyye adl kitabn Mevlana Kutbddin irz ( -1364) tarafndan yaplan erhi (bu kitap ayn
zamanda Kutbuddin veya erh-i Kutub diye de biliniyordu). Bu konuda Seyyid erif Crcn ve
Teftazn erhleri de mehurdu. Mantn tasavvurat ve tasdikat konularna ait olan esere Bursal Ahmet
Stk Efendinin (-1894) erhi baslmtr.
Kavl-i Ahmet: Fenrnin mantk kitab. Ayrca byk Osmanl limlerinden Takprzde Ahmet
Efendinin ( -1528) manta dair el-Cmi fl-Mantk adl eseri de olabilir.
Hseyniye: Amasyal Hseyin ah elebi ( -1512) tarafn-dan hazrlanan ve mnazara adabndan bahseden
bir eser idi. Bunun hiyeleri de yaygnd.
Gene manta bal bir dal olarak gelien db (tartma usul) konusunda da Kara Hiye-i Mesud, Mr EbulFeth gibi kitap-lar okutuluyordu.
Mantk alannda okutulan dier kitaplara da Seyyid mad, erh-i Yusufiyye (Kyas konusunu ileyen
manzum mantk), mant-n ayr ayr konularnda yazlm Tasavvurat, Tasdikat ve Tehzib rnek
verilebilir.

17
2.2. slm bilimler
2.2.1. Kurn- Kerim
2.2.1.1. Kraat ve Tecvid
Arapada kelime zerinde med, kasr, hareke, sukn, nokta ve irab bakmndan olan deiiklie krat
denmektedir. Kurnn okunmasnda yukardaki zellikler farkl farkl yorumland iin, Kurnn farkl
kratlar ortaya kmtr. slm dnyasnda mehur olan yedi kratn (krat- seba) imamlar unlardr:
1.

Eb Abdurrahman Nfi b.Eb Nuaym (-785)

1.

Abdullah b.Kesir el-Mekk (-738)

1.

Eb Amr b. el-Al el-Basr ( -771)

1.

Abdullah b. mir ed-Dmak ( -736)

1.

Ebbekr sm b.Ebin-Necd el-Kf (-745)

1.

Eb Ammre Hamza b.Habib ez-Zeyyt el-Kf ( -773)

1.

Ali b.Hamza Ebl-Hasen el-Ks ( -805)

Bunlara daha sonra okunu daha eklenerek mehur okunu biimi 10a kmtr. Sonradan eklenen bu
okunuun imamlar da unlard:
1. Halef b.Hiam el-Bezzr (-844)
2. Eb Cafer Yezid b.el-Kaka el-Mahzm el-Meden (-748)
3. Eb Muhammed Yakub b.shak el-Hadrem el-Basr
Yukardaki on eit kratn bugn 3 tanesi kullanlmakta; dierleri bir bilim konusu olarak incelenmektedir.
Yaygn kullanlan krattan da Eb Amr kraat Sudann bir ksmnda, Nf krat Msr hari Kuzey
Afrikada sm krat (Hafs rivayeti) ise slm dnyasnn dier ksmlarnda kullanlmaktadr. Dolaysyla
bizim kltr evremizde krat retiminde sm kraatnn Hafs rivayeti retilmekteydi.
Aada anlatlanlarn dnda kraat ve tecvd alannda Cezl, Ecrmiyye, bni Fsih, Caber,
Rahbiye, Meyda-niye, Snsiyye (Kuzey Afrikada), Kilisli Abdullah Efendinin kraat- seba ve aere
kitab olan Zbde gibi kitaplar okutulu-yordu.
Cezeriyye: aml fi limi ve slm tarihinin en byk kraat ustas bni Cezernin (1350-1429) eseri. bni
Cezer krat- aere, isn-i aere ve sels- aere konularnda iyi bir eitim alm, am ve Kahiredeki
medreselerde kraat mderrisliinde bulunmu ve kraat zerinde ou manzum birok eser yazmtr. En
mehur eseri Kitabn-Ner fl-Kratil-Ar ve Tayyibe idi. Onun kitaplar yzyllarca ezberlendi ve
erhedildi. Kurt Muhammed Efendi (-1587) tarafndan Trkeye evrildi.
tbiyye: Endlsl ama lim ve btn kraat limlerinin hocas Kasm b. Frruh tbnin (1143-1194)
eseri. Kraat ustas mam Cezernin de hocas olan tbnin Kahirede mderrislik yaparken yazd Kaside-i
Lmiyye ve Hrzl-Emn ve Vechl-Tehn adl nazmlar, yedi kraat zerine yazlm en mehur eser idi.
slm bilimlere balamak isteyenler, hemen hemen slm dnyasnn her tarafnda bu iirleri ezberleyerek
hocalarna arzediyorlard. tbiye veya tb kraat ilminin deta ana kitab idi (tbnin Kaside-i
Riyyesi de hem kraat hem de belgat alannda ezberlenen bir kitap idi). Kaside-i tbiyye, Manisal
Ahmet (-1591) tarafn-dan Trkeye evrilmiti.

18
Karaba Tecvidi: Kastamonulu eyh aban- Veli silsilesinden Halveti eyhi Ali Efendinin eseri. Karaba
Risalesinin, eyh Abdurrahim Karabanin (-1498) olduu da rivayet edilir. Risalenin k 1835de Hamza
Miskin adl kiinin Trke Tecvid-i Edaiyesi ile beraberdir.
Drr-i Yetim: Birgiv Muhammed Efendi tarafndan yazlan Drrl-Yetim f lmit-Tecvd adl eser.
Eskicizde Ali Mehd Efendi ( -1827) tarafndan Trkeye tercme ve erhedilmitir .
2.2.1.2. Tefsir ve Usul- Tefsir
Tefsir, Kurn- Kerimin yetlerini yorumlamak, zne uy-gun olarak geniletmek ve mkl yerlerini ve ok
anlaml kelime-lerini dine uygun olarak aklamak demektir. Tefsir kendi iinde rivayet tefsirleri ve dirayet
(akla ve gre dayal) tefsirleri diye ikiye ayrlr. Ayrca eitli mezheplere gre de farkl tefsirler vardr. Tefsir
alannn tartlmaz iki kitab Kad Beydavi ve Keaf idi. Bunun yannda Celleyn ve Begav tefsirlerini
okutanlar da vard.
Kad Beydv: fi limi Nasrettin Abdullah b. mer Beydv ( -1286)nin Envrut-Tenzl ve EsrrutTevil adl tefsiri, snniler arasndaki en mehur tefsirlerden biri idi ve Kad Beydv veya Kad Tefsiri
adyla biliniyordu. Rz Tefsiri, Ragbn Mfredt ve Zemahernin Keaf adl tefsirlerinden yararlanarak hazrlanm, ksa ve z ama akc bir slupla yazld iin medreselerde yaygn olarak okutulmutur. Bunun
zerine yaplan hiye ve talikler 250den fazladr.
Kef: Trk tefsirci Crullah Ebul-Ksm Muhammet b.mer ez-Zemahernin (1074-1143) el-Kef an
Hakikit-Tenzl adl eserinin ksa addr. Zemaher, kendisinden nceki rivayet tefsirleri yerine dirayet tefsiri
trnde bu eserini yazmtr. Arapay Araplardan daha iyi bilen ve kullanan bu lim, gereksiz sz ve
uzatmalardan uzak, hikye ve srailiyata yer vermeyen, edeb sanatlar incelikle kullanarak ve soru-cevap
tarznda aklamalar yaparak bu tefsirini hazrlamtr. Kitabn yzlerce erh ve hiyesi yazlmtr. Bunlar
arasnda Seyyit erifin Hiyesi mehur idi. Bu arada Hatipzde, Hasan elebi, Aleddin Ali Ts, Ali Kuu,
Ebussuud md gibi bilginlerin yazd hiyeler de yaygn olarak kullanlmaktayd.
Celleyn Tefsiri: Celleddin Mahall tarafndan balatlan ve Celleddin es-Suyt tarafndan tamamlanan, iki
Cell tarafndan bitirildii iin Tefsir-i Celleyn denilen eser. renciler ve bilim adamlar tarafndan
okunan, okutulan, sk sk mracaat edilen bir tefsir idi.
Usul- Tefsir, tefsir metodolojisidir. Kurnn doru ekilde tefsir edilebilmesi iin uyulmas gerekli kurallar
inceler. Medreselerde usl dersleri ok nemli idi. Uslsz vsl (kavuma) olmaz diye inanlyordu. Usul-
Tefsir alannda Burhan Zerke, tkan ve Suyut adlaryla tannan kitaplar okutuluyordu.
Burhan Zerke: Bedrettin Muhammet ez-Zerke (1344-1392) tarafndan yazlan el-Burhn f UlmilKurn adl eseri iaret etmektedir. 47 blm halinde Kurn bilimlerinin incelendii eserdeki konulardan
bazlar unlardr: Ayetlerin ini sebepleri, sre balar ve sonlar, mekk ve meden sreler, Kurnn dili,
toplanmas ve saklanmas, garip kelimeler, mteabihler, okunular v.s.
tkan veya Suyt: Cellettin Suytnin ( -1505), el-Burhan kitabn esas alarak hazrlad el-tkn f
Ulmil-Kurn adl tefsir metodu kitab. Bu kitap, Burhan kitabndan ok daha fazla yaylm ve
medreselerde uzun yllar okutulmutur. 80 blmlk bu byk kitap, kendi alannda hem konu hem de kaynak
olarak hibir eksii bulunmayan bir kitaptr.
2.2.1.3. Kelam ve Akid
Kelm, din inanlar akl deliller getirerek ispat etmeye, din konularda insan aklnn ve ruhunun iine
debilecei phelerden onlar kurtarmaya alan bir bilim idi. Genelde Allahn zat ile ilgili konularla
ilgilendii iin, kfre dmeden konular tarttrmak, phedekileri tam anlamyla ikna etmek ok zor oluyordu.
O nedenle her mderris bu dersi vermeye veya bu konular ilemeye cesaret edemiyordu.
Kelm dersinde Allahn varln ispat, peygamberlik, imamet, mead (ldkten sonra tekrar dirilme), bilgi, araz,
cisimlerin oluumu, vcud, vcub, imkn, vahdet, okluk, teklik, metafizik gibi konular ileniyor ve doal
olarak bu konularda birok tartmalar oluyordu. Osmanl Devletinin ykselii dneminde kelm konularna
byk nem veriliyor, Gazl ile bni Rd arasnda baz kelam konularnda yaplan tartmalar Ali Ts,

19
Hocazde ve Muslihiddin Mustafa gibi bilginler arasnda tekrar tartmaya alyor; Hiye-i Tecrd kitab
medreselerin temel ders kitab olarak kabul ediliyordu.
Kelm derslerinde genellikle akid kitaplar okutuluyordu. Akid (akidenin oulu), bir mslmann inan
temellerini anlatmaktadr. slmiyetin varlk ve bilgi anlay; Allaha, meleklere, Allahn kitaplarna,
peygamberlerine ve kadere iman konular; vel-yet, keramet, mirac, hilafet, imamet, itihat gibi konular
ileniyordu.
Kelm konusunda Cell, Halhal, Hayal, Seylkt ve Abdurrahman (Meyyedzde Abdrrahman
Efendinin (1456-1516) kelam risalesi) adl kitaplar okutuluyordu.
Ayrca Hzr Bey elebinin (-1458) Kaside-i Nniyesi de manzum olduu iin biroklarnca ezberleniyordu.
Bunun birok hiye ve erhi arasnda Hzr Beyin rencisi Hayal tarafndan yaplan erhi mehur idi.
Sirceddin Ali nin (-1180) gene ehl-i snnet vel-cemaat akidesine gre yazd Bedl-Eml adl
Eml Kasidesi de en ok erhedilen ve ezberlenen eserlerden biriydi.
Tecrd-i Kelm: iann mamiye koluna mensup Nasred-din Ts ( -1273) tarafndan yazlmt. Bu esere
emsettin Mahmut b.Abdullah sfehnnin ( -1345) yapt erh (erht-Tecrd), ve zellikle bu erhe
Seyyid erif Crcnnin yapt Hiye-i Tecrddenilen eser o kadar ok mehur idi ki, Osmanl medreselerinden bu eserin okutulduu kademeye Hiye-i Tecrd medreseleri deniyordu. Kelm konusunda okutulan
temel ders kitab bu idi. Bu hiyeye de gene birok Osmanl bilginleri aklamalar getirmilerdir.
erh-i Mevakf: Kad Addiddin c (1300-1355) tarafn-dan yazlan ve hemen her fenden bahseden elMevkf f lmil-Kelm (Akid-i Addiye) adl bu kitabn Seyyid erif Crcn (1339-1413) tarafndan
yaplan erhi, erhul-Addiye adyla medreselerin st seviyelerinde yaygn olarak okutulmutur. Alt
blml, aa yukar 1000 sayfalk byk bir eser idi. Bu esere, Celleddin-i Devn tarafndan yaplan erh-i
Akid-i Addiye de mehur idi. Bunun hiyeleri Cell Hiyesi, Akid-i Molla Cell veya sadece
Cell diye biliniyordu.
Akid-i Nesef: mam Maturdnin rencisi mer b.Muhammed Nesef ( -1142) tarafndan yazlan Hanef
akaid kitab. Metnin asl ve zellikle Sadettin Teftzn tarafndan yap-lan erhi, Osmanl medreselerinde
yaygn olarak okutuluyordu.
Hayl veya erh-i Hayal: Akaid-i Nesefiye erhine, Ftih devri limlerinden Hayl diye bilinen
emsettin Ahmet b. Ms zniknin (-1481) yapt hiye, yzyllarca yksek limler ve medrese
rencilerinin elinde ders kitab olarak dolamt. Ayrca bunun da Kilisli Abdullah, Dede Ceng Efendi gibi,
ana kitaplar medrese rencilerinin ezberleyecei ekilde dzenleyen eitimciler-ce hiyeleri hazrlanmt.
Tevli-i Envr: Kad Beydv ( -1286) tarafndan yazlan bu esere de -Nesefnin kitabnda olduu gibiemsettin Mahmut sfehnnin erhi, bu erhe Crcnnin hiyesi ok mehur idi ve medreselerde bu hiye
okutuluyordu.
rd: bni Mukrnin (1353-1434) fi fkh zerine yazd ve yzyllarca elden ele dolaan, zerinde
birok almalar yaplan kitab.
Kelam konusunda yukarda saylanlara ek olarak mam Fahreddin Rznin Metlih-i Aliyyesi, Sadettin
Teftaznnin Meksdt-Tlibn adl eseri, Tehzip gibi kitaplar da okutulmakta idi.
2.2.2. Hadis ve Usul- Hadis
Hadis, bir slm bilim olarak Peygamberimiz Hz. Muhammedin sz, hareket, onaylama, ho grme ve
grmeme durumlar ile onun zelliklerini inceleyen eserleri iaret eder. Hads kelimesi genellikle,
Peygamberimizin tavrn ve izledii yolu gsteren snnet kelimesi ile beraber kullanlmaktadr.
Peygamberimiz zamannda onun szleri ve davranlar yazya geirilmemi; hadislerin resmen yazlmas
Paygamberimizn vefatn-dan yz yl akn bir zaman getikten sonra balamtr. Ancak slmn kutsal kitab
Kurn- Kermin gerek hayatta birinci elden uygulanmas olan Peygamberimizin sz ve davranlarna, onun

20
vefatndan hemen sonra ihtiya duyulmu ve yneticiler birok konularda hadis aramak durumunda
kalmlardr.
Hadis ve snnet, deta Kurnn Peygamberimiz tarafndan tefsiridir. Peygamberimizin sz ve uygulamalar
mslmanlar iin bir rnek hayat olduundan, slm dnyasnn her yannda hadis almalar her zaman
yksek bir deerde tutulmutur.
Hadis, kendi iinde birok alt bilim daln da iermektedir. Hadis tarihileri yirmiye yakn hadis biliminden
bahsetmektedirler. Bunlar, hadisleri bir zincir eklinde nakleden kiilerin (hadis ricli) doru kiiler olup
olmadklarnn aratrlmas, uydurma hadislerle gerek hadislerin ayrtrlmas, hadislerin gizli kusurlardan
(illet) arndrlmas, hadis renme ve retme dab gibi konular iermektedir.
Medreselerde hadis alannda Usul- Hadis diye de bir ders vardr. Burada hadis rivayetinin artlar, eitleri,
hkmleri gibi konular zerinde durulmaktadr.
Gene hadislerle ilgili bir baka medrese dersi de emil-i erftir. Burada Peygamberimizin beden yaps,
gnlk yaay ince-lenmekte ve bu alanda yazlan eserlere de Hilye denilmektedir.
Emeviler dnemine kadar hadisler, birinci el (sahabe, peygamberimiz zamannda yaayan arkadalar) ve ikinci
el (tbin, sahabelerden dinleyenler) kaynaklarda genellikle ezber ve ksmen de yazl olarak dank bir ekilde
duruyordu. Hadislerin belli kitaplarda toplanmas (cem, tedvin) daha sonra balad. Toplama bittiktten sonra
bunlarn belli ltlere gre snflandrlmas yaplmaya baland. Bu almalar sonunda, snn evrelerde
yaygn kabul gren alt temel hadis kitab (ktb-i sitte) ortaya kt. Bunlar:

Ebu Abdullah Muhammed Buhar (810-870): el-Cmius-Sahh

Ebul-Hseyn Mslim Kuseyr (817-874) : Sahih-i Mslim
bni Mce Kazvin (834-889) : es-Snen-i bni Mce
Ebu Dvut Sicistn (817-889) : es-Snen-i Ebu Dvud
Ebu sa Muhammed Tirmiz : el-Cmius-Sahih
Ebu Abdurrahman Ahmet Nes : el-Mecteb (Snen-i Sur)

Hadis alannda okutulan kitaplar Buhar, bni Melek ve Mesabih adl kitaplar idi. Bunlarn yannda mam
Malikin Muvattas, mam- Suytnin Cmius-Sair ve Cmiul-Kebr adl kitaplar, Nevevnin
Riyzs-Salihn gibi kitaplar da baz kimseler tarafndan eitli zamanlarda okutulmutur.
Mesbh: mam Hseyin b. Mesut Begavnin ( -1126) Mesabihus-Snne veya Mikat da denen
Mikatil-Mesbih adl eseridir. Hadis alanndaki temel retim kitab idi. Buhr ve Mslimden alnm
4719 hadisi anlatyordu. Bunun Yakup Avf ( -1736) tarafndan Meftih adyla erhi, Yakup b. Seyyid Ali ( 1524) tarafndan da hiyesi yaplmtr.
Meark: mam Radyddin Hasan b. Muhammed Sgnnin (1181-1253) Merkul-Envrun-Nebeviyye
min Shh-ul-Ahbril-Mustafaviyye adl kitabdr. Medreselerde orta seviyede okutulan hadis kitab idi.
Buhr ve Mslim bata olmak zere ktb- sitteden seilen 2246 hadisi ihtiva ediyordu. Bu eserin Trk-slm
dnyasnda birok erhleri vard; ama en mehur erh bni Melek diye mehur olmu Tireli zzettin
Abdllatif er-Rmnin ( -1398) Mbrikul-Ezhr f erhi Merikul-Envr adl eseri idi ve medreselerde
bni Melek diye okutuluyordu.
Medreselerde Kad yz(d) b. Ms Yahsbnin (1083-1150) Kitabu-ifas da yaygn olarak okutuluyordu.
Kad yd veya if- erf adlaryla mehur olan bu eser drt blmden oluu-yordu: Peygamberimizin
vlmesi, mucizeleri; Peygamberin snne-tine uymann faziletleri; Peygamberimiz hakknda ciz olan ve
olmayan eyler; Peygamberimize dil uzatan kimseler hakknda uygulanacak cezalar. Gene Kad ydn
Merkul-Envr al Shhl-Asr adl eseri ile Tebriznin Miktul-Mesabih adl eserleri de
medreselerde okutuluyordu.
Buhr: Medreselerde st dzeyde okutulan hadis kitab, tartmasz Sahih-i Buhr idi. Hadis
aratrmalarnda bir efsane olan ve yzbinlerce hadisi ezberleyen Ebu Abdullah Muhammet Buhrnin (810870) el-Cmius-Sahih adl eseri yzlerce yldan beri en ok okutulan ve zerinde en ok allan kitaplardan

21
ve Kurndan sonra slm dininin en nemli dayanaklarndan biri olmutur. Medreselerimizde okutulan Buhr
erhlerinin en mehuru da ahabettin el-Kastalnnin (1448-1517) rdus-Sr li erh Sahihil-Buhr adl
almas idi.
Medreselerde hadisle ilgili dier nemli bir ders olan Usul- Hadis dersinde hadis retiminin nemi ve
artlar, hadis rivayet edenlerin zgemi aratrmalar, muhaddisin zellikleri, hadis analizi, uydurma hadisler
ve hadislerdeki teknik hatalar tanma, hadis eitleri (11 eit) gibi konular zerinde durulmaktadr.
Bu alanda bni Salah ehrzrnin (-1245) Ulm-u Hadis adl kitab (bni Salah Elfiyesi diye bilinirdi),
bni Hcer Askalnnin Nuhbe diye tannan Nuhbetl-Fiker adl eseri, bni Ferah Manzumesi ve
erhleri, bniul-Esrin (-1209) Cmiul-Usl adl eseri ve Buharnin hocalarndan saylan Abdullah bni
Mbarekin (-797) eseri de okutulan ana kaynaklardand.
Hadis alannda medreselerde okutulan bir baka eser fi limi mam Muhyiddin Nevevnin (1233-1277)
Kitbul-Erben adl Krk Hadis kitabdr.
Gene medreselerde hadisin yan alanlarndan sret zerinde eyh Halebnin Sretn-Nebeviyyesi ve
eml alannda da mam Muhammet Tirmiznin emil-i erif adl eserleri okutuluyordu. fi limi eyh
Ali b. brahim Halebnin (1567-1634) nsnl-Uyn f Sretil-Emnil-Memn adl eseri Siyer-i Haleb
veya sadece Haleb adyla mehur olmutu. ciltlik bu eser birok kez erhedildi ve defalarca Trkeye
evrildi. Ebubekir Beyheknin Delin-Nbvve adl eseri de bu alanda okutulan eserlerdendi.
slm eitiminde zerinde en ok allan ve ezberlenen eserlerden biri olan mam Busayrnin (-1295)
Kaside-i Brde (Hrka Kasidesi) adl eserini de, genelde Peygamberimize vglerle dolu olduu iin burada
zikretmelidir.
2.2.3. Fkh ve Usul- Fkh
a) Fkh: Genel olarak slm hukukuna fkh denilmektedir. Hem din ibadetler hem de sosyal hayatn aile,
miras, ticaret v.s. gibi alanlarnda (muamelt) verilecek hkmleri dinin ana kaynaklar olan Kurn ve hadisin
yansra kyas ve icma yoluyla incelemeye alr. Bu kaynaklarda hukuk konular inceleyen bilim furudiye
de adlandrlyordu. Bu kaynaklardan hkm karma tekniklerini de usul- fkh denilen bilim inceler.
Medreselerin byk ounluunda fkh dersi vard. Fkh en erefli ve en stn bilim olarak grlyordu;
nk hell ve haramn hkmlerinin verildii bilimdi.
Fkh bilginleri yedi tabaka veya derece olarak sralanyordu:
1) Mutlak Mctehit (Drt snn mezhep imam),
2) Mezhepte Mtehit (Eb Yusuf, mam Muhammed ey-bn)
3) Meselelerde Mtehit (Hassaf, Tahv, Kerh, Halvn, Sarahs, Pezdev, Kad
Hn)
4) Eshb- Tahrc (Eb Bekr Ahmet Rz)
5) Eshb- Terch (Kudr, Burhanettin Mergnn)
6) Eshb- Temyz (Kenz, Muhtr, htiyr ve Vikye kitaplarnn yazarlar)
7) Mukallid (Tahtav, Drrl-Muhtr, bni bidin ki-taplarnn yazarlar)
Fkh alannda Osmanl medreselerinde okutulan ana kitaplar unlard:

22
Hidye: Burhanettin Merginnnin (1117-1197) Hanefi fkh zerine yazd Bidyetl-Mbted adl
eserine kendi yazd hiyeye Hidye adn vermiti. Fkh limlerinin altnc tabaka-sndan bu byk insan
e-eybnnin el-Cmius-Sagr ve Kudr-nin Muhtasar adl eserlerini bir araya getirerek BidyetlMbtedyi meydana getirmiti. Hidaye kitabnn 13 ylda ve hep oru tutularak yazld sylenir. inde
kullanlan hadislerin salaml ile dikkati eken kitap ve erhleri yzyllarca Osmanl medreselerinde ileri
dzeyde temel ders kitab olarak okutuldu ve ngilizceye, Rusaya evrildi. Bayburtlu (el-Babert) Muhammed
Ekmeleddinin ( -1348) Hidaye erhi olan el-nyesi de medreselerde Ekmel adyla okutuluyordu
(Bayburtlu Ekmeleddin, Tsnin Tecrdl-tikdn da erhetmiti).
Sadrera: slm bilim evrelerinde Sadrera unva-nyla bilinen iki lim vardr. Birinci Sadrera
(Sadreratl-evvel) Ubeydullah b. brahim el-Mahbubdir. Bunun olu, Vikye kitabnn yazar,
Burhnera adyla da mehur olan Mahmut b. Ahmet b. Sadreratl-evvel Ubeydullah b. brahim elMahbub el-Hanefidir ( -1274). Bu lim, kznn olu olan ikinci Sadrera Ubeydullah b.Mesut iin,
Hidaye kitabndan nemli grd yerleri alarak Vikye (Vikye er-Rivye f Mesilil-Hidye) adl
kitab hazrlam; Sadrerats-sn denilen torun da bu kitab Muhtasar- Vikye veya Nikye adyla
erhetti. Bu erh, Sadrera erhi adyla mehur oldu ve yzyllarca medreselerde Sadrera adyla orta
seviyede bir fkh kitab olarak okutuldu. Bunun mehur hiyeleri arasnda Ahi elebi, Hasan elebi, Bayramzde Zekeriya Efendi ve mam Birgiv hiyeleri bulunmaktadr. Ama zellikle Molla Sinaneddin Yusufun
yazd hiye talebeler arasnda ok tutulmakta idi.
Drrl-Muhtar : Hanefi fkh kitab olan Tenvru-Ebsar kitabnn erhi. Alddin-i Haskef ( -1676)
tarafndan ed-Drrl-Muhtr f erhi Tenvrl-Ebsr adyla erhedilmi. Bu erhe bni Abidin tarafndan
Reddl-Muhtr aled-Drrl-Muhtr adyla bir hiye yazlmt, ki bu hiye bni Abidin adyla
medreselerde uzun sre okutulmutu. Seyyid Ahmet Tahtav tarafndan Hiye aled-Drrl-Muhtar erhu
Tenvru-Ebsar adyla 4 cilt olarak geniletilmi. Bu hiye Ayntabl Abdrrahim Efendi tarafndan Trkeye
evrilmi. Drrl-Muhtarn bir hiyesi de brahim Haleb tarafndan Tuhfetul-Ahyr aled-Drrl-Muhtar
adyla yaplm. Molla Miskin erhi de vardr.
Tenvrl-Ebsr: eyhlislm Muhammed b. Abdullah Timurt ( -1595) tarafndan Hanefi fkh zerine
yazlmt. Drrl-Muhtar, Reddl-Muhtr ve bni bidinin ana metnini oluturuyordu. En mehur erhi
Drr- Muhtar idi.
bni Abidin : Asl ad Redd'l-Muhtardr. Hanefi fkh kitabdr. bni Abidin adyla hret bulmu
Seyyid Muhammed Emin b. mer (1784-1836) tarafndan Drrl-Muhtr kitabna yaplan be ciltlik bir erh
idi. Hanefi fkh alannda o zamana kadar yazlm fkh kitaplarnn deerlendirdii bir eser idi. Eser bugn bile
Hanefi fkhnn temel kitabdr.
Drer: Osmanl limlerinden Molla Hsrevin ( -1480) Hanefi fkhna dair yazd Drerul-Hukkm f
erh-i ureril-Ahkm adl eseri. Kendisinin urer adl kitabna gene kendisinin yapt erhtir. Bu hem
Osmanl hukukunun ana kaynaklarndan biri olmu hem de uzun yzyllar, erhleriyle beraber Osmanl
medrese-lerinde ders kitab olarak okutulmutur.
Mltek veya Haleb: Arap memleketlerinde yetien ama stanbulda ders veren brahim b.Muhammet
Haleb (1459-1549) tarafndan Mltekl-Ebhr (Denizlerin Kava) adyla Hanefi fkh zerine yazlan
kitaptr. Osmanl medreselerinde bu kitap ve zellikle Muhammet Mevkuft (-1654) tarafndan yaplan erhi
(Mevkft diye biliniyordu) uzun sre temel fkh kitab olarak okutuldu. Kitabn ana konular tahret, gusl
ve teyemmm, ezan, namaz, zekat, oru, hacc, nikh, boama, zina, yemin, al-veri, riba, hrszlk, yeme-ime,
diyet, ksas, feraiz v.s. idi.
Kudr: mam Ebul-Hseyn Ahmet b.Muhammet el-Kudr el-Badadnin (-1036) Hanefi fkhna dair
yazd Muhta-sarul-Kudr adyla tannan kitab. Bunun birok erhleri yaplm ve eser Osmanl
medreselerinde -zellikle 14. yzylda- Kudr adyla okutulmutur. Medreselerde Muhtasar adyla
Kudrnin eserinin yan sra bni Hcibin Muhtasar ve buna Halil b. shak Cnd (-1374) tarafndan yaplan
erh olan Muhtasar- Halil adl fkh kitaplar da okutulmaktayd.
Umde: fi fakihi bni Dakkl-yd (1228-1302) tarafn-dan yazlan hkml-Ahkm adl eserin gene
kendisi tarafndan yaplan Umdetl-Ahkm adl erhinin ad idi. slm dnyasnda mehur Hv kitabnn
muhtasar olan Umde adl bir kitap da vardr.

23
Minhc: zellikle 14-15. yzyln btn limlerce ezber-lenen ve zerinde erh ve hiye yazlan bir eserdir.
Byk fi limi Rfi (-1226) tarafndan yazlan Muharrer adl eserin fi fkh bilgini Nevev tarafndan
ksaltlm (muhtasar) olan, fi fkhnn en byk kitab idi. Bu kitaba Celleddin Mahall (1389-1459)
tarafndan yaplan erh de Mahall adyla medreselerde okutulu-yordu. mam Beydvnin de oka okunan
bir Minhc vard.
Tenbh: Eb shak irznin (1003-1083) fi fkh zerine hazrlad, eyh Merveznin taliki ile beraber
filer arasnda en ok okunan ders kitaplarndan biri olmutur. Fkh Usul derslerinde de kullanyordu.
Ebh ven-Nezir: bni Nceym Msrnin (1519-1562) Hanefi fkh kitab. Osmanl medreselerinde
okutulan yedi blmlk bu kitap, daha sonra Osmanl er hukukunun temel kitab olan Mecellenin de esas
olmutur.
Zeylnin ( -1342) Kenzd-Dekk erhi, Merak'l-Felh, bni Kudme Muvaffakddin Makdisnin (1233) Hanbel fkh zerine yazd Mukn adl eseri, Nesefnin Kf ve Vf kitaplar, afi fkh zerine
Nihayetl-muhtc kitaplar da fkh alannda okutulmu olan kitaplardand.
b) Usl- Fkh: slm Hukuk Felsefesi, slm Hukuk Meto-dolojisi diyebileceimiz bu bilim dal, slm bilgi
kaynaklarndan er hkmlerin nasl kartlacann genel kurallarn incele-mektedir. Fkh usul alannn
temel direi Eb Zeyd ed-Debs ( -1038)(Takvmul-Edille adl eseriyle), Fahrul-slm el-Pezdev ( 1089)(bunun metni Abdlaziz Buhar tarafndan Kefl-Esrr adyla erhedilmi ve o mehur olmutur.
Medreselerde Usl- Pezdev adyla okutulmutur) ve emsl-Eimme es-Serahs (-1090) idiler.
Tavzih ve Tenkih Sadreriann usul- fkh kitaplardr ki, Tavzih, Tenkihin erhidir. Tavzih,
medreselerdeki temel fkh usul kitab idi.
Menr ve bni Melek: Ebul-Berekt Hafizddin en-Nesefnin ( -1310) Hanefi fkh usul zerine yazd
Menrl-Envr adl kitab. bni Melekin ( -1480) bu esere yapt erh (erhu Menril-Envr) Osmanl
medreselerinde yzlerce yl ders kitab olarak okutulmu ve bni Melek adyla tannmtr. Birok rihi
arasnda Abdlhalim Efendi (-1678) de rihul-Menr unvanyla tannyordu.
Mirt: Molla Hsrevin ( -1480) Hanef ve afi fkh usullerini birletirerek hazrlad ve Osmanl
medreselerinde uzun yllar ders kitab olarak kabul edilen, zerinde erh ve hiyeler yaplan eseridir. Mirt
Hiyesi tannm bir ders kitab idi ve hiyeler arasnda zellikle zmirli Muhammed bni Veli Efendininki (1751) matbu olduu iin yaygnd. .
Telvh: leri dzeyde Usul- Fkh kitab. mam Teftaznnin ( -1389), Sadrerann Tenkhul-Usl adl
kitabna gene kendisi tarafndan yaplan Tavhd adl erhe yapt erhtir. Eserde sk sk Sadrerann eseri
tenkid de edilmektedir. (Baz
kaynaklar, bu eserin erafeddin Ahmet (-1369) tarafndan yazlan Tenkh el-Ahds f Ref el-Teyemmm elAhds adl kitaba Teftznnin yapt el-Telvh f Kef Hakik el-Tenkh adl erh olduunu belirtiyorlar.)
Bu erh sonradan o kadar tutuldu ki, herkes bu erh zerine erh ve hiyeler yazmaya baladlar.
Cemul-Cevm: Takiyddin Subknin (-1355) fi fkh usulne dair, 14-15. yzyllarda ok okutulan ve
ezberlenen bir kitab. ok ezberlenen bir kitap olduu iin bni Recep et-Th (-1488) tarafndan iirletirilmi.
Ayrca Celleddin mer el-Habbznin (-1272) el-Mugni adl eseri, Haleb, Hsam gibi eserler de usul fkh alannda okutulmaktayd.
c) Feriz: Genelde miras meselesini ileyen bu bilimin iine giren konulardan bazlar unlard: lenin
borlarnn denmesi, vasiyyet, terekenin kimlere dp kimlere dmedii, kimlere ne kadar miras decei
v.s. Genelde fkhn ana konularndan biri olan Feriz, zaman iinde ayr bir bilim dal haline gelmitir.
Bu alanda medreselerde Hanef fkh limi Sirceddin Muhammed b.Mahmut el-Secvend (-1200) tarafndan
yazlan Ferizs-Secvend (veya Feriz-i Sirciye, es-Sirciye fl-Feriz) adl eser ve erhleri mehur
idi. erh-i Feraiz diye bilinen Seyyid erif Crcannin erhi erhus-Sirciyye adn tayordu ve yaygn

24
olarak okutuluyordu. Rubhiye adl feraiz manzumesi de mehur idi ve birok erhleri yaplmt. Bu alanda
okutulduu belirlenen bir dier kitap da Nefhtl-Kudsiye idi.
2.3. slm bilimlere yardmc bilimler
uras muhakkak ki, medrese programlarnda her zaman astronomi, matematik, fizik, tp gibi dersler yer
almyordu. Ama zellikle ilk zamanlarda mderrislerden bu alanlarda bilgi sahibi olan ve dolaysyla bu alanda
yazlm kitaplar okutanlar da vard.
2.3.1. Heyet (Astronomi)
Astronomi bilimleri iinde yldz hareketlerinin izlendii zcler ve vakit hesaplamas (mkat) ana konular
oluturuyordu.
Burada ders kitab olarak Ulu Bey, Mirim elebi, Usturlab ve Rubaiye gibi kitaplar okutuluyordu.
amin: Cmiil-Mahmd b.Muhammed el-Harezm el-aminnin ( -1221) el-Mlehhas fl-Heye adl
eseri. Ulv ve sfl varlklardan bahseder. Kadzde-i Rmnin buna yapt erh erh-i amin adyla
okutulmaktayd. Bu kitaba yaplan birok erh arasnda Molla Kara Sinan denen Sinaneddin Yusufun erhi,
Fethullah irvn (-1453) ile Yeniehirli Crullah Veliyddin Efendinin (-1738) hiyeleri de mehurdu.
Mirim elebi: Tannm Osmanl bilginlerinden Ali Kuunun yeeni ve Kadzde-i Rmnin torunu olan
ve Mirim elebi diye tannan Mahmut b. Muhammedin ( -1525) Ulu Bey ve Ali Kuu bilgileri zerine
kurduu eseri.
2.3.2. Hikmet (Fizik)
Hikmet alannda Kadmir, Seyyid Mirzacan, Hikmetul-ayn ve erh-i amin kitaplar okutuluyordu.
Kadmir: el-Ebhernin Hidyetl-Hikme adl eserinin Kad Mr Hseyin b.Muinddin el-Meybd elHseyn (-1265) tara-fndan yaplan erhi. Bu Hidaye zerine Hocazde Muslihiddinin erhi de mehur idi.
Mantk, tabiiyat ve ilhiyat konularn iliyordu. Kitap farkl konulardan bahsettii iin bazen akaid kitaplar
arasnda da saylabiliyordu.
2.3.3. Hesap ve hendese
Hesap alandaki kitaplar Lem, Behaddin (Risale-i Bahiye), Ramazan b. Cel, Abdrrahim ve
Necmeddin adlaryla tannan kitaplard.
Behaddin: Badadl madeddin b.Abdullahn el-Fev-idl-Behaiyye adl eseri. 1486da bunu Kemaleddin
Hasan el-Fars erhetmi ve Essl-Kavid f erh-i Uslil-Fevid adn vermitir.
Bu arada Kadzde-i Rmnin Ftih Sultan Mehmete takdim ettii Muhammediye, hendeseden allme
emsettin Semerkandnin ( -1209) Eklt-Tesis adl eseri ve Kadzdenin buna yapt erh de
okutuluyordu.
2.3.4. Tp
el-Mucez fit-Tb: bni Nefisin ( -1288) ksaca Mucez diye bilinen bu kitab, tp alannda en ok okutulan
ve zerinde alma yaplan eserlerden biri idi. Bu eser Osmanl limlerinden Ahi elebi ( -1524) veya babas
tarafndan Trkeye tercme edilmiti.
2.4. slm sanatlar
2.4.1. Hat sanat

25
Arap harflerinin yazm tekniklerinin retildii dersler idi. Aklm- Sitte denilen alt mehur yaz kalb en
ok kullanlan idi: sls, nesih, muhakkak, reyhan, tevk, rika. Medreselerde hat dersi iin ayr bir mderrisin
yaygn olarak grev yapmad aktr. Bu ders daha ziyade tatil gnlerinde zel hocalardan alnyordu. Ama hat
sanatna yetenekli ve merakl olanlar hattatlardan zel dersler alarak bu yeteneklerini gelitiriyorlard. 1915de
alan Medresetl-Hattatn de ise yaz eitleri bir sanat olarak talim ettirildii gibi cilt ve minyatr gibi dier
sanatlar da retiliyordu.
2.5. Tasavvuf
Tasavvuf konular genelde medreselerde deil tekke, zviye, hankh ve derghlarda veriliyordu. Ama gene de
medreselerle tekkeler birbirinden ok kopuk deildi; derghlarda ilmin temeli olan temel medrese dersleri
verilirken medreselerde mderris isterse aada saylacak tasavvuf eserlerden ders anlatlabiliyordu.
Medreselerde ve derghlarda ders konusu olan tasavvuf eserlerden en yaygn olarak kullanlanlar unlard:
Muhyiddin-i Arabnin eserleri olan Ftuhat- Mekkiye ve Fsusul-Hikem, Nakibend-Halid
dergahlarnda Hatm-i Hacegan- Kebir, Mektubat- mam Rabban, Ahmed-i Czeyr Divan, Reeht,
Muhammet Masum Efendi Mektubat, Risale-i Nakibendiyye; Mevlev derghlarnda Mevlnann
Mesnevisi ve ayrca Avrifl-Merif ile Kueyri Risalesi...
2.6. Ders kitaplarnn manzum olarak dzenlenmesi
Medreselerde okunan kitaplardan birou ezberleniyordu. slm bilimler genellikle nakl bilimler olduu iin,
bilginin olduu gibi korunmas ve daha sonraki kuaklara bozulmadan aktarlmas nemli idi. Bunun en salam
yolu da kitaplarn eski limlerin yazd ekliyle aynen ezberlenmesi idi. Bir kitab ezberlemenin en kolay yolu
da, oradaki bilgileri nazm haline getirmekti.
Bu ekilde, slm dnyasnda okutulan ders kitaplarnn bir ou eitli dnemlerde eitli kiiler tarafndan
nazm haline getiril-miti.
Manzum eserlerden bazlarna rnekler:
bni Arabah, meani ve beyan bilimlerine dair 2000 beyitlik bir eser olan Mirtl-db yazd. emsettin
Ukayl (-1259), Cmius-Sagri o kadar okuttu ki, sonunda nazm haline getirdi. Balkesirli Devletolu Yusuf
( -1250), Vikayeyi manzum olarak Trkeye tercme etti. Divrikli Fahreddin Muhammed Efendinin ( -1323)
bir nahiv manzumesi vard. brahim bni Sleyman Radyddin (-1380), fkh zerine bir manzuma yazd.
Karahisarl Hattab Haydar bni Ebilkasm (-1414) fkhtan erh-i Manzume-i Nesefyi yazd. Birok medrese
kitabna yazd erh ve hiyeleri medrese rencileri arasnda ok tutulan Amasyal Dede Ceng Efendi ( 1567), fkhtan Vehbaniye adl bir manzume yazd. Sirozlu Hseyin (-1591), manzum Cezer erhi olan
Drr-i Meknnu yazd.
zellikle nahiv alannda Kfiye ve Elfiye kitaplarnn manzum olarak birok erh ve hiyesi
grlmektedir.
Germiyanl Hsamzde brahim Efendi ( -1607) Fkh- Ekber ve fiyeyi, Abdlkadir Feyyum (-1613)
beyan zerine Feridl-Belgay, Tokatl shak bni Hasan ( -1688) Akaidi, Hbr Ali Efendi ( -1669),
Trke bir akaid olarak Zuhrul-Masri, shak Hocas Ahmet Efendi ( -1708) Akaidi, Ayn- Ekber
Muhammed Efendi ( -1722) Trke email-i erifi, Abdrrahim Efendi akaid, feraiz, tecvid ve nahiv
konularn, Abdrrahim Efendi ( -1885) Kaside-i Nniye, Kaside-i Tiye ve erh-i fiyeyi, Elbistanl
Hayat Ahmet Efendi de Kaside-i Nniyeyi manzum hale getirdiler.
Bu konularda daha birok rnek vermek mmkndr. stelik sadece belli konular zerindeki ders kitaplar deil
Arapa ve Farsa lgatlar bile manzum olarak yazlmaya baland. Bunlara rnek olarak u ahslar verilebilir:
Fatih devri limlerinden Muhammed bni Veli (Ktibiyye), Kann devri limlerinden Abdlcelil bni Yusuf
(Sekr-i Sf ve Sebat Ebhur), Muhammet Ali Dede (Gevher-i Manzum), Abdrrahim Efendi ( -1865) (Lgat-
Arabiyye) v.s. Smblzde Vehbinin ( -1809) Farsa retmek iin yazd manzum Tuhfe-i Vehbi adl
szlk ile Arapa retmek iin yazd manzum Nuhbe-i Vehbi adl eserlerin de eitim tarihimizdeki yeri
byktr.

26
3. Medreselerin slah dneminde ders programlar
Osmanl medreselerindeki eitim hem disiplin hem de prog-ram bakmndan zaman iinde bozuldu. lk
zamanlarda ilmiye mesle-indeki sraya riayet, mderrislerin ykselmeleri ve her kademede okutacaklar dersler
bakmndan baz dzenlemeler yapld. Ancak bu tr almalarn etkin bir sonucu alnamad.
Osmanllarn Bat tipinde ilk kurduklar okullarda uyguladk-lar programlarda klasik medrese programlarnn
etkisi vard. Ancak zaman getike Bat rneinde kurulan okullar program bakmndan medrese rneinden
uzaklaarak Avrupa okul programlarn uygula-maya baladlar. Medrese cephesinde ise, 1867 slahat
programnda klasik bir medrese ders program biraz daha sistemli halde verilmektedir. eyh Ali Efendizde
Muhyiddin Efendinin 1897de sunduu programda da medrese dersleri arlkta olmakla beraber Corafya,
Hendese, Kimya gibi yeni derslerin teklif edildii grl-mektedir. .Mertiyet dneminde Hoca Muhyiddin,
Erefefen-dizde evket gibi dnrlerin nerdikleri programlarda klasik medrese derslerinden ok yeni
dersler yer almaktayd.
Medreselerin byk slahat program olan Drl-Hilfetil-liye Medreselerinin ders programlar ise
alabildiine lise ders programlarna benzetilmiti. Burada Almanca, Franszca, ngilizce, Rusa gibi yabanc
diller, Kimya, Biyoloji, Fizik, Tarih, Corafya, Felsefe v.s. ile deta bir mam-Hatip Lisesi program yaplm
oluyordu. Dolaysyla, -klasik deilse bile- slahat dnemi Osmanl medreseleri, mam-Hatip liseleri ile hl
yayor denilebilir.
Mustafa Ergn sayfasna dn