Professional Documents
Culture Documents
Ustroj Polityczny Aten
Ustroj Polityczny Aten
MMII
Wedle ateskiej tradycji po mierci krla Kodrosa jego syn Medont zosta pierwszym
doywotnim archontem wybranym z rodziny krlewskiej. Wedug chronologii Eratostenesa wydarzenie
to miao miejsce w 1069/8 r. Od tego czasu doywotnie rzdy sprawowao kolejnych trzynastu
archontw. Poczwszy od Charopsa w 753/2 r. zaczto wybiera archontw na lat dziesi, przy czym
od 714/3 r. ju nie tylko spord czonkw rodziny krlewskiej, lecz z ogu eupatrydw (dobrze
urodzonych"). Lista siedmiu dziesicioletnich archontw koczy si na 683/2 r., gdy Ateczycy wybrali
Kreona, ktry jako pierwszy mia peni godno archonta jedynie przez rok. (Zob. Wellejusz
Paterkulus I, 2, 2; 8, 3; Paus. IV, 5, 10). Niestety wiadectwa dotyczce przejcia w Atenach od
monarchii do rzdw arystokratycznych s skpe i niezbyt wiarygodne. Zapewne upadek monarchii by
skutkiem dugiego procesu, w wyniku ktrego nastpio przekazanie dawnych uprawnie krlewskich
trzem archontom eponymowi, basileuspwi (krlowi") i polemarsze.
11
Archont (eponym) by urzdnikiem eponimicznym i w V - VI w. on wanie by najwaniejszym
urzdnikiem w Atenach. Por. rozdz. 13, 2.
12
Por. rozdz. 57.
11
Por. rozdz. 58.
l4
* Ion mityczny protoplasta Jonw, wedug podania syn Apollina i Kreuzy, crki krla
ateskiego Erechteusza. Wedug innej wersji by synem Ksutosa z Tesalii (Herodot VIII, 44); wybrany
zosta wodzem Ateczykw w wojnie z Eleuzis, wwczas jeszcze odrbnym pastwem (Paus. I, 31, 3;
VIII, l, 5).
15
Wedle chronografw pierwszym doywotnim archontem by Medon syn Kodrosa
(1069/8-1050/9), drugim za jego syn Akastos (1049/8-1014/3). Arystoteles przywouje jeszcze
inn wersj, wedle ktrej pierwszym archontem miaby by wanie Akastos. Sam tekst przysigi nie
jest jednak wystarczajcym dowodem na pierwszestwo Akastosa. Po pierwsze, jak zauwaa P. J.
Rhodes, moe tu chodzi o jakiego innego Akastosa sprawujcego archontat w VII czy VI w.
(Commentary, s. 101). Po drugie tekst przysigi nie musia zosta sformuowany przez pierwszego
archonta.
16
* Myl tekstu niejasna: czy chodzi tu o owiadczenie na pocztku skadania przysigi, czy te,
jak by wynikao z rozdz. 55, 6, o dwukrotn przysig? Dlatego te zamiast przekazanego w tekcie
horkia ( przysiga) proponowano poprawk artia ( odpowiednie"), co dawaoby
sens: e w sposb odpowiedni peni bd swe czynnoci jak za czasw Akastosa" albo te
poprawiano wstawiajc zamiast poiesein ( czyni, spenia): teresein (
przestrzega): e przestrzega bd przysigi".
17
* Kodrydzi potomkowie Kodrosa.
l8
* Tumaczenie oddaje przekazany tekst. Niektrzy jednak, uwaajc za rzecz nieprawdopodobn,
eby Kodrydzi dobrowolnie zamienili godno krla na archonta, usuwaj z tekstu anti (), a epi
() cz z basileias () (tak G. Kaibel, Stil und Text der des
Aristoteles, Berlin 1893, s. 123) otrzymujc wtedy myl: za jego panowania mieliby Kodrydzi
tholosem (zob. rozdz. 43, 2). Na temat prytanejon por. Ps.-Plutarch, Vitae X Or. 847 D - E; Paus. I, 18,
3; X, 32, 8; Ael. Varia Historia IX, 39).
26
* Epilykejon etymologia podana przez Arystotelesa jest faszywa; gmach ten znajdowa si
poza murami miasta, w ssiedztwie wityni Apollina o przydomku Lykejos (na prawym brzegu rzeki
Ilissos) i std nazwa epilykejon (). [Zwaywszy na fakt, e teren gimnazjonu w Liceum
wykorzystywano dla wicze wojskowych, miejsce wydaje si szczeglnie odpowiednie dla polemarchy.]
27
* Pooenie thesmothetejonu niepewne; obecnie przyjmuje si, e lea na pnocnym stoku
Akropolu; nad rdem Klepsydry jest kilka grot, na cianach jednej z nich jest szereg wykutych
czworoktnych nisz, w ktrych odnaleziono reliefy wotywne z inskrypcjami dedykacyjnymi archontw.
Napisy te day podstaw do przypuszcze, e byo to miejsce zebra zwane Thesmothetejon. [Siedziba
thesmothetw znajdowaa si raczej w Stoi Poudniowej wzniesionej na Agorze w kocu V wieku
(H. A. Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, Princeton 1972, s. 77 - 8).]
28
W VII - VI w. archonci wraz z Rad Areopagu sprawowali wadz najwysz. Solon
niezadowolonym z wyroku archonta przyzna prawo odwoania si () do sdu () (zob.
rozdz. 9, 1). W pierwszej poowie V w. archonci zostali pozbawieni wikszoci swych dawnych
uprawnie sdowniczych. Ograniczono je do przeprowadzania wstpnego ledztwa (),
ktrego konsekwencj byo przekazanie sprawy do dikasterion, ktremu archont nastpnie przewodniczy.
Na temat procedury stosowanej w IV wieku zob. rozdz. 63-69.
29
. Nazwa Rady pochodzi od wzgrza Aresa (Areopag)
stanowicego miejsce jej posiedze. Geneza Rady siga okresu krlewskiego, w ktrym krl
korzysta z pomocy bardziej lub mniej nieformalnej grupy arystokratycznych doradcw. Po obaleniu monarchii i uksztatowaniu si systemu arystokratycznych magistratur ustalia si praktyka,
zgodnie z ktr dziewiciu archontw po zakoczeniu urzdowania stawao si czonkami Rady
(Plut. Sol. 19, 1; Poll. VIII, 118; por. Dem. XXIV 22). Zob. R. Wallace, The Areopagos Council to 307
B. C., Baltimore 1989; M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, Warszawa 1999,
s. 288 nn.
30
Por. rozdz. 8, 4 oraz Isocr. VII, 37, 39, 42, 46.
W elegii tej wystpuje Solon w obronie susznych praw obu stron, rozpatrujc
spraw jednych i drugich, a potem wzywa ich, aby zaniechali wani.
Ze wzgldu na pochodzenie i saw47* zalicza si Solon do pierwszych
44
Zob. Plut. Sol. 15, 7-9; Praec. ger. Reip. 807 D - E. uznali postpowanie Solona
za naiwne, lecz niewinne. Z kolei o twierdzili, e on sam znajdowa si
wrd tych (Arystoteles okrela ich oglnie mianem gnorimoi), ktrzy skorzystali z wiedzy o tym, co
ma wkrtce nastpi. Plutarch wymienia wrd nich Konona, Kliniasza i Hipponika, a o Solonie
powiada, e w rzeczywistoci straci na zniesieniu dugw. Potomkowie trzech wymienionych (Konon,
Alkibiades, Kallias) odgrywali du rol w Atenach pod koniec wojny peloponeskiej, co nasuwa
przypuszczenie, e ca histori wymylono by moe w tym wanie czasie w celu skompromitowania
wspomnianych osb. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 128 - 9.
52
Nomoi (), take u Herodota (I, 29, l, 2, 3; 177, 2), ale sam Solon nazywa swe prawa
zob. rozdz. 12, 4. Zob. s. 693, przyp. 19.
53
* Prawa te dugo potem jeszcze byy stosowane, bo na zachowanym fragmentarycznie napisie
z 409 r. p.n.e. mowa jest o uchwale ludu, polecajcej przepisanie prawa Drakona o zabjstwach. Por.
W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, I2 nr III (dalej cyt. SIG). [Por. Plut. Sol. 17, 1.]
54
* Greckie kyrbeis, graniastosupy drewniane, obracajce si na osi akson, std te nazywano
je take aksones. Por. G. Busolt, Gechische Geschichte II2, s. 291 nn., przyp. 3. [Por. Plut. Sol. 25,
1-2. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 131 -3.]
55
Odkryt w 1970 r. Stoa Basilejos datuje H. Thompson na drug wier V w. p.n.e., co wyklucza
umieszczenie w niej aksones (). Wedug Thompsona aksones umieszczono na specjalnej
platformie u stp murw. Przed sto wystawiono te zbir praw wyryty na kamieniu, ktry pniej
Efialtes przenis w okolice tholosu i buleuterion (Anax. 72 F 13 (buleuterion); Polluks VIII, 128
(prytanejon)). Rhodes, ktry uwaa, e aksones i kyrbeis s tym samym, sdzi, i cao umieszczona
w Stoa przez Efialtesa zostaa przeniesiona do prytanejonu, gdy opublikowano przejrzany zbir praw
na pocztku IV w. Na pocztku II w. Polemon widzia jeszcze aksones w prytanejonie (Eratostenes 241
F 37 C). Ok. 50 r. p.n.e. byy one ju jednak silnie zniszczone, a do czasw Plutarcha przetrway jedynie
niewielkie fragmenty (Plut. Sol. 25, 1).
56
Ze wzgldu na fakt, e, wedug Plutarcha, przysig zoyli jedynie czonkowie Rady (Plut.
Soi. 25, 3) wszyscy" (), budzi to wtpliwoci, tym bardziej e zoenie przysigi przez
wszystkich mieszkacw Attyki nie wydaje si technicznie moliwe. Niemniej jednak w 410 r. (And.
I 97) i w 403 r. (And. I 90) uwaano tak przysig za moliw. Poza tym w innych (majcych
znacznie mniej jednak ludnoci ni Ateny) pastwach dochodzio niekiedy do skadania przysigi
przez og mieszkacw np. w Megarze w 424 r. (Thuc. IV, 74, 2), w Kyrenie ok. 400 r. (Diod. XIV,
34, 6), w Mitylenie i w Tegei w 324 r. (M.N. Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions. From
403 to 323 B. C., Oxford 1948, (201, 31-2; 202, 57 nn., dalej cytowane Tod).; w Chersonezie
Taurydzkim ok. 300 r. (SIG3 360).
57
Z tekstu wynika, e przysig zoono, gdy Solon ogosi nowy zbir praw (por. Plut. Sol. 25,
3), ale Herodot (I, 29, 2) wskazuje, e fakt ten wiza si z powierzeniem Solonowi dziea reformy
pastwa. Zwaywszy na niezadowolenie, jakie wywoay reformy Solona, bardziej prawdopodobne
wydaje si zoenie wspomnianej przysigi przed, anieli po reformach.
58
Zob. rozdz. 55, 4. w kamie () odnaleli archeologowie opodal pnocnego skrzyda Stoa Basilejos (H. A.Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, wyd. cyt., s. 88).
59
Por. Plut. Sol. 25, 3; Platon, Fajdros 235 D - E.
60
Prawdopodobnie jednak, jak podaje Plutarch, do dziesiciu lat Plut. Sol. 25, 1. Por. Herodot
I, 29, 2.
61
Zob. Plut. Soi. 18, l - 2; Arist. Polit., 1274 a 19 - 21. Plutarch nie twierdzi, e wspomniane klasy
istniay ju wczeniej. Zapewne istniay wczeniej trzy klasy , i Solon
stworzy now klas odrniajc w ten sposb najbogatszych od caej
reszty hippeis.
62
Zwykle uwaa si, e podzia na hippeis, zeugitai i thetes mia charakter ekonomiczny. Wedle
tradycyjnej interpretacji (zob. wyej, przyp. 42) termin hippeus (jedziec) oznacza osob, ktr sta na
utrzymanie konia, a zeugites osob, ktra posiada zaprzg wow (zeugos). Etymologia sowa thes jest
trudna do objanienia, ale nie ulega wtpliwoci, e w okresie pniejszym oznacza ono robotnika
najemnego, ktry nie ma wasnego majtku, co zmusza go do pracy za zapat u kogo bardziej od
niego zamonego (zob. B. Bravo, I thetes atheniesi e la storia delia parola thes, Annali delia Facolta
di Lettere e Filosofia. 1. Studi Classici, vol. XXIX - XXX, nuova serie XV - XVI, 1991/1992 -1992/1993,
Universita degli Studi di Perugia, s. 71 - 97). Istnieje jednak pogld (w nowszej literaturze reprezentowany
m.in. przez A. Andrewesa, The Greek Tyrants, London 1929, s. 87), e podzia na trzy klasy by przede
wszystkim zwizany z potrzebami wojskowymi. Zwolennicy tej koncepcji cz terminy zeugita
i zeugos z zygon", sowem, ktre moe oznacza rwnie szereg hoplitw ustawionych w szyku
falangi. Wedle tej interpretacji zeugita byby obywatelem, ktry suy w wojsku jako hoplita. O ile
jednak takie rozumienie terminu zeugita atwo pogodzi z rozumieniem hippeis jako jedcw, o tyle
nie ulega wtpliwoci, e wyodrbnienie obydwu klas skrajnych pentakosiomedimnoi i thetes
opiera si wycznie na kryterium ekonomicznym (nawet jeli mogo znale zastosowanie
w zwizku z organizacj wojska). Zob. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa,
wyd. cyt., s. 59.
urzdw: dziewiciu archontw63, skarbnikw64, poletw65, Jedenastu66 i kolakretw67* przyzna obywatelom z klasy pentakosiomedimnoi, hippeis i zeugitw,
przydzielajc przy tym urzdy kademu stosownie do wielkoci jego majtku;
nalecym do klasy thetw przyzna jedynie prawo udziau w Zgromadzeniu68
i w sdach69*.
Do klasy pentakosiomedimnoi mieli by zaliczeni ci, ktrzy ze swego 4
majtku uzyskiwali cznie co najmniej 500 miar (medymnw) plonw
suchych i pynnych70*, do hippeis ci, ktrzy mieli 300 miar lub, jak
twierdz niektrzy, mogli utrzyma konia. Zwolennicy tego ostatniego pogldu
powouj si na nazw tej klasy, ktra ma pochodzi od jazdy, i na
stare pomniki. Na Akropolu bowiem znajduje si posg [Anthemiona]71
z nastpujcym napisem:
Anthemion, syn Difilosa, posg ten zoy w ofierze
bogom, przeszedszy z klasy thetw do klasy hippeis.
63
W IV w. najbliszy krewny spadkobierczyni, ktry nie chcia jej polubi, mia obowizek
zapewni jej posag wartoci 500 drachm, gdy nalea do pentakosiomedimnoi, 300, gdy pochodzi
z hippeis, a 150, gdy by zeugit (Dem. XLIII, 54). Na tej podstawie Bockh wycign wniosek, e
cenzus zeugitai wynosi raczej 150, ni 200 miar. W rzeczywistoci jednak brak podstaw do
kwestionowania przekazu Arystotelesa.
73
W 457/6 r. dopuszczono do archontatu zeugitw, ale nadal nie mieli do niego dostpu theci.
W czasach Arystotelesa nie zniesiono wprawdzie prawa wykluczajcego thetw od urzdw, ale
w praktyce go nie przestrzegano.
74
W Polityce Arystoteles stwierdza, e Solon utrzyma arystokratyczn" metod obioru urzdnikw
(Arist. Polit. 1273 b 35 - 1274 a 3; 1274 a 16-17; 1281 b 25-34), co stanowi jeden z argumentw
przeciwko Arystotelesowemu autorstwu Ustroju politycznego Aten. Za pradawn instytucj
uznaj Isocr. VII, 22 - 3; XII, 145; Dem. LIX, 75; Plut. Peric. 9, 4; Paus. IV, 5, 10.
75
* Fyla () jednostka podziau ludnoci, opartego na zasadzie terytorialnej, niezalenie od
pochodzenia; podzia ten powsta w zwizku z osabieniem pierwotnego ustroju rodowego.
7i>
* W skad kolegium archontw jako dziesity wchodzi sekretarz thesmothetw; por. rozdz. 43, 1.
Losowanie archontw spord zgoszonych przez cztery fyle cznie czterdziestu kandydatw wydaje si
wtpliwe, po pierwsze dlatego, e w rozdz. 13, 2 (por. Thuc. VI, 54) jest wyranie mowa o wyborze, nie
o losowaniu archontw i o wprowadzeniu, jako czego nowego, zasady losowania dopiero w 487/6 r. (rozdz.
22, 5), a take dlatego, e mao jest prawdopodobne, aeby pozostawiano losowi sprawy tak wane, jak
rozstrzygnicie, kto ma rzdzi w pastwie lub kto ma dowodzi armi. Jeeli ta wzmianka ma pewn
warto historyczn, to ostatecznego wyboru spord przedstawionych kandydatw dokonywao
Zgromadzenie Ludowe. Tak tylko byaby zrozumiaa walka o stanowisko archonta, o czym mowa w rozdz.
13. Arystoteles nie szed tu za adn tradycj, lecz wywnioskowa z faktu, e archontw wybierano przez
losowanie, e drog losowania wybierano istotnie skarbnikw. Zreszt sam Arystoteles w Polityce (ks. II,
rozdz. 12), mwi o wyborze urzdnikw za Solona. Zasada losowania zostaa przyjta pniej, jako
osignicie postpujcego rozwoju demokracji, trudno wic wiza j z czasami Solona.
77
Por. rozdz. 47, 1.
Fyl byo cztery78*, jak poprzednio, czterech te byo krlw fyl79. Kada fyla
dzielia si na trzy tryttie, i dwanacie naukrarii80*. Na czele naukrarii stali
naukrarowie, ktrzy czuwali nad ciganiem podatkw81 i wypatami; std
i w prawach, ktre ju wyszy z uycia, wielokrotnie jest mowa o wpatach
naukrarw" lub o wydatkach z kasy naukrarw".
Ustanowi dalej Solon rad zoon z czterystu czonkw82*, po stu z kadej
fyli, a Radzie areopagitw zleci czuwanie nad prawami83, ktre zreszt ju
przedtem naleao do niej, jako organu czuwajcego nad ustrojem pastwa. Rada
Areopagu miaa w pieczy najwiksz cz, i to najwaniejszych, spraw pastwowych; cigaa te wykroczenia, majc pene prawo wymierza grzywny i kary84;
wpacone grzywny skadaa do kasy pastwowej85, nie podajc powodu zapacenia
78
* Podzia na cztery fyle by u Jonw bardzo dawny; nazwy ich: Geleontes, Aigikoreis, Hopletes
i Argadeis wyprowadzano od imion czterech synw Iona, protoplasty Jonw (por. Herodot V 66;
G. Busolt, Griech. Gesch. II2, 98 nn.). Krlowie, ktrzy stali na czele fyl, speniali take pewne
czynnoci sakralne i do pnych czasw sprawowali sdy w sprawach o zabjstwo (por. rozdz. 57, 4).
[O czterech fylach P. J. Rhodes, Commentary, s. 67 - 9.]
79
Krlowie fyl () stali na czele fyl. Zob. rozdz. 41, 2; Poll. VIII, 111. Ich
uprawnienia w tym okresie nie s znane. Na temat phylobasileis w IV w. zob. rozdz. 57, 4.
80*
Tryttie (, ), trzecia cz fyle, istniay ju przed Solonem; por. frg. 3; ze sw
Herodota (V 71) zdaje si wynika, e i podzia na naukrarie () istnia ju przed Solonem.
Nazwa wskazuje, e podzia na naukrarie mia na celu budow okrtw przez poszczeglne obwody
(por. Wilamowitz, Arist. u. Athen I, s. 95 nn.; II, s. 53 n.). [Wedug Polluksa (VIII, 108) kada tryttia
dzielia si na cztery . tekstu wynika, e istniay w czasach Solona, a ich urzdnicy
czuwali nad sprawami finansowymi. Sama nazwa, zdaniem Rhodesa, mogaby
wskazywa na zwizek z flot wojenn. Z drugiej wszak strony nie wiemy nawet, od kiedy Ateny miay
tak flot. Z rozdz. 21, 5 wnosimy, e naukrarie znis Klejstenes, ale Klejdemos twierdzi, e Klejstenes
wanie podzieli swoich dziesi fyl na pidziesit naukrarii (323 F 8. Teksty historykw cytowane
s wedug wydania : F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1926-1958). Zob.
P. J. Rhodes, Commentary, s. 151 - 2; V. Gabrielsen, The Naukrariai and the Athenian Navy, Classica
et Mediaevalia" 36, 1985, s. 21-51.]
81
W V i IV w. bya niestaym podatkiem majtkowym, ale w tym miejscu oznacza
dochody w znaczeniu bardziej oglnym.
82
* Teraz stwierdza Arystoteles, e Solon stworzy Rad Czterystu", przeczy wic sam temu, co
poda w rozdz. 4, 3 o Drakonie. Rada Czterystu utworzona przez Solona miaa stanowi przeciwwag
dla Rady Areopagu. [Por. rozdz. 21, 3; Plut. Sol. 19, 1-2. Pogldy na temat historycznoci soloskiej
Rady Czterystu s podzielone. Cz badaczy, do ktrych naley Rhodes, uwaa, i Solon rzeczywicie
powoa do ycia Rad Czterystu (Commentary, s. 153 -4). Argumenty za podaje P. Cloche", La Boule
d'Athenes en 508/507 avant J.C., Revue des Etudes Grecques", XXXVII, 1924, s. 1-26. Przeciwko
historycznoci Rady Czterystu opowiedzia si m.in. C. Hignett (A History of the Athenian Constitution
to the End ofthe Fifth Century B.C., wyd. cyt., s. 92 - 6). Zob. te M. H. Hansen, Demokracja ateska
w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 46 - 47]
83
. Por. rozdz. 3, 6; 4, 2; 25, 2; Plut. Sol. 2. Zob. te G. L. Cawkell, Nomophylakia
and the Areopagus, Journal of Hellenie Studies" 108, 1988, s. l -12.
84
Zob. rozdz. 3, 6.
85
Waciwie skadaa na Akropolu ( ). Okrelenie Akropolu mianem polis w IV w. byo
starowieckie (P. J. Rhodes, Commentary, s. 156).
grzywny. Ponadto Rada sdzia spiski uknute w celu obalenia ustroju demokratycznego86, odkd Solon ustanowi prawo pozwalajce wnosi skarg na takie
przewinienia.
Poniewa za widzia, e podczas czstych walk wewntrznych w miecie
niektrzy obywatele z gnunoci usuwali si od wszystkiego, pozostawiajc
dowolny bieg wypadkom, ustanowi specjalne prawo87 przeciwko takim ludziom
wymierzone: Kto podczas rozruchw nie chwyci za bro, czy po tej, czy po
tamtej stronie, podlega bdzie karze utraty czci i praw obywatelskich"88.
9. Tak wic przedstawiay si zarzdzenia dotyczce urzdw. W ustroju
Solona nastpujce trzy postanowienia miay najbardziej demokratyczny charakter89:
przede wszystkim, rzecz najwaniejsza, zakaz udzielania poyczek pod zastaw
osoby poyczajcego90, nastpnie pozwolenie kademu, kto zechce, na
wnoszenie skargi w obronie pokrzywdzonego91, i trzecie prawo odwoania si
do sdu92; mwi, e dziki temu prawu najbardziej wzrosy wpywy ludu, majc
bowiem prawo gosu w sdzie, uzyska on prawo gosu w sprawach pastwowych.
A przecie prawa nie zawsze s napisane jasno i prosto93, jak na przykad prawo
dotyczce spadkobiercw i spadkobierczy94*; musz si wic wyania liczne
86
ywe w tym okresie zagroenie tyrani (Kylon przed, a Pizystrat po Solonie) nadaje sensu
ustanowieniu przez Solona prawa wymierzonego przeciw prbom wprowadzenia tyranii. Na temat
procedury eisangelia zob. rozdz. 25, 2; 43, 4; 59, 2.
87
Por. Plut. Sol. 20, 1; Praec. ger. Reip. 823 F.; Ser. Num. vind. 550 B-C; Cic. Ep. Att. X, l, 2;
Gell. II, 12. Negatywny stosunek Ateczykw do wyraa mowa pogrzebowa Peryklesa
(Thuc. II, 40, 2). Inny pogld zob. Lys. XXXI, 270-8. Zob. te V. Bers, Solon's Law Forbidding
Neutrality and Lysias 31, Historia" 24, 1975, s. 493 - 498.
88
Na temat pozbawienia praw obywatelskich () zob. A. R. W. Harrison, The Law of
Athens, II red. D. M. MacDowell, Oxford 1971, s. 169-76; M. H. Hansen, Apagoge, Endeixis and
Ephegesis against Kakourgoi, Atimoi and Pheugontes, Odense 1976, s. 75 - 82.
89
Za ojca demokracji uznaj Solona dopiero autorzy z poowy IV wieku i pniejsi Isocr. VII,
16-17; XV, 231-2; Dem. XVIII, 6; XXII, 30-1; LVII, 31-2; Hyp. III, 21.
90
Por. rozdz. 6, 1.
91
Prawo do wniesienia oskarenia nie zostao wczeniej przez Arystotelesa
wspomniane.
92
. Zob. Plut. Soi. 18, 2-3; Comp. Soi. Publ. 2, 2 oraz Arist. Polit.
1273 b 35-1274 a 5; 1274 a 15 -18. Wprawdzie zarwno Arystoteles, jak i Plutarch mwi o dikasterion,
ale na pewno nie byo wielu dikasteriw w tym okresie, a sam Solon uyby w tym przypadku sowa
hellaia, a nie dikasterion.
93
Por. Plut. Sol. 18, 4; 25, 6.
94
* Spadkobierczyni waciwie chodzi tutaj o tzw. epikleros () crk, ktra
dziedziczy w wypadku, gdy nie ma potomka mskiego. O ile ojciec nie wyda jej za m, mia j
polubi najbliszy krewny, po czym syn z tego maestwa po dojciu do penoletnoci stawa si
penoprawnym spadkobierc. Zdarzao si, e kilku krewnych pretendowao do rki spadkobierczyni,
wtedy rozstrzyga spraw sd pod przewodnictwem archonta, bya to tzw. diadikasia (); por.
rozdz. 56, 6 n.). [Zob. rozdz. 35, 2 oraz Arystofanesa Ptaki 1660 - 6; Dem. XLVI Steph. 2, 14; Isajos
VI, 47; Dem. XLIII 51; Dem. XLIII, 16, 54; XLVI Steph. 2, 22. Dyskusja problemu A. R. W.
Harrison, The Law ofAthens, I, wyd. cyt., s. 122-62.]
Zob. Plut. Sol. 25, 6 - 28, 1; Herodot I, 29, 1. Plutarch wspomina wizyt Solona w Egipcie (Soi
26, 1) oraz u Krezusa w Lidii (Sol. 27, 1). O epizodzie lidyjskim pisa te Herodot (I, 29 - 33), co jest
o tyle zaskakujce, e objcie wadzy przez Krezusa umieszcza si ok. 560 r. p.n.e. Ju G. Grot
zauway, e wbrew swemu zwyczajowi Plutarch nie cytuje w tym wypadku utworw Solona, co rzuca
cie na wiarygodno opowieci o pobycie Ateczyka w Lidii (History of Greece, III, London 1846,
s.150nn.). Nie zasuguje za na zaufanie opowie Diogenesa Laertiosa, ktry podre Solona datuje
na czas tyranii Pizystrata (Diog. Laert. I, 49 - 54, 62). W rzeczywistoci brak pewnych informacji
o Solonie od czasu jego wyjazdu z Aten do dojcia Pizystrata do wadzy. Nie wiemy, na jak dugo
wrci do Aten po swoim wyjedzie. Zakadajc, e pniej znowu wyjecha do Egiptu oraz na Cypr
moemy broni tradycyjnej datacji jego archontatu na rok 594/3. W Egipcie Solon mia odwiedzi
faraona Amazisa (Herodot I, 30, l, 2; II, 177, 2), ktry wstpi na tron w 570 lub 569 r. i panowa do
526 r. Z kolei na Cyprze znalaz si u Filokyprosa, krla miasta Epeja (Plut. Sol. 26, 2 - 4), ktry za
jego rad przenis swe miasto w bardziej dogodne miejsce, nazywajc je na cze Solona Soloi.
O Soloi wspomina w swych wierszach sam Solon, co sprawy cakowicie nie rozstrzyga, gdy za Soloi
Solona kry si te moe miasto w Cylicji o tej samej nazwie.
101
. Zob. Plut. Sol. 12, 3 oraz 16, 1.
102
Por. 6, 3-4; Plut. 12,3; 15, 1.
103
* Diehl 5. Przekad Wiktora Steffena [w:] Antologia liryki greckiej, opracowa W. Steffen,
B. N., Seria II, nr 92, Wrocaw 1955.
Likurg syn Aristolaidesa (Herodot I, 59, 3) (Prosopographia Attica 9248) nalea do rodu
(Eteo)Butadw (zob. diakrowie, 725, przyp. 256). Zapewne potomkiem owego Likurga by IV-wieczny
finansista Likurg.
119
diakriowie ( Herodot I, 59, 3; Dion. Hal. Ant. Rotn. l, 13, 3;
Plut. Amat. 763 D). Zdaniem Herodota stronnictwo powstao najpniej w wyniku rywalizacji
midzy pierwszymi dwoma.
120
Pizystrat syn Hippokratesa (Herodot I, 59, 3). Rodzina Pizystrata przypisywaa sobie pochodzenie
z Pylos i krlewski rodowd (Herodot V, 65, 3). (Imi Pizystrat nosi syn Nestora Odyseja III,
400-1). W 669/8 r. archontem by niejaki Pizystrat (Paus. II, 24, 7), by moe nalecy do tej wanie
rodziny. Dobra rodzinne Pizystrata znajdoway si w Brauronie na wschodnim wybrzeu. Zob. Davies,
APF, s. 452-5.
121
Okrelenie Pizystrata mianem stanowi niewtpliwie element jego pniejszego
wizerunku, ale moe te mie pewne oparcie w rzeczywistoci. Zapewne Pizystrat, ktry wywodzi si
z uboszej czci Attyki, jako jedyny z przywdcw arystokratycznych odwoywa si do poparcia ludu,
wykonujc pewne gesty pod jego adresem take w okresie swych rzdw.
122
* [] Rewizja listy obywateli ateskich zostaa zapewne przeprowadzona przed
przewrotem Klejstenesa, gdy on wcign na listy obywateli wielu obcych (r. 508/7). Por. Arist., Polit.,
1275 b.
123
Jako wdz w wojnie z Megar zdoby port megarejski Nisaj (Herodot I, 59, 4; lust. II, 8,
l - 5). Opowiadajc o wojnie z Megar Plutarch mylnie czyni Pizystrata i Solona towarzyszami broni
(Plut. Sol. 8, 3 - 4), a w innym miejscu stwierdza, e Pizystrat by kochankiem Solona i wodzem
w wojnie z Megar o Salamin (Plut. Sol. 1,4-5. Por. Ael. Varia Historia VIII, 16). Walki o Salamin
toczyy Ateny przez dugi czas. Sukces w tej wojnie przyczyni si do powierzenia Solonowi
stanowiska archonta. Zdobycie Nisai, w czym swj udzia mia Pizystrat, umocnio panowanie
Ateczykw nad Salamin.
124
Zob. Herodot I, 59, 4; Diod. XIII, 95, 5-6; Plut. Sol. 30, 1-2; Polyajnos I, 21, 3; lust. , 8,
6-10 oraz Arist. Ret. 1357 b 31-3; Diog. Laert. I, 60.
125
Por. Plut. Sol. 30, 3. By moe jest to ten sam Aristion, ktrego nagrobek datowany na ok. 510
r. odnaleziono w Belanideza (Inscriptiones Graecae I2 1024).
l26
* Pakarz" korynephoros (), dos. noszcy pak, maczug koryne ();
znani tylko jako gwardia przyboczna Pizystrata. [Zob. Herodot I, 59, 5; Plut. Soi. 30, 3, 5 (pidziesiciu);
Polyajnos I, 21, 3 (trzystu); schol. Platon, Pastwo 566 B (trzystu )].
Por. Herodot I, 59, 6; Plut. Sol. 30, 5. Akropol stanowi gwny orodek polityczny Aten.
Akropol prbowa zaj Kylon, z Akropolu wypdzono w 511/10 Hippiasza (rozdz. 19, 5-6), na
Akropolu schronili si w 508/7 r. Isagoras i Kleomenes (rozdz. 20, 3).
128*
Nasuwaj si dalsze trudnoci z ustaleniem chronologii. Rok 32 po Solonie wskazywaby na
rok 562/1 jako dat archontatu Komeasa; jest to znw sprzeczne z Kronik z Paros, wedug ktrej
archontat Komeasa wypada 297 lat przed archontatem Diognetosa (264/3), a wic na 561/60 r. Aeby
sprzeczno usun, proponowano poprawk w tekcie zamiast 32 lat czyta 34, co wliczajc i rok
archontatu Solona daoby zgodnie z Kronik z Paros jako rok archontatu Komeasa 561/60 r. Jest jednak
bardziej prawdopodobne, e Arystoteles przyjmowa archontat Solona na 592 r., bo w takim wypadku
odliczajc od tego roku 32 lata uzyskamy dat 561. Czy Arystoteles mia suszno, trudno
rozstrzygn. [Archontat Komeasa (561/60) zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., wyd.
cyt, s. 42. Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 191-9].
129
Znamy dwie wersje tej historii. Wedug pierwszej, najobszerniej opowiedzianej przez Plutarcha
(Sol. 30, 1-32, 2. Zob. te Diod. IX, 4, 20; Plut. An seni, 794 F; Ael. Varia Historia VIII, 16) Solon,
usiowa odwie od tego Pizystrata i innych przywdcw, a gdy Pizystrat si zrani, zacz go oskara
o odgrywanie roli Odyseusza. Na posiedzeniu Zgromadzenia, ktre uchwalio stra dla Pizystrata Solon
wystpi przeciw, a gdy nie udao mu si przekona zebranych, odszed, owiadczajc, e jest
mdrzejszy od jednych i odwaniejszy od drugich. Gdy za Pizystrat zaj Akropol, a Megakles
i Alkmeonidzi udali si na wygnanie, Solon ponownie bezskutecznie stara si przestrzec lud. Wwczas
wrci do swego domu i wystawi bro przed drzwi. Mimo zacht ze strony wielu nie opuci kraju,
a Pizystrat szanowa go, a nawet zwraca si do niego o rad. Umar w rok po pierwszym zdobyciu
wadzy przez Pizystrata. Wedle drugiej wersji opowiedzianej przez Diogenesa Laertiosa ( I, 49 - 54)
Solon uda si z broni na posiedzenie Zgromadzenia wzywajc do stawienia Pizystratowi oporu. Gdy
nie przekona zebranych owiadczy, e jest mdrzejszy od jednych, a odwaniejszy od drugich, na co
Rada owiadczya, e jest szalony. Wtedy Solon wystawi bro przed strategejonem, uda si w podr
i zmar na Cyprze w wieku lat osiemdziesiciu. Jest moliwe, e Solon y do 560/59 r. i rzeczywicie
by wiadkiem pierwszego zamachu Pizystrata (P. J. Rhodes, Commentary, s. 202).
130
Por. rozdz. 16 oraz Herodot I, 59, 6; Thuc. VI, 54, 5 - 6; Arist. Polit. 1314 a 29 -1315 b 10.
131
Czyli w 556/5 r. W zapoyczon od Herodota opowie wplata autor informacje dotyczce
chronologii zaczerpnite z jakiej Attydy. Jak zauwaa Rhodes, tak dugi okres pierwszej tyranii
Pizystrata trudno pogodzi z opowieci Herodota i bardziej prawdopodobne, e Pizystrat utrzyma si
u wadzy zaledwie przez kilka miesicy (P. J. Rhodes, Commentary, s. 203, 191 - 9).
132*
W dalszym cigu chronologia niejasna i niecisa. Przyjmujc tekst dosownie, naleaoby
rozumie w dwanacie lat" po wygnaniu, tj. w 546/5 r., ale jest to sprzeczne z wiadomoci podan
* Jedenasty rok liczc od drugiego wygnania w 544/3 r., byby 534/3 r. [Por. Herodot I,
62, 1. Wedle chronologii autora byby to raczej rok 536/5, ale uwzgldnienie relacji Herodota
kae opowiedzie si za 547/6 lub 546/5 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 208, 191-8).]
150
Por. Herodot I, 61, 2; 62, 1.
151
Por. Herodot I, 106, 2; III, 65; VII, 73, 1.
152
* Wedug Herodota (I, 61) bya to pomoc finansowa.
153
Wedug Herodota (I, 61), Lygdamis popieszy mu na pomoc prowadzc najemnikw
zacignitych w Argos.
154
Herodot nie wspomina o tym wydarzeniu. W jakim momencie rzdy arystokratycznych
hippeis w Eretrii obali Diagoras (Arist. Polit. 1306 a 5 - 6). W 490 r. Eretria jest w stanie
wewntrznego konfliktu (Herodot VI, 100-101), ale trudno przesdzi, na ile wczesne podziay
odzwierciedlaj gbszy konflikt, na ile za wynikaj z rozbienoci co do sposobu postpowania
wobec zagroenia perskiego.
155
* palieska w demie Pallene, na drodze z Maratonu do Aten, midzy grami Hymettos
i Pentelikon. [Zob. Herodot I, 62 - 3.]
156
Por. Herodot I, 64, 1.
Zob. Herodot I, 64, 1-2; schol. Arystofanes Osy 355; Arist. Pol. 1305 a 37- B 1; frg. 558
Teubner ap. Ath. VIII 348 A - C ( ). Do obalenia tyranii Lygdamisa doszo za spraw
Spartan ok. 517 r. (Plut. Her. mai. 859 D, cf. Apophth. La. 236 C-D; schol. Aisch. II, 77).
158
().
159
* witynia niedaleko agory w Atenach, od strony pnocnego stoku Akropolu; nie naley
identyfikowa z pniejszym Tezejonem. [Polyajnos umieszcza przegld w Anakejonie, a skonfiskowan
bro w wityni Aglauros (I, 21, 2). Wedug Pauzaniasza Tezejon zbudowano wwczas, gdy Kimon
sprowadzi koci Tezeusza do Aten po wojnach perskich (Paus. I, 17, 2-6). Nastpnie Pauzaniasz
opowiada o wityni Dioskurw (zwanych niekiedy Anakes, std nazwa Anakejon, I, 18, 1) oraz
o wityni Aglauros (I, 18, 2). Grot i wityni Aglauros zlokalizowano z pnocnej strony Akropolu.
Pauzaniasz podkrela dawno Anakejonu, zapewne rozumiejc przez to, e by starszy od Tezejonu
Kimona (I, 18, 1). O ile w obrbie Anakejonu odbywa si mogy popisy jazdy lub wiksze
zgromadzenia (And. I, 45; Thuc. VIII, 93, 1), o tyle w Tezejonie wydaje si to mao prawdopodobne,
co kae przyzna w tym wypadku racj Polyajnosowi (P. J. Rhodes, Commentary, s. 211).]
160
i .
. Najlepszego przykadu polityki tyranw wobec dostarcza zachowany
fragment listy archontw, z ktrej wynika, e w 527/6 r. archontem by Onetorides, w 526/5 r. Hippiasz,
w 525/4 r. Klejstenes z rodu Alkmeonidw (autor reform demokratycznych w 508/7 r.), w 524/3 r.
Miltiades syn Kimona, w 523/2 r. nieznany bliej Kalliades, a w 522/1 r. prawdopodobnie syn
Hippiasza Pizystrat. Zob. P. Leveque, P. Vidal-Naquet, Clisthene l'Athenien, Paris 1964, s. 37.
173
Ustawodawstwo ateskie dotyczce prb obalenia ustroju i ustanowienia tyranii omawia M.
Ostwald, The Athenian Legislation against Tyranny and Subversions, Transaction of the American
Philological Association" 86, 1955, s. 103 - 28.
174
Por. Thuc. VI, 54, 2. Pizystrat miaby wwczas okoo siedemdziesiciu piciu lat.
l75
* Archontat Filoneosa daje si ustali na 528/7 r. Midzy jego archontatem a archontatem
Komeasa w 561/60 r. upyny 32 lata, rok 33 wynika u Arystotelesa prawdopodobnie z sumowania
czstek roku urzdowania Komeasa i Filoneosa, w ktrych obj on wadz lub umar.
176
Jak zauwaa Rhodes (Commentary, s. 224), jeli Solon urodzi si ok. 530 - 525 r., a Pizystrat
ok. 605 - 600 r., ze wzgldw chronologicznych historia jest cakiem moliwa.
177
* Wojna Aten z Megar o wysp Salamin toczya si przed archontatem Solona ok. 606 r.
Pizystrat za odznaczy si w pniejszej wojnie z Megar ok. 565 r., przed objciem tyranii. [Por.
rozdz. 14, l oraz Herodot I, 59, 4.]
l78
* Wedug Faniasa z Eresos u Plutarcha (Sol. 32) Solon umar za archontatu Hegestratosa,
nastpcy Komeasa, tzn. w 560/59 r.
179
Na temat synw Pizystrata zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 224 - 225.
180
Herodot wspominajc Hippiasza i Hiparcha nie mwi, kim bya ich matka (V, 55), ale pniej
pisze o Hegesistratosie nazywajc jego matk Argejk (V, 94, 1). Wedug Tukidydesa Pizystrat mia
trzech prawowitych synw () Hippiasza, Hipparcha i Thessalosa (Thuc. VI, 55, l - 2).
Maestwa i synw Pizystrata omawia K. J. Davies, ktry uwaa, e tyran mia piciu synw (schol.
do Arystofanes, Osy 502 czterech) Hippiasza, Hipparcha i Thessalosa (z matki Atenki) oraz
lofonta i Hegesistratosa (z matki Argejki) (Plut. Cat. Mai. 24, 8; APF, s. 445 - 50).
172
181
* Munichia, gra przy pwyspie tej samej nazwy, ktry zamyka od wschodu port ateski
Pireus, wany punkt strategiczny.
204
Kleomenes z rodu Agiadw by krlem Sparty w okresie od ok. 519 do ok. 491/0 r. (Thuc.
III, 68, 5; Herodot VI, 85, 1).
205
Por. Herodot V, 62, 2; Thuc. VI, 59, 4 oraz I, 64, 3; VI, 123, 1. Z tekstu Herodota wynika,
e Alkmeonidzi znajdowali si na wygnaniu od czasu trzeciego zamachu Pizystrata. Isokrates
podaje, e Alkmeonidzi spdzili na wygnaniu czterdzieci lat (Isocr. XVI, 25 - 6). Z zachowanej
listy archontw (zob. wyej, przyp. 172) niezbicie jednak wynika, e Klejstenes by archontem w
525/4 r. Oznacza to, e Alkmeonidzi pogodzili si z tyranami przed lub po mierci Pizystrata, a
oczywistej okazji do ich ponownego wygnania (lub ucieczki) dostarczyy wydarzenia zwizane z
zabjstwem Hipparcha.
206
Por. Herodot V, 62, 2.
207
* Parnes pasmo grskie na pnoc od Aten; Lejpsydrion okolica Dekelei. [Por.
Herodot V, 62, 2; schol. Arystofanes, Lyzistrata, 665 - 666. Lejpsydrion identyfikuje si obecnie
z warowni u stp Parnesu. Zachowane pozostaoci pochodz jednak z IV lub III w.]
208
Skolion pie biesiadna wykonywana w czasie sympozjonu.
209
*W oryginale czterowiersz,
210
* witynia Apollina, w Delfach spona w 548/7 r. (Paus. X, 5, 13); odbudowano j
w znacznej czci ze skadek wszystkich pastw greckich (Herodot II, 180). Arystoteles daje do
zrozumienia, jakoby Alkmeonidzi, ktrzy podjli si odbudowy wityni, zyskali t drog
pienidze na swoj akcj polityczn; t sam wersj podtrzymuje Filochoros (Fragm. Hist.
Graec., I 359); natomiast Herodot (V, 62 nn.) twierdzi, e Alkmeonidzi dysponujc wielkim
majtkiem, wywizali si z podjtego zadania przekraczajc swe zobowizania i dziki temu
zjednali dla swych celw wyroczni delfick. [Zob. F. Sokoowski, Z dziejw odbudowy wityni
delfickiej, Eos" 39, 1938, s. 239-243.]
211
Por. Herodot V, 62, 3.
212
Z wdzicznoci za podjcie si przez Alkmeonidw zbirki pienidzy na budow
wityni, albo wskutek przekupstwa (Herodot V, 63, l czemu zaprzecza Plut., Her. mal. 860 C
-D).
213
Por. Herodot V, 63, 2; 90, 1.
por. rozdz. 17, 3-4. wiadectwem przyjaznych stosunkw byo maestwo Pizystrata
z Timonass oraz pomoc Argos w bitwie pod Pallene. Ze wzgldu na antagonizm argiwskospartaski
dobre stosunki z Argos oznaczay zapewne automatyczne pogorszenie relacji ze Spart.
215
Por. Herodot V, 63, 2 (Anchimolios syn Asterosa). Zapewne poprawna jest forma imienia
Anchimolos (P. Poralla, Prosopographie der Lakedaimonier bis auf die Zeit Alexanders des Grossen,
Breslau 1913, repr. Roma 1966, s. 13).
216
Powoujc si na zawarty wczeniej sojusz Pizystratydzi zwrcili si o pomoc do Tesalw.
Na czele tysica jedcw przyby (czyli zapewne tagos) Kineas, ktry zaatakowa obz
spartaski na rwninie Faleronu. W bitwie poleg Anchimolos i wielu innych, a ocalaych
zepchnito na statki. Samego Anchimolosa pochowano w Alopeke. Zob. Herodot V, 63, 3-4.
217
Por. Herodot V, 64, l
218
przy wejciu do Attyki od strony Megarydy. Wedle Herodota (V, 64, 2) Tesalowie od razu
wrcili do swego kraju.
219
i trzystu jego stronnikom przekaza wadz w pastwie. Ale rada stawia opr,
masy stany po jej stronie, stronnicy Isagorasa i Kleomenesa uciekli na Akropol,
a lud otoczy ich tam i trzyma w obleniu przez dwa dni; trzeciego dnia na
podstawie zawartego ukadu wypucili Kleomenesa i wszystkich jego zwolennikw236, odwoali za Klejstenesa237 i innych wygnacw. Kiedy wic lud wzi
gr, Klejstenes sta si jego przywdc i obroc interesw. Obalenie tyranw
byo przecie niemal wyczn zasug Alkmeonidw; oni wywoywali wystpienia
przeciwko tyranii i doprowadzili rzecz o koca. Przed Alkmeonidami wystpi
przeciw tyranom Kedon238 i dlatego piewano o nim w skoliach:
Napenij te, chopcze, puchar i na Kedona cze,
i nie zapomnij o nim, gdy ku czci tych, co s dzielni,
puchary napenia trzeba239.
21. Z takich tedy powodw darzy lud zaufaniem Klejstenesa. Kiedy wic
stan na czele mas ludowych240, w roku czwartym po usuniciu tyranw, za
archontatu Isagorasa241*, przede wszystkim przeprowadzi podzia caej ludnoci
przebudowy ustroju pastwa. Poza tym rzeczywicie trudno wyobrazi sobie obalenie tak szacownego
ciaa jak Areopag w tym czasie. W gr wchodzi te trzecia rada, Rada Piciuset, ktra powstaa
w wyniku reform Klejstenesa. Atak Isagorasa i Kleomenesa na t rad jest rwnie zrozumiay, jak
poparcie udzielone Radzie przez lud. Uznanie, e chodzi o Rad Piciuset (lub jak inn Rad
Klejstenesa, ktra uczestniczya w dziele przygotowania reformy ustroju) oznacza, e w jakiej czci
reformy przeprowadzono przed interwencj Kleomenesa.
236
Zob. Herodot V, 72, 2; IV, 73, l oraz Arystofanes, Lyzistrata, 274 - 282. Wedug Herodota
ukad obejmowa jedynie Spartan, Ateczykw za skazano na mier (na pewno jednak nie wszystkich,
skoro wedle samego Herodota (V. 741) Kleomenes snu pniej plany ustanowienia Isagorasa tyranem).
Na Akropolu wystawiono pniej stel z brzu upamitniajc skazanie tych, ktrzy udzielili pomocy
Kleomenesowi (schol. Arystofanes, Lyzistrata, 273).
237
Z Herodota wiemy, e Sparta podejmowaa pniej prby ingerowania w sytuacj wewntrzn
Aten (Herodot V, 74 - 7). Stworzony przez Kleomenesa plan ataku na Ateny wojsk peloponeskich,
Beocji i Chalkis, zakoczy si fiaskiem wskutek wycofania si Koryntyjczykw oraz drugiego krla
spartaskiego Demaratosa. Zagroenie ze strony Sparty kazao Atenom szuka pomocy w Persji.
Spartanie wezwali bowiem Hippiasza z Sigejon i proponowali Peloponezyjczykom wspln akcj
w celu przywrcenia go do wadzy w Atenach. Wskutek sprzeciwu Koryntyjczykw plan jednak upad,
a Hippiasz wrci do Sigejon, gdzie czeka na nastpn okazj, ktra pojawia si w 490 roku.
238
Przed Alkmeonidami Kedon, albo wczeniej Kedon z Alkmeonidw" (tak m.in. Mathieu
i Haussoullier). Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 248.
239
Fragment cytowany rwnie przez Athenajosa (XV, 695 E).
240
Jakkolwiek niektrzy uczeni gotowi byli uzna, e Klejstenes sprawowa jaki urzd
(Wilamowitz, Arist. u. Athen., I, s. 6) najprawdopodobniej przeprowadzi on swoje reformy nakaniajc
Zgromadzenie do podjcia odpowiednich uchwa.
241
* Rok 508/7, data powiadczona take przez Dionizjusza z Halikarnasu (Ant. Rom. l, 74, 6),
jako odpowiadajca roku pierwszemu 68 Olimpiady. Po usuniciu Isagorasa obj archontat Klejstenes
i piastujc ten urzd przeprowadza swoje reformy (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen. I, s. 6). [Zarwno
chronologia wzgldna, jak i bezwzgldna, reform Klejstenesa jest sporna. Zazwyczaj przyjmuje si za
tekstem Arystotelesa, e reformy przeprowadzi za archontatu Isagorasa, tj. w 508/7 r. Osignicie
archontatu przez Isagorasa przypiecztowao klsk Klejstenesa i na pierwszy rzut oka moe si wyda
dziwne, e w czasie, gdy archontem eponymem by Isagoras, jego konkurent zdoa przeprowadzi
swoje reformy. Prawdopodobnie jednak wanie za jego archontatu dokonaa si klska Isagorasa.
Pozosta wprawdzie nominalnie archontem, ale w wyniku przecignicia przez Klejstenesa ludu na sw
stron, cakowicie utraci wpywy, co doprowadzio go do dramatycznej prby ratowania sytuacji
z pomoc Spartan. Osobn kwesti jest usytuowanie reform Klejstenesa w obrbie wydarze opisywanych
przez Arystotelesa i Herodota. Zgaszano rne propozycje (zob. P. J. Rhodes, Commenlary, s. 249),
na og zreszt uporczywie mieszajc ze sob chronologi wzgldn i bezwzgldn. Zapewne cz
reform, zwaszcza utworzenie Rady, przeprowadzono przed interwencj Kleomenesa, ale zasadniczy
zrb reform przypada na okres po wypdzeniu Spartan i ich poplecznikw. Nie widz uzasadnionych
powodw, aby zakoczenie dziea reform przesuwa a do 501/0 roku (Zob. P. J. Rhodes, Commentary,
s. 249, 262 - 3).]
242
* Por. rozdz. 8, 3; 41, 2 oraz frg. 3 na s. 811. [Zob. te Herodot V, 66, 2; 69; Arist. Polit.
1319 b 19-27. Istnieje ogromna literatura na temat reform Klejstenesa, zob. m. in. J. H. Oliver,
Reforms of Cleisthenes, Historia" 9, 1960, s. 503-7; S. G. Karpiuk, Klisfenovskie reformy i ich roli
w socialno-politiceskoj borbie w pozdnearchaieskich Afinach, Yestnik Drevnej Istorii", 1986, l,
s. 17 nn.]
243
* Poniewa przy tej reformie czonkowie tego samego rodu mogli by rozdzieleni po rnych
fylach.
244
Rada Czterystu Solona, rozdz. 8, 4.
245
Por. rozdz. 21, 4; 62, 1.
246
Por. rozdz. 8, 3.
247
* Klejstenes, opierajc si ju na stanie istniejcym, stworzy z demw najnisz jednostk
administracyjn, ktrej czonkowie byli nadto zczeni wsplnym kultem bstwa opiekuczego. Ile ich
wwczas byo, nie daje si ustali, gdy liczba stu po dziesi na fyle ktr dawniej
przyjmowano na podstawie bdnie przekazanego tekstu Herodota (V, 69), nie daje si utrzyma (por.
Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 149 nn.). Za czasw Polemona (II wiek p.n.e.), na ktrego powouje
si geograf Strabon (IX, I, 16), liczno ich 174; z napisw dao si odtworzy nazwy 166 demw, oraz
dziewi nazw demw przekazanych przez rnych autorw (por. Schoeffer: RE Pauly-Wissowa, V, l
nn.). Liczba demw przypadajca na poszczeglne tryttie i fyle bywaa rozmaita. [Attyka dzielia si
na 137 demw.
248*
Tryrtia przedstawiaa terytorialnie zwart grup demw; w niektrych wypadkach, jeeli dem
by wielki, pokrywaa si z danym demem, jednostk administracyjn wyszego rzdu bya fyla.
249
Klejstenes podzieli Attyk na trzy regiony miasto (asty), obszar wewntrzny kraju
tw250*, ktrzy mieli okrela si nazw danego demu251, eby przez podawanie
imienia ojca nie wyrniali nowych obywateli252; od tego czasu podaj
Ateczycy przy swoim nazwisku nazw demu, do ktrego nale253. Ustanowi
take demarchw254, ktrzy speniali te same funkcje, co poprzednio naukrarowie255, demy bowiem wprowadzi w miejsce naukrarii. Demom nada nazwy
ju to od nazwy miejscowoci256, ju to od imienia zaoycieli257* nie
wszystkie bowiem demy pokryway si z nazw miejscowoci. Przynaleno do
rodw, fratrii i prawo do godnoci kapaskich258* pozwoli wszystkim zachowa
bez zmiany, jak z dawien dawna bywao259*. Fylom za nada nazwy od
(mesogeios) oraz wybrzee (paralia). W kadym regionie wyodrbniono dziesi okrgw zwanych
tryttiami (trittyes), a kademu z nich przyporzdkowano pewn liczb demw. W skad kadej
z dziesiciu nowych fyl wchodziy trzy okrgi, po jednym z asty, mesogeios i paralia, przydzielone
drog losowania. czc ze sob w sposb sztuczny w jedn fyl demy z rnych czci Attyki
Klejstenes doprowadzi do rozbicia dawnych wizi terytorialnych, ktre stay na stray wpyww
wielkich rodw arystokratycznych.
250*
przynaleno do demu bya dziedziczna, tak e democi (nalecy do danego demu) z czasw
Klejstenesa zachowywali przynaleno do demu przodkw, jakkolwiek mieszkali w innym demie. [Jak
jednak zauwaa Tukidydes do czasw wojny peloponeskiej wikszo Ateczykw nadal mieszkaa na
wsi, gdzie od pokole yy ich rodziny (Thuc. II, 14, 2; 16)]
251
Demotikon ().
252
W rzeczywistoci demotikon nie zastpuje wcale patronymikon, lecz wraz z nim staje si
czci skadow penego nazwiska Ateczyka (np. Perykles syn Ksantipposa z demu Cholargos).
Uycie demotikon stao si zreszt powszechne znacznie pniej i by moe autor opiera swe wnioski
wanie na praktyce obowizujcej w jego czasach.
253
Arystoteles wspomina w Polityce o nadaniu przez Klejstenesa praw obywatelskich wielu
cudzoziemcom, niewolnikom i metojkom (Arist. Polit. 1275 b 34 - 9). Wiemy poza tym, e Solon (Plut.
Sol. 24, 4), a najprawdopodobniej i tyrani popierali imigracj rzemielnikw, a wrd nowych
obywateli" mogli si te znajdowa najemnicy tyranw oraz ich potomstwo.
254
Dem mia swojego naczelnika (demarch) oraz zgromadzenie czonkw demu. Na temat
demw zob. D. Whitehead, The Demes of Attica 508/7-ca. 250 B.C., Princeton 1986.
255
Zapewne autor sdzi, e naukrarie zostay zniesione. Wedle jednak Klejdemosa (323 F 8)
Klejstenes podzieli nowe fyle na pidziesit naukrarii. Istnieje pogld, e Ateny na pocztku V w.
rzeczywicie miay flot zoon z 50 okrtw, a naukrariai zostay zniesione dopiero wwczas, gdy
Temistokles powikszy flot (Wilamowitz, Arist. u. Athen., II, s. 165 - 6, przyp. 52; C. Hignett,
A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifih Century BC., wyd. cyt., s. 21 - 2, 69).
256
Wikszo nazw demw bya w uyciu jeszcze przed reformami Klejstenesa. Cz otrzymaa
je wanie u schyku VI w. Na przykad demowi, w ktrym mieszkali czonkowie rodu Butadw nadano
nazw (a sam rd przyj wwczas nazw ). kolei nazw nadano
miejscowoci na wschodnim wybrzeu zwanej dawniej .
257
* Z a o y c i e l i tradycyjnych, legendarnych, ktrych czczono jako eponymw demu. Te
nazwy nadawano zapewne w wypadkach, kiedy dem powstawa z kilku mniejszych osad lub podziau
wikszej. O tym te prawdopodobnie jest mowa w zdaniu nastpnym, ktre jednak nie jest zupenie
pewne, z powodu niezupenie pewnego przekazania go w tekcie.
258*
prawo do godnoci kapaskich zastrzeone dla niektrych rodw, jak np. dla Keryksw
i Eumolpidw w Eleuzis (por. rozdz. 39, 2; 57, 1).
259
* Nowa organizacja polityczna obywatelstwa nie pocigna za sob zniesienia dawnej organizacji
rodowej; pozostali nawet dawni czterej krlowie" fyl (por. rozdz. 57, 4).
Nie bardzo wiemy, jak owa , oparta raczej na autorytecie anieli na formalnie
ustanowionych przepisach, bya wykonywana w praktyce.
290
Por. Plut. Them. 10, 6 - 7.
291
Zob. Herodot VIII, 3, 2. Zdaniem Tukidydesa Ateczycy przejli hegemoni na morzu za
zgod Spartan (Thuc. I, 95, 7. Por. Xen. Hell. VI, 5, 34; Plut. Arist. 23, 7; Diod. XI, 50), za czym
przemawia rwnie fakt, e Ateny i Sparta pozostaway w dobrych stosunkach do czasu, gdy
Kimon cieszy si wpywami w Atenach.
292
W tym miejscu autor odchodzi od dualistycznej wizji historii politycznej Aten, w ktrej
walcz ze sob dwaj przywdcy reprezentujcy stronnictwo arystokratyczne i ludowe (zob. rozdz.
28, 2) i ukazuje Arystydesa i Temistoklesa jako prostatai tou demou, ktrzy wsppracuj ze
sob, dc do wsplnego celu.
293
Synn opowie o poselstwie Temistoklesa w czasie budowy murw przytacza Tukidydes
(1,90-3).
294
Zob. Herodot VIII, 3, 2; Thuc. I, 94-6; 128, 3-130; Diod. XI, 44-6; Plut. Arist. 23; Cim. 6,
1-3.
295
Spartaski regent Pauzaniasz, ktry dowodzi kampani morsk 478 r., zrazi swym postpowaniem sprzymierzecw i zosta odwoany do Sparty, co dao Ateczykom okazj do
przejcia dowdztwa. Wysany pniej przez Spart Dorkis, ktry mia zastpi Pauzaniasza, nie
zosta przez sprzymierzecw zaakceptowany w roli dowdcy.
296
* W roku 478/7.
297
Termin (phoros) oznacza danin pacon przez czonkw I Zwizku Morskiego.
O organizacji Zwizku Thuc. I, 96 - 97, 1; Diod. XI, 47; Plut. Arist. 24 - 25, 3.
298
Por. Plut. Arist. 25, l (Hellenom).
tych samych wrogw i przyjaci mie bd, przy czym rzucono w morze kawaki
kruszcu299*.
24. Gdy potem wzmogo si w pastwie poczucie wasnej siy i zebrao si
wiele pienidzy, radzi Arystydes Ateczykom, aeby przejli wadz nad
Zwizkiem [Morskim] i aeby w tym celu przenieli si ze wsi i zamieszkali
w miecie. Wszyscy bowiem mie bd utrzymanie300, jedni w wyprawach
wojennych, drudzy jako zaogi okrtw, inni jako urzdnicy pastwowi301*.
Przekonywa, e w ten sposb Ateny wzmocni swoj hegemoni. Ateczycy
dali si przekona i przejwszy wadz zaczli naduywa jej w stosunku do
swych sprzymierzecw, z wyjtkiem mieszkacw Chios, Lesbos i Samos302*,
ich bowiem uwaali za przedmurze swej wadzy i dlatego pozwolili im
zachowa ustrj dotychczasowy i utrzyma pod swoj wadz posiadane
tereny303. Na og ludno miaa dostatnie utrzymanie, tak jak Arystydes
zapewnia. Stan by taki, e ponad 20 000 ludzi304* utrzymywao si z danin
299
* Akt symboliczny, oznacza trwao zoonej przysigi. [Czyli e przymierze trwa bdzie
dopty, dopki wrzucony w morze metal nie wypynie, czyli zawsze. Por. Plut. Arist. 25, L]
300
. Na temat korzyci ekonomicznych, jakie czerpali Ateczycy z istnienia Zwizku, zob.
R. Meiggs, The Athenian Empire, Oxford 1972, s. 255 - 272.
301
* To, co Arystoteles okrela jako wiadome cele polityki Arystydesa, byo raczej wynikiem
kierunku polityki, w jakim skierowa Ateny Temistokles, co wyranie przedstawia Tukidydes (I 93;
por. P. Cauer, Hat Aristoteles die Schrift vom Staate der Athener geschrieben?, Stuttgart 1891,
s. 28 nn.).
302*
miasta na wyspach Chios, Lesbos i Samos utrzymay duej niezaleno, dostarczay
wprawdzie na usugi zwizku ateskiego okrtw, ale nie paciy daniny. Samos zeszo do rzdu
poddanych sprzymierzecw po umierzeniu buntu w 440 r., a Lesbos w podobnej sytuacji w 428 r.
p.n.e.
303
Zob. T. J. Quinn, Athens and Samos, Lesbos and Chios: 478 - 404 B.C., Manchester 1981.
304*
podane szczegowe liczby daj w sumie 15 750, do tego naley doda zaog 20 okrtw
straniczych, okoo 4000 ludzi, ponadto utrzymywanych w prytanejonie, sieroty oraz dozorcw
wizie. Niektre liczby nie s pewne. Ogln liczb obywateli ateskich powyej lat 18 przed wojn
peloponesk oblicza si na ok. 55 000; V. Ehrenberg (Der Staat der Griechen I, Leipzig 1957, s. 24),
zastrzegajc, e wszelkie obliczenia s tylko przyblione, podaje takie zestawienie (w tysicach):
ok. 480
ok. 432
425
ok. 400
ok. 360
323
obywateli
obywateli z rodzinami
metojkw
metojkw z rodzinami
niewolnikw
25-30
80-100
4-5
9-12
30-40
35-45
110-150
10-15
25-35
80-110
29
116
7
21
81
20-25
60-90
6-8
15-20
40-60
28-30
85-110
10-15
25-45
60-100
28
112
12
42
104
120-150
215-295
218
115-175
170 - 255
258
[Nie znamy dokadnej liczby ludnoci Aten w V-IV w. A. W. Gomme szacowa j w 431 r. na 172
ty. dorosych obywateli, a w 323 r. na 112 ty. (The Population of Athens in the Fifth and Fourth
Centuries B.C., Oxford 1933, s. 26). M. H. Hansen szacuje liczb obywateli w V w. na ok. 60 ty., za
w drugiej poowie IV w. na ok. 30 ty. (cznie z dziemi i kobietami ok. 100 ty.). Osobn kwesti
Wynagrodzenie dla sdziw wprowadzi dopiero Perykles (rod. 27, 3-4; 62, 2). Zob. te
stanowicych oson318 i inne okrty, ktre cigay daniny319, na nich 2000 ludzi
wyznaczonych przez losowanie320*; jeszcze dodajmy prytanejon321, sieroty322
i dozorcw wizie323. Wszyscy ci ludzie byli utrzymywani ze skarbu pastwa.
25. W ten sposb znalazy utrzymanie masy ludnoci. Areopagici utrzymali
kierownicze stanowisko w sprawach pastwowych przez jakie siedemnacie lat
po wojnach medyjskich324*, chocia stopniowo ono sabo. Gdy jednak lud wzrs
w si i znaczenie, stan na jego czele jako przywdca Efialtes syn Sofonidesa325,
cieszcy si opini czowieka nieprzekupnego i sprawiedliwego326 w dziaalnoci
politycznej; on to podj walk z Rad Areopagu. Najpierw usun wielu spord
areopagitw, wytaczajc im procesy o niesprawiedliw dziaalno327. Nastpnie
penicych sub garnizonow. Por. Diod. XII, 40, 4. Jak zauway ju Wilamowitz, liczby
podawane przez Arystotelesa odnosz si do okresu pokoju (Arist. u. Athen II, s. 204). Hoplici
pobierali od w wysokoci 3 oboli dziennie (niekiedy wyszy) W. K. Pritchett, The Greek
State at War, I, Berkeley 1971, s. 14-24.
318
. Zaog triery stanowio zwykle okoo 200 ludzi, co oznacza, e pena
obsada wspomnianych 20 okrtw wymagaa ok. 4000 ludzi.
319
Zwykle sami sprzymierzecy dostarczali danin do Aten, ale gdy pastwo zalegao z
zapat, Ateny mogy wysa okrty w celu cignicia daniny. O takich
wspomina Tukidydes (III, 19, 1; IV, 50, 1; 75, 1).
320*
tekst le przekazany, prawdopodobnie wypada liczba tych okrtw i wyraz okrelajcy
zwizek tych 2000 wybranych losem z poprzedni czci zdania. Niektrzy wydawcy zamiast
przekazanego w rkopisie wyrazu (daniny) czytaj (stranikw) i tumacz:
ktre wiozy stranikw w liczbie 2000 ludzi wyznaczonych losem". Jednak wyraz daniny"
daje si utrzyma, jeeli przyjmiemy, e chodzi tu o osobny oddzia floty, ktry ciga daniny z
miast zwizkowych. Zaoga ta miaaby si przy tej sposobnoci zaprawia do przyszej suby
wojskowej (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 205 n.).
321
Aluzja Arystotelesa dotyczy osb szczeglnie zasuonych, ktrym przyznano utrzymanie
w prytanejon na koszt pastwa ( ).
322
. Synowie obywateli, ktrzy polegli na wojnie, byli utrzymywani na koszt
pastwa do osignicia penoletnoci Thuc. II, 46, 1; Platon, Menex. 248 E 6-8; Arist. Polit.
1268 a 8-11; Aisch. III, 154; SEG X, 6, 121-5; Ps.-Xen. Ath. Poi. 3, 4; Diog. Laert. I, 55.
323
, czyli kolegium Jedenastu czuwajcych nad wizieniem. Zob. rozdz.
52, l oraz 35, 1.
324
* Polityczne znaczenie Rady Areopagu upado w 462/1 r. za archontatu Konona, wic
okres siedemnastoletni liczy Arystoteles od 478/7 r., tzn. od utworzenia Zwizku Morskiego.
325
Nie wiemy nic o Sofonidesie i niewiele o Efialtesie. Zapewne po bitwie nad
Eurymedontem Efialtes dowodzi wypraw, ktra posuna si a za Wyspy Chelldoskie
(Kallistenes 124 F 16 (ap. Plut. Cim. 13, 4)). Daremnie przeciwstawia si wnioskowi Kimona o
udzielenie pomocy Spartanom w czasie powstania w Messenii (Plut. Cim. 16, 8 - 9). Szczyt jego
kariery przypada na okres walki z Areopagiem w 462/1 r.
326
i . Por. Plut. Arist. 7, 7.
327
Nie bardzo wiadomo, dlaczego i na jakiej podstawie miaby Efialtes oskara czonkw
Rady Areopagu. Zapewne chodzi o dyskredytowanie autorytetu Areopagu przez oskaranie
archontw w trakcie zdawania przez nich sprawozda na zakoczenie roku urzdowania (Plut.
Per. 10, 8: ).
za archontatu Konona328 odebra329 Areopagowi wszystkie dodatkowe uprawnienia330, na ktrych opiera si nadzr rady nad pastwem331, a odda je
czciowo Radzie Piciuset332, czciowo ludowi333 i sdom. Przeprowadzi
to przy wspudziale Temistoklesa334, ktry nalea wprawdzie do Rady
Areopagu 335, ale mia przed ni odpowiada oskarony o konszachty z
Persami. Chcc wic rozwiza rad, powiedzia Efialtesowi, ze areopagici
zamierzaj go uwizi, areopagitom za obieca, ze wskae im ludzi, ktrzy
zawizali spisek celem obalenia ustroju. Wybranych przez Rad areopagitw
zaprowadzi tam, gdzie wanie przebywa Efialtes, eby im pokaza
zbierajcych si spiskowcw, i z oywieniem z nimi rozmawia. A Efialtes,
kiedy to zobaczy, tak si przerazi, e tak jak sta, w jednym chitonie, usiad
przy otarzu336*. Wywoao to zdziwienie wszystkich, lecz kiedy potem zebraa
si Rada Piciuset, Efialtes i Temistokles oskaryli areopagitw, powtrzyli na
Zgromadzeniu w ten sam sposb, a odebrano areopagitom wadz337*.
Ale...338* i Efialtes zgin wkrtce potem zamordowany podstpnie przez
Aristodikosa z Tanagry339.
328
w 462/1 r (Diod XI, 74, 1) Swoje reformy przeprowadzi Efialtes pod nieobecno Kimona,
ktry przebywa wwczas w Messenii. Wieci o zmianach w Atenach miay niewtpliwie wpyw
na odesanie przez Spartan posikowego kontyngentu wojsk ateskich Po swoim powrocie Kimon
bezskutecznie prbowa uniemoliwi reformy Wkrtce potem pad ofiar ostracyzmu (Plut Cim
15, 3, 17,3, Peric 9, 5)
329
Reform uprawnie Areopagu przypisuje tu Arystoteles Efialtesowi, ale w rozdz 44, 2
Efialtesowi i Temistoklesowi, a w rozdz 27, l przypisuje atak na Areopag Peryklesowi (o
wsppracy Efialtesa i Peryklesa mwi tez Plutarch (Cim 15, 2, Per 9, 5, 10, 7) Z kolei z rozdz 35,
2 dowiadujemy si, ze w 404 r Trzydziestu uniewanio prawa Efialtesa i (nieznanego skdind)
Archestratosa dotyczce Areopagu
330
331
332
Efialtes przekaza Radzie Piciuset nadzr nad urzdnikami Uprawnienia Rady po reformach
Efialtesa zob rozdz 43, 4, 45, 2, 45, 3, 55, 2 - 4, 48, 3 - 5, 47, l, 49, 5 Od tego czasu Rada wyrasta
na jeden z najwaniejszych organw pastwowych Zdaniem Rhodesa dopiero tez wwczas wobec
zwikszenia liczby obowizkw zastosowano podzia Rady na prytame (P J Rhodes, The
Athenian Boule, wyd cyt, s 17 -19, Commentary, s 317)
333
W tym miejscu sowo oznacza Zgromadzenie Ludowe
334
Na kilka lat przed reformami Efialtesa (zapewne ok 471 r) Temistoklesa ostracyzmowano
(Thuc I, 135-8, Plut Them 22-31 Zob R J Lenardon, The Chronology ofThemistokles' Ostracism
and Exile, Historia" 8, 1959, s 23 -48), co wyklucza jego obecno w Atenach w 462/1 r
335
Jako archont 493/2 r Temistokles do czasu swojego wygnania nalea oczywicie do Rady
Areopagu
336
* Dla zapewnienia sobie bezpieczestwa, na zasadzie tak zwanego bagalnictwa (hiketeia),
schronienie si w wityni czy przy otarzu boga zapewniao bagalnikowi bezpieczestwo,
byoby naruszeniem praw religijnych oderwanie go stamtd si
337
* Areopag utraci wszelkie uprawnienia polityczne, a rola jego ograniczya si do prowadzenia
procesw o rozlew krwi (por rozdz 57, 3, Wilamowitz, Arist u Athen II, s 186 nn )
338*
W tekcie luka, bya tam najprawdopodobniej wzmianka o dalszych losach Temistoklesa
339
Anstodikos z Tanagry dziaa na zlecenie jakiego obywatela ateskiego, ale inicjatora
zamachu nigdy nie wykryto (zob Plut Peric 10, 8) Wedle Idomeneusa (338 F 8), ktrego pogld
Plutarch odrzuca (Plut Peric 10, 7), za mier Efialtesa odpowiedzialny by Perykles (por tez Diod
26. W ten wic sposb utracia Rada Areopagu swe prawa nadzoru. Potem
doszo do tego, e pastwo coraz bardziej sabo z powodu demagogw340,
dcych uparcie do wadzy. Tak si bowiem wtedy zoyo, ze klasy wysze nie
miay nawet odpowiedniego przywdcy, lecz sta na ich czele Kimon, syn
Miltiadesa341, zbyt mody, a i pno wszed w dziaalno polityczn342*; ponadto
wielu obywateli zgino na wojnie. Na wyprawy wojenne bowiem powoywano343*
w tamtych czasach obywateli zapisanych na listach poborowych344*, a e na
wodzw wybierano ludzi niedowiadczonych w sztuce wojennej, ktrzy cieszyli
si wziciem tylko ze wzgldu na saw rodu, zdarzao si przewanie, ze
z wyruszajcych na wojn dwa lub trzy tysice ludzi gino345*. Zmniejszaa si
wic liczba ludzi wartociowych zarwno wrd ludu, jak i zamoniejszych
obywateli.
Chocia w dziaalnoci publicznej nie stosowano si do praw tak cile jak
poprzednio, to jednak nie naruszono zasady wyboru dziewiciu archontw.
W szstym roku jednak po mierci Efialtesa uchwalono, aeby do losowania
dziewiciu archontw przedstawia rwnie kandydatw z klasy zeugitw.
Pierwszym archontem z tej klasy zosta Mnesitheides346. Wszyscy za przed nim
pochodzili z klasy hippeis i pentakosiomedimnoi, o ile nie zaszo jakie przekroczenie prawa; zeugici piastowali nisze godnoci.
XI, 77, 6, Platon, Axiochos 368 D) Zob D Stockton, The Death of Ephmltes, Classical Quarterly" 32,
1982, s 227-8
340
27, 3, 28, l, 28, 4, 41, 2 Na temat demagogw zob M I Finley, Athenian Demagogues, Past
& Present" 21, 1962, s 3-24, R Turasiewicz, Demagog w ocenie autorw V IV w p.n.e.,
Meander" 23, 1968, s 397-423, W R Connor, The New Politicians of Fifth-Century Athens,
Princeton 1971, s. 108 -10.
341
Kimon syn Miltiadesa nalea do arystokratycznego rodu Filaidw Jego matka Hegesipyle bya
crk Olorosa z Tracji (Plut Cim. 4, l, por Herodot VI, 39, 2) Kimon urodzi si si ok 510 r (Davies,
APF, s 302)
342
* Miejsce to wtpliwe, bo Kimon ju w 480 r p n e bra udzia w bitwie pod Salamin (Plut,
Cim 5), a w 476 r by ju nawet strategiem Proponowano rne poprawki tekstu zbyt powolny"
(), zbyt tpy" (, por Konstytucja Aten wieo odkryte dzieo Arystotelesa,
wikliski, Przegld Polski" 1892, XXVI, t 104, s. 84, przyp 2), lekcji przekazanej rkopimiennie
broni St Schneider (Dwie Politeje ateskie, Eos" II, 1895, s 177 nn), dowodzc, ze chodzi tu
o okrelenie politycznej przynalenoci do modszego pokolenia" w przeciwstawieniu do ludzi
starodawnego pokroju" (por Eos" I, 1894, s 145) Podobnie sprzeczne jest z tym zdanie nastpne,
i niecise, gdy jako przeciwnik Temistoklesa Kimon zacz odgrywa rol polityczn w pierwszych
latach po najedzie Kserksesa
343
* W czasach Arystotelesa uywano do wypraw wojennych przewanie wojsk najemnych
344
* Por rozdz 53, 4
345
* Po obaleniu Kimona w 461 r podjli Ateczycy rwnoczenie z wojn persk rwnie wojn
na terenie Grecji, co wymagao wielkich si Zachowana lista polegych z jednej fyh Erechteis z 459/8 r
wykazuje 177 nazwisk polegych (Inscriptiones Graecae I, 433) Jednak straty, o jakich mwi
Arystoteles, mogy zdarza si tylko w wyjtkowych wypadkach
346
Archontat Mnesitheidesa przypada na 457/6 r. (Diod XI, 81,1)
* Czyli w 453/2 r.
348
349
* W 451/50 r.
350
O prawie Peryklesa zob. Plut. Peric. 37, 3; Ael. Varia Historia VI, 10; XIII, 24; frg. 68. Zob. s.
759, przyp. 1.
351
Arystoteles nie mwi, o jak wypraw chodzi, ale powszechnie uwaa si, e jest to aluzja do
procesu Kimona po jego powrocie z wyprawy przeciwko Tazos (465/4 - 463/2). Kimon zosta wwczas
oskarony o przekupstwo, a wrd oskarycieli wyznaczonych przez Zgromadzenie znalaz si
Perykles. Zob. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach V- IV wieku p.n.e., Warszawa 1994, s. 55 - 58.
352
Arystoteles nie wyjania, jakie uprawnienia pozostawi Areopagowi Efialtes, a odebra
Perykles. Prawdopodobnie zreszt aluzja odnosi si do reform Efialtesa, w ktre w jaki sposb
zaangaowany by rwnie rozpoczynajcy karier polityczn Perykles. Por. Arist. Polit. 1274 a 7 -9.
353
Arystoteles uznaje raczej Arystydesa za twrc I Zwizku Morskiego (rozdz. 23, 4-24).
Z kolei Tukidydes wyranie przypisuje Temistoklesowi przeksztacenie Aten w pastwo morskie (Thuc.
I, 93, 3-4; 7; Plut. Them. 19, 3-7). Wkad samego Peryklesa jest trudniejszy do okrelenia, cho to
wanie w jego czasach stay si Ateny wielk potg morsk.
354
W 432/1 r. (Diod. XII, 37, 1; Thuc. U, 2, 1).
355
Zob. Platon, Gorgiasz, 515 E; Arist. Polit. 1274 a 8-9; Plut. Peric. 9, 2-3. Na temat
wysokoci misthos dikastikos s. 799, przyp. 343.
356
Por. Plut. Peric. 9,2.
357
* Byy to tzw. liturgie (), wiadczenia na rzecz pastwa nakadane na najbogatszych
obywateli; najwaniejszymi liturgiami byy: choregia obowizek wystawienia chru dla tragedii,
komedii lub innych agonw muzycznych; gimnazjarchia obowizek pokrycia kosztw utrzymania
gimnazjonu; hippotrofia obowizek utrzymywania konia, cicy na obywatelach sucych
w oddziaach jazdy. Ponadto byy liturgie specjalne, z ktrych najcisz bya trierarchia (lub
naukraria), pokrycie kosztw budowy statkw wojennych i obsadzenie ich zaog. [Nie wiemy
Tukidydes syn Melesiasa z Alopeke po mierci Kimona ok. 450 r. stan na czele
stronnictwa arystokratycznego (Plut. Peric. 11 -14). Jego ojciec Melesias by prawdopodobnie,
znanym z Pindara, trenerem zapanikw (Ol. VIII; Nem. IV, 6; Davies, APF, s. 231). O
spowinowaceniu z Kimonem mwi rwnie Plutarch (Peric. 11, 1). Wedle jednej z hipotez
Tukidydes polubi siostr Kimona. Ich crka Hegesipyle miaa wyj za Olorosa, syna innej
siostry Kimona, a synem Hegesipyle i Olorosa miaby by historyk Tukidydes. Tukidydes syn
Melesiasa wystpi przeciwko planom rozbudowy Aten forsowanym przez Peryklesa w latach
czterdziestych V w. Przegrana Tukidydesa doprowadzia do jego ostracyzmowania
prawdopodobnie w 444/3 r. Od tego czasu przez kolejnych pitnacie lat corocznie wybierano
Peryklesa strategiem, co stanowio wyraz jego przewagi w pastwie. Wedle okrelenia
Tukidydesa z imienia panowaa demokracja, ale w praktyce byy to rzdy pierwszego obywatela
(Thuc. II, 65, 7). W rzeczywistoci jest to uproszczenie, gdy po wygnaniu Tukidydesa wcale nie
ustay ataki na Peryklesa i jego polityk.
366
Nikiasz syn Nikeratosa zawdzicza swe bogactwo kopalniom srebra (Plut. Mc. 4, 2; Xen.
Mem. II, 5, 2; Vect. IV, 14). Wprawdzie ju jego ojciec nalea do ludzi zamonych, ale Nikiasz
jako pierwszy w swojej rodzinie wybi si na scenie politycznej. Mimo e przypisywano mu
przodka, ktry odgrywa wan rol w czasach Solona (Diog. Laert. I, 110), Nikiasz, cho sta na
czele stronnictwa arystokratycznego, z pewnoci nie nalea do starej arystokracji (W. R.
Connor, The New Politicians of Fifih-Century Athens, wyd. cyt., s. 151 - 63; Davies, APF, s. 318,
403 - 4).
367
* W roku 413.
368
Kleon syn Kleajnetosa z demu Pandionis. Arystofanes sugeruje, e wywodzi si z nizin
spoecznych (a nawet przypisuje mu cudzoziemskie lub niewolnicze pochodzenie), cho czyni go
zarazem wacicielem garbarni. W rzeczywistoci Kleon pochodzi z zamonej (ale nie z
arystokratycznej) rodziny. Jego ojciec Kleajnetos by choregiem na Dionizjach w 460/59 r. Ok.
440 r. Kleon polubi crk Dikajogenesa, ktrego druga crka wysza za Harmodiosa (zob. W. R.
Connor, The New Politicians of the Fifih-Century Athens, wyd. cyt., s. 151 -2). Od koca lat
trzydziestych V w. Kleon jest czynny w yciu politycznym (by moe wystpi jako oskaryciel
Anaksagorasa (Diog. Laert. II 12), na pewno atakowa Peryklesa na pocztku wojny
peloponeskiej (Plut. Peric. 33). Po mierci Peryklesa by przywdc stronnictwa ludowego i
gwnym przeciwnikiem Nikiasza. Wielokrotnie (zob. m. in. W. N. Jarcho, Komedia Aristofana i
afinskaja demokratia, Vestnik Drevnej Istorii" 1954, 3, s. 9-13) atakowany przez
komediopisarzy, zwaszcza Arystofanesa, z powodu swej rzekomej nieuczciwoci (np.
Arystofanes, Acharnejczycy 6, zob. komentarz E. M. Carawana, The Five Talents
Cleon Coughed up (schol. Ar., Ach. 6), Classical Quarterly" 40 (1), 1990, s. 137 -147) w
rzeczywistoci nie by wcale politykiem przekupnym (zob. T. A. Dorey, Aristophanes and Cleon,
Greece & Rome" 3, 1956, s. 132 - 9). Zdoby Sfakteri w 425 r. Podwyszy do trzech oboli
diet sdziowsk (Arystofanes, Rycerze 51, 255; schol. Arystofanes, Osy 88, 300). Strateg w
424/3 oraz 422/1 r. Zgin pod Amfipolis w lecie 422 r. Na temat rodziny Kleona zob. F.
Bourriot, La familie et le milieu social de Cleon, Historia" 31, 1982, s. 404-435.
przemawia niedbale ubrany, podpasany, podczas gdy inni przemawiajc zachowywali si przyzwoicie369. Po nich z kolei na czele jednego stronnictwa stan
Teramenes, syn Hagnona370, ludowi za przewodzi Kleofont371, ktry zajmowa
si wyrabianiem lir; on to pierwszy wprowadzi dwuobolowy zasiek dla ludu372*.
Wypaca373 go istotnie czas jaki, potem jednak zmieni to Kallikrates z Pajanii,
ktry pierwszy obieca do tych dwch oboli doda jeszcze jeden374*. Obaj oni
potem na mier zostali skazani375*, lud bowiem daje sob zazwyczaj kierowa,
jednak potem obraca sw nienawi przeciwko tym, ktrzy popchnli go do
czego, co jest niewaciwe. Od Kleofonta poczwszy przewodnictwo nad ludem
przejmowali stale tacy ludzie, ktrzy liczc si z chwil obecn zdobywali si na
zuchwao i schlebianie tumom.
369
Kleon uchodzi czsto za jednego z tzw. demagogw, przedstawiciela nowej grupy politykw,
ktra pojawia si w Atenach w okresie wojny peloponeskiej i w odrnieniu od swoich poprzednikw nie wywodzi si z arystokracji, a sw pozycj opiera nie na sprawowaniu urzdu stratega, lecz
na wywieraniu wpywu na lud poprzez dziaalno na ekklezji. Pochodzeniem Kleon nie rni si
jednak od Nikiasza i podobnie jak ten ostatni by wybierany na stratega. Zasadnicza rnica midzy
Kleonem a politykami poprzedniego pokolenia sprowadza si do stylu uprawiania polityki. Kleon
kreowa si na czowieka ludu (i z ludu), w swych przemwieniach posugiwa si jzykiem
potocznym, gestykulowa, co w rwnej mierze podobao si ludowi, co naraao go na niech,
zwaszcza arystokratw, (Por. W. R. Connor, The New Politicians of the Fifth-Century Athens, wyd.
cyt., s. 94-108, 132-4).
370
Teramenes by czowiekiem bogatym (w komedii Plutos Kratinos nazywa go archaioploutos
bogatym z dawien dawna). Jego ojciec w latach trzydziestych V w. nalea do stronnikw Peryklesa.
Uczestniczy w yciu politycznym w okresie wojny peloponeskiej. Sam Teramenes odegra wan rol
w okresie przewrotw oligarchicznych 411 (zob. rozdz. 32, 2) i 404 roku (zob. rozdz. 34, 3).
371
Kleofontowi synowi Kleippidesa przypisuj rda pochodzenie niskie i cudzoziemskie (Plato
Com. frg. 60; Arystofanes, aby 678 - 82; Aisch. II 76; Ael. Varia Historia XII, 43). Znalezione
ostrakony wskazuj jednak, e jego ojciec by strategiem w 428 r. (Thuc. III, 3, 2) i kandydatem do
ostracyzmu w latach czterdziestych V w. Kleofont wywar znaczny wpyw na sytuacj polityczn Aten
w latach 410-404. Zdecydowanie przeciwstawia si zawarciu pokoju ze Spart (por. rozdz. 34, 1). Na
przekr stawianym mu zarzutom o korupcj zmar jako czowiek biedny (Lys. XIX 48).
372
* Dwuobolowy zasiek tzw. diobelia, ktry wywoywa sprzeciw wspczesnych i pniejszych
autorw; bdnie te utosamiano diobelia z tzw. theorikon, zasikiem pastwowym wypacanym
uboszym obywatelom celem umoliwienia im opacenia wstpu na widowiska teatralne; diobelia, jak
wykaza Wilamowitz (Arist. u. Athen II, s. 212 nn.), bya to zapomoga udzielana przez pastwo po
obsadzeniu Dekalei przez Spartan w 413 r. p.n.e., kiedy to ludno Attyki szukaa schronienia
w Atenach i czsto nie miaa rodkw do ycia. [Przegld wiadectw rdowych oraz hipotez
dotyczcych diobelii daje J. J. Buchanan, Theorika, New York 1962, s. 35-48.]
373
naley raczej zastpi , gdy Kleofont stworzy wprawdzie diobeli, ale nic
nam nie wiadomo o tym, aby zajmowa si jej wypacaniem.
374
* Zmieni to wyraenie w tekcie niejasne, tym bardziej e nic nie wiadomo o stosunku
Kallikratesa do Kleofonta. Pewne, e chodzi o wprowadzenie jakiej zmiany. [Moe, jak sdzi
A. W. Gomme (A Historical Commentary on Thucydides I, Oxford 1950, s. 48, przyp. 1), w miejsce
diobelii wprowadzi triobeli, czyli podnis wysoko wypat do trzech oboli.]
375
* O mierci Kallikratesa brak jakichkolwiek wiadomoci. [Na temat skazania Kleofonta po
bitwie pod Ajgospotamoi w 405/4 r., zapewne za zdrad (w zwizku z tym, e sprzeciwia si zawarciu
pokoju ze Spart) zob. rozdz. 34, 1.]
Melobiosa identyfikuje si najczciej z jednym z Trzydziestu o tym imieniu (Lys. XII 12, 19;
Xen. Hell. II, 3, 2; Hyp. frg. 65) (Prosopographia Attica 10102), ale w gr wchodzi te inny Melobios
wymieniony na licie polegych w 409 r. (Athenian Agora XVII, 23, 271).
381
Najprawdopodobniej chodzi o jednego z trzech Pythodorosw: 1) Pythodorosa syna Polyzelosa,
czonka Rady Czterystu (Prosopographia Attica 12412), 2) Pythodorosa syna Epizelosa (Inscriptiones
Graecae I2 770) lub 3) Pythodorosa, ktry by archontem za rzdw Trzydziestu w 404/3 r. (por.
rozdz. 35, 1).
382
* Tak zapewnia Ateczykw Alkibiades, ktry przebywa wtedy na wygnaniu, spodziewajc
si, e przy oligarchicznej formie rzdw uda mu si atwiej do Aten powrci (Thuc. VIII 48).
niem.
404
* Relacja znowu sprzeczna z relacj Tukidydesa, wedug ktrego komisja stu, rozszerzona
o 300 dokooptowanych czonkw, ukonstytuowaa si jako Rada i utrzymywaa rzdy w swych rkach,
podczas gdy Arystoteles przyjmuje tu wybr nowej komisji i to przez zgromadzenie piciu tysicy"
wyznaczonych ju widocznie przez pierwsz komisj stu, czego wyranie jednak nie mwi. Jest to
najwidoczniej pomyka autora, bo Tukidydes wyranie przekazuje, e za rzdw czterystu uchwaa co
do piciu tysicy" nie zostaa wykonana (VIII, 89, 2; 92, 11), a i sam Arystoteles w rozdz. 32,
3 podkrela, e tych pi tysicy" nie odgrywao adnej roli. Z prb wyjanienia tej rnicy
najprawdopodobniejsze jest przypuszczenie Ed. Meyera (Forschungen, II, s. 432), e Arystoteles, albo
jego rdo, wywnioskowa to bdnie z przygotowywanych projektw, ktre przewidyway wybr
piciu tysicy", podczas gdy wadz w swych rkach zatrzymaa faktycznie Rada Czterystu; projekty
ustroju natomiast przewidyway jeden na przyszo", drugi na chwil biec" i przyznaway rol
polityczn piciu tysicom", co miao na celu zaspokojenie de ogu. Inaczej K. J. Beloch
(Griechische Geschichte, II 2, s. 31 nn.) sdzi, e podane w dwch rozdziaach szczegy s wierne
historycznie, lecz odnosz si do pniejszego okresu, kiedy po obaleniu rady czterystu zaczo dziaa
zgromadzenie piciu tysicy", a Arystoteles bdnie wprowadzi te wiadomoci w tym rozdziale.
U. Kahrstedt (Staatsreich der 400, Forschungen zur Geschichte des ausgeh. V und IV Jahrhs, Berlin
1910, s. 253 nn.) uwaa oba projekty przedstawione w rozdz. 30 i 31 za faszerstwo, w czym nie
ma susznoci, bo przecie u Tukidydesa s wyrane lady, wskazujce, e zna on rwnie
projekt ustroju na przyszo" podany przez Arystotelesa, chocia obszerniej go nie omawia.
405
* Miaa wic by usunita demokratyczna zasada wybierania urzdnikw drog losowania.
406*
Hieromnemon () przedstawiciel Aten na zebranie czonkw amfiktionii
delfickiej. [Zob. Arystofanes Chmury 623-4 cum schol.; Dem. XVIII 148-9; Aisch. III 115.]
407
Dziesiciu dowdcw oddziaw (takseis) wystawianych przez fyle. Zob. rozdz. 61, 3-5.
408
Dziesiciu dowdcw jazdy. Zob. rozdz. 61, 3-5.
409
Dziesiciu podlegych hipparchom dowdcw oddziaw jazdy. Zob. rozdz. 61, 3-5.
410
. powodu najazdw spartaskich na Attyk Ateczycy mogli
utrzymywa garnizony jedynie na ufortyfikowanym obszarze Aten i Pireusu oraz w miastach
sprzymierzonych. Por. rozdz. 24, 3.
411
Por. rozdz. 48, 1.
412
* Skarby zoone w wityniach rnych bogw, poza Aten, zostay zoone ok. 434 r.
p.n.e. w wityni Ateny na Akropolu i pozostaway pod zarzdem wsplnego kolegium
skarbnikw Ateny i innych bogw". W pniejszym okresie znowu pojawiaj si dwa oddzielne
kolegia, ale pod koniec wieku IV skarbce innych bogw znikaj i pozostaje tylko skarbiec
Ateny". Dlatego te nie wspomina o nich Arystoteles w rozdz. 48, l (por. A. Bockh, Die
Staatshaushaltung der Athener, I3, 1886, s. 195).
* S k a r b n i c y k a s y z w i z k o w e j hellenotamiai () w liczbie
dziesiciu wprowadzeni zostali w 477 r. p.n.e., kiedy tworzono Zwizek Morski, celem zarzdzania
daninami miast zwizkowych (por. rozdz. 23, 5). Po rozbiciu zwizku urzd zosta zniesiony, dlatego
te nie ma potem o nim wzmianki w systematycznym przegldzie urzdw ateskich.
414
* Tekst niepewnie przekazany i miejsce niejasne: nie wiadomo, czy liczba dwudziestu obejmuje
skarbnikw kasy zwizkowej i innych kas pastwowych cznie, czy te tylko tych ostatnich
z wyczeniem kasy zwizkowej. Zreszt nie wiadomo, o jakich urzdnikw chodzi, bo skarbnicy
wszystkich innych kas pastwowych" nie s w ogle znani. Wilamowitz sdzi, e mowa tu o jednym
kolegium, ktre miao obj zarzd nad caymi finansami pastwa (Arist. u. Athen II, s. 119).
[Dwudziestoosobowe, poczone kolegium hellenotamiai i tamiai miao zawiadywa funduszami
Zwizku Morskiego i pastwa ateskiego.]
415
Kolegia wsppracoway z kapanami przy organizacji rnych wit. Zob. rozdz.
54, 6 - 7.
416
Tytu epimeletw nosili rni urzdnicy zajmujcy si sprawami kultu, m.in. znamy czterech
epimeletw misteriw (zob. rozdz. 57, 1) oraz dziesiciu epimeletw Dionizjw (zob. rozdz. 56, 4).
Znamy wprawdzie rwnie urzdnikw wieckich" zwanych epimeletami (np. epimeleci rynku, zob.
rozdz. 51, 4), ale w tym wypadku chodzi prawdopodobnie o epimeletw organizujcych jakie
uroczystoci religijne.
417
* Brak informacji przez kogo bd wybierani". Poniewa nie jest przewidziane oglne
zgromadzenie piciu tysicy", wic chyba przez rad. Nie wiadomo jednak, kto mia przedstawia
kandydatw.
418
* Np. astynomowie (), agoranomowie (), komisja Jedenastu i in. (por.
rozdz. 50 - 52).
419
* Moe to znaczy, e spoza rady penicej chwilowo czynnoci albo spoza rady, a wic
spord obywateli poniej lat 30.
420*
Naleaoby z tego wnosi, e skarbnicy kasy zwizkowej penili czynnoci wedug z gry
ustalonej kolejnoci (por. Wilamowitz, Arist. u. Ath. II, s. 117, przyp. 12).
421
Utworzenie czterech rad () moe stanowi wynik naladownictwa ustroju miast
beockich. Od 447 r. w miastach beockich panowaa umiarkowana oligarchia. Prawa polityczne zaleay
od cenzusu majtkowego i byy zarezerwowane dla warstwy hoplitw. W kadym miecie obywatele
byli podzieleni na cztery rady (boulai). Speniay one po kolei funkcje urzdowe, przedkadajc projekty
uchwa trzem pozostaym radom. W ten sposb wano uchway wymagaa zgody wszystkich czterech
rad. Zbliony system zastosowano w organizacji wadz Zwizku Beockiego, na ktre skadao si 11
beotarchw oraz zoona z 660 czonkw rada zwizkowa. Kad z jedenastu jednostek terytorialnych,
na jakie podzielona bya Beocja, reprezentowa jeden beotarcha oraz 60 czonkw rady. Podobnie jak
rady miast czonkowskich rada zwizkowa podzielona bya na cztery rady", ktre kolejno zajmoway
si sprawami biecymi, przedkadajc waniejsze kwestie pozostaym trzem. Zob. F. Smka,
Konstytucja beocka w wietle Pop. Oxy. 842 i w wietle krytyki, Eos" 19, 1913, s. 65 -73; J. A. O.
Larsen, Greek Federal States, Oxford 1968, s. 33-35.
430
436
32. Taki oto projekt ustroju uoya wybrana przez grup piciu tysicy komisja stu.
Gdy Zgromadzenie 438*, na ktrym gosowaniem kierowa Aristomachos, zatwierdzio
ten projekt, dotychczasowa Rada z roku archontatu Kalliasa zostaa rozwizana dnia 14
miesica Thargelion, przed upywem okresu urzdowania439*, a 22 tego miesica
rozpocza dziaalno Rada Czterystu, chocia wybrana przez losowanie powinna bya
rozpocz urzdowanie z dniem 14 miesica Skirophorion440*.
W ten sposb zatem za archontatu Kalliasa, mniej wicej w sto lat po wypdzeniu
tyranw441*, zaprowadzone zostay rzdy oligarchiczne. Byo to dzieem gwnie
Peisandrosa442, Antyfonta443 i Teramenesa 444, ktrzy i z dobrych rodw pochodzili,
i odznaczali si rozumem i rozwag. Kiedy jednak wprowadzono ten ustrj, okazao si,
e tylko mwio si o wyborze piciu tysicy 445*, a w rzeczywistoci pastwem rzdzio
tych Czterystu, ktrzy zajli buleuterion 446, z dziesicioma strategami o nieograniczonej
wadzy, oni te wysawszy posw do Spartan447 usiowali zakoczy wojn na
warunkach utrzymania stanu posiadania, poniewa jednak Spartanie nie chcieli ich
sucha, jeeli Ateczycy nie zrzekn si panowania na morzu, odstpili od rokowa 448.
438
* Najprawdopodobniej ten sam, ktry pniej by czonkiem rzdu Trzydziestu (por. Xen. Hell.
II, 3, 2). [(Zob. Prosopographia Attica 10324).]
450
Archontowi 412/1 roku Kalliasowi pozwolono najpewniej peni urzd do koca roku (zob.
rozdz. 32, 1), natomiast po obaleniu rzdw Czterystu ich archonta Mnasilochosa zastpi nowy,
demokratyczny" archont Theopompos.
451
Szczegowy opis Thuc. VIII, 91, 2 - 96.
452
Zob. Thuc.VIII, 95, 7.
453
* Odkd Spartanie zajwszy Dekelej w 413. r. p.n.e. uniemoliwili gospodark roln w Attyce,
Ateczycy byli w znacznej czci zdani na dowz ywnoci z Eubei. [Por. Thuc. VIII, 96, 2.]
454
Zazwyczaj uwaa si, e oznacza, i wadza w pastwie naleaa
odtd do piciu tysicy obywateli (P. J. Rhodes, Commentary, s. 412).
455
Na temat ustroju wprowadzonego w Atenach po obaleniu Czterystu zob. Thuc. VIII, 97 i Diod.
XIII, 38, 1.
456
Zob. Thuc. VIII, 89, 2; 91 - 2; Lys. XII 66 - 7; Diod. XIII, 38, 2.
457
Aristokrates syn Skelliosa, strateg w 413/2 r., taksiarcha za rzdw Czterystu, po ich
obaleniu nadal sprawuje funkcje dowdcze w wojsku ateskim. Znajdowa si wrd strategw
skazanych po bitwie pod Ajgospotamoi (Xen. Hell. I, 7, 2).
458
Por. wyej, przyp. 377.
459
Tak samo ocenia sytuacj Tukidydes (XIII, 97, 2).
460
* Ju z wiosn 410 r. p.n.e. pod wraeniem wielkiego zwycistwa, jakie flota ateska
odniosa w bitwie pod Kyzikos, przywrcone zostao w Atenach nieograniczone panowanie ludu.
Wniosek Demofonta z lipca 410 r., podany u Andokidesa (I 96 nn.), zwraca si przeciw
wszystkim prbom zamachu na demokracj.
461
* w przekazanym tekcie w sidmym roku"; jest to bdne obliczenie, gdy od archontatu
Theopompa w 411/10 r. do archontatu Kalliasa w 406/5 r. jest lat sze, chyba e Arystoteles
wliczy rok ustanowienia rzdu czterystu (412/11). Niektrzy wydawcy zachowujc w sidmym
roku" poprawiaj po ustanowieniu" zamiast po obaleniu" czterystu.
462
Autor wymienia demotikon dla odrnienia Kalliasa od archonta 412/1 r. (por. rozdz. 32, 1).
463
* Arginuzy grupa wysp na Morzu Egejskim midzy Lesbos a ldem Maej Azji, w
pobliu ktrych jesieni 406 r. p.n.e. Ateczycy odnieli walne zwycistwo nad flot spartask
(wojna
strategw, ktrzy w tej bitwie zwycistwo odnieli, wszystkich, gosujc jednomylnie przez podniesienie rk, skazano na mier, mimo e niektrzy z nich
nawet udziau w bitwie nie brali, a niektrzy uratowali si na obcym okrcie464*;
tak da si lud zwie podegaczom; nastpnie, kiedy Lacedemoczycy byli gotowi
ustpi z Dekelei465 i zawrze pokj na warunkach utrzymania stanu posiadania
w danej chwili466, niektrzy popierali to, masy jednak nie posuchay, wprowadzone
w bd przez Kleofonta467, ktry zjawi si na Zgromadzeniu pijany, majc na
sobie pancerz, i przeszkodzi w zawarciu pokoju, mwic, e nie ustpi, jeeli
Lacedemoczycy wszystkich miast nie oddadz. Nie wyzyskali wwczas Ateczycy
sposobnoci i wkrtce bd swj poznali468. W nastpnym bowiem roku, za
archontatu Aleksiasa469, w bitwie morskiej pod Ajgospotamoi ponieli klsk470*,
w nastpstwie ktrej Lizander opanowa miasto471* i zaprowadzi rzdy Trzydziestu
w nastpujcych okolicznociach: Poniewa Spartanie zawarli z Ateczykami
pokj na tych warunkach, e Ateczycy utrzymaj w pastwie ustrj przodkw472,
peloponeska). [O przebiegu bitwy Xen. Hell. I, 6, 25-38; Diod. , 98-100. O reakcji
Ateczykw i skazaniu strategw Xen. Hell. I, 7; Diod. XIII, 101 - 103, 2.]
464
* Imiona wczesnych strategw znane s z Ksenofonta (Hell. I, 5, 16). Niecise jest
stwierdzenie, e wszyscy dziesiciu zostali na mier skazani, bo Konon, ktry odcity
obleniem w Mitylenie w bitwie nie bra udziau, nawet w czynnociach nie zosta zawieszony
(por. Xen. Hell. I, 7, 1). Drugi z nich, Archestratos umar wczeniej w Mitylenie (Lys. XXI, 8). Z
zawieszonych w czynnociach dwch, a mianowicie Protomachos i Aristogenes, nie stawio si w
Atenach, a tylko pozostaym szeciu: Peryklesowi, synowi wielkiego Peryklesa, Diomedontowi,
Lizjaszowi, Aristokratesowi, Thrasyllosowi i Erasinidesowi wytoczono proces o zdrad
eisangelia, cznie skazano ich na mier i stracono. Przyczyn byo rozgoryczenie z powodu
wielkich strat w bitwie, w ktrej na zatopionych 25 okrtach zgino ponad 4000 ludzi, w
przewaajcej liczbie obywateli ateskich ze wszystkich klas, ktrzy w cikiej dla pastwa
sytuacji suyli jako wiolarze. Przy burzliwym stanie morza ratowanie rozbitkw okazao si
niemoliwe. Spord przewodniczcych wwczas na Zgromadzeniu Ludowym prytanw jedyny
Sokrates odway si sprzeciwi nieformalnemu postpowaniu (por. Platon, Obrona 32 b; mwi
si take tam o dziesiciu strategach, co moe za Platonem powtarza Arystoteles).
465
Spartanie okupowali Dekelej od 413 r. do koca wojny. O okupacji Dekelei Thuc.
VII, 19, 1-2; Xen. Hell. II, 3, 3. Spartaska warownia znajdowaa si prawdopodobnie na
wzgrzu zwanym Palaikastro. Propozycje pokojowe Sparty po Kyzikos (Diod. XIII, 52 - 3), w
411/0 r. (Filochoros 328 F 139), w 408/7 r. (Androtion 324 F 44), po Arginuzach (schol.
Arystofanes, aby 1532).
466
Diod. XIII, 52, 3.
467
O odpowiedzialnoci Kleofonta za odrzucenie propozycji pokojowych Diod. I, 52 3; Filochoros 328 F 139; Aisch. II 76; Lys. XIII 5 -12.
468
Por. Aisch. II 76 - 7; Diod. , 53, 3 - 4.
469
W roku 405/4.
470
* Ajgospotamoi rzeczka (i miasto) na Chersonezie trackim; w pobliu Ajgospotamoi
wdz spartaski Lizander rozbi flot atesk (wojna peloponeska). [Zob. Xen. Hell. II, l, 20 - 32;
Diod. XIII, 105, 2-106, 7; Plut. Alcib. 36, 6-37, 5; Lys. 9, 6-11; Nepos Alcib. 8.]
471
* Kiedy Ateczycy przyjli narzucone im przez Spartan warunki pokoju, wojska Spartan
wkroczyy do Aten dnia 16 miesica Munychion 404 r. (zob. s. 817). [Zob. Xen. Hell. II, 3, 22 3; Lys. XIII, 34; Plut. Lys. 15, L]
472
(zob. wyej, przyp. 387). Wikszo autorw, ktrzy opisuj warunki
pokoju, nie wspomina o warunkach postawionych przez Spart w sprawie ustroju wewntrznego
Aten
(Xen. Hell. II, 2, 20; And. III 11 -12; Diod. XIII, 107, 4; Plut. Lys. 14, 8), ale wiadectwo Arystotelesa
wspiera Diodor (Diod. XIV, 3, 2, por. lust. V, 8).
473
. Lizjasz opowiada o spisku demokratycznym ujawnionym przez Agoratosa (Lys.
XIII 15-43). Spiskowcy zostali aresztowani przed obaleniem demokracji, a skazani na mier przez
Trzydziestu.
474
Por. Lys. XII, 43 - 4. Zob. wyej, przyp. 229.
475
Po bitwie pod Ajgospotamoi jesieni 405 r. pozwolono na powrt osb pozbawionych
wczeniej praw (atimoi) (And. I 73-9; Xen. Hell. II, 2, 10-11; Lys. XXV 27). Powrt wygnacw
przewidyway warunki pokoju z 404 r. (Xen. Hell. II, 2, 20; And. I 80, 109; III 12; Lys. XXV 27; Plut.
Lys. 14, 8).
476
Por. wyej, przyp. 387.
477
Archinos z Kojle nie nalea do Trzydziestu (zob. Xen. Hell. II, 3, 2). Znajdowa si wrd
tych, ktrzy wraz Trazybulosem przybyli do Fyle (Dem. XXIV, 135; Aisch. III, 187, 195). Z okresu
pniejszego nie mamy o nim informacji.
478
Zob. rozdz. 27, 5 i przyp. 363. Podobnie jak Archinos nie nalea do Trzydziestu (zob. Xen.
Hell II, 3, 2) i rwnie znalaz si z Trazybulosem w Fyle (Xen. Hell. II, 3, 42, 44; Lys. XIII, 78, 82;
Plut. Glor. Ath. 345 D - E). Czynny w yciu politycznym w okresie restauracji demokracji (Isocr. XVIII
23; Platon, Menon 90 B), obroca Andokidesa w 400 r. i oskaryciel Sokratesa w 399 r. Zakoczy
ycie na wygnaniu w Heraklei Pontyjskiej (Diog. Laert. II, 43).
479
Zob. rozdz. 29, 3.
480
Nie nalea do Trzydziestu. Okoo 393 r. wraz z Epikratesem wysany z poselstwem do Persji
(Hell. Oxy. 7, 2), a po powrocie oskarony o przyjcie apwek (Plato Com. Presbeis, frg. 119; Plut.
Pelop. 30, 7). Zob. P. Funke, Homonoia und Arche, Wiesbaden 1980, s. 115-6.
481
Por. rozdziay: 28, 3, 5; 32, 2; 33, 2. W 411 i 404 r. przyczyni si najpierw do obalenia
demokracji, ale w obydwu wypadkach szybko rozczarowa si do nowej formy rzdw. Znalaz si
wrd Trzydziestu (Xen. Hell. II, 3, 2; Diod. XIV, 4, 1), z ktrych dziesiciu sam wyznaczy (Lys. XII
76).
482
Ksenofont nie wspomina o interwencji Lizandra (Hell. II, 3, 11). Por. Diod. XIV, 3, 2 - 7; Lys.
XII 71-6.
483*
[Prawdopodobnie zaproponowa wyznaczenie Trzydziestu, ktrzy mieli spisa nowe prawa
i dziaajc zarazem jako tymczasowa wadza najwysza wprowadzi je w ycie. Por. Xen. Hell. II, 3,
11 Platon, Listy VII, 324 D 4-5; Diod. XTV, 3, 7-4, L] W roku 404/3; zaprowadzenie rzdw
Trzydziestu przypada na pocztek roku, tzn. lato 404 r.
484
Por. Xen. Hell. II, 3, 11; 38; Lys. XIII 20; Diod. XIV, 4, 2.
Tak wedug tekstu rkopisu, chocia niektrzy usiuj tekst poprawi. Jednak ten tysic"
obejmuje niewtpliwie jedcw [hippeis] ateskich, tzn. zamonych obywateli, zobowizanych do
utrzymywania konia przydatnego do suby wojskowej (por. rozdz. 49, 1), i tym samym do suby
w konnicy. Wprawdzie rozdz. 24 3 podaje liczb 1200, ale obejmuje ona, podobnie jak u Tukidydesa
(II 13, 6), rwnie konnych ucznikw, bo w innych wypadkach podawana jest zawsze liczba 1000
jazdy (Arystofanes, Rycerze 225; Xen., Hipparch 9, 3; Dem. XIV 3; Filochoros FHG I, 401, frg. 100).
Ludzie ci byli gorcymi zwolennikami rzdw oligarchicznych (rozdz. 38 2), wic te zrozumiae, e
rzd stara si oprze na nich. Odegrali te du rol w walkach przeciwko demokratom przy upadku
Trzydziestu (por. Xen. Hell. II, 4).
486
Zob. Platon, Listy VII, 324 C; Plut. Lys. 15, 1; Lexica Segueriana 235. 31; Androtion 324 F 11.
Stanowili oni odpowiednik Trzydziestu dla Pireusu. Znajdowa si wrd nich Charmides, syn
Glaukona, kuzyn Kritiasza, a zarazem wuj Platona. Uznano ich za szczeglnie odpowiedzialnych za
okruciestwa tego okresu, o czym wiadczy wykluczenie archontw" Pireusu z amnestii 403 r., jeli
nie przeszli przez procedur euthynai.
487
Z podobnych jak dziesiciu archontw" Pireusu przyczyn wykluczeni z amnestii 403 r. (zob.
rozdz. 39, 6). Por. Xen. Hell. II, 3, 54; Platon, Listy, VII, 324 C 3-5.
488
Nie wiemy, kim byli owi stranicy" () uzbrojeni w bicze (). Hyperetai
prowadzili Teramenesa na mier (uzbrojeni zreszt przy tej okazji w sztylety Xen. Hell. II, 3, 23;
54-5; Diod. XIV, 5, 1).
489
Por. Diod. XIV, 4, 2.
490
Por. wyej, przyp. 387.
491
Z Areopagu usunito stel, na ktrej wyryte byy prawa.
492
Zob. rozdz. 25 oraz przyp. 329. Nie potrafimy jednoznacznie zidentyfikowa owego
Archestratosa. Moliwym kandydatem jest Archestratos syn Lykomedesa (Prosopographia Attica
2411).
493
Zadanie rewizji praw Trzydziestu odziedziczyo po demokracji. Kryzys polityczny lat 411 - 410
uwiadomi Ateczykom potrzeb uporzdkowania caego systemu prawnego. Zadanie to powierzono
w 410/9 r. specjalnej komisji anagrapheis, ktra miaa dokona ponownej publikacji praw Solona oraz
prawa Drakona o zabjstwie. Zadanie okazao si tak skomplikowane, e nie zdoano si z nim upora
do 404 r. Opublikowano jedynie cz prawa Drakona dotyczcego zabjstw. Po obaleniu Trzydziestu
wyznaczono dwudziestoosobowe kolegium, ktremu powierzono wadz na okres przejciowy.
Ustanowiono te wwczas specjaln procedur rewizji praw i ponownie wyznaczono komisj
anagrapheis. Zakoczya ona prac nad zbiorem praw w 400/399 r. Zosta on wystawiony w Stoi (Lys.
XXX 4; And. I 85).
494
Por. Dem. XLVI Steph.II,14.
Takie to zmiany wprowadzili na pocztku swych rzdw. Tpili te sykofantw495* oraz wszystkich, ktrzy schlebiali ludowi, dziaajc na jego niekorzy,
ludzi zych i przewrotnych. Cieszyli si z tego obywatele przekonani, e Trzydziestu
robi to w najlepszych zamiarach. Ale kiedy oni umocnili sw wadz w pastwie,
nie oszczdzali adnego obywatela, lecz zabijali wszystkich496, ktrzy wyrniali
si czy to majtkiem, czy pochodzeniem, czy znaczeniem, aeby si i od strachu
uwolni, i majtki ich zagarn. Tote w krtkim czasie stracili nie mniej ni tysic
piset osb497.
36. Poniewa pastwo w takich okolicznociach podupadao, Teramenes
oburzony tym, co si dzieje, nawoywa, eby zaprzestali gwatw i dopucili do
udziau w rzdach najlepszych obywateli498. Pocztkowo sprzeciwili si temu, ale
kiedy wie o tych rozmowach rozesza si midzy ludnoci, co zjednao
Teramenesowi wielu zwolennikw, wwczas w obawie499, aeby Teramenes
stanwszy na czele ludu nie obali ich panowania, uoyli list trzech tysicy
obywateli, ktrych mieli rzekomo dopuci do wspudziau w rzdach 500.
Teramenes jednak znowu wystpi przeciwko ich dziaalnoci, po pierwsze
dlatego, ze chcc dopuci do wspudziau w rzdach znaczniejszych obywateli,
uwzgldniaj tylko trzy tysice ludzi, jak gdyby cnoty obywatelskie ograniczay si do
tej liczby obywateli, a po wtre i dlatego, ze w dziaalnoci ich jest sprzeczno, bo
rzdy ich s rzdami przemocy, a zarazem s one sabsze ni poddani. Ale rada
Trzydziestu mao sobie z tego robia, przez dugi czas odkadaa ogoszenie listy trzech
tysicy, strzegli u siebie imiona kandydatw, a kiedy nawet myleli o jej ogoszeniu, to
spord zapisanych imion jedne skrelali, inne wpisywali na miejsce skrelonych.
495*
* Z kocem 404 r.
Trazybulos syn Lykosa, trierarcha we flocie na Samos w 412/1 r., stronnik demokracji,
wybrany strategiem po obaleniu rzdw Czterystu (Thuc. VIII, 73,4; 75, 2; 76, 2). W czasie bitwy pod
Arginuzami jako trierarcha otrzyma zadanie wyowienia cia zabitych oraz rozbitkw (Xen. Hell. I, 6,
35; 7, 5; Diod. XIII, 101, 2). Gdy do wadzy doszo Trzydziestu, uda si na wygnanie. Wraz z innymi
wygnacami wyruszy z Teb i uczestniczy w zajciu Fyle (Xen. Hell. II, 4, 2; Diod. XIV, 32, 1; Plut.
Lys. 27, 5 - 7). Po przywrceniu demokracji odgrywa wan rol w yciu politycznym Aten. Zgin
ok. 390 r. w czasie wyprawy do Azji (Xen. Hell. IV, 8, 25 - 30; Diod. XIV, 94; 99, 4), dziki czemu
unikn procesu o korupcj (Lys. XXVIII, 4 - 8).
503
Po egzekucji Teramenesa wielu Ateczykw udao si na wygnanie (Xen. Hell. II, 4, l; Diod.
XIV, 5, 6; lust. V, 9, 3 - 5). Zapewne jednak Arystoteles myli si umieszczajc egzekucj Teramenesa
po zajciu Fyle. (Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 450-1).
504
* Warownia ateska na granicy Beocji, na poudniowo-wschodnim zboczu Parnesu.
505
Ksenofont i Diodor mwi o dwch porakach Trzydziestu (1) Xen. Hell. II, 4, 2-3; Diod.
XIV, 32; (2 - 3, 2) Xen. Hell. II, 4, 4 - 7; Diod. XIV, 32, 6 33, 1).
506
* Kolejno wypadkw odbiega od relacji Ksenofonta (Hell. II, 3 23 nn.), ktry umieszcza
stracenie Teramenesa przed powstaniem Trazybulosa, a cignicie do Aten zaogi spartaskiej
z Kallibiosem przed straceniem Teramenesa (Hell. II 3, 13 i 42). Poniewa Ksenofont by naocznym
wiadkiem wczesnych wydarze, relacja jego jest niewtpliwie bardziej prawdopodobna ni
Arystotelesa. Przywdc rzdu Trzydziestu by Kritiasz, ktrego Arystoteles w ogle nie wymienia.
[O skazaniu i egzekucji Teramenesa Xen. Hell. II, 3, 23 - 56; Diod. XIV, 4, 5-45, 4; lust. V, 9, 2.]
507
Por. Xen. Hell. II, 3, 51.
508
* May pwysep zamykajcy od pnocnego zachodu port Pireus, ufortyfikowany w 411 r.
przez Czterystu, rzekomo dla zabezpieczenia si przed atakiem demokratw, ktrzy stali na morzu pod
Samos. Opozycja pod wodz Teramenesa dopatrywaa si w tym jednak przygotowa majcych na celu
wpuszczenie do portu Spartan; dlatego te zajci przy budowie hoplici rzucili si w kocu na
obwarowania i zniszczyli je (Thuc. VIII, 90, 92).
509
* Tzn. przy zburzeniu obwarowa na Eetionei i przy ostatecznym obaleniu Czterystu.
510
* Rwnie rozbrojenie obywateli wedug Ksenofonta (Hell. II, 3, 20) przeprowadzono przed
straceniem Teramenesa.
511
Na oskaranie Teramenesa byo rzeczywicie za pno, skoro, jak zauway Sandys, zosta on ju
zgadzony. Z drugiej jednak strony Teramenes by dobrze znany w Sparcie i zapewne oligarchowie uznali za
wskazane usprawiedliwi si ze swoich czynw przed Spartanami (P. J. Rhodes, Commentary, s. 454).
502
Mieszkacy Eleuzis paci bd podatki od swych dochodw do kasy zwizkowej 534*, tak jak i inni Ateczycy.
Jeli wrd przesiedlajcych si znajd si tacy, ktrzy zechc tam naby dom,
powinni zawrze umow z wacicielem; jeeli za nie dojd do zgody, kada
strona wybierze trzech rzeczoznawcw, a waciciel powinien przyj zapat
w wysokoci ustalonej przez nich.
Z Eleuzyczykw mieszka bd we wsplnej gminie ci, co do ktrych wyra
zgod przesiedleni przybysze.
Ci, ktrzy chc si przenie, o ile teraz przebywaj w kraju, powinni zgosi
si w cigu dni dziesiciu od dnia zaprzysienia ukadu, a przesiedli si
w przecigu dni dwudziestu od tego samego dnia. Te same terminy obowizywa
bd i nieobecnych, liczc od dnia ich powrotu do kraju.
Nie wolno nikomu, kto si w Eleuzis osiedli, piastowa adnego urzdu
w miecie, chyba e wpierw znowu si zapisze do obywateli miasta. Procesy
o zabjstwo jeliby kto wasnorcznie kogo zabi lub zrani - odbywa si
bd wedug praw przodkw. Nie wolno nikomu przeciw nikomu wystpowa
w zwizku z wydarzeniami przeszymi, jedynie przeciwko czonkom rzdw
Trzydziestu, komisji dziesiciu535*, kolegium Jedenastu536* i zarzdcw Pireusu537,
i to tylko w tym wypadku, jeli nie zo sprawozdania538.
Urzdnicy sprawujcy swe funkcje w Pireusie winni zoy sprawozdanie
przed mieszkacami Pireusu, urzdnicy sprawujcy swe funkcje w miecie przed
obywatelami z klasy posiadajcych. Po zaatwieniu tych spraw, ci, ktrzy zechc,
bd si mogli przesiedli.
Pienidze, ktre poyczono na wojn, obie strony, kada od siebie, zwrc".
40. Po zawarciu takich ukadw, tych, ktrzy walczyli po stronie Trzydziestu,
ogarn strach i wielu mylao o przesiedleniu, lecz odkadali zgoszenie si na
ostatnie dni, jak to przewanie wszyscy robi. Archinos539 spostrzegszy mnstwo
[chtnych], a chcc ich zatrzyma, skrci termin zgaszania si na przesiedlenie
o pozostajce dni, tak e wielu byo zmuszonych pozosta w miecie wbrew swej
woli, a wreszcie nabrali zaufania540. Byo to niewtpliwie mdre posunicie
534*
Por. Xen. Hell. II, 4, 38 (bez dziesiciu); And. I, 90 (bez dziesiciu i zarzdcw Pireusu).
Zob. And. I, 90. W przypadku zoenia sprawozdania (o euthynai zob. rozdz. 48, 4-5; 54, 2)
oni rwnie mieli podlega amnestii.
539
Zob. rozdz. 34, 3. Archinos wprowadzi rwnie pod koniec 401/0 r. procedur .
Na jej podstawie obywatel, ktrego zdaniem wniesiona przeciwko niemu skarga naruszaa zasady
amnestii, mg domaga si, aby najpierw zbadano spraw jej zgodnoci z przepisami amnestyjnymi.
Zob. Isocr. XVIII, l - 3; schol. Aisch. I, 163.
540
e amnestia bdzie rzeczywicie przestrzegana, a demokracja gwarantuje im osobiste
bezpieczestwo.
538
por rozdz. 4 Rzecz znamienna, e autor porusza tu spraw spisania praw, o czym w
rozdz. 4 nie byo mowy.
549
555
B.Cz systematyczna
42. Obecny ustrj polityczny przedstawia si nastpujco: Prawa polityczne
posiadaj ci, ktrych oboje rodzice s obywatelami1, wpisuje si ich w poczet
czonkw demu2, gdy ukocz lat osiemnacie3. Kiedy zgaszaj si do zapisania,
democi, zoywszy przysig, stwierdzaj przez gosowanie, czy kandydaci
563
posiadaj wiek wymagany prawem4, jeli za okae si, e tak nie jest, przechodz
z powrotem do liczby maoletnich; nastpnie sprawdzaj, czy kandydat jest
czowiekiem wolnym i urodzi si w zwizku speniajcym wymogi prawa5; jeeli
uznaj, e nie jest wolny, moe si odwoa do sdu6, a czonkowie demu
wybieraj ze swego grona piciu oskarycieli. Jeli si okae, e bezprawnie
domaga si wpisania [na list obywateli], pastwo sprzedaje go; jeli za wygra
spraw, czonkowie demu s zmuszeni wpisa go na list. Potem wpisanych bada
Rada i jeli si okae, e kto nie ma osiemnastu lat, wymierza grzywn tym
demotom, ktrzy wpisanie przeprowadzili.
Po dokimazji efebw7, zbieraj si ich ojcowie wedug fyl i po zoeniu
przysigi wybieraj trzech czonkw z fyli, w wieku powyej czterdziestu lat,
ktrych uznaj za najlepszych i najodpowiedniejszych do kierowania efebami; lud
za wybiera spord nich, po jednym z kadej fyli, sofronist i spord ogu
Ateczykw kosmet, ktry jest naczelnym kierownikiem wszystkich8*. Ci wybrani,
zebrawszy efebw, obchodz z nimi najpierw witynie9, a nastpnie wyruszaj
do Pireusu i jedni z efebw peni stra w Munichii, a inni na Akte10. Rwnie
4
Skarbnik funduszu wojskowego ( ) jest po raz pierwszy powiadczony epigraficznie dla 344/3 roku, ale funkcja jest najprawdopodobniej wczeniejsza, skoro sam
fundusz wojskowy ( ) istnia co najmniej od 373 r. p.n.e. (Dem. XLIX 12, 16).
20
Z funduszu widowiskowego () wypacano obywatelom zasiki (2 obole) pokrywajce
koszty wstpu do teatru w czasie Wielkich Dionizjw, a take innych wit, w czasie ktrych odbyway
si przedstawienia dramatyczne. Wprowadzenie zasikw przypisuje si Peryklesowi albo Agyrriosowi
(na pocztku IV w. p.n.e.). Zdaniem Rhodesa zasiek wprowadzi Diofantos, wsppracownik Eubulosa
po 355 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 514-516). Od poowy IV w. funkcje funduszu ulegy
rozszerzeniu. Wypacano z niego obywatelom pienidze take w czasie wit, w skad ktrych nie
wchodziy przedstawienia teatralne. W czasie pokoju nadwyki dochodw pastwa kierowano wanie
do funduszu widowiskowego, z ktrego finansowano rwnie roboty publiczne. Na temat funduszu
widowiskowego zob. J. J. Buchanan, Theorika, New York 1962; E. Ruschenbusch, Die Einfuhrung des
Theorikon, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik" 36, 1979, s. 303 - 308.
21
* Stanowisko nadzorcy studzien" byo szczeglnie wane w Attyce ubogiej w wod. [Zachoway
si dwie inskrypcje honoryfikacyjne na cze nadzorcw studzien ( ) z trzeciej
wierci IV wieku (Inscriptiones Graecae II2 215 i II2 338). Nie znamy powodw, dla ktrych
urzdnikw tych wyznaczano przez wybr.]
22
gosowanie przez podniesienie rk.
23
W starszej literaturze przyjmowano, e chodzi tu o Wielkie Panatenaje, a zatem, e wymienionych
urzdnikw wybierano na czteroletni kadencj. Tak sdzi rwnie Ludwik Piotrowicz. Nie ma jednak
wyranego potwierdzenia rdowego ich wyboru na cztery lata. Zdaniem W. S. Fergusona wybierano
ich raczej, jak i innych urzdnikw, na okres jednego roku, a Panatenaje nie oznaczaj (Hellenistic
Athens, London 1911 s. 474-5) Wielkich Panatenajw, lecz (Mae) Panatenaje.
24
A do czasw Hadriana z kadej fyli losowano 50 czonkw Rady. Kady z demw
wchodzcych w skad fyli mia do obsadzenia liczb miejsc proporcjonaln do liczby zamieszkaej
w nim ludnoci.
25
O kolejnoci fyl decydowao losowanie, ale przeprowadzano je dopiero pod koniec prytanii,
a wic na pocztku roku nie wiedziano, w jakiej kolejnoci fyle bd sprawowa prytani.
26
Ateczycy posugiwali si tzw. kalendarzem witecznym, w ktrym rok skada si z dwunastu
miesicy po 29 lub 30 dni (od jednej do drugiej peni ksiyca) oraz wspomnianym w tekcie tzw.
kalendarzem Rady, w ktrym rok dzieli si na dziesi miesicy. W celu uzgodnienia obydwu
kalendarzy co trzy lata wprowadzano miesic dodatkowy. Na temat kalendarza zob. B. D. Meritt, The
Athenian Calendar in the Fifth Century, Cambridge, Mass. 1928.
27
Dawne prytanejon wzniesione obok buleuterion w poudniowej czci Agory, by moe w poowie
VI w. p.n.e., ulego zniszczeniu w 480/9 r. Wzniesiony ok. 465 r. przez Kimona , okrgy budynek,
bdcy siedzib prytanw, posiada wewntrzn kolumnad, podtrzymujc spadzisty dach (ktremu
budynek zawdzicza sw inn, powiadczon jednak dopiero dla II w. p.n.e. nazw , czyli parasol).
Tholos Kimona uleg zniszczeniu w kocu IV lub na pocztku III wieku. W czasie przebudowy
o przyznanie spadku lub rki spadkobierczyni; chodzi o to, aeby nie uszo niczyjej
uwagi, e majtek jaki pozosta bez waciciela. W szstej prytanii, prcz spraw
wymienionych wyej, zarzdzaj nadto gosowanie przez podniesienie rk w sprawie
ostracyzmu37, a mianowicie, czy naley go przeprowadzi czy nie, nastpnie w sprawie
podjcia krokw sdowych przeciw sykofantom38, tak ze strony Ateczykw, jak
i metojkw39* (ograniczonych do trzech wypadkw jednych i drugich), i wreszcie
zarzdzaj gosowanie nad niedotrzymaniem danej ludowi obietnicy40.
Drugie posiedzenie przeznaczone jest na rozpatrzenie prb. Kady, kto chce,
ma prawo jako symbol proby zoy gazk41 i przedstawi Zgromadzeniu
kowanych i wystawiali je na sprzeda w obecnoci Rady. Odczytywanie listy miao da obywatelom
moliwo poinformowania o dodatkowych okolicznociach sprawy, np. o niesusznym z jakiego
powodu wczeniu danego majtku na list. Wedug Ludwika Piotrowicza zainteresowani mogli
wnie swe ewentualne pretensje do czci skonfiskowanego majtku jako swej wasnoci."
37
. Jeli Zgromadzenie gosowao za ostracyzmem odbywa si on
w smej prytanii (Filochoros, 328 F 30). Od ostracyzmowania Hyperbolosa ok. 417 -415 r. (Plut. Nic.
11, 8) nie stosowano w praktyce wspomnianej procedury. Zapewne formalnie jej nie zniesiono, lecz
Zgromadzenie co roku opowiadao si przeciwko potrzebie przeprowadzenia ostracyzmu. Por. rozdz.
22 oraz przyp. 263 na s. 726.
38
Procedur stosowano przeciwko osobom, ktre dopuciy si przestpstw podczas lub
w zwizku ze witem religijnym, a take przeciwko obywatelom i metojkom, ktrzy dziaali jako
sykofanci, tj. czerpali korzyci materialne szantaujc innych grob wytoczenia im procesu. Z zamiarem
zgoszenia mg wystpi rwnie nie-obywatel, ale wycznie za zgod Zgromadzenia.
Stanowisko, jakie zajo w gosowaniu Zgromadzenie, nie miao formalnego znaczenia, gdy sd, do
ktrego trafiaa nastpnie sprawa, nie musia orzeka zgodnie z nim. Sprawa nie moga natomiast trafi
do sdu, jeli Zgromadzenie gosowao przeciwko probole. Nie wiemy, dlaczego ten rodzaj oskare
dopuszczano jedynie raz w roku w szstej prytanii (Zdaniem G. Gilberta probolai mona byo zgasza
na kyria ekklesia w czasie kadej prytanii The Constitutional Antiquities of Sparta and Athens,
Sonnenschein 1895, s. 303, przyp. 3).
39
* Metojkowie (dosownie: wspmieszkacy) wolna ludno w miastach greckich, rekrutujca
si z przybyszw i nie posiadajca penych praw obywatelskich; pastwo zapewniao im opiek prawn
przez wybranego spord obywateli opiekuna (, por. rozdz. 58) i zostawiao swobod
zarobkowania (przewanie zajmowali si rzemiosem i handlem), nie dajc im prawa nabywania
nieruchomoci. Pacili na rzecz pastwa specjalny podatek, ktry wynosi 12 drachm rocznie od
mczyzn, 6 drachm od samodzielnych kobiet, oraz daniny takie, jakie ciyy na obywatelach; ciy
na nich take obowizek suby wojskowej w piechocie i we flocie. Praw politycznych nie posiadali.
Skargi mogli wnosi przez wspomnianego ju opiekuna, w dalszych etapach procesu dziaali ju
samodzielnie (por. G. F. Schoemann, J. H. Lipsius, Griechische Alterthumer I, s. 372; G. Busolt,
Griechische Staatskunde I, 1920, s. 292 nn.). [O metojkach zob. Ph. Gauthier, Symbola. Les etrangers
et la justice dans les cites grecques, Nancy 1972; D. Whitehead, The Ideology of the Athenian Metic,
Cambridge 1977; M. Baslez, Uetranger dans la Grece antique, Paris 1984; C. Vatin, Citoyens et
non-citoyens dans le monde grec, Paris 1984.]
40
Niedotrzymanie zoonej ludowi obietnicy, czy te wprowadzenie go w bd (przez skadanie
faszywych obietnic) mogo by te przedmiotem skargi w procedurze
eisangelii, jak w przypadku Miltiadesa w 489 r. p.n.e. (Zob. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach
V - I V wieku p.n.e., wyd. cyt., s. 55 - 58).
41
Tj. gazk oliwn na otarzu. Na temat zob. J. P. A. Gould, Hiketeia, "Journal of
Hellenie Studies" XCIII, 1973, 74-103; G. Stagakis, Hiketai in the Homeric Society, w: Studies in the
Homeric Society, Historia Einzelschriften" 26, Wiesbaden 1975, s. 94-112.
spraw, jak zechce, czy to osobist czy dotyczc sprawy publicznej. Pozostae
dwa posiedzenia powicone s innym sprawom: ot prawa wymagaj, aeby
omawiano na nich trzy sprawy religijne, trzy zastrzeone dla heroldw i posw
oraz trzy wieckie. Omawiaj te sprawy niekiedy bez wstpnego gosowania42*.
Heroldowie i posowie przedstawiaj si najpierw prytanom, a ci, ktrzy przynosz
listy, take im je oddaj.
44. Jeden z prytanw, wybrany losem, jest ich przewodniczcym 43. Obowizki
przewodniczcego peni przez jedn noc i dzie, i nie wolno mu ich peni ani
duej, ani dwukrotnie. On przechowuje klucze od wity, w ktrych znajduj si
pastwowe pienidze44 i dokumenty45*, jako te piecz pastwow; wraz zjedna
trzeci prytanw 46, ktrych sam wyznaczy, musi stale przebywa w tholosie. Gdy
prytanowie zwoaj posiedzenie Rady albo Zgromadzenia, przeprowadza losowanie
dziewiciu czonkw prezydium, tzw. proedrw47, po jednym z kadej fyli,
z wyjtkiem tej, ktra wanie peni prytani, a spord tych z kolei jednego
epistatesa proedrw, i wrcza im porzdek dzienny posiedzenia. Proedrowie,
utrzymawszy porzdek dzienny, czuwaj nad nim, przedkadaj sprawy, ktre maj
by przedmiotem obrad, oceniaj wyniki gosowania48, wydaj wszelkie inne
42
Jeli proedrowie byli potrzebni przez okoo 300 dni w roku, czonek Rady mg oczekiwa, e
5 - 6 razy bdzie proedrem, a 1/3 prytanw bdzie peni funkcj epistatesa proedrw.
50
Ze wspomnianego dalej prawa wynika, e 10 strategw wybiera si ,
piciu z nich przydzielajc konkretne zadania (rozdz. 61), a ponadto z kadej fyli wybiera si po jednym
taksiarchu i fylarchu. Ten fragment wskazuje, e Zgromadzenie miao pewn swobod co do stosowanej
za kadym razem procedury wyboru.
51
* Uprzednia uchwaa Rady (zob. rozdz. 45, 4). [Wstpna uchwaa Rady
przekazywana Zgromadzeniu do dyskusji i ratyfikacji, albo w postaci wniosku o omwienie w trakcie
obrad danej sprawy, albo gotowego (cho moga by ona przedmiotem debaty i wolno w niej byo
wnosi zmiany) tekstu uchway. Zob. niej, przyp. 62.]
52
Zdaniem Rhodesa Rada takiej wadzy nigdy nie posiadaa (P. J. Rhodes, Commentary, s. 538).
53
Kat publiczny ( , nalecy do pastwa niewolnik) podlega rozkazom Jedenastu (zob.
rozdz. 52).
54
* O wypadku tym nic wicej nie wiadomo; poniewa jednak wrd siepaczy rzdw Trzydziestu
wystpuje u Ksenofonta (Hell. II 4, 8) dowdca jazdy Lysimachos, mona przypuszcza, e to wanie
przeciwko niemu Rada powzia uchwa, wkrtce zapewne po przywrceniu demokracji, a wic po
403 r. [Na podstawie tekstu Ustroju polit. Aten nie da si niestety w ogle ustali, o jakiego Lysimacha
chodzi (zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 583).]
55
Uwzgldnienie demotikon wskazuje, e chodzi o posta historyczn, poniewa jednak jest to
jedyne miejsce, w ktrym pojawia si Eumelides z Alopeke, nic o nim nie potrafimy powiedzie.
56
Stwierdzenie, e bez wyroku dikasterion nikogo nie mona skaza na mier, jest niecise. Do
wydawania wyrokw mierci uprawniona bya Rada Areopagu i Zgromadzenie, a take Jedenastu, gdy
zoczycy () przyznali si do popenienia zarzucanego czynu.
57
L. Piotrowicz, wyd. I, tumaczy: siedzia na pniaku", i dalej: Lysimachos mia przydomek
z pniaka" (za L. W.), [ to kto, kto unikn (), czyli
egzekucji za pomoc brutalnej metody zwanej . Znaleziska szkieletw w Faleronie
wskazuj, e ofiar przymocowywano do supa" i prawdopodobnie bardzo powoli duszono za pomoc
obroy" zaciskanej naokoo szyi.]
58
Jeszcze w latach pidziesitych IV wieku Rada moga nakada grzywny do wysokoci 500
drachm i orzeka o tymczasowym aresztowaniu. Zob. rozdz. 41.
59
46. Poza tym Rada sprawuje take nadzr nad zbudowanymi ju trjrzdowcami,
arsenaami64* i dokami65, zarzdza budow nowych trj- lub czterorzdowcw66*,
zalenie od uchway Zgromadzenia, i stara si o zaopatrzenie nowych okrtw oraz
o pomieszczenia dla nich. Budowniczych okrtw wyznacza jednak Zgromadzenie
drog losowania. Jeli Rada nie odda tych prac w peni ukoczonych nowej
Radzie, nie moe dosta honorowej nagrody67*, ktr otrzymuj za kadencji
nastpnej Rady68*. Dla przeprowadzenia budowy trier wybiera Rada ze swego
grona dziesiciu trieropoioi. Opiekuje si te Rada wszystkimi budowlami
publicznymi69, i jeeli jest zdania, e kto je niszczy, informuje o tym Zgromadzenie, i rozpatrzywszy spraw przekazuje j do dikasterion70.
47. Po wikszej czci wspdziaa Rada z innymi urzdami. Przede wszystkim
s to skarbnicy Ateny w liczbie dziesiciu71, wybierani przez losowanie po jednym
64
zechce kto w cigu trzech94 dni od zoenia rachunkw wytoczy skarg prywatn
lub publiczn z powodu tego sprawozdania, wypisuje na pobielonej tabliczce
nazwisko swoje i pozwanego, przestpstwo, jakie mu zarzuca, dodajc wymiar
kary, jaki uwaa za stosowny i wrcza to euthynowi. Ten, odebrawszy skarg,
przeprowadza badanie i, jeli uzna j za uzasadnion, oddaje j, o ile jest to sprawa
prywatna, sdziom demw95, ktrzy w danej fyli procesy wytaczaj96*, o ile za
jest to sprawa publiczna, przekazuje j na pimie thesmothetom97. Thesmotheci
za, jeli j przyjm, przedstawiaj ponownie rachunki dikasterion, a orzeczenie
sdziw ma moc obowizujc.
49. Rada zajmuje si te przegldem koni98 i jeli uzna, e kto majc dobrego
konia le go ywi, cofa za kar zasiek na utrzymanie. Koniom, ktre nie s
w stanie i rwno z innymi albo nie chc trzyma si w szeregu, lecz ponosz,
wypalaj na szczce koo; ko, ktry zosta poddany takiemu zabiegowi, uchodzi
za niezdatnego 99. Rada dokonuje te przegldu zwiadowczych oddziaw jazdy 100
dla stwierdzenia, czy s istotnie odpowiednie do tej suby; kto w gosowaniu
przepadnie, zostaje usunity z jazdy. Bada dalej oddziay lekkozbrojnej piechoty,
towarzyszcej konnicy101*, a kogo w gosowaniu odrzuci, ten traci prawo do odu.
Jedcw zaciga dziesiciu katologeis wybranych przez lud w gosowaniu 102.
ktry dopuci si sprzeniewierzenia, przekupstwa lub naduycia wadzy przez niewaciwe uycie
pienidzy pastwowych. Nawet po zatwierdzeniu rachunkw przez logistw moliwe byo zakwestionowanie ich za porednictwem eutynw (9), dos. przeprowadzajcych sprostowanie".
94
Kenyon i wikszo wydawcw przyjmuje trzy (') dni, Wilken trzysta (') wrd nich Rhodes
trzydzieci ('). Jeli ustpujcy urzdnicy mieli trzydzieci dni na zdanie sprawozda ( rozdz. 54, 2)
bardzo prawdopodobne, zdaniem Rhodesa, e dalsze trzydzieci dni przewidziano na skadanie skarg
przed euthynoi (P. J. Rhodes, Commentary, s. 562).
95
O zob. rozdz. 16, 26; 53 1-2.
96
* Id za przekazan lekcj rkopimienn (wytaczaj). Oppermann za Richardsem
przyjmuje poprawk sdz" (), opierajc si na wyraeniu w rozdz. 53 i 58. Jednak lekcja
rkopisu ma oparcie w rozdz. 53, wic poprawka zbdna, zwaszcza e tekst rzeczowo nie budzi
wtpliwoci.
97
By moe, o czym w tekcie si nie wspomina, euthynoi mogli sami nakada grzywny
w wypadku stwierdzenia uchybie w sprawowaniu urzdu. W przypadku stwierdzenia powaniejszych
przestpstw oskarenie przed euthynoi mogo prowadzi do procesu przypominajcego procedur
eisangelii.
98
Dokimasia ton hippon.
99
odrzucony w wyniku dokimazji.
100
W Atenach IV wieku istnia specjalny oddzia lekkiej jazdy () zob. W. K.
Pritchett, The Greek State at War, I, Berkeley 1971, s. 130-131; II, Berkeley 1974, s. 188 -189).
101
* Oddzia lekkozbrojnej piechoty tak wywiczonej, e mogli towarzyszy jedzie i wczeni
w jej szeregi bra udzia w boju (). [Pierwsza wzmianka o hamippoi w armii ateskiej wie
si z ich udziaem w bitwie pod Mantinej (Xen. Hell. VII, 5, 24). Utworzenie tego oddziau mogo
stanowi wynik naladowania wzorcw beockich. O hamippoi beockich wspominaj Tukidydes (V, 57,
2) i Ksenofont (Hell. VII, 5, 24). Por. Xen. Hipparch V, 13; Filochoros 328 F 71.]
102
Zadaniem , wyznaczanych prawdopodobnie po jednym z kadej fyli, byo
sporzdzanie spisu () zdatnych do suby w jedzie, ktrzy wczeniej w niej nie suyli.
Hipparchowie byli gwnodowodzcymi jazdy, a fylarchowie dowdcami oddziaw poszczeglnych fyl. Zob. rozdz. 61, 4-5.
104
Sowo moe oznacza modele albo plany budynkw, rzeb, malowide.
Wikszo badaczy odnosia wzmiank do planw budowli publicznych (U. Wilamowitz, Arist. u.
Athen, s. 212-213, przyp. 50, P. J. Rhodes, Athenian Boule, Oxford 1972, s. 122), ale cz widziaa
w tym wzory peplosu bogini (Blass, Kaibel, Foucart, a take Piotrowicz). L. Piotrowicz w I wydaniu
tumaczy orzekaa o haftach", co L. Winniczuk zamienia na decydowaa te o rodzaju wzorw".
to szata niesiona w procesji na Wielkich Panatenajach (Platon, Euthyfron 6 C 2-3;
Harpokration s.v. ; schol. Arystofanes, Rycerze 566). A do koca II wieku p.n.e. co cztery lata
sporzdzano j dla ubrania starego posgu kultowego Ateny. Na dziewi miesicy przed
Panatenajami w czasie kapanki i arrefory rozpoczynay prac nad now szat. Dwie
z czterech arrefor kieroway nastpnie tkaniem szaty pod nadzorem athlotetw (rozdz. 60).
, ktre wykonyway prac, s wzmiankowane w inskrypcjach (Inscriptiones Graecae II2
1034, 1036, 1942, 1943). Blass i jego zwolennicy uwaali, e Rada zatwierdzaa wzr peplosu,
poniewa wikszo budowli publicznych miaa przynajmniej czciowo religijne znaczenie, Rhodes
(Cotnmentary, s. 568 - 9) nie widzi powodw, dla ktrych budowle publiczne i peplos nie miayby
w tym fragmencie by wymienione razem.
105
O poskach Nikai zob. rozdz. 47. O Panatenajach zob. rozdz. 60.
106
Przeprowadzane przez Rad Piciuset badanie inwalidw, ktrzy posiadali majtek o wartoci
mniejszej ni 300 drachm i starali si o zasiek na utrzymanie.
107
Zasiki dla inwalidw wojennych () ustanowi mia Solon lub Pizystrat (Plut. Sol. 31,
3 -4; Diog. Laert. I, 55; schol. Aisch. I, 103). W 431 r. p.n.e. synowie polegych w czasie wojny byli
utrzymywani do osignicia penoletnoci na koszt pastwa. System zasikw Rhodes susznie czy
z demokracj czasw Peryklesa lub IV wieku (Commentary, s. 570).
108
Zasiek na pocztku IV w. wynosi l obola dziennie (Lys. XXIV, 13, 26) i by mniejszy anieli
wynosiy zarobki niewykwalifikowanego robotnika.
109
Skarbnik () funduszu, z ktrego wypacano zasiki dla inwalidw (stanowisko takie nie
bezprawne zgoszenie si na sdziego), lub obcieni zmaz przelanej krwi zjawiali si na miejscu
witym itp. Wniesione skargi sdzi trybuna pod przewodnictwem kolegium Jedenastu, w pewnych
wypadkach, nie wiemy jednak w jakich, pod przewodnictwem thesmothetw. [Endeiksis stosowaa si
do tych samych przestpstw, co apagoge i ephegesis, lecz w tej procedurze oskaryciel wszczyna
postpowanie wystpujc do wadz ze skarg na przestpc. O ile jednak w apagoge i ephegesis
aresztowanie byo obowizkowe, w endeiksis mogo, ale nie musiao do niego doj.]
126
Zdaniem Hansena kolegium Jedenastu przewodniczyo w sdzie, gdy w wyniku zastosowania
procedury endeiksis przestpc aresztowano, a thesmotheci, gdy do aresztowania nie doszo (M. H.
Hansen, Apagoge, wyd. cyt., s. 20-21).
127
Piciu wnosio sprawy do sdu i przewodniczyo rozprawie. Kolegium utworzono
prawdopodobnie w latach czterdziestych IV wieku (Dem. XXXVII, 33 - 34).
128
musiay zosta rozpatrzone w cigu jednego miesica albo te mona je byo
wszcz w kadym miesicu. Por. P. J. Rhodes, Judical Procedures in Fourth-Century Athens:
Improvement or Simply Changel [w:] Die athenische Demokratie im 4. Jahrhundert v. Chr., Akten eines
Symposioms 3 - 8. August 1992 Bellagio, Walter Eder (Hrsg.), Stuttgart 1995, s. 315 - 316.
129
* . Chodzio o zwrot posagu onie po zerwaniu maestwa lub wdowie po
mierci ma.
130
* Czyli 12%. By to normalny procent od poyczek. Poyczki zacignite na wyszy
procent nie miay przywileju przyspieszonego postpowania sdowego i egzekucji.
131
.
Powaniejsze sprawy o zranienie sdzi Areopag w ramach przepisw dotyczcych
zabjstwa (rozdz. 57, 3).
133
Chodzi o szkody wyrzdzone przez niewolnikw (albo niewolnikom) i zwierzta.
134
Prawdopodobnie prywatne skargi wnoszone przez albo na trierarchw ( )
stay si po 358 roku.
135
sprawy wnoszone przez albo przeciw bankierom.
136
Wprawdzie w tekcie wystpuje sowo , ale eisagogeis nie sdzili, lecz jedynie
przewodniczyli rozprawie i by moe ogaszali rwnie tre wyroku.
137
* Zob. rozdz. 47, 2.
138
* Zob. rozdz. 48, 1.
132
139
* Ostatniego eponyma, tzn. rocznik najstarszy, tablica z wykazem obywateli majcych 60 rok
ycia.
150
warto szkody i winny paci kar w oznaczonej wysokoci, o ile uczyni to przed
okresem dziewitej prytanii, w przeciwnym razie w wysokoci podwjnej. Ale
kary dziesiciokrotnej nie podwaja si ju.
Wyznaczaj te drog losowania tak zwanego sekretarza na okres prytanii158,
ktry spenia wszelkie funkcje sekretarza, przechowuje powzite uchway159,
sporzdza wszelkie odpisy 160 i jest obecny na posiedzeniach Rady161. Dawniej162
wybierano sekretarza przez gosowanie i to spord najznakomitszych i najbardziej
godnych zaufania obywateli. Nazwisko jego bowiem widnieje na tablicach, ktre
zawieraj tekst ukadw przymierza i uchway w sprawie przyznania tytuu
proksenosa163* lub nadania obywatelstwa164*. Obecnie jednak wybiera si go
przez losowanie.
Losowaniem rwnie wyznaczaj drugiego sekretarza do praw" 165*, ktry
take jest obecny na posiedzeniach Rady 166 i sporzdza odpisy wszelkich praw.
158
z wyjtkiem sekretarza, ktry poddaje si badaniu tylko w dikasterion 190, tak jak
inni urzdnicy (wszyscy bowiem urzdnicy, zarwno wybrani drog losowania, jak
i w gosowaniu obejmuj stanowiska dopiero po przebyciu dokimazji191*; natomiast
dziewiciu archontw podlega dokimazji przed Rad, a potem powtrnie przed
dikasterion. Ten, kogo Rada odrzucia, dawniej traci urzd, obecnie jednak
przysuguje mu prawo odwoania si do dikasterion 192, ktrego wyrok w sprawie
dokimazji jest ostateczny.
W czasie dokimazji pytaj najpierw: Kto jest twym ojcem i z jakiego demu?"
Kto ojcem twego ojca?" Kto matk twoj?" Kto ojcem matki i z jakiego
demu?"193*. Nastpnie pytaj go, czy ma otarz Apollina Patroosa i Zeusa
Herkejosa194, i gdzie si one znajduj, potem, czy ma mogi rodzinn i gdzie ona
ley195, a wreszcie, czy szanuje rodzicw196, czy paci podatki197 i czy odby
wyprawy wojenne. Po tych pytaniach mwi znw prowadzcy badania: Podaj
wiadkw na to!" Kiedy za wiadkw przedstawi, pyta: Czy kto chce ze skarg
przeciw niemu wystpi?" Jeli si zgosi jaki oskaryciel, udziela mu gosu celem
przedstawienia oskarenia, z kolei oddaje gos bronicemu si i w kocu zarzdza
gosowanie bezporednio. Dawniej w takim wypadku skada swj gos jeden sdzia,
obecnie jednak musz wszyscy nad nim gosowa, aby sdziowie mogli wykluczy
niegodnego nawet i w tym wypadku, gdyby ten postara si o milczenie oskarycieli.
Ateczycy powinni by bardziej wymagajcy w przypadku dokimazji archontw ni innych urzdnikw,
gdy archontat prowadzi do doywotniego czonkostwa w Radzie Areopagu.
190
Odmienno procedury wynika moe std, e stanowisko utworzono, zanim stao si norm,
e urzdnicy przechodz dokimazj w dikasterion.
191
* Tzw. przeprowadzana przed sdem. Jak wygldao takie badanie pokazuje,
przytoczony przykad badania archontw.
192
Procedura dokimazji archontw bya dwustopniowa. Wszyscy kandydaci musieli przej
badanie przed Rad i przed sdem, ale odrzucenie kandydata przez Rad zamykao procedur, o ile nie
odwoa si on od tej decyzji do sdu. Zapewne do 462/1 r. dokimazja archontw odbywaa si przed
Areopagiem, ktrego Efialtes wrd innych uprawnie pozbawi i tego. (P. J. Rhodes, Commentary,
s. 615-17).
193
* Chodzio przy tym o stwierdzenie, e oboje rodzice posiadali obywatelstwo ateskie (rozdz.
26, 3). [wiadectwem tego, e mieszkaniec Aten jest obywatelem, byo umieszczenie jego nazwiska
w rejestrze czonkw demu. W tym przypadku pytano jednak take o pokolenie dziadkw, co wskazuje
na zawenie kryteriw obieralnoci. Podobne ograniczenie zastosowali rwnie Ateczycy w stosunku
do Platejczykw, ktrzy uzyskali prawa obywatelskie, ale nie mogli sprawowa pewnych funkcji
religijnych, a nadto nie mogli si w pierwszym pokoleniu ubiega wanie o archontat (dekret
Hippokratesa Dem. LIX, 104). Zwaywszy, e kobiet w ogle nie rejestrowano, jedyny dowd na
to, e kobieta jest obywatelk" (politis) stanowio zapisanie jej ojca na list czonkw demu. Por. Dem.
LVII, 66; LIX, 92, 104 - 6.]
194
Dalsze potwierdzenie, e dana osoba jest obywatelem ateskim.
195
oznacza kopiec, kurhan", a take grb". Kolejnym dowodem tego, e dana osoba jest
Ateczykiem, mia by fakt posiadania przez niego grobu rodzinnego.
196
. Oskarenie z powodu zaniedbania obowizku opieki nad rodzicami
lub dziadkami, zob. rozdz. 56, 6. Por. Xen. Mem. II, 2, 13; Dem. LVII 70; Deinarchos II, 17 -18.
197
moe oznacza zarwno podatek, jak i przynaleno do klasy majtkowej. W tym
ostatnim przypadku pytanie dotyczyoby przynalenoci do jednej z soloskich klas majtkowych.
* Kamie ten by waciwie otarzem ofiarnym (rozdz. 7, 1); znajdowa si niedaleko portyku
krlewskiego (Plut. Sol. 25; Poll. VIII, 86). [Wspomniany kamie zosta odnaleziony obok pnocnego
skrzyda Stoa Basilejos]
199
Od lat siedemdziesitych IV wieku przed samym procesem spisywano zeznania, ale wiadkowie
musieli by obecni w czasie rozprawy, aby potwierdzi je przysig.
200
Wysoko kamienia ok. 0,4 m, jego wymiary l x 3 m.
201
* Platon (Fajdros, 235 D) i Plutarch (Sol. 25) podaj, e archonci w razie popenienia naduycia
mieli zoy w Delfach posg ze zota rwnej miary", przez co ju w staroytnoci rozumiano miar
ofiarujcego (Platon, l. c.). By to zapewne przeytek z odlegych czasw nie majcy praktycznego
znaczenia. Th. Bergk (Rhein. Mus." XIII, s. 448 nn.) sdzi, e chodzio o posg takiej wagi w zocie,
co suma przyjta waya w srebrze, a wic przy relacji zota do srebra 1:10 chodzio o grzywn
w dziesiciokrotnej wartoci naduycia. Brzmi to przekonujco, ale wobec wiadectwa staroytnych
trudne do przyjcia (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen I, s. 47, przyp. 10; G. Busolt, Griechische
Geschichte II2, s. 293, uw. 3.).
202
Fakt, e trzej archontowie sami wybieraj sobie paredrw-pomocnikw, jest dziwnym
rozwizaniem w wietle przepisw obowizujcych innych urzdnikw w V - IV wieku i stanowi
zapewne przeytek z okresu archaicznego. Z drugiej strony paredrowie na rwni ze wszystkimi innymi
urzdnikami podlegali procedurom i .
203
Przez herolda (o heroldzie archonta zob. rozdz. 62, 2).
204
Deklaracja archonta stanowi pozostao okresu archaicznego, albowiem w V - IV w. archont
nie mia uprawnie, ktre pozwalayby mu na ochron stanu wasnoci. Prawdopodobnie po strzniciu
dugw Solon, aby oddali obawy o podzia ziemi ( ) ustali, e archont co roku
uroczycie zagwarantuje nienaruszalno stanu wasnoci.
205
* Por. rozdz. 27, s. 736, przyp. 357*. [ oznaczaa podjcie si finansowej i organizacyjnej
odpowiedzialnoci za wystawienie chru w czasie wielkich wit religijnych. Choregia naleaa do
liturgii (), jakie pastwo nakadao na najbogatszych obywateli. J. K. Davies, Athenian
Propertied Families, wyd. cyt, s. XXIII - XXIV (witeczne liturgie); A. W. Pickard-Cambridge, The
Dramatic Festival ofAthens, red. J. P. A. Gould, D. M. Lewis, Oxford 1968, s. 75 - 8, 86 - 92.]
fyle206. Nastpnie przejmuje pod swj nadzr choregw207, ktrych wybray fyle
dla przygotowania na uroczystoci Dionizjw208* chrw mskich, chopicych
i chrw wystpujcych w komediach, a take chrw mskich i chopicych na
uroczysto Thargeliw209*. (Na uroczysto Dionizjw wybiera si choregw
wedug fyl, na uroczysto Thargeliw po jednym na dwie fyle, ktrego na
przemian wyznaczaj.) Na danie ktrego z nich przeprowadza antidosis210*
i zgasza [do dikasterion] sprzeciwy211, jeli kto utrzymuje, e albo peni ju
poprzednio t liturgi212*, albo e przysuguje mu zwolnienie, poniewa wypeni
inne liturgie, a nie upyn jeszcze czas, w obrbie ktrego winien by wolny od
nastpnej, lub te powouje si na to, e nie ma odpowiedniego wieku. Choreg
bowiem, utrzymujcy chr chopicy, musi mie skoczonych czterdzieci lat
206
238
* Tekst nasuwa tutaj wtpliwoci, gdy jest tu luka, ktr prbowano uzupeni na podstawie
Harpokrationa (retor i gramatyk midzy II a IV w. n.e.) Ot podaje on, powoujc si na Arystotelesa,
e w trybunaach koo Palladion, koo Delfmion i obok prytanejonu oraz we Freatos sdzili efeci, tzn.
dawny trybuna zoony z 51 obywateli powyej 50 lat, pochodzcych ze znakomitych rodw.
Poniewa u Arystotelesa w Ustroju polit. Aten nigdzie o tym nie ma mowy, uwaano, e tylko w tym
miejscu moga by mowa o efetach. Uzupeniono wic zdanie: Sprawy te... sdz wylosowani efeci".
Jednak J. H. Lipsius (Das attische Recht, Leipzig 1905, s. 130, przyp. 30) zwrci uwag, e o efetach
nie mogo tu by mowy, poniewa nie zgadza si z tym okrelenie wylosowani", ktre wskazuje raczej
na zwykych sdziw przysigych. Rozstrzyga kwesti Isokrates, ktry stwierdza (In Callimachum 54),
e w trybunale, ktry sdzi pewn spraw koo Palladion, zasiadao 700 sdziw, a wic nie mogli to
by efeci (por. Demostenes, Przeciw Neajrze, 10, gdzie ten sam trybuna skada si z 500 czonkw).
Okazuje si wic, e w IV wieku, moe ju od 403 r. p.n.e., efeci zostali zastpieni w trybunaach przez
sdziw przysigych; nie mg wic Arystoteles mwi w tym wypadku o efetach. Wilamowitz jednak
(Arist. u. Athen I, s. 251, przyp. 137) sdzi, e Arystoteles wymieni tu efetw, przystosowujc dawn
nazw sdziw, ktr zachowali losem wybierani sdziowie ludowi. Ale w takim wypadku byby chyba
zaznaczy rnic.
257
Procesy o zabjstwo odbyway si na terenie sanktuarium religijnego, ale z powodu zmazy,
jaka ciya na zabjcy, pod goym niebem.
258
Wszyscy archonci nosili mirtowe wiece jako oznak urzdu. Zdjcie wieca podczas
prowadzenia rozprawy o zabjstwo wie si ze zmaz, jak splamiony by zabjca.
259
Na temat czterech fyl zob. rozdz. 8, 3; 41, 2.
260*
sprawy przeciwko nieznanemu sprawcy, przeciwko przedmiotom i zwierztom sdzi trybuna
w starym prytanejonie; nieznanemu sprawcy wyznaczano kar, a przedmioty i zwierzta, ktre
spowodoway czyj mier, musiay by usunite z kraju. Przykad wykonania wyroku na martwym
przedmiocie daje Pauzaniasz (VI 11, 6): Po mierci zwycizcy olimpijskiego Teagenesa z Tazos, kto
z jego wrogw chosta noc jego posg, a posg run na niego i zabi go. Wwczas synowie zabitego
wytoczyli posgowi proces o zabjstwo, i na mocy wyroku mieszkacy Tazos posg zatopili. Pisze
dalej Pauzaniasz, i to Drakon wydajc ustaw dotyczc kar za zabjstwa, obj ni take przedmioty
martwe, o ile jaki z nich staby si przyczyn czyjej mierci. [Por. Arist. Ret. 1366 a 30. Na temat
tego typu oskare zob. Dem. XXIII, 76; Lexicon Patmense ad loc.; Paus. I, 28, 10; Poi. VIII, 90, 120
oraz Platon, Prawa 873 E-874 A. W razie uznania winy przedmiot usuwano z Attyki Aisch. III,
244; Paus. VI, 11, 6; Lexicon Patmense; Poi. VIII, 120.J
261
Przed bitw pod Maratonem Ateczycy lubowali, e co roku bd skada Artemidzie
owczyni () jedn koz za kadego zabitego barbarzyc, ale po bitwie, w ktrej, jak mwi
Herodot (VI, 117, 1) polego 6400 Persw, postanowili skada co roku w ofierze 500 kz (Xen. Anab.
III, 2, 12; Plut. Her. mal. 862 B -C; Ael. Varia Historia II, 25 (300); schol. Arystofanes, Rycerze 660
pierwotnie lubowano woy). Uroczystoci odbyway si 6 dnia miesica Boedromion (Plut. Glor.
59. Thesmotheci ustalaj przede wszystkim, w jakie dni powinny si odbywa rozprawy sdowe, a nastpnie przydzielaj urzdnikom dikasteria271*, oni
bowiem stosuj si do zarzdze thesmothetw. Poza tym wnosz na Zgromadzeniu eisangelie272* i przedstawiaj sdowi wszelkie uchway ludu opowiadajce si za przekazaniem sdowi oskarenia o zdrad273* i za podjciem zapowiedzianych przez kogo krokw sdowych274, dalej skargi o zgoszenie wniosku
przeciwnego prawom275, lub przeprowadzenie prawa nieodpowiedniego276, wreszcie skargi przeciw proedrom277 i epistatesowi, jak te sprawozdania strat271
* Wszyscy ci urzdnicy, o ktrych czynnociach sdowych bya wyej mowa, speniali funkcj
przewodniczcych trybunaw sdowych przydzielonych im losowaniem (por. rozdz. 66, 1), w skad
ktrych wchodzili obywatele wyznaczeni losem spord zgaszajcych si; w V wieku w liczbie 6000,
por. rozdz. 24, 3. Rola thesmothetw, o ktrej tu mowa, polegaa na tym, e wyznaczali dni na rozprawy
sdowe, i postanawiali, ktrzy urzdnicy w ktrym dniu otrzymaj przydzia trybunau. O tym jednak,
w jakim trybunale ktry z nich ma przewodniczy, rozstrzygao losowanie, rozdz. 66 1. Por.
H. Hommel, Untersuchungen ur Yerfassung und Processordnung des athenischen Yolksgerichts,
Philologus Supplb." XIX, 1927, 2, s. 32 nn.
272
* Oskarenie o zdrad, tzw. eisangelia (), por. s. 741, przyp. 391. Tekst budzi
wtpliwoci, bo konkretnie wypadek taki nie jest nam znany. W normalnym postpowaniu doniesienie
przedstawiao si Radzie, ktra decydowaa, czy sprawa nadaje si do cigania sdowego. Jeli skarg
przyjto, przeprowadzaa Rada rozpraw i jeli przewinienie zasugiwao na wysz kar ni 500
drachm, przekazywaa spraw thesmothetom, ktrzy wnosili j do sdu. Mona te byo wnie
doniesienie" na Zgromadzeniu Ludowym i jeli Zgromadzenie owiadczyo si za przyjciem skargi
(katacheirotonia ), to sprawa sza do Rady, a std ewentualnie do sdu;
w wyjtkowych wypadkach skierowywano j do Zgromadzenia Ludowego. W tym ostatnim przypadku
wnosili spraw prytani, a nie thesmotheci, jakby z tekstu wynikao. Dlatego te Wilamowitz (Arist. u.
Athen I, s. 244, przyp. 117) i Kaibel (Still..., s. 246) uwaaj sowa
(wnosz na Zgromadzenie Ludowe) za glos, ktr naleaoby skreli; inni, jak Blass i Lipsius (Das
attische Recht, s. 207) uzupeniaj <> lub < >, tumaczc doniesienia, ktre kto
wniesie na Zgromadzenie Ludowe, przedkadaj" sdowi. Przekazany tekst ma jednak oparcie
u Polluksa VIII 87, a w samej informacji nie ma nic, co by do jej odrzucenia zmuszao.
273
* Tak zdaniem J. H. Lipsiusa w: G. F. Schoemann, Griechische Alterthiimer, I4, s. 423, przyp.
2., naley tu tumaczy katacheirotonia (), co na og oznacza gosowanie ludu za
poparciem jakiej skargi; por. Meier-Schoemann-Lipsius, Att. Proces, s. 342.
274
Na temat zob. rozdz. 43, 5.
275
byo oskareniem o niezgodno z prawem uchway () Rady lub
Zgromadzenia. Zob. rozdz. 45, 4.
276
oskarenie o niezgodno z prawem wniesionego
projektu prawa (). Zob. rozdz. 45, 4.
277
. Harpokration (s.v.) i Lexica Segueriana (299, 21) nazywaj tak spraw
przeciwko i porwnuj j z i . aden inny tekst nie wspomina
. Przypuszczalnie przedmiotem skargi mogy by przestpstwa zwizane z przewodniczeniem Radzie i Zgromadzeniu (oraz thesmothetai). Nikiasz u Tukidydesa mwi, e prytan" nie
powinien si obawia zama prawa pozwalajc Ateczykom gosowa znowu nad wypraw sycylijsk
(Thuc. VI, 14). Na Zgromadzeniu, ktre skazao strategw po Arginuzach (rozdz. 34, 1), niektrzy
prytanie odmwili poddania propozycji Kallimacha pod gosowanie, ale wszyscy poza Sokratesem
ustpili, gdy zagroono im tym samym losem, co strategom (Xen. Hell. I, 7, 14 -15). Sokrates nie zosta
jednak ukarany za swj opr. Jedna z mw Hyperejdesa (II Phil.) zostaa napisana jako mowa
oskarycielska (w ) przeciwko czowiekowi, ktry zaproponowa uczczenie kolegium
300*
308
na kad fyl; jest tam take sto skrzynek354, po dziesi dla kadej fyli355*, prcz
tego inne skrzynki356* [do ktrych] wrzuca si plakietki z nazwiskami wylosowanych sdziw357, ponadto dwie urny358*. Przy kadym w[yjciu] zoonych jest
tyle lasek, ilu jest sdziw359*, a do urny wrzuca si tyle odzi 360, ile jest lasek;
na odziach wypisane s litery alfabetu, poczynajc od jedenastej, tzn. 361*,
wedug tego, ile dikasteriw ma zosta obsadzonych. Sdziami mog by wszyscy
obywatele, ktrzy ukoczyli trzydzieci lat, o ile nie s dunikami pastwa i nie
s pozbawieni praw. Jeliby kto wbrew temu zosta sdzi, wnosz na niego
za specjalne naczynia do losowania (m. in. Reinach). Od czasu gdy S. Dow zidentyfikowa
hellenistyczne kleroteria jako maszyny do losowania", wykorzystywane do wyznaczania sdziw
i urzdnikw, nie ma ju wtpliwoci, e Arystoteles opisuje tu wanie te urzdzenia. (C. S. Dow,
Aristotle, the Kleroteria and the Courts, Harvard Studies on Classical Philology" l, 1939, s. 1-34;
J. H. Kroll, Athenian Brane Allotment Plates, Cambridge Mass. 1972).
354
przy kadym z dziesiciu wej znajdowao si dziesi skrzy () oznaczonych
literami od A do K. Sdziowie zjawiali si przy wejciach swoich fyl i wrzucali swe plakietki do
skrzyni oznaczonej liter znajdujc si na ich plakietce.
355*
poniewa sdziowie byli podzieleni na dziesi grup, a w kadej grupie byli reprezentowani
czonkowie kadej fyli, wic sdziowie poszczeglnych fyl rozdzieleni byli na dziesi grup
i odpowiednio do tego tabliczki z ich nazwiskami umieszczone byy w dziesiciu skrzynkach,
oznaczonych literami alfabetu od A (alfa) do K (kappa) (por. rozdz. 64). S. Bruck, Hellastengerichte
im 4. Jahrh., Philologus" III, s. 395 nn.
356*
skrzynek tych byo w kadej fyli tyle, ile trybunaw miao si wylosowa, oznaczone byy
literami alfabetu od (lambda) (por. rozdz. 64, 4).
357
wykonane z brzu plakietki o wymiarach 11x2x0,2 cm., na ktrych widniao pene
nazwisko obywatela oraz stempel przedstawiajcy sow. Taki znaczek otrzymywa kady z 6000
obywateli, ktrzy zoyli w danym roku przysig sdziowsk. Znaczki te wykorzystywano przy
losowaniu sdziw na dany dzie. Innych plakietek ze stemplem w ksztacie gowy Gorgony uywano
przy dorocznym losowaniu urzdnikw. Na czci zachowanych plakietek wida i sow, i Gorgone, co
dowodzi, e ich waciciciel by zarwno sdzi, jak i ubiega si o urzd (J. H. Kroi, Athenian Brane
Allotment Plates, wyd. cyt). Zob. rys. l, s. 803.
358*
Byy dwie urny na kad fyl. Z jednej wyciga archont kostki przy losowaniu nazwiska
sdziw (rozdz. 64, 3), z drugiej wylosowany sdzia wyciga od z liter trybunau, do ktrego mia
wej (rozdz. 64, 4).
359
* Laski pomalowane na rne kolory, odpowiadajce barwom poszczeglnych trybunaw
(rozdz. 65, 2), suyy do stwierdzenia, e sdzia rzeczywicie wszed do wyznaczonego mu losem
trybunau. [Owych lasek (), w tylu kolorach, ile byo kolorw dikasteriw, musiao by tyle,
ile potrzebowano sdziw dla kadego dikasterion.]
360
Tzw. odzie () wrzucano do naczynia zwanego hydri. W czasach Arystotelesa
balanoi byy zapewne specjalnie przygotowanymi znaczkami przypominajcymi ksztatem odzie.
Wykorzystywano je w drugim etapie losowania sdziw, gdy wyoniono ju tylu sdziw, ilu
potrzebowano na dany dzie (rozdz. 64, 4). Wylosowani sdziowie udawali si do hydrii, z ktrej kady
z nich wyjmowa od, na ktrym znajdowaa si litera odpowiadajca literze umieszczonej przy
wejciu do jednego z dikasteriw. Archont wrzuca nastpnie plakietk sdziowsk do skrzyni
oznaczonej liter, jaka znajdowaa si na odziu.
361*
pierwszych dziesi liter greckiego alfabetu od A (alfa) do K (kappa) oznaczao dziesi grup
sdziw, dalsze litery od jedenastej (lambda) poszczeglne trybunay, jakie z tych grup tworzono.
[Sdy oznaczano odmiennymi literami oraz kolorami, a o przydziale sdziw do dikasteriw rozstrzygao
to, z jak liter wycignli oni z hydrii.]
ma t sam liter co jego od, aeby musia wej do tego dikasterion, jakie
wylosowa; jeliby bowiem wszed do innego, stwierdzi si to po kolorze laski.
Kade bowiem dikasterion jest oznaczone innym kolorem, widocznym u gry
odrzwi373. Ot sdzia, wziwszy lask, przechodzi do dikasterion oznaczonego
tym samym kolorem, co jego laska, i t sam liter, co jego od. Kiedy wejdzie,
otrzymuje z rk tego, ktremu losem przypada ta funkcja, symbolon374* wybite
przez pastwo. Wchodzc w ten sposb [zajmuj] nastpnie [miejsce] w dikasterion,
[zachowujc] od i lask375*. Tym natomiast, ktrzy odpadli w losowaniu,
wkadacze oddaj ich plakietki. Natomiast woni pastwowi poszczeglnych fyl
odnosz skrzynki zawierajce nazwiska czonkw ryli zasiadajcych w poszczeglnych dikasteriach, po jednej do kadego dikasterion. Wrczaj je tym [piciu]376*
Wylosowani sdziowie wchodzili wic na teren sdw i udawali si nastpnie do wyznaczonych im
dikasteriw.
373
.
374*
prcz tego znaczka [ ] otrzymywa sdzia wedug rozdz. 68, 2 przy
akcie gosowania drugi znaczek spiowy, zwany take symbolon; za zwrotem tego znaczka, jak
wyranie podkrelano, otrzymywa po posiedzeniu 3 obole wynagrodzenia. Wyrane jest, e ten
drugi znaczek zatrzymywa do koca rozprawy. Jeeli zatem w rozdz. 69, 2 jest mowa o tym, e
sdziowie przy gosowaniu nad wymiarem kary oddaj znaczek-symbolon, to niewtpliwie chodzi
o pierwszy znaczek, otrzymany przy wejciu na sal rozpraw. Wynikaoby z tego, e pierwszy
znaczek suy do kontroli, czy wszyscy sdziowie bior udzia w gosowaniu nad wymiarem kary
(por. rys. 3, s. 803).
375*
Tekst w tym miejscu uszkodzony, zdanie nie ma orzeczenia i jest niezrozumiae. Kenyon
w swoim IV wydaniu proponuje poprawk przez wstawienie sw &, czyli zajmuj
miejsce zachowujc" (domyl, od i lask). Thalheim, w Berl. Philol. Wochenschr." 1909,
s. 701 nn., sdzi, e naley uzupeni &, zn. odkadaj", co rwnie niektrzy przyjli, np.
Oppermann. Dla rozstrzygnicia kwestii, czy sdziowie wszedszy do sali rozpraw odkadali laski czy
te je zatrzymywali, decydujce znaczenie miaoby miejsce w rozdz. 68, 2, gdyby te nie byo
uszkodzone. Mowa tam, e przy gosowaniu nad win oskaronego sdziowie otrzymuj znaczek,
uprawniajcy do podjcia pienidzy, a za to oddaj, niestety nie wiadomo co, bo w tekcie to sowo
wypado. Kenyon sdzi, e oddawali laski, ktre zatrzymali, kiedy zajmowali miejsca, inni, np.
Hommel (op. cit., s. 70) za nim Oppermann, uwaaj, e oddawali znaczki otrzymane przy wejciu,
poniewa, ich zdaniem, laski odkadali wchodzc do sali, a dostawali je z powrotem przy gosowaniu
nad wymiarem kary (rozdz. 69, 2). W zwizku z tym, co zostao ju wyej powiedziane, jest rzecz
niewtpliw, e suszno jest po stronie Kenyona. Gdyby bowiem oddawali jeden znaczek przy
gosowaniu nad win, to wedug rozdz. 69, 2 musieliby przy gosowaniu nad wymiarem kary odda
drugi znaczek, ktry przecie wedug rozdz. 68, 2 winni byli przedstawi przy podejmowaniu
wynagrodzenia. Tok postpowania byby wic nastpujcy: Sdziowie przy wejciu otrzymywali
znaczek-(symbolon) i zajmowali miejsce, zatrzymujc lask i od (por. rozdz. 65, 3). Przy
gosowaniu nad win oddawali lask i zapewne od, o ktrej wicej nie ma mowy, a otrzymywali
znaczek(symbolon) drugi na wynagrodzenie (rozdz. 68, 2). Z kolei przy gosowaniu nad wymiarem
kary oddawali pierwszy znaczek a otrzymywali z powrotem lask (rozdz. 69, 2). Po posiedzeniu
oddawali drugi znaczek przy odbiorze wynagrodzenia, niewtpliwie take i lask, a otrzymywali
z powrotem tabliczk legitymacyjn ze swoim nazwiskiem (rozdz. 65). [Wedug Hansena oddawali
i od, i lask Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 205.]
376
* Liczba (piciu), ktrej nie ma w przekazanym tekcie, wstawiona zostaa na podstawie rozdz.
66, 3).
na te "cztery rodzaje prawem okrelonych spraw" cywilnych skaday si, jak to wykaza
Hommel (op. cit., s. 80 nn.): 1) procesy o sumy powyej 5000 drachm, 2) procesy o sumy od 2000 do
5000 drachm, 3) procesy o sumy od 1000 do 2000 drachm, 4) procesy wspzawodnikw, tzw.
diadikasiai (), czyli sprawy, w ktrych jakie prawo lub obowizek by przedmiotem sporu
midzy dwoma lub wiksz liczb wspzawodnikw, np. sprawa opiekustwa (rozdz. 51,6-7); sprawa
wiadcze na rzecz pastwa (np. rozdz. 56, 3; 69, l, por. J. H. Lipsius, Das attische Recht und
Rechtsverfahren, Leipzig 1905, s. 463 nn.).
383
Prawdopodobnie, chocia nigdzie nie ma bezporedniego tego potwierdzenia, kada sprawa
musiaa by zakoczona w cigu jednego dnia.
384
Najstarszy opis klepsydry () znajdujemy u Empedoklesa (31 B 100 Diels & Kranz
ap. Arist. O oddychaniu 473 b 8 - 474 a 7).
385*
po greckuu "hus" = 3,274 l, jest to miara pynu rwna 12 kotylom, a stanowica 1/12 cz
amfory (amphoreus = 39,39 1). Czas potrzebny na przepynicie wody zawartoci jednego chus oblicza
Br. Keil (Anonymus Argentinensis, s. 254), na cztery minuty, jednej amfory na 48 minut.
386*
Nie jest pewne, co oddawali w tym momencie sdziowie laski (baktenai) (m.in Kenyon,
Piotrowicz), czy symbola (m m Thalheim, Hommel, Mathieu i Haussoulher)
398*
litera (gamma) oznaczaa take cyfr 3
399
* Znaczki takie znaleziono przy wykopaliskach w Atenach Maj one z jednej strony liter
grupy, do ktrej sdzia nalea, np na rys 5, s 803 A (alfa) (delta), z drugiej strony taki sam
stempel, jaki miay monety trzyobolowe
400
* Sdziowie otrzymywali dwa gosy do gosowania za lub przeciw Znaczek, ktry by zbdny,
skadano do drewnianego naczynia
401
(episkepsis) zgoszenie zamiaru oskarenia wiadka o skadanie faszywych
zezna w Osoba, ktra je zgosia, me musiaa kontynuowa skargi Zgoszenie
w ostatniej chwili episkepsis mogo wpyn na stosunek sdziw do caej sprawy Zanim doszo do
procesu, musiano rozpatrzy episkepsis
402*
pierwszy przemawia oskaryciel, a wic gos przedziurawiony by po jego stronie, peny
opowiada si za oskaronym
403
* W tekcie lychneion (), tzn wiecznik Jeeli sowo me jest zepsute w tekcie (por
G Kaibel, Stil und Text, s 20 n ), to chyba jest tu uyte w przenonym znaczeniu, oznacza podstawk
w formie wiecznika, na ktrej gosy leay. Inni sdz, ze chodzi tu o rurk, co jednak mao
prawdopodobne, bo tuz potem jest mowa, w jaki sposb sdzia bra do rki gos oba koce rurki
midzy dwa palce
fyle, kada za fyla miaa trzy czci, ktre nazywali fratriami i tryttiami. Kada
z nich skadaa si znw z 30 rodw, a kady rd obejmowa trzydziestu mw,
zgrupowanych w rody, ktrzy nazywali si gennetami (czonkami rodu). Midzy
nich przez losowanie rozdzielano godnoci kapaskie, zwizane z poszczeglnymi
rodami, tak np. Eumolpidw, Keryksw lub Eteobutadw, jak to opowiada
Arystoteles w Ustroju politycznym Aten, tak si wyraajc: Podzieleni byli na
cztery fyle na wzr pr roku, kada za fyla dzielia si na trzy czci, tak e
ogem byo dwanacie czci podobnie jak miesicy w roku; nazyway si one
tryttiami i fratriami. Na fratri skadao si trzydzieci rodw, podobnie jak dni
w miesicu, rd za obejmowa trzydziestu mw.
Scholia do Platona, Axioch. 371 D: Arystoteles mwi, e lud w Atenach
podzielony by na rolnikw i rzemielnikw, a tworzy cztery fyle; kada za fyla
miaa trzy czci, ktre nazywaj tryttiami i fratriami. Kada z nich znw
obejmowaa trzydzieci rodw, rd za kady skada si z trzydziestu mw; ot
tych ludzi zgrupowanych w rody nazywaj gennetami.
Harpokration pod hasem tryttis: Tryttis jest to trzecia cz fyli; fyla bowiem
dzieli si na trzy czci czyli tryttie, szczepy i fratri, jak to mwi Arystoteles
w Ustroju politycznym Aten.
Por. Suda; Focjusz; Etymologicum Magnum 226, 13. J. Bekker, Anecdota Graeca 227, 9;
Scholia do Platona, Pastwo 175 A. Por. scholia do Plat. Fileb 30 E; Poll. VIII 109, 111; Suda;
Harpokration s. v. gennetai; Arist. Ustrj polit. Aten 13, 2.
4.
KONIEC