Geeta (Hindi)

~~ vece: meoddiegosJeee ~~
~~ eerceieJeerlee ~~
~~ eLeeLe& ieerlee ~~
ceeveJe-Oece&Meee
ele#eevegYetle JeeKee :
hejcehetpe eer hejcenbme cenejepe kee ke=hee-emeeo
mJeeceer eer De[ie[evevo peer
eer hejcenbme Deeece
eece-he$eeuee- Mees<eie{, efpeuee-efcepee&hegj, G0e0, Yeejle
Heesve : (05443) 238040
ekeeMeke :
eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

vet Deheesuees ms, ieeuee veb 5, ceesieje uesve (jsueJes meye Jes kes heeme)
DebOesjer (hetJe&), cegcyeF& 400069
lr h[a H r dmUr
drVamJ na_hgm| H m AmYma
Am[Xem JrVm- gV _V
10-2-2007- VVr` {dd{hX y g_obZ {XZmH$ 10-11-12-13 \$adar 2007 Ho$ Adga na AYHw$^ 2007 `mJ ^maV _|
dmgr Ed Admgr ^maVr`m| Ho$ {dd g_obZ Ho$ CXKmQ>Z Ho$ Adga na {dd {hXw n[afX Zo `mahdr
Y_ggX _| nmarV JrVm h_mam Y_em h Vmd Ho$ n[ao` _| JrVm H$mo gXd go {d_mZ ^maV H$m JwJW
H$hVo hE `WmW JrVm H$mo BgH$m emdV ^m` CXKmo{fV {H$`m VWm BgHo$ AVamr` _mZd Y_em H$s
Cn`mo{JVm aIZo dmbm em H$hm &
1-3-2005-
^maV H$s gdm} lr H$mer {dVn[afX Zo {XZmH$ 1-3-2004 H$mo lr_X ^JdX JrVm H$mo Am{X _Zw_{V
VWm doXm| H$mo Bgr H$m {dVma _mZVo hE {dd_mZd H$m Y_em Ama `WmW JrVm H$mo n[a^mfm Ho$ n _|
drH$ma {H$`m Ama `h CXKmo{fV {H$`m {H$ Y_ Ama Y_em An[adVZerb hmoZo go Am{XH$mb go Y_em
lr_X ^JdX JrVm hr ahr h &
3-1-2001-
{ddY_ ggX _| {dd _mZd Y_em lr_X ^JdX JrVm Ho$ ^m` `WmW JrVm na na_ ny` na_hg
dm_r lr AS>JS>mZX Or _hmamO Or H$mo `mJ Ho$ na_nmdZ nd _hmHw$^ Ho$ Adga na {ddJw H$s
Cnm{Y go {d^y{fV {H$`m &
_mZd_m H$m Y_em lr_X ^JdX JrVm H$s {dew `m`m `WmW JrVm Ho$ [bE Y_ggX mam h[ama
_| _hmHw$^ Ho$ Adga na AVamr` A{YdoeZ _| na_ny` dm_r lr AS>JS>mZX Or _hmamO H$mo ^maV
Jmad Ho$ g_mZ go {d^y{fV {H$`m J`m &
~rgdr eVmXr Ho$ ApV_ _hmHw ^ Ho$ Adga na h[ama Ho$ g_V eH$amMm`m} _hm_S>bodamo ~mU
_hmg^m Ama 44 Xoem| Ho$ Y_erb {dmZm| H$s CnpW{V _| {dd Y_ ggX mam AVamr` A{YdoeZ _|
ny` dm_r Or H$mo lr_X ^JdX JrVm Y_em (^m` `WmW JrVm) Ho$ mam {dd Ho$ {dH$mg _| A{Vr`
`moJXmZ hoVw {dJmad g_mZ XmZ {H$`m J`m&
2-4-1998-
1-4-1998-
ekuuh; mPp U;k;ky; bykgkckn dk ,sfrgkfld fu.kZ;
_mZZr` C`m`mb` Bbmhm~mX Zo$ [aQ> `m{MH$m g`m 56447 gZ 2003 `m_baOZ
_wIOu dZm_ {Z_baOZ _wIOu Ed A` Ho$ H$aU _| AnZo {ZU` {XZmH$ 30 AJV
2007 H$mo lr_X ^JdX JrVm H$mo g_V {dd H$m Y_em _mZVo hE amr` Y_em
H$s _m`Vm XoZo H$s gV{V H$s h & AnZo {ZU` Ho$ nVa 115 go 123 _| _mZZr` `m`mb`
Zo {d{^ JrVm ^m`m| na {dMma H$aVo hE `WmW JrVm H$mo BgHo$ g`H$ Ed `wJmZwHw$b
^m` Ho$ n _| _m` H$aVo hwE Y_, H$_, `k, `moJ Am{X H$mo n[a^mfm Ho$ AmYma na Bgo
Om{V nm{V _Oh~ gXm` Xoe d H$mb go nao _mZd_m H$m Y_em _mZm {OgHo$ _m`_
go bm{H$H$ d nmabm{H$H$ XmoZm| g_{ H$m _mJ eV {H$`m Om gH$Vm h &
ZmoQ> - Cnamo$ {ZU` _mZZr` C `m`mb` Bbmhm~mX H$s ~odgmBQ> na CnbY h &
Extract from Historical Judgment of Hon'ble High Court,

Allahabad
Hon'ble Mr. Justice S.N. Srivastava, (in his judgment dated
30.8.2007 passed in writ petition No. 56447 of 2003 Shyamal Ranjan
Mukherjee Vs. Nirmal Ranjan Mukherjee & others) has been pleased to hold
that:
Shrimadbhagwad Gita is a Dharmshastra not only for Hindu but for
all human beings. Message of Gita is relevant for all Religions of the world
and is not limited for any particular Religion.
Yatharth Geeta by Swami Adgadanandji Maharaj, a great saint of
India,is Dharm and Dharmshastra for all, irrespective of their caste, creed,
race, religion, Dharm & community and is for all times and space.
N.B.:- The aforesaid decision is available on the Website:
http://www.allahabadhighcourt.in
ieerlee ceeveJe cee$e kee Oece&Meee nw~

cene|<e JesoJeeme
eerke=<Cekeeueerve cene|<e JesoJeeme mes hetJe& keesF& Yeer Meee hegmleke kes he
ceW GheueyOe veneR Lee~ egle%eeve keer Fme hejcheje kees lees[les ngS GvneWves eej Jeso,
yeemet$e, ceneYeejle, YeeieJele SJeb ieerlee-pewmes evLeeW ceW hetJe&mebefele Yeewefleke SJeb
DeeOeeeflceke %eevejeefMe kees mebkeefuele kej Devle ceW mJeeb ner efveCe&e efoee efke
ieerlee megieerlee kele&Jee efkecevew: MeeeefJemlejw:~~
ee mJeeb heeveeYeme cegKeheeeefefve:me=lee~~
(ce.Yee., Yeer<ceheJe& De0 43/1)
ieerlee Yeueer ekeej ceveve kejkes oe ceW OeejCe kejves eesie nw, pees
heeveeYe YeieJeeve kes eercegKe mes efve:me=le JeeCeer nw; efHej Deve MeeeeW kes meben keer
keee DeeJeMekelee? ceeveJe-me=ef kes Deeefo ceW YeieJeeved eerke=<Ce kes eercegKe mes
efve:me=le DeefJeveeMeer eesie DeLee&led eerceieJeerlee, efpemekeer efJemle=le JeeKee Jeso
Deewj Gheefve<eod nQ, efJemce=efle Dee peeves hej Gmeer DeeefoMeee kees YeieJeeve eerke=<Ce
ves Depeg&ve kes eefle hegve: ekeeefMele efkeee, efpemekeer eLeeJeled JeeKee eLeeLe&
ieerlee nw~
ieerlee kee meejebMe Fme Mueeske mes eke neslee nw
Skeb Meeeb osJekeerheg$e ieerleced~~
Skees osJees osJekeerheg$e SJe~~
Skees ceb$emleme veeceeefve eeefve~~
kecee&heskeb leme osJeme mesJee~~
(ieerlee-ceenelce)
DeLee&led Ske ner Meee nw pees osJekeerheg$e YeieJeeve ves eercegKe mes ieeeve
efkeee ieerlee! Ske ner eehle kejves eesie osJe nw~ Gme ieeeve ceW pees mele
yeleeee Deelcee! efmeJeee Deelcee kes keg Yeer MeeMJele veneR nw~ Gme ieeeve ceW Gve
ceneeesiesMJej ves keee peheves kes efuees kene? Deesced~ Depeg&gve! Deesced De#ee hejceelcee
kee veece nw, Gmekee pehe kej Deewj Oeeve cesje Oej~ Ske ner kece& nw ieerlee ceW Jee|Cele
hejceosJe Ske hejceelcee keer mesJee~ GvnW ee mes Deheves oe ceW OeejCe kejW~
Demleg, DeejcYe mes ner ieerlee Deehekee Meee jne nw~ YeieJeeve eerke=<Ce kes npeejeW
Je<e& heMeeled hejJeleea efpeve ceneheg<eeW ves Ske F&MJej kees mele yeleeee, ieerlee kes ner
mevosMeJeenke nQ~ F&MJej mes ner ueewefkeke SJeb heejueewefkeke megKeeW keer keecevee,
F&MJej mes [jvee, Deve efkemeer kees F&MJej ve ceevevee eneB leke lees meYeer ceneheg<eeW
ves yeleeee; efkevleg F&MJejere meeOevee, F&MJej leke keer otjer lee kejvee en kesJeue
ieerlee ceW ner meebieesheebie eceye megjef#ele nw~ ieerlee mes megKe-Meeefvle lees efceueleer ner
nw, en De#ee Deveecee heo Yeer osleer nw~ osefKees eerceieJeerlee keer erkee
eLeeLe& ieerlee~
eeefhe efJeMJe ceW meJe&$e ieerlee kee meceeoj nw efHej Yeer en efkemeer ce]penye
ee meceoee kee meeefnle veneR yeve mekeer; keeeWefke meceoee efkemeer-ve-efkemeer
ef{ mes peke[s nQ~ Yeejle ceW eke ngF& ieerlee efJeMJe-ceveer<ee keer Oejesnj nw, Dele:
Fmes jeêre Meee kee ceeve oskej TBe-veere, YesoYeeJe leLee keuen-hejcheje mes
heeref[le efJeMJe keer mechetCe& pevelee kees Meeefvle osves kee eeeme kejW~
~~ ~~
Oece&-efmeevle Ske
1.
meYeer eYeg kes heg$e

cecewJeebMees peerJeueeskes peerJeYetle: meveeleve:~~ (ieerlee, 15/7)
ceve: <eeveerefveeefCe eke=eflemLeeefve ke<e&efle~~ (ieerlee, 15/7)
meYeer ceeveJe F&MJej keer mevleeve nQ~
2.
ceeveJe leve keer meeLe&kelee

DeefvelecemegKeb ueeskeefceceb eehe YepemJe ceeced~~ (ieerlee, 9/33)
megKejefnle, #eCeYebiegj efkevleg ogue&Ye ceeveJe-leve kees heekej cesje Yepeve kej
DeLee&led Yepeve kee DeefOekeej ceveg<e-MejerjOeejer kees nw~
3.
ceveg<e keer kesJeue oes peeefle

ew Yetlemeieez ueeskesefmcevowJe Deemegj SJe e~
owJees efJemlejMe: eese Deemegjb heeLe& ces e=Ceg~~ (ieerlee, 16/6)
ceveg<e kesJeue oes ekeej kes nQ osJelee Deewj Demegj~ efpemekes oe ceW owJeer
mecheefe keee& kejleer nw Jen osJelee nw leLee efpemekes oe ceW Deemegjer mecheefe
keee& kejleer nw Jen Demegj nw~ leermejer keesF& Deve peeefle me=ef ceW veneR nw~
4.
nj keecevee F&ej mes megueYe

$ewefJeee ceeb meescehee: hetleheehee
e%ewefjdJee mJeie&efleb eeLe&evles~
les hegCeceemeee megjsvueeskeceMveefvle efoJeeefvoefJe osJeYeesieeved~~ (ieerlee, 9/20)
cegPes Yepekej ueesie mJeie& leke keer keecevee kejles nQ; ceQ GvnW oslee ntB~
DeLee&led meye keg Ske hejceelcee mes megueYe nw~
5.
YeieJeeve keer MejCe mes heeheeW kee veeMe

Deefhe esoefme heehesYe: meJexYe: heeheke=ece:~~ (ieerlee , 4/36)
meJe %eevehueJesvewJe Je=efpeveb mevleefj<eefme~~ (ieerlee, 4/36)
mechetCe& heeefheeeW mes DeefOeke heehe kejvesJeeuee Yeer %eeveheer veewkee eje
efve:mevosn heej nes peeesiee~
6.
%eeve
DeOeelce%eeveefvelelJeb leJe%eeveeLe& oMe&veced~~ (ieerle e, 13/11)
Slep%eeveefceefle eesece%eeveb eoleesveLee~~ (ieerlee, 13/11)
Deelcee kes DeeefOehele ceW DeeejCe, leJe kes DeLe&he cegPe hejceelcee kee
ele#e oMe&ve %eeve nw Deewj Fmekes Deefleefje pees keg Yeer nw, De%eeve nw~
Dele: F&MJej keer ele#e peevekeejer ner %eeve nw~
7.
Yepeve kee DeefOekeej meyekees

Deefhe eslmegogjeeejes Yepeles ceeceveveYeeked~~ (ieerlee, 111)
meeOegjsJe me cevleJe: meceiJeJeefmelees efn me:~~ (ieerlee, 9/30)
ef#eeb YeJeefle Oecee&lcee Meeeefvleb efveieefle~~ (ieerlee, 13/1)
keewvlese eeflepeeveerefn ve ces Yee: eCeMeefle~~ (ieerlee, 9/31)
Delevle ogjeeejer Yeer cesje Yepeve kejkes MeerIe ner Oecee&lcee nes peelee nw SJeb
meoe jnvesJeeueer Meeele Meeefvle kees eehle kej ueslee nw~ Dele: Oecee&lcee Jen
nw pees Ske hejceelcee kes eefle meceefhe&le nw Deewj Yepeve kejves kee DeefOekeej
ogjeeejer leke kees nw~
8.
YeieJelheLe ceW yeerpe kee veeMe veneR

vesneefYeeceveeMeesefmle eleJeeees ve efJeeles~~ (ieerlee, 1/11)
mJeuheceheme Oece&me $eeeles cenlees Yeeeled~~ (ieerlee, 2/40)
Fme DeelceoMe&ve keer efeee kee mJeuhe DeeejCe Yeer pevce-cejCe kes ceneved
Yee mes Gej kejvesJeeuee neslee nw~
9.
F&ej kee efveJeeme

F&ej: meJe&Yetleeveeb sMespeg&ve efleefle~~ (ieerlee, 18/61)
YeeceevmeJe&Yetleeefve ev$ee{eefve ceeeee~~ (ieerlee, 18/61)
F&MJej meYeer YetleeeefCeeeW kes oe ceW jnlee nw~
lecesJe MejCeb ie meJe&YeeJesve Yeejle~~ (ieerlee, 8/61)
lelemeeoelhejeb Meeefvleb mLeeveb eehmeefme Meeeleced~~ (ieerlee, 18/62)
mechetCe& YeeJe mes Gme Ske hejceelcee keer MejCe ceW peeDees~ efpemekeer ke=hee mes
let hejceMeeefvle, MeeMJele hejceOeece kees eehle nesiee~
10. e%e
meJee&Ceerefvekecee&efCe eeCekecee&efCe eehejs~~ (ieerlee, 18/61)
Deelcemebeceeesieeie>ew pegefle %eeveoerefheles~~ (ieerlee, 4/27)
mechetCe& FefveeW kes Jeeheej kees, ceve keer eseDeeW kees %eeve mes ekeeefMele
ngF& Deelcee ceW mebeceheer eesieeefive ceW nJeve kejles nQ~
Deheeves pegefle eeCeb eeCesheeveb leLeehejs~~ (erlee, 1/61)
eeCeeheeveieleerodOJee eeCeeeecehejeeCee:~~ (ieerlee, 4/29)
yengle mes eesieer MJeeme kees eMJeeme ceW nJeve kejles nQ Deewj yengle mes eMJeeme
kees MJeeme ceW~ Fmemes GVele DeJemLee nesves hej Deve MJeeme-eMJeeme keer
ieefle jeskekej eeCeeeecehejeeCe nes peeles nQ~ Fme ekeej eesie-meeOevee keer
efJeefOe-efJeMes<e kee veece e%e nw~ Gme e%e kees keee&he osvee kece& nw~
11. kece&
SJeb yengefJeOee e%ee efJelelee yeeCees cegKes~~ (ieerlee, 18/61)
kece&peeefvJeef leevmeJee&vesJeb %eelJee efJecees#emes~~ (ieerlee, 4/32)
Fme ekeej yengle mes e%e pewmes MJeeme kee eMJeeme ceW nJeve, eMJeeme kee
MJeeme ceW nJeve, MJeeme-eMJeeme kee efvejesOe kej eeCeeeece kes hejeeCe
nesvee Fleeefo e%e efpeme DeeejCe mes hetCe& neslee nw, Gme DeeejCe kee veece
kece& nw~ kece& ceeves DeejeOevee, kece& ceeves efevleve! eesie meeOevee heefle kee
veece e%e nw~
efJekece&
efJekece& kee DeLe& efJekeuheMetve kece& nw~ eeefhle kes heeeled ceneheg<eeW kes
kece& efJekeuheMetve nesles nQ~ DeelceefmLele, Deelcele=hle, Deehlekeece ceneheg<eeW
kees ve lees kece& kejves mes keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ves mes keesF& neefve ner nw;
efhej Yeer Jes heerJs eeueeW kes efnle kes efueS kece& kejles nQ~ Ssmee kece& efJekeuheMetve
nw, efJeMeg nw Deewj ener kece& efJekece& kenueelee nw~ (ieerlee, 4/17)
12. e%e kejves kee DeefOekeej

e%eefMeece=leYegpees eeefvle yee meveeleveced~~ (ieerlee, 8/61)
veeeb ueeskeesmlee%eme kegleesve: kegmeece~~ (ieerlee, 4/31)
e%e ve kejvesJeeueeW kees ogyeeje ceveg<e-Mejerj Yeer veneR efceuelee DeLee&led e%e
kejves kee DeefOekeej Gve meyekees nw efpevnW ceveg<e-Mejerj efceuee nw~
13. F&ej osKee pee mekelee nw

Yekelee lJeveveee Mekee DencesJebefJeOeespeg&ve~~ (ieerlee, 11/ 54)
%eelegb gb e leJesve eJesgb e hejvlehe~~ (ieerlee, 11/54)
Deveve Yeefe kes eje ceQ ele#e osKeves, peeveves leLee eJesMe kejves kes efuees
Yeer megueYe ntB~
Deeee&JelheMeefle keefeosveceeee&Jeoefle leLewJe eeve:~
Deeee&Jeewveceve: e=Ceesefle
eglJeehesveb Jeso ve ewJe keefeled~~ (ieerlee, 2/29)
Fme DeefJeveeMeer Deelcee kees keesF& efJejuee ner Deeee& keer lejn osKelee nw,
Deeee& keer peeW GheosMe kejlee nw Deewj keesF& efJejuee ner Fmes Deeee& keer
peeW megvelee nw DeLee&led en ele#e oMe&ve nw~
14. Deelcee ner mele nw, meveeleve nw

DeseeseceoeeesecekeueseesMees<e SJe e~~ (ieerlee, 2/24)
efvele: meJe&iele: mLeeCegjeueeseb meveeleve:~~ (ieerlee, 2/24)
en Deelcee meJe&Jeeheke, Deeue, efmLej jnvesJeeuee Deewj meveeleve nw~
Deelcee ner mele nw~
15. efJeOeelee Deewj Gmemes GlheVe me=ef veej nw

DeeyeeYegJeveeuueeskee: hegvejeJeefle&veespeg&ve~~ (ieerle e, 2/24)
ceeceghesle leg keewvlese hegvepe&vce ve efJeeles~~ (ieerlee, 8/16)
yeee Deewj Gmemes efveefce&le me=ef, osJelee Deewj oeveJe ogKeeW keer Keeefve,
#eCeYebiegj Deewj veMJej nQ~
16. osJe-hetpee
keecewmlewmlew&le%eevee: eheevlesveosJelee:~~ (ieerlee, /24)
leb leb efveececeemLeee eke=lee efveelee: mJeee~~ (ieerlee, 7/20)
keeceveeDeeW mes efpevekeer yegef Deeeevle nw, Ssmes cet{yegef ner hejceelcee kes
Deefleefje Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ~
esheveosJelee Yeee epevles eeeefvJelee:~~ (ieerlee, 9/23)
lesefhe ceecesJe keewvlese epevleefJeefOehetJe&keced~~ (ieerlee, 9/23)
osJeleeDeeW kees hetpevesJeeuee cesjer ner hetpee kejlee nw; efkevleg Jen hetpeve
DeefJeefOehetJe&ke nw, Fmeefuees ve nes peelee nw~
MeeeefJeefOe kee leeie

epevles meeefJekee osJeeve#ej#eebefme jepemee:~~ (ieerlee, 9/23)
esleevYetleieCeebeeves epevles leecemee pevee:~~ (ieerlee, 17/4)
Depeg&ve! MeeeefJeefOe kees leeiekej YepevesJeeues meeefJekeer eeJeeues osJeleeDeeW
kees, jepeme heg<e e#e-je#emeeW kees Deewj leeceme heg<e Yetle-esleeW kees hetpeles
nQ; efkevleg
keMe&evle: MejerjmLeb Yetleeececeesleme:~~ (ieerlee,/23)
ceeb ewJeevle: MejerjmLeb leeefvJeeemegjefveeeeved~~ (ieerlee, 17/6)
Jes Mejerjhe mes efmLele Yetlemecegoee Deewj Devleee&ceer he ceW efmLele cegPe
hejceelcee kees ke=Me kejvesJeeues nQ~ Gvekees let Demegj peeve~ DeLee&led osJeleeDeeW
kees hetpevesJeeues Yeer Deemegjer Je=efe kes Devleie&le nQ~
17. DeOece
leevenb ef<ele: etjevmebmeejs<eg vejeOeceeved~~ (ieerlee, 9/23)
ef#eheecepeeceMegYeeveemegjer<JesJe eesefve<eg~~ (ieerlee, 16/19)
pees e%e keer efveele efJeefOe es[ keefuhele efJeefOeeeW mes epeve kejles nQ Jes
ner etjkeceea, heeheeeejer leLee ceveg<eeW ceW DeOece nQ~ Deve keesF& DeOece
veneR nw~
18. efveele efJeefOe keee nw?

Deesefceleskee#ejb yee Jeenjvceecevegmcejved~~ (ieerlee,9/23)
e: eeeefle lepevosnb me eeefle hejceeb ieefleced~~ (ieerlee, 8/13)
, pees De#ee yee kee heefjeeeke nw Gmekee pehe leLee cegPe Ske
hejceelcee kee mcejCe, leJeoMeea ceneheg<e kes mebj#eCe ceW Oeeve~
19. Meee
Fefle iegeleceb Meeeefceocegeb ceeeveIe~~ (ieerlee, 1/20)
SleoddyegodOJee yegefceevmeelke=leke=lee Yeejle~~ (ieerlee, 15/20)
Fme ekeej en Deefle ieesheveere Meee cesjs eje kene ieee~ mhe nw efke
Meee ieerlee nw~
lemceeeeb eceeCeb les keeee&keee&JeJeefmLeleew~
%eelJee MeeeefJeOeeveeseb kece& keleg&efcenen&efme~~ (ieerlee, 16/24)
kee&Je Deewj Dekee&Je kes efveOee&jCe ceW Meee ner eceeCe nw~ Dele: ieerlee
ceW efveOee&efjle efJeefOe mes DeeejCe kejW~
20. Oece&
meJe&Oecee&vheefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~~ (ieerlee, 18/66)
Oeeefce&ke GLeue-hegLeue kees es[ Skecee$e cesjer MejCe nes pee DeLee&led Ske
YeieJeeve kes eefle hetCe& mecehe&Ce ner Oece& kee cetue nw, Gme eYeg kees heeves keer
efveele efJeefOe kee DeeejCe ner Oecee&ejCe nw (DeOeee 2, Mueeske 40)
Deewj pees Gmes kejlee nw Jen Delevle heeheer Yeer MeerIe Oecee&lcee nes peelee nw
(DeOeee 9, Mueeske 30)~
21. Oece& eehle keneB mes kejW?

yeeCees efn eefleencece=lemeeJeeme e~~(ieerlee,15/20)
Meeeleme e Oece&me megKemewkeeefvlekeme e~~ (ieerlee, 14/27)
Gme DeefJeveeMeer yee kee, Dece=le kee, MeeMJele-Oece& kee Deewj DeKeC[
Skejme Deevevo kee ceQ ner Deeee ntB DeLee&led hejceelceefmLele meoddieg ner
Fve meyekee Deeee nw~
vees- efJeMJe kes meejs OeceeX keer meleOeeje ieerlee kee ner emeejCe nw~
eeeervekeeue mes ueskej Deeleve ceveeref<eeeW eje efoes iees

lewefLeke eceevegmeej mevosMe
eer hejcenbme Deeece peieleevevo, ee0hees0yejwveer, keJee, efpeueeefcepee&hegj (G0e0)
ceW Deheves efveJeeme keer DeJeefOe ceW mJeeceer eer De[ie[evevo peer ves eJesMe-ej kes heeme Fme
leeefuekee kees iebiee oMenje (1993 F&0) kes heeJeve heJe& hej yees[& hej Debefkele kejeee~
~~ efJeeieg Yeejle ~~
me=ef kee DeeefoMeee

Fceb efJeJemJeles eesieced (ieerlee, 4/1) YeieJeeve eerke=<Ce ves kene Fme
DeefJeveeMeer eesie kees ceQves DeejcYe ceW mete& mes kene, mete& ves Fmes mJeebYet Deeefoceveg
mes kene~ efpemekes Devegmeej Ske hejceelcee ner mele nw, hejceleJe nw; Jen keCekeCe ceW Jeehle nw~ eesie-meeOevee kes eje Jen hejceelcee oMe&ve, mheMe& Deewj eJesMe
kes efuees megueYe nw~ YeieJeeve eje Gheefo Jen Deeefo%eeve Jewefoke $e+ef<eeeW mes
ueskej DeeeJeefOe De#egCCe he mes eJeeefnle nw~
Jewefoke $e+ef<e (Deveeefokeeue-veejeeCe mete)

keCe-keCe ceW Jeehle yee ner mele nw~ Gmes efJeefole kejves kes Deefleefje cegefe kee
keesF& Deve Gheee veneR nw~
YeieJeeve eerjece ($esleeueeKeeW Je<e& hetJe&jeceeeCe)

Ske hejceelcee kes Yepeve kes efyevee pees keueeCe eenlee nw, Jen cet{ nw~
eesiesMJej eerke=<Ce (5000 Je<e& hetJe&ieerlee)

hejceelcee ner mele nw~ efevleve keer hete|le ceW Gme meveeleve yee keer eeefhle mecYeJe
nw~ osJeer-osJeleeDeeW keer hetpee cet{yegef keer osve nw~
cenelcee cetmee (3000 Je<e& hetJe&entoer Oece&)

legceves F&MJej mes ee neeer, cete|le yeveeeer Fmemes F&MJej veejepe nw~ eeLe&vee ceW
ueie peeDees~
cenelcee pejLege (2700 Je<e& hetJe&heejmeer Oece&)

Dentj-cepoe (F&MJej) keer Gheemevee eje oe ceW efmLele efJekeejeW kees ve kejes,
pees og:Ke kes keejCe nQ~
YeieJeeve ceneJeerj (2600 Je<e& hetJe&pewveevLe)

Deelcee ner mele nw~ ke"esj lehemee mes Fmeer pevce ceW peevee pee mekelee nw~
ieewlece yeg (2500 Je<e& hetJe&ceneheefjefveyyeeve mege)

ceQves Gme DeefJeveeMeer heo kees eehle efkeee nw, efpemes hetJe& cene|<eeeW ves eehle efkeee
Lee~ ener cees#e nw~
cemeern F&mee (2000 Je<e& hetJe&F&meeF& Oece&)

F&MJej eeLe&vee mes eehle neslee nw~ cesjs DeLee&led meoddieg kes heeme DeeDees, Fmeefuees
efke F&MJej kes heg$e kenueeDeesies~
n]pejle cegncceo meueuueeng. (1400 Je<e& hetJe&Fmueece Oece&)

uee Fueen Fuueuueen cegncceogj& jmetueuueen- pejx-pejx ceW Jeehle Kegoe (F&MJej)
kes efmeJeee keesF& hetpeveere veneR nw~ cegncceo Deuueen kes mevosMeJeenke nQ~
Deeefo Mebkejeeee& (1200 Je<e& hetJe&)

peieled efceLee nw~ FmeceW mele nw kesJeue nefj Deewj Gvekee veece~
mevle keyeerj (600 Je<e& hetJe&)

jece veece Deefle ogue&Ye, Deewjs les veeEn keece~~
Deeefo Devle Deew egie-egie, jeceefn les mebeece~~
jece mes mebIe<e& kejes, Jener keueeCekeejer nQ~
ieg veeveke (500 Je<e& hetJe&)

Ske DeeWkeej meleieg emeeefo~ Ske DeeWkeej ner mele nw; efkevleg Jen meoddieg keer
ke=hee kee emeeo nw~
mJeeceer oeevevo mejmJeleer (200 Je<e& hetJe&)

Depej, Decej, DeefJeveeMeer Ske hejceelcee keer Gheemevee kejW~ Gme F&MJej kee cegKe
veece Deesced nw~
mJeeceer eer hejceevevo peer (meved 19111969 F&0)

YeieJeeve peye ke=hee kejles nQ lees Me$eg efce$e nes peeles nQ, efJeheefe mecheefe nes peeleer
nw~ YeieJeeve meJe&$e mes osKeles nQ~
~~ ~~
DevegeceefCekee
efJe<ee
he= mebKee
eekekeLeve
.................................................
ke - [
eLece DeOeee
(mebMee-efJe<eeo eesie).........................
1-24
efleere DeOeee (kece&-efpe%eemee)...............................
25-66
le=leere DeOeee
(Me$egefJeveeMe-esjCee)...........................
67-94
elegLe& DeOeee
(e%ekece& mheerkejCe).........................
95-128
heece DeOeee
(e%eYeesee ceneheg<emLe censMJej)............
129-142
<ece DeOeee
(DeYeemeeesie)................................. 143-162
mehlece DeOeee (mecee peevekeejer).............................
163-176
Dece DeOeee
(De#ej yeeeesie)..............................
177-194
veJece DeOeee
(jepeefJeee-peeie=efle)...........................
195-214
oMece DeOeee
(efJeYetefle-JeCe&ve)............................... 215-232
SkeeoMe DeOeee (efJeMJehe-oMe&ve eesie)....................... 233-258

eoMe DeOeee
(Yeefeeesie).................................... 259-268
$eeesoMe DeOeee (#es$e-#es$e%e efJeYeeie eesie)....................
269-282
elego&Me DeOeee (iegCe$ee efJeYeeie eesie)........................
283-294
heeoMe DeOeee (heg<eesece eesie)............................... 295-306

<ees[Me DeOeee (owJeemegj mecheodd efJeYeeie eesie)................
307-316
mehleoMe DeOeee (lelmeled Je ee$ee efJeYeeie eesie)......... 317-330

De<eoMe DeOeee (mebveeme eesie)................................. 331-362
GheMece ...........................................................
~~ ~~
363-388
eekekeLeve
ke
eekekeLeve
Jemlegle: ieerlee hej erkee efueKeves keer Deye keesF& DeeJeMekelee eleerle veneR
nesleer; keeeWefke Fme hej meneeW erkeeSB efueKeer pee egkeer nQ, efpeveceW heeemeeW lees
kesJeue mebmke=le ceW ner nQ~ ieerlee kees ueskej heeemeeW cele nQ, peyeefke meyekeer
DeeOeejefMeuee Skecee$e ieerlee nw~ eesiesMJej eerke=<Ce ves lees keesF& Ske yeele kener
nesieer, efHej en celeYeso keeeW? Jemlegle: Jeee Ske ner yeele kenlee nw; efkevleg eeslee
eefo ome yew"s neW lees ome ekeej kes DeeMee enCe kejles nQ~ Jeefe keer yegef hej
leecemeer, jepemeer DeLeJee meeefJeke iegCeeW kee efpelevee eYeeJe nw, Gmeer mlej mes Gme
Jeeee& kees heke[ heelee nw~ Fmemes Deeies Jen mecePe veneR heelee~ Dele: celeYeso
mJeeYeeefJeke nw~
efJeefYeVe celeJeeoeW mes, Deewj keYeer-keYeer Ske ner efmeevle kees DeueieDeueie keeue Deewj Yee<eeDeeW ceW Jee kejves mes meeOeejCe ceveg<e mebMee ceW he[
peelee nw~ yengle-meer erkeeDeeW kes yeere Jen meleOeeje Yeer eJeeefnle nw; efkevleg Meg
DeLe&Jeeueer Ske erkee npeejeW erkeeDeeW kes yeere jKe oer peee lees GveceW en
heneevevee keef"ve nes peelee nw efke eLeeLe& keewve nw? Jele&ceevekeeue ceW ieerlee keer
yengle-meer erkeeSB nes ieeer nQ, meYeer Deheveer-Deheveer melelee kee GoddIees<e kejleer
nQ; efkevleg ieerlee kes Meg DeLe& mes Jes yengle otj nQ~ efve:mevosn keg ceneheg<eeW ves
mele kee mheMe& Yeer efkeee; efkevleg keeflehee keejCeeW mes Jes Gmes meceepe kes mece#e
emlegle ve kej mekes~
eerke=<Ce kes DeeMee kees oebiece ve kej heeves kee cetue keejCe nw efke Jes
Ske eesieer Les~ eerke=<Ce efpeme mlej keer yeele kejles nQ, eceMe: euekej Gmeer mlej
hej Ke[e nesvesJeeuee keesF& ceneheg<e ner De#ejMe: yelee mekesiee efke eerke=<Ce ves
efpeme mecee ieerlee kee GheosMe efoee Lee, Gme mecee Gvekes ceveesiele YeeJe keee Les?
ceveesiele mecemle YeeJe kenves ceW veneR Deeles~ keg lees kenves ceW Dee heeles nQ, keg
YeeJe-Yebefiecee mes Jee nesles nQ Deewj Mes<e heee&hle efeeelceke nQ, efpevnW keesF&
heefLeke euekej ner peeve mekelee nw~ efpeme mlej hej eerke=<Ce Les, eceMe: euekej
(Ke)
eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee
Gmeer DeJemLee kees eehle ceneheg<e ner peevelee nw efke ieerlee keee kenleer nw~ Jen
ieerlee keer hebefeeeB ner veneR ognjelee, yeefuke Gvekes YeeJeeW kees Yeer oMee& oslee nw;
keeeWefke pees Me eerke=<Ce kes meeceves Lee, Jener Gme Jele&ceeve ceneheg<e kes mece#e
Yeer nw~ Fmeefuees Jen osKelee nw, efoKee osiee; DeeheceW peeie=le Yeer kej osiee, Gme heLe
hej euee Yeer osiee~
hetpe eer hejcenbme peer cenejepe Yeer Gmeer mlej kes ceneheg<e Les~ Gvekeer
JeeCeer leLee Devle:esjCee mes cegPes ieerlee kee pees DeLe& efceuee, Gmeer kee mebkeueve
eLeeLe& ieerlee nw~ FmeceW cesje Dehevee keg Yeer veneR nw~ en efeeelceke nw~
meeOeve DeheveevesJeeues eleske heg<e kees Fmeer heefjefOe mes iegpejvee nesiee~ peye leke
Jen Fmemes Deueie nw, leye leke mhe nw efke Jen meeOeve veneR kejlee, efkemeer-veefkemeer ekeej keer uekeerj DeJeMe heerlee nw~ Dele: efkemeer ceneheg<e keer MejCe ueW~
eerke=<Ce ves efkemeer Deve mele kees veneR yeleeee, yeefuke kene $e+ef<eefYeye&ngOee
ieerleced $e+ef<eeeW ves DeveskeeW yeej efpemekee ieeeve efkeee nw, Jener kenves pee jne
ntB~ GvneWves en veneR kene efke Gme %eeve kees kesJeue ceQ ner peevelee ntB ee ceQ ner
yeleeTBiee, yeefuke kene efkemeer leJeoMeea kes heeme peeDees~ efve<kehe YeeJe mes
mesJee kejkes Gme %eeve kees eehle kejes~ eerke=<Ce ves ceneheg<eeW eje MeesefOele mele
kees ner GoddIeeefle efkeee nw~
ieerlee megyeesOe mebmke=le ceW nw~ eefo DevJeeeLe& ner ueW lees ieerlee kee DeefOekeebMe
Deehe mJeeb oebiece kej mekeWies; efkevleg Deehe peeW-kee-leeW DeLe& veneR uesles~
GoenjCe kes efuees; eerke=<Ce ves mhe kene efke e%e keer eefeee ner kece& nw~,
efHej Yeer Deehe kenles nQ efke Kesleer kejvee kece& nw~ e%e kees mhe kejles ngS GvneWves
yeleeee efke e%e ceW yengle mes eesieerpeve eeCe ceW Deheeve kees nJeve kejles nQ, yengle
mes Deheeve ceW eeCe kees nJeve kejles nQ, yengle mes eesieer eeCe-Deheeve oesveeW kees
jeskekej eeCeeeecehejeeCe nes peeles nQ~ yengle mes eesieer FefveeW keer mechetCe&
eJe=efeeeW kees mebeceeefive ceW nJeve kejles nQ~ Fme ekeej MJeeme-eMJeeme kee efevleve
e%e nw, cevemeefnle FefveeW kee mebece e%e nw~ Meeekeej ves mJeeb e%e yeleeee,
efHej Yeer Deehe kenles nQ efke efJe<Ceg kes efveefcee mJeene yeesuevee, Deefive ceW peew-efleueIeer kee nJeve kejvee e%e nw~ Gve eesiesMJej ves Ssmee Ske Meyo Yeer veneR kene~
eekekeLeve
(ie)
keee keejCe nw efke Deehe mecePe veneR heeles? yeeue keer Keeue efvekeeuekej
jves hej Yeer keeeW Jeekee-efJeveeme ner Deehekes neLe ueielee nw? Deehe Deheves kees
eLeeLe& peevekeejer mes Metve ner keeeW heeles nQ? Jemlegle: ceveg<e pevce ueskej eceMe:
ye[e neslee nw lees hewle=ke mecheefe (Iej, otkeeve, peceerve-peeeoeo, heo-eeflee,
ieee, YeQme, ev$e-GhekejCe Fleeefo) Gmes efJejemele ceW efceueleer nw~ "erke Fmeer
ekeej Gmes keg ef{eeB, hejchejeSB, hetpee-heefleeeB Yeer efJejemele ceW efceue peeleer
nQ~ leQleerme kejes[ osJeer-osJelee lees Yeejle ceW yengle henues efieves iees Les, efJeMJe ceW
Gvekes Deveefievele he nQ~ efMeMeg peeW-peeW ye[e neslee nw, Deheves ceelee-efhelee,
YeeF&-yenve, heeme-he[esme ceW Fvekeer hetpee osKelee nw~ heefjJeej ceW eeefuele hetpeeheefleeeW keer Deefce ehe Gmekes ceefmle<ke hej he[ peeleer nw~ osJeer keer hetpee
efceueer lees peerJeveYej osJeer-osJeer jlee nw, heefjJeej ceW Yetle-hetpee efceueer lees YetleYetle jlee nw~ keesF& efMeJe lees keesF& ke=<Ce, lees keesF& keg heke[s ner jnlee nw~ GvnW
Jen es[ veneR mekelee~
Ssmes Yeevleheg<e kees ieerlee-pewmee keueeCekeejer Meee efceue Yeer peee lees
Jen Gmes veneR mecePe mekelee~ hewle=ke mecheoe kees keoeefeled Jen es[ Yeer mekelee
nw; efkevleg Fve ef{eeW Deewj ce]penyeer hee[eW kees veneR efcee mekelee~ hewle=ke
mecheefe kees nekej Deehe npeejeW ceerue otj pee mekeles nQ; efkevleg efoue-efoceeie ceW
Debefkele es ef{iele efJeeej JeneB Yeer Deehekee efheC[ veneR es[les~ Deehe efmej
keekej Deueie lees jKe veneR mekeles~ Dele: Deehe eLeeLe& Meee kees Yeer GvneR
ef{eeW, jerefle-efjJeepeeW, ceeveleeDeeW Deewj hetpee-heefleeeW kes Deveghe {euekej
osKevee eenles nQ~ eefo Gvekes Deveghe yeele {ueleer nw, Jeeee& kee ece yew"lee nw
lees Deehe Gmes mener ceeveles nQ Deewj veneR {ueleer lees ieuele ceeveles nQ~ Fmeerefuees Deehe
ieerlee kee jnme veneR osKe heeles~ ieerlee kee jnme, jnme ner yevekej jn peelee nw~
Fmekes JeemleefJeke heejKeer mevle DeLeJee meoddieg nQ~ Jener yelee mekeles nQ efke ieerlee
keee kenleer nw? meye veneR peeve mekeles~ meyekes efuees megueYe Gheee ener nw efke Fmes
efkemeer ceneheg<e kes meeefVeOe ceW mecePeW, efpemekes efuees eerke=<Ce ves yeue efoee nw~
ieerlee efkemeer efJeefMe Jeefe, peeefle, Jeie&, hebLe, osMe-keeue ee efkemeer
ef{emle meceoee kee evLe veneR nw, yeefuke en meeJe&ueewefkeke, meeJe&keeefueke
(Ie)
Oece&evLe nw~ en eleske osMe, eleske peeefle leLee eleske mlej kes eleske eerheg<e kes efuees, meyekes efuees nw~ kesJeue otmejeW mes megvekej ee efkemeer mes eYeeefJele
neskej ceveg<e kees Ssmee efveCe&e veneR uesvee eeefnes, efpemekee eYeeJe meerOes Gmekes
Deheves DeefmlelJe hej he[lee nes~ hetJee&en keer YeeJevee mes cege neskej meleevJesef<eeeW
kes efuees en Dee<e&evLe Deeueeske-mlecYe nw~ efnvogDeeW kee Deeen nw efke Jeso ner
eceeCe nw~ Jeso kee DeLe& nw %eeve, hejceelcee keer peevekeejer~ hejceelcee ve mebmke=le
ceW nw ve mebefnleeDeeW ceW~ hegmleke lees Gmekee mebkeslecee$e nw~ Jen Jemlegle: oe ceW
peeie=le neslee nw~
efJeMJeeefce$e efevleve kej jns Les~ Gvekeer Yeefe osKekej yeee Deees, yeesues,
Deepe mes legce $e+ef<e nes~ efJeMJeeefce$e kees mevlees<e veneR ngDee, efevleve ceW ueies
jns~ keg keeue heMeeled osJeleeDeeW meefnle yeee hegve: Deees Deewj yeesues Deepe
mes legce jepeef<e& nes; efkevleg efJeMJeeefce$e kee meceeOeeve ve ngDee~ Jes DeveJejle
efevleve ceW ueies jns~ yeee owJeer mecheoeDeeW kes meeLe hegve: Deees Deewj yeleeee efke
Deepe mes legce cenef<e& ngS~ efJeMJeeefce$e ves kene, veneR, cegPes efpelesefve yeeef<e&
kenW~ yeee ves kene, DeYeer legce efpelesefve veneR nes~ efJeMJeeefce$e hegve: lehemee
ceW ueie iees~ Gvekes ceefmle<ke mes lehemee keer DeeYee efvekeueves ueieer, leye osJeleeDeeW
ves yeee mes efveJesove efkeee~ yeee Gmeer ekeej efJeMJeeefce$e mes yeesues, Deye legce
yeeef<e& nes~ efJeMJeeefce$e ves kene, eefo ceQ yeeef<e& ntB lees Jeso nceeje JejCe kejs~
Jeso efJeMJeeefce$e kes oe ceW Glej Deeee~ pees leJe efJeefole veneR Lee, efJeefole nes
ieee~ ener Jeso nw, ve efke heesLeer~ peneB efJeMJeeefce$e jnles Les, JeneB Jeso jnlee Lee~
ener eerke=<Ce Yeer kenles nQ efke mebmeej DeefJeveeMeer heerheue kee Je=#e nw~
Thej hejceelcee efpemekee cetue Deewj veeres eke=eflehee&vle MeeKeeSB nQ~ pees Fme eke=efle
kee Devle kejkes hejceelcee kees efJeefole kej ueslee nw, Jen JesoefJeled nw~ Depeg&ve! ceQ
Yeer JesoefJeled ntB~ Dele: eke=efle kes emeej Deewj Devle kes meeLe hejceelcee keer
DevegYetefle kee veece Jeso nw~ en DevegYetefle F&MJejeoe nw, Fmeefuees Jeso kees
Deheew<ese kene peelee nw~ ceneheg<e Deheew<ese nesles nQ~ Gvekes ceeOece mes hejceelcee
ner yeesuelee nw~ Jes hejceelcee kes mevosMe-emeejke (êbmeceerj) nes peeles nQ~
kesJeue Meyo-%eeve kes DeeOeej hej Gvekeer JeeCeer ceW efveefnle eLeeLe& kees hejKee veneR
eekekeLeve
(*)
pee mekelee~ GvnW Jener peeve heelee nw efpemeves efeeelceke heLe mes euekej Fme
Deheew<ese (Non-Person) efmLeefle kees heeee nes, efpemekee heg<e (Denb) hejceelcee
ceW efJeueerve nes egkee nes~
Jemlegle: Jeso Deheew<ese nw; efkevleg yeesuevesJeeues meew-[s{ meew ceneheg<e ner
Les~ GvneR keer JeeCeer kee mebkeueve Jeso kenueelee nw~ efkevleg peye Meee efueKeves ceW
Dee peelee nw lees meeceeefpeke JeJemLee kes efveece Yeer Gmekes meeLe efueKe efoes peeles
nQ~ ceneheg<e kes veece hej pevelee Gvekee Yeer heeueve kejves ueieleer nw, eeefhe Oece&
mes Gvekee otj kee Yeer mecyevOe veneR jnlee~ DeeOegefveke egie ceW ceefv$eeeW kes Deeiesheers Ietcekej meeOeejCe veslee Yeer DeefOekeeefjeeW mes Dehevee keece keje uesles nQ,
peyeefke cev$eer Ssmes vesleeDeeW kees peeveles Yeer veneR~ Fmeer ekeej meeceeefpeke JeJemLeekeej
ceneheg<e keer Dees ceW peerves-Keeves keer JeJemLee Yeer evLeeW ceW efueefheye kej osles
nQ~ Gvekee meeceeefpeke Gheeesie lelmeeceefeke ner neslee nw~ JesoeW kes mecyevOe ceW Yeer
ener nw~ Jeso kes oes Yeeie nQ kece&keeC[ Deewj %eevekeeC[~ kece&keeC[ meceepeMeee
nw, pewmes JeemlegMeee, DeeegJexo, OevegJexo, ievOeJe&Jeso Fleeefo~ %eevekeeC[ Gheefve<eod
nQ, Gvekee Yeer cetue eesiesMJej eerke=<Ce keer eLece JeeCeer ieerlee nw~ meejebMele
ieerlee Deheew<ese hejceelcee mes mecegtle Gheefve<eod-megOee kee meej-meJe&mJe nw~
Fmeer ekeej eleske ceneheg<e, pees hejceleJe kees eehle kej ueslee nw, mJeeb
ceW Oece&evLe nw~ Gmekeer JeeCeer kee mebkeueve efJeMJe ceW keneR Yeer nes, Meee kenueelee
nw; efkevleg keeflehee Oecee&JeueefcyeeeW kee en keLeve nw efke efpelevee kegjeve ceW
efueKee nw Glevee ner mee nw~ Deye kegjeve veneR Glejsiee~, F&mee cemeern hej
efJeMJeeme efkees efyevee mJeie& veneR efceue mekelee~ Jen F&MJej kee Fkeueewlee yese
Lee~, Deye Ssmee cenehegg<e veneR nes mekelee~ Gvekeer ef{Jeeefolee nw~ eefo
Gmeer leJe kees mee#eeled kej efueee peee lees Jener yeele efHej nesieer~
ieerlee meeJe&Yeewce nw~ Oece& kes veece hej eeefuele efJeMJe kes mecemle Oece&evLeeW
ceW ieerlee kee mLeeve Deefleere nw~ en mJeeb ceW Oece&Meee ner veneR, yeefuke Deve
Oece&evLeeW ceW efveefnle mele kee ceeveoC[ Yeer nw~ ieerlee Jen kemeewer nw, efpeme hej
eleske Oece&evLe ceW Devegmetle mele DeveeJe=e nes G"lee nw, hejmhej efJejesOeer
(e)
keLeveeW kee meceeOeeve efvekeue Deelee nw~ eleske Oece&evLe ceW mebmeej ceW peerves-Keeves
keer keuee Deewj kece&keeC[eW kee yeengue nw~ peerJeve kees Deeke<e&ke yeveeves kes efuees
GvnW kejves leLee ve kejves kes jeseke Deewj Yeeeveke JeCe&veeW mes Oece&evLe Yejs he[s
nQ~ kece&keeC[eW keer Fmeer hejcheje kees pevelee Oece& mecePeves ueieleer nw~ peerJeveefveJee&n keer keuee kes efuees efveefce&le hetpee-heefleeeW ceW osMe-keeue Deewj heefjefmLeefleeeW
kes Devegmeej heefjJele&ve mJeeYeeefJeke nw~ Oece& kes veece hej meceepe ceW keuen kee ener
Skecee$e keejCe nw~ ieerlee Fve #eefCeke JeJemLeeDeeW mes Thej G"kej DeeeflcekehetCe&lee
ceW eefleefle kejves kee efeeelceke DevegMeerueve nw, efpemekee Ske Yeer Mueeske Yeewefleke
peerJeveeeheve kes efuees veneR nw~ Fmekee eleske Mueeske Deehemes Deevleefjke eg
DeejeOevee keer ceeBie kejlee nw~ leLeekeefLele Oece&evLeeW keer YeeBefle en Deehekees
mJeie& ee vejke kes v ceW HeBmeekej veneR es[lee, yeefuke Gme DecejlJe keer
GheueefyOe kejelee nw efpemekes heers pevce-ce=leg kee yevOeve veneR jn peelee~
eleske cenehegg<e keer Deheveer Mewueer Deewj keg Deheves efJeefMe Meyo nesles nQ~
eesiesMJej eerke=<Ce ves Yeer ieerlee ceW kece&, e%e, JeCe&, JeCe&mebkej, eg,
#es$e, %eeve Fleeefo MeyoeW hej yeej-yeej yeue efoee nw~ Fve MeyoeW kee Dehevee
DeeMee nw Deewj hegvejeJe=efe ceW Yeer Fvekee Dehevee meewvoe& nw~ efnvoer heevlejCe ceW
Fve MeyoeW kees Gmeer DeeMee ceW efueee ieee nw leLee DeeJeMeke mLeueeW keer JeeKee
Yeer keer ieeer nw~ ieerlee kes Deeke<e&Ce efvecveefueefKele eMve nQ, efpevekee DeeMee
DeeOegefveke meceepe Kees egkee nw~ Jes Fme ekeej nQ, efpevnW eLeeLe& ieerlee ceW Deehe
heeeWies
1. eerke=<Ce Ske eesiesMJej Les~
2. mele Deelcee ner mele nw~
3. meveeleve Deelcee meveeleve nw, hejceelcee meveeleve nw~
4. meveeleve-Oece& hejceelcee mes efceueevesJeeueer efeee nw~
5. eg owJeer SJeb Deemegjer mecheoeDeeW kee mebIe<e& eg nw~ es Devle:kejCe
keer oes eJe=efeeeB nQ~ Fve oesveeW kee efcevee heefjCeece nw~
eekekeLeve
()
6. eg-mLeeve en ceeveJe-Mejerj Deewj cevemeefnle FefveeW kee mecetn

egmLeue nw~
7. %eeve hejceelcee keer ele#e peevekeejer %eeve nw~
8. eesie mebmeej kes mebeesie-efJeeesie mes jefnle DeJee yee kes efceueve kee
veece eesie nw~
9. %eeveeesie DeejeOevee ner kece& nw~ Deheves hej efveYe&j neskej kece& ceW eJe=e
nesvee %eeveeesie nw~
10. efve<keece kece&eesie F hej efveYe&j neskej mecehe&Ce kes meeLe kece& ceW eJe=e
nesvee efve<keece kece&eesie nw~
11. eerke=<Ce ves efkeme mele kees yeleeee? eerke=<Ce ves Gmeer mele kees
yeleeee, efpemekees leJeoefMe&eeW ves henues osKe efueee Lee Deewj Deeies Yeer
osKeWies~
12. e%e meeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee veece e%e nw~
13. kece& e%e kees keee&he osvee ner kece& nw~
14. JeCe& DeejeOevee keer Ske ner efJeefOe, efpemekee veece kece& nw~ efpemekees eej
esefCeeeW ceW yeeBe nw, Jener eej JeCe& nQ~ en Ske ner meeOeke kee TBeeveeree mlej nw, ve efke peeefle~
15. JeCe&mebkej hejceelce-heLe mes egle nesvee, meeOeve ceW Yece GlheVe nes peevee
JeCe&mebkej nw~
16. ceveg<e keer esCeer Devle:kejCe kes mJeYeeJe kes Devegmeej ceveg<e oes ekeej
kee neslee nw Ske osJeleeDeeW-pewmee, otmeje DemegjeW-pewmee~ ener ceveg<e keer
oes peeefleeeB nQ, pees mJeYeeJe eje efveOee&efjle nQ Deewj en mJeYeeJe Ieleeye{lee jnlee nw~
17. osJelee oe-osMe ceW hejceosJe kee osJelJe Deefpe&le kejevesJeeues iegCeeW kee
mecetn nw~ yeee osJeleeDeeW keer hetpee cet{yegef keer osve nw~
(pe)
18. DeJeleej Jeefe kes oe ceW neslee nw, yeenj veneR~

19. efJejed oMe&ve eesieer kes oe ceW F&MJej kes eje oer ieeer DevegYetefle nw~
YeieJeeve meeOeke ceW ef yevekej Ke[s neW, leYeer efoKeeeer he[les nQ~
20. hetpeveere osJe F Skecee$e hejelhej yee ner hetpeveere osJe nw~ Gmes
Keespeves kee mLeeve oe-osMe nw~ Gmekeer eeefhle kee eesle Gmeer DeJee
mJehe ceW efmLele eeefhleJeeues ceneheg<e kes eje nw~
Deye FveceW mes eesiesMJej eerke=<Ce kee mJehe mecePeves kes efuees DeOeee
leerve leke Deehekees he{vee nesiee, Deewj DeOeee lesjn leke Deehe mhe mecePeves
ueieWies efke eerke=<Ce eesieer Les~ DeOeee oes mes ner mele efveKej peeesiee~ meveeleve
Deewj mele Ske otmejs kes hetjke nQ, en DeOeee oes mes ner mhe nesiee, Jewmes
hetefle&hee&vle euesiee~ eg DeOeee eej leke mhe nesves ueiesiee, ieejn leke mebMee
efvecet&ue nes peeesiee; Jewmes DeOeee meesuen leke osKevee eeefnes~ egmLeue kes
efueS DeOeee lesjn yeej- yeej osKeW~
%eeve DeOeee eej mes mhe nesiee leLee DeOeee lesjn ceW Yeueer ekeej
mecePe ceW Deeesiee efke ele#e oMe&ve kee veece %eeve nw~ eesie DeOeee : leke
Deehe mecePe mekeWies, Jewmes hetefle&hee&vle eesie kes efJeefYeVe DebMeeW keer heefjYee<ee nw~
%eeveeesie DeOeee leerve mes : leke mhe nes peeesiee, Deeies osKeves keer keesF&
efJeMes<e DeeJeMekelee veneR nw~ effve<keece kece&eesie DeOeee oes mes DeejcYe neskej
hetefle&hee&vle nw~ e%e Deehe DeOeee leerve mes eej leke he{W, mhe nes peeesiee~
kece& kee veece DeOeee 2/39 ceW eLece yeej efueee ieee nw~ Fmeer Mueeske
mes DeOeee eej leke he{ ueW lees mhe nes peeesiee efke kece& kee DeLe& DeejeOevee,
Yepeve keeeW nw? DeOeee meesuen Deewj me$en en efJeeej efmLej kej oslee nw efke
ener mele nw~ JeCe&mebkej DeOeee leerve ceW Deewj DeJeleej DeOeee eej ceW mhe
nes peeesiee~ JeCe&-JeJemLee kes efuees DeOeee De"ejn osKevee nesiee, Jewmes mebkesle
DeOeee leerve Deewj eej ceW Yeer nw~ ceveg<e keer osJeemegj peeefleeeW kes efuees DeOeee
meesuen Je nw~ efJejed oMe&ve DeOeee ome mes ieejn leke mhe nes ieee nw~
DeOeee meele, veew Deewj hevn ceW Yeer Fme hej ekeeMe [euee ieee nw~ DeOeee
eekekeLeve
(Pe)
meele, veew Deewj me$en ceW yeee osJeleeDeeW keer DeefmlelJenervelee mhe nes peeleer nw~
hejceelcee kes hetpeve keer mLeueer oe-osMe ner nw, efpemeceW Oeeve, MJeeme-eMJeeme
kes efevleve Fleeefo keer efeeeSB, pees Skeevle ceW yew"kej (ceefvoj-cetefle& kes meeceves
veneR) keer peeleer nQDeOeee leerve, eej, : Deewj De"ejn ceW mhe nw~ yengle
meeseves-efJeeejves mes keee eeespeve nw, eefo DeOeee : leke ner DeOeeve kej ueW
lees Yeer eLeeLe& ieerlee kee cetue DeeMee Deehekeer mecePe ceW Dee peeesiee~
ieerlee peerefJekee-mebeece kee meeOeve veneR Deefheleg peerJeve-mebeece ceW MeeMJele
efJepee kee efeeelceke eefMe#eCe nw Fmeefuees eg-evLe nw, pees JeemleefJeke efJepee
efoueelee nw; efkevleg ieerleese eg leueJeej, Oeveg<e, yeeCe, ieoe Deewj Hejmes mes ue[e
peevesJeeuee meebmeeefjke eg veneR nw Deewj ve Fve egeW ceW MeeMJele efJepee efveefnle nw~
en meomeled eJe=efeeeW kee mebIe<e& nw, efpevekes hekeelceke JeCe&ve keer hejcheje jner
nw~ Jeso ceW Fv Deewwj Je=$e, efJeee Deewj DeefJeee, hegjeCeeW ceW osJeemegj mebeece,
cenekeeJeeW ceW jece Deewj jeJeCe, keewjJe SJeb heeC[JeeW kes mebIe<e& kees ner ieerlee ceW
Oece&#es$e Deewj keg#es$e, owJeer mecheod SJeb Deemegjer mecheod, mepeeleere SJeb efJepeeleere,
meoddieggCe SJeb ogieg&CeeW kee mebIe<e& kene ieee nw~
en mebIe<e& peneB neslee nw, Jen mLeeve keneB nw? ieerlee kee Oece&#es$e Deewj
keg#es$e Yeejle kee keesF& Yet-KeC[ veneR, yeefuke mJeeb ieerleekeej kes MeyoeW ceW
Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~ keewvlese! en Mejerj ner Ske #es$e
nw, efpemeceW yeesee ngDee Yeuee Deewj yegje yeerpe mebmkeejhe mes meowJe Gielee nw~
ome FefveeB, ceve, yegef, efee, Denbkeej, heeBeeW efJekeej Deewj leerveeW iegCeeW kee
efJekeej Fme #es$e kee efJemleej nw~ eke=efle mes GlheVe Fve leerveeW iegCeeW mes efJeJeMe
neskej ceveg<e kees kece& kejvee he[lee nw~ Jen #eCecee$e Yeer kece& efkees efyevee
veneR jn mekelee~ hegvejefhe peveveced hegvejefhe cejCeced, hegvejefhe peveveer pe"js
Meeveced pevce-pevceevlejeW mes kejles ner lees yeerle jne nw~ ener keg#es$e nw~
meoddieg kes ceeOece mes meeOevee kes mener oewj ceW he[kej meeOeke peye hejceOece&
hejceelcee keer Deesj Deemej neslee nw, leye en #es$e Oece&#es$e yeve peelee nw~ en
Mejerj ner #es$e nw~
(_e)
Fmeer Mejerj kes Devlejeue ceW Devle:kejCe keer oes eJe=efeeeB hegjeleve nQ owJeer
mecheod Deewj Deemegjer mecheod~ owJeer mecheod ceW nQ hegCeheer heeC[g Deewj kee&Jeheer
kegvleer~ hegCe peeie=le nesves mes henues ceveg<e pees keg Yeer kee&Je mecePekej kejlee
nw, Deheveer mecePe mes Jen kee&Je ner kejlee nw; efkevleg Gmemes kee&Je neslee veneR
keeeWefke hegCe kes efyevee kee&Je kees mecePee ner veneR pee mekelee~ kegvleer ves heeC[g
mes mecyevOe nesves mes hetJe& pees keg Yeer Deefpe&le efkeee, Jen Lee keCe&~ DeepeerJeve
kegvleer kes heg$eeW mes ue[lee jn ieee~ heeC[JeeW kee ogOe&<e& Me$eg eefo keesF& Lee, lees Jen
Lee keCe&~ efJepeeleere kece& ner keCe& nw pees yevOevekeejer nw, efpememes hejchejeiele
ef{eeW kee efe$eCe neslee nw hetpee-heefleeeB efheC[ veneR es[leeR~ hegCe peeie=le
nesves hej Oece&heer egefOeefj, Devegjeieheer Depeg&ve, YeeJeheer Yeerce, efveeceheer
vekegue, melmebieheer menosJe, meeefJekeleeheer meeleefke, keeee ceW meeceLe&heer
keeefMejepe, kee&Je kes eje YeJe hej efJepee kegefvleYeespe Fleeefo FesvcegKeer
ceeveefmeke eJe=efeeeW kee Glke<e& neslee nw, efpevekeer ieCevee meele De#eewefnCeer nw~
De#e ef kees kenles nQ~ meleceeer efkeesCe mes efpemekee ie"ve nw, Jen nw owJeer
mecheod~ hejceOece& hejceelcee leke keer otjer lee kejevesJeeueer es meele meeref{eeB meele
YetefcekeeSB nQ, ve efke keesF& ieCevee-efJeMes<e~ Jemlegle: es eJe=efeeeB Devevle nQ~
otmejer Deesj nw keg#es$e, efpemeceW ome FefveeB Deewj Ske ceve ieejn
De#eewefnCeer mesvee nw~ cevemeefnle Fefveceeer efkeesCe mes efpemekee ie"ve nw, Jen nw
Deemegjer mecheod~ efpemeceW nQ De%eeveheer Oe=leje^ pees mele peeveles ngS Yeer DevOee
yevee jnlee nw, Gmekeer meneeefjCeer nw ieevOeejer Fefve DeeOeejJeeueer eJe=efe~
Fvekes meeLe nQ ceesnheer ogeexOeve, ogyeg&efheer og:Meemeve, efJepeeleere kece&heer
keCe&, Yeceheer Yeer<ce, wle kes DeeejCeheer esCeeeee&, Deemeefeheer
DeMJelLeecee, efJekeuheheer efJekeCe&, DeOetjer meeOevee ceW ke=hee kes DeeejCeheer
ke=heeeee& Deewj Fve meyekes yeere peerJeheer efJeogj nw, pees jnlee nw De%eeve ceW
efkevleg ef meowJe heeC[JeeW hej nw, hegCe mes eJeeefnle eJe=efe hej nw; keeeWefke Deelcee
hejceelcee kee Meg DebMe nw~ Fme ekeej Deemegjer mecheod Yeer Devevle nw~ #es$e Ske
ner nw en Mejerj, FmeceW ue[vesJeeueer eJe=efeeeB oes nQ~ Ske eke=efle ceW efJeMJeeme
efoueeleer nw, veere-DeOece eesefveeeW kee keejCe yeveleer nw, lees otmejer hejceheg<e
eekekeLeve
()
hejceelcee ceW efJeMJeeme Deewj eJesMe efoueeleer nw~ leJeoMeea ceneheg<e kes mebj#eCe ceW
eceMe: meeOeve kejves hej owJeer mecheod kee Glke<e& Deewj Deemegjer mecheod kee meJe&Lee
Meceve nes peelee nw~ peye keesF& efJekeej ner veneR jne, ceve kee meJe&Lee efvejesOe Deewj
efve ceve kee Yeer efJeuee nes peelee nw lees owJeer mecheod keer DeeJeMekelee meceehle
nes peeleer nw~ Depeg&ve ves osKee efke keewjJe-he#e kes Devevlej heeC[Je-he#e kes eese
Yeer eesiesMJej ceW meceeefnle nes jns nQ~ hete|le kes meeLe owJeer mecheod Yeer efJeueerve nes
peeleer nw, Deefvlece Meeele heefjCeece efvekeue Deelee nw~ Fmekes heMeeled ceneheg<e
eefo keg kejlee nw lees kesJeue DevegeeefeeeW kes ceeie&oMe&ve kes efuees ner kejlee nw~
ueeskemeben keer Fmeer YeeJevee mes ceneheg<eeW ves met#ce ceveesYeeJeeW kee JeCe&ve
GvnW "esme mLetuehe oskej efkeee nw~ ieerlee voesye nw, JeekejCemeccele nw;
efkevleg Fmekes hee$e eleerkeelceke nQ, Decetle& eesieleeDeeW kes cetle&he cee$e nQ~ ieerlee
kes DeejcYe ceW leerme-eeueerme hee$eeW kee veece efueee ieee nw efpeveceW DeeOes mepeeleere
nQ, DeeOes efJepeeleere; keg heeC[Je-he#e kes nQ, keg keewjJe-he#e kes~ efJeMJehe
oMe&ve kes mecee FveceW mes eej-: veece hegve: Deees nQ, DeveLee mechetCe& ieerlee ceW
Fve veeceeW keer eee& leke veneR nw~ Skecee$e Depeg&ve ner Ssmee hee$e nw, pees DeejcYe
mes Devle leke eesiesMJej kes mece#e nw~ Jen Depeg&ve Yeer kesJeue eesielee kee eleerke
nw, ve efke Jeefe-efJeMes<e~ ieerlee kes DeejcYe ceW Depeg&ve meveeleve kegueOece& kes efueS
efJekeue nw; efkevleg eesiesMJej eerke=<Ce ves Fmes De%eeve yeleeee Deewj efveoxMe efoee efke
Deelcee ner meveeleve nw, Mejerj veeMeJeeved nw, Fmeefuees eg kej~ Fme DeeosMe mes en
mhe veneR neslee efke Depeg&ve keewjJeeW kees ner ceejs~ heeC[Je-he#e kes Yeer MejerjOeejer
ner lees Les, oesveeW Deesj mecyevOeer ner lees Les~ mebmkeejeW hej DeeOeeefjle Mejerj keee
leueJeej mes keeves hej meceehle nes mekesiee? peye Mejerj veeMeJeeved nw, efpemekee
DeefmlelJe nw ner veneR, lees Depeg&ve keewve Lee? eerke=<Ce efkemekeer j#ee ceW Ke[s Les?
keee efkemeer MejerjOeejer keer j#ee ceW Ke[s Les? eerke=<Ce ves kene, pees Mejerj kes
efuees heefjece kejlee nw, Jen heeheeeg cet{yegef heg<e JeLe& ner peerlee nw~ eefo
eerke=<Ce efkemeer MejerjOeejer keer j#ee ceW Ke[s nQ, leye lees Jes Yeer cet{yegef nQ, JeLe&
ner peervesJeeues nQ~ Jemlegle: Devegjeie ner Depeg&ve nw~
(")
Deveggjeieer kes efuees ceneheg<e meowJe Ke[s nQ~ Depeg&ve efMe<e Lee Deewj eerke=<Ce
Ske meoddieg Les~ efJeveeeJevele neskej Gmeves kene Oece& kes ceeie& ceW ceesefnleefee ceQ
Deehemes hetlee ntB, pees ese (hejce keueeCekeejer) nes, Jen GheosMe cesjs eefle
keefnes~ Depeg&ve ese eenlee Lee, ese (Yeewefleke heoeLe&) veneR~ kesJeue keefnes ner
veneR, meeefOees-meBYeeefuees~ ceQ Deehekee efMe<e ntB, Deehekeer MejCe ceW ntB~ Fmeer ekeej
ieerlee ceW mLeeve-mLeeve hej mhe nw efke Depeg&ve Deele& DeefOekeejer nw Deewj eesiesMJej
eerke=<Ce Ske meoddieg nQ~ Jes meoddieg Devegjeieer kes meeLe meowJe jnles nQ, Gvekee
ceeie&oMe&ve kejles nQ~
peye YeeJegkeleeJeMe keesF& Jeefe hetpe cenejepe peer kes heeme jnves kee
Deeen kejves ueielee Lee, leye Jes kene kejles Les peeDees, Mejerj mes keneR jnes,
ceve mes cesjs heeme Deeles jnes~ eele:-meeeb jece, efMeJe, efkemeer Ske oes-{eF&
De#ej kes veece kee peehe kejes Deewj cesjs mJehe kee oe ceW Oeeve Oejes~ Ske
efceve Yeer mJehe heke[ ueesies lees efpemekee veece Yepeve nw Jen ceQ legcnW otBiee~
Fmemes DeefOeke heke[ves ueieesies lees oe mes jLeer yevekej meowJe legcnejs meeLe
jntBiee~ peye megjle heke[ ceW Dee peeleer nw lees Fmekes yeeo ceneheg<e Flevee ner heeme
ceW jnles nQ efpelevee neLe-heeBJe, veeke-keeve Fleeefo Deehekes heeme nQ~ Deehe npeejeW
efkeueesceerj otj keeeW ve neW, Jen meowJe meceerhe nQ~ ceve ceW efJeeejeW kes G"ves mes Yeer
henues Jes ceeie&oMe&ve kejves ueie peeles nQ~ Devegjeieer kes oe ceW Jen ceneheg<e meowJe
Deelcee mes DeefYeVe neskej peeele jnles nQ~ Depeg&ve Devegjeie kee eleerke nw~
ieerlee kes ieejnJeW DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce kee SsMJee& osKeves hej
Depeg&ve Deheveer #eg $egefeeW kes efuees #eceeeeevee kejves ueiee~ eerke=<Ce ves #ecee
efkeee Deewj eeevee kes Deveghe meewce mJehe ceW Deekej kene, Depeg&ve! cesjs Fme
mJehe kees ve henues efkemeer ves osKee nw Deewj ve YeefJe<e ceW keesF& osKe mekesiee~
leye lees ieerlee nceueesieeW kes efueS JeLe& nw; keeeWefke Gme oMe&ve keer eesieleeSB Depeg&ve
leke meerefcele jn ieeeR, peyeefke Gmeer mecee mebpee osKe jne Lee~ henues Yeer GvneWves
kene, yengle mes eesieerpeve %eeveheer lehe mes heefJe$e neskej cesjs mee#eeled mJehe kees
eehle nes egkes nQ~ Devlele: Jes ceneheg<e kenvee keee eenles nQ? Jemlegle: Devegjeie
eekekeLeve
([)
ner Depeg&ve nw, pees Deehekes oe keer YeeJevee-efJeMes<e nw~ DevegjeieefJenerve heg<e ve
keYeer hetJe& ceW osKe mekee nw Deewj ve DevegjeieefJenerve heg<e YeefJe<e ceW keYeer osKe
mekesiee efceueefnb ve jIegheefle efyeveg Devegjeiee~ efkeSB peesie lehe ieeve efyejeiee~~
(jeceeefjleceeveme, 7/61/1) Dele: Depeg&ve Ske eleerke nw~ eefo eleerke
veneR nw lees ieerlee kee heere es[ oW, ieerlee Deehekes efuees veneR nw; keeeWefke Gme oMe&ve
keer eesielee Depeg&ve leke ner meerefcele jn ieeer~
DeOeee kes Devle ceW eesiesMJej efveCe&e osles nQ Depeg&ve! Deveve Yeefe
Deewj ee eje ceQ Fme ekeej ele#e osKeves kes efuees (pewmee letves osKee), leJe
mes mhe peeveves kes efuees Deewj eJesMe kejves kes efuees Yeer megueYe ntB~ Deveve Yeefe
Devegjeie kee ner otmeje he nw Deewj ener Depeg&ve kee mJehe Yeer nw~ Depeg&ve heefLeke
kee eleerke nw~ Fme ekeej ieerlee kes hee$e eleerkeelceke nQ~ eLeemLeeve Gvekee
mebkesle nw~
jns neW keesF& Ssefleneefmeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve, efveMee ner ngDee nes keesF&
efJeMJeeg; efkevleg ieerlee ceW Yeewefleke eg kee efe$eCe keoeefhe veneR nw~ Gme Ssefleneefmeke
eg kes cegneves hej Ieye[eee lees Lee Depeg&ve, ve efke mesvee; mesvee lees ue[ves kees leweej
Ke[er Leer~
keee ieerlee kee GheosMe oskej eerke=<Ce ves meJemeeeer Depeg&ve kees mesvee keer
eesielee kee yeveeee? Jemlegle: meeOeve efueKeves ceW veneR Deelee~ meye keg he{ uesves
kes yeeo Yeer euevee Mes<e ner jnlee nw~ ener esjCee eLeeLe& ieerlee nw~
eer ieg hetefCe&cee
24 pegueeF&, 1983 F&0
meoddieg ke=heeeeer, peieodyevOeg

mJeeceer De[ie[evevo
eLece DeOeee
~~ eer hejceelceves vece: ~~
~~ DeLe eerceieJeerlee ~~
~~ eLeeLe& ieerlee ~~
~~ DeLe eLeceesOeee: ~~
Oe=leje<^ GJeee
Oece&#es$es keg#es$es meceJeslee egeglmeJe:~~1~~
ceecekee: heeC[JeeewJe efkecekegJe&le meee~~1~~
Oe=leje^ ves hete ns mebpee! Oece&#es$e, keg#es$e ceW Ske$e eg keer
FeJeeues cesjs Deewj heeC[g kes heg$eeW ves keee efkeee?
De%eeveheer Oe=leje^ Deewj mebeceheer mebpee~ De%eeve ceve kes Devlejeue ceW
jnlee nw~ De%eeve mes DeeJe=e ceve Oe=leje^ pevceevOe nw; efkevleg mebeceheer mebpee kes
ceeOece mes Jen osKelee nw, megvelee nw Deewj mecePelee nw efke hejceelcee ner mele nw,
efHej Yeer peye leke Fmemes GlheVe ceesnheer ogeexOeve peerefJele nw Fmekeer ef meowJe
keewjJeeW hej jnleer nw, efJekeejeW hej ner jnleer nw~
Mejerj Ske #es$e nw~ peye oe-osMe ceW owJeer mecheefe kee yeengue neslee nw
lees en Mejerj Oece&#es$e yeve peelee nw Deewj peye FmeceW Deemegjer mecheefe kee yeengue
neslee nw lees en Mejerj keg#es$e yeve peelee nw~ keg DeLee&led kejes en Meyo
DeeosMeelceke nw~ eerke=<Ce kenles nQ eke=efle mes GlheVe leerveeW iegCeeW eje hejJeMe
neskej ceveg<e kece& kejlee nw~ Jen #eCecee$e Yeer kece& efkees efyevee veneR jn mekelee~
iegCe Gmemes keje uesles nQ~ mees peeves hej Yeer kece& yevo veneR neslee, Jen Yeer mJemLe
Mejerj keer DeeJeMeke Kegjeke cee$e nw~ leerveeW iegCe ceveg<e kees osJelee mes keerhee&vle
MejerjeW ceW ner yeeBOeles nQ~ peye leke eke=efle Deewj eke=efle mes GlheVe iegCe peerefJele nQ,
leye leke keg ueiee jnsiee~ Dele: pevce-ce=legJeeuee #es$e, efJekeejeWJeeuee #es$e
keg#es$e nw Deewj hejceOece& hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeueer hegCeceeer eJe=efeeeW
(heeC[JeeW) kee #es$e Oece&#es$e nw~
hegjeleJeefJeod hebpeeye ceW, keeMeer-eeeie kes ceOe leLee Deveskeeveske mLeueeW
hej keg#es$e keer MeesOe ceW ueies nQ; efkevleg ieerleekeej ves mJeeb yeleeee nw efke efpeme
#es$e ceW en eg ngDee, Jen keneB nw~ Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~
(De0 13/1) Depeg&ve! en Mejerj ner #es$e nw Deewj pees Fmekees peevelee nw,
Fmekee heej hee ueslee nw, Jen #es$e%e nw~ Deeies GvneWves #es$e kee efJemleej yeleeee,
efpemeceW ome FefveeB, ceve, yegef, Denbkeej, heeBeeW efJekeej Deewj leerveeW iegCeeW kee
JeCe&ve nw~ Mejerj ner #es$e nw, Ske DeKee[e nw~ FmeceW ue[vesJeeueer eJe=efeeeB oes nQowJeer mecheodd Deewj Deemegjer mecheodd, heeC[g keer mevleeve Deewj Oe=leje^ keer
mevleeve, mepeeleere Deewj efJepeeleere eJe=efeeeB~
DevegYeJeer ceneheg<e keer MejCe peeves hej Fve oesveeW eJe=efeeeW ceW mebIe<e& kee
met$eheele neslee nw~ en #es$e-#es$e%e kee mebIe<e& nw Deewj ener JeemleefJeke eg nw~
efJeMJeegeW mes Fefleneme Yeje he[e nw; efkevleg GveceW peerlevesJeeueeW kees Yeer MeeMJele
efJepee veneR efceueleer~ es lees Deehemeer yeoues nQ~ eke=efle kee meJe&Lee Meceve kejkes
eke=efle mes hejs keer meee kee efoioMe&ve kejvee Deewj GmeceW eJesMe heevee ner JeemleefJeke
efJepee nw~ ener Ske Ssmeer efJepee nw, efpemekes heers nej veneR nw~ ener cegefe nw,
efpemekes heers pevce-ce=leg kee yevOeve veneR nw~
Fme ekeej De%eeve mes Deeeefole eleske ceve mebece kes eje peevelee nw
efke #es$e-#es$e%e kes eg ceW keee ngDee? Deye pewmee efpemekes mebece kee GlLeeve nw,
Jewmes-Jewmes Gmes ef Deeleer peeesieer~
me_pee GJeee
dJee leg heeC[Jeeveerkeb Jet{b ogeexOevemleoe~~1~~
Deeeee&ceghemece jepee JeeveceyeJeerled~~2~~
eLece DeOeee
Gme mecee jepee ogeexOeve ves Jetnjeveeege heeC[JeeW keer mesvee kees osKekej
esCeeeee& kes heeme peekej en Jeeve kene
wle kee DeeejCe ner esCeeeee& nw~ peye peevekeejer nes peeleer nw efke nce
hejceelcee mes Deueie nes iees nQ (ener wle kee Yeeve nw), JeneB Gmekeer eeefhle kes
efuees le[he hewoe nes peeleer nw, leYeer nce ieg keer leueeMe ceW efvekeueles nQ~ oesveeW
eJe=efeeeW kes yeere ener eeLeefceke ieg nw; eeefhe yeeo kes meoddieg eesiesMJej
eerke=<Ce neWies, pees eesie keer efmLeefleJeeues neWies~
jepee ogeexOeve Deeeee& kes heeme peelee nw~ ceesnheer ogeexOeve~ ceesn mechetCe&
JeeefOeeeW kee cetue nw, jepee nw~ ogeexOeve ogjd DeLee&led otef<ele, ees Oeve DeLee&led Jen
Oeve~ Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe nw~ GmeceW pees oes<e GlheVe kejlee nw, Jen
nw ceesn~ ener eke=efle keer Deesj KeeRelee nw Deewj JeemleefJeke peevekeejer kes efuees
esjCee Yeer eoeve kejlee nw~ ceesn nw leYeer leke hetves kee eMve Yeer nw, DeveLee
meYeer hetCe& ner nQ~
Dele: Jetnjeveeege heeC[JeeW keer mesvee kees osKekej DeLee&led hegCe mes
eJeeefnle mepeeleere Je=efeeeW kees mebieef"le osKekej ceesnheer ogeexOeve ves eLece ieg
esCe kes heeme peekej en kene
heMewleeb heeC[gheg$eeCeeceeeee& cenleeR ecetced~~1~~
Jet{eb gheoheg$esCe leJe efMe<esCe Oeercelee~~3~~
ns Deeeee&! Deheves yegefceeved efMe<e gheo-heg$e Oe=egcve eje Jetnekeej
Ke[er keer ngF& heeC[gheg$eeW keer Fme Yeejer mesvee kees osefKees~
MeeMJele Deeue heo ceW DeemLee jKevesJeeuee { ceve ner Oe=egcve nw~
ener hegCeceeer eJe=efeeeW kee veeeke nw~ meeOeve keef"ve ve ceve kengB skee~
(jeceeefjleceeveme, 7/44/3) meeOeve keef"ve veneR, ceve keer {lee keef"ve
nesveer eeefnes~
Deye osKeW mesvee kee efJemleej
De$e Metje cens<Jeemee Yeerceepeg&vemecee egefOe~~1~~
egegOeevees efJejee gheoe cenejLe:~~4~~
Fme mesvee ceW cens<Jeemee: ceneved F&Me ceW Jeeme efoueevesJeeues, YeeJeheer
Yeerce, Devegjeieheer Depeg&ve kes meceeve yengle mes MetjJeerj, pewmes- meeefJekeleeheer
meeleefke, efJeje: meJe&$e F&MJejere eJeen keer OeejCee, cenejLeer jepee gheo
DeLee&led Deeue efmLeefle leLee
Oe=keslegesefkeleeve: keeefMejepee Jeere&Jeeved~~1~~
hegefpelkegefvleYeespee Mewyee vejhegJe:~~5~~
Oe=kesleg: {kee&Je, esefkeleeve: peneB Yeer peee, JeneB mes efee
kees KeeRekej F ceW efmLej kejvee, keeefMejepe: keeeeheer keeMeer ceW ner Jen
meeceepe nw, hegefpeled mLetue, met#ce Deewj keejCe MejerjeW hej efJepee efoueevesJeeuee
hegefpeled, kegefvleYeespe: kee&Je mes YeJe hej efJepee, vejeW ceW es Mewye
DeLee&led mele JeJenej
egOeecevege efJeeevle Geceewpeee Jeere&Jeeved~~1~~
meewYees ewheoseee meJe& SJe cenejLee:~~6~~
Deewj hejeeceer egOeeceveg: eg kes Deveghe ceve keer OeejCee,
Geceewpee: MegYe keer cemleer, megYeeheg$e DeefYeceveg peye MegYe DeeOeej Dee
peelee nw lees ceve Yee mes jefnle nes peelee nw Ssmee MegYe DeeOeej mes GlheVe DeYee
ceve, Oeeveheer ewheoer kes heeBeeW heg$e Jeelmeue, ueeJeCe, meoelee, meewcelee,
efmLejlee meye-kes-meye cenejLeer nQ~ meeOeve-heLe hej mechetCe& eesielee kes meeLe
eueves keer #eceleeSB nQ~
Fme ekeej ogeexOeve ves heeC[Je-he#e kes hevn-yeerme veece efieveees, pees
owJeer mecheod kes cenJehetCe& Debie nQ~ efJepeeleere eJe=efeeeW kee jepee nesles ngS Yeer
ceesn ner mepeeleere eJe=efeeeW kees mecePeves kes efuees yeeOe kejlee nw~
ogeexOeve Dehevee he#e meb#eshe ceW kenlee nw~ eefo keesF& yeee eg neslee lees
Deheveer Heewpe ye{e-e{ekej efieveelee~ efJekeej kece efieveees iees; keeeWefke Gve hej
efJepee heevee nw, Jes veeMeJeeved nQ~ kesJeue heeBe-meele efJekeej yeleees iees, efpevekes
Devlejeue ceW mechetCe& yeefnceg&Keer eJe=efeeeB efJeeceeve nQ~ pewmes
Demceekeb leg efJeefMee es leeefVeyeesOe efpeesece~~7~~
veeekee cece mewveme me_%eeLe leevyeJeerefce les~~7~~
eLece DeOeee
efpeesece! nceejs he#e ceW pees-pees eOeeve nQ, GvnW Yeer Deehe mecePe ueW~
Deehekees peeveves kes efuees cesjer mesvee kes pees-pees veeeke nQ, Gvekees kenlee ntB~
yeee eg ceW mesveeheefle kes efuees efpeesece mecyeesOeve Demeeceefeke nw~
Jemlegle: ieerlee ceW Devle:kejCe keer oes eJe=efeeeW kee mebIe<e& nw~ efpemeceW wle kee
DeeejCe ner esCe nw~ peye leke nce uesMecee$e Yeer DeejeOe mes Deueie nQ, leye
leke eke=efle efJeeceeve nw, wle yevee nw~ Fme ef hej pee heeves keer esjCee eLece ieg
esCeeeee& mes efceueleer nw~ DeOetjer efMe#ee ner hetCe& peevekeejer kes efuees esjCee eoeve
kejleer nw~ Jen hetpeemLeueer veneR, JeneB Meewe&meteke mecyeesOeve nesvee eeefnes~
efJepeeleere eJe=efe kes veeeke keewve-keewve nQ?
YeJeevYeer<cee keCe&e ke=hee meefceefleee:~~7~~
DeelLeecee efJekeCe&e meewceoefemleLewJe e~~8~~
Ske lees mJeeb Deehe (wle kes DeeejCeheer esCeeeee&) nQ, Yeceheer
efheleecen Yeer<ce nQ~ Yece Fve efJekeejeW kee Goddiece nw~ Devle leke peerefJele jnlee nw,
Fmeefuees efheleecen nw~ meceteer mesvee cej ieeer, en peerefJele Lee~ MejMeee hej
Deesle Lee, efHej Yeer peerefJele Lee~ en nw Yeceheer Yeer<ce~ Yece Devle leke jnlee
nw~ Fmeer ekeej efJepeeleere kece&heer keCe& leLee mebeeceefJepeeer ke=heeeee& nQ~
meeOeveeJemLee ceW meeOeke eje ke=hee kee DeeejCe ner ke=heeeee& nw~ YeieJeeve
ke=heeOeece nQ Deewj eeefhle kes heMeeled mevle kee Yeer Jener mJehe nw~ efkevleg meeOevekeeue
ceW peye leke nce Deueie nQ, hejceelcee Deueie nw, efJepeeleere eJe=efe peerefJele nw,
ceesnceeer efIejeJe nw Ssmeer heefjefmLeefle ceW meeOeke eefo ke=hee kee DeeejCe kejlee
nw lees Jen ve nes peelee nw~ meerlee ves oee keer lees keg keeue uebkee ceW eeeefMele
kejvee he[e~ efJeMJeeefce$e oee& ngS lees heeflele nesvee he[e~ eesiemet$ekeej cenef<e&
helebpeefue Yeer ener kenles nQ les meceeOeeJeghemeiee& JeglLeeves efmee:~
(eesieoMe&ve, 3/37) JeglLeevekeeue ceW efmeefeeB eke nesleer nQ~ Jes JeemleJe
ceW efmeefeeB nQ; efkevleg kewJeueeeefhle kes efuees Gleveer ner ye[er efJeIve nQ efpeleves
keece, eesOe, ueesYe, ceesn Fleeefo~ ieesmJeeceer leguemeeroeme kee Yeer ener efveCe&e nw
esjle eefvLe peeefve Keiejeee~ efyeIve Deveske kejF leye ceeee~~

efjef efmeef esjF yeng YeeF&~ yegefefn ueesYe efoKeeJeefnb DeeF&~~
(jeceeefjleceeveme, 7/117/6-7)
ceeee Deveske efJeIve kejleer nw, $e+efeeB eoeve kejleer nw, eneB leke efke
efme yevee osleer nw~ Ssmeer DeJemLeeJeeuee meeOeke yeieue mes efvekeue Yej peee,
cejCeemeVe jesieer Yeer peer G"siee~ Jen Yeues "erke nes peee, efkevleg meeOeke Gmes
Deheveer osve ceeve yew"s lees ve nes peeesiee~ Ske jesieer kes mLeeve hej npeejeW jesieer Iesj
ueWies, Yepeve-efevleve kee ece DeJe nes peeesiee Deewj GOej yenkeles-yenkeles
eke=efle kee yeengue nes peeesiee~ eefo ue#e otj nw Deewj meeOeke ke=hee kejlee nw lees
ke=hee kee Dekesuee DeeejCe ner meefceefle_pee: meceteer mesvee kees peerle uesiee~
Fmeefuees meeOeke kees hetefle&hee&vle Fmemes meleke& jnvee eeefnes~ oee efyeveg mevle
kemeeF&, oee kejer lees DeeHele DeeF&~ uesefkeve DeOetjer DeJemLee ceW en efJepeeleere
eJe=efe kee ogOe&<e& eese nw~
Fmeer ekeej Deemeefeheer DeMJelLeecee~ me=ef ceW keneR Yeer JemlegDeeW ceW
ueieeJe ner Deemeefe nw~ wle kee DeeejCe esCeeeee& nw~ wle ner Deemeefe kee
pevceoelee nw~ Mee neLe ceW jnles Deeeee& esCe keer ce=leg veneR nes mekeleer Leer, Jen
Depese Les~ YeieJeeve eerke=<Ce ves kene, keewjJe-he#e ceW Ske neLeer kee veece
DeMJelLeecee nw~ Yeerce Gme neLeer kees ceejkej DeMJelLeecee ceeje ieeeSsmee
GodIees<e kejW~ Fme Deefee metevee mes Deeeee& cecee&nle nes efMeefLeue he[ peeeWies~
Gmeer mecee Gvekee Devle kej efoee peee~ Yeerce ves neLeer kees ceej [euee, eeej
efkeee efke DeMJelLeecee ceeje ieee~ Deeeee& esCe ves mecePee efke Gvekee heg$e DeMJelLeecee
ceeje ieee~ Jes efMeefLeue he[ iees, Oeveg<e neLe mes efiej ieee~ Jen nleeMe efveMes
neskej egYetefce ceW yew" iees~ Gvekee ieuee ke ieee~ heg$e ceW DeleefOeke Deemeefe
Gvekeer ce=leg kee keejCe yeveer~ DeMJelLeecee oerIe&peerJeer Lee~ efveJe=efe kes Deefvlece
#eCeeW leke en yeeOee kes he ceW efJeeceeve jnlee nw, Fmeerefuees Decej kenueeee~
efJekeuheheer efJekeCe&~ meeOevee keer GVele DeJemLee ceW efJeefMe keuheveeSB
G"ves ueieleer nQ~ ceve ceW mebkeuhe-efJekeuhe nesves ueielee nw efke mJehe-eeefhle kes
meeLe YeieJeeve keer Deesj mes keewve-meer efmeefeeB, Deueewefkeke MeefeeeB eoeve keer
eLece DeOeee
peeeWieer? YeieJeeve kes efevleve kes mLeeve hej efJeYetefleeeW kee efevleve nesves ueielee nw~
meeOeke keer ef kesJeue kece& hej nesveer eeefnes, Gmes heue keer JeemeveeJeeuee veneR
nesvee eeefnes; efkevleg peye Jen $e+efeeW-efmeefeeW kee efevleve kejves ueielee nw,
en efJekeuhe ner efJekeCe& nw~ es keuheveeSB efJeefMe nQ, efkevleg meeOevee ceW Yeebkej
yeeOeke nQ~
Yececeeer MJeeme ner YetefjeJee nw~ meeOeve kee mlej GVele nesves hej Gmekeer
eMebmee nesves ueieleer nw efke Jen cenelcee nw, efme nw, GmeceW efoJe MeefeeeB nQ,
Gmekes mece#e ueeskeheeue Yeer velecemleke nes peeles nQ~ Fme DeeJeYeeJe, eMeefmle mes
meeOeke emeVe nesves ueies, ieodieo neskej yenkeves ueies en Yececeeer MJeeme ner
YetefjeJee nw~ hetpe iegosJe kee keLeve Lee mebmeej heg<heJe=ef kejs, eMebmee kejs,
efJeMJe peieodieg kens legcnW keg Yeer veneR efceuesiee, jesves kees DeeBmet veneR efceuesiee!
eefo YeieJeeve legcnW meeOeg ken oW lees meye keg hee peeDeesies~ ogefveee kens eens
keYeer ve kens, efhej Yeer legce meJe&mJe eehle kej ueesies~ Fme ekeej meebmeeefjke
eMebmee ceW yen peevee Yececeeer MJeeme nw, ener YetefjeJee nw~ eMebmee Yetefj-Yetefj nw,
DeleefOeke nw, Deeflejbefpele nw; Fmemes meeOevee ceW eeJe (IeeJe, #ee) nesves ueielee
nw~ Demleg, Yececeeer MJeeme YetefjeJee nw~ mebece kee mlej GVele nesves hej Deeeer ngF&
efJeke=efleeeW kes es veece nQ, yeee eJe=efe kes Debie-Gheebie nQ~
Deves e yenJe: Metje ceoLex leepeerefJelee:~~7~~
veeveeMeeenjCee: meJex egefJeMeejoe:~~9~~
Deewj Yeer yengle mes MetjJeerj Deveske MeeeW mes ege cesjs efuees peerJeve keer
DeeMee kees leeiekej eg ceW [s nQ~ meYeer cesjs efuees eeCe leeievesJeeues nQ; efkevleg
Gvekeer keesF& "esme ieCevee veneR nw~ Deye keewve-meer mesvee efkeve YeeJeeW eje megjef#ele
nw? Fme hej kenles nQ
Deheee&hleb leomceekeb yeueb Yeer<ceeefYejef#eleced~~10~~
heee&hleb eflJeocesles<eeb yeueb YeerceeefYejef#eleced~~10~~
Yeer<ce eje jef#ele nceejer mesvee meye ekeej mes Depese nw Deewj Yeerce eje
jef#ele Fve ueesieeW keer mesvee peerleves ceW megiece nw~ heee&hle Deewj Deheee&hle pewmes
efMue Meyo kee eeesie ogeexOeve keer DeeMebkee kees Jee kejlee nw~ Dele: osKevee
nw efke Yeer<ce keewve-meer meee nw, efpeme hej keewjJe efveYe&j kejles nQ leLee Yeerce
keewve-meer meee nw, efpeme hej (owJeer mecheodd) mechetCe& heeC[Je efveYe&j nQ~ ogeexOeve
Deheveer JeJemLee oslee nw efke
Deeves<eg e meJex<eg eLeeYeeieceJeefmLelee:~~10~~
Yeer<cecesJeeefYej#evleg YeJevle: meJe& SJe efn~~11~~
Fmeefuees meye ceeseeX hej Deheveer-Deheveer peien efmLele jnles ngS Deehe ueesie
meye-kes-meye Yeer<ce keer ner meye Deesj mes j#ee kejW~ eefo Yeer<ce peerefJele nQ lees nce
Depese nQ~ Fmeefuees Deehe heeC[JeeW mes ve ue[kej kesJeue Yeer<ce keer ner j#ee kejW~
kewmee eese nw Yeer<ce, pees mJeeb Deheveer j#ee veneR kej hee jne nw, keewjJeeW
kees Gmekeer j#ee-JeJemLee kejveer he[ jner nw? en keesF& yeee eese veneR, Yece
ner Yeer<ce nw~ peye leke Yece peerefJele nw, leye leke efJepeeleere eJe=efeeeB (keewjJe)
Depese nQ~ Depese kee en DeLe& veneR efke efpemes peerlee ner ve pee mekes; yeefuke
Depese kee DeLe& ogpe&e nw, efpemes keef"veeF& mes peerlee pee mekelee nes~
cene Depee mebmeej efjheg peerefle mekeF mees yeerj~~
(jeceeefjleceeveme, 6/80 ke)
eefo Yece meceehle nes peee lees DeefJeee DeefmlelJenerve nes peee~ ceesn
Fleeefo pees DeebefMeke he mes yees Yeer nQ, MeerIe ner meceehle nes peeeWies~ Yeer<ce keer
Fe-ce=leg Leer~ Fe ner Yece nw~ Fe kee Devle Deewj Yece kee efcevee Ske
ner yeele nw~ Fmeer kees mevle keyeerj ves mejuelee mes kene
Fe keeee Fe ceeee, Fe peie Ghepeeee~~
ken keyeerj pes Fe efJeJeefpe&le, leekee heej ve heeee~~
peneB Yece veneR neslee, Jen Deheej Deewj DeJee nw~ Fme Mejerj kes pevce kee
keejCe Fe nw~ Fe ner ceeee nw Deewj Fe ner peieled keer Glheefe kee keejCe
nw~ [meeskeeceele~ (lewefejere Ghe0, yeeevevo yeuueer DevegJeeked 6),
leow#ele yeng meeb epeeesesefle~ (evoesie Ghe0, 6/2/3)] keyeerj
kenles nQ pees FeDeeW mes meJe&Lee jefnle nQ, leekee heej ve heeee Jes Deheej,
Devevle, Demeerce leJe ceW eJesMe hee peeles nQ~ [eeskeecees efve<keece Deehlekeece
eLece DeOeee
Deelcekeecees ve leme eeCee Gleeceefvle yeewJe meved yeeehesefle~

(ye=noejCeke Ghe0, 4/4/6)pees keeceveeDeeW mes jefnle Deelcee ceW efmLej
DeelcemJehe nw, Gmekee keYeer heleve veneR neslee~ Jen yee kes meeLe Ske nes peelee
nw~] DeejcYe ceW FeSB Devevle nesleer nQ Deewj DevleleesielJee hejceelce-eeefhle keer
Fe Mes<e jnleer nw~ peye en Fe Yeer hetjer nes peeleer nw, leye Fe Yeer efce
peeleer nw~ eefo Gmemes Yeer ye[er keesF& Jemleg nesleer lees Deehe Gmekeer Fe DeJeMe
kejles~ peye Gmemes Deeies keesF& Jemleg nw ner veneR lees Fe efkemekeer nesieer? peye
eehle nesves eesie keesF& Jemleg Deeehe ve jn peee lees Fe Yeer mecetue ve nes
peeleer nw Deewj Fe kes efceles ner Yece kee meJe&Lee Devle nes peelee nw~ ener Yeer<ce
keer Fe-ce=leg nw~ Fme ekeej Yeer<ce eje jef#ele nceueesieeW keer mesvee meye ekeej
mes Depese nw~ peye leke Yece nw, leYeer leke DeefJeee kee Yeer DeefmlelJe nw~ Yece
Meevle ngDee lees DeefJeee Yeer meceehle nes peeleer nw~
Yeerce eje jef#ele Fve ueesieeW keer mesvee peerleves ceW megiece nw~ YeeJeheer Yeerce~
YeeJes efJeeles osJe: YeeJe ceW Jen #ecelee nw efke DeefJeefole hejceelcee Yeer efJeefole
nes peelee nw~ YeeJe yeme YeieJeeve megKe efveOeeve kevee YeJeve~
(jeceeefjleceeveme, 7/92Ke) eerke=<Ce ves Fmes ee kenkej mecyeesefOele
efkeee nw~ YeeJe ceW Jen #ecelee nw efke YeieJeeve kees Yeer JeMe ceW kej ueslee nw~ YeeJe
mes ner mechetCe& hegCeceeer eJe=efeeeW kee efJekeeme nw~ en hegCe kee mebj#eke nw~ nw
lees Flevee yeueJeeved efke hejceosJe hejceelcee kees mebYeJe yeveelee nw; efkevleg meeLe ner
Flevee keesceue Yeer nw efke Deepe YeeJe nw lees keue DeYeeJe ceW yeoueles osj veneR
ueieleer~ Deepe Deehe kenles nQ efke cenejepe yengle Des nQ, keue ken mekeles nQ
efke veneR, nceves lees osKee cenejepe Keerj Keeles nQ~
Ieeme heele pees Keele nQ, efleveefn meleeJes keece~~
otOe ceueeF& Keele pes, eflevekeer peeves jece~~
F ceW uesMecee$e Yeer $egef eleerle nesves hej YeeJe [ieceiee peelee nw, hegCeceeer
eJe=efeeeB efJeeefuele nes G"leer nQ, F mes mecyevOe t peelee nw~ Fmeefuees Yeerce
eje jef#ele Fve ueesieeW keer mesvee peerleves ceW megiece nw~ cenef<e& helebpeefue kee Yeer ener
efveCe&e nw me leg oerIe&keeuevewjvlee&melkeejemesefJelees {Yetefce:~
10
(eesieoMe&ve, 1/14) oerIe&keeue leke efvejvlej ee-YeefehetJe&ke efkeee

ngDee meeOeve ner { nes heelee nw~
leme meeveevn<e kegJe=: efheleecen:~~10~~
efmebnveeob efJeveeesew: Meb oOceew eleeheJeeved~~12~~
Fme ekeej Deheves yeueeyeue kee efveCe&e ueskej MebKeOJeefve ngF&~ MebKeOJeefve
hee$eeW kes hejeece keer Iees<eCee nw efke peerleves hej keewve-mee hee$e Deehekees keee
osiee? keewjJeeW ceW Je= eleeheJeeved efheleecen Yeer<ce ves Gme ogeexOeve kes oe ceW n<e&
GlheVe kejles ngS Ge mJej mes efmebnveeo kes meceeve Yeeeo MebKe yepeeee~ efmebn
eke=efle kes YeeeJen henuet kee eleerke nw~ Ieesj pebieue kes veerjJe Skeevle ceW Mesj keer
one[ keeve ceW he[ peee lees jeWies Ke[s nes peeeWies, oe keeBheves ueiesiee, eeefhe
Mesj Deehemes ceerueeW otj nw~ Yee eke=efle ceW neslee nw, hejceelcee ceW veneR; Jen lees
DeYee meee nw~ Yeceheer Yeer<ce eefo efJepeeer neslee nw lees eke=efle kes efpeme YeeejCe
ceW Deehe nQ Gmemes Yeer DeefOeke Yee kes DeeJejCe ceW yeeBOe osiee~ Yee keer Ske hejle
Deewj ye{ peeesieer, Yee kee DeeJejCe Ievee nes G"siee~ en Yece Fmekes Deefleefje
Deewj keg veneR os mekesiee~ Dele: eke=efle mes efveJe=efe ner ievleJe kee ceeie& nw~ mebmeej
ceW eJe=efe lees YeJeeJeer nw, Ieesj DevOekeej keer eee nw~ Fmekes Deeies keewjJeeW keer
keesF& Iees<eCee veneR nw~ keewjJeeW keer Deesj mes keF& yeepes Ske meeLe yepes; efkevleg kegue
efceueekej Jes Yeer Yee ner eoeve kejles nQ, Fmemes DeefOeke keg veneR~ eleske
efJekeej keg-ve-keg Yee lees oslee ner nw, Fmeefuees GvneWves Yeer Iees<eCee keer
lele: Meee Yese&e heCeJeevekeieescegKee:~~10~~
menmewJeeYenvevle me MeyomlegcegueesYeJeled~~13~~
leovevlej Deveske MebKe, veiee[s, {esue Deewj vejefmebIeeefo yeepes Ske meeLe ner
yepes~ Gvekee Meyo Yeer ye[e Yeebkej ngDee~ Yee kee mebeej kejves kes Deefleefje
keewjJeeW keer keesF& Iees<eCee veneR nw~ yeefnceg&Keer efJepeeleere eJe=efe meHeue nesves hej
ceesnceeer yevOeve Deewj Ievee kej osleer nw~
Deye hegCeceeer eJe=efeeeW keer Deesj mes Iees<eCeeSB ngF, efpeveceW henueer Iees<eCee
eesiesMJej eerke=<Ce keer nw
eLece DeOeee
11
lele: eslewn&eweg&es cenefle mevoves efmLeleew~~10~~

ceeOeJe: heeC[JeewJe efoJeew Meew eoOceleg:~~14~~
Fmekes Ghejevle MJesle Iees[eW mes ege (efpeveceW uesMecee$e keeefuecee, oes<e veneR
nw MJesle meeefJeke, efvece&uelee kee eleerke nw) cenefle mevoves ceneved jLe hej
yew"s ngS eesiesMJej eerke=<Ce Deewj Depeg&ve ves Yeer Deueewefkeke MebKe yepeees~ Deueewefkeke
kee DeLe& nw, ueeskeeW mes hejs~ ce=legueeske, osJeueeske, yeeueeske, peneB leke pevcecejCe kee Yee nw Gve mecemle ueeskeeW mes hejs heejueewefkeke, heejceeefLe&ke efmLeefle
eoeve kejves keer Iees<eCee eesiesMJej eerke=<Ce keer nw~ meesves, eeBoer ee kee" kee jLe
veneR; jLe Deueewefkeke, MebKe Deueewefkeke, Dele: Iees<eCee Yeer Deueewefkeke ner nw~
ueeskeeW mes hejs Skecee$e yee nw, meerOee Gmemes mecheke& mLeeefhele kejeves keer Iees<eCee
nw~ Jes kewmes en efmLeefle eoeve kejWies?
heeepeveb <eerkesMees osJeoeb Oeveee:~~10~~
heewC[^b oOceew ceneMeb Yeercekecee& Je=keesoj:~~15~~
<eerkesMe: pees oe kes meJe&%eelee nQ, Gve eerke=<Ce ves heeepeve
MebKe yepeeee~ heeBeeW %eevesefveeW kees hebe levcee$eeDeeW (Meyo, mheMe&, he, jme,
ievOe) kes jmeeW mes meceskej Deheves peve (Yee) keer esCeer ceW {eueves keer Iees<eCee
keer~ efJekejeue he mes yenkeleer ngF& FefveeW kees meceskej GvnW Deheves mesJeke keer
esCeer ceW Ke[e kej osvee oe mes esjke meoddieg keer osve nw~ eerke=<Ce Ske eesiesMJej,
meoddieg Les~ efMe<emlesnced YeieJeved! ceQ Deehekee efMe<e ntB~ yeee efJe<eeJemlegDeeW kees es[kej Oeeve ceW F kes Deefleefje otmeje ve osKeW, otmeje ve megveW, ve
otmejs kee mheMe& kejW, en meoddieg kes DevegYeJe-mebeej hej efveYe&j kejlee nw~
osJeoeb Oeve_pee: owJeer mecheefe kees DeOeerve kejvesJeeuee Devegjeie ner
Depeg&ve nw~ F kes Deveghe ueieeJe efpemeceW efJejn, Jewjeie, Deegheele nes, ieoieo
efieje veeve yen veerje~ (jeceeefjleceeveme, 3/15/11) jesceebe nes, F
kes Deefleefje Deve efJe<ee-Jemleg kee uesMecee$e kejeJe ve nesves heees, Gmeer kees
Devegjeie kenles nQ~ eefo en meHeue neslee nw lees hejceosJe hejceelcee ceW eJesMe
efoueevesJeeueer owJeer mecheod hej DeeefOehele eehle kej ueslee nw~ Fmeer kee otmeje veece
Oevebpee Yeer nw~ Ske Oeve lees yeenjer mecheefe nw efpememes Mejerj-efveJee&n keer JeJemLee
12
nesleer nw, Deelcee mes Fmekee keesF& mecyevOe veneR nw~ Fmemes hejs efmLej Deeeflceke
mecheefe ner efvepe mecheefe nw~ ye=noejCekeesheefve<eod ceW ee%eJeukee ves cew$eseer kees
ener mecePeeee efke Oeve mes mecheVe he=LJeer kes mJeeefcelJe mes Yeer Dece=lelJe keer eeefhle
veneR nes mekeleer~ Gmekee Gheee Deeeflceke mecheefe nw~
Yeeeveke kece&Jeeues Yeercemesve ves heewC[^ DeLee&led eerefle veeceke ceneMebKe
yepeeee~ YeeJe kee Goddiece Deewj efveJeeme-mLeeve oe nw, Fmeefuees Fmekee veece
Je=keesoj nw~ Deehekee YeeJe, ueieeJe yees ceW neslee nw; efkevleg Jemlegle: Jen ueieeJe
Deehekes oe ceW nw pees yees ceW peekej cetle& neslee nw~ en YeeJe DeLeen Deewj
ceneved yeueMeeueer nw~ Gmeves eerefle veeceke ceneMebKe yepeeee~ YeeJe ceW ner eerefle
efveefnle nw, Fmeerefuees Yeerce ves heewC[^ (eerefle) veeceke ceneMebKe yepeeee~ YeeJe
ceneved yeueJeeved nw; efkevleg eerefle-mebeej kes ceeOece mes~
nefj yeeheke meye&$e meceevee~ esce leW eie neseEn ceQ peevee~~
(jeceeefjleceeveme, 1/184/5)
DevevleefJepeeb jepee kegvleerheg$ees egefOeefj:~~10~~
vekegue: menosJee megIees<eceefCeheg<hekeew~~16~~
kegvleerheg$e jepee egeOf eefj ves DevevleefJepee veeceke MebKe yepeeee~ kee&Jeheer
kegvleer Deewj Oece&heer egefOeefj~ Oece& hej efmLejlee jnsieer lees DevevleefJepeeced
Devevle hejceelcee ceW efmLeefle efoueeesiee~ egs efmLej: me: egefOeefj:~ eke=efle-heg<e
#es$e-#es$e%e kes mebIe<e& ceW efmLej jnlee nw, ceneved og:Ke mes Yeer efJeeefuele veneR neslee
lees Ske efove pees Devevle nw, efpemekee Devle veneR nw Jen nw hejceleJe hejceelcee,
Gme hej efJepee efouee oslee nw~
efveeceheer vekegue ves megIees<e veeceke MebKe yepeeee~ peeW-peeW efveece
GVele nesiee, DeMegYe kee Meceve neslee peeesiee, MegYe Ieesef<ele neslee peeesiee~ melmebieheer
menosJe ves ceefCeheg<heke veeceke MebKe yepeeee~ ceveeref<eeeW ves eleske eeme kees
yengcetue ceefCe keer meb%ee oer nw nerje pewmeer mJeeBme yeeleeW ceW yeerleer peee~
(efyevog) Ske melmebie lees Jen nw pees Deehe melheg<eeW keer JeeCeer mes megveles nQ;
efkevleg eLeeLe& melmebie Deevleefjke nw~ eerke=<Ce kes Devegmeej Deelcee ner mele nw,
meveeleve nw~ efee meye Deesj mes efmecekej Deelcee keer mebiele kejves ueies, ener
eLece DeOeee
13
JeemleefJeke melmebie nw~ en melmebie efevleve, Oeeve Deewj meceeefOe kes DeYeeme mes
mecheVe neslee nw~ peeW-peeW mele kes meeefVeOe ceW megjle efkeleer peeesieer, leeW-leeW
Ske-Ske MJeeme hej efveeb$eCe efceuelee peeesiee, cevemeefnle FefveeW kee efvejesOe neslee
peeesiee~ efpeme efove meJe&Lee efvejesOe nesiee, Jemleg eehle nes peeesieer~ Jeeeev$eeW keer
lejn efee kee Deelcee kes mJej-ceW-mJej efceueekej mebiele kejvee ner melmebie nw~
yeeeceefCe ke"esj nw, efkevleg MJeemeceefCe heg<he mes Yeer keesceue nw~ heg<he lees
efJekeefmele nesves ee tves hej kegcnueelee nw; efkevleg Deehe Deieues MJeeme leke
peerefJele jnves keer ieejCer veneR os mekeles~ efkevleg melmebie meHeue nesves hej eleske
MJeeme hej efveeb$eCe efoueekej hejce ue#e keer eeefhle keje oslee nw~ Fmekes Deeies
heeC[JeeW keer keesF& Iees<eCee veneR nw; efkevleg eleske meeOeve keg-ve-keg efvece&uelee
kes heLe ceW otjer lee kejelee nw~ Deeies kenles nQ
keeMee hejces<Jeeme: efMeKeC[er e cenejLe:~~17~~
Oe=egce>es efJejee meeleefkeeehejeefpele:~~17~~
keeeeheer keeMeer~ heg<e peye meye Deesj mes cevemeefnle FefveeW kees meceskej
keeee ceW ner kesefvle kejlee nw, lees hejces<Jeeme: hejce F&Me ceW Jeeme kee
DeefOekeejer nes peelee nw~ hejce F&Me ceW Jeeme efoueeves ceW me#ece keeee ner keeMeer nw~
keeee ceW ner hejce F&Me kee efveJeeme nw~ hejces<Jeeme kee DeLe& es Oeveg<eJeeuee veneR
yeefuke hejceF&MeJeeme nw~
efMeKee-met$e kee leeie ner efMeKeC[er nw~ Deepekeue ueesie efmej kes yeeue
kee uesles nQ Deewj met$e kes veece hej ieues keer pevesT ne uesles nQ, Deefive peueevee
es[ osles nQ, nes ieee mebveeme Gvekee~ veneR, Jemlegle: efMeKee ue#e kee eleerke nw,
efpemes Deehekees heevee nw Deewj met$e nw mebmkeejeW kee~ peye leke Deeies hejceelcee kees
heevee Mes<e nw, heers mebmkeejeW kee met$eheele ueiee ngDee nw, leye leke leeie kewmee?
mebveeme kewmee? DeYeer lees euevesJeeues heefLeke nQ~ peye eehleJe eehle nes peee,
heers ueies ngS mebmkeejeW keer [esj ke peee, Ssmeer DeJemLee ceW Yece meJe&Lee Meevle
nes peelee nw~ Fmeefuees efMeKeC[er ner Yeceheer Yeer<ce kee efJeveeMe kejlee nw~
efMeKeC[er efevleve-heLe keer efJeefMe eesielee nw, cenejLeer nw~
14
Oe=egce>: { Deewj Deeue ceve leLee efJeje: meJe&$e efJejed F&MJej

kee emeej osKeves keer #ecelee Fleeefo owJeer mecheod kes ecegKe iegCe nQ~ meeefJekelee
ner meeleefke nw~ mele kes efevleve keer eJe=efe DeLee&led meeefJekelee eefo yeveer nw lees
keYeer efiejeJe veneR Deeves heeesieer~ Fme mebIe<e& ceW hejeefpele veneR nesves osieer~
gheoes ewheoseee meJe&Me: he=efLeJeerheles~~10~~
meewYee ceneyeeng: MeevoOceg: he=Lekehe=Leked~~18~~
Deeue heooeeke gheo Deewj Oeeveheer ewheoer kes heeBeeW heg$e meoelee,
Jeelmeue, ueeJeCe, meewcelee, efmLejlee Fleeefo meeOeve ceW ceneved meneeke cenejLeer
nQ leLee ye[er YegpeeJeeuee DeefYeceveg Fve meyeves he=Leked-he=Leked MebKe yepeees~ Yegpee
keee&-#es$e kee eleerke nw~ peye ceve Yee mes jefnle nes peelee nw lees Gmekeer hengBe
otj leke nes peeleer nw~
ns jepeved! Fve meyeves Deueie-Deueie MebKe yepeees~ keg-ve-keg otjer
meYeer lee kejeles nQ~ Fvekee heeueve DeeJeMeke nw, Fmeefuees Fvekes veece efieveees~
Fmekes Deefleefje keg otjer Ssmeer Yeer nw pees ceve-yegef mes hejs nw, YeieJeeve mJeeb ner
Devle:kejCe ceW efJejepekej lee kejeles nQ~ FOej ef yevekej Deelcee mes Ke[s nes
peeles nQ Deewj meeceves mJeeb Ke[s neskej Dehevee heefjee keje uesles nQ~
me Iees<ees Oeele&je<êCeeb oeeefve Jeoejeled~~10~~
veYee he=efLeJeeR ewJe legceguees Jevegveeoeved~~19~~
Gme Ieesj Meyo ves DeekeeMe Deewj he=LJeer kees Yeer Meyoeeceeve kejles ngS
Oe=leje^-heg$eeW kes oe efJeoerCe& kej efoes~ mesvee lees heeC[JeeW keer Deesj Yeer Leer,
efkevleg oe efJeoerCe& ngS Oe=leje^-heg$eeW kes~ Jemlegle: heeepeve, owJeer Meefe hej
DeeefOehele, Devevle hej efJepee, DeMegYe kee Meceve Deewj MegYe keer Iees<eCee OeejeJeener
nesves ueies lees keg#es$e, Deemegjer mecheodd, yeefnceg&Keer eJe=efeeeW kee oe efJeoerCe& nes
peeesiee~ Gvekee yeue Mevew:-Mevew: #eerCe nesves ueielee nw~ meJe&Lee meHeuelee efceueves
hej ceesnceeer eJe=efeeeB meJe&Lee Meevle nes peeleer nQ~
DeLe JeJeefmLeleevdJee Oeele&jeêvkeefheOJepe:~~20~~
eJe=es Mem$emecheeles Oevegece heeC[Je:~~20~~
<eerkesMeb leoe Jeekeeefceoceen cenerheles~~10~~
eLece DeOeee
15
Depeg&ve GJeee
mesveeesYeeesce&Oes jLeb mLeehee cesegle~~21~~
mebeceheer mebpee ves De%eeve mes DeeJe=e ceve kees mecePeeee efke ns jepeved!
Fmekes Ghejevle keefheOJepe: Jewjeieheer nvegceeve, Jewjeie ner OJepe nw efpemekee
(OJepe je^ kee eleerke ceevee peelee nw~ keg ueesie kenles nQ OJepee ebeue Leer,
Fmeefuees keefheOJepe kene ieee~ efkevleg veneR, eneB keefhe meeOeejCe yevoj veneR
mJeeb nvegceeve Les, efpevneWves ceeve-Deheceeve kee nveve efkeee Lee mece ceeefve
efvejeoj Deeojner~ (ceeveme, 7/13/vo) eke=efle keer osKeer-megveer JemlegDeeW
mes, efJe<eeeW mes jeie kee leeie ner Jewjeie nw~ Dele: Jewjeie ner efpemekeer OJepee nw)
Gme Depeg&ve ves JeJeefmLele he mes Oe=leje^-heg$eeW kees Ke[s osKekej Mee eueves keer
leweejer kes mecee Oeveg<e G"ekej ef<ekesMecedpees oe kes meJe&%eelee nQ, Gve
eesiesMJej eerke=<Ce mes en Jeeve kene ns Deegle! (pees keYeer egle veneR
neslee) cesjs jLe kees oesveeW mesveeDeeW kes yeere Ke[e keefjes~ eneB meejLeer kees efoee
ieee DeeosMe veneR, F (meoddieg) mes keer ieeer eeLe&vee nw~ efkemeefuees Ke[e kejW?
eeJeosleeefVejer#esnb eeskeeceeveJeefmLeleeved~~22~~
kewce&ee men eesJeceefmcevjCemecegeces~~22~~
peye leke ceQ Fve efmLele ngS eg keer keeceveeJeeueeW kees Deer ekeej ossKe
ve uetB efke Fme eg kes Geesie ceW cegPes efkeve-efkeve kes meeLe eg kejvee eesie nw
Fme eg-Jeeheej ceW cegPes efkeve-efkeve kes meeLe eg kejvee nw~
eeslmeceeveeveJes#esnb e Sles$e meceeielee:~~10~~
Oeele&je^me ogyeg&seg&s efeeefekeer<e&Je:~~23~~
ogyeg&ef ogeexOeve kee eg ceW keueeCe eenvesJeeues pees-pees jepee ueesie Fme
mesvee ceW Deees nQ, Gve eg kejvesJeeueeW kees ceQ osKetBiee, Fmeefuees Ke[e kejW~
ceesnheer ogeexOeve~ ceesnceeer eJe=efeeeW kee keueeCe eenvesJeeues pees-pees jepee
Fme eg ceW Deees nQ, Gvekees ceQ osKe uetB~
meee GJeee
SJecegees <eerkesMees ieg[ekesMesve Yeejle~~10~~
mesveeesYeeesce&Oes mLeeheefelJee jLeesececed~~24~~
16
Yeer<ceesCeecegKele: meJex<eeb e ceneref#eleeced~~10~~

GJeee heeLe& heMewleevmeceJesleevkegefveefle~~25~~
mebpee yeesuee efveepeeer Depeg&ve eje Fme ekeej kens peeves hej oe kes
%eelee eerke=<Ce ves oesveeW mesveeDeeW kes yeere Yeer<ce, esCe Deewj ceneref#eleeced
Mejerjheer he=LJeer hej DeefOekeej peceees ngS mechetCe& jepeeDeeW kes yeere Gece jLe
kees Ke[e kejkes kene heeLe&! Fve Fkedd"s ngS keewjJeeW kees osKe~ eneB Gece jLe
meesves-eeBoer kee jLe veneR nw~ mebmeej ceW Gece keer heefjYee<ee veMJej kes eefle
Devegketuelee-eefleketuelee mes keer peeleer nw~ en heefjYee<ee DehetCe& nw~ pees nceejs
Deelcee, nceejs mJehe kee meowJe meeLe os, Jener Gece nw~ efpemekes heers Devegece
ceefuevelee ve nes~
le$eeheMeeflmLeleevheeLe&: efheleveLe efheleeceneved~~26~~
Deeeeee&vceelegueevYeelevheg$eevheew$eevmeKeeRmleLee~~26~~
eMegjevmegoewJe
mesveeesYeeesjefhe~~26~~
Fmekes Ghejevle Deetke ue#eJeeues, heeefLe&Je Mejerj kees jLe yeveevesJeeues heeLe&
ves Gve oesveeW mesveeDeeW ceW efmLele efhelee kes YeeFeeW kees, efheleeceneW kees, DeeeeeeX kees,
ceeceeDeeW kees, YeeFeeW kees, heg$eeW kees, heew$eeW kees, efce$eeW kees, MJemegjeW kees Deewj megoeW
kees osKee~
oesveeW mesveeDeeW ceW Depeg&ve kees kesJeue Dehevee heefjJeej, ceecee kee heefjJeej,
memegjeue kee heefjJeej, megod Deewj ieggpeve efoKeeeer he[s~ ceneYeejlekeeue keer
ieCevee kes Devegmeej De"ejn De#eewefnCeer ueieYeie eeueerme ueeKe kes meceke#e neslee
nw; efkevleg eeefuele ieCevee kes Devegmeej De"ejn De#eewefnCeer mee{s : Dejye kes
ueieYeie neslee nw, pees Deepe kes efJeMJe keer pevemebKee kes meceke#e nw~ Fleves cee$e kes
efuees eoe-keoe efJeMJemlej hej DeeJeeme SJeb Keee-mecemee yeve peeleer nw~ Flevee
ye[e pevemecetn Depeg&ve kes leerve-eej efjMlesoejeW kee heefjJeej cee$e Lee~ keee Flevee ye[e
Yeer efkemeer kee heefjJeej neslee nw? keoeefhe veneR! en oe-osMe kee efe$eCe nw~
leevmeceer#e me keewvlese: meJee&vyevOetveJeefmLeleeved~~27~~
ke=heee hejeeefJe<es efJe<eeroefVeoceyeJeerled~~27~~
eLece DeOeee
17
Fme ekeej Ke[s ngS Gve mechetCe& yevOegDeeW kees osKekej Delevle keCee mes
DeeJe=e Jen kegvleerheg$e Depeg&ve Meeske kejlee ngDee yeesuee~ Depeg&ve Meeske kejves ueiee;
keeeWefke Gmeves osKee efke en meye lees Dehevee heefjJeej ner nw, Dele: yeesuee
Depe&gve GJeee
dJesceb mJepeveb ke=<Ce egeglmegb mecegheefmLeleced~~28~~
meeroefvle cece iee$eeefCe cegKeb e heefjMeg<eefle~~10~~
JesheLege Mejerjs ces jescen<e&e peeeles~~29~~
ns ke=<Ce! eg keer FeJeeues Ke[s ngS Fme mJepeve-mecegoee kees osKekej
cesjs Debie efMeefLeue ngS peeles nQ, cegKe metKee peelee nw Deewj cesjs Mejerj ceW keche leLee
jesceee nes jne nw~ Flevee ner veneR
ieeC[erJeb ebmeles nmleeJekeewJe heefjoeles~~10~~
ve e MekeveesceJemLeelegb YeceleerJe e ces ceve:~~30~~
neLe mes ieeC[erJe efiejlee nw, lJeee Yeer peue jner nw~ Depeg&ve kees pJej-mee
nes Deeee~ meblehle nes G"e efke en kewmee eg nw efpemeceW mJepeve ner Ke[s nQ?
Depeg&ve kees Yece nes ieee~ Jen kenlee nw Deye ceQ Ke[e jn heeves ceW Yeer Deheves kees
DemeceLe& hee jne ntB, Deye Deeies osKeves keer meeceLe& veneR nw~
efveefceeeefve e heMeeefce efJehejerleeefve kesMeJe~~31~~
ve e eseesvegheMeeefce nlJee mJepeveceenJes~~31~~
ns kesMeJe! Fme eg kee ue#eCe Yeer efJehejerle ner osKelee ntB~ eg ceW Deheves
kegue kees ceejkej hejcekeueeCe Yeer veneR osKelee ntB~ kegue kees ceejves mes keueeCe
kewmes nesiee?
ve kee*d#es efJepeeb ke=<Ce ve e jepeb megKeeefve e~~10~~
eEke vees jepesve ieesefJevo eEke YeesiewpeeaefJelesve Jee~~32~~
mechetCe& heefjJeej eg kes cegneves hej nw~ FvnW eg ceW ceejkej efJepee,
efJepee mes efceuevesJeeuee jepe Deewj jepe mes efceuevesJeeuee megKe Depeg&ve kees veneR
eeefnes~ Jen kenlee nw ke=<Ce! ceQ efJepee veneR eenlee~ jepe leLee megKe Yeer veneR
eenlee~ ieesefJevo! nceW jepe ee Yeesie DeLeJee peerJeve mes Yeer keee eeespeve nw?
keeeW? Fme hej kenlee nw
18
es<eeceLex kee*def#eleb vees jepeb Yeesiee: megKeeefve e~~10~~

le FcesJeefmLelee egs eeCeebmlekelJee Oeveeefve e~~33~~
nceW efpevekes efuees jepe, Yeesie Deewj megKeeefoke Fefle nQ, Jes ner heefjJeej
peerJeve keer DeeMee leeiekej eg kes cewoeve ceW Ke[s nQ~ nceW jepe Fefle Lee lees
heefjJeej kees ueskej; Yeesie, megKe Deewj Oeve keer efheheemee Leer lees mJepeve Deewj heefjJeej
kes meeLe GvnW Yeesieves keer Leer~ efkevleg peye meye-kes-meye eeCeeW keer DeeMee leeiekej
Ke[s nQ lees cegPes megKe, jepe ee Yeesie veneR eeefnes~ en meye FvneR kes efuees efee
Les~ Fvemes Deueie nesves hej nceW Fvekeer DeeJeMekelee veneR nw~ peye leke heefjJeej
jnsiee, leYeer leke es JeemeveeSB Yeer jnleer nQ~ Peeshe[er ceW jnvesJeeuee Yeer Deheves
heefjJeej, efce$e Deewj mJepeve kees ceejkej efJeMJe kee meeceepe mJeerkeej veneR
kejsiee~ Depeg&ve Yeer ener kenlee nw efke nceW Yeesie efee Les, efJepee efee Leer; efkevleg
efpevekes efuees Leer, peye Jes ner veneR jnWies lees YeesieeW mes keee eeespeve? Fme eg ceW
ceejvee efkemes nw?
Deeeeee&: efhelej: heg$eemleLewJe e efheleecene:~~10~~
ceeleguee: eMegje: heew$ee: Meeuee: mecyeefvOevemleLee~~34~~
Fme eg ceW Deeeee&, leeT- eees, ue[kes Deewj Fmeer ekeej oeoe, ceecee,
MJemegj, heesles, meeues leLee mecemle mecyevOeer ner nQ~
SleeVe nvlegefceeefce Iveleesefhe ceOegmetove~~10~~
Deefhe $ewueeskeejepeme nslees: efkeb veg cenerke=les~~35~~
ns ceOegmetove! cegPes ceejves hej Yeer DeLeJee leerveeW ueeskeeW kes jepe kes efuees
Yeer ceQ Fve meyekees ceejvee veneR eenlee, efHej he=LJeer kes efuees kenvee ner keee nw?
De"ejn De#eewefnCeer mesvee ceW Depeg&ve kees Dehevee heefjJeej ner efoKeeeer he[e~
Fleves DeefOeke mJepeve JeemleJe ceW keee nQ? Jemlegle: Devegjeie ner Depeg&ve nw~ Yepeve
kes DeejcYe ceW eleske Devegjeieer kes mece#e ener mecemee jnleer nw~ meYeer eenles nQ
efke Jes Yepeve kejW, Gme hejcemele kees hee ueW; efkevleg efkemeer DevegYeJeer meoddieg kes
mebj#eCe ceW keesF& Devegjeieer peye #es$e-#es$e%e kes mebIe<e& kees mecePelee nw efke Gmes
efkevemes ue[vee nw, lees Jen nleeMe nes peelee nw~ Jen eenlee nw efke Gmekes efhelee kee
heefjJeej, memegjeue kee heefjJeej, ceecee kee heefjJeej, megod, efce$e Deewj iegpeve meeLe
eLece DeOeee
19
jnW, meYeer megKeer jnW Deewj Fve meyekeer JeJemLee kejles ngS Jen hejceelce-mJehe
keer eeefhle Yeer kej ues~ efkevleg peye Jen mecePelee nw efke DeejeOevee ceW Deemej nesves
kes efuees heefjJeej es[vee nesiee, Fve mecyevOeeW kee ceesn meceehle kejvee nesiee lees
Jen DeOeerj nes G"lee nw~
hetpe cenejepe peer kene kejles Les cejvee Deewj meeOeg nesvee yejeyej nw~
meeOeg kes efuees me=ef ceW otmeje keesF& peerefJele nw Yeer; efkevleg IejJeeueeW kes veece hej
keesF& veneR nw~ eefo keesF& nw lees ueieeJe nw, ceesn meceehle keneB ngDee? peneB leke
ueieeJe nw Gmekee hetCe& leeie, Gme ueieeJe kes menDeefmlelJe efceves hej ner Gmekeer
efJepee nw~ Fve mecyevOeeW kee emeej ner lees peieled nw, DeveLee peieled ceW nceeje keee
nw? legueefmeoeme ken efeo-efyeueeme peie yetPele yetPele yetPew~
(efJeveeheef$ekee, 124) ceve kee emeej ner peieled nw~ eesiesMJej eerke=<Ce ves Yeer
ceve kes emeej kees ner peieled kenkej mecyeesefOele efkeee nw~ efpemeves Fmekes eYeeJe
kees jeske efueee, Gmeves ejeej peieled ner peerle efueee FnwJe lewe|pele: meieex
es<eeb meeces efmLeleb ceve:~ (ieerlee, 5/19)
kesJeue Depeg&ve ner DeOeerj Lee, Ssmeer yeele veneR nw~ Devegjeie meyekes oe ceW
nw~ eleske Devegjeieer DeOeerj neslee nw, Gmes mecyevOeer eeo Deeves ueieles nQ~ henues
Jen meeselee Lee efke Yepeve mes keg ueeYe nesiee lees es meye megKeer neWies~ Fvekes meeLe
jnkej Gmes YeesieWies~ peye es meeLe ner veneR jnWies lees megKe ueskej keee kejWies?
Depeg&ve keer ef jepemegKe leke ner meerefcele Leer~ Jen ef$eueeskeer kes meeceepe kees ner
megKe keer hejekeee mecePelee Lee~ Fmekes Deeies Yeer keesF& mele nw, Fmekeer peevekeejer
Depeg&ve kees DeYeer veneR nw~
efvenle Oeele&jeêVe: kee eerefle: meeppeveeo&ve~~10~~
heehecesJeeeesomceevnlJewleeveeleleeefeve: ~~36~~
ns peveeo&ve! Oe=leje^ kes heg$eeW kees ceejkej Yeer nceW keee emeVelee nesieer?
peneB Oe=leje^ DeLee&led Oe=lee kee je^ nw, Gmemes GlheVe ceesnheer ogeexOeve Fleeefo
kees ceejkej Yeer nceW keee emeVelee nesieer? Fve DeeleleeefeeeW kees ceejkej nceW heehe
ner lees ueiesiee~ pees peerJeveeeheve kes leg ueeYe kes efuees Deveerefle Deheveelee nw, Jen
Deeleleeeer kenueelee nw; efkevleg Jemlegle: Fmemes Yeer ye[e Deeleleeeer Jen nw, pees
20
Deelcee kes heLe ceW DeJejesOe GlheVe kejlee nw~ DeelceoMe&ve ceW yeeOeke keece, eesOe,
ueesYe, ceesn Deeefo kee mecetn ner Deeleleeeer nw~
lemceeVeene& Jeeb nvlegb Oeele&jeêvmJeyeevOeJeeved~~10~~
mJepeveb efn keLeb nlJee megefKeve: meece ceeOeJe~~37~~
Fmemes ns ceeOeJe! Deheves yeevOeJe Oe=leje^ kes heg$eeW kees ceejves kes efuees nce
eesie veneR nQ~ mJe-yeevOeJe kewmes? Jes lees Me$eg Les ve! Jemlegle: Mejerj kes efjMles
De%eeve mes GlheVe nesles nQ~ en ceecee nQ, memegjeue nw, mJepeve-mecegoee nw en meye
De%eeve ner lees nw~ peye Mejerj ner veMJej nw, leye Fmekes efjMles ner keneB jnWies? ceesn
nw leYeer leke megod nQ, nceeje heefjJeej nw, nceejer ogefveee nw~ ceesn veneR lees keg Yeer
veneR~ Fmeerefuees Jes Me$eg Yeer Depeg&ve kees mJepeve efoKeeeer he[s~ Jen kenlee nw efke
Deheves keggcye kees ceejkej nce kewmes megKeer neWies? eefo De%eeve Deewj ceesn ve jns lees
keggcye kee DeefmlelJe ve nes~ en De%eeve %eeve kee esjke Yeer nw~ Yele=&nefj, leguemeer
Fleeefo Deveske cenevegYeeJeeW kees Jewjeie keer esjCee helveer mes efceueer, lees keesF& meewlesueer
ceeB kes JeJenej mes efKeVe neskej Jewjeie-heLe hej Deemej ngDee efoKeeeer oslee nw~
eehesles ve heMeefvle ueesYeeshenleesleme:~~10~~
kegue#eeke=leb oes<eb efce$eesns e heelekeced~~38~~
eeefhe ueesYe mes Yeefee ngS es ueesie kegueveeMe kes oes<e Deewj efce$eesn kes
heehe kees veneR osKeles nQ, en Gvekeer keceer nw; efHej Yeer
keLeb ve %esecemceeefYe: heeheeomceeefVeJee|lelegced~~10~~
kegue#eeke=leb oes<eb eheMeefpe&veeo&ve~~39~~
ns peveeo&ve! kegueveeMe mes nesvesJeeues oes<eeW kees peevevesJeeues nceueesieeW kees
Fme heehe mes nves kes efuees keeeW veneR efJeeej kejvee eeefnes? ceQ ner heehe kejlee
ntB, Ssmeer yeele veneR, Deehe Yeer Yetue kejves pee jns nQ eerke=<Ce hej Yeer Deejeshe
ueieeee~ DeYeer Jen mecePe ceW Deheves kees eerke=<Ce mes kece veneR ceevelee~ eleske
veee meeOeke meoddieg keer MejCe peeves hej Fmeer ekeej leke& kejlee nw Deewj Deheves
kees peevekeejer ceW kece veneR mecePelee~ ener Depeg&ve Yeer kenlee nw efke es Yeues ve
mecePeW, efkevleg nce-Deehe lees mecePeoej nQ~ kegueveeMe kes oes<eeW hej nceW efJeeej
kejvee eeefnes~ kegueveeMe ceW oes<e keee nw?
eLece DeOeee
21
kegue#ees eCeMeefvle kegueOecee&: meveelevee:~~10~~

Oecex ves kegueb ke=lmveceOeceexefYeYeJelegle~~40~~
kegue kes veeMe nesves mes meveeleve kegueOece& ve nes peeles nQ~ Depeg&ve kegueOece&,
kegueeeej kees ner meveeleve-Oece& mecePe jne Lee~ Oece& kes veeMe nesves hej mechetCe&
kegue kees heehe Yeer yengle oyee ueslee nw~
DeOecee&efYeYeJeelke=<Ce eog<eefvle kegueefee:~~31~~
eer<eg ogemeg Jee<Cexe peeeles JeCe&mej:~~41~~
ns ke=<Ce! heehe kes DeefOeke ye{ peeves mes kegue keer efeeeB otef<ele nes peeleer
nQ~ ns Jee<Cexe! efeeeW kes otef<ele nesves hej JeCe&mebkej GlheVe neslee nw~ Depeg&ve keer
ceevelee Leer efke kegue keer efeeeW kes otef<ele nesves mes JeCe&mebkej neslee nw; efkevleg
eerke=<Ce ves Fmekee KeC[ve kejles ngS Deeies yeleeee efke ceQ DeLeJee mJehe ceW
efmLele ceneheg<e eefo DeejeOevee-ece ceW Yece GlheVe kej oW, leye JeCe&mebkej neslee
nw~ JeCe&mebkej kes oes<eeW hej Depeg&ve ekeeMe [euelee nw
mejes vejkeeewJe kegueIveeveeb kegueme e~~10~~
heleefvle efhelejes es<eeb ueghleefheC[esokeefeee:~~42~~
JeCe&mebkej kegueIeeefleeeW Deewj kegue kees vejke ceW ues peeves kes efuees ner neslee
nw~ ueghle ngF& efheC[esoke efeeeJeeues Fvekes efhelej ueesie Yeer efiej peeles nQ~ Jele&ceeve
ve nes peelee nw, Deleerle kes efhelej efiej peeles nQ Deewj YeefJe<eJeeues Yeer efiejWies~ Flevee
ner veneR,
oes<ewjslew: kegueIveeveeb JeCe&mejkeejkew:~~10~~
Glmeeevles peeefleOecee&: kegueOecee&e Meeelee:~~43~~
Fve JeCe&mebkejkeejke oes<eeW mes kegue Deewj kegueIeeefleeeW kes meveeleve kegueOece&
Deewj peeefleOece& ve nes peeles nQ~ Depe&gve ceevelee Lee efke kegueOece& meveeleve nw,
kegueOece& ner MeeMJele nw~ efkevleg eerke=<Ce ves Fmekee KeC[ve efkeee Deewj Deeies
yeleeee efke Deelcee ner meveeleve-MeeMJele Oece& nw~ JeemleefJeke meveeleve-Oece& kees
peeveves mes henues ceveg<e Oece& kes veece hej efkemeer-ve-efkemeer ef{ kees peevelee nw~
"erke Fmeer ekeej Depeg&ve Yeer peevelee nw, pees eerke=<Ce kes MeyoeW ceW Ske ef{ nw~
22
GlmeVekegueOecee&Ceeb ceveg<eeCeeb peveeo&ve~~10~~

vejkesefveeleb Jeemees YeJeleerlevegMegegce~~44~~
ns peveeo&ve! ve ngS kegueOece&Jeeues ceveg<eeW kee Devevlekeeue leke vejke ceW
Jeeme neslee nw, Ssmee nceves megvee nw~ kesJeue kegueOece& ner veneR ve neslee, yeefuke
MeeMJele-meveeleve Oece& Yeer ve nes peelee nw~ peye Oece& ner ve nes ieee, leye Ssmes
heg<e kee Devevlekeeue leke vejke ceW efveJeeme neslee nw, Ssmee nceves megvee nw~ osKee
veneR, megvee nw~
Denes yele cenlheeheb keleg JeJeefmelee Jeeced~~10~~
eepemegKeueesYesve nvlegb mJepevecegelee:~~45~~
Denes! Meeske nw efke nceueesie yegefceeved neskej Yeer ceneved heehe kejves kees leweej
ngS nQ~ jepe Deewj megKe kes ueesYe mes Deheves kegue kees ceejves kes efuees Gele ngS nQ~
DeYeer Depeg&ve Deheves kees kece %eelee veneR mecePelee~ DeejcYe ceW eleske
meeOeke Fmeer ekeej yeesuelee nw~ cenelcee yeg kee keLeve nw efke ceveg<e peye DeOetjer
peevekeejer jKelee nw lees Deheves kees ceneved %eeveer mecePelee nw Deewj peye DeeOes mes Deeies
keer peevekeejer neefmeue kejves ueielee nw lees Deheves kees ceneved cetKe& mecePelee nw~
"erke Fmeer ekeej Depeg&ve Yeer Deheves kees %eeveer ner mecePelee nw~ Jen eerke=<Ce kees ner
mecePeelee nw efke Fme heehe mes hejcekeueeCe nes Ssmeer yeele Yeer veneR, kesJeue jepe
Deewj megKe kes ueesYe ceW he[kej nceueesie kegueveeMe kejves kees Gele ngS nQ ceneved
Yetue kej jns nQ~ nce ner Yetue kej jns nQ Ssmeer yeele veneR, Deehe Yeer Yetue kej jns
nQ~ Ske Oekekee eerke=<Ce kees Yeer efoee~ Devle ceW Depeg&ve Dehevee efveCe&e oslee nw
eefo ceeceeleerkeejceMeeb MeeheeCee:~~10~~
Oeele&jeê jCes nvegmlevces #escelejb YeJesled~~46~~
eefo cegPe Meejefnle, meecevee ve kejvesJeeues kees MeeOeejer Oe=leje^ kes heg$e
jCe ceW ceejW lees Gvekee Jen ceejvee Yeer cesjs efuees DeeflekeueeCekeejer nesiee~
Fefleneme lees kensiee efke Depeg&ve mecePeoej Lee, efpemeves Deheveer yeefue oskej eg
yeee efueee~ ueesie eeCeeW keer Deengefle os [eueles nQ efke Yeesues-Yeeues ceemetce yees
megKeer jnW, kegue lees yeee jns~ ceveg<e efJeosMe euee peee, JewYeJehetCe& eemeeo ceW
jns; efkevleg oes efove yeeo Gmes Deheveer es[er ngF& Peeshe[er eeo Deeves ueieleer nw~ ceesn
eLece DeOeee
23
Flevee eyeue neslee nw~ Fmeerefuees Depeg&ve kenlee nw efke MeeOeejer Oe=leje^ kes heg$e
cegPe ve eeflekeej kejvesJeeues kees jCe ceW ceej oW, leye Yeer Jen cesjs efuees
DeeflekeueeCekeejer nesiee leeefke ue[kes lees megKeer jnW~
meee GJeee
SJecegkelJeepeg&ve: mees jLeeshemLe GheeefJeMeled~~47~~
efJeme=pe meMejb eeheb MeeskemebefJeie>ceeveme:~~47~~
mebpee yeesuee efke jCeYetefce ceW Meeske mes Gefive ceveJeeuee Depeg&ve Fme ekeej
kenkej yeeCemeefnle Oeveg<e kees leeiekej jLe kes efheues Yeeie ceW yew" ieee DeLee&led
#es$e-#es$e%e kes mebIe<e& ceW Yeeie uesves mes heers n ieee~
efve<ke<e&
ieerlee #es$e-#es$e%e kes eg kee efveheCe nw~ en F&MJejere efJeYetefleeeW mes
mecheVe YeieJeled-mJehe kees efoKeevesJeeuee ieeeve nw~ en ieeeve efpeme #es$e ceW
neslee nw, Jen eg#es$e Mejerj nw~ efpemeceW oes eJe=efeeeB nQ Oece&#es$e Deewj keg#es$e~
Gve mesveeDeeW kee mJehe Deewj Gvekes yeue kee DeeOeej yeleeee, MebKeOJeefve mes Gvekes
hejeece keer peevekeejer efceueer~ leovevlej efpeme mesvee mes ue[vee nw, Gmekee efvejer#eCe
ngDee~ efpemekeer ieCevee De"ejn De#eewefnCeer (ueieYeie mee{s : Dejye) kener
peeleer nw; efkevleg Jemlegle: Jes Devevle nQ~ eke=efle kes efkeesCe oes nQ Ske FesvcegKeer
eJe=efe owJeer mecheod, otmejer yeefnceg&Keer eJe=efe Deemegjer mecheod~ oesveeW eke=efle ner
nQ~ Ske F keer Deesj GvcegKe kejleer nw, hejceOece& hejceelcee keer Deesj ues peeleer nw
Deewj otmejer eke=efle ceW efJeMJeeme efoueeleer nw~ henues owJeer mecheod kees meeOekej
Deemegjer mecheod kee Devle efkeee peelee nw, efHej MeeMJele-meveeleve hejyee kes
efoioMe&ve Deewj GmeceW efmLeefle kes meeLe owJeer mecheod keer DeeJeMekelee Mes<e nes peeleer
nw, eg kee heefjCeece efvekeue Deelee nw~
Depeg&ve kees mewve efvejer#eCe ceW Dehevee heefjJeej ner efoKeeeer he[lee nw, efpemes
ceejvee nw~ peneB leke mecyevOe nw, Glevee ner peieled nw~ Devegjeie kes eLece ejCe ceW
heeefjJeeefjke ceesn yeeOeke yevelee nw~ meeOeke peye osKelee nw efke ceOegj mecyevOeeW mes
Flevee efJeso nes peeesiee, pewmes Jes Les ner veneR, lees Gmes Ieyejen nesves ueieleer nw~
mJepeveemeefe kees ceejves ceW Gmes DekeueeCe efoKeeeer osves ueielee nw~ Jen eeefuele
24
ef{eeW ceW Dehevee yeeeJe {Bt{ves ueielee nw, pewmee Depeg&ve ves efkeee~ Gmeves kene
kegueOece& ner meveeleve-Oece& nw~ Fme eg mes meveeleve-Oece& ve nes peeesiee, kegue
keer efeeeB otef<ele neWieer, JeCe&mebkej hewoe nesiee, pees kegue Deewj kegueIeeefleeeW kees
Devevlekeeue leke vejke ceW ues peeves kes efuees ner neslee nw~ Depeg&ve Deheveer mecePe
mes meveeleve-Oece& keer j#ee kes efuees efJekeue nw~ Gmeves eerke=<Ce mes DevegjesOe efkeee
efke nceueesie mecePeoej neskej Yeer en ceneved heehe keeeW kejW? DeLee&led eerke=<Ce Yeer
heehe kejves pee jns nQ~ DevleleesielJee heehe mes yeeves kes efuees ceQ eg veneR
keBiee Ssmee kenlee ngDee nleeMe Depeg&ve jLe kes efheues Yeeie ceW yew" ieee~
#es$e-#es$e%e kes mebIe<e& mes heers n ieee~
erkeekeejeW ves Fme DeOeee kees Depeg&ve-efJe<eeo eesie kene nw~ Depeg&ve
Devegjeie kee eleerke nw~ meveeleve-Oece& kes efuees efJekeue nesvesJeeues Devegjeieer kee
efJe<eeo eesie kee keejCe yevelee nw~ ener efJe<eeo ceveg kees ngDee Lee oeB yengle
ogKe ueeie pevece ieeG nefjYeieefle efyeveg~ (jeceeefjleceeveme, 1/142)
mebMee ceW he[kej ner ceveg<e efJe<eeo kejlee nw~ Gmes mevosn Lee efke JeCe&mebkej hewoe
nesiee, pees vejke ceW ues peeesiee~ meveeleve-Oece& kes ve nesves kee Yeer Gmes efJe<eeo
Lee~ Dele: mebMee-efJe<eeo eesie kee meeceeve veecekejCe Fme DeOeee kes efuees
Gheege nw~ Dele:
lelmeefoefle eerceieJeerleemetheefve<elmeg yeeefJeeeeeb eesieMeees
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos mebMeeefJe<eeoeesiees veece eLeceesOeee:~~1~~
Fme ekeej eerceoddYeieJeoddieerleeheer Gheefve<eod SJeb yeeefJeee leLee eesieMeee
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW mebMee-efJe<eeo eesie veeceke eLece
DeOeee hetCe& neslee nw~
Fefle eercelhejcenbmehejceevevome efMe<e mJeeceerDe[ie[evevoke=les
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es mebMeeefJe<eeoeesiees veece
eLeceesOeee:~~1~~
Fme ekeej eerceled hejcenbme hejceevevopeer kes efMe<e mJeeceer De[ie[evevoke=le
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW mebMee-efJe<eeo eesie veeceke henuee
~~ nefj: lelmeled ~~
efleere DeOeee
25
~~ DeLe efleereesOeee: ~~
eLece DeOeee ieerlee keer eJesefMekee nw, efpemeceW DeejcYe ceW heefLeke kees
eleerle nesvesJeeueer GuePeveeW kee efe$eCe nw~ ue[vesJeeues mechetCe& keewjJe Deewj heeC[Je
nQ; efkevleg mebMee kee hee$e cee$e Depeg&ve nw~ Devegjeie ner Depeg&ve nw~ F kes Deveghe
jeie ner heefLeke kees #es$e-#es$e%e kes mebIe<e& kes efuees esefjle kejlee nw~ Devegjeie
DeejefcYeke mlej nw~ hetpe cenejepe peer kenles Les meoddie=nmLe Deeece ceW jnles
ngS iueeefve nesves ueies, Deegheele neslee nes, keC" DeJe neslee nes lees mecePevee efke
eneR mes Yepeve DeejcYe nes ieee~ Devegjeie ceW en meye keg Dee peelee nw~ GmeceW
Oece&, efveece, melmebie, YeeJe meYeer efJeeceeve neWsies~
Devegjeie kes eLece ejCe ceW heeefjJeeefjke ceesn yeeOeke yevelee nw~ henues
ceveg<e eenlee nw efke Jen Gme hejce mele kees eehle kej ues; efkevleg Deeies ye{ves
hej Jen osKelee nw efke Fve ceOegj mecyevOeeW kee Gso kejvee nesiee, leye nleeMe nes
peelee nw~ Jen henues mes pees keg Oece&-kece& ceevekej kejlee Lee, Gleves ceW ner
mevlees<e kejves ueielee nw~ Deheves ceesn keer hegef kes efuees Jen eeefuele ef{eeW kee
eceeCe Yeer emlegle kejlee nw pewmee Depeg&ve ves efkeee efke kegueOece& meveeleve nw~ eg
mes meveeleve-Oece& kee ueeshe nesiee, kegue#ee nesiee, mJewjeeej Hewuesiee~ en Depeg&ve
kee Gej veneR Lee, yeefuke meoddieg kes meeefVeOe mes hetJe& Deheveeeer ieeer Ske
kegjerefle cee$e Leer~
FvneR kegjerefleeeW ceW HeBmekej ceveg<e he=Leked-he=Leked Oece&, Deveske meceoee,
ess-ye[s ieg Deewj DemebKe peeefleeeW keer jevee kej ueslee nw~ keesF& veeke oyeelee
nw, lees keesF& keeve Hee[lee nw~ efkemeer kes tves mes Oece& ve neslee nw, lees keneR jeserheeveer mes Oece& ve neslee nw~ lees keee Detle ee tvesJeeueeW kee oes<e nw? keoeefhe
26
veneR! oes<e nceejs YeceoeleeDeeW kee nw~ Oece& kes veece hej nce kegjerefle kes efMekeej nQ,
Fmeefuees oes<e nceeje nw~
cenelcee yeg kes mecee ceW kesMe-kecyeue Ske meceoee Lee, efpemeceW kesMe
kees ye{ekej kecyeue keer lejn eeesie kejves kees hetCe&lee kee ceeveoC[ ceevee peelee
Lee~ keesF& ieeseefleke (ieee keer YeeBefle jnvesJeeuee) Lee, lees keesF& kegkekegjeefleke
(keges keer lejn Keeves-heerves, jnvesJeeuee) Lee~ yeeefJeee kee Fvemes keesF& mecyevOe
veneR nw~ meceoee Deewj kegjerefleeeB henues Yeer LeeR, Deepe Yeer nQ~ "erke Fmeer ekeej
ke=<Cekeeue ceW Yeer meceoee Les, kegjerefleeeB LeeR~ GveceW mes SkeeOe kegjerefle kee
efMekeej Depeg&ve Yeer Lee~ Gmeves eej leke& emlegle efkees 1. Ssmes eg mes meveeleveOece& ve nes peeesiee, 2. JeCe&mebkej hewoe nesiee, 3. efheC[esoke efeee ueghle nesieer,
Deewj 4. nceueesie kegue#ee eje ceneved heehe kejves kees Gele ngS nQ~
me_pee GJeee
leb leLee ke=heeeefJeceeghetCee&kegues#eCeced~~1~~
efJe<eerovleefceob JeekeecegJeee ceOegmetove:~~1~~
mebpee ves kene keCee mes Jeehle, DeeghetCe& Jeekegue ves$eeWJeeues Gme
Depeg&ve kes eefle ceOegmetove ceo kee efJeveeMe kejvesJeeues YeieJeeve ves en Jeeve
kene
eerYeieJeevegJeee
keglemlJee keMceueefceob efJe<eces mecegheefmLeleced~~1~~
Deveee&pegcemJeie&cekeere|lekejcepeg&ve ~~2~~
Depeg&ve! Fme efJe<ece mLeue ceW legPes en De%eeve keneB mes nes ieee? efJe<ece
mLeue DeLee&led efpemekeer mecelee kee me=ef ceW keesF& mLeue nw ner veneR, heejueewefkeke nw
ue#e efpemekee, Ssmes efveefJe&Jeeo mLeue hej legPes De%eeve keneB mes ngDee? De%eeve
keeeW, Depeg&ve lees meveeleve-Oece& keer j#ee kes efuees keefye nw~ keee meveeleve-Oece&
keer j#ee kes efuees eeCe-heCe mes lelhej nesvee De%eeve nw? eerke=<Ce kenles nQ neB,
en De%eeve nw~ ve lees mecYeeefJele heg<eeW eje Fmekee DeeejCe efkeee ieee nw, ve
efleere DeOeee
27
en mJeie& ner osvesJeeuee nw Deewj ve en keerefle& kees ner kejvesJeeuee nw~ mevceeie& hej
pees {leehetJe&ke Dee{ nw, Gmes Deee& kenles nQ~ ieerlee Deee&mebefnlee nw~ heefjJeej kes
efuees cejvee-efcevee eefo De%eeve ve neslee lees ceneheg<e Gme hej DeJeMe eues
nesles~ eefo kegueOece& ner mele neslee lees mJeie& Deewj keueeCe keer efve:esCeer DeJeMe
yeveleer~ en keerefle&oeeke Yeer veneR nw~ ceerje Yepeve kejves ueieer, lees ueesie kenW
ceerje YeF& yeeJejer, meeme kens kegueveeMeer js~ efpeme heefjJeej, kegue Deewj ceee&oe
kes efuees ceerje keer meeme efyeueKe jner Leer, Deepe Gme kegueJevleer meeme kees keesF&
veneR peevelee, ceerje kees efJeMJe peevelee nw~ "erke Fmeer ekeej heefjJeej kes efuees pees
hejsMeeve nQ, Gvekeer Yeer keerefle& keye leke jnsieer? efpemeceW keerefle& veneR, keueeCe veneR,
es heg<eeW ves Yetuekej Yeer efpemekee DeeejCe veneR efkeee lees efme nw efke Jen
De%eeve nw~ Dele:
keuewyeb cee mce iece: heeLe& vewleJeegheheeles~~1~~
#egb oeoewye&ueb lekelJeesefe hejvlehe~~3~~
Depeg&ve! vehegbmekelee kees cele eehle nes~ keee Depeg&ve vehegbmeke Lee? keee
Deehe heg<e nQ? vehegbmeke Jen nw, pees heew<e mes nerve nes~ meye Deheveer mecePe mes
heg<eeLe& ner lees kejles nQ~ efkemeeve jele-efove Ketve-hemeervee Ske kejkes Kesle ceW
heg<eeLe& ner lees kejlee nw~ keesF& Jeeheej ceW heg<eeLe& mecePelee nw, lees keesF& heo kee
ogheeesie kejkes heg<eeLeea yevelee nw~ peerJeveYej heg<eeLe& kejves hej Yeer Keeueer neLe
peevee he[lee nw~ mhe nw efke en heg<eeLe& veneR nw~ Meg heg<eeLe& nw DeelceoMe&ve~
ieeieea ves ee%eJeukee mes kene
vehegbmeke: hegceeved %esees ees ve Jesefe efo efmLeleced~~
heg<eb mJeekeeMeb leceevevoelceeveceJeeced~~ (DeelcehegjeCe)
Jen heg<e nesles ngS Yeer vehegbmeke nw, pees oemLe Deelcee kees veneR heneevelee~
Jen Deelcee ner heg<emJehe, mJeebekeeMe, Gece, Deevevoege Deewj DeJee nw~
Gmes heeves kee eeeme ner heew<e nw~
Depeg&ve! let vehegbmekelee kees ve eehle nes, en lesjs eesie veneR nw~ ns hejblehe!
oe keer #eg ogye&uelee kees leeiekej eg kes efuees Ke[e nes~ Deemeefe kee
28
leeie kejes~ en oe keer ogye&uelee cee$e nw~ Fme hej Depeg&ve ves leermeje eMve
emlegle efkeee
Depeg&ve GJeee
keLeb Yeer<cecenb mees esCeb e ceOegmetove~~1~~
F<egefYe: eefle eeslmeeefce hetpeene&Jeefjmetove~~4~~
Denbkeej kee Meceve kejvesJeeues ceOegmetove! ceQ jCeYetefce ceW efheleecen Yeer<ce
Deewj Deeeee& esCe mes efkeme ekeej yeeCeeW mes eg keBiee? keeeWefke Deefjmetove! Jes
oesveeW ner hetpeveere nQ~
wle ner esCe nw~ eYeg Deueie nQ, nce Deueie nQwle kee en Yeeve ner eeefhle
keer esjCee kee DeejefcYeke eesle nw~ ener esCeeeee& kee ieglJe nw~ Yece ner Yeer<ce
nw~ peye leke Yece nw leYeer leke yees, heefjJeej, efjMlesoej meYeer Deheves ueieles nQ~
Dehevee ueieves ceW Yece ner ceeOece nw~ Deelcee FvneR kees hetpe ceevekej Fvekes meeLe
jnlee nw efke en efhelee nQ, oeoe nQ, kegueieg nQ Fleeefo~ meeOeve kes hetefle&keeue ceW
ieg ve esuee, heg<e Dekesuee~
ve yevOegve& efce$eb iegvezJe efMe<e:~~
efeoevevohe: efMeJeesnced efMeJeesnced~~ (Deelce<eddke, 5)
peye efee Gme hejce Deevevo ceW efJeueerve nes peelee nw, leye ve ieg %eeveoelee
Deewj ve efMe<e enCekeee& ner jn peelee nw~ ener hejce keer efmLeefle nw~ ieg kee
ieglJe eehle kej uesves hej ieglJe Ske-pewmee nes peelee nw~ eerke=<Ce kenles nQ,
Depeg&ve! let cegPecesW efveJeeme kejsiee~ pewmes eerke=<Ce Jewmee ner Depeg&ve, Deewj "erke
Jewmee ner eeefhleJeeuee ceneheg<e nes peelee nw~ Ssmeer DeJemLee ceW ieg kee Yeer efJeuee
nes peelee nw, ieglJe oe ceW eJeeefnle nes peelee nw~ Depeg&ve ieg-heo keer {eue
yeveekej Fme mebIe<e& ceW eJe=e nesves mes kelejevee eenlee nw~ Jen kenlee nw
iegvenlJee efn cenevegYeeJeeved~~1~~
esees Yeesegb Yew#eceheern ueeskes~~1~~
nlJeeLe&keeceebmleg iegefvenwJe~~1~~
Yegeere YeesieevefOejeefoiOeeved~~5~~
efleere DeOeee
29
Fve cenevegYeeJe iegpeveeW kees ve ceejkej ceQ Fme ueeske ceW efYe#ee kee DeVe Yeer
esemkej mecePelee ntB~ eneB efYe#ee kee DeLe& Goj-hees<eCe kes efuees YeerKe ceeBievee
veneR yeefuke melheg<eeW keer ter-Heter mesJee eje Gvemes keueeCe keer eeevee ner
efYe#ee nw~ DeVeb yeesefle Jepeeveeled~ (lewefejere Ghe0, Ye=iegyeuueer 2)
DeVe Skecee$e hejceelcee nw, efpemes eehle kejkes Deelcee meoe kes efuees le=hle nes
peelee nw, keYeer Dele=hle veneR jnlee~ nce ceneheg<eeW keer mesJee Deewj eeevee eje
Mevew:-Mevew: yeeheeret<e eehle kejW; efkevleg en heefjJeej ve ts, ener Depeg&ve kes
efYe#eeVe keer keecevee nw~ mebmeej ceW DeefOekeebMe ueesie Ssmee ner kejles nQ~ Jes eenles
nQ efke heeefjJeeefjke mvesn-mecyevOe ve ceejvee he[s Deewj cegefe Yeer Mevew:-Mevew: efceue
peee~ efkevleg euevesJeeues heefLeke kes efuees, efpemekes mebmkeej Fvemes Thej nQ,
efpemeceW mebIe<e& keer #ecelee nw, mJeYeeJe ceW #eef$eelJe eJeeefnle nw, Gmekes efuees Fme
efYe#eeVe kee efJeOeeve veneR nw~ mJeeb ve kejkes eeevee kejvee efYe#eeVe nw~ ieewlece
yeg ves Yeer ceefpPece efvekeee kes Oecceoeeeo mege (1/1/3) ceW Fme efYe#eeVe kees
Deeefce<e-oeeeo kenkej nse ceevee nw, peyeefke Mejerjeeheve mes meYeer efYe#eg Les~
Fve iegpeveeW kees ceejkej efceuesiee keee? Fme ueeske ceW efOej mes meves DeLe&
Deewj keece kes Yeesie ner lees Yeesieves kees efceueWies~ Depeg&ve keoeefeled meeselee Lee efke
Yepeve mes Yeewefleke megKeeW keer cee$ee ceW DeefYeJe=ef nesieer~ Flevee mebIe<e& Pesueves kes
yeeo Yeer Fme Mejerj kes hees<eke DeLe& Deewj keece kes Yeesie ner lees efceueWies~ Jen hegve:
leke& oslee nw
ve ewleefe: kelejVees iejerees~1~~
ee peesce eefo Jee vees peeseg:~~1~~
eevesJe nlJee ve efpepeerefJe<eece-~1~~
mlesJeefmLelee: ecegKes Oeele&jeê:~~6~~
en Yeer efveefMele veneR nw efke Jen Yeesie efceuesiee ner~ en Yeer nce veneR
peeveles efke nceejs efuees keee kejvee esemkej nw; keeeWefke pees keg nceves kene,
Jen De%eeve eceeefCele nes ieee~ en Yeer %eele veneR nw efke nce peerleWies DeLeJee Jes ner
peerleWies~ efpevnW ceejkej nce peervee Yeer veneR eenles, Jes ner Oe=leje^ kes heg$e nceejs
30
meeceves Ke[s nQ~ peye De%eeveheer Oe=leje^ mes GlheVe ceesn Fleeefo mJepeve-mecegoee
efce ner peeeWies, leye nce peer kej ner keee kejWies? Depeg&ve hegve: meeselee nw efke pees
keg nceves kene, keoeefeled en Yeer De%eeve nes; Dele: eeLe&vee kejlee nw
keehe&Ceoes<eeshenlemJeYeeJe: ~1~~
he=eefce lJeeb Oece&meccet{eslee:~~1~~
e^se: meeefVeefeleb yetefn levces~1~~
efMe<emlesnb MeeefOe ceeb lJeeb eheVeced~~7~~
keeejlee kes oes<e mes ve mJeYeeJeJeeuee, Oece& kes efJe<ee ceW meJe&Lee ceesefnleefee
ngDee ceQ Deehemes hetlee ntB~ pees keg efveefMele hejce keueeCekeejer nes, Jen meeOeve
cesjs efuees keefnes~ ceQ Deehekee efMe<e ntB, Deehekeer MejCe ceW ntB, cegPes meeefOees~
kesJeue efMe#ee ve oerefpees, yeefuke peneB ue[Ke[eTB JeneB meBYeeefuees~ ueeo os
ueoee os Deewj ueoevesJeeuee meeLe eues keoeefeled iej efiej he[e, leye keewve
ueoJeeesiee?Ssmee ner mecehe&Ce Depeg&ve kee nw~
eneB Depeg&ve ves hetCe& mecehe&Ce kej efoee~ DeYeer leke Jen eerke=<Ce kees Deheves
mlej kee ner mecePelee Lee, Deveske efJeeeDeeW ceW Deheves kees keg Deeies ner ceevelee
Lee~ eneB Gmeves Deheveer yeeie[esj eerke=<Ce kees Jemlegle: meeQhe oer~ meoddieg hetefle&hee&vle
oe ceW jnkej meeOeke kes meeLe eueles nQ~ eefo Jes meeLe ve jnW lees meeOeke heej
ve nes~ egJee kevee kes heefjJeejJeeues efpeme ekeej Meeoer-efJeJeen leke Gmekees mebece
keer efMe#ee osles ngS meBYeeue ues peeles nQ, "erke Fmeer ekeej meoddieg Deheves efMe<e keer
Devlejelcee mes jLeer neskej Gmes eke=efle keer IeeefeeW mes efvekeeuekej heej kej osles
nQ~ Depeg&ve efveJesove kejlee nw efke YeieJeved! Ske yeele Deewj nw
ve efn eheMeeefce ceceehevegeeod~1~~
eeskeceges<eCeefceefveeCeeced~~1~~
DeJeehe YetceeJemehelvece=b~1~~
jepeb megjeCeeceefhe eeefOeheleced~~8~~
Yetefce hej efve<keCke Oeve-OeevemecheVe jepe kees Deewj osJeleeDeeW kes
mJeeceerheve Fvheo kees heekej Yeer ceQ Gme Gheee kees veneR osKelee, pees cesjer FefveeW
efleere DeOeee
31
kees megKeevesJeeues Meeske kees otj kej mekes~ peye Meeske yevee ner nw lees en meye ueskej
ner ceQ keee keBiee? eefo Flevee ner efceuevee nw lees #ecee kejW~ Depeg&ve ves meesee,
Deye Fmekes Deeies yeleeeWies Yeer keee?
me_pee GJeee
SJecegkelJee <eerkesMeb ieg[ekesMe: hejvlehe~~1~~
ve eeslme Fefle ieesefJevocegkelJee let<CeeR yeYetJe n~~9~~
mebpee yeesuee ns jepeved! ceesnefveMeepeeer Depeg&ve ves oe kes meJe&%e eerke=<Ce
mes en kenkej efke ieesefJevo! ceQ eg veneR keBiee eghe nes ieee~ DeYeer leke
Depeg&ve keer ef heewjeefCeke nw, efpemeceW kece&keeC[eW kes meeLe YeesieeW keer GheueefyOe
kee efJeOeeve nw, efpemeceW mJeie& ner meye keg ceevee peelee nw efpeme hej eerke=<Ce
ekeeMe [eueWies efke en efJeeejOeeje Yeer ieuele nw~
lecegJeee <eerkesMe: enmeefVeJe Yeejle~~10~~
mesveeesYeeesce&Oes efJe<eerovleefceob Jee:~~10~~
Gmekes Ghejevle ns jepeved! Devleee&ceer eesiesMJej eerke=<Ce ves oesveeW mesveeDeeW
kes yeere ceW Gme Meeskeege Depeg&ve kees nBmeles ngS-mes en Jeeve kene
eerYeieJeevegJeee
DeMeeseevevJeMeesemlJeb e%eeJeeoebe Yee<emes~~10~~
ieleemetveieleemetbe veevegMeeseefvle heefC[lee:~~11~~
Depeg&ve! let ve Meeske kejves eesieeW kes efuees Meeske kejlee nw Deewj heefC[leeW
kes-mes Jeeve kenlee nw; efkevleg yegefmecheVe heefC[lepeve efpevekes eeCe eues iees nQ
Gvekes efuees leLee efpevekes eeCe veneR iees nQ Gvekes efuees Yeer Meeske veneR kejles;
keeeWefke Jes Yeer cej peeeWies~ let heefC[leeW-pewmeer yeeleW Yej kejlee nw, Jemlegle: %eelee
nw veneR; keeeWefke
ve lJesJeenb peeleg veemeb ve lJeb vesces peveeefOehee:~~10~~
ve ewJe ve YeefJe<eece: meJex Jeecele: hejced ~~12~~
32
ve lees Ssmee ner nw efke ceQ DeLee&led meoddieg efkemeer keeue ceW veneR Lee DeLeJee
let Devegjeieer DeefOekeejer DeLeJee peveeefOehee: jepee ueesie DeLee&led jepemeer Je=efe
ceW heeee peevesJeeuee Denb veneR Lee Deewj ve Ssmee ner nw efke Deeies nce meye veneR jnWies~
meoddieg meowJe jnlee nw, Devegjeieer meowJe jnles nQ~ eneB eesiesMJej ves eesie keer
Deveeefolee hej ekeeMe [eueles ngS YeefJe<e ceW Yeer Gmekeer efJeeceevelee hej yeue
efoee~ cejvesJeeueeW kes efuees Meeske ve kejves kes efuees keejCe yeleeles ngS GvnessWves
kene
osefnveesefmceveLee osns keewceejb eewJeveb peje~~10~~
leLee osnevlejeeefhleOeeajmle$e ve cegeefle~~13~~
pewmes peerJeelcee keer Fme osn ceW kegceej, egJee Deewj Je= DeJemLee nesleer nw,
Jewmes ner Deve-Deve MejerjeW keer eeefhle ceW Oeerj heg<e ceesefnle veneR neslee nw~ keYeer
Deehe yeeueke Les, Mevew:-Mevew: egJee ngS, leye Deehe cej lees veneR iees? hegve: Je=
ngS~ heg<e Ske ner nw, Gmeer ekeej uesMecee$e Yeer ojej vees osn keer eeefhle hej veneR
he[leer~ keuesJej kee en heefjJele&ve leye leke euesiee, peye leke heefjJele&ve mes hejs
keer Jemleg veneR efceue peeleer~
cee$eemheMee&mleg keewvlese Meerlees<CemegKeog:Keoe:~~10~~
Deeieceeheeefeveesefveleemleebefmleefle#emJe Yeejle~~14~~
ns kegvleerheg$e! megKe, og:Ke, meoea Deewj ieceea kees osvesJeeues FefveeW Deewj
efJe<eeeW kes mebeesie lees Deefvele nQ, #eCeYebiegj nQ~ Dele: YejleJebMeer Depeg&ve! let Fvekee
leeie kej~ Depeg&ve Fefve Deewj efJe<ee kes mebeesiepeve megKe kee mcejCe kejkes ner
efJekeue Lee~ kegueOece&, kegueiegDeeW keer hetpelee Fleeefo FefveeW kes ueieeJe kes
Devleie&le nQ~ es #eefCeke nQ, Pet"s nQ, veeMeJeeved nQ~ efJe<eeeW kee mebeesie ve meowJe
efceuesiee Deewj ve meowJe FefveeW ceW #ecelee ner jnsieer~ Dele: Depeg&ve! let Fvekee leeie
kej, menve kej~ keeeW? keee efnceeuee keer ue[eF& Leer pees Depeg&ve meoea menve
kejlee DeLeJee keee en jsefiemleeve keer ue[eF& nw peneB Depeg&ve ieceea menve kejs?
keg#es$e pewmee efke ueesie yeenj yeleeles nQ, meceMeerlees<Ce mLeueer nw~ kegue De"ejn
efove lees ue[eF& ngF&, Fleves ceW keneB pee[e-ieceea yeerle ieee? Jemlegle: meoea-ieceea,
efleere DeOeee
33
og:Ke-megKe, ceeve-Deheceeve kees menve kejvee Ske eesieer hej efveYe&j kejlee nw~ en
oe-osMe keer ue[eF& kee efe$eCe nw~ yeenj eg kes efuees ieerlee veneR kenleer~ en
#es$e-#es$e%e kee mebIe<e& nw, efpemeceW Deemegjer mecheod kee meJe&Lee Meceve kej hejceelcee
ceW efmLeefle efoueekej owJeer mecheod Yeer Meevle nes peeleer nw~ peye efJekeej nQ ner veneR
lees mepeeleere eJe=efeeeB efkeme hej DeeeceCe kejW? Dele: hetCe&lJe kes meeLe Jes Yeer
Meevle nes peeleer nQ, Fmemes henues veneR~ ieerlee DevleoxMe keer ue[eF& kee efe$eCe nw~
Fme leeie mes efceuesiee keee? Fmemes ueeYe keee nw? Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
eb efn ve JeLeevlesles heg<eb heg<e<e&Ye~~10~~
meceog:KemegKeb Oeerjb meesce=lelJeee keuheles~~15~~
keeeWefke ns heg<ees! og:Ke-megKe kees meceeve mecePevesJeeues efpeme Oeerj
heg<e kees FefveeW Deewj efJe<eeeW kes mebeesie JeefLele veneR kej heeles, Jen ce=leg mes hejs
Dece=le-leJe keer eeefhle kes eesie nes peelee nw~ eneB eerke=<Ce ves Ske GheueefyOe
Dece=le keer eee& keer~ Depeg&ve meeselee Lee efke eg kes heefjCeece ceW mJeie& efceuesiee
ee he=LJeer; efkevleg eerke=<Ce kenles nQ efke ve mJeie& efceuesiee Deewj ve he=LJeer, yeefuke
Dece=le efceuesiee~ Dece=le keee nw?
veemelees efJeeles YeeJees veeYeeJees efJeeles mele:~~10~~
GYeeesjefhe esvlemlJeveeesmleJeoe|MeefYe:~~16~~
Depeg&ve! Demeled Jemleg kee DeefmlelJe veneR nw, Jen nw ner veneR, Gmes jeskee veneR
pee mekelee Deewj mele kee leerveeW keeue ceW DeYeeJe veneR nw, Gmes efceeee veneR pee
mekelee~ Depeg&ve ves hete keee YeieJeeve nesves kes veeles Deehe kenles nQ? eerke=<Ce ves
yeleeee ceQ lees kenlee ner ntB, Fve oesveeW kee en Devlej nceejs meeLe-meeLe
leJeoefMe&eeW eje Yeer osKee ieee nw~ eerke=<Ce ves Jener mele oesnjeee, pees leJeoefMe&eeW
ves keYeer osKe efueee Lee~ eerke=<Ce Yeer Ske leJeoMeea ceneheg<e Les~ hejceleJe
hejceelcee kee ele#e oMe&ve kejkes GmeceW efmLeefleJeeues leJeoMeea kenueeles nQ~ meled
Deewj Demeled nQ keee? Fme hej kenles nQ
DeefJeveeefMe leg leefef esve meJe&efceob leleced ~~10~~
efJeveeMeceJeemeeme ve keefelkeleg&cen&efle~~17~~
34
veeMejefnle lees Jen nw, efpememes en mechetCe& peieled Jeehle nw~ Fme
DeJeeme DeefJeveeMeer kee efJeveeMe kejves ceW keesF& meceLe& veneR nw~ efkevleg Fme
DeefJeveeMeer, Dece=le kee veece keee nw? Jen nw keewve?
DevleJevle Fces osne efvelemeesee: MejerefjCe:~~10~~
DeveeefMeveeseceseme lemceeegOemJe Yeejle~~18~~
DeefJeveeMeer, Deecese, efvelemJehe Deelcee kes es meYeer Mejerj veeMeJeeved
kens iees nQ, Fmeefuees YejleJebMeer Depeg&ve! let eg kej~ Deelcee ner Dece=le nw~
Deelcee ner DeefJeveeMeer nw, efpemekee leerveeW keeue ceW veeMe veneR neslee~ Deelcee ner meled
nw~ Mejerj veeMeJeeved nw ener Demeled nw, efpemekee leerveeW keeue ceW DeefmlelJe veneR nw~
Mejerj veeMeJeeved nw, Fmeefuees let eg kej Fme DeeosMe mes en mhe veneR
neslee efke Depeg&ve kesJeue keewjJeeW kees ceejs~ heeC[Je-he#e ceW Yeer lees Mejerj ner Ke[s
Les, keee heeC[JeeW kes Mejerj DeefJeveeMeer Les? eefo Mejerj veeMeJeeved nw lees eerke=<Ce
efkemekeer j#ee ceW Ke[s Les? keee Depeg&ve keesF& MejerjOeejer Lee? Mejerj pees Demeled nw,
efpemekee DeefmlelJe veneR nw, efpemes jeskee veneR pee mekelee, keee eerke=<Ce Gme Mejerj
keer j#ee ceW Ke[s nQ? eefo Ssmee nw lees Jes Yeer DeefJeJeskeer Deewj cet{ nQ; keeeWefke Deeies
eerke=<Ce mJeeb kenles nQ efke pees kesJeue Mejerj kes efuees ner heelee nw, ece kejlee
nw Jen DeefJeJeskeer Deewj cet{yegef nw~ Jen heeheeeg heg<e JeLe& ner peerlee nw~ (3/
13) Devlele: Depeg&ve keewve Lee?
Jemlegle: Devegjeie ner Depeg&ve nw~ Devegjeieer kes efuees F meowJe jLeer yevekej
meeLe ceW jnles nQ~ meKee keer YeeBefle Gmekee ceeie&oMe&ve kejles nQ~ Deehe Mejerj veneR nQ~
Mejerj lees DeeJejCe nw, jnves kee cekeeve nw~ GmeceW jnvesJeeuee Devegjeiehetefjle Deelcee
nw~ Yeewefleke eg, ceejves-keeves mes MejerjeW kee Devle veneR neslee~ en Mejerj
tsiee lees Deelcee otmeje Mejerj OeejCe kej uesiee~ Fmeer mevoYe& ceW eerke=<Ce ken
egkes nQ efke efpeme ekeej yeeuekeeue mes egJee ee Je=eJemLee Deeleer nw, Gmeer ekeej
osnevlej keer eeefhle nesleer nw~ Mejerj keeWies lees peerJeelcee veee Jee yeoue uesiee~
Mejerj mebmkeejeW kes Deeefele nw Deewj mebmkeej ceve hej DeeOeeefjle nQ~ ceve
SJe ceveg<eeCeeb keejCeb yevOecees#eees:~ (hebeoMeer, 5/60) ceve kee
efleere DeOeee
35
meJe&Lee efvejesOe nesvee, Deeue-efmLej "njvee Deewj Deefvlece mebmkeej kee efJeuee
Ske ner efeee nw~ mebmkeejeW keer melen kee t peevee ner MejerjeW kee Devle nw~ Fmes
lees[ves kes efuees Deehekees DeejeOevee kejveer nesieer, efpemes eerke=<Ce ves kece& ee
efve<keece kece&eesie keer meb%ee oer nw~ eerke=<Ce ves mLeeve-mLeeve hej Depeg&ve kees eg
keer esjCee oer; efkevleg Ske Yeer Mueeske Ssmee veneR nw pees Yeewefleke eg ee ceejkee
kee meceLe&ve kejlee nes~ en eg mepeeleere-efJepeeleere eJe=efeeeW kee nw, DevleoxMe
ceW nw~
e Sveb Jesefe nvleejb eewveb ceveles nleced~~10~~
GYeew leew ve efJepeeveerlees veeeb nefvle ve nveles~~19~~
pees Fme Deelcee kees ceejvesJeeuee ceevelee nw leLee pees Fme Deelcee kees ceje
ngDee mecePelee nw, Jes oesveeW ner Deelcee kees veneR peeveles; keeeWefke en Deelcee ve lees
ceejlee nw Deewj ve ceeje ner peelee nw~ hegve: Fmeer hej yeue osles nQ
ve peeeles efceeles Jee keoeefe-~10~~
Veeeb YetlJee YeefJelee Jee ve Yete:~~10~~
Depees efvele: Meeeleeseb hegjeCees~10~~
ve nveles nveceeves Mejerjs~~20~~
en Deelcee efkemeer keeue ceW ve lees pevcelee nw Deewj ve cejlee nw; keeeWsefke en
Jee ner lees yeouelee nw~ ve en Deelcee neskej Deve keg nesvesJeeuee nw; keeeWefke
en Depevcee nw, efvele nw, MeeMJele Deewj hegjeleve nw~ Mejerj kes veeMe nesves hej Yeer
Fmekee veeMe veneR neslee~ Deelcee ner mele nw, Deelcee ner hegjeleve nw, Deelcee ner
MeeMJele Deewj meveeleve nw~ Deehe keewve nQ? meveeleve-Oece& kes Devegeeeer~ meveeleve
keewve nw? Deelcee~ Deehe Deelcee kes Devegeeeer nQ~ Deelcee, hejceelcee Deewj yee Ske
otmejs kes heee&e nQ~ Deehe keewve nQ? MeeMJele-Oece& kes Gheemeke~ MeeMJele keewve nw?
Deelcee~ DeLee&led nce-Deehe Deelcee kes Gheemeke nQ~ eefo Deehe Deeeflceke heLe kees
veneR peeveles lees Deehekes heeme MeeMJele-meveeleve veece keer keesF& Jemleg veneR nw~
Gmekes efuees Deehe DeenW Yejles nQ lees eleeMeer DeJeMe nQ; efkevleg meveeleveOeceea veneR
nQ~ meveeleve-Oece& kes veece hej efkemeer kegjerefle kes efMekeej nQ~
36
osMe-efJeosMe ceW, ceeveJecee$e ceW Deelcee Ske ner pewmee nw~ Fmeefuees efJeMJe ceW
keneR Yeer keesF& Deelcee keer efmLeefle efoueevesJeeueer efeee peevelee nw Deewj Gme hej
eueves kes efuees eelveMeerue nw lees Jen meveeleveOeceea nw, eens Jen Deheves kees
F&meeF&, cegmeueceeve, entoer ee keg Yeer keeeW ve ken ues~
JesoeefJeveeefMeveb efveleb e SvecepeceJeeced~~10~~
keLeb me heg<e: heeLe& keb Ieeleeefle nefvle keced~~21~~
heeefLe&Je Mejerj kees jLe yeveekej yeeheer ue#e hej Deetke efveMeevee
ueieevesJeeuee he=Leeheg$e Depeg&ve! pees heg<e Fme Deelcee kees veeMejefnle, efvele, Depevcee
Deewj DeJee peevelee nw, Jen heg<e kewmes efkemeer kees cejJeelee nw Deewj kewmes efkemeer
kees ceejlee nw? DeefJeveeMeer kee efJeveeMe DemecYeJe nw~ Depevcee pevce veneR ueslee~
Dele: Mejerj kes efuees Meeske veneR kejvee eeefnes~ Fmeer kees GoenjCe mes mhe
kejles nQ
Jeemeebefme peerCee&efve eLee efJenee~10~~
veJeeefve ie=Ceeefle vejeshejeefCe~~10~~
leLee MejerjeefCe efJenee peerCee&-~10~~
veveeefve mebeeefle veJeeefve osner~~22~~
pewmes ceveg<e peerCee&efve Jeemeebefme peerCe&-MeerCe& hegjeves JeeeW kees leeiekej
vees JeeeW kees enCe kejlee nw, "erke Jewmes ner en peerJeelcee hegjeves MejerjeW kees
leeiekej otmejs vees MejerjeW kees OeejCe kejlee nw~ peerCe& nesves hej ner veee Mejerj
OeejCe kejvee nw lees efMeMeg keeeW cej peeles nQ? en Jee lees Deewj efJekeefmele nesvee
eeefnes~ Jemlegle: en Mejerj mebmkeejeW hej DeeOeeefjle nw~ peye mebmkeej peerCe& nesles
nQ lees Mejerj t peelee nw~ eefo mebmkeej oes efove kee nw lees otmejs efove ner Mejerj
peerCe& nes ieee~ Fmekes yeeo ceveg<e Ske MJeeme Yeer DeefOeke veneR peerlee~ mebmkeej ner
Mejerj nw~ Deelcee mebmkeejeW kes Devegmeej veee Mejerj OeejCe kej ueslee nw~ DeLe
Keueg elegcee: heg<ees eLee elegjefmceBuueeskes heg<ees YeJeefle leLesle: esle
YeJeefle~ (evoesieesheefve<eod, 3/14) DeLee&led en heg<e efveMee ner mebkeuhecee
nw~ Fme ueeske ceW heg<e pewmee efveMeeJeeuee neslee nw, Jewmee ner eneB mes cejkej peeves
efleere DeOeee
37
hej neslee nw~ Deheves mebkeuhe mes yeveees ngS MejerjeW ceW hegg<e GlheVe neslee nw~ Fme
ekeej ce=leg Mejerj kee heefjJele&ve cee$e nw~ Deelcee veneR cejlee~ hegve: Fmekeer
Depejlee-Decejlee hej yeue osles nQ
vewveb efvoefvle MeeeefCe vewveb onefle heeJeke:~~10~~
ve ewveb keuesoevleehees ve Mees<eeefle ceele:~~23~~
Depeg&ve! Fme Deelcee kees Meeeefo veneR keeles, Deefive Fmes peuee veneR
mekeleer, peue Fmes ieeruee veneR kej mekelee Deewj ve Jeeeg Fmes megKee ner mekelee nw~
DeseeseceoeeesecekeueseesMees<e SJe e~~10~~
efvele: meJe&iele: mLeeCegjeueeseb meveeleve:~~24~~
en Deelcee Dese nw Fmes soe veneR pee mekelee, en Deoee nw Fmes
peueeee veneR pee mekelee, en Dekeuese nw Fmes ieeruee veneR efkeee pee mekelee,
DeekeeMe Fmes Deheves ceW meceeefnle veneR kej mekelee~ en Deelcee efve:mevosn DeMees<e,
meJe&Jeeheke, Deeue, efmLej jnvesJeeuee Deewj meveeleve nw~
Depeg&ve ves kene efke kegueOece& meveeleve nw, Ssmee eg kejves mes meveeleve-Oece&
ve nes peeesiee; efkevleg eerke=<Ce ves Fmes De%eeve ceevee Deewj Deelcee kees ner meveeleve
yeleeee~ Deehe keewve nQ? meveeleve-Oece& kes Devegeeeer~ meveeleve keewve nw? Deelcee~
eefo Deehe Deelcehee&vle otjer lee kejevesJeeueer efJeefOe-efJeMes<e mes DeJeiele veneR nQ lees
Deehe meveeleve-Oece& veneR peeveles~ Fmekee kegheefjCeece meeceoeefekelee ceW HeBmes
Oece&Yeer ueesieeW kees Yeesievee he[ jne nw~ ceOekeeueerve Yeejle cesW yeenj mes DeevesJeeues
cegmeueceeve cee$e yeejn npeej Les, Deepe Dedd"eFme kejes[ nQ~ yeejn npeej mes
ye{kej ueeKeeW nes peeles, DeefOeke-mes-DeefOeke kejes[ kes ueieYeie nes peeles, Deewj
efkeleves nes peeles? en Dedd"eFme kejes[ mes Yeer Deeies ye{ jns nQ~ meye efnvot ner lees
nQ~ Deehekes meies YeeF& nQ, pees tves Deewj Keeves mes ve nes iees~ Jes ve veneR ngS
yeefuke Gvekee meveeleve DeheefjJele&veMeerue Oece& ve nes ieee~
peye cewj (Matter) #es$e ceW hewoe nesvesJeeueer keesF& Jemleg Fme meveeleve kee
mheMe& veneR kej mekeleer, lees tves-Keeves mes meveeleve-Oece& ve kewmes nes mekelee nw?
en Oece& veneR, Ske kegjerefle-heefjefmLeefle Leer, efpememes Yeejle ceW meeceoeefeke
38
Jewceveme ye{e, osMe kee efJeYeepeve ngDee Deewj jeêre Skelee keer Deepe Yeer mecemee
yeveer ngF& nw~
Fve kegjerefleeeW kes keLeeveke Fefleneme ceW Yejs he[s nQ~ nceerjhegj efpeues ceW
heeeme-mee" heefjJeej kegueerve #eef$ee Les~ Deepe Jes meye cegmeueceeve nQ~ ve Gve hej
leeshe kee nceuee ngDee, ve leueJeej kee~ ngDee keee? De&jeef$e ceW oes-Ske ceewueJeer
Gme ieeBJe kes Skecee$e kegSB kes meceerhe efhe iees efke kece&keeC[er yeeeCe meyemes
henues eneB mveeve kejves Deeesiee~ peneB Jes Deees lees GvnW heke[ efueee, Gvekee cegBn
yevo kej efoee~ Gvekes meeceves GvneWves kegSB mes heeveer efvekeeuee, cegBn ueieekej efheee
Deewj yeee ngDee heeveer kegSB ceW [eue efoee~ jeser kee Ske gke[e Yeer [eue efoee~
heefC[lepeer osKeles ner jn iees, efJeJeMe Les~ lelheMeeled heefC[lepeer kees Yeer meeLe
ueskej Jes eues iees~ Deheves Iej ceW GvnW yevo kej efoee~
otmejs efove GvneWves neLe pees[kej heefC[lepeer mes Yeespeve kes efuees efveJesove
efkeee lees Jes efyeie[ he[s Dejs, legce eJeve nes ceQ yeeeCe, Yeuee kewmes Kee mekelee
ntB? GvneWves kene cenejepe! nceW Deehe-pewmes efJeeejJeeved ueesieeW keer ye[er
DeeJeMekelee nw~ #ecee kejW~ heefC[lepeer kees es[ efoee ieee~
heefC[lepeer Deheves ieeBJe Deees~ osKee, ueesie kegSB kee eeesie hetJe&Jeled kej jns
Les~ Jes DeveMeve kejves ueies~ ueesieeW ves keejCe hete lees yeesues eJeve Fme kegSB keer
peiele hej e{ iees Les~ cesjs meeceves GvneWves Fme kegSB kees pet"e efkeee Deewj FmeceW
jeser kee gke[e Yeer [eue efoee~ ieeBJe kes ueesie mleyOe jn iees~ hete Deye
keee nesiee? heefC[le peer ves yeleeee Deye keee? Oece& lees ve nes ieee~
Gme mecee ueesie efMeef#ele veneR Les~ efeeeW Deewj MeteW mes he{ves kee DeefOekeej
ve peeves keye mes erve efueee ieee Lee~ JewMe Oeveesheepe&ve ner Dehevee Oece& ceeve yew"s
Les~ #eef$ee eejCeeW kes eMeefmle-ieeeve ceW Keeses Les efke DeVeoelee keer leueJeej
ecekeer lees efyepeueer keeQOeves ueieer, efouueer kee leKle [ieceieeves ueiee~ mecceeve Jewmes
ner eehle nw lees he{W keeeW? Oece& mes GvnW keee uesvee-osvee? Oece& kesJeue yeeeCeeW keer
Jemleg yevekej jn ieee Lee~ Jes ner Oece&met$eeW kes jeefelee, Jes ner Gmekes JeeKeekeej
Deewj Jener Gmekes Pet"-mee kes efveCee&eke Les peyeefke eeeervekeeue ceW efeeeW,
efleere DeOeee
39
MeteW, JewMeeW, #eef$eeeW Deewj yeeeCeeW kees, meyekees Jeso he{ves kee DeefOekeej Lee~
eleske Jeie& kes $e+ef<eeeW ves Jewefoke cev$eeW keer jevee keer nw, MeeeeLe&-efveCe&e ceW
Yeeie efueee nw~ eeeerve jepeeDeeW ves Oece& kes veece hej Dee[cyej HewueevesJeeueeW kees
oC[ efoee, Oece&hejeeCeeW kee meceeoj efkeee Lee~ efkevleg ceOekeeueerve Yeejle ceW
meveeleve-Oece& keer eLeeLe& peevekeejer ve jKeves mes Gheeg&e ieeBJe kes efveJeemeer Yes[
keer lejn Ske keesves ceW Ke[s nesles iees efke Oece& ve nes ieee~ keF& ueesieeW ves Fme
Deefee Meyo kees megvekej Deelcenlee kej ueer; efkevleg meye keneB leke eeCeevle
kejles~ Det ee kes heeeled Yeer efJeJeMe neskej Deve nue Keespevee he[e~ Deepe
Yeer Jes yeeBme iee[kej, cetmeue jKekej efnvogDeeW keer lejn efJeJeen kejles nQ, yeeo ceW
Ske ceewueJeer efvekeen he{ekej euee peelee nw~ meye-kes-meye Meg efnvot nQ, meyekes-meye cegmeueceeve yeve iees~
ngDee keee Lee? heeveer efheee Lee, Devepeeves ceW cegmeueceeveeW kee gDee Kee
efueee Lee Fmeefuees Oece& ve nes ieee~ Oece& lees nes ieee gF&cegF& (ueepeJevleer)~ en
Ske heewOee neslee nw~ Deehe t oW lees Gmekeer heefeeeB mebkegefele nes peeleer nQ Deewj neLe
neles ner hegve: efJekeefmele nes peeleer nQ~ en heewOee neLe neves hej efJekeefmele nes
peelee nw; efkevleg Oece& lees Ssmee cegjPeeee efke keYeer efJekeefmele veneR nesiee~ Jes cej
iees, meoe kes efuees Gvekes jece, ke=<Ce Deewj hejceelcee cej iees~ pees MeeMJele Les,
Jes cej iees~ JeemleJe ceW Jen MeeMJele kes veece hej keesF& kegjerefle Leer, efpemes ueesie Oece&
ceeve yew"s Les~
Oece& keer MejCe nce keeeW peeles nQ? keeeWefke nce cejCeOecee& (cejvespeervesJeeues) nQ Deewj Oece& keesF& "esme eerpe nw, efpemekeer MejCe peekej nce Yeer Decej
nes peeeB~ nce lees ceejves mes cejWies Deewj en Oece& kesJeue tves Deewj Keeves mes cej
peeesiee, lees nceejer keee j#ee kejsiee? Oece& lees Deehekeer j#ee kejlee nw, Deehemes
MeefeMeeueer nw~ Deehe leueJeej mes cejWies Deewj Oece&? Jen tves mes ve nes ieee~ kewmee
nw Deehekee Oece&? kegjerefleeeB ve nesleer nQ, ve efke meveeleve~ meveeleve lees Ssmeer "esme
Jemleg nw efpemes Mee veneR keeles, Deefive peuee veneR mekeleer, peue Fmes ieeruee veneR
kej mekelee~ Keeveheeve lees otj, eke=efle ceW GlheVe keesF& Jemleg Gmekee mheMe& Yeer veneR
kej heeleer lees Jen meveeleve ve kewmes nes ieee?
40
Ssmeer ner keeflehee kegjerefleeeB Depeg&vekeeue ceW Yeer LeeR~ Gvekee efMekeej Depeg&ve
Yeer Lee~ Gmeves efJeueehe kejles ngS efie[efie[ekej kene efke kegueOece& meveeleve nw~
eg mes meveeleve-Oece& ve nes peeesiee~ kegueOece& ve nesves mes nce Devevlekeeue
leke vejke ceW eues peeeWies~ efkevleg eerke=<Ce ves kene legPes en De%eeve keneB mes
GlheVe nes ieee? efme nw efke Jen keesF& kegjerefle Leer, leYeer lees eerke=<Ce ves Gmekee
efvejekejCe efkeee Deewj yeleeee efke Deelcee ner meveeleve nw~ eefo Deehe Deeeflceke
heLe veneR peeveles lees meveeleve-Oece& ceW Deehekee DeYeer leke eJesMe veneR ngDee nw~
peye en meveeleve-MeeMJele Deelcee meyekes Devoj Jeehle nw lees Keespee
efkemes peee? Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
DeJeeeseceefevleeseceefJekeeeexecegeles~~10~~
lemceeosJeb efJeefolJewveb veevegMeesefelegcen&efme~~25~~
en Deelcee DeJee DeLee&led FefveeW kee efJe<ee veneR nw~ FefveeW kes eje
Fmes mecePee veneR pee mekelee~ peye leke FefveeW Deewj efJe<eeeW kee mebeesie nw, leye
leke Deelcee nw lees; efkevleg Gmes mecePee veneR pee mekelee~ Jen Deefevle nw~ peye
leke efee Deewj efee keer uenj nw, leye leke Jen MeeMJele nw lees; efkevleg nceejs
oMe&ve, GheYeesie Deewj eJesMe kes efuees veneR nw~ Dele: efee kee efvejesOe kejW~
heers eerke=<Ce yelee Deees nQ efke Demeled Jemleg kee DeefmlelJe veneR nw Deewj
meled kee leerveeW keeue ceW DeYeeJe veneR nw~ Jen meled nw Deelcee~ Deelcee ner
DeheefjJele&veMeerue, MeeMJele, meveeleve Deewj DeJee nw~ leJeoefMe&eeW ves Deelcee kees
Fve efJeMes<e iegCeOeceeX mes ege osKee~ ve ome Yee<eeDeeW kes %eelee ves osKee, ve efkemeer
mece=efMeeueer ves osKee, yeefuke leJeoefMe&eeW ves osKee~ eerke=<Ce ves Deeies yeleeee efke
leJe nw hejceelcee~ ceve kes efvejesOekeeue ceW meeOeke Gmekee oMe&ve Deewj GmeceW
eJesMe heelee nw~ eeefhlekeeue ceW YeieJeeve efceueles nQ Deewj otmejs ner #eCe Jen Deheveer
Deelcee kees F&MJejere iegCeOeceeX mes efJeYetef<ele osKelee nw~ Jen osKelee nw efke Deelcee
ner mele, meveeleve Deewj heefjhetCe& nw~ en Deelcee Deefevle nw~ en efJekeejjefnle
DeLee&led ve yeouevesJeeuee kene peelee nw~ Dele: Depeg&ve! Deelcee kees Ssmee peevekej
efleere DeOeee
41
let Meeske kejves eesie veneR nw~ Deye eerke=<Ce Depeg&ve kes efJeeejeW ceW efJejesOeeYeeme
efoKeeles nQ, pees meeceeve leke& nw
DeLe ewveb efvelepeeleb efveleb Jee cevemes ce=leced~~10~~
leLeeefhe lJeb ceneyeenes vewJeb Meesefelegcen&efme~~26~~
eefo let Fmes meowJe pevcevesJeeuee Deewj meoe cejvesJeeuee ceeves leye Yeer legPes
Meeske veneR kejvee eeefnes; keeeWefke
peeleme efn OegJees ce=legOeg&Jeb pevce ce=leme e~~10~~
lemceeoheefjneexLex ve lJeb Meesefelegcen&efme~~27~~
Ssmee ceeve uesves hej Yeer pevcevesJeeues keer efveefMele ce=leg Deewj cejvesJeeues kee
efveefMele pevce efme neslee nw~ Fmeefuees Yeer let efyevee GheeeJeeues Fme efJe<ee ceW
Meeske kejves ueeeke veneR nw~ efpemekee keesF& Fueepe veneR, Gmekes efuees Meeske kejvee
Ske Deve og:Ke kees Deeceefv$ele kejvee nw~
DeJeeeoerefve Yetleeefve JeeceOeeefve Yeejle~~10~~
DeJeeefveOeveevesJe le$e kee heefjosJevee~~28~~
Depeg&ve! mechetCe& eeCeer pevce mes henues efyevee MejerjJeeues Deewj cejves kes yeeo
Yeer efyevee MejerjJeeues nQ~ pevce kes hetJe& Deewj ce=leg kes heMeeled Yeer efoKeeeer veneR
he[les, kesJeue pevce-ce=leg kes yeere ceW ner Mejerj OeejCe efkees ngS efoKeeeer osles nQ~
Dele: Fme heefjJele&ve kes efuees JeLe& keer efevlee keeeW kejles nes? Fme Deelcee kees
osKelee keewve nw? Fme hej kenles nQ
Deeee&JelheMeefle keefeosve-~10~~
ceeee&Jeoefle leLewJe eeve:~~10~~
Deeee&Jeewveceve: e=Ceesefle~10~~
eglJeehesveb Jeso ve ewJe keefeled~~29~~
henues eerke=<Ce ves kene Lee efke Fme Deelcee kees leJeoefMe&eeW ves osKee nw,
Deye leJeoMe&ve keer ogue&Yelee hej ekeeMe [eueles nQ efke keesF& efJejuee ceneheg<e ner
Fme Deelcee kees DeeMee& keer lejn osKelee nw~ megvelee veneR, ele#e osKelee nw Deewj
42
Jewmes ner otmeje keesF& ceneheg<e ner DeeMee& keer lejn Fmekes leJe kees kenlee nw~
efpemeves osKee nw, Jener eLeeLe& ken mekelee nw~ otmeje keesF& efJejuee meeOeke Fmes
DeeMee& keer YeeBefle megvelee nw~ meye megveles Yeer veneR; keeeWefke en DeefOekeejer kes
efuees ner nw~ ns Depeg&ve! keesF&-keesF& lees megvekej Yeer Fme Deelcee kees veneR peeve heeles;
keeeWefke meeOeve heej veneR ueielee~ Deehe ueeKe %eeve keer yeeleW megveW, mecePeW yeeue
keer Keeue efvekeeuekej mecePeW, ueeueeefele Yeer jnW; efkevleg ceesn ye[e eyeue nw,
Lees[er osj yeeo ner Deehe Deheveer meebmeeefjke JeJemLeeDeeW ceW efuehle efceueWies~
Devle ceW eerke=<Ce efveCe&e osles nQ
osner efveleceJeOeeseb osns meJe&me Yeejle~~10~~
lemceelmeJee&efCe Yetleeefve ve lJeb Meesefelegcen&efme~~30~~
Depeg&ve! en Deelcee meyekes Mejerj ceW meowJe DeJeOe nw, Dekeee nw~
Fmeefuees mechetCe& YetleeeefCeeeW kes efuees let Meeske kejves eesie veneR nw~
Deelcee ner meveeleve nw Fme leLe kee eefleheeove kejkes, Fmekee eYegleemeefnle
JeCe&ve kejkes en eMve eneR hetje nes peelee nw~ Deye eMve Ke[e neslee nw efke Fmekeer
eeefhle kewmes nes? mechetCe& ieerlee ceW Fmekes efuees oes ner ceeie& nQ henuee efve<keece
kece&eesie Deewj otmeje %eeveeesie~ oesveeW ceeieeX ceW efkeee peevesJeeuee kece& Ske ner nw~
Gme kece& keer DeefveJeee&lee hej yeue osles ngS eesiesMJej eerke=<Ce %eeveeesie kes efJe<ee
ceW kenles nQ
mJeOece&ceefhe eeJes#e ve efJekeefchelegcen&efme~~10~~
Oecee&ef ege^seesvel#eef$eeme ve efJeeles~~31~~
Depeg&ve! mJeOece& osKekej Yeer let Yee kejves eesie veneR nw; keeeWefke Oece&mebege
eg mes ye{kej Deve keesF& hejcekeueeCekeejer ceeie& #eef$ee kes efuees veneR nw~
DeYeer leke lees Deelcee MeeMJele nw, Deelcee meveeleve nw, Jener Skecee$e Oece& nw
kene ieee nw~ Deye en mJeOece& kewmee? Oece& lees Skecee$e Deelcee ner nw~ Jen lees
Deeue efmLej nw lees Oecee&ejCe keee? Jemlegle: Fme DeelceheLe ceW eJe=e nesves keer
#ecelee nj Jeefe keer Deueie-Deueie nesleer nw~ mJeYeeJe mes GlheVe Fme #ecelee kees
mJeOece& kene ieee nw~
efleere DeOeee
43
Fmeer Ske meveeleve Deeeflceke heLe hej euevesJeeues meeOekeeW kees ceneheg<e ves
mJeYeeJe keer #ecelee kes Devegmeej eej esefCeeeW ceW yeeBe Met, JewMe, #eef$ee Deewj
yeeeCe~ meeOevee keer eejefcYeke DeJemLee ceW eleske meeOeke Met DeLee&led Deuhe%e
neslee nw~ IeCeW Yepeve ceW yew"ves hej Jen ome efceve Yeer Deheves he#e ceW veneR heelee~
Jen eke=efle kes ceeeepeeue kees kee veneR heelee~ Fme DeJemLee ceW ceneheg<e keer
mesJee mes Gmekes mJeYeeJe ceW meoddiegCe Deeles nQ~ Jen JewMe esCeer kee meeOeke yeve
peelee nw~ Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe nw~ Fmekee Jen Mevew:-Mevew: meben
Deewj ieesheeueve DeLee&led FefveeW keer megj#ee kejves ceW me#ece nes peelee nw~ keece,
eesOe Fleeefo mes FefveeW keer efnbmee nesleer nw leLee efJeJeske, Jewjeie mes Fvekeer megj#ee
nesleer nw; efkevleg eke=efle kees efveyeeape kejves keer #ecelee GmeceW veneR nesleer~ eceMe:
GVeefle kejles-kejles meeOeke kes Devle:kejCe ceW leerveeW iegCeeW kees keeves keer #ecelee
DeLee&led #eef$eelJe Dee peelee nw~ Fmeer mlej hej eke=efle Deewj Gmekes efJekeejeW kees
veeMe kejves keer #ecelee Dee peeleer nw, Fmeefuees eg eneR mes DeejcYe neslee nw~
eceMe: meeOeve kejkes meeOeke yeeeCelJe keer esCeer ceW yeoue peelee nw~ Fme mecee
ceve kee Meceve, FefveeW kee oceve, OeejeJeener efevleve, mejuelee, DevegYeJe, %eeve
Fleeefo ue#eCe meeOeke ceW mJeeYeeefJeke eJeeefnle nesles nQ~ FvneR kes Devegeve mes
euekej eceMe: Jen yee ceW eJesMe hee peelee nw, peneB Jen yeeeCe Yeer veneR
jn peelee~
efJeosn jepee peveke keer meYee ceW cenef<e& ee%eJeukee ves eeeeeCe, G<eefmle,
kenesue, DeeefCe, Godoeueke Deewj ieeieea kes eMveeW kee meceeOeeve kejles ngS yeleeee
efke Deelcemee#eelkeej kee hetCe&leee mecheeove kejvesJeeuee ner yeeeCe neslee nw~ en
Deelcee ner ueeske, hejueeske Deewj mecemle eeefCeeeW kees Yeerlej mes efveeefcele kejlee
nw~ mete&, evcee, he=LJeer, peue, Jeeeg, Deefive, leejeieCe, Devleefj#e, DeekeeMe SJeb
eleske #eCe Fme Deelcee kes ner eMeemeve ceW nQ~ en legcneje Deelcee Devleee&ceer
Dece=le nw~ Deelcee De#ej nw, Fmemes efYeVe meye veeMeJeeved nQ~ pees keesF& Fmeer ueeske ceW
Fme De#ej kees ve peevekej nJeve kejlee nw, lehe kejlee nw, npeejeW Je<eeX leke e%e
kejlee nw, Gmekee en meye kece& veeMeJeeved nw~ pees keesF& Yeer Fme De#ej kees peeves
efyevee Fme ueeske mes cejkej peelee nw Jen oeveere nw, ke=heCe nw Deewj pees Fme De#ej
44
kees peevekej Fme ueeske mes cejkej peelee nw Jen yeeeCe nw~ (ye=noejCekeesheefve<eod,
le=leere DeOeee, Dece yeeeCe)
Depeg&ve #eef$ee esCeer kee meeOeke nw~ eerke=<Ce kenles nQ efke #eef$ee esCeer
kes meeOeke kes efuees eg kes Deefleefje keesF& keueeCekeejer jemlee nw ner veneR~
eMve G"lee nw efke #eef$ee nw keee? eee: ueesie Fmekee DeeMee meceepe ceW pevcevee
GlheVe yeeeCe, #eef$ee, JewMe, Met peeefleeeW mes uesles nQ~ FvnW ner eej JeCe& ceeve
efueee peelee nw~ efkevleg veneR, Meeekeej ves mJeeb yeleeee nw efke #eef$ee keee nw,
JeCe& keee nw? eneB GvneWves kesJeue #eef$ee kee veece efueee Deewj Deeies De"ejnJeW
DeOeee leke Fme eMve kee meceeOeeve emlegle efkeee efke Jemlegle: es JeCe& nQ keee
Deewj kewmes FveceW heefjJele&ve neslee nw?
eerke=<Ce ves kene, eelegJe&Ce ceee me=ced (ieerlee, 4/13) eej
JeCeeX keer me=ef ceQves keer~ lees keee ceveg<eeW kees yeeBe? eerke=<Ce kenles nQ veneR,
iegCekece&efJeYeeieMe:~ iegCeeW kes ceeOece mes kece& kees eej YeeieeW ceW yeeBe~
Deye en osKevee nw efke Jen kece& keee nw, efpemes yeeBe ieee? iegCe heefjJele&veMeerue
nQ~ meeOevee keer Gefele eefeee eje leecemeer mes jepemeer Deewj jepemeer mes meeefJeke
iegCeeW ceW eJesMe efceuelee peelee nw~ Devlele: yeeeCe mJeYeeJe yeve peelee nw~ Gme
mecee yee ceW eJesMe efouee osvesJeeueer meejer eesieleeSB Gme meeOeke ceW jnleer nQ~
JeCe&-mecyevOeer eMve eneB mes DeejcYe neskej De"ejnJeW DeOeee ceW peekej hetCe&
neslee nw~
eerke=<Ce keer ceevelee nw eseevmJeOeceex efJeiegCe: hejOecee&lmJevegefleeled~ (ieerlee, 18/47) mJeYeeJe mes GlheVe Fme Oece& ceW eJe=e nesves keer
#ecelee efpeme mlej keer nes, Yeues ner Jen iegCejefnle Met esCeer keer nes, leye Yeer
hejcekeueeCe kejleer nw; keeeWefke Deehe eceMe: JeneR mes GlLeeve kejles nQ~ Gmemes
ThejJeeueeW keer vekeue kejkes meeOeke ve nes peelee nw~ Depeg&ve #eef$ee esCeer kee
meeOeke Lee, Fmeefuees eerke=<Ce kenles nQ efke Depeg&ve! Deheves mJeYeeJe mes GlheVe
Fme eg ceW eJe=e nesves keer Deheveer #ecelee kees osKekej Yeer let Yee kejves eesie
veneR nw~ Fmemes ye{kej otmeje keesF& keueeCekeejer keee& #eef$ee kes efuees veneR nw~
Fmeer hej ekeeMe [eueles ngS hegve: eesiesMJej kenles nQ
efleere DeOeee
45
eee eesheheVeb mJeie&ejceheeJe=leced~~10~~

megefKeve: #eef$eee: heeLe& ueYevles egceerMeced~~32~~
heeefLe&Je Mejerj kees ner jLe yeveekej Deetke ue#eJesOeer Depeg&ve! mJele: eehle
mJeie& kes Kegues ngS ejheer Fme eg kees YeeieJeeved #eef$ee ner eehle kejles nQ~
#eef$ee esCeer kes meeOeke ceW leerveeW iegCeeW kees kee osves keer #ecelee jnleer nw~ Gmekes
efuees mJeie& kee ej Keguee nw; keeeWefke GmeceW owJeer mecheod hetCe&le: Deefpe&le jnleer nw,
mJej ceW efJeejves keer GmeceW #ecelee jnleer nw~ ener Keguee ngDee mJeie& kee ej nw~
#es$e-#es$e%e kes Fme eg kees YeeieJeeved #eef$ee ner heeles nQ; keeeWefke GveceW ner Fme
mebIe<e& keer #ecelee nw~
ogefveee ceW ue[eFeeB nesleer nQ~ efJeMJe efmecekej ue[lee nw, eleske peeefle
ue[leer nw; efkevleg MeeMJele efJepee peerlevesJeeues kees Yeer veneR efceueleer~ es lees yeoues
nQ~ pees efpemekees efpelevee oyeelee nw, keeueevlej ceW Gmes Yeer Glevee ner oyevee he[lee
nw~ en kewmeer efJepee nw, efpemeceW FefveeW kees megKeevesJeeuee Meeske yevee ner jnlee nw,
Devle ceW Mejerj Yeer ve nes peelee nw? JeemleefJeke mebIe<e& lees #es$e Deewj #es$e%e kee nw,
efpemeceW Ske yeej efJepee nes peeves hej eke=efle kee meoe kes efuees efvejesOe Deewj
hejceheg<e hejceelcee keer eeefhle nes peeleer nw~ en Ssmeer efJepee nw, efpemekes heers
nej veneR nw~
DeLe esJeefceceb Oece me*deeceb ve keefj<eefme~~10~~
lele: mJeOece keere\le e efnlJee heeheceJeehmeefme~~33~~
Deewj eefo let Fme Oece&ege mebeece DeLee&led MeeMJele-meveeleve hejceOece&
hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeuee Oece&eg veneR kejsiee lees mJeOece& DeLee&led mJeYeeJe
mes GlheVe mebIe<e& kejves keer #ecelee, efeee ceW eJe=e nesves keer #ecelee kees Keeskej
heehe DeLee&led DeeJeeieceve Deewj Dehekeerefle& kees eehle nesiee~ Dehekeerefle& hej ekeeMe
[eueles nQ
Dekeere\le eeefhe Yetleeefve keLeefe<eefvle lesJeeeced~10~~
mecYeeefJeleme
eekeere|lece&jCeeoefleefjeles~~34~~
46
meye ueesie yengle keeue leke lesjer Dehekeerefle& kee keLeve kejWies~ Deepe Yeer
heoegle nessvesJeeues cenelceeDeeW ceW efJeMJeeefce$e, hejeMej, efveefce, e=er Fleeefo keer
ieCevee nesleer nw~ yengle mes meeOeke Deheves Oece& hej efJeeej kejles nQ, meeseles nQ efke
ueesie nceW keee kenWies? Ssmee YeeJe Yeer meeOevee ceW meneeke neslee nw~ Fmemes meeOevee
ceW ueies jnves keer esjCee efceueleer nw~ keg otjer leke en YeeJe Yeer meeLe oslee nw~
ceeveveere heg<eeW kes efuees Dehekeerefle& cejCe mes Yeer ye{kej nesleer nw~
YeeeCeeoghejleb cebmevles lJeeb cenejLee:~~10~~
es<eeb e lJeb yengcelees YetlJee eemeefme ueeIeJeced~~35~~
efpeve cenejefLeeeW keer efveieen ceW let yengle ceeveveere neskej Deye leglee kees
eehle nesiee, Jes cenejLeer ueesie legPes Yee kes keejCe eg mes Ghejece ngDee ceeveWies~
cenejLeer keewve? Fme heLe hej ceneved heefjece mes Deeies ye{vesJeeues meeOeke cenejLeer
nQ~ Fmeer ekeej Fleves ner heefjece mes DeefJeee keer Deesj KeeRevesJeeues keece, eesOe,
ueesYe, ceesneefo Yeer cenejLeer nQ~ pees legPes yengle mecceeve osles Les efke meeOeke
eMebmeveere nw, legce Gvekeer efveieen mes efiej peeDeesies~ Flevee ner veneR, yeefuke
DeJeeeJeeoebe yentvJeefo<eefvle leJeeefnlee:~~10~~
efvevovlemleJe meeceLe lelees og:Kelejb veg efkeced~~36~~
Jewjer ueesie lesjs hejeece keer efvevoe kejles ngS yengle mes ve kenves eesie
JeeveeW kees kenWies~ Ske oes<e Deelee nw lees eejeW Deesj mes efvevoe Deewj yegjeFeeW keer
Pe[er ueie peeleer nw~ ve kenves eesie Jeeve Yeer kens peeles nQ~ Fmemes ye[e og:Ke
keee nesiee? Dele:
nlees Jee eehmeefme mJeie efpelJee Jee Yees#emes cenerced~~37~~
lemceeogefe keewvlese egee ke=leefveee:~~37~~
Fme eg ceW cejesies lees mJeie& eehle kejesies mJej ceW efJeejves keer #ecelee
jnsieer~ MJeeme kes yeenj eke=efle ceW efJeejves keer OeejeSB efve nes peeeWieer~ hejceosJe
hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeueer owJeer mecheod oe ceW hetCe&le: eJeeefnle jnsieer
DeLeJee Fme mebIe<e& ceW peerleves hej ceneceefnce efmLeefle kees eehle kejesies~ Fmeefuees
Depeg&ve! eg kes efuees efveMee kejkes Ke[e nes~
efleere DeOeee
47
eee: ueesie Fme Mueeske kes DeLe& ceW mecePeles nQ efke Fme eg ceW cejesies lees
mJeie& peeDeesies Deewj peerleesies lees he=LJeer kee Yeesie Yeesieesies; efkevleg Deehekees mcejCe
nesiee, Depeg&ve ken egkee nw YeieJeved! he=LJeer ner veneR Deefheleg $ewueeskee kes
meeceepe Deewj osJeleeDeeW kes mJeeceerheve DeLee&led Fvheo eehle nesves hej Yeer ceQ Gme
Gheee kees veneR osKelee, pees FefveeW kees megKeevesJeeues cesjs Meeske kees otj kej mekes~
eefo Flevee ner efceuevee nw, lees ieesefJevo! ceQ eg keoeefhe veneR keBiee~ eefo Fleves
hej Yeer eerke=<Ce kenles efke Depeg&ve! ue[es~ peerleesies lees he=LJeer hee peeDeesies, nejesies
lees mJeie& kes veeieefjke yeve peeDeesies, lees eerke=<Ce osles ner keee nQ? Depeg&ve Fmemes
Deeies kee mele, ese (hejcekeueeCe) keer keeceveeJeeuee efMe<e Lee, efpemes meoddiegosJe
eerke=<Ce ves yeleeee efke #es$e-#es$e%e kes Fme mebIe<e& ceW eefo Mejerj kee mecee hetje
nes peelee nw Deewj ue#e leke veneR hengBe mekes lees mJeie& eehle kejesies DeLee&led mJej
ceW ner efJeejCe kejves keer #ecelee eehle kej ueesies, owJeer mecheod oe ceW {ue
peeesieer Deewj Fme Mejerj kes jnles-jnles mebIe<e& ceW meHeue nes peeles nes lees cenerced
meyemes ceneved yee keer ceefncee kee GheYeesie kejesies, ceneceefnce keer efmLeefle eehle
kej ueesies~ peerleesies lees meJe&mJe; keeeWefke ceneceefncelJe kees heeDeesies Deewj nejesies lees
osJelJe oesveeW neLeeW ceW ue[dd[t jnWies~ ueeYe ceW Yeer ueeYe Deewj neefve ceW Yeer ueeYe ner
nw~ hegve: Fmeer hej yeue osles nQ
megKeog:Kes meces ke=lJee ueeYeeueeYeew peeepeeew~~38~~
lelees egee egpemJe vewJeb heeheceJeehmeefme~~38~~
Fme ekeej megKe-og:Ke, ueeYe-neefve, pee-hejepee kees meceeve mecePekej
let eg kes efuees leweej nes~ eg kejves mes let heehe kees eehle veneR nesiee~ DeLee&led
megKe ceW meJe&mJe Deewj og:Ke ceW Yeer osJelJe nw~ ueeYe ceW cenerced keer efmLeefle DeLee&led
meJe&mJe Deewj neefve ceW osJelJe nw~ pee ceW ceneceefnce efmLeefle Deewj hejepee ceW Yeer
owJeer mecheod hej DeefOekeej nw~ Fme ekeej Deheves ueeYe-neefve kees Yeueer ekeej
mJeeb mecePekej let eg kes efuees leweej nes~ ue[ves ceW ner oesveeW JemlegSB nQ~
ue[esies lees heehe DeLee&led DeeJeeieceve kees eehle veneR nesDeesies~ Dele: let eg kes efuees
leweej nes~
48
S<ee lesefYeefnlee meees yegefeexies eflJeceeb e=Ceg~~38~

yegee egees eee heeLe& kece&yevOeb enemeefme~~39~~
heeLe&! en yegef lesjs efuees %eeveeesie kes efJe<ee ceW kener ieeer nw~ keewve-meer
yegef? ener efke eg kej~ %eeveeesie ceW Flevee ner nw efke Deheveer nmleer kees osKekej,
ueeYe-neefve kee Yeueer ekeej efJeeej kejkes efke peerleWies lees ceneceefnce efmLeefle Deewj
nejWies lees osJelJe, pee ceW meJe&mJe Deewj hejepee ceW Yeer osJelJe oesveeW lejn ueeYe
nw~ eg veneR kejWies lees meYeer nceW yegje kenWies, Yee mes Ghejece ngDee ceeveWies,
Dehekeerefle& nesieer~ Fme ekeej Deheves DeefmlelJe kees meeceves jKekej mJeeb efJeeej
kej eg ceW Deemej nesvee ner %eeveeesie nw~
eee: ueesieeW ceW Yeeefvle nw efke %eeveceeie& ceW kece& (eg) veneR kejvee he[lee~
Jes kenles nQ efke %eeveceeie& ceW kece& veneR nw~ ceQ lees Meg ntB, ewleve ntB, Denb
yeeeefmce~, iegCe ner iegCe ceW yejleles nQ~ Ssmee ceevekej neLe hej neLe jKekej
yew" peeles nQ~ eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej en %eeveeesie veneR nw~ %eeveeesie ceW
Yeer Jener kece& kejvee nw, pees efve<keece kece&eesie ceW efkeee peelee nw~ oesveeW ceW
kesJeue yegef kee, efkeesCe kee Devlej nw~ %eeveceeieea Deheveer efmLeefle mecePekej
Deheves hej efveYe&j neskej kece& kejlee nw, peyeefke efve<keece kece&eesieer F kes
Deeefele neskej kece& kejlee nw~ kejvee oesveeW ceeieeX ceW nw Deewj Jen kece& Yeer Ske ner
nw, efpemes oesveeW ceeieeX ceW efkeee peevee nw~ kesJeue kece& kejves kes efkeesCe oes nQ~
Depeg&ve! Fmeer yegef kees Deye let efve<keece kece&eesie kes efJe<ee ceW megve,
efpememes ege ngDee let keceeX kes yevOeve kee Deer lejn veeMe kejsiee~ eneB
eerke=<Ce ves kece& kee veece henueer yeej efueee, uesefkeve en veneR yeleeee efke kece&
nw keee? Deye kece& ve yeleekej henues kece& keer efJeMes<eleeDeeW hej ekeeMe [eueles nQ
vesneefYeeceveeMeesefmle eleJeeees ve efJeeles~~38~~
mJeuheceheme Oece&me $eeeles cenlees Yeeeled~~40~~
Fme efve<keece kece&eesie ceW DeejcYe kee DeLee&led yeerpe kee veeMe veneR neslee~
meerefcele Heueheer oes<e veneR nw~ Fmeefuees Fme efve<keece kece& kee, Fme kece& mes
mecheeefole Oece& kee Lees[e Yeer meeOeve pevce-ce=legheer ceneved Yee mes Gej kej
efleere DeOeee
49
oslee nw~ Oece& heefjJee|lele veneR neslee~ Deehe Fme kece& kees mecePeW Deewj Fme hej oes
keoce eue Yej oW (pees meoddie=nmLe Deeece ceW jnkej ner euee pee mekelee nw,
meeOeke lees eueles ner nQ~), yeerpe Yej [eue oW, lees Depeg&ve! yeerpe kee veeMe veneR
neslee~ eke=efle ceW keesF& #ecelee veneR, Ssmee keesF& Dee veneR efke Gme mele kees efcee
os~ eke=efle kesJeue DeeJejCe [eue mekeleer nw, keg osj kej mekeleer nw; efkevleg
meeOeve kes DeejcYe kees efcee veneR mekeleer~
Deeies eerke=<Ce ves yeleeee efke meYeer heeefheeeW mes Yeer ye[e heeheer ner keeeW ve
nes, %eeveheer veewkee eje efve:mevosn heej nes peeesiee~ "erke Gmeer yeele kees eneB
kenles nQ efke Depeg&ve! efve<keece kece&eesie kee yeerpeejesheCe Yej kej oW lees Gme
yeerpe kee keYeer veeMe veneR neslee~ efJehejerle Heueheer oes<e Yeer FmeceW veneR neslee efke
Deehekees mJeie&, $e+efeeW ee efmeefeeW leke hengBee kej es[ os~ Deehe en meeOeve
Yeues es[ oW; efkevleg en meeOeve Deehekee Gej kejkes ner es[siee~ Fme efve<keece
kece&eesie kee Lees[e-mee Yeer meeOeve pevce-ce=leg kes ceneved Yee mes Gej kej oslee
nw~ Deveskepevcemebefmemlelees eeefle hejeb ieefleced~ (ieerlee, 6/45) kece&
kee en yeerpeejesheCe Deveske pevceeW kes heeeled JeneR Ke[e kej osiee, peneB hejceOeece
nw, hejceieefle nw~ Fmeer ece ceW Deeies kenles nQ
JeJemeeeeeflcekee yegefjskesn kegvevove~~38~~
yengMeeKee evevleee yegeesJeJemeeefeveeced~~41~~
Depeg&ve! Fme efve<keece kece&eesie ceW efeeeeflcekee yegef Ske ner nw~ efeee
Ske nw Deewj heefjCeece Ske ner nw~ Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe nw~ Fme
mecheefe kees eke=efle kes v mes Mevew:-Mevew: Deefpe&le kejvee JeJemeee nw~ en
JeJemeee DeLeJee efveMeeelceke efeee Yeer Ske ner nw~ leye lees pees ueesie yenglemeer efeeeSB yeleeles nQ, keee Jes Yepeve veneR kejles? eerke=<Ce kenles nQ neB, Jes
Yepeve veneR kejles~ Gve heg<eeW keer yegef Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nesleer nw, Fmeefuees
Devevle efeeeDeeW kee efJemleej kej uesles nQ~
eeefceceeb hegef<heleeb Jeeeb eJeovleefJeheefele:~~38~~
JesoJeeojlee: heeLe& veeveomleerefle Jeeefove:~~42~~
50
keeceelceeve: mJeie&heje pevcekece&Heueeoeced~~38~~

efeeeefJeMes<eyengueeb Yeesiewee&ieeEle eefle~~43~~
heeLe&! Jes keeceelceeve: keeceveeDeeW mes ege, JesoJeeojlee: Jeso kes
JeekeeeW ceW Devegje, mJeie&heje: mJeie& kees ner hejce ue#e ceeveles nQ efke Fmemes
Deeies keg nw ner veneRSsmee kenvesJeeues DeefJeJeskeerpeve pevce-ce=legheer Heue
osvesJeeueer SJeb Yeesie Deewj SsMJee& keer eeefhle kes efuees yengle-meer efeeeDeeW kee
efJemleej kej uesles nQ Deewj efoKeeJeer MeesYeeege JeeCeer ceW Jee Yeer kejles nQ~
DeLee&led DeefJeJesefkeeeW keer yegef Devevle YesoeWJeeueer nesleer nw~ Jes HeueJeeues Jeekee ceW
ner Devegje jnles nQ, Jeso kes JeekeeeW kees ner eceeCe ceeveles nQ, mJeie& kees ner es
ceeveles nQ~ Gvekeer yegef yengle-meer YesoeWJeeueer nw, Fmeefuees Devevle efeeeDeeW keer
jevee kej uesles nQ~ Jes veece lees hejceleJe hejceelcee kee ner uesles nQ; efkevleg Gmekeer
Dees ceW Devevle efeeeDeeW kee efJemleej kej uesles nQ~ lees keee Devevle efeeeSB kece&
veneR nQ? eerke=<Ce kenles nQ veneR, Devevle efeeeSB kece& veneR nQ~ lees Jen Ske
efveefMele efeee nw keee? eerke=<Ce DeYeer en veneR yeleeles~ DeYeer lees kesJeue Flevee
kenles nQ efke DeefJeJesefkeeeW keer yegef Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nesleer nw, Fmeefuees Jes
Devevle efeeeDeeW kee efJemleej kej uesles nQ~ Jes kesJeue efJemleej ner veneR kejles
Deefheleg Deeuebkeeefjke Mewueer ceW Gmes Jee Yeer kejles nQ~ Gmekee eYeeJe keee
neslee nw?
Yeesiewee&emeeeveeb
leeeheleeslemeeced~~38~~
JeJemeeeeeflcekee yegef: meceeOeew ve efJeOeereles~~44~~
Gvekeer JeeCeer keer ehe efpeve-efpeve kes efee hej he[ peeleer nw, Depeg&ve!
Gvekeer Yeer yegef ve nes peeleer nw, ve efke Jes keg heeles nQ~ Gme JeeCeer eje njs ngS
efeeJeeueeW kes Deewj Yeesie-SsMJee& ceW DeemeefeJeeues heg<eeW kes Devle:kejCe ceW
efeeeeflcekee yegef veneR jn peeleer~ F ceW meceeefOemLe kejvesJeeueer efveMeeelceke
efeee GveceW veneR nesleer~
Ssmes DeefJeJesefkeeeW keer JeeCeer megvelee keewve nw? Yeesie Deewj SsMJee& ceW
DeemeefeJeeues ner megveles nQ, DeefOekeejer veneR megvelee~ Ssmes heg<eeW ceW mece Deewj
efleere DeOeee
51
DeeefoleJe ceW eJesMe efoueevesJeeueer efveMeeelceke efeee mes mebege yegef

veneR nesleer~
eMve G"lee nw efke JesoJeeojlee: pees Jeso kes JeeveeW ceW Devegje nQ,
keee Jes Yeer Yetue kejles nQ? Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
$ewiegCeefJe<eee Jesoe efveewiegCees YeJeepeg&ve~~38~~
efve&ves efvelemeJemLees efveeexie#esce DeelceJeeved~~45~~
Depeg&ve! $ewiegCeefJe<eee Jesoe: Jeso leerveeW iegCeeW leke ner ekeeMe kejles
nQ~ Fmekes Deeies kee neue Jes veneR peeveles~ Fmeefuees efveewiegCees YeJeepeg&ve~
Depeg&ve! let leerveeW iegCeeW mes Thej G" DeLee&led JesoeW kes keee&#es$e mes Deeies ye{~ kewmes
ye{e peee? Fme hej eerke=<Ce kenles nQ efve&v: megKe-og:Ke kes veW mes
jefnle, efvele mele Jemleg ceW efmLele Deewj eesie#esce kees ve eenlee ngDee DeelcehejeeCe
nes~ Fme ekeej Thej G"~ eMve G"lee nw efke nce ner G"W ee keesF& JesoeW mes Thej
G"e Yeer nw? eerke=<Ce yeleeles nQ efke Deeies pees Yeer G"lee nw, yee kees peevelee nw
Deewj pees yee kees peevelee nw, Jen efJee nw~
eeJeeveLe& Goheeves meJe&le: mechuegleesokes~~38~~
leeJeevmeJex<eg Jesos<eg yeeeCeme efJepeevele:~~46~~
meye Deesj mes heefjhetCe& peueeMee kes eehle nesves hej ceveg<e kee ess peueeMee
mes efpelevee eeespeve jnlee nw, Deer ekeej yee kees peevevesJeeues yeeeCe kee JesoeW
mes Glevee ner eeespeve jnlee nw~ leelhee& en nw efke pees JesoeW mes Thej G"lee nw Jen
yee kees peevelee nw, Jener yeeeCe nw~ DeLee&led let JesoeW mes Thej G", yeeeCe yeve~
Depeg&ve #eef$ee Lee, eerke=<Ce kenles nQ efke yeeeCe yeve~ yeeeCe, #eef$ee
Fleeefo JeCe& mJeYeeJe keer #eceleeDeeW kes veece nQ~ en kece&eOeeve nw, ve efke pevce
mes efveOee&efjle nesvesJeeueer keesF& ef{~ efpemes iebiee keer Oeeje eehle nw, Gmes #eg
peueeMee mes keee eeespeve? keesF& GmeceW Meewe ueslee nw, lees keesF& heMegDeeW kees
venuee oslee nw~ Fmekes Deeies keesF& Gheeesie veneR nw~ Fmeer ekeej yee kees mee#eeled
peevevesJeeues Gme efJee ceneheg<e kee, Gme yeeeCe kee JesoeW mes Glevee ner eeespeve
jn peelee nw~ eeespeve jnlee DeJeMe nw, Jeso jnles nQ; keeeWefke heersJeeueeW kes efuees
52
Gvekee Gheeesie nw~ JeneR mes eee& DeejcYe nesieer~ Fmekes Ghejevle eesiesMJej eerke=<Ce
kece& kejles mecee yejleer peevesJeeueer meeJeOeeefveeeW kee eefleheeove kejles nQ
kece&CesJeeefOekeejmles cee Heues<eg keoeeve~~38~~
cee kece&HeuenslegYet&cee& les meesmlJekece&efCe~~47~~
kece& kejves ceW ner lesje DeefOekeej nw, Heue ceW keYeer veneR~ Ssmee mecePe efke
Heue nw ner veneR~ Heue keer JeemeveeJeeuee Yeer cele nes Deewj kece& kejves ceW lesjer
Deee Yeer ve nes~
Deye leke eesiesMJej eerke=<Ce ves GveleeueermeJeW Mueeske ceW henueer yeej kece&
kee veece efueee; efkevleg en veneR yeleeee efke Jen kece& nw keee Deewj Gmes kejW kewmes?
Gme kece& keer efJeMes<eleeDeeW hej ekeeMe [euee efke
(1) Depeg&ve! Fme kece& eje let keceeX kes yevOeve mes Deer ekeej t
peeesiee~
(2) Depeg&ve! FmeceW DeejcYe kee DeLee&led yeerpe kee veeMe veneR nw~ DeejcYe
kej oW lees eke=efle kes heeme keesF& Gheee veneR efke Gmes ve kej os~
(3) Depeg&ve! FmeceW meerefcele Heueheer oes<e Yeer veneR nw efke mJeie& ee
$e+efeeW-efmeefeeW ceW HeBmeekej Ke[e kej os~
(4) Depeg&ve! Fme kece& kee Lees[e Yeer meeOeve pevce-cejCe kes Yee mes
Gej kejevesJeeuee neslee nw~
efkevleg DeYeer leke GvneWves en veneR yeleeee efke Jen kece& nw keee? efkeee
kewmes peee? Fmeer DeOeee kes FkeleeueermeJeW Mueeske ceW GvneWves yeleeee
(5) Depeg&ve! FmeceW efveMeeeeflcekee yegef Ske ner nw, efeee Ske ner nw~
lees keee yengle-meer efeeeJeeues Yepeve veneR kejles? eerke=<Ce kenles nQ Jes kece&
veneR kejles~ Fmekee keejCe yeleeles ngS Jes kenles nQ efke DeefJeJesefkeeeW keer yegef
Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nesleer nw, Fmeefuees Jes Devevle efeeeDeeW kee efJemleej kej
uesles nQ~ Jes efoKeeJeer MeesYeeege JeeCeer ceW Gve efeeeDeeW kees Jee Yeer kejles nQ~
efleere DeOeee
53
Gvekeer JeeCeer keer ehe efpevekes efee hej he[ peeleer nw, Gvekeer Yeer yegef ve nes
peeleer nw~ Dele: efveMeeelceke efeee Ske ner nw; uesefkeve en veneR yeleeee efke Jen
efeee keewve-meer nw?
meQleeueermeJeW Mueeske ceW GvneWves kene Depeg&ve! kece& kejves ceW ner lesje
DeefOekeej nw, Heue ceW keYeer veneR~ Heue keer JeemeveeJeeuee Yeer cele nes Deewj kece&
kejves ceW lesjer Deee Yeer ve nes DeLee&led efvejvlej kejves kes efuees Gmeer ceW ueerve
neskej kejW; efkevleg en veneR yeleeee efke Jen kece& nw keee? eee: Fme Mueeske kee
GjCe oskej ueesie kenles nQ efke keg Yeer kejes, kesJeue Heue keer keecevee cele
kejes, nes ieee efve<keece kece&eesie~ efkevleg DeYeer leke eerke=<Ce ves yeleeee ner veneR
efke Jen kece& nw keewve-mee, efpemes kejW? eneB hej kesJeue kece& keer efJeMes<eleeDeeW hej
ekeeMe [euee efke kece& oslee keee nw Deewj kece& kejles mecee yejleer peevesJeeueer
meeJeOeeefveeeB keee nQ? eMve peeW-kee-leeW yevee ngDee nw, efpemes eesiesMJej Deeies
DeOeee leerve-eej ceW mhe kejWies~
hegve: Fmeer hej yeue osles nQ
eesiemLe: keg kecee&efCe meb lekelJee Oeveee~~38~~
efmeeefmeees: mecees YetlJee mecelJeb eesie Geles~~48~~
Oevebpee! Deemeefe Deewj mebieoes<e kees leeiekej, efmeef Deewj Deefmeef ceW
meceeve YeeJe jKekej eesie ceW efmLele neskej kece& kej~ keewve-mee kece&? efve<keece
kece& kej~ mecelJeb eesie Geles en mecelJe YeeJe ner eesie kenueelee nw~
efJe<ecelee efpemeceW ve nes, Ssmee YeeJe mecelJe kenueelee nw~ $e+efeeB-efmeefeeB
efJe<ece yeveeleer nQ, Deemeefe nceW efJe<ece yeveeleer nw, Heue keer Fe efJe<ecelee hewoe
kejleer nw, Fmeerefuees Heue keer Jeemevee ve nes; efHej Yeer kece& kejves ceW Deee ve
nes~ osKeer-megveer meYeer JemlegDeeW ceW Deemeefe kee leeie kejkes, eeefhle Deewj Deeeefhle
kes efJe<ee ceW ve meesekej kesJeue eesie ceW efmLele jnles ngS kece& kej~ eesie mes efee
eueeeceeve ve nes~
eesie Ske hejekeee keer efmLeefle nw Deewj Ske eejcYe keer efmLeefle Yeer nesleer
nw~ eejcYe ceW Yeer nceejer ef ue#e hej ner jnveer eeefnes~ Dele: eesie hej ef
54
jKeles ngS kece& kee DeeejCe kejvee eeefnes~ mecelJe YeeJe DeLee&led efmeef Deewj
Deefmeef ceW meceYeeJe ner eesie kenueelee nw~ efpemekees efmeef Deewj Deefmeef efJeeefuele
veneR kej heeleeR, efJe<ecelee efpemeceW hewoe veneR nesleer, Ssmee YeeJe nesves kes keejCe en
mecelJe eesie kenueelee nw~ en F mes mecelJe efoueelee nw, Fmeefuees Fmes mecelJe
eesie kenles nQ~ keeceveeDeeW kee meJe&Lee leeie nw, Fmeefuees Fmes efve<keece kece&eesie
kenles nQ~ kece& kejvee nw, Fmeefuees Fmes kece&eesie kenles nQ~ hejceelcee mes cesue
kejelee nw, Fmeefuees Fmekee veece eesie DeLee&led cesue nw~ FmeceW yeewefke mlej hej
Oeeve jKevee he[lee nw efke efmeef Deewj Deefmeef ceW meceYeeJe jns, Deemeefe ve nes,
Heue keer Jeemevee ve Deeves heees Fmeefuees ener efve<keece kece&eesie yegefeesie Yeer
kene peelee nw~
otjsCe eJejb kece& yegefeesieeveee~~38~~
yegew MejCeceefvJe ke=heCee: HeuensleJe:~~49~~
Oevebpee! DeJejb kece& efveke= kece&, JeemeveeJeeues kece& yegefeesie mes
Delevle otj nQ~ Heue keer keeceveeJeeues ke=heCe nQ~ Jes Deelcee kes meeLe Goejlee veneR
yejleles, Dele: mecelJe yegefeesie kee Deeee enCe kej~ pewmeer keecevee nw Jewmee
efceue Yeer peees lees Gmes Yeesieves kes efuees Mejerj OeejCe kejvee he[siee~ DeeJeeieceve
yevee nw lees keueeCe kewmee? meeOeke kees lees cees#e keer Yeer Jeemevee veneR jKeveer
eeefnes; keeeWefke JeemeveeDeeW mes cege nesvee ner lees cees#e nw~ Heue keer eeefhle kee
efevleve kejves mes meeOeke kee mecee JeLe& ve nes peelee nw Deewj Heue eehle nesves
hej Jen Gmeer Heue ceW GuePe peelee nw~ Gmekeer meeOevee meceehle nes peeleer nw~ Deeies
Jen Yepeve keeeW kejs? JeneB mes Jen Yeke peelee nw~ Fmeefuees mecelJe yegef mes eesie
kee DeeejCe kejW~
%eeveceeie& kees Yeer eerke=<Ce ves yegefeesie kene Lee efke Depeg&ve! en yegef lesjs
efuees %eeveeesie kes efJe<ee ceW kener ieeer Deewj eneB efve<keece kece&eesie kees Yeer
yegefeesie kene ieee~ Jemlegle: oesveeW ceW yegef kee, efkeesCe kee ner Devlej nw~
GmeceW ueeYe-neefve kee efjkee[& jKekej Gmes peeBe kej euevee he[lee nw, FmeceW
yeewefke mlej hej mecelJe yeveees jKevee he[lee nw Fmeefuees Fmes mecelJe yegefeesie
efleere DeOeee
55
Yeer kene peelee nw~ Fmeefuees Oevebpee! let mecelJe yegefeesie kee Deeee enCe kej;
keeeWefke Heue keer JeemeveeJeeues Delevle ke=heCe nQ~
yegefegees peneleern GYes megke=leog<ke=les~~38~~
lemceeeesieee egpemJe eesie: kece&meg keewMeueced~~50~~
mecelJe yegefege heg<e hegCe-heehe oesveeW kees ner Fmeer ueeske ceW leeie oslee
nw, Gvemes efueheeeceeve veneR neslee~ Fmeefuees mecelJe yegefeesie kes efuees ese kej~
eesie: kece&meg keewMeueced mecelJe yegef kes meeLe keceeX kee DeeejCe-keewMeue
ner eesie nw~
mebmeej ceW kece& kejves kes oes efkeesCe eeefuele nQ~ ueesie kece& kejles nQ lees
Gmekee Heue Yeer DeJeMe eenles nQ ee Heue ve efceues lees kece& kejvee ner veneR
eenles; efkevleg eesiesMJej eerke=<Ce Fve keceeX kees yevOevekeejer yeleeles ngS DeejeOevee
kees Skecee$e kece& ceeveles nQ~ Fme DeOeee ceW GvneWves kece& kee veece cee$e efueee~
DeOeee 3 kes 9JeW Mueeske ceW Gmekeer heefjYee<ee oer Deewj eewLes DeOeee ceW kece& kes
mJehe hej efJemleej mes ekeeMe [euee~ emlegle Mueeske ceW eerke=<Ce ves meebmeeefjke
hejcheje mes nkej kece& kejves keer keuee yeleeeer efke kece& lees kejes, eehetJe&ke
kejes; efkevleg Heue kes DeefOekeej kees mJese mes es[ oes~ Heue peeesiee keneB?
ener keceeX kes kejves kee keewMeue nw~ efve<keece meeOeke keer mecee Meefe Fme ekeej
kece& ceW ueieer jnleer nw~ DeejeOevee kes efuees ner lees Mejerj nw~ efHej Yeer efpe%eemee
mJeeYeeefJeke nw efke keee meowJe kece& ner kejles jnvee nw ee Fmekee keg heefjCeece
Yeer efvekeuesiee? Fmes osKeW
kece&peb yegefegee efn Heueb lekelJee ceveeref<eCe:~~38~~
pevceyevOeefJeefvece&gee: heob ievleveeceeced~~51~~
yegefeesie mes ege %eeveerpeve keceeX mes GlheVe nesvesJeeues Heue kees leeiekej
pevce Deewj ce=leg kes yevOeve mes t peeles nQ~ Jes efveoex<e Dece=lecee hejceheo kees
eehle nesles nQ~
eneB leerve yegefeeW kee efe$eCe nw~ (Mueeske 39) meebKe yegef ceW oes Heue
nQ mJeie& Deewj ese~ (Mueeske 51) kece&eesie ceW eJe=e yegef kee Ske ner Heue nw
56
pevce-ce=leg mes cegefe, efvece&ue DeefJeveeMeer heo keer eeefhle~ yeme es oes ner eesieefeee
nQ~ Fmekes Deefleefje yegef DeefJeJeskepeve nw, Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nw, efpemekee
Heue kece&Yeesie kes efuees yeejcyeej pevce-ce=leg nw~
Depeg&ve keer ef ef$eueeskeer kes meeceepe leLee osJeleeDeeW kes mJeeceerheve leke
ner meerefcele Leer~ Fleves leke kes efuees Yeer Jen eg ceW eJe=e veneR nes jne Lee~ eneB
eerke=<Ce Gmes veJeerve leLe GoddIeeefle kejles nQ efke Deemeefejefnle kece& eje
Deveecee heo eehle neslee nw~ efve<keece kece&eesie hejceheo kees efoueelee nw, peneB
ce=leg kee eJesMe veneR nw~ Fme kece& ceW eJe=efe keye nesieer?
eoe les ceesnkeefueueb yegefJe&efleleefj<eefle~~38~~
leoe ievleeefme efveJexob eesleJeme egleme e~~52~~
efpeme keeue ceW lesjer (eleske meeOeke keer) yegef ceesnheer oueoue kees
hetCe&le: heej kej uesieer, uesMecee$e Yeer ceesn ve jn peee ve heg$e ceW, ve Oeve ceW, ve
eeflee ceW Fve meyemes ueieeJe t peeesiee, Gme mecee pees megveves eesie nw Gmes let
megve mekesiee Deewj megves ngS kes Devegmeej Jewjeie kees eehle nes mekesiee DeLee&led Gmes
DeeejCe ceW {eue mekesiee~ DeYeer lees pees megveves ueeeke nw, Gmes ve lees let megve heeee
nw Deewj DeeejCe kee lees eMve ner veneR Ke[e neslee~ Fmeer eesielee hej hegve: ekeeMe
[eueles nQ
egefleefJeeefleheVee les eoe mLeemeefle efveeuee~~38~~
meceeOeeJeeuee yegefmleoe eesieceJeehmeefme~~53~~
Deveske ekeej kes JesoJeekeeeW kees megvekej efJeeefuele ngF& lesjer yegef peye
hejceelcemJehe ceW meceeefOemLe neskej Deeue-efmLej "nj peeesieer, leye let mecelJe
eesie kees eehle nesiee~ hetCe& mece efmLeefle kees eehle kejsiee, efpemes Deveecee hejceheo
kenles nQ~ ener eesie keer hejekeee nw Deewj ener Deeehe keer eeefhle nw~ JesoeW mes lees
efMe#ee ner efceueleer nw; efkevleg eerke=<Ce kenles nQ, egefleefJeeefleheVee egefleeeW kes
Deveske efmeevleeW kees megveves mes yegef efJeeefuele nes peeleer nw~ efmeevle lees DeveskeeW
megves, uesefkeve pees megveves eesie nw ueesie Gmemes otj ner jnles nQ~
efleere DeOeee
57
en efJeeefuele yegef efpeme mecee meceeefOe ceW efmLej nes peeesieer, leye let eesie
keer hejekeee Dece=le heo kees eehle kejsiee~ Fme hej Depeg&ve keer GlkeC"e mJeeYeeefJeke
nw efke Jes ceneheg<e kewmes nesles nQ pees Deveecee hejceheo ceW efmLele nQ, meceeefOe ceW
efpevekeer yegef efmLej nw? Gmeves eMve efkeee
Depeg&ve GJeee
efmLelee%eme kee Yee<ee meceeefOemLeme kesMeJe~~38~~
efmLeleOeer: efkeb eYee<esle efkeceemeerle epesle efkeced~~54~~
meceeOeereles efeeb eefmceved me Deelcee SJe meceeefOe: efpemeceW efee
kee meceeOeeve efkeee peee, Jen Deelcee ner meceeefOe nw~ Deveeefo leJe ceW pees mecelJe
eehle kej ues, Gmes meceeefOemLe kenles nQ~ Depeg&ve ves hete kesMeJe! meceeefOemLe
efmLejyegefJeeues cenehegg<e kes keee ue#eCe nQ? efmLelee%e heg<e kewmes yeesuelee nw?
Jen kewmes yew"lee nw? Jen kewmes euelee nw? eej eMve Depeg&ve ves efkees~ Fme hej
YeieJeeve eerke=<Ce ves efmLelee%e kes ue#eCe yeleeles ngS kene
eerYeieJeevegJeee
epeneefle eoe keeceevmeJee&vheeLe& ceveesieleeved~~38~~
DeelcevesJeelcevee leg: efmLelee%emleoeseles~~55~~
heeLe&! peye ceveg<e ceve ceW efmLele mechetCe& keeceveeDeeW kees leeie oslee nw, leye
Jen Deelcee mes Deelcee ceW ner mevleg ngDee efmLejyegefJeeuee kene peelee nw~ keeceveeDeeW
kes leeie hej ner Deelcee kee efoioMe&ve neslee nw~ Ssmee Deelceejece, Deelcele=hle
ceneheg<e ner efmLelee%e nw~
og:Kes<Jevegefie>cevee: megKes<eg efJeielemhe=n:~~38~~
JeerlejeieYeeeesOe: efmLeleOeerceg&efveeles~~56~~
owefnke, owefJeke leLee Yeewefleke og:KeeW ceW efpemekee ceve Gefive veneR neslee,
megKeeW keer eeefhle ceW efpemekeer mhe=ne otj nes ieeer nw leLee efpemekes jeie, Yee Deewj
eesOe ve nes iees nQ, ceveveMeeruelee keer ejce meercee hej hengBee ngDee cegefve
efmLelee%e kene peelee nw~ Gmekes Deve ue#eCe yeleeles nQ
58
e: meJe&$eeveefYemvesnmleeleehe MegYeeMegYeced~~38~~
veeefYevevoefle ve sef leme e%ee eefleeflee~~57~~
pees hegg<e meJe&$e mvesnjefnle ngDee MegYe DeLeJee DeMegYe kees eehle neskej ve
lees emeVe neslee nw Deewj ve s<e kejlee nw, Gmekeer yegef efmLej nw~ MegYe Jen nw pees
hejceelcemJehe ceW ueieelee nw, DeMegYe Jen nw pees eke=efle keer Deesj ues peevesJeeuee
neslee nw~ efmLelee%e heg<e Devegketue heefjefmLeefleeeW mes ve emeVe neslee nw Deewj ve
eefleketue heefjefmLeefleeeW mes s<e kejlee nw; keeeWefke eehle nesves eesie Jemleg ve Gmemes
efYeVe nw Deewj ve heeflele kejvesJeeues efJekeej ner Gmekes efuees nQ DeLee&led Deye meeOeve
mes Gmekee Dehevee keesF& eeespeve veneR jne~
eoe mebnjles eeeb ketceexeveerJe meJe&Me:~~38~~
FefveeCeerefveeLexYemleme e%ee eefleeflee~~58~~
efpeme ekeej kegDee Deheves DebieeW kees meces ueslee nw, "erke Jewmes ner en
heg<e peye meye Deesj mes Deheveer FefveeW kees meces ueslee nw, leye Gmekeer yegef efmLej
nesleer nw~ Kelejs kees osKeles ner kegDee efpeme ekeej Deheves efmej Deewj hewj meces
ueslee nw, "erke Fmeer ekeej pees heg<e efJe<eeeW ceW efJeejleer ngF& FefveeW kees meye Deesj
mes meceskej oe-osMe ceW efvejesOe kej ueslee nw, Gme keeue ceW Gme heg<e keer yegef
efmLej nesleer nw~ efkevleg en lees Ske evle cee$e nw~ Kelejs kee Snmeeme efceles ner
kegDee lees Deheves DebieeW kees hegve: Hewuee oslee nw, keee Fmeer ekeej efmLelee%e
ceneheg<e Yeer efJe<eeeW ceW jme uesves ueielee nw? Fme hej kenles nQ
efJe<eee efJeefveJele&vles efvejenejme osefnve:~~38~~
jmeJepe jmeesheme hejb <dJee efveJele&les~~59~~
FefveeW eje efJe<eeeW kees ve enCe kejvesJeeues hegg<eeW kes efJe<ee lees efveJe=e
nes peeles nQ keeeWefke Jes enCe ner veneR kejles; efkevleg Gvekee jeie efveJe=e veneR neslee,
Deemeefe ueieer jnleer nw~ mechetCe& FefveeW kees efJe<eeeW mes mecesvesJeeues efve<keecekeceea
kee jeie Yeer hejb ddJee hejceleJe hejceelcee kee mee#eelkeej kejkes efveJe=e nes
peelee nw~
efleere DeOeee
59
ceneheg<e kegS keer lejn Deheveer FefveeW kees efJe<eeeW ceW veneR Hewueelee~
Ske yeej peye FefveeB efmece ieeeR lees mebmkeej ner efce peeles nQ, hegve: Jes veneR
efvekeueles~ efve<keece kece&eesie kes DeeejCe eje hejceelcee kes ele#e oMe&ve kes
meeLe Gme hegg<e kee efJe<eeeW mes jeie Yeer efveJe=e nes peelee nw~ eee: efevleve-heLe ceW
n" kejles nQ~ n" mes FefveeW kees jeskekej Jes efJe<ee mes lees efveJe=e nes peeles nQ
efkevleg ceve ceW Gvekee efevleve, jeie ueiee jnlee nw~ en Deemeefe hejb dJee
hejceelcee kee mee#eelkeej kejves kes yeeo ner efveJe=e nesleer nw, Fmekes hetJe& veneR~
hetpe cenejepe peer Fme mecyevOe ceW Deheveer Ske Ievee yeleeee kejles Les~
ie=nleeie mes hetJe& GvnW leerve yeej DeekeeMeJeeCeer ngF& Leer~ nceves hete cenejepe
peer! Deehekees DeekeeMeJeeCeer keeeW ngF&, nce ueesieeW kees lees veneR ngF&? leye Fme hej
cenejepe peer ves kene nes! F& Mebkee ceesntb kes YeF& jner~ DeLee&led en mevosn cegPes
Yeer ngDee Lee~ leye DevegYeJe ceW Deeee efke ceQ meele pevce mes ueieeleej meeOeg ntB~ eej
pevce lees kesJeue meeOegDeeW-mee JesMe yeveees, efleueke ueieees, keneR efJeYetefle heesles,
keneR keceC[ue efuees efJeejCe kej jne ntB~ eesieefeee keer peevekeejer veneR Leer~
uesefkeve efheues leerve pevce mes yeef{ee meeOeg ntB, pewmee nesvee eeefnes~ cegPeceW
eesieefeee peeie=le Leer~ efheues pevce ceW heej ueie euee Lee, efveJe=efe nes eueer Leer;
efkevleg oes FeSB jn ieeer LeeR Ske eer Deewj otmejer ieeBpee~ Devlece&ve ceW FeSB
LeeR, efkevleg yeenj mes nceves Mejerj kees { jKee~ ceve ceW Jeemevee ueieer Leer Fmeefuees
pevce uesvee he[e~ pevce uesles ner YeieJeeve ves Lees[s ner mecee ceW meye efoKee-megveekej
efveJe=efe efouee oer, oes-leerve ekevee efoee Deewj meeOeg yevee efoee~
"erke ener yeele eerke=<Ce kenles nQ efke FefveeW eje efJe<eeeW kees ve enCe
kejvesJeeues hegg<e kes Yeer efJe<ee lees efveJe=e nes peeles nQ; efkevleg meeOevee eje
hejceheg<e hejceelcee kee mee#eelkeej kej uesves hej Jen efJe<eeeW kes jeie mes Yeer
efveJe=e nes peelee nw~ Dele: peye leke mee#eelkeej ve nes, kece& kejvee nw~
Gj keg eLece yeemevee jner~ eYeg heo eerefle meefjle mees yener~~
FefveeW kees efJe<eeeW mes mecesvee keef"ve nw~ Fme hej ekeeMe [eueles nQ
60
elelees eefhe keewvlese heg<eme efJeheefele:~~38~~

FefveeefCe eceeLeerefve njefvle emeYeb ceve:~~60~~
keewvlese! eelve kejvesJeeues cesOeeJeer hegg<e keer eceLeveMeerue FefveeB Gmekes
ceve kees yeueeled nj uesleer nQ, efJeeefuele kej osleer nQ~ Fmeefuees
leeefve meJee&efCe mebece ege Deemeerle celhej:~~38~~
JeMes efn emesefveeefCe leme e%ee eefleeflee~~61~~
Gve mechetCe& FefveeW kees mebele kejkes eesie mes ege Deewj mecehe&Ce kes
meeLe cesjs Deeefele nes; keeeWefke efpeme hegg<e keer FefveeB JeMe ceW nesleer nQ, Gmeer keer
yegef efmLej nesleer nw~ eneB eesiesMJej eerke=<Ce meeOeve kes efve<esOeelceke DeJeeJeeW kes
meeLe Gmekes efJeOeseelceke henuet hej peesj osles nQ~ kesJeue mebece Deewj efve<esOe mes
FefveeB JeMe ceW veneR nesleeR, mecehe&Ce kes meeLe F-efevleve DeefveJeee& nw~ Fefevleve kes DeYeeJe ceW efJe<ee-efevleve nesiee, efpemekes kegheefjCeece eerke=<Ce kes ner
MeyoeW ceW osKeW
Oeeelees efJe<eeevhegbme: memles<ethepeeeles~~38~~
meelmeeeeles keece: keeceeleesOeesefYepeeeles~~62~~
efJe<eeeW kee efevleve kejvesJeeues hegg<e keer Gve efJe<eeeW ceW Deemeefe nes peeleer
nw~ Deemeefe mes keecevee GlheVe nesleer nw~ keecevee-hetefle& ceW JeJeOeeve Deeves mes eesOe
GlheVe neslee nw~ eesOe efkemes pevce oslee nw?
eesOeeJeefle mecceesn: mecceesnelmce=efleefJeYece:~38~~
mce=efleYebMeeod yegefveeMees yegefveeMeeleCeMeefle~~63~~
eesOe mes efJeMes<e cet{lee DeLee&led DeefJeJeske GlheVe neslee nw~ efvele-Deefvele
Jemleg kee efJeeej veneR jn peelee~ DeefJeJeske mes mcejCe-Meefe Yeefcele nes peeleer nw
(pewmee Depeg&ve kees ngDee Lee YeceleerJe e ces ceve:~ (1/30) ieerlee kes
meceeheve hej Gmeves kene vees ceesn: mce=efleue&yOee~ (18/73) keee kejW,
keee ve kejW? Fmekee efveCe&e veneR nes heelee~), mce=efle Yeefcele nesves mes eesie-
efleere DeOeee
61
hejeeCe yegef ve nes peeleer nw Deewj yegefveeMe nesves mes en heg<e Deheves esemeeOeve mes egle nes peelee nw~
eneB eerke=<Ce ves yeue efoee nw efke efJe<eeeW kee efevleve veneR kejvee eeefnes~
meeOeke kees veece, he, ueeruee Deewj Oeece ceW ner keneR ueies jnvee eeefnes~ Yepeve
ceW {erue osves hej ceve efJe<eeeW ceW peeesiee~ efJe<eeeW kes efevleve mes Deemeefe nes peeleer
nw~ Deemeefe mes Gme efJe<ee keer keecevee meeOeke kes Devlece&ve ceW nesves ueieleer nw~
keecevee keer hetefle& ceW JeJeOeeve nesves hej eesOe, eesOe mes DeefJeJeske, DeefJeJeske mes
mce=efle-Yece Deewj mce=efle-Yece mes yegef ve nes peeleer nw~ efve<keece kece&eesie kees
yegefeesie kene peelee nw; keeeWefke yegef-mlej hej FmeceW efJeeej jKevee eeefnes
efke keeceveeSB ve Deeves heeSB, Heue nw ner veneR~ keecevee Deeves mes en yegefeesie ve
nes peelee nw~ meeOeve keefje efyeeejnerve ceve meg nese veeEn lewmes~
(efJeveeheef$ekee, heo mebKee 115/3) efJeeej DeeJeMeke nw~ efJeeejMetve
heg<e ese-meeOeve mes veeres efiej peelee nw~ meeOeve-ece t peelee nw, meJe&Lee ve
veneR neslee~ Yeesie kes heMeeled meeOeve JeneR mes hegve: DeejcYe neslee nw, peneB DeJe
ngDee Lee~
en lees efJe<eeeefYecegKe meeOeke keer ieefle nw~ mJeeOeerve Devle:kejCeJeeuee
meeOeke efkeme ieefle kees eehle neslee nw? Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
jeies<eefJeegewmleg efJe<eeeefveefvewejved~~38~~
DeelceJeMewe|JeOeseelcee emeeoceefOeieefle~~64~~
Deelcee keer efJeefOe kees eehle ele#eoMeea ceneheg<e jeie-s<e mes jefnle JeMe
ceW keer ngF& Deheveer FefveeW eje efJe<eeeved ejved efJe<eeeW ceW efJeejlee ngDee Yeer
emeeoceefOeieefle Devle:kejCe keer efvece&uelee kees eehle neslee nw~ Jen Deheveer
YeeJeef ceW jnlee nw~ ceneheg<e kes efuees efJeefOe-efve<esOe veneR jn peeles~ Gmekes
efuees keneR DeMegYe veneR jnlee, efpememes Jen yeeeJe kejs leLee Gmekes efuees keesF&
MegYe Mes<e veneR jn peelee, efpemekeer Jen keecevee kejs~
emeeos meJe&og:Keeveeb neefvejmeeshepeeeles~~38~~
emeVeeslemees eeMeg yegef: hee&Jeefleles~~65~~
62
YeieJeeve kes hetCe& ke=hee-emeeo YeieJeee mes mebege nesves hej Gmekes mechetCe&
og:KeeW kee DeYeeJe nes peelee nw, og:Keeueeced DeMeeeleced~(ieerlee, 8/15)
mebmeej kee DeYeeJe nes peelee nw Deewj Gme emeVeefeeJeeues heg<e keer yegef MeerIe ner
Deer ekeej efmLej nes peeleer nw~ efkevleg pees eesieege veneR nw, Gmekeer oMee hej
ekeeMe [eueles nQ
veeefmle yegefjegeme ve eeegeme YeeJevee~~38~~
ve eeYeeJeele: MeeefvlejMeevleme kegle: megKeced~~66~~
eesiemeeOevejefnle heg<e kes Devle:kejCe ceW efve<keece kece&ege yegef veneR
nesleer~ Gme Deege kes Devle:kejCe ceW YeeJe Yeer veneR neslee~ YeeJeveejefnle heg<e kees
Meeefvle keneB Deewj DeMeevle hegg<e kees megKe keneB? eesieefeee kejves mes keg
efoKeeeer he[ves hej ner YeeJe yevelee nw peeveW efyeveg ve nesF hejleerleer~
(jeceeefjleceeveme, 7/88 Ke/7) YeeJevee efyevee Meeefvle veneR efceueleer Deewj
Meeefvlejefnle heg<e kees megKe DeLee&led Meeele, meveeleve keer eeefhle veneR nesleer~
FefveeCeeb efn ejleeb evceveesveg efJeOeereles~~38~~
leome njefle e%eeb Jeeegvee&JeefceJeecYeefme~~67~~
peue ceW veeJe kees efpeme ekeej Jeeeg njCe kejkes ievleJe mes otj kej osleer
nw, "erke Jewmes ner efJe<eeeW ceW efJeejCe kejleer ngF& FefveeW ceW efpeme Fefve kes meeLe
ceve jnlee nw, Jen Ske ner Fefve Gme Deege hegg<e keer yeggef kees nj uesleer nw~
Dele: eesie kee DeeejCe DeefveJeee& nw~ efeeelceke DeeejCe hej eerke=<Ce hegve:
yeue osles nQ
lemceeeme ceneyeenes efveie=nerleeefve meJe&Me:~~38~~
FefveeCeerefveeLexYemleme e%ee eefleeflee~~68~~
Fmemes ns ceneyeenes! efpeme hegg<e keer FefveeB FefveeW kes efJe<eeeW mes meJe&Lee
JeMe ceW keer ngF& nesleer nQ, Gmekeer yegef efmLej nesleer nw~ yeeng keee&#es$e kee eleerke
nw~ YeieJeeve ceneyeeng SJeb Deepeevegyeeng kens peeles nQ~ Jes efyevee neLe-hewj kes
meJe&$e keee& kejles nQ~ GveceW pees eJesMe heelee nw ee pees Gmeer YeieJeee keer Deesj
efleere DeOeee
63
Deemej nw Jen Yeer ceneyeeng nw~ eerke=<Ce Deewj Depeg&ve oesveeW kees ceneyeeng kene
ieee nw~
ee efveMee meJe&Yetleeveeb lemeeb peeiee|le mebeceer~~38~~
emeeb peeeefle Yetleeefve mee efveMee heMelees cegves:~~69~~
mechetCe& YetleeeefCeeeW kes efuees Jen hejceelcee jeef$e kes legue nw; keeeWefke
efoKeeeer veneR oslee, ve efJeeej ner keece kejlee nw Fmeefuees jeef$e meMe nw~ Gme
jeef$e ceW hejceelcee ceW mebeceer heg<e Yeueer ekeej osKelee nw, euelee nw, peeielee nw;
keeeWefke JeneB Gmekeer heke[ nw~ eesieer FefveeW kes mebece eje GmeceW eJesMe hee
peelee nw~ efpeve veeMeJeeved meebmeeefjke megKe-Yeesie kes efuees mechetCe& eeCeer jele-efove
heefjece kejles nQ, eesieer kes efuees Jener efveMee nw~
jcee efyeueemeg jece Devegjeieer~ lepele yeceve efpeefce peve ye[Yeeieer~~
pees eesieer hejceeLe& heLe ceW efvejvlej mepeie Deewwj Yeewefleke S<eCeeDeeW mes
meJe&Lee efve:mhe=n neslee nw, Jener Gme F ceW eJesMe heelee nw~ Jen jnlee lees mebmeej ceW
ner nw; efkevleg mebmeej kee Gme hej eYeeJe veneR he[lee~ ceneheg<e keer Fme jnveer kee
efe$eCe osKeW
Deehete&ceeCeceeueeefleb
mecegceehe: eefJeMeefvle eled~~38~~
lelkeecee eb eefJeMeefvle meJex~~70~~
me Meeefvleceehe>esefle ve keecekeeceer~~70~~
pewmes meye Deesj mes heefjhetCe& Deeue eefleeJeeues meceg ceW veefoeeW kes peue
Gmekees eueeeceeve ve kejles ngS ye[s Jesie mes GmeceW mecee peeles nQ, "erke Jewmes ner
hejceelcee ceW efmLele efmLelee%e heg<e ceW mechetCe& Yeesie efJekeej GlheVe efkees efyevee
mecee peeles nQ~ Ssmee hegg<e hejceMeeefvle kees eehle neslee nw, ve efke YeesieeW kees eenvesJeeuee~
Yeebkej Jesie mes yenvesJeeueer meneeW veefoeeW kes eesle Hemeue kees ve kejles
ngS, nleeSB kejles ngS, veiejeW kees [gyeesles ngS, nenekeej ceeeles ngS ye[s Jesie mes
64
meceg ceW efiejles nQ; efkevleg meceg kees ve Ske Fbe Thej G"e heeles nQ Deewj ve efieje
ner heeles nQ, yeefuke Gmeer ceW meceeefnle nes peeles nQ~ "erke Fmeer ekeej efmLelee%e
ceneheg<e kes eefle mechetCe& Yeesie Gleves ner Jesie mes Deeles nQ, efkevleg meceeefnle nes peeles
nQ~ Gve ceneheg<eeW ceW ve MegYe mebmkeej [eue heeles nQ, ve DeMegYe~ eesieer kes kece&
DeMegkeue Deewj Deke=<Ce nesles nQ~ keeeWefke efpeme efee hej mebmkeej he[les nQ,
Gmekee efvejesOe Deewj efJeueerveerkejCe nes ieee~ Fmekes meeLe ner YeieJeee keer efmLeefle
Dee ieeer~ Deye mebmkeej he[s Yeer lees keneB? Fme Ske ner Mueeske ceW eerke=<Ce ves
Depeg&ve kes keF& eMveeW kee meceeOeeve kej efoee~ Gmekeer efpe%eemee Leer efke efmLelee%e
ceneheg<e kes ue#eCe keee nQ? Jen kewmes yeesuelee nw, kewmes yew"lee nw, kewmes euelee
nw? eerke=<Ce ves Ske ner Meyo ceW Gej efoee efke Jes mecegJeled nesles nQ~ Gvekes efuees
efJeefOe-efve<esOe veneR neslee efke Ssmes yew"es Deewj Ssmes euees~ Jes ner hejceMeeefvle kees
eehle nesles nQ; keeeWefke Jes mebeceer nQ~ YeesieeW keer keeceveeJeeuee Meeefvle veneR heelee~
Fmeer hej hegve: yeue osles nQ
efJenee keeceeve: meJee&vhegceebejefle efve:mhe=n:~~38~~
efvece&cees efvejnej: me MeeefvleceefOeieefle~~71~~
pees heg<e mechetCe& keeceveeDeeW kees leeiekej efvece&ce: ceQ Deewj cesjs kes
YeeJe leLee Denbkeej Deewj mhe=ne mes jefnle ngDee yejlelee nw, Jen Gme hejceMeeefvle kees
eehle neslee nw efpemekes yeeo keg Yeer heevee Mes<e veneR jn peelee~
S<ee yeeeer efmLeefle: heeLe& vewveeb eehe efJecegeefle~~38~~
efmLelJeemeecevlekeeuesefhe yeeefveJee&Cece=efle~~72~~
heeLe&! Gheeg&e efmLeefle yee kees eehle ngS hegg<e keer efmLeefle nw~ mecegJeled
Gve ceneheg<e ceW efJe<ee veefoeeW keer lejn mecee peeles nQ~ Jes hetCe& mebeceer Deewj
ele#ele: hejceelceoMeea nQ~ kesJeue Denb yeeeefmce he{ uesves ee j uesves mes en
efmLeefle veneR efceueleer~ meeOeve kejkes ner Fme yee keer efmLeefle kees heeee peelee nw~
Ssmee ceneheg<e yeeefvee ceW efmLele jnles ngS Mejerj kes Devlekeeue ceW Yeer yeeevevo
kees ner eehle neslee nw~
efleere DeOeee
65
efve<ke<e&
eee: keg ueesie kenles nQ efke otmejs DeOeee ceW ieerlee hetCe& nes ieeer; efkevleg
eefo kesJeue kece& kee veece cee$e uesves mes kece& hetje nes peelee nes, leye lees ieerlee kee
meceeheve ceevee pee mekelee nw~ Fme DeOeee cebs eesiesMJej eerke=<Ce ves ener yeleeee
efke Depeg&ve! efve<keece kece&eesie kes efJe<ee ceW megve, efpemes peevekej let mebmeejyevOeve mes t peeesiee~ kece& kejves ceW lesje DeefOekeej nw, Heue ceW keYeer veneR~ kece&
kejves ceW lesjer Deee Yeer ve nes~ efvejvlej kejves kes efuees lelhej nes pee~ Fmekes
heefjCeece ceW let hejb ddJee (2/59) hejceheg<e kee oMe&ve kej efmLelee%e
yevesiee, hejceMeeefvle heeesiee~ efkevleg en veneR yeleeee efke kece& nw keee?
en meebKeeesie veeceke DeOeee veneR nw~ en veece Meeekeej kee veneR,
Deefheleg erkeekeejeW keer osve nw~ Jes Deheveer yegef kes Devegmeej ner enCe kejles nQ lees
Deeee& keee nw?
Fme DeOeee ceW kece& keer ieefjcee, Gmes kejves ceW yejleer peevesJeeueer meeJeOeeveer
Deewj efmLelee%e kes ue#eCe yeleekej eerke=<Ce ves Depeg&ve kes ceve ceW kece& kes eefle
GlkeC"e peeie=le keer nw, Gmes keg eMve efoes nQ~ Deelcee MeeMJele nw, meveeleve nw,
Gmes peevekej leJeoMeea yevees~ Gmekeer eeefhle kes oes meeOeve nQ%eeveeesie Deewj
efve<keece kece&eesie~
Deheveer Meefe kees mecePekej, neefve-ueeYe kee mJeeb efveCe&e ueskej kece& ceW
eJe=e nesvee %eeveceeie& nw leLee F hej efveYe&j neskej mecehe&Ce kes meeLe Gmeer kece& ceW
eJe=e nesvee efve<keece kece&ceeie& ee Yeefeceeie& nw~ ieesmJeeceer leguemeeroeme ves oesveeW
kee efe$eCe Fme ekeej efkeee nw
ceesjW eew{ levee mece ieeveer~ yeeueke megle mece oeme Deceeveer~~
peveefn ceesj yeue efvepe yeue leener~ ogng kenB keece eesOe efjheg Deener~~
(jeceeefjleceeveme, 3/42/8-9)
cesjs oes ekeej kes YepevesJeeues nQ Ske %eeveceeieea, otmeje Yeefeceeieea~
efve<keece kece&ceeieea ee Yeefeceeieea MejCeeiele neskej cesje Deeee ueskej euelee
66
nw~ %eeveeesieer Deheveer Meefe meeceves jKekej, Deheves neefve-ueeYe kee efJeeej kej
Deheves Yejesmes euelee nw, peyeefke oesveeW kes Me$eg Ske ner nQ~ %eeveceeieea kees keece,
eesOeeefo Me$egDeeW hej efJepee heevee nw Deewj efve<keece kece&eesieer kees Yeer FvneR mes eg
kejvee nw~ keeceveeDeeW kee leeie oesveeW kejles nQ Deewj oesveesW ceeieeX ceW efkeee peevesJeeuee
kece& Yeer Ske ner nw~ Fme kece& kes heefjCeece ceW hejceMeeefvle kees eehle nes peeDeesies~
uesefkeve en veneR yeleeee efke kece& nw keee? Deye Deehekes Yeer mece#e kece& Ske
eMve nw~ Depeg&ve kes ceve ceW Yeer kece& kes eefle efpe%eemee ngF&~ leermejs DeOeee kes
DeejcYe ceW ner Gmeves kece&efJe<eeke eMve emlegle efkeee~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos kece&efpe%eemee veece efleereesOeee:~~2~~
Fme ekeej eerceoddYeieJeoddieerleeheer Gheefve<eodd SJeb yeeefJeee leLee eesieMeee
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depe&gve kes mebJeeo ceW kece&-efpe%eemee veeceke otmeje
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es kece&efpe%eemee veece
efleereesOeee:~~2~~
Fme ekeej eerceled hejcenbme hejceevevo peer kes efMe<e mJeeceer De[ie[evevoke=le
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW kece&-efpe%eemee veeceke otmeje
le=leere DeOeee
67
~~ DeLe le=leereesOeee: ~~
DeOeee oes ceW YeieJeeve eerke=<Ce ves yeleeee efke en yegef lesjs efuees
%eeveceeie& kes efJe<ee ceW kener ieeer~ keewve-meer yegef? ener efke eg kej~ peerleesies
lees ceneceefnce keer efmLeefle eehle kej ueesies Deewj nejesies lees osJelJe nw~ peerle ceW
meJe&mJe nw Deewj nej ceW Yeer osJelJe nw, keg efceuelee ner nw~ Dele: Fme ef mes ueeYe
Deewj neefve oesveeW ceW keg-ve-keg efceuelee ner nw, efkeefeled Yeer #eefle veneR nw~ efHej
kene Deye Fmeer kees let efve<keece kece&eesie kes efJe<ee ceW megve, efpeme yegef mes ege
neskej let keceeX kes yevOeve mes Deer ekeej t peeesiee~ efHej Gmekeer efJeMes<eleeDeeW
hej ekeeMe [euee~ kece& kejles mecee DeeJeMeke meeJeOeeefveeeW hej yeue efoee efke
Heue keer JeemeveeJeeuee ve nes, keeceveeDeeW mes jefnle neskej kece& ceW eJe=e nes Deewj
kece& kejves ceW lesjer Deee Yeer ve nes, efpememes let kece&yevOeve mes cege nes peeesiee~
cege lees nesiee; efkevleg jemles ceW Deheveer efmLeefle veneR efoKeeeer he[er~
Dele: Depeg&ve kees efve<keece kece&eesie keer Dehes#ee %eeveceeie& mejue Deewj
eeefhleJeeuee eleerle ngDee~ Gmeves eMve efkeee peveeo&ve! efve<keece kece& keer Dehes#ee
%eeveceeie& Deehekeer ef ceW es nw lees cegPes Yeebkej kece& ceW keeeW ueieeles nQ? eMve
mJeeYeeefJeke Lee~ ceeve ueW, Ske ner mLeeve hej peeves kes oes jemles nQ~ eefo Deehekees
JeemleJe ceW peevee nw lees Deehe DeJeMe eMve kejWies efke FveceW megiece keewve nw? eefo
veneR kejles lees Deehe heefLeke veneR~ "erke Fmeer ekeej Depeg&ve ves Yeer eMve jKee
Depeg&ve GJeee
peeemeer eslkece&Cemles celee yegefpe&veeo&ve~~1~~
leeflkeb kece&efCe Ieesjs ceeb efveeespeeefme kesMeJe~~1~~
68
peveeW hej oee kejvesJeeues peveeo&ve! eefo efve<keece kece&eesie keer Dehes#ee
%eeveeesie Deehekees es ceeve nw, lees ns kesMeJe! Deehe cegPes Yeebkej kece&eesie ceW
keeeW ueieeles nQ?
efve<keece kece&eesie ceW Depeg&ve kees Yeebkejlee efoKeeeer he[er; keeeWefke FmeceW
kece& kejves ceW ner DeefOekeej nw, Heue ceW keYeer veneR~ kece& kejves ceW Deee Yeer ve
nes Deewj efvejvlej mecehe&Ce kes meeLe eesie hej ef jKeles ngS kece& ceW ueiee jn~
peyeefke %eeveceeie& ceW nejesies lees osJelJe nw, peerleves hej ceneceefnce efmLeefle nw~ Deheveer
ueeYe-neefve mJeeb osKeles ngS Deeies ye{vee nw~ Fme ekeej Depeg&ve kees efve<keece
kece&eesie keer Dehes#ee %eeveceeie& mejue eleerle ngDee~ Fmeefuees Gmeves efveJesove efkeee
JeeefceesCesJe Jeekeesve yegefb ceesnemeerJe cess~~1~~
leoskeb Jeo efveefele esve eseesnceehvegeeced~~2~~
Deehe Fve efceues ngS-mes JeeveeW mes cesjer yegef ceesefnle-meer kejles nQ~ Deehe
lees cesjer yegef kee ceesn otj kejves ceW eJe=e ngS nQ~ Dele: FveceW mes Ske efveee
kejkes keefnes, efpememes ceQ ese hejcekeueeCe cees#e kees eehle nes peeTB~ Fme
hej eerke=<Ce ves kene
eerYeieJeevegJeee
ueeskesefmceefvefJeOee efvee hegje eesee ceeeveIe~~1~~
%eeveeesiesve meeeeveeb kece&eesiesve eesefieveeced~~3~~
efve<heehe Depeg&ve! Fme mebmeej ceW mele-MeesOe keer oes OeejeSB cesjs eje henues
kener ieeer nQ~ henues kee leelhee& keYeer meleegie ee $eslee ceW veneR, yeefuke DeYeer
efpemes otmejs DeOeee ceW ken Deees nQ~ %eeefveeeW kes efuees %eeveceeie& Deewj eesefieeeW kes
efuees efve<keece kece&ceeie& yeleeee ieee~ oesveeW ner ceeieeX kes Devegmeej kece& lees kejvee
ner he[siee~ kece& DeefveJeee& nw~
ve kece&CeeceveejcYeeVew<kece heg<eese>gles~~1~~
ve e meVemeveeosJe efmeefb meceefOeieefle~~4~~
le=leere DeOeee
69
Depeg&ve! ceveg<e ve lees keceeX kees ve DeejcYe kejves mes efve<kece&lee keer
Deefvlece efmLeefle kees eehle neslee nw Deewj ve DeejcYe keer ngF& efeee kees leeieves cee$e
mes YeieJeleeefhleheer hejceefmeef kees ner eehle neslee nw~ Deye legPes %eeveceeie& Dee
ueies ee efve<keece kece&ceeie&, oesveeW ceW kece& lees kejvee ner he[siee~
eee: Fme mLeue hej ueesie YeieJelheLe ceW mebef#ehle ceeie& Deewj yeeeJe {tB{ves
ueieles nQ~ kece& DeejcYe ner ve kejW, nes iees efve<keceea keneR Ssmeer Yeeefvle ve jn
peee, Fmeefuees eerke=<Ce yeue osles nQ efke keceeX kees ve DeejcYe kejves mes keesF&
efve<kece&-YeeJe kees veneR eehle neslee~ MegYeeMegYe keceeX kee peneB Devle nw, hejce
efve<kece&lee keer Gme efmLeefle kees kece& kejkes ner heeee pee mekelee nw~ Fmeer ekeej
yengle mes ueesie kenles nQ, nce lees %eeveceeieea nQ, %eeveceeie& ceW kece& nw ner veneR~
Ssmee ceevekej keceeX kees leeievesJeeues %eeveer veneR nesles~ DeejcYe keer ngF& efeee kees
leeieves cee$e mes keesF& YeieJelmee#eelkeejheer hejceefmeef kees eehle veneR neslee nw;
keeeWefke
ve efn keefel#eCeceefhe peeleg eflelekece&ke=led~~1~~
keee&les eJeMe: kece& meJe&: eke=eflepewieg&Cew:~~5~~
keesF& Yeer heg<e efkemeer Yeer keeue ceW #eCecee$e Yeer kece& efkees efyevee veneR
jnlee; keeeWefke meYeer heg<e eke=efle mes GlheVe ngS iegCeeW eje efJeJeMe neskej kece&
kejles nQ~ eke=efle Deewj eke=efle mes GlheVe iegCe peye leke peerefJele nQ, leye leke keesF&
Yeer heg<e kece& efkees efyevee jn ner veneR mekelee~
DeOeee eej kes leQleermeJeW Deewj meQleermeJeW Mueeske ceW eerke=<Ce kenles nQ efke
eeJevcee$e kece& %eeve ceW meceehle nes peeles nQ~ %eeveheer Deefive mechetCe& keceeX kees
Yemce kej osleer nw~ eneB Jes kenles nQ efke kece& efkees efyevee keesF& jnlee ner veneR~
Devlele: Jes cenehegg<e kenles keee nQ? Gvekee DeeMee nw efke e%e kejles-kejles
leerveeW iegCeeW mes Deleerle nes peeves hej ceve kes efJeuee Deewj mee#eelkeej kes meeLe e%e
kee heefjCeece efvekeue Deeves hej kece& Mes<e nes peeles nQ~ Gme efveOee&efjle efeee keer
hetCe&lee mes henues kece& efceles veneR, eke=efle efheC[ veneR es[leer~
70
kecexefveeefCe mebece e Deemles cevemee mcejved~~1~~

FefveeLee&efvJecet{elcee efceLeeeej: me Geles~~6~~
Fleves hej Yeer efJeMes<e he mes cet{ueesie, pees kecexefveeW kees n" mes jeskekej
FefveeW kes YeesieeW kee ceve mes mcejCe kejles jnles nQ Jes efceLeeeejer nQ, heeKeC[er nQ,
ve efke %eeveer~ efme nw efke ke=<Cekeeue ceW Yeer Ssmeer ef{eeB LeeR~ ueesie kejves eesie
efeee kees es[kej FefveeW kees n" mes jeskekej yew" peeles Les Deewj kenves ueieles
Les efke ceQ %eeveer ntB, hetCe& ntB~ efkevleg eerke=<Ce kenles nQ efke Jes Oetle& nQ~ %eeveceeie&
Dee ueies ee efve<keece kece&eesie, oesveeW ner ceeieeX ceW kece& lees kejvee ner he[siee~
eefmlJeefveeefCe cevemee efveeceejYelespeg&ve~~1~~
kecexefvew: kece&eesiecemee: me efJeefMe<eles~~7~~
Depeg&ve! pees heg<e ceve mes FefveeW kees JeMe ceW kejkes, peye ceve ceW Yeer
JeemeveeDeeW kee mHegjCe ve nes, meJe&Lee Deveemee ngDee kecexefveeW mes kece&eesie kee
DeeejCe kejlee nw, Jen es nw~ "erke nw, mecePe ceW Deeee efke kece& kee DeeejCe
kejW; efkevleg en eMve Ke[e neslee nw efke keewve-mee kece& kejW? Fme hej kenles nQ
efveeleb keg kece& lJeb kece& peeees ekece&Ce:~~1~~
Mejerjee$eeefhe e les ve eefmeesokece&Ce:~~8~~
Depeg&ve! let efveOee&efjle efkees ngS kece& kees kej~ DeLee&led kece& lees yengle mes nQ,
GveceW mes keesF& Ske egvee ngDee nw; Gmeer efveele kece& kees kej~ kece& ve kejves keer
Dehes#ee kece& kejvee ner es nw~ Fmeefuees efke kejles jnesies, Lees[er Yeer otjer lee kej
ueesies lees pewmee heers yelee Deees nQ ceneved pevce-cejCe kes Yee mes Gej
kejvesJeeuee nw, Fmeefuees es nw~ kece& ve kejves mes lesjer Mejerj-ee$ee Yeer efme veneR
nesieer~ Mejerj-ee$ee kee DeLe& ueesie kenles nQ Mejerj-efveJee&n~ kewmee MejerjefveJee&n? keee Deehe Mejerj nQ? en heg<e pevce-pevceevlejeW mes, egie-egieevlejeW mes
MejerjeW keer ee$ee ner lees kejlee euee Dee jne nw~ pewmes Jee peerCe& ngDee lees otmejeleermeje OeejCe efkeee, Fmeer ekeej keer-helebie mes ceeveJe leke, yeee mes ueskej
eeJevcee$e peieled heefjJele&veMeerue nw~ Thej-veeres eesefveeeW ceW yejeyej en peerJe
le=leere DeOeee
71
MejerjeW keer ner lees ee$ee kej jne nw~ kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw pees Fme ee$ee kees
efme kej osleer nw, hetCe& kej osleer nw~ ceeve ueW, Ske ner pevce uesvee he[e lees ee$ee
peejer nw, DeYeer lees heefLeke eue ner jne nw~ Jen otmejs MejerjeW keer ee$ee kej jne
nw~ ee$ee hetCe& leye nesleer nw peye ievleJe Dee peee~ hejceelcee ceW efmLeefle kes
Devevlej Fme Deelcee kees MejerjeW keer ee$ee veneR kejveer he[leer DeLee&led Mejerj-leeie
Deewj Mejerj-OeejCe Jeeuee ece meceehle nes peelee nw~ Dele: kece& keesF& Ssmeer Jemleg
nw efke Fme heg<e kees hegve: MejerjeW keer ee$ee veneR kejveer he[leer~ cees#emesMegYeeled
(ieerlee, 4/16) Depeg&ve! Fme kece& kees kejkes let mebmeej-yevOeve DeMegYe mes
t peeesiee~ kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw pees mebmeej-yevOeve mes cegefe efoueeleer nw~
Deye eMve Ke[e neslee nw efke Jen efveOee&efjle kece& nw keee? Fme hej kenles nQ
e%eeLee&lkece&Ceesve$e ueeskeeseb kece&yevOeve:~~1~~
leoLe kece& keewvlese cegeme: meceeej~~9~~
Depeg&ve! e%e keer eefeee ner kece& nw~ Jen njkele kece& nw, efpememes e%e
hetCe& neslee nw~ efme nw efke kece& Ske efveOee&efjle eefeee nw~ Fmekes Deefleefje pees
kece& nesles nQ, keee Jes kece& veneR nQ? eerke=<Ce kenles nQ veneR, Jes kece& veneR nQ~
Deve$e ueeskeeseb kece&yevOeve: Fme e%e keer eefeee kes Deefleefje ogefveee
ceW pees keg Yeer efkeee peelee nw, meeje peieled efpemeceW jele-efove Jemle nw Jen Fmeer
ueeske kee Ske yevOeve nw, ve efke kece&~ kece& lees cees#emesMegYeeled DeMegYe
DeLee&led mebmeej-yevOeve mes gkeeje efoueevesJeeuee nw~ cee$e e%e keer eefeee ner
kece& nw~ Jen njkele kece& nw, efpememes e%e hetje neslee nw~ Dele: Depeg&ve! Gme e%e
keer hetefle& kes efueS mebieoes<e mes Deueie jnkej Yeueer ekeej kece& kee DeeejCe kej~
mebieoes<e mes Deueie ngS efyevee en kece& neslee ner veneR~
Deye nce mecePe iees efke e%e keer eefeee ner kece& nw; efkevleg eneB hegve:
Ske veJeerve eMve GlheVe nes ieee efke Jen e%e keee nw, efpemes efkeee peee? Fmekes
efuees henues e%e kees ve yeleekej eerke=<Ce yeleeles nQ efke e%e Deeee keneB mes? Jen
oslee keee nw? Gmekeer efJeMes<eleeDeeW hej ekeeMe [euee Deewj eewLes DeOeee ceW
peekej mhe efkeee efke e%e keee nw, efpemes nce keee&he oW Deewj ncemes kece& nesves
72
ueies~ eesiesMJej eerke=<Ce keer Mewueer mes mhe< nw efke efpeme Jemleg kee efe$eCe kejvee
nw, Jes henues Gmekeer efJeMes<eleeDeeW kee efe$eCe kejles nQ efpememes ee peeie=le nes,
lelheMeeled Jes GmeceW yejleer peevesJeeueer meeJeOeeefveeeW hej ekeeMe [eueles nQ Deewj
Devle ceW cegKe efmeevle eefleheeefole kejles nQ~
mcejCe jns efke eneB hej eerke=<Ce ves kece& kes otmejs Debie hej ekeeMe [euee
efke kece& Ske efveOee&efjle efeee nw~ pees keg efkeee peelee nw, Jen kece& veneR nw~
DeOeee oes ceW henueer yeej kece& kee veece efueee, Gmekeer efJeMes<eleeDeeW hej
yeue efoee, GmeceW yejleer peevesJeeueer meeJeOeeefveeeW hej ekeeMe [euee, uesefkeve en
veneR yeleeee efke kece& keee nw? eneB DeOeee leerve ceW yeleeee efke keesF& yeiewj kece&
efkees veneR jnlee~ eke=efle mes hejeOeerve neskej ceveg<e kece& kejlee nw~ Fmekes
yeeJepeto Yeer pees ueesie FefveeW kees n" mes jeskekej ceve mes efJe<eeeW kee efevleve
kejles nQ Jes ocYeer nQocYe kee DeeejCe kejvesJeeues nQ~ Fmeefuees Depeg&ve! ceve mes
FefveeW kees meceskej let kece& kej~ efkevleg eMve peeW-kee-leeW nw efke keewve-mee
kece& kejs? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! let efveOee&efjle efkees ngS
kece& kees kej~
Deye eMve G"lee nw efke efveOee&efjle kece& keee nw, efpemes nce kejW? leye
yeleeee efke e%e kees keee&he osvee kece& nw~ Deye eMve G"lee nw efke Jen e%e keee
nw? eneB e%e keer Glheefe, efJeMes<elee yeleekej Meevle nes peeeWies Deewj Deeies DeOeee
eej ceW e%e kee efveKeje ngDee he efceuesiee, efpemes kejvee kece& nw~
kece& keer en heefjYee<ee ieerlee kees mecePeves keer kegbpeer nw~ e%e kes Deefleefje
ogefveee ceW ueesie keg-ve-keg kejles ner jnles nQ~ keesF& Kesleer kejlee nw lees keesF&
Jeeheej, keesF& heoemeerve nw lees keesF& mesJeke, keesF& Deheves kees yegefpeerJeer kenlee nw
lees keesF& ecepeerJeer, keesF& meceepe-mesJee kees kece& ceevelee nw lees keesF& osMe-mesJee kees
Deewj FvneR keceeX ceW ueesie mekeece Deewj efve<keece kece& keer Yetefcekee Yeer yeveees he[s
nQ~ efkevleg eerke=<Ce kenles nQ, es kece& veneR nQ~ Deve$e ueeskeeseb kece&yevOeve:
e%e keer eefeee kes efmeJeee pees keg Yeer efkeee peelee nw Jen Fmeer ueeske kee
le=leere DeOeee
73
yevOevekeejer kece& nw, ve efke cees#eo kece&~ Jemlegle: e%e keer eefeee ner kece& nw~
Deye e%e ve yeleekej henues en yeleeles nQ efke e%e Deeee keneB mes?
mene%ee: epee: me=dJee hegjesJeee epeeheefle:~~10~~
Devesve emeefJe<eOJeces<e JeesefmlJekeeceOegked~~10~~
epeeheefle yeee ves keuhe kes Deeefo ceW e%emeefnle epee kees jekej kene efke
Fme e%e eje Je=ef kees eehle nesDees~ en e%e legceueesieeW keer FkeeceOegked
efpemeceW Deefve ve nes, efJeveeMejefnle F-mecyevOeer keecevee keer hetefle& kejsiee~
e%emeefnle epee kees efkemeves jee? epeeheefle yeee ves~ yeee keewve? keee
eej cegKe Deewj Dee" DeeBKeeWJeeuee osJelee, pewmee efke eeefuele nw? veneR, eerke=<Ce
kes Devegmeej osJelee veece keer keesF& Deueie meee nw ner veneR~ efHej epeeheefle keewve
nw? Jemlegle: efpemeves epee kes cetue Goddiece hejceelcee ceW eJesMe hee efueee nw, Jen
ceneheg<e epeeheefle nw~ Gmekeer yegef ner yeee nw Denbkeej efmeJe yegef Depe,
ceve meefme efee ceneve~ (jeceeefjleceeveme, 6/15 ke) Gme mecee yegef
ev$ecee$e nesleer nw~ Gme hegg<e keer JeeCeer ceW hejceelcee ner yeesuelee nw~
Yepeve keer JeemleefJeke efeee eejcYe nes peeves hej yegef kee Gejesej
GlLeeve neslee nw~ eejcYe ceW Jen yegef yeeefJeee mes mebege nesves kes keejCe
yeeefJeod kener peeleer nw~ eceMe: efJekeejeW kee Meceve nesves hej, yeeefJeee ceW es
nesves hej Jen yeeefJej kener peeleer nw~ GlLeeve Deewj met#ce nes peeves hej yegef keer
DeJemLee efJekeefmele nes peeleer nw~ Jen yeeefJejereeved kenueeleer nw~ Gme DeJemLee
ceW yeeefJesee heg<e otmejeW kees Yeer GlLeeve ceeie& hej ueeves kee DeefOekeej eehle kej
ueslee nw~ yegef keer hejekeee nw yeeefJeefj DeLee&led yeeefJeod keer Jen DeJemLee,
efpemeceW F eJeeefnle nw~ Ssmeer efmLeefleJeeues ceneheg<e epee kes cetue Goddiece hejceelcee
ceW eefJe Deewj efmLele jnles nQ~ Ssmes ceneheg<eeW keer yegef cee$e eb$e nw~ Jes ner
epeeheefle kenueeles nQ~ Jes eke=efle kes v kee efJeMues<eCe kej DeejeOevee-efeee
keer jevee kejles nQ~ e%e kes Deveghe mebmkeejeW kee osvee ner epee keer jevee nw~
Fmemes hetJe& meceepe Deesle SJeb DeJeJeefmLele jnlee nw~ me=ef Deveeefo nw~ mebmkeej
74
henues mes ner nQ; efkevleg Demle-Jemle SJeb efJeke=le nQ~ e%e kes Deveghe GvnW {euevee
ner jevee ee mepeevee nw~
Ssmes ceneheg<e ves keuhe kes Deeefo ceW e%emeefnle epee keer jevee keer~ keuhe
veerjesie yeveelee nw~ Jewe keuhe osles nQ, keesF& keeeekeuhe kejelee nw~ en #eefCeke
MejerjeW kee keuhe nw~ JeemleefJeke keuhe lees leye nw, peye YeJejesie mes cegefe efceue
peee~ DeejeOevee kee eejcYe Fme keuhe keer MegDeele nw~ DeejeOevee hetCe& ngF& lees
Deehekee keuhe hetje nes ieee~
Fme ekeej hejceelcemJehemLe ceneheg<eeW ves Yepeve kes eejcYe ceW e%emeefnle
mebmkeejeW kees megmebieef"le kej kene efke Fme e%e mes legce Je=ef kees eehle nesDees~
kewmeer Je=ef? keee cekeeve kees mes hekekee yeve peeesiee? keee Deee DeefOeke nesves
ueiesieer? veneR, en e%e FkeeceOegked F-mecyevOeer keecevee keer hetefle& kejsiee~
F nw hejceelcee, Gme hejceelcee-mecyevOeer keecevee keer hetelf e&Jeeuee nw~ eMve mJeeYeeefJeke
nw efke e%e meerOes Gme hejceelcee keer eeefhle keje osiee DeLeJee ece-ece mes
euekej?
osJeevYeeJeeleevesve les osJee YeeJeevleg Je:~~10~~
hejmhejb YeeJeevle: ese: hejceJeehmeLe~~11~~
Fme e%e eje osJeleeDeeW keer GVeefle kejes DeLee&led owJeer mecheod keer Je=ef
kejes~ Jes osJelee ueesie legce ueesieeW keer GVeefle kejWies~ Fme ekeej Deeheme ceW Je=ef
kejles ngS hejceese, efpemekes yeeo keg Yeer heevee Mes<e ve jns, Ssmes hejcekeueeCe
kees eehle nes peeDees~ pees-peeW nce e%e ceW eJesMe kejWies, (Deeies e%e kee DeLe&
nesiee DeejeOevee keer efJeefOe) leeW-leeW oe-osMe ceW owJeer mecheod Deefpe&le nesleer
eueer peeesieer~ hejceosJe Skecee$e hejceelcee nw, Gme hejceosJe ceW eJesMe efouee
osvesJeeueer pees mecheod nw, Devle:kejCe keer pees mepeeleere eJe=efe nw Gmeer kees owJeer
mecheod kenles nQ~ Jen hejceosJe kees mecYeJe kejleer nw Fmeefuees owJeer mecheod kener
peeleer nw, ve efke yeenjer osJelee-helLej-heeveer, pewmee efke ueesie keuhevee kej uesles nQ~
eesiesMJej eerke=<Ce kes MeyoeW ceW Gvekee keesF& DeefmlelJe veneR nw~ Deeies kenles nQ
le=leere DeOeee
75
FevYeesieeefvn Jees osJee oemevles e%eYeeefJelee:~~10~~

lewo&eeveeoeewYees ees Yeg*dkeles mlesve SJe me:~~12~~
e%e eje mebJeefOe&le osJelee (owJeer mecheod) Deehekees Feved Yeesieeved efn
oemevles F DeLee&led DeejeOe-mecyevOeer YeesieeW kees oWies, Deve keg veneR~ lew:
oeeved Jes ner Skecee$e osvesJeeues nQ~ F kees heeves kee Deve keesF& efJekeuhe veneR
nw~ Fve owJeer iegCeeW kees efyevee ye{ees pees Fme efmLeefle kee Yeesie kejlee nw Jen efveMee
ner eesj nw~ peye Gmeves heeee ner veneR lees Yeesiesiee keee? efkevleg kenlee DeJeMe nw
efke nce lees hetCe& nQ, leJeoMeea nQ~ Ssmeer [eRie ceejvesJeeuee Fme heLe mes cegBn
efheevesJeeuee nw~ Jen efveMee ner eesj nw, ve efke eeefhleJeeuee~ efkevleg heevesJeeues
keee heeles nQ?
e%eefMeeefMeve: mevlees cegevles meJe&efkeefuye<ew:~~10~~
Yegeles les lJeIeb heehee es heevleelcekeejCeeled~~13~~
e%e mes yees ngS DeVe kees KeevesJeeues mevlepeve meye heeheeW mes cege nes peeles
nQ~ owJeer mecheod keer Je=ef kejles-kejles heefjCeece ceW eeefhlekeeue ner hetefle&keeue nw~
peye e%e hetCe& nes ieee lees Mes<e yeee ngDee yee ner DeVe nw~ Fmeer kees eerke=<Ce ves
otmejs MeyoeW ceW kene e%eefMeece=leYegpees eeefvle yee meveeleveced~ e%e
efpemekeer me=ef kejlee nw Gme DeMeve kee heeve kejvesJeeuee yee ceW eefJe nes peelee
nw~ eneB Jes kenles nQ efke e%e mes Mes<e yees ngS DeMeve kee (yeeheeret<e kee) heeve
kejvesJeeuee meye heeheeW mes gkeeje hee peelee nw~ mevlepeve lees t peeles nQ; efkevleg
heeheer ueesie ceesn kes ceeOece mes GlheVe MejerjeW kes efuees heeles nQ~ Jes heehe Keeles nQ~
GvneWves Yepeve Yeer efkeee, DeejeOevee kees mecePee, Deemej Yeer ngS; efkevleg yeoues ceW
Ske ceer"er-meer een hewoe nes ieeer efke DeelcekeejCeeled Mejerj kes efuees Deewj
Mejerj kes mecyevOeeW kees ueskej keg efceues~ Gmes efceue lees peeesiee; efkevleg Gleves
Yeesie kes heMeeled Jen Deheves kees JeneR Ke[e heeesiee, peneB mes euevee eejcYe efkeee
Lee~ Fmemes ye[er #eefle keee nesieer? peye Mejerj ner veMJej nw lees Fmekes megKe-Yeesie
keye leke meeLe oWies? Jes DeejeOevee lees kejles nQ, efkevleg yeoues ceW heehe ner Keeles nQ~
heueef megOee les me" efye<e uesneR~ (jeceeefjleceeveme, 7/43/2) Jen
76
ve lees veneR nesiee; efkevleg Deeies veneR ye{siee~ Fmeefuees eerke=<Ce efve<keece YeeJe mes
kece& (Yepeve) kejves hej yeue osles nQ~ DeYeer leke eerke=<Ce ves yeleeee efke e%e
hejceese oslee nw Deewj Gmekeer jevee ceneheg<e eje nesleer nw~ efkevleg Jes ceneheg<e
epee keer jevee ceW keeeW eJe=e nesles nQ? Fme hej kenles nQ
DeVeeJeefvle Yetleeefve hepe&veeoVemecYeJe:~~10~~
e%eeJeefle hepe&vees e%e: kece&mecegJe:~~14~~
kece& yeeesJeb efJeef yeee#ejmecegJeced~~10~~
lemceelmeJe&ieleb yee efveleb e%es eefleefleced~~15~~
mechetCe& eeCeer DeVe mes GlheVe nesles nQ~ DeVeb yeesefle Jepeeveeled~
(lewejereesheefve<eod, Ye=iegyeuueer 2) DeVe hejceelcee ner nw~ Gme yeeheeret<e kees
ner GsMe yeveekej eeCeer e%e keer Deesj Deemej neslee nw~ DeVe keer Glheefe Je=ef mes
nesleer nw~ yeeoueeW mes nesvesJeeueer Je<ee& veneR Deefheleg ke=heeJe=ef~ hetJe&mebefele e%e-kece&
ner Fme pevce ceW, peneB mes meeOeve te Lee, JeneR mes Fke=hee kes he ceW yejme
he[lee nw~ Deepe keer DeejeOevee keue ke=hee kes he ceW efceuesieer~ Fmeerefuees Je=ef e%e
mes nesleer nw~ mJeene yeesueves Deewj efleue-peew peueeves mes ner Je=ef nesleer lees efJeMJe keer
DeefOekeebMe ceYetefce Tmej keeeW jnleer, GJe&je yeve peeleer~ eneB ke=heeJe=ef e%e keer
osve nw~ en e%e keceeX mes ner GlheVe nesvesJeeuee nw~ kece& mes e%e hetCe& neslee nw~
Fme kece& kees Jeso mes GlheVe ngDee peeve~ Jeso yeeefmLele ceneheg<eeW keer
JeeCeer nw~ pees leJe efJeefole veneR nw Gmekeer ele#e DevegYetefle kee veece Jeso nw, ve efke
keg Mueeske-meben~ Jeso DeefJeveeMeer hejceelcee mes GlheVe ngDee peeve~ kene lees
cenelceeDeeW ves; efkevleg Jes hejceelcee kes meeLe lethe nes egkes nQ, Gvekes ceeOece mes
DeefJeveeMeer hejceelcee ner yeesuelee nw Fmeefuees Jeso kees Deheew<ese kene peelee nw~
ceneheg<e Jeso keneB mes hee iees? lees Jeso DeefJeveeMeer hejceelcee mes GlheVe ngDee~ Jes
ceneheg<e Gmekes lethe nQ, Jes cee$e ev$e nQ Fmeefuees Gvekes eje Jener yeesuelee nw~
keeeWefke e%e kes eje ner ceve kes efvejesOekeeue ceW Jen efJeefole neslee nw~ Fmemes
meJe&Jeeheer hejce De#ej hejceelcee meJe&oe e%e ceW ner eefleefle nw~ e%e ner Gmes heeves
kee Skecee$e Gheee nw~ Fmeer hej yeue osles nQ
le=leere DeOeee
77
SJeb eJee|leleb eeb veevegJele&eleern e:~~10~~

DeIeeegefjefveejecees ceesIeb heeLe& me peerJeefle~~16~~
ns heeLe&! pees heg<e Fmeer ueeske ceW ceveg<e-Mejerj eehle kej Fme ekeej
eueees ngS meeOeve-ee kes Devegmeej veneR yejlelee DeLee&led owJeer mecheod kee
Glke<e&, osJeleeDeeW keer Je=ef Deewj hejmhej Je=ef kes eje De#eeOeece kees eehle
kejvee Fme ece kes Devegmeej pees veneR yejlelee, FefveeW kee Deejece eenvesJeeuee
Jen heeheeeg heg<e JeLe& ner peerlee nw~
yevOegDees! eesiesMJej eerke=<Ce ves DeOeee oes ceW kece& kee veece efueee Deewj
Fme DeOeee ceW yeleeee efke efveele kece& kee DeeejCe kej~ e%e keer eefeee ner
kece& nw~ Fmekes efmeJeee pees keg efkeee peelee nw, Jen Fmeer ueeske kee yevOeve nw~
Fmeerefuees mebie-oes<e mes Deueie jnkej Gme e%e keer hete|le kes efuees kece& kee
DeeejCe kej~ GvneWves e%e keer efJeMes<eleeDeeW hej ekeeMe [euee Deewj yeleeee efke
e%e keer Glheefe yeee mes nw~ epee DeVe kees GsMe yeveekej Gme e%e ceW eJe=e
nesleer nw~ e%e kece& mes Deewj kece& Deheew<ese Jeso mes GlheVe neslee nw, peyeefke
Jesocev$eeW kes e ceneheg<e ner Les~ Gvekee hegg<e eflejesefnle nes egkee Lee, eeefhle kes
meeLe DeefJeveeMeer hejceelcee ner Mes<e yeee Lee Fmeefuees Jeso hejceelcee mes GlheVe nw~
meJe&Jeeheer hejceelcee e%e ceW meJe&oe eefleefle nw~ Fme meeOeve-ee kes Devegmeej pees
veneR yejlelee, Jen heeheeeg hegg<e FefveeW kee megKe eenvesJeeuee nw, JeLe& ner peerlee
nw~ DeLee&led e%e Ssmeer efJeefOe-efJeMes<e nw, efpemeceW FefveeW kee Deejece veneR nw Deefheleg
De#ee megKe nw~ FefveeW kes mebece kes meeLe FmeceW ueieves kee efJeOeeve nw~ FefveeW
kee Deejece eenvesJeeues heeheeeg nQ~ DeYeer leke eerke=<Ce ves veneR yeleeee nw efke e%e
nw keee? hejvleg keee e%e kejles ner jnWies ee Fmekee keYeer Devle Yeer nesiee? Fme hej
eesiesMJej kenles nQ
emlJeelcejeflejsJe meeoelcele=hlee ceeveJe:~~10~~
DeelcevesJe e mevlegmleme keee ve efJeeles~~17~~
hejvleg pees ceveg<e Deelcee ceW ner jle, Deelcele=hle Deewj Deelcee ceW ner mevleg
nw, Gmekes efuees keesF& kee&Je veneR jn peelee~ ener lees ue#e Lee~ peye DeJee,
78
meveeleve, DeefJeveeMeer DeelceleJe eehle nes ieee lees Deeies {Bt{s efkemes? Ssmes hegg<e kes
efuees ve kece& keer DeeJeMekelee nw, ve efkemeer DeejeOevee keer~ Deelcee Deewj hejceelcee
Ske otmejs kes heee&e nQ~ Fmeer kee hegve: efe$eCe kejles nQ
vewJe leme ke=lesveeLeex veeke=lesvesn keeve~~10~~
ve eeme meJe&Yetles<eg keefeoLe&Jeheeee:~~18~~
Fme mebmeej ceW Gme heg<e kee kece& efkees peeves mes keesF& ueeYe veneR nw Deewj
ve es[ osves mes keesF& neefve nw, peyeefke henues DeeJeMeke Lee~ Gmekee mechetCe&
eeefCeeeW ceW keesF& mJeeLe&-mecyevOe veneR jn peelee~ Deelcee ner lees Meeele, meveeleve,
DeJee, DeheefjJele&veMeerue Deewj De#ee nw~ peye Gmeer kees hee efueee, Gmeer mes
mevleg, Gmeer mes le=hle, Gmeer ceW Deesleeesle Deewj efmLele nw, Deeies keesF& meee ner veneR
lees efkemekees Keespes? efceuesiee keee? Gme hegg<e kes efuees kece& es[ osves mes keesF&
neefve Yeer veneR nw; keeeWefke efJekeej efpeme hej Debefkele nesles nQ, Jen efee ner ve jne~
Gmekee mechetCe& YetleeW ceW, yeee peieled Deewj Deevleefjke mebkeuheeW keer hejle ceW
uesMecee$e Yeer DeLe& veneR jnlee~ meyemes ye[e DeLe& lees Lee hejceelcee, peye Jener
GheueyOe nw lees otmejeW mes Gmekee keee eeespeve nesiee?
lemceeomee: meleleb keee kece& meceeej~~10~~
Demeees eeejvkece& hejceehveesefle het<e:~~19~~
Fme efmLeefle kees eehle kejves kes efuees let Deveemee ngDee efvejvlej keee
kece& pees kejves eesie kece& nw, Gme kece& kees Deer ekeej kej~ keeeWefke
Deveemee heg<e kece& kes DeeejCe mes hejceelcee kees eehle neslee nw~ efveele kece&,
keee kece& Ske ner nQ~ kece& keer esjCee osles ngS Jes hegve: kenles nQ
kece&CewJe efn mebefmeefceeefmLelee pevekeeoe:~~10~~
ueeskeme*ddencesJeeefhe mecheMevkeleg&cen&efme~~20~~
peveke ceeves jepee peveke veneR, peveke pevceoelee kees kenles nQ~ eesie ner
peveke nw pees Deehekes mJehe kees pevce oslee nw, eke kejlee nw~ eesie mes mebege
eleske ceneheg<e peveke nQ~ Ssmes eesiemebege yengle mes $e+ef<e pevekeeoe:
le=leere DeOeee
79
peveke Fleeefo %eeveerpeve ceneheg<e Yeer kece&Cee SJe efn mebefmeefced keceeX kes
eje ner hejceefmeef kees eehle ngS nQ~ hejceefmeef ceeves hejceleJe hejceelcee keer
eeefhle~ peveke Fleeefo efpeleves Yeer hetJe& ceW nesvesJeeues cenef<e& ngS nQ, Fme keee kece&
kes eje, pees e%e keer eefeee nw, Fme kece& kees kejkes ner mebefmeefced
hejceefmeef kees eehle ngS nQ~ efkevleg eeefhle kes heMeeled Jes Yeer ueeskemeben kees
osKekej kece& kejles nQ, ueeskeefnle kees eenles ngS kece& kejles nQ~ Dele: let Yeer
eeefhle kes efuees Deewj eeefhle kes heMeeled ueeskeveeeke yeveves kes efuees keee kece&
kejves kes ner eesie nw~ keeeW?
DeYeer eerke=<Ce ves kene Lee efke eeefhle kes heMeeled ceneheg<e kee kece& kejves
mes ve keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ves mes keesF& neefve ner nw, efHej Yeer ueeskemeben,
ueeskeefnle JeJemLee kes efuees Jes Yeueer ekeej efveele kece& kee ner DeeejCe
kejles nQ~
eeoeejefle esmleeosJeslejes peve:~~10~~
me eleceeCeb kegles ueeskemleovegJele&les~~21~~
es hegg<e pees-pees DeeejCe kejlee nw, Deve hegg<e Yeer Gmekes Devegmeej ner
kejles nQ~ Jen ceneheg<e pees keg eceeCe kej oslee nw, mebmeej Gmekee DevegmejCe
kejlee nw~
henues eerke=<Ce ves mJehe ceW efmLele, Deelcele=hle ceneheg<e keer jnveer hej
ekeeMe [euee efke Gmekes efuees kece& efkees peeves mes ve keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ves
mes keesF& neefve, efHej Yeer pevekeeefo kece& ceW Yeueer ekeej yejleles Les~ eneB Gve ceneheg<eeW
mes eerke=<Ce Oeerjs mes Deheveer leguevee kej osles nQ efke ceQ Yeer Ske ceneheg<e ntB~
ve ces heeLee&efmle kele&Jeb ef$e<eg ueeskes<eg efkeeve~~10~~
veeveJeehleceJeehleJeb Jele& SJe e kece&efCe~~22~~
ns heeLe&! cegPes leerveeW ueeskeeW ceW keesF& kee&Je veneR nw~ heers ken Deees nQ
Gme ceneheg<e kee mecemle YetleeW ceW keesF& kee&Je veneR nw~ eneB kenles nQ leerveeW
ueeskeeW ceW cegPes keg Yeer kee&Je Mes<e veneR nw leLee efkebefevcee$e eehle nesves eesie
Jemleg Deeehle veneR nw, leye Yeer ceQ kece& ceW Yeueer ekeej yejlelee ntB~ keeeW?
80
eefo enb ve Jelexeb peeleg kece&Celeefvle:~~10~~

cece Jelcee&vegJele&vles ceveg<ee: heeLe& meJe&Me:~~23~~
keeeWefke eefo ceQ meeJeOeeve neskej keoeefeled kece& ceW ve yejletB lees ceveg<e cesjs
yelee&Je kes Devegmeej yejleves ueie peeeWies~ lees keee Deehekee DevegkejCe Yeer yegje nw?
eerke=<Ce kenles nQ neB!
Glmeerosegefjces ueeskee ve kegee kece& esonced~~10~~
mejme e kelee& meeceghenveeefcecee: epee:~~24~~
eefo ceQ meeJeOeeve neskej kece& ve keB lees en meye ueeske Ye nes peeeB
Deewj ceQ mebkejme JeCe&mebkej kee kejvesJeeuee nesTB leLee Fme meejer epee kee
nveve kejvesJeeuee, ceejvesJeeuee yevetB~
mJehe ceW efmLele ceneheg<e meleke& jnkej eefo DeejeOevee-ece ceW ve ueies
jnW lees meceepe Gvekeer vekeue kejkes Ye nes peeesiee~ ceneheg<e ves lees DeejeOevee
hetCe& kejkes hejce vew<kece& keer efmLeefle kees heeee nw~ Jes ve kejW lees Gvekes efuees keesF&
neefve veneR nw; efkevleg meceepe ves lees DeYeer DeejeOevee DeejcYe ner veneR keer~ heersJeeueeW
kes ceeie&oMe&ve kes efuees ner cenehegg<e kece& kejles nQ, ceQ Yeer kejlee ntB DeLee&led
eerke=<Ce Ske ceneheg<e Les, ve efke yewkegC" mes Deees ngS keesF& efJeMes<e YeieJeeve~
GvneWves kene efke ceneheg<e ueeskemeben kes efuees kece& kejlee nw, ceQ Yeer kejlee ntB~
eefo ve keB lees ueesieeW kee heleve nes peee, meYeer kece& es[ yew"Wies~
ceve ye[e ebeue nw~ en meye keg eenlee nw, kesJeue Yepeve veneR eenlee~
eefo mJehemLe cenehegg<e kece& ve kejW lees osKeeosKeer heersJeeues Yeer legjvle kece&
es[ oWies~ GvnW yenevee efceue peeesiee efke es Yepeve veneR kejles, heeve Keeles nQ, F$e
ueieeles nQ, meeceeve yeeleW kejles nQ efHej Yeer cenehegg<e kenueeles nQ Ssmee meesekej
Jes Yeer DeejeOevee mes n peeles nQ, heeflele nes peeles nQ~ eerke=<Ce kenles nQ efke eefo
ceQ kece& ve keB lees meye Ye nes peeeB Deewj ceQ JeCe&mebkej kee keee& yevetB~
efeeeW kes otef<ele nesves mes JeCe&mebkej lees osKee-megvee peelee nw~ Depeg&ve Yeer
Fmeer Yee mes efJekeue Lee efke efeeeB otef<ele neWieer lees JeCe&mebkej hewoe nesiee; efkevleg
le=leere DeOeee
81
eerke=<Ce kenles nQ eefo ceQ meeJeOeeve neskej DeejeOevee ceW ueiee ve jntB lees
JeCe&mebkej kee keee& nesTB~ Jemlegle: Deelcee kee Meg JeCe& nw hejceelcee~ Deheves
Meeele mJehe kes heLe mes Yeke peevee JeCe&mebkejlee nw~ eefo mJehemLe ceneheg<e
efeee ceW veneR yejleles lees ueesie Gvekes DevegkejCe mes efeeejefnle nes peeeWies,
DeelceheLe mes Yeke peeeWies, JeCe&mebkej nes peeeWies~ Jes eke=efle ceW Kees peeeWies~
efeeeW kee meleerlJe SJeb vemue keer Meglee Ske meeceeefpeke JeJemLee nw,
DeefOekeejeW kee eMve nw, meceepe kes efuees Gmekeer Gheeesefielee Yeer nw; efkevleg ceeleeefhelee keer YetueeW kee mevleeve keer meeOevee hej keesF& eYeeJe veneR he[lee~ Deeheve
kejveer heej Glejveer~ nvegceeve, Jeeme, JeefMe, veejo, MegkeosJe, keyeerj, F&mee
Fleeefo Des cenehegg<e ngS, peyeefke meeceeefpeke kegueervelee mes Fvekee mecheke&
veneR nw~ Deelcee Deheves hetJe&pevce kes iegCeOece& ueskej Deelee nw~ eerke=<Ce kenles nQ
ceve: <eeveerefveeefCe eke=eflemLeeefve ke<e&efle~ (15/7)- cevemeefnle FefveeW
mes pees keee& Fme pevce ceW neslee nw, Gvekes mebmkeej ueskej peerJeelcee hegjeves Mejerj
kees leeiekej veJeerve Mejerj ceW eJesMe kej peelee nw~ FmeceW pevceoeleeDeeW kee keee
ueiee? Gvekes efJekeeme ceW keesF& Devlej veneR Deeee~ Dele: efeeeW kes otef<ele nesves
mes JeCe&mebkej veneR neslee~ efeeeW kes otef<ele nesves Deewj JeCe&mebkej mes keesF& mecyevOe
veneR nw~ Meg mJehe keer Deesj Deemej ve neskej eke=efle ceW efyeKej peevee ner
JeCe&mebkejlee nw~
eefo ceneheg<e meeJeOeeve neskej efeee (efveele kece&) ceW yejleles ngS ueesieeW
mes efeee ve kejees lees Jen Gme meejer epee kee nveve kejvesJeeuee, ceejvesJeeuee yeves~
meeOevee-ece ceW euekej Gme cetue DeefJeveeMeer keer eeefhle ner peerJeve nw Deewj
eke=efle ceW efyeKejs jnvee, Yeke peevee ner ce=leg nw~ efkevleg Jen cenehegg<e Fme meejer
epee kees eefo efeee-heLe hej veneR eueelee, Fme meejer epee kees efyeKejeJe mes
jeskekej melheLe hej veneR eueelee lees Jen meejer epee kee nveve kejvesJeeuee nleeje
nw, efnbmeke nw Deewj eceMe: eueles ngS pees euee ueslee nw Jen Meg Deefnbmeke nw~
ieerlee kes Devegmeej MejerjeW kee efveOeve, veMJej keuesJejeW kee efveOeve cee$e heefjJele&ve
nw, efnbmee veneR~
82
meee: kece&CeefJeebmees eLee kegJe&efvle Yeejle~~25~~

kegee&efebmleLeemeeefekeer<eg&ueexkeme*ddenced~~25~~
ns Yeejle! kece& ceW Deemee ngS De%eeveerpeve pewmes kece& kejles nQ, Jewmes ner
Deveemee ngDee efJeeved, hetCe&%eelee Yeer ueeske-oe ceW esjCee Deewj keueeCemeben eenlee ngDee kece& kejs~ e%e keer efJeefOe peeveles Deewj kejles ngS Yeer nce
De%eeveer nQ~ %eeve kee DeLe& nw ele#e peevekeejer~ peye leke uesMecee$e Yeer nce
Deueie nQ, DeejeOe Deueie nw leye leke De%eeve efJeeceeve nw~ peye leke De%eeve nw,
leye leke kece& ceW Deemeefe jnleer nw~ De%eeveer efpeleveer Deemeefe mes DeejeOevee
kejlee nw, Gmeer ekeej Deveemee~ efpemes keceeX mes eeespeve veneR nw lees Deemeefe
keeeW nesieer? Ssmee hetCe&%eelee ceneheg<e Yeer ueeskeefnle kes efuees kece& kejs, owJeer
mecheod kee Glke<e& kejs, efpememes meceepe Gme hej eue mekes~
ve yegefYesob peveeso%eeveeb kece&meefveeced~~10~~
pees<eeslmeJe&kecee&efCe efJeevege: meceeejved~~26~~
%eeveer heg<eeW kees eeefnes efke keceeX ceW DeemeefeJeeues De%eeefveeeW keer yegef
ceW Yece ve hewoe kejW DeLee&led mJehemLe ceneheg<e Oeeve oW efke Gvekes efkemeer
DeeejCe mes heersJeeueeW kes ceve ceW kece& kes eefle Deee ve GlheVe nes peee~
hejceelceleJe mes mebege ceneheg<e kees Yeer eeefnes efke mJeeb Yeueer ekeej efveele
kece& kejlee ngDee Gvemes kejeJes~
ener keejCe Lee efke hetpe cenejepe peer Je=eJemLee ceW Yeer jele kes oes yepes
ner G"kej yew" peeeB, KeeBmeves ueieW~ leerve yepes yeesueves ueieW G"es efcedder kes
hegleuees! meye G"kej efevleve ceW ueie peeeB, lees mJeeb Lees[e ues peeeB~ keg osj
yeeo efHej G"kej yew" peeeB~ kenW legce ueesie meeseles nes efke cenejepe mees jns
nQ; efkevleg ceQ meeslee veneR, MJeeme ceW ueiee ntB~ Je=eJemLee kee Mejerj nw, yew"ves ceW
ke neslee nw Fmeer mes ceQ he[e jnlee ntB, uesefkeve legcnW lees efmLej Deewj meerOes yew"kej
efevleve ceW ueievee nw~ peye leke lewueOeeje kes meMe MJeeme keer [esjer ve ueie peee,
ece ve ts, Deve mebkeuhe yeere ceW JeJeOeeve GlheVe ve kej mekeW, leye leke melele
ueies jnvee meeOeke kee Oece& nw~ cesjer MJeeme lees yeeBme keer lejn efmLej Ke[er nw~
le=leere DeOeee
83
ener keejCe nw efke DevegeeefeeeW mes kejeves kes efuees Jen ceneheg<e Yeueer ekeej
kece& ceW yejlelee nw~ efpeme iegve kees efmeKeeJew, Gmes kejkes efoKeeJew~
Fme ekeej mJehemLe ceneheg<e kees Yeer eeefnes efke mJeeb kece& kejlee
ngDee meeOekeeW kees Yeer DeejeOevee ceW ueieees jns~ meeOeke Yeer eehetJe&ke DeejeOevee
ceW ueieW~ efkevleg eens %eeveeesieer nes DeLeJee mecehe&Ce YeeJeJeeuee efve<keece kece&eesieer
nes, meeOeke ceW meeOevee kee Denbkeej veneR Deevee eeefnes~ kece& efkemekes eje nesles
nQ, Gmekes nesves ceW keewve keejCe nQ? Fme hej eerke=<Ce ekeeMe [eueles nQ
eke=les: efeeceeCeeefve iegCew: kecee&efCe meJe&Me:~~10~~
DenejefJecet{elcee kelee&nefceefle ceveles~~27~~
DeejcYe mes hetefle&hee&vle kece& eke=efle kes iegCeeW eje efkees peeles nQ efHej Yeer
Denbkeej mes efJeMes<e cet{ heg<e ceQ keee& ntB Ssmee ceeve ueslee nw~ en kewmes ceevee
peee efke DeejeOevee eke=efle kes iegCeeW eje nesleer nw? Ssmee efkemeves osKee? Fme hej
kenles nQ
leJeefJeeg ceneyeenes iegCekece&efJeYeeieees:~~10~~
iegCee iegCes<eg Jele&vle Fefle celJee ve meppeles~~28~~
ns ceneyeenes! iegCe Deewj kece& kes efJeYeeie kees leJeefJeled hejceleJe
hejceelcee keer peevekeejerJeeues ceneheg<eeW ves osKee Deewj mechetCe& iegCe iegCeeW ceW yejle
jns nQ, Ssmee ceevekej Jes iegCe Deewj keceeX kes keee&heve ceW Deemee veneR nesles~
eneB leJe kee DeLe& hejceleJe hejceelcee nw, ve efke heeBe ee heeerme leJe
pewmee efke ueesie ieCevee kejles nQ~ eesiesMJej eerke=<Ce kes MeyoeW ceW leJe Skecee$e
hejceelcee nw, Deve keesF& leJe nw ner veneR~ iegCeeW kees heej kejkes hejceleJe
hejceelcee ceW efmLele ceneheg<e iegCe kes Devegmeej keceeX kee efJeYeepeve osKe heeles nQ~
leecemeer iegCe jnsiee lees Gmekee keee& nesiee Deeueme, efvee, eceeo, kece& ceW eJe=e
ve nesves kee mJeYeeJe~ jepemeer iegCe jnWies lees DeejeOevee mes heers ve nves kee
mJeYeeJe, Meewe&, mJeeefceYeeJe mes kece& nesiee Deewj meeefJeke iegCe keee&jle nesves hej
Oeeve, meceeefOe, DevegYeJeer GheueefyOe, OeejeJeeefnke efevleve, mejuelee mJeYeeJe ceW
84
nesieer~ iegCe heefjJele&veMeerue nQ~ ele#eoMeea %eeveer ner osKe heelee nw efke iegCeeW kes
Deveghe keceeX kee Glke<e&-Deheke<e& neslee nw~ iegCe Dehevee keee& keje uesles nQ,
DeLee&led iegCe iegCeeW ceW yejleles nQ Ssmee mecePekej Jen ele#e e kece& ceW Deemee
veneR neslee~ efkevleg efpevneWves iegCeeW kee heej veneR heeee, pees DeYeer jemles ceW nQ GvnW lees
kece& ceW Deemee jnvee nw~ Fmeefuees
eke=lesieg&Cemeccet{e: meppevles iegCekece&meg~~10~~
leeveke=lmveefJeoes cevoevke=lmveefJeVe efJeeeueesled~~29~~
eke=efle kes iegCeeW mes ceesefnle ngS hegg<e iegCe Deewj keceeX ceW eceMe: efvece&ue
iegCeeW keer Deesj GVeefle osKekej GveceW Deemee nesles nQ~ Gve Deer ekeej ve
mecePevesJeeues cevoeved efMeefLeue eelveJeeueeW kees Deer ekeej peevevesJeeuee
%eeveer eueeeceeve ve kejs~ GvnW nleeslmeeefnle ve kejs yeefuke eeslmeenve os; keeeWefke
kece& kejkes ner GvnW hejce vew<kece& keer efmLeefle kees heevee nw~ Deheveer Meefe Deewj
efmLeefle kee Deekeueve kejkes kece& ceW eJe=e nesvesJeeues %eeveceeieea meeOekeeW kees
eeefnes efke kece& kees iegCeeW keer osve ceeveW, Deheves kees keee& ceevekej Denbkeejer ve
yeve peeeB, efvece&ue iegCeeW kes eehle nesves hej Yeer GveceW Deemee ve neW~ efkevleg
efve<keece kece&eesieer kees kece& Deewj iegCeeW kes efJeMues<eCe ceW mecee osves keer keesF&
DeeJeMekelee veneR nw~ Gmes lees yeme mecehe&Ce kes meeLe kece& kejles peevee nw~ keewve
iegCe Dee-pee jne nw, en osKevee F keer efpeccesoejer nes peeleer nw~ iegCeeW kee
heefjJele&ve Deewj ece-ece mes GlLeeve Jen F keer ner osve ceevelee nw Deewj kece& nesves
kees Yeer GvneR keer osve ceevelee nw~ Dele: keee&heve kee Denbkeej ee iegCeeW ceW
Deemeefe nesves keer mecemee Gmekes efuees veneR jnleer, peyeefke DeveJejle ueiee jnlee
nw~ Fmeer hej Deewj meeLe ner eg kee mJehe yeleeles ngS eerke=<Ce kenles nQ
ceefe meJee&efCe kecee&efCe meVemeeOeelceeslemee~~10~~
efvejeMeere|vece&cees YetlJee egOemJe efJeielepJej:~~30~~
Fmeefuees Depeg&ve! let DeOeelceeslemee Devlejelcee ceW efee kee efvejesOe
kejkes, OeevemLe neskej, mechetCe& keceeX kees cegPeceW Dehe&Ce kejkes DeeMeejefnle,
le=leere DeOeee
85
ceceleejefnle Deewj mevleehejefnle neskej eg kej~ peye efee Oeeve ceW efmLele nw,
uesMecee$e Yeer keneR DeeMee veneR, kece& ceW cecelJe veneR nw, DemeHeuelee kee mevleehe
veneR nw lees Jen heg<e keewve-mee eg kejsiee? peye meye Deesj mes efee efmecekej
oe-osMe ceW efve neslee pee jne nw lees Jen ue[siee efkemeefuees, efkememes Deewj
JeneB nw keewve? JeemleJe ceW peye Deehe Oeeve ceW eJesMe kejWies leYeer eg kee mener
mJehe Ke[e neslee nw, lees keece-eesOe, jeie-s<e, DeeMee-le=<Cee Fleeefo efJekeejeW
kee mecetn efJepeeleere eJe=efeeeB pees keg kenueeleer nQ, mebmeej ceW eJe=efe osleer ner
jnleer nQ~ yeeOee kes he ceW Yeebkej DeeeceCe kejleer nQ~ yeme, Fvekee heej heevee ner
eg nw~ Fvekees efceeles ngS Devlejelcee ceW efmeceles peevee, OeevemLe nesles peevee ner
eLeeLe& eg nw~ Fmeer hej hegve: yeue osles nQ
es ces celeefceob efvelecevegefleefvle ceeveJee:~~10~~
eeJevleesvemetevlees cegevles lesefhe kece&efYe:~~31~~
Depeg&ve! pees keesF& ceveg<e oes<eef mes jefnle neskej, eeYeeJe mecehe&Ce mes
mebege ngS meoe cesjs Fme cele kes Devegmeej yejleles nQ efke eg kej, Jes heg<e Yeer
mechetCe& keceeX mes t peeles nQ~ eesiesMJej kee en DeeMJeemeve efkemeer efnvot,
cegmeueceeve ee F&meeF& kes efueS veneR Deefheleg ceeveJecee$e kes efueS nw~ Gvekee cele nw
efke eg kej! Fmemes Ssmee eleerle neslee nw efke en GheosMe egJeeueeW kes efuees nw~
Depeg&ve kes mece#e meewYeeie mes efJeMJeeg keer mebjevee Leer, Deehekes meeceves lees keesF&
eg veneR nw, Deehe ieerlee kes heers keeeW he[s nQ; keeeWefke keceeX mes tves kee Gheee
lees eg kejvesJeeueeW kes efuees nw? efkevleg Ssmee keg veneR nw~ Jemlegle: en DevleoxMe
keer ue[eF& nw~ #es$e Deewj #es$e%e kee, efJeee Deewj DeefJeee kee, Oece&#es$e Deewj
keg#es$e kee mebIe<e& nw~ Deehe peeW-peeW Oeeve ceW efee kee efvejesOe kejWies lees
efJepeeleere eJe=efeeeB yeeOee kes he ceW ele#e nesleer nQ, Yeebkej DeeeceCe kejleer
nQ~ Gvekee Meceve kejles ngS efee kee efvejesOe kejles peevee ner eg nw~ pees oes<eef
mes jefnle neskej ee kes meeLe Fme eg ceW ueielee nw Jen keceeX kes yevOeve mes,
DeeJeeieceve mes Yeueer ekeej gkeeje hee peelee nw~ pees Fme eg ceW eJe=e veneR
neslee, Gmekeer keee ieefle nesleer nw? Fme hej kenles nQ
86
es lJesleoYemetevlees veevegefleefvle ces celeced~~10~~

meJe&%eeveefJecet{ebmleeefvJeef veeveesleme:~~32~~
pees oes<eefJeeues Deesleme: ceesnefveMee ceW Deesle ueesie cesjs Fme cele kes
Devegmeej veneR yejleles DeLee&led OeevemLe neskej DeeMee, cecelee Deewj mevleehejefnle
neskej mecehe&Ce kes meeLe eg veneR kejles, meJe&%eeveefJecet{eved %eeve-heLe ceW
meJe&Lee ceesefnle Gve ueesieeW kees let keueeCe mes Ye ngDee ner peeve~ peye ener mener
nw lees ueesie kejles keeeW veneR? Fme hej kenles nQ
meMeb esles mJemee: eke=les%ee&veJeeveefhe~~10~~
eke=efleb eeefvle Yetleeefve efveen: eEke keefj<eefle~~33~~
meYeer eeCeer Deheveer eke=efle kees eehle nesles nQ~ Deheves mJeYeeJe mes hejJeMe
neskej kece& ceW Yeeie uesles nQ~ ele#eoMeea %eeveer Yeer Deheveer eke=efle kes Devegmeej
ese kejlee nw~ eeCeer Deheves keceeX ceW yejleles nQ Deewj %eeveer Deheves mJehe ceW~
pewmee efpemekeer eke=efle kee oyeeJe nw, Jewmee ner keee& kejlee nw~ en mJeebefme nw~
FmeceW efvejekejCe keesF& keee kejsiee? ener keejCe nw efke meYeer ueesie cesjs cele kes
Devegmeej kece& ceW eJe=e veneR nes heeles~ Jes DeeMee, cecelee, mebleehe kee; otmejs MeyoeW
ceW jeie-s<e kee leeie veneR kej heeles, efpememes kece& kee meceked DeeejCe veneR nes
heelee~ Fmeer kees Deewj mhe kejles nQ Deewj otmeje keejCe yeleeles nQ
FefvemesefvemeeLex jeies<eew JeJeefmLeleew~~10~~
leeesve& JeMeceeieseew eme heefjheefvLeveew~~34~~
Fefve Deewj FefveeW kes YeesieeW ceW jeie Deewj s<e efmLele nQ~ Fve oesveeW kes JeMe
ceW veneR nesvee eeefnes; keeeWefke Fme keueeCe-ceeie& ceW keceeX mes t peevesJeeueer
eCeeueer ceW es jeie Deewj s<e ogOe&<e& Me$eg nQ, DeejeOevee kee DehenjCe kej ues peeles
nQ~ peye Me$eg Yeerlej nQ lees yeenj keesF& efkemeer mes keeeW ue[siee? Me$eg lees Fefve Deewj
YeesieeW kes mebmeie& ceW nQ, Devle:kejCe ceW nQ, Dele: en eg Yeer Devle:kejCe kee eg
nw~ keeeWefke Mejerj ner #es$e nw, efpemeceW mepeeleere Deewj efJepeeleere oesveeW eJe=efeeeB,
efJeee Deewj DeefJeee jnleer nQ, pees ceeee kes oes Debie nQ~ FvneR eJe=efeeeW kee heej
le=leere DeOeee
87
heevee, mepeeleere eJe=efe kees meeOekej efJepeeleere kee Devle kejvee eg nw~ efJepeeleere
meceehle nesves hej mepeeleere kee Gheeesie meceehle nes peelee nw~ mJehe kee mheMe&
kejkes mepeeleere kee Yeer Gmekes Devlejeue ceW efJeuee nes peevee, Fme ekeej eke=efle
kee heej heevee eg nw, pees Oeeve ceW ner mecYeJe nw~
jeie Deewj s<e kes Meceve ceW mecee ueielee nw, Fmeefuees yengle mes meeOeke
efeee kees es[kej menmee ceneheg<e keer vekeue kejves ueie peeles nQ~ eerke=<Ce
Fmemes meeJeOeeve kejles nQ
eseevmJeOeceex efJeiegCe: hejOecee&lmJevegef leeled~~10~~
mJeOecex efveOeveb ese: hejOeceex YeeeJen:~~35~~
Ske meeOeke ome Je<e& mes meeOevee ceW ueiee ngDee nw Deewj otmeje Deepe
meeOevee ceW eJesMe ues jne nw~ oesveeW keer #ecelee Ske-pewmeer veneR nesieer~ eejefcYeke
meeOeke eefo Gmekeer vekeue kejlee nw lees ve nes peeesiee~ Fmeer hej eerke=<Ce kenles
nQ efke Deer ekeej DeeejCe efkees ngS otmejs kes Oece& mes iegCejefnle Yeer Dehevee
Oece& DeefOeke Gece nw~ mJeYeeJe mes GlheVe kece& ceW eJe=e nesves keer #ecelee mJeOece&
nw~ Deheveer #ecelee kes Devegmeej kece& ceW eJe=e nesves mes meeOeke Ske-ve-Ske efove
heej hee peelee nw~ Dele: mJeOecee&ejCe ceW cejvee Yeer hejce keueeCekeejer nw~ peneB
mes meeOeve tsiee, Mejerj efceueves hej JeneR mes hegve: eejcYe nesiee~ Deelcee lees cejlee
veneR, Mejerj (Jee) yeoueves mes Deehekes yegef, efJeeej yeoue lees veneR peeles?
DeeiesJeeueeW keer lejn mJeebie yeveeves mes meeOeke Yee kees eehle nesiee~ Yee eke=efle ceW
neslee nw, hejceelcee ceW veneR~ eke=efle kee DeeJejCe Deewj Ievee nes G"siee~
Fme YeieJelheLe ceW vekeue kee yeengue nw~ hetpe cenejepe peer kees Ske
yeej DeekeeMeJeeCeer ngF& efke DevegmegFee peekej jnW, lees peccet mes efe$eket Deees
Deewj DevegmegFee kes Ieesj pebieue ceW efveJeeme kejves ueies~ yengle mes cenelcee GOej mes
Deeles-peeles Les~ Ske ves osKee efke hejcenbme peer efoiecyej, vebie-Oe[bie efveJeeme kejles
nQ, Gvekee mecceeve nw, lees legjvle GvneWves keewheerve HeWkee, oC[-keceC[ue Ske
Deve cenelcee kees os efoee Deewj efoiecyej nes iees~ keg keeue yeeo Deees lees osKee
efke hejcenbme peer ueesieeW mes yeeleW Yeer kejles nQ, ieeefueeeB Yeer osles nQ~ cenejepe peer kees
88
DeeosMe ngDee Lee efke YeeeW kes keueeCeeLe& keg lee[vee efoee kejW, Fme heLe kes
heefLekeeW hej efveiejeveer jKeW~ cenejepe peer keer vekeue kej Jes cenelcee Yeer ieeefueeeB
osves ueieW; efkevleg yeoues ceW ueesie Yeer keg-ve-keg ken yew"les Les~ Jes cenelcee
kenves ueiesJeneB keesF& yeesuelee veneR, eneB lees peJeeye osles nQ~
oes-Ske meeue yeeo ueews lees osKee efke hejcenbme peer ies hej yew"s nQ, ueesie
hebKee Peue jns nQ, eBJej eue jns nQ~ GvneWves pebieue kes ner Ske KeC[nj ceW leKle
ceBieeee, ies efyeJeees, oes DeeoefceeeW kees ebBJej eueeves kes efuees efveege kej
efoee~ nj meesceJeej kees Yeer[ Yeer ueieeves ueies efke heg$e eeefnes lees heeeme hees,
heg$eer eeefnes lees heeerme hees~ efkevleg GIejeEn Devle ve nesF efveyeent~
(jeceeefjleceeveme, 1/6/6) Ske cenerves ceW ner keew[er kes oes neskej eue
efoes~ Fme YeieJelheLe ceW vekeue meeLe veneR oslee~ meeOeke kees mJeOece& kee ner
DeeejCe kejvee eeefnes~
mJeOece& keee nw? DeOeee oes ceW eerke=<Ce ves mJeOece& kee veece efueee efke
mJeOece& kees osKekej Yeer let eg kejves eesie nw~ #eef$ee kes efuees Fmemes ye{kej
keueeCekeejer ceeie& veneR nw~ mJeOece& ceW Depeg&ve #eef$ee heeee peelee nw~ mebkesle
efkeee efke Depeg&ve! pees yeeeCe nQ, JesoeW kee GheosMe Gvekes efuees #eg peueeMee
kes legue nw~ let JesoeW mes Thej G" Deewj yeeeCe yeve DeLee&led mJeOece& ceW heefjJele&ve
mecYeJe nw~ JeneB hegve: kene efke jeie-s<e kes JeMe ceW ve nes, FvnW kee~ mJeOece&
esemkej nw Fmekee en DeeMee veneR nw efke Depeg&ve efkemeer yeeeCe keer vekeue
kejkes Gme-pewmeer JesMeYet<ee yevee ues~
Ske ner kece&heLe kees cenehegg<e ves eej esefCeeeW ceW yeeB efoeeefveke=,
ceOece, Gece Deewj Deefle Gece~ Fve esCeer kes meeOekeeW kees eceMe: Met, JewMe,
#eef$ee Deewj yeeeCe keer meb%ee oer~ MetJeeueer #ecelee mes kece& kee DeejcYe neslee nw
Deewj meeOevee-ece ceW Jener meeOeke yeeeCe yeve peelee nw~ Fmemes Yeer Deeies peye Jen
hejceelcee ceW eJesMe hee peelee nw, lees ve yeeeCees ve #eef$ee: ve JewMees ve Met:,
efeoevevohe: efMeJeesnb efMeJeesnced~ Jen JeCeeX mes Thej nes peelee nw~ ener
eerke=<Ce Yeer kenles nQ efke eelegJe&Ce ceee me=ced eej JeCeeX keer jevee ceQves
le=leere DeOeee
89
keer~ lees keee pevce kes DeeOeej hej ceveg<eeW kees yeeBe? veneR, iegCekece& efJeYeeieMe:
iegCeeW kes DeeOeej hej kece& yeeBe ieee~ keewve-mee kece&? keee meebmeeefjke kece&?
eerke=<Ce kenles nQ veneR, efveele kece&~ efveele kece& keee nw? Jen nw e%e keer
eefeee, efpemeceW neslee nw MJeeme ceW eMJeeme kee nJeve, eMJeeme ceW MJeeme kee
nJeve, Fefve-mebece Fleeefo, efpemekee Meg DeLe& nw eesie-meeOevee, DeejeOevee~
DeejeOe osJe leke hengBeevesJeeueer efJeefOe-efJeMes<e ner DeejeOevee nw~ Fme DeejeOeveekece& kees ner eej esefCeeeW ceW yeeBe ieee~ pewmeer #eceleeJeeuee hegg<e nes, Gmes Gmeer
esCeer mes eejcYe kejvee eeefnes~ ener meyekee Dehevee-Dehevee mJeOece& nw~ eefo Jen
DeeiesJeeueeW keer vekeue kejsiee lees Yee kees eehle nesiee~ meJe&Lee ve lees veneR nesiee
keeeWefke FmeceW yeerpe kee veeMe lees veneR neslee; neB, Jen eke=efle kes oyeeJe mes
Yeeeeevle, oerve-nerve DeJeMe nes peeesiee~ efMeMeg ke#ee kee efJeeeLeea mveeleke
ke#ee ceW yew"ves ueies lees mveeleke keee yevesiee, Jen eejefcYeke JeCe&ceeuee mes Yeer
Jebefele jn peeesiee~ Depeg&ve eMve jKelee nw efke ceveg<e mJeOece& kee DeeejCe keeeW
veneR kej heelee?
Depeg&ve GJeee
DeLe kesve eegeeseb heeheb ejefle het<e:~~10~~
DeefveVeefhe Jee<Cexe yeueeefoJe efveeesefpele:~~36~~
ns eerke=<Ce! efHej en hegg<e yejyeme Iemeerkej ueieees ngS kes meMe ve
eenlee ngDee Yeer efkemekeer esjCee mes heehe kee DeeejCe kejlee nw? Deehekes cele kes
Devegmeej keeeW veneR eue heelee? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
eerYeieJeevegJeee
keece S<e eesOe S<e jpeesiegCemecegJe:~~10~~
ceneMevees ceneheehcee efJeesveefcen JewefjCeced~~37~~
Depeg&ve! jpeesiegCe mes GlheVe en keece Deewj en eesOe Deefive kes meceeve
Yeesie Yeesieves mes keYeer ve le=hle nesvesJeeues ye[s heeheer nQ~ keece-eesOe jeie-s<e kes ner
hetjke nQ~ DeYeer ceQves efpemekeer eee& keer nw, Fme efJe<ee ceW let Gvekees ner Me$eg peeve~
Deye Fvekee eYeeJe yeleeles nQ
90
Oetcesveeefeeles Jeefe&LeeoMeex ceuesve e~~10~~

eLeesuyesveeJe=lees ieYe&mleLee lesvesoceeJe=leced~~38~~
pewmes OegSB mes Deefive Deewj ceue mes ohe&Ce {Bke peelee nw, pewmes pesj mes ieYe&
{Bkee ngDee nw, "erke Jewmes ner keece-eesOeeefo efJekeejeW mes en %eeve {Bkee ngDee nw~
YeeRieer ueke[er peueeves hej OegDeeB-ner-OegDeeB neslee nw~ Deefive jnkej Yeer uehe kee
he veneR ues heeleer~ ceue mes {Bkes ohe&Ce hej efpeme ekeej eefleefyecye mhe veneR
neslee, efPeuueer kes keejCe efpeme ekeej ieYe& {Bkee jnlee nw, Jewmes ner Fve efJekeejeW kes
jnles hejceelcee kee ele#e %eeve veneR neslee~
DeeJe=leb %eeveceslesve %eeefvevees efveleJewefjCee~~10~~
keecehesCe keewvlese og<hetjsCeeveuesve e~~39~~
keewvlese! Deefive kes meceeve YeesieeW mes ve le=hle nesvesJeeues, %eeefveeeW kes efvejvlej
yewjer Fme keece mes %eeve {Bkee ngDee nw~ DeYeer lees eerke=<Ce ves keece Deewj eesOe oes
Me$eg yeleees~ emlegle Mueeske ceW Jes kesJeue Ske Me$eg keece kee veece uesles nQ~ Jemlegle:
keece ceW eesOe kee DevleYee&Je nw~ keee& hetCe& nesves hej eesOe meceehle nes peelee nw;
efkevleg keecevee meceehle veneR nesleer~ keecevee-hetefle& ceW JeJeOeeve he[les ner eesOe
hegve: GYej Deelee nw~ keece kes Devlejeue ceW eesOe Yeer efveefnle nw~ Fme Me$eg kee
efveJeeme keneB nw? Fmes {tB{s keneB? efveJeeme peeve uesves hej Fmes mecetue ve kejves ceW
megefJeOee jnsieer~ Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
FefveeefCe cevees yege
f jmeeefOeevecegeles~~10~~
Slewe|Jeceesneles<e %eeveceeJe=le osefnveced~~40~~
FefveeB, ceve Deewj yegef Fmekes JeememLeeve kens peeles nQ~ en keece Fve
ceve, yegef Deewj FefveeW kes eje ner %eeve kees Deeeefole kejkes peerJeelcee kees
ceesn ceW [euelee nw~
lemceeJeefceefveeCeeoew efveece Yejle<e&Ye~~10~~
heehceeveb epeefn esveb %eeveefJe%eeveveeMeveced~~41~~
FmeefueS Depeg&ve! let henues FefveeW kees efveece mebele kej; keeeWefke
le=leere DeOeee
91
Me$eg lees Fvekes Devlejeue ceW efhee nw~ Jen legcnejs Mejerj kes Yeerlej nw~ yeenj
Keespeves mes Jen keneR veneR efceuesiee~ en oe-osMe keer, Devlepe&ieled keer ue[eF& nw~
FefveeW kees JeMe ceW kejkes %eeve Deewj efJe%eeve kee veeMe kejvesJeeues Fme heeheer keece
kees ner ceej~ keece meerOes heke[ ceW veneR Deeesiee Dele: efJekeejeW kes efveJeeme-mLeeve
kee ner IesjeJe kej uees, FefveeW kees ner mebele kej uees~ efkevleg FefveeW Deewj ceve
kees mebele kejvee lees ye[e keef"ve nw, keee en nce kej heeeWies? Fme hej eerke=<Ce
Deehekeer meeceLe& yeleeles ngS eeslmeeefnle kejles nQ
FefveeefCe hejeCeengefjefvesYe: hejb ceve:~~10~~
cevememleg heje yegefeex yegs: hejlemleg me:~~42~~
Depeg&ve! Fme Mejerj mes let FefveeW kees hejs DeLee&led met#ce Deewj yeueJeeved
peeve~ FefveeW mes hejs ceve nw, en Gvemes Yeer yeueJeeved nw~ ceve mes hejs yegef nw Deewj
pees yegef mes Yeer Delevle hejs nw, Jen legcnejer Deelcee nw~ Jener nes legce~ Fmeefuees
FefveeB, ceve Deewj yegef kee efvejesOe kejves ceW legce me#ece nes~
SJeb yegs: hejb yegdJee mebmleYeelceeveceelcevee~~10~~
peefn Me$egb ceneyeenes keeceheb ogjemeoced~~43~~
Fme ekeej yegef mes hejs DeLee&led met#ce Deewj yeueJeeved Deheves Deelcee kees
peevekej, Deelceyeue kees mecePekej, yegef kes eje Deheves ceve kees JeMe ceW kejkes
Depeg&ve! Fme keeceheer ogpe&e Me$eg kees ceej~ Deheveer Meefe kees mecePekej Fme
ogpe&e Me$eg kees ceej~ keece Ske ogpe&e Me$eg nw~ FefveeW kes eje en Deelcee kees
ceesefnle kejlee nw, lees Deheveer Meefe mecePekej, Deelcee kees yeueJeeved mecePekej
keeceheer Me$eg kees ceej~ kenves keer DeeJeMekelee veneR nw efke en Me$eg Deevleefjke
nw Deewj eg Yeer DevleoxMe kee ner nw~
efve<ke<e&
yengOee ieerleeesceer JeeKeeleeDeeW ves Fme DeOeee kees kece&eesie veece efoee
nw; efkevleg en mebiele veneR nw~ otmejs DeOeee ceW eesiesMJej ves kece& kee veece efueee~
GvneWves kece& kes cenJe kee eefleheeove kej GmeceW kece&efpe%eemee peeie=le keer Deewj
92
Fme DeOeee ceW GvneWves kece& kees heefjYeeef<ele efkeee efke e%e keer eefeee ner kece&
nw~ efme nw efke e%e keesF& efveOee&efjle efoMee nw~ Fmekes Deefleefje pees keg Yeer efkeee
peelee nw, Jen Fmeer ueeske kee yevOeve nw~ eerke=<Ce efpemes kenWies, Jen kece&
cees#emesMegYeeled mebmeej-yevOeve mes gkeeje efoueevesJeeuee kece& nw~
eerke=<Ce ves e%e keer Glheefe kees yeleeee~ Jen oslee keee nw? Gmekeer
efJeMes<eleeDeeW kee efe$eCe efkeee~ e%e kejves hej yeue efoee~ GvneWves kene, Fme e%e
keer eefeee ner kece& nw~ pees veneR kejles Jes heeheeeg, Deejece eenvesJeeues JeLe& peerles
nQ~ hetJe& ceW nesvesJeeues cenef<e&eeW ves Yeer Fmes kejkes ner hejce vew<kece&-efmeef kees
heeee~ Jes Deelcele=hle nQ, Gvekes efuees kece& keer DeeJeMekelee veneR nw, efHej Yeer
heersJeeueeW kes ceeie&oMe&ve kes efuees Jes Yeer kece& ceW Yeueer ekeej ueies jnles Les~ Gve
ceneheg<eeW mes eerke=<Ce ves Deheveer leguevee keer efke cesje Yeer Deye kece& kejves mes keesF&
eeespeve veneR nw; efkevleg ceQ Yeer heersJeeueeW kes efnle kes efuees ner kece& ceW yejlelee ntB~
eerke=<Ce ves mhe Dehevee heefjee efoee efke Jes Ske eesieer Les~
GvneWves kece& ceW eJe=e meeOekeeW kees eueeeceeve ve kejves kees kene; keeeWefke
kece& kejkes ner Gve meeOekeeW kees efmLeefle eehle kejveer nw~ eefo veneR kejWies lees ve
nes peeeWies~ Fme kece& kes efuees OeevemLe neskej eg kejvee nw~ DeeBKeW yevo nQ,
FefveeW mes efmecekej efee kee efvejesOe nes euee lees eg kewmee? Gme mecee
keece-eesOe, jeie-s<e yeeOeke nesles nQ~ Fve efJepeeleere eJe=efeeeW kee heej heevee ner
eg nw~ Deemegjer mecheod keg#es$e, efJepeeleere eJe=efe kees Mevew:-Mevew: eBles ngS
OeevemLe nesles peevee ner eg nw~ Jemlegle: Oeeve ceW ner eg nw~ ener Fme DeOeee
kee meejebMe nw, efpemeceW ve kece& yeleeee ve e%e~ eefo e%e mecePe ceW Dee peee lees
kece& mecePe ceW Deees~ DeYeer lees kece& mecePeeee ner veneR ieee~
Fme DeOeee ceW kesJeue efmLelee%e ceneheg<e kes eefMe#eCeelceke henuet hej
yeue efoee ieee~ en lees iegpeveeW kes efuees efveoxMe nw~ Jes ve Yeer kejW lees GvnW keesF&
#eefle veneR Deewj ve Ssmee kejves ceW Gvekee Dehevee keesF& ueeYe ner nw~ efkevleg efpeve
meeOekeeW kees hejceieefle DeYeer nw Gvekes efuees efJeMes<e keg kene ner veneR, lees en
le=leere DeOeee
93
kece&eesie kewmes nw? kece& kee mJehe Yeer mhe veneR nw, efpemes efkeee peee; keeeWefke
e%e keer eefeee ner kece& nw DeYeer leke GvneWves Flevee ner yeleeee~ e%e lees
yeleeee veneR, kece& kee mJehe mhe keneB ngDee? neB, eg kee eLeeLe& efe$eCe
ieerlee ceW eneR heeee peelee nw~
mechetCe& ieerlee hej efheele kejW lees DeOeee oes ceW kene efke Mejerj veeMeJeeved
nw, Dele: eg kej~ ieerlee ceW eg kee ener "esme keejCe yeleeee ieee~ Deeies
%eeveeesie kes mevoYe& ceW #eef$ee kes efuees eg ner keueeCe kee Skecee$e meeOeve
yeleeee Deewj kene efke en yegef lesjs efuees %eeveeesie kes efJe<ee ceW kener ieeer~
keewve-meer yegef? ener efke nej-peerle oesveeW efeeW ceW ueeYe ner nw, Ssmee mecePekej
eg kej~ efHej DeOeee eej ceW kene efke eesie ceW efmLele jnkej oe ceW efmLele
Deheves Fme mebMee kees %eeveheer leueJeej eje kee~ Jen leueJeej eesie ceW nw~
DeOeee heeBe mes ome leke eg keer eee& leke veneR nw~ ieejnJeW DeOeee ceW
kesJeue Flevee kene efke es Me$eg cesjs eje henues mes ner ceejs iees nQ, let efveefcee cee$e
neskej Ke[e Yej nes pee~ eMe kees eehle kej~ es legcnejs efyevee Yeer ceejs ngS nQ,
esjke keje uesiee~ let Fve cegoeX kees ner ceej~
DeOeee hevn ceW mebmeej megefJe{ cetueJeeuee heerheue Je=#e-pewmee kene
ieee, efpemes Demebieleeheer Mee eje keekej Gme hejceheo kees Keespeves kee efveoxMe
efceuee~ Deeies kes DeOeeeeW ceW eg kee GuuesKe veneR nw~ neB, DeOeee meesuen ceW
DemegjeW kee efe$eCe DeJeMe nw, pees vejkeieeceer nQ~ DeOeee leerve ceW ner eg kee
efJeMeo efe$eCe nw~ Mueeske 30 mes Mueeske 43 leke eg kee mJehe, Gmekeer
DeefveJeee&lee, eg ve kejvesJeeueeW kee efJeveeMe, eg ceW ceejs peevesJeeues Me$egDeeW kes
veece, GvnW ceejves kes efuees Deheveer Meefe kee Deeeve Deewj efveee ner GvnW
keekej HeWkeves hej yeue efoee~ Fme DeOeee ceW Me$eg Deewj Me$eg kee Deevleefjke
mJehe mhe nw, efpevekes efJeveeMe keer esjCee oer ieeer nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemebJeeos Me$egefJeveeMeesjCee veece le=leereesOeee:~~3~~
94

efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW Me$egefJeveeMe-esjCee veeceke leermeje
eerceJeieerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es Me$egefJeveeMeesjCee veece
le=leereesOeee:~~3~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW Me$egefJeveeMe-esjCee veeceke leermeje
elegLe& DeOeee
95
~~ DeLe elegLeexOeee: ~~
DeOeee leerve ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves DeeMJemle efkeee efke oes<eef mes
jefnle neskej pees Yeer ceeveJe eeege nes cesjs cele kes Devegmeej euesiee, Jen keceeX
kes yevOeve mes Yeueer ekeej t peeesiee~ kece&yevOeve mes cegefe efoueeves keer #ecelee
eesie (%eeveeesie leLee kece&eesie, oesveeW) ceW nw~ eesie ceW ner eg-mebeej efveefnle nw~
emlegle DeOeee ceW Jes yeleeles nQ efke Fme eesie kee eCeslee keewve nw? Fmekee eefceke
efJekeeme kewmes neslee nw?
eerYeieJeevegJeee
Fceb efJeJemJeles eesieb eeseJeevenceJeeced~~1~~
efJeJemJeevceveJes een cevegefj#JeekeJesyeJeerled~~1~~
Depeg&ve! ceQves Fme DeefJeveeMeer eesie kees keuhe kes Deeefo ceW efJeJemJeeved
(mete&) kes eefle kene, efJeJemJeeved ves ceveg mes Deewj ceveg ves F#Jeekeg mes kene~ efkemeves
kene? ceQves~ eerke=<Ce keewve Les? Ske eesieer~ leJeefmLele ceneheg<e ner Fme DeefJeveeMeer
eesie kees keuhe kes DeejcYe ceW DeLee&led Yepeve kes DeejcYe ceW efJeJemJeeved DeLee&led pees
efJeJeMe nQ, Ssmes eeefCeeeW mes kenlee nw~ megje ceW mebeej kej oslee nw~ eneB mete& Ske
eleerke nw; keeeWefke megje ceW ner Jen hejce ekeeMemJehe nw Deewj JeneR Gmekes heeves
kee efJeOeeve nw~ JeemleefJeke ekeeMeoelee (mete&) JeneR nw~
en eesie DeefJeveeMeer nw~ eerke=<Ce ves kene efke FmeceW DeejcYe kee veeMe veneR
neslee~ Fme eesie kee DeejcYe Yej kej oW lees en hetCe&lJe efoueekej ner Meevle neslee
nw~ Mejerj kee keuhe Deew<eefOeeeW eje neslee nw; efkevleg Deelcee kee Yepeve mes neslee
nw~ Yepeve kee DeejcYe ner Deelce-keuhe kee Deeefo nw~ en meeOeve-Yepeve Yeer
efkemeer ceneheg<e keer ner osve nw~ ceesnefveMee ceW Deesle Deeefoce ceeveJe, efpemeceW
96
Yepeve kee keesF& mebmkeej veneR nw, eesie kes efJe<ee ceW efpemeves keYeer meesee leke
veneR, Ssmee ceveg<e efkemeer ceneheg<e kees osKelee nw lees Gvekes oMe&vecee$e mes,
Gvekeer JeeCeer mes, ter-Heter mesJee Deewj meeefVeOe mes eesie kes mebmkeej GmeceW
mebeeefjle nes peeles nQ~ ieesmJeeceer leguemeeroeme peer Fmeer kees kenles nQ pes efeleS
eYeg efpevn eYeg nsjs~, les meye YeS hejce heo peesiet~ (jeceeefjleceeveme,
2/216/1-2)~
eerke=<Ce kenles nQ en eesie ceQves DeejcYe ceW mete& mes kene~ e#ees:
meteex Depeeele ceneheg<e kes ef-efve#eshe cee$e mes eesie kes mebmkeej megje ceW
emeeefjle nes peeles nQ~ mJeebekeeMe, mJeJeMe hejcesMJej kee efveJeeme meyekes oe ceW
nw~ megje (MJeeme) kes efvejesOe mes ner Gmekeer eeefhle kee efJeOeeve nw~ megje ceW mebmkeejeW
kee me=peve ner mete& kes eefle kenvee nw~ mecee Deeves hej en mebmkeej ceve ceW mHegefjle
nesiee, ener mete& kee ceveg mes kenvee nw~ ceve ceW mHeggefjle nesves hej ceneheg<e kes Gme
Jeekee kes eefle Fe peeele nes peeesieer~ eefo ceve ceW keesF& yeele nw lees Gmes heeves
keer Fe DeJeMe nesieer, ener ceveg kee F#Jeekeg mes kenvee nw~ ueeuemee nesieer efke
Jen efveele kece& kejW pees DeefJeveeMeer nw, pees kece&-yevOeve mes cees#e efoueelee nwSsmee
nw lees efkeee peee Deewj DeejeOevee ieefle heke[ uesleer nw~ ieefle heke[kej en eesie
keneB hengBeelee nw? Fme hej kenles nQ
SJeb hejchejeeehleefceceb jepe<e&ees efJeog:~~1~~
me keeuesvesn cenlee eesiees ve: hejvlehe~~2~~
Fme ekeej efkemeer ceneheg<e eje mebmkeejjefnle heg<eeW keer megje ceW, megje mes
ceve ceW, ceve mes Fe ceW Deewj Fe leere neskej efeeelceke DeeejCe ceW {uekej
en eesie eceMe: GlLeeve kejles-kejles jepeef<e& esCeer leke hengBe peelee nw, Gme
DeJemLee ceW peekej efJeefole neslee nw~ Fme mlej kes meeOeke ceW $e+efeeW-efmeefeeW
kee mebeej neslee nw~ en eesie Fme cenJehetCe&keeue ceW Fmeer ueeske (Mejerj) ceW
eee: ve nes peelee nw~ Fme meercee-jsKee kees kewmes heej efkeee peee? keee Fme
efJeMes<e mLeue hej hengBekej meYeer ve nes peeles nQ? eerke=<Ce kenles nQ veneR, pees
cesjs Deeefele nw, cesje efee Yee nw, Deveve meKee nw Jen ve veneR neslee
elegLe& DeOeee
97
me SJeeeb ceee lese eesie: eese: hegjeleve:~~1~~

Yeeesefme ces meKee esefle jnmeb esleogececed~~3~~
Jen ner en hegjeleve eesie Deye ceQves lesjs efuees JeCe&ve efkeee nw; keeeWefke let
cesje Yee Deewj meKee nw Deewj en eesie Gece jnmehetCe& nw~ Depeg&ve #eef$ee esCeer
kee meeOeke Lee, jepeef<e& keer DeJemLeeJeeuee Lee, peneB $e+efeeW-efmeefeeW kes Lehes[s
ceW meeOeke ve nes peelee nw~ Fme keeue ceW Yeer eesie keueeCe keer cege ceW ner nw;
efkevleg eee: meeOeke eneB hengBekej ue[Ke[e peeles nQ~ Ssmee DeefJeveeMeer efkevleg
jnmecee eesie eerke=<Ce ves Depeg&ve mes kene, keeeWefke ve nesves keer DeJemLee ceW
Depeg&ve Lee ner~ keeeW kene? Fmeefuees efke let cesje Yee nw, Deveve YeeJe mes cesjs
Deeefele nw, efee nw, meKee nw~
efpeme hejceelcee keer nceW een nw, Jen (meoddieg) hejceelcee Deelcee mes
DeefYeVe neskej peye efveoxMeve osves ueies, leYeer JeemleefJeke Yepeve DeejcYe neslee nw~
eneB esjke keer DeJemLee ceW hejceelcee Deewj meoddieg Ske otmejs kes heee&e nQ~ efpeme
melen hej nce Ke[s nQ Gmeer mlej hej peye mJeeb eYeg oe ceW Glej DeeeW, jeskeLeece
kejves ueieW, [ieceieeves hej meBYeeueW, leYeer ceve JeMe ceW nes heelee nw legueefmeoeme
(ceve) yeme nesF leyeefnb peye esjke eYeg yejpew~ (efJeveeheef$ekee, 89)
peye leke FosJe jLeer neskej, Deelcee mes DeefYeVe neskej esjke kes he ceW Ke[s veneR
nes peeles, leye leke mener cee$ee ceW eJesMe ner veneR neslee~ Jen meeOeke eleeMeer
DeJeMe nw, uesefkeve Yepeve Gmekes heeme keneB?
hetpe iegosJe YeieJeeve kene kejles Les nes! nce keF& yeej ve nesles-nesles
yee iees~ YeieJeeve ves ner yeee efueee~ YeieJeeve ves Ssmes mecePeeee, en kene~
nceves hete cenejepe peer! keee YeieJeeve Yeer yeesueles nQ, yeeleeerle kejles nQ? Jes
yeesues neB nes! YeieJeeve Ssmes yeefleeeJele nQ pewmes nce-legce yeefleeeF, IeCeW
yeefleeeF Deewj ece ve ts~ nceW Goemeer ngF& Deewj DeeMee& Yeer efke YeieJeeve kewmes
yeesueles neWies, en lees ye[er veeer yeele nw~ keg osj yeeo cenejepe peer yeesues keens
Ieye[ele nw! leesntB mes yeefleewnQ~ De#ejMe: mele Lee Gvekee keLeve Deewj ener
meKeYeeJe nw~ meKee keer lejn Jes efvejekejCe kejles jnW, leYeer Fme ve nesvesJeeueer
efmLeefle mes meeOeke heej nes heelee nw~
98
DeYeer leke eesiesMJej eerke=<Ce ves efkemeer cenehegg<e eje eesie kee DeejcYe,
GmeceW DeevesJeeues JeJeOeeve Deewj Gvemes heej heeves kee jemlee yeleeee~ Fme hej
Depeg&ve ves eMve efkeee
Depeg&ve GJeee
Dehejb YeJelees pevce hejb pevce efJeJemJele:~~1~~
keLecesleefpeeveereeb lJeceeoew eeseJeeefveefle~~4~~
YeieJeved! Deehekee pevce lees Dehejced Deye ngDee nw Deewj cesjs Devoj megje
kee mebeej yengle hegjevee nw, lees ceQ kewmes ceeve uetB efke Fme eesie kees Yepeve kes Deeefo
ceW Deeheves ner kene Lee? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce yeesues
eerYeieJeevegJeee
yentefve ces Jeleerleeefve pevceeefve leJe eepeg&ve~~1~~
leevenb Jeso meJee&efCe ve lJeb JeslLe hejvlehe~~5~~
Depeg&ve! cesjs Deewj lesjs yengle mes pevce nes egkes nQ~ ns hejblehe! Gve meyekees
let veneR peevelee; efkevleg ceQ peevelee ntB~ meeOeke veneR peevelee, mJehemLe ceneheg<e
peevelee nw, DeJee keer efmLeefleJeeuee peevelee nw~ keee Deehe meyekeer lejn hewoe
nesles nQ? eerke=<Ce kenles nQ veneR, mJehe keer eeefhle Mejerj-eeefhle mes efYeVe nw~
cesje pevce Fve DeeBKeeW mes veneR osKee pee mekelee~ ceQ Depevcee, DeJee, MeeMJele
nesles ngS Yeer Mejerj kes DeeOeejJeeuee ntB~
DeJeOet peerJele ceW kej Deemee~
cegS cegefe ieg kens mJeeLeea, Pet"e os efJeeemee~~
Mejerj kes jnles ner Gme hejceleJe ceW eJesMe heeee peelee nw~ uesMecee$e Yeer
keceer nw, pevce uesvee he[lee nw~ DeYeer leke Depeg&ve eerke=<Ce kees Deheves meceeve
osnOeejer mecePelee nw~ Jen Devlejbie eMve jKelee nw keee Deehekee pevce Jewmee ner
nw, pewmee meyekee nw? keee Deehe Yeer MejerjeW keer lejn hewoe nesles nQ? eerke=<Ce
kenles nQ
Depeesefhe meVeJeeelcee Yetleeveeceerejesefhe meved~~1~~
eke=efleb mJeeceefOeee mecYeJeeceelceceeeee~~6~~
elegLe& DeOeee
99
ceQ efJeveeMejefnle, hegve: pevcejefnle Deewj mecemle eeefCeeeW kes mJej ceW mebeeefjle
nesves hej Yeer Deheveer eke=efle kees DeOeerve kejkes Deelceceeee mes eke neslee ntB~ Ske
ceeee lees DeefJeee nw pees eke=efle ceW ner efJeMJeeme efoueeleer nw, veere SJeb DeOece
eesefveeeW kee keejCe yeveleer nw~ otmejer ceeee nw Deelceceeee, pees Deelcee ceW eJesMe
efoueeleer nw, mJehe kes pevce kee keejCe yeveleer nw~ Fmeer kees eesieceeee Yeer kenles
nQ~ efpememes nce efJeueie nQ Gme MeeMJele mJehe mes en pees[leer nw, efceueve kejeleer
nw~ Gme Deeeflceke eefeee eje ceQ Deheveer ef$eiegCeceeer eke=efle kees DeOeerve kejkes
ner eke neslee ntB~
eee: ueesie kenles nQ efke YeieJeeve kee DeJeleej nesiee lees oMe&ve kej ueWies~
eerke=<Ce kenles nQ efke Ssmee keg veneR neslee efke keesF& otmeje osKe mekes~ mJehe
kee pevce efheC[he ceW veneR neslee~ eerke=<Ce kenles nQ eesie-meeOevee eje,
Deelceceeee eje Deheveer ef$eiegCeceeer eke=efle kees mJeJeMe kejkes ceQ eceMe: eke
neslee ntB~ uesefkeve efkeve heefjefmLeefleeeW ceW?
eoe eoe efn Oece&me iueeefveYe&Jeefle Yeejle~~1~~
DeYeglLeeveceOece&me leoelceeveb me=peecenced~~7~~
ns Depeg&ve! peye-peye hejceOece& hejceelcee kes efuees oe iueeefve mes Yej
peelee nw, peye DeOece& keer Je=ef mes YeeefJeke heej heeles veneR osKelee, leye ceQ Deelcee
kees jeves ueielee ntB~ Ssmeer ner iueeefve ceveg kees ngF& Leer
oeB yengle ogKe ueeie, pevece ieeG nefjYeieefle efyeveg~~
(jeceeefjleceeveme, 1/142)
peye Deehekee oe Devegjeie mes hetefjle nes peee, Gme MeeMJele-Oece& kes efuees
ieoieo efieje veeve yen veerje~ (jeceeefjleceeveme, 3/15/11) keer
efmLeefle Dee peee, peye eelve kejkes Yeer Devegjeieer DeOece& kee heej veneR heelee
Ssmeer heefjefmLeefle ceW ceQ Deheves mJehe kees jelee ntB~ DeLee&led YeieJeeve kee
DeeefJeYee&Je kesJeue Devegjeieer kes efuees nw mees kesJeue Yeieleve efnle ueeieer~
100
en DeJeleej efkemeer YeeieJeeved meeOeke kes Devlejeue ceW neslee nw~ Deehe
eke neskej kejles keee nQ?
heefj$eeCeee meeOetveeb efJeveeMeee e og<ke=leeced~~1~~
Oece&mebmLeeheveeLee&e mecYeJeeefce egies egies~~8~~
Depeg&ve! meeOetveeb heefj$eeCeee hejcemeeOe Skecee$e hejceelcee nw, efpemes
meeOe uesves hej keg Yeer meeOevee Mes<e veneR jn peelee~ Gme meeOe ceW eJesMe
efoueevesJeeues efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce Fleeefo owJeer mecheod kees efveefJe&Ive eJeeefnle
kejves kes efuees leLee og<ke=leeced efpevemes otef<ele keee&he uesles nQ Gve keece,
eesOe, jeie, s<eeefo efJepeeleere eJe=efeeeW kees mecetue ve kejves kes efuees leLee Oece&
kees Yeueer ekeej efmLej kejves kes efuees ceQ egie-egie ceW eke neslee ntB~
egie kee leelhee& meleegie, $eslee ee ehej veneR, egieOeceeX kee Gleej-e{eJe
ceveg<eeW kes mJeYeeJe hej nw~ egieOece& meowJe jnles nQ~ ceeveme ceW mebkesle nw
efvele pegie Oece& neseEn meye kesjs~ oeB jece ceeee kes esjs~~
(jeceeefjleceeveme, 7/103 Ke/1)
egieOece& meYeer kes oe ceW efvele nesles jnles nQ~ DeefJeee mes veneR yeefuke
efJeee mes, jececeeee keer esjCee mes oe ceW nesles nQ~ efpemes emlegle Mueeske ceW
Deelceceeee kene ieee nw, Jener nw jececeeee~ oe ceW jece keer efmLeefle efouee
osvesJeeueer jece mes esefjle nw Jen efJeee~ kewmes mecePee peee efke Deye keewve-mee egie
keee& kej jne nw, lees meg melJe mecelee efye%eevee~ ke=le eYeeJe emeVe ceve
peevee~~ (jeceeefjleceeveme, 7/103Ke/2) peye oe ceW Meg meJeiegCe
ner keee&jle nes, jepeme leLee leeceme oesveeW iegCe Meevle nes peeeB, efJe<eceleeSB meceehle
nes ieeer neW, efpemekee efkemeer mes s<e ve nes, efJe%eeve nes DeLee&led F mes efveoxMeve uesves
Deewj Gme hej efkeves keer #ecelee nes, ceve ceW emeVelee kee hetCe& mebeej nes peye
Ssmeer eesielee Dee peee lees meleegie ceW eJesMe efceue ieee~ Fmeer ekeej oes Deve
egieeW kee JeCe&ve efkeee Deewj Devle ceW
leeceme yengle jpeesiegve Leesje~ keefue eYeeJe efyejesOe engB Deesje~~
(jeceeefjleceeveme, 7/103 Ke/5)
elegLe& DeOeee
101
leecemeer iegCe Yejhetj nes, efkebefeled jepemeer iegCe Yeer GmeceW nes, eejeW Deesj Jewj
Deewj efJejesOe nes lees Ssmee Jeefe keefueegieerve nw~ peye leecemeer iegCe keee& kejlee nw
lees ceveg<e ceW Deeueme, efvee, eceeo kee yeengue neslee nw~ Jen kee&Je peeveles
ngS Yeer GmeceW eJe=e veneR nes mekelee, efveef<e kece& peeveles ngS Yeer Gmemes efveJe=e
veneR nes mekelee~ Fme ekeej egieOeceeX kee Gleej-e{eJe ceveg<eeW keer Deevleefjke
eesielee hej efveYe&j nw~ efkemeer ves FvneR eesieleeDeeW kees eej egie kene nw, lees keesF&
FvnW ner eej JeCe& kee veece oslee nw, lees keesF& FvnW ner Deefle Gece, Gece, ceOece
Deewj efveke= eej esCeer kes meeOeke kenkej mecyeesefOele kejlee nw~ eleske egie ceW
F meeLe osles nQ~ neB, GeesCeer ceW Devegketuelee keer Yejhetjlee eleerle nesleer nw,
efvecve egieeW ceW meneesie #eerCe eleerle neslee nw~
meb#eshe ceW, eerke=<Ce kenles nQ meeOe Jemleg efoueevesJeeues efJeJeske, Jewjeie
Fleeefo kees efvee|JeIve eJeeefnle kejves kes efuees leLee ot<eCe kes keejke keece-eesOe,
jeie-s<e Fleeefo kee hetCe& efJeveeMe kejves kes efuees, hejceOece& hejceelcee ceW efmLej
jKeves kes efuees ceQ egie-egie ceW DeLee&led nj heefjefmLeefle, nj esCeer ceW eke neslee
ntB yeMelex efke iueeefve nes~ peye leke F meceLe&ve ve oW, leye leke Deehe mecePe ner
veneR mekeWies efke efJekeejeW kee efJeveeMe ngDee DeLeJee DeYeer efkelevee Mes<e nw? eJesMe
mes hejekeeehee&vle F nj esCeer ceW nj eesielee kes meeLe jnles nQ~ Gvekee eekede
Devegjeieer kes oe ceW neslee nw~ YeieJeeve eke nesles nQ, leye lees meYeer oMe&ve kejles
neWies? eerke=<Ce kenles nQ veneR,
pevce kece& e ces efoJecesJeb ees Jesefe leJele:~~1~~
lekelJee osnb hegvepe&vce vewefle ceecesefle meespeg&ve~~9~~
Depeg&ve! cesje Jen pevce DeLee&led iueeefve kes meeLe mJehe keer jevee leLee
cesje kece& DeLee&led og<ke=efleeeW kes keejCeeW kee efJeveeMe, meeOe Jemleg kees efoueevesJeeueer
#eceleeDeeW kee efveoex<e mebeej, Oece& keer efmLejlee, en kece& Deewj pevce efoJe
DeLee&led Deueewefkeke nw, ueewefkeke veneR nw~ Fve ece&e#egDeeW mes Gmes osKee veneR pee
mekelee, ceve Deewj yegef mes Gmes ceehee veneR pee mekelee~ peye Flevee iet{ nw lees Gmes
osKelee keewve nw? kesJeue ees Jesefe leJele: leJeoMeea ner cesjs Fme pevce Deewj
102
kece& kees osKelee nw Deewj cesje mee#eeled kejkes Jen hegvepe&vce kees veneR eehle neslee,
yeefuke cegPes eehle neslee nw~
peye leJeoMeea ner YeieJeeve kee pevce Deewj keee& osKe heelee nw lees ueesie
ueeKeeW keer mebKee ceW Yeer[ ueieees keeeW Ke[s nQ efke keneR DeJeleej nesiee lees oMe&ve
kejWies? keee Deehe leJeoMeea nQ? cenelcee-Jes<e ceW Deepe Yeer efJeefJeOe lejerkeeW mes,
cegKele: cenelcee-Jes<e keer Dee[ ceW yengle mes ueesie eeej kejles efHejles nQ efke Jes
DeJeleej nQ ee Gvekes oueeue eeej kej osles nQ~ ueesie Yes[ keer lejn DeJeleej kees
osKeves t he[les nQ; efkevleg eerke=<Ce kenles nQ efke kesJeue leJeoMeea ner osKe heelee
nw~ Deye leJeoMeea efkemes kenles nQ?
DeOeee 2 ceW meled-Demeled kee efveCe&e osles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves
yeleeee Depeg&ve! Demeled Jemleg kee DeefmlelJe veneR nw Deewj meled kee leerveeW keeueeW ceW
keYeer DeYeeJe veneR nw~ lees keee Deehe Ssmee kenles nQ? GvneWves yeleeee veneR,
leJeoefMe&eeW ves Fmes osKee~ ve efkemeer Yee<eeefJeod ves osKee, ve efkemeer mece=efMeeueer
ves osKee~ eneB hegve: yeue osles nQ efke cesje DeeefJeYee&Je lees neslee nw uesefkeve Gmes
leJeoMeea ner osKe heelee nw~ leJeoMeea Ske eMve nw~ Ssmee keg veneR efke heeBe leJe
nQ, heeerme leJe nQ Fvekeer ieCevee meerKe ueer Deewj nes iees leJeoMeea~ eerke=<Ce ves
Deeies yeleeee efke Deelcee ner hejceleJe nw~ Deelcee hejce mes mebege neskej
hejceelcee nes peelee nw~ Deelcemee#eelkeej kejvesJeeuee ner Fme DeeefJeYee&Je kees mecePe
heelee nw~ efme nw efke DeJeleej efkemeer efJejner Devegjeieer kes oe cesW neslee nw~
DeejcYe ceW Gmes Jen mecePe veneR heelee efke nceW keewve mebkesle oslee nw? keewve
ceeie&oMe&ve kejlee nw? efkevleg hejceleJe hejceelcee kes oMe&ve kes meeLe ner Jen
osKe heelee nw, mecePe heelee nw Deewj efHej Mejerj kees leeiekej hegvepe&vce kees eehle
veneR neslee~
eerke=<Ce ves kene efke cesje pevce efoJe nw, Fmes osKevesJeeuee cegPes eehle neslee
nw, lees ueesieeW ves Gvekeer cetefle& yevee ueer, hetpee kejves ueies~ DeekeeMe ceW keneR Gvekes
efveJeeme keer keuhevee kej ueer~ Ssmee keg veneR nw~ Gve ceneheg<e kee DeeMee
kesJeue Flevee nw efke eefo Deehe efveOee&efjle kece& kejW lees heeeWies efke Deehe Yeer efoJe
elegLe& DeOeee
103
nQ~ Deehe pees nes mekeles nQ, Jen ceQ nes ieee ntB~ ceQ Deehekeer mecYeeJevee ntB, Deehekee
ner YeefJe<e ntB~ Deheves Yeerlej Deehe efpeme efove Ssmeer hetCe&lee hee ueWies lees Deehe Yeer
Jener neWies pees eerke=<Ce nQ~ pees eerke=<Ce kee mJehe nw, Jener Deehekee Yeer nes
mekelee nw~ DeJeleej keneR yeenj veneR neslee~ neBb, eefo Devegjeiehetefjle oe nes lees
Deehekes Yeerlej Yeer DeJeleej keer DevegYetefle mecYeJe nw~ Jes Deehekees eeslmeeefnle kejles
nQ efke yengle mes ueesie Fme ceeie& hej euekej cesjs mJehe kees eehle kej egkes nQ
JeerlejeieYeeeesOee cevceee ceecegheeefelee:~~10~~
yenJees %eevelehemee hetlee ceeJeceeielee:~~10~~
jeie Deewj efJejeie, oesveeW mes hejs Jeerlejeie leLee Fmeer ekeej Yee-DeYee,
eesOe-DeeesOe oesveeW mes hejs, Deveve YeeJe mes DeLee&led Denbkeejjefnle cesjer MejCe ngS
yengle mes ueesie %eeve-lehe mes heefJe$e neskej cesjs mJehe kees eehle nes egkes nQ~ Deye
Ssmee nesves ueiee nes Ssmeer yeele veneR nw, en efJeOeeve meowJe jne nw~ yengle mes heg<e
Fmeer ekeej mes cesjs mJehe kees eehle nes egkes nQ~ efkeme ekeej? efpeve-efpeve kee
oe DeOece& keer Je=ef osKekej hejceelcee kes efuees iueeefve mes Yej ieee, Gme
efmLeefle ceW ceQ Deheves mJehe kees jelee ntB~ Jes cesjs mJehe kees eehle nesles nQ~ efpemes
eesiesMJej eerke=<Ce ves leJeoMe&ve kene, Gmes ner Deye %eeve kenles nQ~ hejceleJe
nw hejceelcee, Gmes ele#e oMe&ve kes meeLe peevevee %eeve nw~ Ssmeer peevekeejerJeeues
%eeveer cesjs mJehe kees eehle kejles nQ~ eneB en eMve hetje nes ieee~ Deye Jes
eesielee kes DeeOeej hej YepevesJeeueeW kee esCeer-efJeYeepeve kejles nQ
es eLee ceeb eheevles leebmleLewJe Yepeecenced~~10~~
cece Jelcee&vegJele&vles ceveg<ee: heeLe& meJe&Me:~~11~~
heeLe&! pees cegPes efpeleveer ueieve mes pewmee Yepeles nQ, ceQ Yeer Gvekees Jewmee ner
Yepelee ntB~ Gleveer ner cee$ee ceW meneesie oslee ntB~ meeOeke keer ee ner ke=hee yevekej
Gmes efceueleer nw~ Fme jnme kees peevekej megOeerpeve mechetCe& YeeJeeW mes cesjs ceeie& kes
Devegmeej ner yejleles nQ~ pewmee ceQ yejlelee ntB, pees cegPes efee nw Jewmee ner DeeejCe
kejles nQ~ pees ceQ kejevee eenlee ntB, Jener kejles nQ~
104
YeieJeeve kewmes Yepeles nQ? Jes jLeer yevekej Ke[s nes peeles nQ, meeLe eueves
ueieles nQ, ener Gvekee Yepevee nw~ otef<ele efpevemes hewoe nesles nQ, Gvekee efJeveeMe kejves
kes efuees Jes Ke[s nes peeles nQ~ mele ceW eJesMe efoueevesJeeues meoddiegCeeW kee heefj$eeCe
kejves kes efuees Jes Ke[s nes peeles nQ~ peye leke FosJe oe mes hetCe&le: jLeer ve neW
Deewj nj keoce hej meeJeOeeve ve kejW, leye leke keesF& kewmee ner Yepeveevevoer keeeW
ve nes, ueeKe DeeBKe cetBos, ueeKe eelve kejs, Jen Fme eke=efle kes v mes heej veneR
nes mekelee~ Jen kewmes mecePesiee efke Jen efkeleveer otjer lee kej egkee, efkeleveer Mes<e
nw~ F ner Deelcee mes DeefYeVe neskej Ke[s nes peeles nQ Deewj Gmekee ceeie&oMe&ve kejles
nQ efke legce eneB hej nes, Ssmes kejes, Ssmes euees~ Fme ekeej eke=efle keer KeeF heeles
ngS, Mevew:-Mevew: Deeies ye{eles ngS mJehe ceW eJesMe efouee oWies~ Yepeve lees meeOeke
kees ner kejvee he[lee nw; efkevleg Gmekes eje Fme heLe ceW pees otjer lee nesleer nw, Jen
F keer osve nw~ Ssmee peevekej meYeer ceveg<e meJe&leesYeeJesve cesje DevegmejCe kejles nQ~
efkeme ekeej Jes yejleles nQ?
kee*d#evle: kece&Ceeb efmeefb epevle Fn osJelee:~~10~~
ef#eeb efn ceeveg<es ueeskes efmeefYe&Jeefle kece&pee~~12~~
Jes heg<e Fme Mejerj ceW keceeX keer efmeef eenles ngS osJeleeDeeW kees hetpeles nQ~
keewve-mee kece&? eerke=<Ce ves kene, Depeg&ve! let efveele kece& kej~ efveele kece&
keee nw? e%e keer eefeee ner kece& nw~ e%e keee nw? meeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e,
efpemeceW MJeeme-eMJeeme kee nJeve, FefveeW kes yeefnceg&Keer eJeen kees mebeceeefive ceW
nJeve efkeee peelee nw, efpemekee heefjCeece nw hejceelcee~ kece& kee Meg DeLe& nw
DeejeOevee, efpemekee mJehe Fmeer DeOeee ceW Deeies efceuesiee~ Fme DeejeOevee kee
heefjCeece keee nw? mebefmeefced hejceefmeef hejceelcee, eeefvle yee meveeleveced
MeeMJele yee ceW eJesMe, hejce vew<kece& keer efmLeefle~ eerke=<Ce kenles nQ cesjs
Devegmeej yejlevesJeeues ueesie Fme ceveg<e-ueeske ceW kece& kes heefjCeece hejce vew<kece&efmeef kes efuees osJeleeDeeW kees hetpeles nQ DeLee&led owJeer mecheod kees yeueJeleer yeveeles nQ~
leermejs DeOeee ceW GvneWves yeleeee efke Fme e%e eje legce osJeleeDeeW keer
Je=ef kejes, owJeer mecheod kees yeueJeleer yeveeDees~ peeW-peeW oe-osMe ceW owJeer
elegLe& DeOeee
105
mecheod keer GVeefle nesieer, leeW-leeW legcnejer GVeefle nesieer~ Fme ekeej hejmhej GVeefle
kejles ngS hejceese kees eehle nes peeDees~ Devle leke GVeefle kejles peeves keer en
Devle:efeee nw~ Fmeer hej yeue osles ngS eerke=<Ce kenles nQ cesjs Devegketue yejlevesJeeues
ueesie Fme ceveg<e-Mejerj ceW keceeX keer efmeef eenles ngS owJeer mecheod kees yeueJeleer
yeveeles nQ, efpememes Jen vew<kece&-efmeef MeerIe nesleer nw~ Jen DemeHeue veneR nesleer,
meHeue ner nesleer nw~ MeerIe kee leelhee&? keee kece& ceW eJe=e nesles ner lel#eCe en
hejceefmeef efceue peeleer nw? eerke=<Ce kenles nQ veneR, Fme meesheeve hej eceMe:
e{ves kee efJeOeeve nw~ keesF& ueebie ueieekej YeeJeeleerle Oeeve-pewmee ecelkeej
veneR neslee~ Fme hej osKeW
eelegJe&Ce ceee me=b iegCekece&efJeYeeieMe:~~10~~
leme kelee&jceefhe ceeb efJeekelee&jceJeeced~~13~~
Depeg&ve! eelegJe&Ce ceee me=ced eej JeCeeX keer jevee ceQves keer~ lees
keee ceveg<eeW kees eej YeeieeW ceW yeeB efoee? eerke=<Ce kenles nQ veneR, iegCekece&efJeYeeieMe:iegCeeW kes ceeOece mes kece& kees eej YeeieeW ceW yeeBe~ iegCe Ske hewceevee
nw, ceeheoC[ nw~ leecemeer iegCe nesiee lees Deeueme, efvee, eceeo, kece& ceW ve eJe=e
nesves kee mJeYeeJe, peeveles ngS Yeer Dekee&Je mes efveJe=efe ve nes heeves keer efJeJeMelee
jnsieer~ Ssmeer DeJemLee ceW meeOeve DeejcYe kewmes kejW? oes IeCs Deehe DeejeOevee ceW
yew"les nQ, Fme kece& kes efuees eelveMeerue nesvee eenles nQ efkevleg ome efceve Yeer
Deheves he#e ceW veneR heeles~ Mejerj DeJeMe yew"e nw, uesefkeve efpeme ceve kees yew"vee
eeefnes Jen nJee mes yeeleW kej jne nw, keglekeeX kee peeue yegve jne nw, lejbie hej
lejbie eeer nw, lees Deehe yew"s keeeW nQ? mecee keeeW ve kejles nQ? Gme mecee kesJeue
heefjeee&lcekeb kece& Metmeeefhe mJeYeeJepeced~ (18/44) pees ceneheg<e
DeJee keer efmLeefleJeeues nQ, DeefJeveeMeer leJe ceW efmLele nQ Gvekeer leLee Fme heLe
hej Deemej Deheves mes GVele ueesieeW keer mesJee ceW ueie peeDees~ Fmemes otef<ele mebmkeej
Meceve nesles peeeWies, meeOevee ceW eJesMe efoueevesJeeues mebmkeej meyeue nesles peeeWies~
eceMe: leecemeer iegCe vetve nesves hej jepemeer iegCeeW keer eOeevelee leLee
meeefJeke iegCe kes mJeuhe mebeej kes meeLe meeOeke keer #ecelee JewMe esCeer keer nes
106
peeleer nw~ Gme mecee Jener meeOeke Fefve-mebece, Deeeflceke mecheefe kee meben
mJeYeeJele: kejves ueiesiee~ kece& kejles-kejles Gmeer meeOeke ceW meeefJeke iegCeeW kee
yeengue nes peeesiee, jepemeer iegCe kece jn peeeWies, leecemeer iegCe Meevle jnWies~ Gme
mecee Jener meeOeke #eef$ee esCeer ceW eJesMe hee uesiee~ Meewe&, kece& ceW eJe=e jnves
keer #ecelee, heers ve nves kee mJeYeeJe, meye YeeJeeW hej mJeeefceYeeJe, eke=efle kes
leerveeW iegCeeW kees keeves keer #ecelee Gmekes mJeYeeJe ceW {ue peeesieer~ Jener kece& Deewj
met#ce nesves hej, cee$e meeefJeke iegCe keee&jle jn peeves hej ceve kee Meceve, FefveeW
kee oceve, Skeeelee, mejuelee, Oeeve, meceeefOe, F&MJejere efveoxMe, Deeefmlekelee
Fleeefo yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer mJeeYeeefJeke #ecelee kes meeLe Jener meeOeke
yeeeCe esCeer kee kene peelee nw~ en yeeeCe esCeer kes kece& keer efvecvelece meercee
nw~ peye Jener meeOeke yee ceW efmLele nes peelee nw, Gme Deefvlece meercee ceW Jen mJeeb
ceW ve yeeeCe jnlee nw ve #eef$ee, ve JewMe ve Met; efkevleg otmejeW kes ceeie&oMe&vensleg
Jener yeeeCe nw~ kece& Ske ner nw efveele kece&, DeejeOevee~ DeJemLee-Yeso mes Fmeer
kece& kees TBeer-veereer eej meeref{eeW ceW yeeBe~ efkemeves yeeBe? efkemeer eesiesMJej ves
yeeBe, DeJee efmLeefleJeeues ceneheg<e ves yeeBe~ Gmekes keee& cegPe DeefJeveeMeer kees
Dekeee& ner peeve~ keeeW?
ve ceeb kecee&efCe efuecheefvle ve ces kece&Heues mhe=ne~~10~~
Fefle ceeb eesefYepeeveeefle kece&efYeve& me yeOeles~~14~~
keeeWefke keceeX kes Heue ceW cesjer mhe=ne veneR nw~ keceeX kee Heue keee nw?
eerke=<Ce ves heers yeleeee efke e%e efpememes hetje neslee nw, Gme efeee kee veece kece&
nw Deewj hetefle&keeue ceW e%e efpemekeer jevee kejlee nw, Gme %eeveece=le kee heeve
kejvesJeeuee MeeMJele, meveeleve yee ceW eJesMe hee ueslee nw~ kece& kee heefjCeece nw
hejceelcee, Gme hejceelcee keer een Yeer Deye cegPes veneR nw; keeeWefke Jen cegPemes efYeVe
veneR nw~ ceQ DeJee mJehe ntB, Gmeer keer efmLeefleJeeuee ntB~ Deye Deeies keesF& meee
veneR, efpemekes efuees Fme keee& hej mvesn jKetB~ Fmeefuees kece& cegPes efueheeeceeve veneR
kejles Deewj Fmeer mlej mes pees Yeer cegPes peevelee nw DeLee&led pees keceeX kes heefjCeece
hejceelcee kees eehle kej ueslee nw, Gmes Yeer kece& veneR yeeBOeles~ pewmes eerke=<Ce, Jewmes
Gme mlej mes peevevesJeeues ceneheg<e~
elegLe& DeOeee
107
SJeb %eelJee ke=leb kece& hetJezjefhe cegceg#egefYe:~~10~~

keg kecezJe lemceeJeb hetJez: hetJe&lejb ke=leced~~15~~
Depeg&ve! henues nesvesJeeues cees#e keer FeJeeues hegg<eeW eje Yeer ener peevekej
kece& efkeee ieee~ keee peevekej? ener efke peye keceeX kee heefjCeece hejceelcee efYeVe
ve jn peee, keceeX kes heefjCeece hejceelcee keer mhe=ne ve jn peeves hej Gme heg<e kees
kece& veneR yeeBOeles~ eerke=<Ce Fmeer efmLeefleJeeues nQ Fmeefuees Jes kece& ceW efueheeeceeve
veneR nesles Deewj Gmeer mlej mes nce peeve ueWies lees nceW Yeer kece& veneR yeeBOesiee~ pewmes
eerke=<Ce, "erke Gmeer mlej mes pees Yeer peeve uesiee, Jewmee ner Jen heg<e Yeer kece&yevOeve
mes cege nes peeesiee~ Deye eerke=<Ce YeieJeeve, cenelcee, DeJee, eesiesMJej
ee ceneeesiesMJej pees Yeer jns neW, Jen mJehe meyekes efuees nw~ ener mecePekej
henues kes cegceg#eg heg<eeW ves, cees#e keer FeJeeues heg<eeW ves kece& hej keoce jKee~
Fmeefuees Depeg&ve! let Yeer hetJe&peeW eje meoe mes efkees ngS Fmeer kece& kees kej~ ener
keueeCe kee Skecee$e ceeie& nw~
DeYeer leke eesiesMJej eerke=<Ce ves kece& kejves hej yeue efoee; efkevleg en
mhe veneR efkeee efke kece& keee nw? DeOeee oes ceW GvneWves kece& kee veece cee$e
efueee efke Deye Fmeer kees let efve<keece kece& kes efJe<ee ceW megve~ Gmekeer efJeMes<eleeDeeW
kee JeCe&ve efkeee efke en pevce-cejCe kes ceneved Yee mes j#ee kejlee nw~ kece&
kejles mecee meeJeOeeveer kee JeCe&ve efkeee, uesefkeve en veneR yeleeee efke kece& keee
nw? DeOeee leerve ceW GvneWves kene efke %eeveceeie& Dee ueies ee efve<keece kece&eesie,
kece& lees kejvee ner he[siee~ ve lees keceeX kees leeieves mes keesF& %eeveer neslee nw Deewj ve
lees keceeX kees ve DeejcYe kejves mes keesF& efve<keceea~ n"JeMe pees veneR kejles, Jes ocYeer
nQ~ Fmeefuees ceve mes FefveeW kees JeMe ceW kejkes kece& kej~ keewve-mee kece& kejs?
lees yeleeee efveele kece& kej~ Deye en efveOee&efjle kece& nw keee? lees yeesues e%e
keer eefeee ner efveele kece& nw~ Ske veJeerve eMve efoee efke e%e keee nw, efpemes kejW
lees kece& nes peee? JeneB Yeer e%e keer Glheefe kees yeleeee, Gmekeer efJeMes<eleeDeeW kee
JeCe&ve efkeee; efkevleg e%e veneR yeleeee, efpememes kece& kees mecePee pee mekes~ DeYeer
leke en mhe veneR ngDee efke kece& keee nw? Deye kenles nQ Depeg&ve! kece& keee nw,
108
Dekece& keee nw? Fme efJe<ee ceW ye[s-ye[s efJeeved Yeer ceesefnle nQ, Gmes Yeueer ekeej
mecePe uesvee eeefnes~
efkeb kece& efkecekecexefle keJeeeshe$e ceesefnlee:~~10~~
lees kece& eJe#eeefce ep%eelJee cees#emesMegYeeled~~16~~
kece& keee nw Deewj Dekece& keee nw? Fme efJe<ee ceW yegefceeved heg<e Yeer
ceesefnle nQ~ Fmeefuees ceQ Jen kece& lesjs efuees Deer lejn mes kentBiee, efpemes peevekej
let DeMegYeeled cees#emes DeMegYe DeLee&led mebmeej-yevOeve mes Yeueer ekeej t
peeesiee~ kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees mebmeej-yevOeve mes cegefe efoueeleer nw~ Fmeer
kece& kees peeveves kes efuees eerke=<Ce hegve: yeue osles nQ
kece&Cees eefhe yeesJeb yeesJeb e efJekece&Ce:~~10~~
Dekece&Cee yeesJeb ienvee kece&Cees ieefle:~~17~~
kece& kee mJehe Yeer peevevee eeefnes, Dekece& kee mJehe Yeer mecePevee
eeefnes Deewj efJekece& DeLee&led efJekeuheMetve efJeMes<e kece& pees Deehleheg<eeW eje neslee
nw, Gmes Yeer peevevee eeefnes; keeeWefke kece& keer ieefle ienve nw~ keeflehee ueesieeW ves
efJekece& kee DeLe& efveef<e kece&, ceve ueieekej efkeee ieee kece& Fleeefo efkeee
nw~ Jemlegle: eneB efJe Ghemeie& efJeefMelee kee eesleke nw~ eeefhle kes heMeeled
ceneheg<eeW kes kece& efJekeuheMetve nesles nQ~ DeelceefmLele, Deelcele=hle, Deehlekeece
ceneheg<eeW kees ve lees kece& kejves mes keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ves mes keesF& neefve ner
nw, efHej Yeer Jes heersJeeueeW kes efnle kes efuees kece& kejles nQ~ Ssmee kece& efJekeuheMetve
nw, efJeMeg nw Deewj ener kece& efJekece& kenueelee nw~
GoenjCeeLe& ieerlee ceW peneB Yeer efkemeer keee& ceW efJe Ghemeie& ueiee nw,
Gmekeer efJeMes<elee kee eesleke nw, efveke=lee kee veneR~ eLee eesieegees efJeMegelcee
efJeefpeleelcee efpelesefve:~ (ieerlee 5/7) pees eesie mes ege nw Jen efJeMes<e
he mes Meg DeelceeJeeuee, efJeMes<e he mes peerles Devle:kejCeJeeuee Fleeefo efJeMes<elee
kes ner eesleke nQ~ Fmeer ekeej ieerlee ceW mLeeve-mLeeve hej efJe kee eeesie ngDee nw,
pees efJeMes<e hetCe&lee kee eesleke nw~ Fmeer ekeej efJekece& Yeer efJeefMe kece& kee
elegLe& DeOeee
109
eesleke nw pees eeefhle kes heMeeled ceneheg<eeW kes eje mecheeefole neslee nw, pees
MegYeeMegYe mebmkeej veneR [euelee~ DeYeer Deeheves efJekece& osKee~ jne kece& Deewj
Dekece&, efpemes Deieues Mueeske ceW mecePeves kee eeeme kejW~ eefo eneB kece& Deewj
Dekece& kee efJeYeepeve veneR mecePe mekes lees keYeer veneR mecePe mekeWies
kece&Cekece& e: heMesokece&efCe e kece& e:~~10~~
me yegefceevceveg<es<eg me ege: ke=lmvekece&ke=led~~18~~
pees hegg<e kece& ceW Dekece& osKes, kece& ceeves DeejeOevee DeLee&led DeejeOevee kejs
Deewj en Yeer mecePes efke kejvesJeeuee ceQ veneR ntB yeefuke iegCeeW keer DeJemLee ner
efevleve ceW nceW efveege kejleer nw, ceQ F eje mebeeefuele ntB Ssmee osKes Deewj peye
Fme ekeej Dekece& osKeves keer #ecelee Dee peee Deewj OeejeJeeefnke he mes kece&
neslee jns, leYeer mecePevee eeefnes efke kece& mener efoMee ceW nes jne nw~ Jener heg<e
ceveg<eeW ceW yegefceeved nw, ceveg<eeW ceW eesieer nw, eesie mes ege yegefJeeuee nw Deewj
mechetCe& keceeX kees kejvesJeeuee nw~ Gmekes eje kece& kejves ceW uesMecee$e Yeer $egef
veneR jn peeleer~
meejebMele: DeejeOevee ner kece& nw, Gme kece& kees kejW Deewj kejles ngS Dekece&
osKeW efke ceQ lees ev$ecee$e ntB, kejevesJeeuee F nw Deewj ceQ iegCeeW mes GlheVe DeJemLee
kes Devegmeej ner ese kej heelee ntB~ peye Dekece& keer en #ecelee Dee peee Deewj
OeejeJeeefnke kece& neslee jns, leYeer hejcekeueeCe keer efmLeefle efoueevesJeeuee kece& nes
heelee nw~ hetpe cenejepe peer kene kejles Les efke, peye leke F jLeer ve nes peee,
jeskeLeece ve kejves ueies, leye leke mener cee$ee ceW meeOevee kee DeejcYe ner veneR
neslee~ Fmekes hetJe& pees keg Yeer efkeee peelee nw, kece& ceW eJesMe kes eeeme mes
DeefOeke keg Yeer veneR nw~ nue kee meeje Yeej yewueeW kes kevOeeW hej ner jnlee nw,
efHej Yeer Kesle keer pegleeF& nueJeens keer osve nw~ "erke Fmeer ekeej meeOeve kee meeje
Yeej meeOeke kes Thej ner jnlee nw; efkevleg JeemleefJeke meeOeke lees F nw pees Gmekes
heers ueiee ngDee nw, pees Gmekee ceeie&oMe&ve kejlee nw~ peye leke F efveCe&e ve oW,
leye leke Deehe mecePe ner veneR mekeWies efke ncemes ngDee keee? nce eke=efle ceW Yeke
jns nQ ee hejceelcee ceW? Fme ekeej F kes efveoxMeve ceW pees meeOeke Fme Deeeflceke
110
heLe hej Deemej neslee nw, Deheves kees Dekeee& mecePekej OeejeJeeefnke kece& kejlee
nw Jener yegefceeved nw, Gmekeer peevekeejer eLeeLe& nw, Jener eesieer nw~
eerke=<Ce kes Devegmeej pees keg efkeee peelee nw, kece& veneR nw~ kece& Ske
efveOee&efjle keer ngF& efeee nw~ efveeleb keg kece& lJeced Depeg&ve! let efveOee&efjle
kece& kees kej~ efveOee&efjle kece& nw keee? leye yeleeee, e%eeLee&lkece&Ceesve$e
ueeskeeseb kece&yevOeve:~ e%e kees keee&he osvee ner kece& nw~ lees Fmekes
Deefleefje pees keg efkeee peelee nw, keee Jen kece& veneR nw? eerke=<Ce kenles nQ,
Deve$e ueeskeeseb kece&yevOeve: Fme e%e kees keee&he osves kes efmeJeee pees
keg efkeee peelee nw, Jen Fmeer ueeske kee yevOeve nw, ve efke kece&~ leoLe kece&
Depeg&ve! Gme e%e keer hetefle& kes efuees Yeueer ekeej DeeejCe kej~ Deewj peye e%e kee
mJehe yeleeee lees Jen Meg he mes DeejeOevee keer Ske efJeefOe-efJeMes<e nw, pees Gme
DeejeOe osJe leke hengBeekej GmeceW efJeuee efoueelee nw~
Fme e%e ceW FefveeW kee oceve, ceve kee Meceve, owJeer mecheod kee Depe&ve
Fleeefo yeleeles ngS Devle ceW kene yengle mes eesieer eeCe Deewj Deheeve keer ieefle kee
efvejesOe kejkes eeCeeeece kes hejeeCe nes peeles nQ~ peneB ve Yeerlej mes mebkeuhe G"lee
nw Deewj ve yeee JeeleeJejCe kee mebkeuhe ceve kes Devoj eefJe nes heelee nw, Ssmeer
efmLeefle ceW efee kee meJe&Lee efvejesOe Deewj efve efee kes Yeer efJeueekeeue ceW Jen
heg<e eeefvle yee meveeleveced MeeMJele, meveeleve yee ceW eJesMe hee peelee nw~
ener meye e%e nw, efpemes keee&he osves kee veece kece& nw~ Dele: kece& kee Meg DeLe&
nw DeejeOevee, kece& kee DeLe& nw Yepeve, kece& kee DeLe& nw eesie-meeOevee kees
Yeueer ekeej mecheeefole kejvee efpemekee efJeMeo JeCe&ve Fmeer DeOeee ceW Deeies Dee
jne nw~ eneB kece& Deewj Dekece& kee kesJeue efJeYeepeve efkeee ieee, efpememes kece&
kejles mecee Gmes mener efoMee oer pee mekes Deewj Gme hej euee pee mekes~
efpe%eemee mJeeYeeefJeke nw efke kece& kejles ner jnWies ee keYeer keceeX mes
gkeeje Yeer efceuesiee? Fme hej eesiesMJej kenles nQ
eme meJex meceejcYee: keecemeuheJeefpe&lee:~~10~~
%eeveeefiveoiOekecee&Ceb leceeng: heefC[leb yegOee:~~19~~
elegLe& DeOeee
111
Depeg&ve! eme meJe&s meceejcYee: efpeme heg<e kes eje mechetCe&lee mes
DeejcYe keer ngF& efeee (efpemes efheues Mueeske ceW kene efke Dekece& osKeves keer
#ecelee Dee peeves hej kece& ceW eJe=e jnvesJeeuee heg<e mechetCe& keceeX kee kejvesJeeuee
nw~ efpemekes kejves ceW uesMecee$e Yeer $egef veneR nw~) keecemeuheJeefpe&lee:
eceMe: GlLeeve nesles-nesles Fleveer met#ce nes ieeer efke Jeemevee Deewj ceve kes mebkeuheefJekeuhe mes Thej G" ieeer (keecevee Deewj mebkeuheeW kee efvejesOe nesvee ceve keer
efJeefpeleeJemLee nw~ Dele: kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees Fme ceve kees keecevee Deewj
mebkeuhe-efJekeuhe mes Thej G"e oslee nw~), Gme mecee %eeveeefie>oiOekecee&Ceced
Deefvlece mebkeuhe kes Yeer Meceve kes meeLe, efpemes nce veneR peeveles, efpemes peeveves kes
efuees nce Fgke Les Gme hejceelcee keer ele#e peevekeejer nes peeleer nw~ efeeelceke
heLe hej euekej hejceelcee keer ele#e peevekeejer kee veece ner %eeve nw~ Gme %eeve
kes meeLe ner oiOekecee&Ceced kece& meoe kes efuees oiOe nes peeles nQ~ efpemes heevee
Lee hee efueee, Deeies keesF& meee veneR efpemekeer MeesOe kejW~ Fmeefuees kece& kejkes {tB{s
Yeer lees efkemes? Gme peevekeejer kes meeLe kece& keer DeeJeMekelee meceehle nes peeleer
nw~ Ssmeer efmLeefleJeeueeW kees ner yeesOemJehe ceneheg<eeW ves heefC[le kenkej mecyeesefOele
efkeee nw~ Gvekeer peevekeejer hetCe& nw~ Ssmeer efmLeefleJeeuee cenehegg<e kejlee keee nw?
jnlee kewmes nw? Gmekeer jnveer hej ekeeMe [eueles nQ
lekelJee kece&Heueemeb efvelele=hlees efvejeee:~~10~~
kece&CeefYeeJe=eesefhe vewJe efkeefelkejesefle me:~~20~~
Depeg&ve! Jen heg<e meebmeeefjke Deeee mes jefnle neskej, efveleJemleg hejceelcee
ceW ner le=hle jnkej, keceeX kes Heue hejceelcee keer Deemeefe kees Yeer leeiekej
(keeeWefke hejceelcee Yeer Deye efYeVe veneR nw) kece& ceW Deer ekeej yejlelee ngDee
Yeer keg veneR kejlee~
efvejeMeere&leefeeelcee leemeJe&heefjen:~~10~~
Meejerjb kesJeueb kece& kegJe&Veehe>esefle efkeefuye<eced~~21~~
efpemeves Devle:kejCe Deewj Mejerj kees peerle efueee nw, YeesieeW keer mechetCe&
meeceeer efpemeves leeie oer nw, Ssmes DeeMeejefnle heg<e kee Mejerj kesJeue kece& kejlee
112
efoKeeeer Yej he[lee nw~ Jemlegle: Jen kejlee-Oejlee keg veneR, Fmeefuees heehe
kees eehle veneR neslee~ Jen hetCe&lJe kees eehle nw, Fmeerefuees DeeJeeieceve kees eehle
veneR neslee~
eeueeYemevleges veleerlees efJecelmej:~~10~~
mece: efmeeJeefmeew e ke=lJeeefhe ve efveyeOeles~~22~~
Deheves Deehe pees keg Yeer eehle nes Gmeer ceW mevleg jnvesJeeuee, megKe-og:Ke,
jeie-s<e Deewj n<e&-Meeskeeefo veW mes hejs, efJecelmej: F&<ee&jefnle leLee efmeef
Deewj Deefmeef ceW meceYeeJeJeeuee heg<e keceeX kees kejkes Yeer veneR yeBOelee~ efmeef
DeLee&led efpemes heevee Lee Jen Deye efYeVe veneR nw Deewj Jen keYeer efJeueie Yeer veneR
nesiee, Fmeefuees Deefmeef kee Yeer Yee veneR nw~ Fme ekeej efmeef Deewj Deefmeef ceW
meceYeeJeJeeuee heg<e kece& kejkes Yeer veneR yeBOelee~ keewve-mee kece& Jen kejlee nw?
Jener efveele kece& e%e keer eefeee~ Fmeer kees ognjeles ngS kenles nQ
ielememe cegeme %eeveeJeefmLeleesleme:~~10~~
e%eeeeejle: kece& meceeb eefJeueereles~~23~~
Depeg&ve! e%eeeeejle: kece& e%e kee DeeejCe ner kece& nw Deewj
mee#eelkeej kee veece ner %eeve nw~ Fme e%e kee DeeejCe kejkes mee#eelkeej kes
meeLe %eeve ceW efmLele, mebieoes<e Deewj Deemeefe mes jefnle cege heg<e kes mechetCe& kece&
Yeueer ekeej efJeueerve nes peeles nQ~ Jes kece& keesF& heefjCeece GlheVe veneR kej heeles;
keeeWefke keceeX kee Heue hejceelcee Gvemes efYeVe veneR jn ieee~ Deye Heue ceW keewvemee Heue ueiesiee? Fmeefuees Gve cege hegg<eeW kees Deheves efuees kece& keer DeeJeMekelee
meceehle nes peeleer nw~ efHej Yeer ueeskemeben kes efuees Jes kece& kejles ner nQ Deewj kejles
ngS Yeer Jes Fve keceeX ceW efuehle veneR nesles~ peye kejles nQ lees efuehle keeeW veneR nesles?
Fme hej kenles nQ
yeeehe&Ceb yee nefJeye&eeie>ew yeeCee ngleced~~10~~
yeewJe lesve ievleJeb yeekece&meceeefOevee~~24~~
Ssmes cege heg<e kee mecehe&Ce yee nw, nefJe yee nw, Deefive Yeer yee ner nw
DeLee&led yeehe Deefive ceW yeeheer keee& eje pees nJeve efkeee peelee nw Jen Yeer
elegLe& DeOeee
113
yee nw~ yeekece&meceeefOevee effpemekes kece& yee kee mheMe& kejkes meceeefOemLe
nes egkes nQ, GmeceW efJeuee nes egkes nQ, Ssmes ceneheg<e kes efuees pees eehle nesves
eesie nw Jen Yeer yee ner nw~ Jen kejlee-Oejlee keg veneR, kesJeue ueeskemeben kes
efueS kece& ceW yejlelee nw~
en lees eeefhleJeeues ceneheg<e kes ue#eCe nQ; efkevleg kece& ceW eJesMe uesvesJeeues
eejefcYeke meeOeke keewve-mee e%e kejles nQ?
efheues DeOeee ceW eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! kece& kej~ keewve-mee
kece&? GvneWves yeleeee, efveeleb keg kece& efveOee&efjle efkees ngS kece& kees kej~
efveOee&ejf le kece& keewve-mee nw?, lees e%eeLee&lkece&Ceesve$e ueeskeeseb kece&yevOeve:~
(3/9) Depeg&ve! e%e keer eefeee ner kece& nw~ Fme e%e kes Deefleefje Deve$e
pees keg efkeee peelee nw, Jen Fmeer ueeske kee yevOeve nw ve efke kece&~ kece& lees
mebmeej-yevOeve mes cees#e efoueelee nw~ Dele: leoLe kece& keewvlese cegeme:
meceeej~~ Gme e%e keer hetefle& kes efuees mebieoes<e mes Deueie jnkej Yeueer ekeej
e%e kee DeeejCe kej~ eneB eesiesej ves Ske veJeerve eMve efoee efke Jen e%e nw
keee efpemes kejW Deewj kece& ncemes heej ueies? GvneWves kece& keer efJeMes<eleeDeeW hej yeue
efoee, yeleeee efke e%e Deeee keneB mes? e%e oslee keee nw? Gmekeer efJeMes<eleeDeeW
kee efe$eCe efkeee; efkevleg DeYeer leke en veneR yeleeee efke e%e nw keee?
Deye eneB Gmeer e%e kees mhe kejles nQ
owJecesJeehejs e%eb eesefieve: heeg&heemeles~~10~~
yeeeie>eJehejs e%eb e%esvewJeeshepegefle~~25~~
ieleMueeske ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves hejceelceefmLele ceneheg<e kes e%e kee
efveheCe efkeee; efkevleg otmejs eesieer pees DeYeer Gme leJe ceW efmLele veneR ngS nQ,
efeee ceW eJesMe kejvesJeeues nQ, Jes DeejcYe keneB mes kejW? Fme hej kenles nQ efke
otmejs eesieer ueesie owJeced e%eced DeLee&led owJeer mecheod kees Deheves oe ceW yeueJeleer
yeveeles nQ~ efpemekes efuees yeee kee efveoxMe Lee efke Fme e%e eje legce ueesie
osJeleeDeeW keer GVeefle kejes~ peeW-peeW oe-osMe ceW owJeer mecheod Deefpe&le nesieer,
Jener legcnejer eieefle nesieer Deewj eceMe: hejmhej GVeefle kejkes hejceese kees eehle
114
kejes~ owJeer mecheod kees oe-osMe ceW yeueJeleer yeveevee eJesefMekee esCeer kes eesefieeeW
kee e%e nw~
Jen owJeer mecheod DeOeee 16 kes DeejefcYeke leerve MueeskeeW ceW JeefCe&le nw,
pees nw lees meyeceW, kesJeue cenJehetCe& kee&Je mecePekej Gmekeer peeie=efle kejW, GmeceW
ueieW~ FvneR kees Fbefiele kejles ngS eesiesMJej ves kene Depeg&ve! let Meeske cele kej;
keeeWefke let owJeer mecheod kees eehle ngDee nw, let cegPeceW efveJeeme kejsiee, cesjs ner
MeeMJele mJehe kees eehle kejsiee; keeeWefke en owJeer mecheod hejcekeueeCe kes
efuees ner nw Deewj Fmekes efJehejerle Deemegjer mecheod veere Deewj DeOece eesefveeeW kee
keejCe nw~ Fmeer Deemegjer mecheod kee nJeve nesves ueielee nw Fmeefuees en e%e nw Deewj
eneR mes e%e kee DeejcYe nw~
otmejs eesieer yeeeie>ew hejyee hejceelcehe Deefive ceW e%e kes eje ner
e%e kee Devegeve kejles nQ~ eerke=<Ce ves Deeies yeleeee Fme Mejerj ceW DeefOee%e ceQ
ntB~ e%eeW kee DeefOeelee DeLee&led e%e efpemeceW efJeuee nesles nQ, Jen heg<e ceQ ntB~
eerke=<Ce Ske eesieer Les, meoddieg Les~ Fme ekeej otmejs eesieerpeve yeeheer Deefive ceW
e%e DeLee&led e%emJehe meoddieg kees GsMe yeveekej e%e kee Devegeve kejles nQ,
meejebMele: meoddiegg kes mJehe kee Oeeve kejles nQ~
ees$eeoerveerefveeCeves mebeceeefie><eg pegefle~~10~~
MeyoeoerefvJe<eeeveve Fefveeefie><eg pegefle~~26~~
Deve eesieerpeve ees$eeefoke (ees$e, ves$e, lJeee, efpee Deewj veeefmekee)
FefveeW kees mebeceheer Deefive ceW nJeve kejles nQ DeLee&led FefveeW kees efJe<eeeW mes
meceskej mebele kej uesles nQ~ eneB Deeie veneR peueleer~ pewmes Deefive ceW [eueves mes
nj Jemleg Yemcemeeled nes peeleer nw, "erke Fmeer ekeej mebece Yeer Ske Deefive nw pees
FefveeW kes mechetCe& yeefnceg&Keer eJeen kees oiOe kej oslee nw~ otmejs eesieer ueesie
Meyoeefoke (Meyo, mheMe&, he, jme Deewj ievOe) efJe<eeeW kees Fefveheer Deefive ceW
nJeve kej osles nQ DeLee&led Gvekee DeeMee yeouekej meeOeveehejke yevee uesles nQ~
meeOeke kees mebmeej ceW jnkej ner lees Yepeve kejvee nw~ meebmeeefjke ueesieeW kes
elegLe& DeOeee
115
Yeues-yegjs Meyo Gmemes kejeles ner jnles nQ~ efJe<eeesespeke Ssmes MeyoeW kees megveles ner
meeOeke Gvekes DeeMee kees eesie, Jewjeie meneeke, Jewjeieesespeke YeeJeeW ceW yeouekej
Fefveheer Deefive ceW nJeve kej osles nQ~ pewmee efke Ske yeej Depeg&ve Deheves efevleve
ceW jle Lee, Dekemceeled Gmekes keCe&-kegnjeW ceW mebieerle-uenjer PevePevee G"er~ Gmeves
efmej G"ekej osKee lees GJe&Meer Ke[er Leer, pees Ske Dehmeje Leer~ meYeer Gmekes he
hej cegiOe nes Petce jns Les; efkevleg Depeg&ve ves Gmes mvesefnue ef mes ceele=Jeled osKee~ Gme
Meyo, he mes efceuevesJeeues efJekeej efJeueerve nes iees~ FefveeW kes Devlejeue ceW ner
meceeefnle nes iees~
eneB Fefve ner Deefive nw~ Deefive ceW [eueer ngF& Jemleg pewmes Yemcemeeled nes
peeleer nw, Fmeer ekeej DeeMee yeouekej F kes Devegketue {eue uesves hej efJe<eeesespeke
he, jme, ievOe, mheMe& Deewj Meyo Yeer Yemce nes peeles nQ, meeOeke hej kegeYeeJe veneR
[eue heeles~ meeOeke Fve MeyoeefokeeW ceW efe veneR ueslee, FvnW enCe veneR kejlee~
Fve MueeskeeW ceW Dehejs, Deves Meyo Ske ner meeOeke keer TBeer-veereer
DeJemLeeSB nQ, Ske ner e%ekeee& kee TBee-veeree mlej nw, ve efke Dehejs, Dehejs
kenves mes keesF& Deueie-Deueie e%e~
meJee&Ceerefvekecee&efCe eeCekecee&efCe eehejs~~10~~
Deelcemebeceeesieeiveew pegefle %eeveoerefheles~~27~~
DeYeer leke eesiesMJej ves efpeme e%e keer eee& keer, GmeceW eceMe: owJeer
mecheod kees Deefpe&le efkeee peelee nw, FefveeW keer mechetCe& eseDeeW kee mebece efkeee
peelee nw, yeueeled efJe<eeesespeke MeyoeefokeeW kes kejeves hej Yeer Gvekee DeeMee
yeouekej Gvemes yeee peelee nw~ Fmemes GVele DeJemLee nesves hej otmejs eesieerpeve
mechetCe& FefveeW keer eseDeeW leLee eeCe kes Jeeheej kees mee#eelkeejmeefnle %eeve mes
ekeeefMele hejceelceefmLeefleheer eesieeefie> ceW nJeve kejles nQ~ peye mebece keer heke[
Deelcee kes meeLe lethe nes peeleer nw, eeCe Deewj FefveeW kee Jeeheej Yeer Meevle nes
peelee nw, Gme mecee efJe<eeeW kees Gerhle kejvesJeeueer Deewj F ceW eJe=efe efoueevesJeeueer
oesveeW OeejeSB Deelcemeeled nes peeleer nQ~ hejceelcee ceW efmLeefle efceue peeleer nw~ e%e kee
heefjCeece efvekeue Deelee nw~ en nw e%e keer hejekeee~ efpeme hejceelcee kees heevee
116
Lee, Gmeer ceW efmLeefle Dee ieeer lees Mes<e keee jne? hegve: eesiesMJej eerke=<Ce e%e kees
Yeueer ekeej mecePeeles nQ
Jee%eemleheese%ee eesiee%eemleLeehejs~~10~~
mJeeOeee%eevee%eee elee: mebefMeleelee:~~28~~
Deveske ueesie Jee%e kejles nQ DeLee&led DeelceheLe ceW, ceneheg<eeW keer mesJee
ceW he$e-heg<he Dee|hele kejles nQ~ Jes mecehe&Ce kes meeLe ceneheg<eeW keer mesJee ceW Je
ueieeles nQ~ eerke=<Ce Deeies kenles nQ YeefeYeeJe mes he$e, heg<he, Heue, peue pees
keg Yeer cegPes oslee nw, Gmes ceQ Keelee ntB Deewj Gmekee hejcekeueeCe-me=peve kejvesJeeuee
neslee ntB~ en Yeer e%e nw~ nj Deelcee keer mesJee kejvee, Yetues ngS kees DeelceheLe hej
ueevee Jee%e nw; keeeWefke eeke=efleke mebmkeejeW kees peueeves ceW meceLe& nw~
Fmeer ekeej keF& heg<e leheese%ee: mJeOece& heeueve ceW FefveeW kees
leheeles nQ DeLee&led mJeYeeJe mes GlheVe #ecelee kes Devegmeej e%e keer efvecve Deewj GVele
DeJemLeeDeeW kes yeere leheles nQ~ Fmeer heLe keer Deuhe%elee ceW henueer esCeer kee
meeOeke Met heefjeee& eje, JewMe owJeer mecheod kes meben eje, #eef$ee keeceeesOeeefo kes Gvcetueve eje Deewj yeeeCe yee ceW eJesMe keer eesielee kes mlej mes
FefveeW kees leheelee nw~ meyekees Ske-pewmee heefjece kejvee he[lee nw~ JeemleJe ceW
e%e Ske ner nw~ DeJemLee kes Devegmeej TBeer-veereer esefCeeeB iegpejleer peeleer nQ~
hetpe cenejepe peer kenles Les cevemeefnle FefveeW Deewj Mejerj kees ue#e
kes Deveghe leheevee ner lehe kenueelee nw~ es ue#e mes otj YeeieWies, FvnW meceskej
GOej ner ueieeDees~
Deveske heg<e eesiee%e kee DeeejCe kejles nQ~ eke=efle ceW Yekeleer ngF&
Deelcee kee eke=efle mes hejs hejceelcee mes efceueve kee veece eesie nw~ eesie keer
heefjYee<ee DeOeee 6/23 ceW Je nw~ meeceevele: oes JemlegDeeW kee efceueve eesie
kenueelee nw~ keeiepe mes keuece efceue ieee, Leeueer Deewj cespe efceue iees lees keee
eesie nes ieee? veneR, es lees hebeYetleeW mes efveefce&le heoeLe& nQ~ Ske ner nQ, oes keneB?
oes eke=efle Deewj heg<e nQ~ eke=efle ceW efmLele Deelcee Deheves ner MeeMJele he
hejceelcee ceW eJesMe hee peelee nw lees eke=efle heg<e ceW efJeueerve nes peeleer nw~ ener eesie
elegLe& DeOeee
117
nw~ Dele: Deveske hegg<e Fme efceueve ceW meneeke Mece, oce Fleeefo efveeceeW kee
Yeueer ekeej DeeejCe kejles nQ~ eesiee%e kejvesJeeues leLee Deefnbmeeefo leer#Ce eleeW
mes ege elveMeerue heg<e mJeeOeee%eevee%eee mJeeb kee DeOeeve, mJehe kee DeOeeve kejvesJeeues %eevee%e kes keee& nQ~ eneB eesie kes DebieeW (ece,
efveece, Deemeve, eeCeeeece, eleenej, OeejCee, Oeeve Deewj meceeefOe) kees Deefnbmeeefo
leer#Ce eleeW mes efveefo& efkeee ieee nw~ Deveske ueesie mJeeOeee kejles nQ~ hegmleke
he{vee lees mJeeOeee kee DeejefcYeke mlej cee$e nw~ efJeMeg mJeeOeee nw mJeeb kee
DeOeeve, efpememes mJehe keer GheueefyOe nesleer nw, efpemekee heefjCeece nw %eeve
DeLee&led mee#eelkeej~
e%e kee Deieuee ejCe yeleeles nQ
Deheeves pegefle eeCeb eeCesheeveb leLeehejs~~10~~
eeCeeheeveieleer oddOJee eeCeeeecehejeeCee:~~29~~
yengle mes eesieer DeheeveJeeeg ceW eeCeJeeeg kees nJeve kejles nQ Deewj Gmeer
ekeej eeCeJeeeg ceW DeheeveJeeeg kees nJeve kejles nQ~ Fmemes met#ce DeJemLee nes peeves
hej Deve eesieerpeve eeCe Deewj Deheeve oesveeW keer ieefle jeskekej eeCeeeecehejeeCe
nes peeles nQ~
efpemes eerke=<Ce eeCe-Deheeve kenles nQ, Gmeer kees cenelcee yeg Deveeheeve
kenles nQ~ Fmeer kees GvneWves MJeeme-eMJeeme Yeer kene nw~ eeCe Jen MJeeme nw efpemes
Deehe Yeerlej KeeReles nQ Deewj Deheeve Jen MJeeme nw efpemes Deehe yeenj es[les nQ~
eesefieeeW keer DevegYetefle nw efke Deehe MJeeme kes meeLe yeee JeeegceC[ue kes mebkeuhe
Yeer enCe kejles nQ Deewj eMJeeme ceW Fmeer ekeej Deevleefjke Yeues-yegjs efevleve keer
uenj HeWkeles jnles nQ~ yeee efkemeer mebkeuhe kee enCe ve kejvee eeCe kee nJeve nw
leLee Yeerlej mebkeuheeW kees ve G"ves osvee Deheeve kee nJeve nw~ ve Yeerlej mes efkemeer
mebkeuhe kee mHegjCe nes Deewj ve ner yeee ogefveee ceW euevesJeeues efevleve Devoj
#eesYe GlheVe kej heeeW, Fme ekeej eeCe Deewj Deheeve oesveeW keer ieefle mece nes peeves
hej eeCeeW kee eece DeLee&led efvejesOe nes peelee nw, ener eeCeeeece nw~ en ceve keer
efJeefpeleeJemLee nw~ eeCeeW kee kevee Deewj ceve kee kevee Ske ner yeele nw~
118
eleske ceneheg<e ves Fme ekejCe kees efueee nw~ JesoeW ceW Fmekee GuuesKe
nw elJeeefj Jeeked heefjefcelee heoeefve ($e+iJeso 1/164/45, DeLeJe&Jeso
9/15/27) Fmeer kees hetpe cenejepe peer kene kejles Les nes! Ske ner veece
eej esefCeeeW mes pehee peelee nw yewKejer, ceOecee, heMevleer Deewj heje~ yewKejer Gmes
kenles nQ pees Jee nes peee~ veece kee Fme ekeej GeejCe nes efke Deehe megveW Deewj
yeenj keesF& yew"e nes lees Gmes Yeer megveeeer he[s~ ceOecee DeLee&led ceOece mJej ceW
pehe, efpemes kesJeue Deehe ner megveW, yeieue ceW yew"e ngDee Jeefe Yeer Gme GeejCe
kees megve ve mekes~ en GeejCe keC" mes neslee nw~ Oeerjs-Oeerjs veece keer Oegve yeve
peeleer nw, [esj ueie peeleer nw~ meeOevee Deewj met#ce nes peeves hej heMevleer DeLee&led
veece osKeves keer DeJemLee Dee peeleer nw~ efHej veece kees pehee veneR peelee, ener veece
MJeeme ceW {ue peelee nw~ ceve kees e yeveekej Ke[e kej oW, osKeles Yej jnW efke
meeBme Deeleer nw keye? yeenj efvekeueleer nw keye? kenleer nw keee? ceneheg<eeW kee
kenvee nw efke en meeBme veece kes efmeJeee Deewj keg kenleer ner veneR~ meeOeke veece
kee pehe veneR kejlee, kesJeue Gmemes G"vesJeeueer Oegve kees megvelee nw~ meeBme kees
osKelee Yej nw, Fmeefuees Fmes heMevleer kenles nQ~
heMevleer ceW ceve kees e kes he ceW Ke[e kejvee he[lee nw; efkevleg meeOeve
Deewj GVele nes peeves hej megvevee Yeer veneR he[lee~ Ske yeej megjle ueiee Yej oW, mJele:
megveeeer osiee~ pehew ve peheeJew, Deheves mes DeeJew~ ve mJeeb peheW, ve ceve kees
megveves kes efueS yeeOe kejW Deewj pehe euelee jns, Fmeer kee veece nw Depehee~ Ssmee
veneR efke pehe eejcYe ner ve kejW Deewj Dee ieeer Depehee~ eefo efkemeer ves pehe veneR
DeejcYe efkeee, lees Depehee veece keer keesF& Yeer Jemleg Gmekes heeme veneR nesieer~
Depehee kee DeLe& nw, nce ve peheW efkevleg pehe nceeje meeLe ve es[s~ Ske yeej megjle
kee keeBe ueiee Yej oW lees pehe eJeeefnle nes peee Deewj DeveJejle euelee jns~ Fme
mJeeYeeefJeke pehe kee veece nw Depehee Deewj ener nw hejeJeeCeer kee pehe~ en
eke=efle mes hejs leJe hejceelcee ceW eJesMe efoueeleer nw~ Fmekes Deeies JeeCeer ceW keesF&
heefjJele&ve veneR nw~ hejce kee efoioMe&ve kejekes Gmeer ceW efJeueerve nes peeleer nw,
Fmeerefuees Fmes heje kenles nQ~
elegLe& DeOeee
119
emlegle Mueeske ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kesJeue MJeeme hej Oeeve jKeves kees
kene, peyeefke Deeies mJeeb Deesced kes pehe hej yeue osles nQ~ ieewlece yeg Yeer
Deveeheeve meleer ceW MJeeme-eMJeeme keer ner eee& kejles nQ~ Devlele: Jes ceneheg<e
kenvee keee eenles nQ? Jemlegle: eejcYe ceW yewKejer, Gmemes ceOecee Deewj Gmemes
GVele nesves hej pehe keer heMevleer DeJemLee ceW MJeeme heke[ ceW Deelee nw~ Gme mecee
pehe lees MJeeme ceW {uee efceuesiee, efHej peheW keee? efHej lees kesJeue MJeeme kees
osKevee Yej nw~ Fmeefuees eeCe-Deheeve cee$e kene, veece pehees Ssmee veneR kene,
keejCe efke kenves keer DeeJeMekelee veneR nw~ eefo kenles nQ lees iegcejen neskej veeres
keer esefCeeeW ceW ekekej keeves ueiesiee~ cenelcee yeg, iegosJe YeieJeeve leLee
eleske cenehegg<e pees Fme jemles mes iegpejs nQ, meYeer Ske ner yeele kenles nQ~ yewKejer
Deewj ceOecee veece-pehe kes eJesMe-ej cee$e nQ~ heMevleer mes ner veece ceW eJesMe
efceuelee nw~ heje ceW veece OeejeJeener nes peelee nw, efpememes pehe meeLe veneR es[lee~
ceve MJeeme kes meeLe peg[e nw~ peye MJeeme hej ef nw, MJeeme ceW veece {ue
egkee nw, Yeerlej mes ve lees efkemeer mebkeuhe kee GlLeeve nw Deewj ve yeee JeeegceC[ue
kes mebkeuhe Yeerlej eJesMe kej heeles nQ, ener ceve hej efJepee keer DeJemLee nw~ Fmeer
kes meeLe e%e kee heefjCeece efvekeue Deelee nw~
Dehejs efveeleeneje: eeCeeveeCes<eg pegefle~~10~~
meJexhesles e%eefJeoes e%e#eefhelekeuce<ee:~~30~~
otmejs efveeefcele Deenej kejvesJeeues eeCe kees eeCe ceW ner nJeve kejles nQ~
hetpe cenejepe peer kene kejles Les efke, eesieer kee Deenej {, Deemeve { Deewj
efvee { nesveer eeefnes~ Deenej-efJenej hej efveev$eCe yengle DeeJeMeke nw~ Ssmes
Deveske eesieer eeCe kees eeCe ceW ner nJeve kej osles nQ DeLee&led MJeeme uesves hej ner
Oeeve kesefvle jKeles nQ, eMJeeme hej Oeeve veneR osles~ meeBme Deeeer lees megvee
Deesced, hegve: meeBme Deeeer lees Deesced megveles jnW~ Fme ekeej e%eeW eje ve
heeheJeeues es meYeer heg<e e%e kes peevekeej nQ~ Fve efveefo& efJeefOeeeW ceW mes eefo keneR
mes Yeer kejles nQ lees Jes meYeer e%e kes %eelee nQ~ Deye e%e kee heefjCeece yeleeles nQ
120
e%eefMeece=leYegpees eeefvle yee meveeleveced~~10~~

veeeb ueeskeesmlee%eme kegleesve: kegmeece~~31~~
keges Depeg&ve! e%eefMeece=leYegpees e%e efpemekeer me=ef kejlee nw,
efpemes DeJeMes<e es[lee nw, Jen nw Dece=le~ Gmekeer ele#e peevekeejer %eeve nw~ Gme
%eeveece=le kees Yeesieves DeLee&led eehle kejvesJeeues eesieerpeve eeefvle yee meveeleveced
MeeMJele meveeleve hejyee kees eehle nesles nQ~ e%e keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees hetCe& nesles
ner meveeleve hejyee ceW eJesMe efouee osleer nw~ e%e ve kejW lees Deeheefe keee nw?
eerke=<Ce kenles nQ efke e%ejefnle heg<e kees hegve: en ceveg<eueeske DeLee&led ceeveJeMejerj Yeer megueYe veneR neslee, efHej Deve ueeske kewmes megKeoeeer neWies? Gmekes efuees
lees eflee&ked eesefveeeB megjef#ele nQ, Fmemes DeefOeke keg veneR~ Dele: e%e kejvee
ceveg<e cee$e kes efuees efveleevle DeeJeMeke nw~
SJeb yengefJeOee e%ee efJelelee yeeCees cegKes~~10~~
kece&peeefvJeef leevmeJee&vesJeb %eelJee efJecees#emes~~32~~
Fme ekeej Gheeg&e yengle ekeej kes e%e Jeso keer JeeCeer ceW kens iees nQ,
yee kes cegKe mes efJemleeefjle nQ~ eeefhle kes heMeeled cenehegg<eeW kes Mejerj kees hejyee
OeejCe kej ueslee nw~ yee mes DeefYeVe DeJemLeeJeeues Gve cenelceeDeeW keer yegef cee$e
ev$e nesleer nw~ Gvekes eje Jen yee ner yeesuelee nw~ Gvekeer JeeCeer ceW Fve e%eeW kee
efJemleej efkeee ieee nw~
Fve meye e%eeW kees let kece&peeved efJeef kece& mes GlheVe ngDee peeve~
ener henues Yeer ken Deees nQ e%e: kece&mecegodYeJe: (3/14)~ GvnW Fme
ekeej efeeelceke euekej peeve uesves hej (DeYeer yeleeee Lee, e%e kejkes efpevekee
heehe ve nes egkee nes, Jener e%e kes eLeeLe& %eelee nQ) Depeg&ve! let efJecees#emes
mebmeej-yevOeve mes hetCe&le: t peeesiee~ eneB eesiesMJej ves kece& mhe kej efoee~
Jen njkele kece& nw, efpememes Gheeg&e e%e hetCe& nesles nQ~
Deye eefo owJeer mecheod kee Depe&ve, meoddieg kee Oeeve, FefveeW kee mebece,
MJeeme kee eMJeeme ceW nJeve, eMJeeme kee MJeeme ceW nJeve, eeCe-Deheeve keer ieefle
elegLe& DeOeee
121
kee efvejesOe Kesleer kejves mes neslee nes; Jeeheej, veewkejer ee jepeveerefle kejves mes neslee
nes lees Deehe keefjes~ e%e lees Ssmeer efeee nw, pees hetCe& nesles ner lel#eCe hejyee ceW
eJesMe efouee osleer nw~ yeee efkemeer Yeer keee& mes Deehe lel#eCe yee ceW eJesMe hee peeles
neW lees keerefpees~
Jemlegle: en meye-kes-meye e%e efevleve keer Devle:efeeeSB nQ, DeejeOevee
kee efe$eCe nw, efpememes DeejeOeosJe efJeefole neslee nw~ e%e Gme DeejeOe leke keer
otjer lee kejves keer efveOee&efjle eefeee-efJeMes<e nw~ en e%e MJeeme-eMJeeme,
eeCeeeece Fleeefo efpeme efeee mes mecheVe nesles nQ, Gme keee&-eCeeueer kee veece
kece& nw~ kece& kee Meg DeLe& nw DeejeOevee, efevleve~
eee: ueesie kenles nQ efke mebmeej ceW keg Yeer efkeee peee, nes ieee kece&~
keecevee mes jefnle neskej keg Yeer kejles peeDees, nes ieee efve<keece kece&eesie~ keesF&
kenlee nw efke DeefOeke ueeYe kes efuees efJeosMeer Jee yeseles nQ lees Deehe mekeeceer nQ~
osMe-mesJee kes efuees mJeosMeer yeseW lees nes ieee efve<keece kece&eesie~ efveehetJe&ke
veewkejer kejW, neefve-ueeYe keer efevlee mes cege neskej Jeeheej kejW, nes ieee
efve<keece kece&eesie~ pee-hejepee keer YeeJevee mes cege nes eg kejW, egveeJe ue[W,
nes iees efve<keceea~ cejesies lees cegefe nes peeesieer~ Jemlegle: Ssmee keg Yeer veneR nw~
eesiesMJej eerke=<Ce ves mhe MeyoeW ceW yeleeee efke Fme efve<keece kece& ceW efveOee&efjle
efeee Ske ner nw JeJemeeeeeflcekee yegefjskesn kegvevove~ Depeg&ve! let
efveOee&efjle kece& kees kej~ e%e keer eefeee ner kece& nw~ e%e keee nw? MJeemeeMJeeme kee nJeve, FefveeW kee mebece, e%emJehe ceneheg<e kee Oeeve, eeCeeeece
eeCeeW kee efvejesOe~ ener ceve keer efJeefpeleeJemLee nw~ ceve kee ner emeej peieled nw~
eerke=<Ce kes ner MeyoeW ceW, FnwJe lewefpe&le: meieex es<eeb meeces efmLeleb ceve:~
(5/19) Gve heg<eeW eje ejeej peieled eneR peerle efueee ieee, efpevekee ceve
mecelJe ceW efmLele nw~ Yeuee ceve kes mecelJe Deewj peieled kes peerleves mes keee mecyevOe
nw? eefo peieled kees peerle ner efueee lees kee keneB hej? leye kenles nQ Jen yee
efveoex<e Deewj mece nw, FOej ceve Yeer efveoex<e Deewj mecelJe keer efmLeefleJeeuee nes ieee,
Dele: Jen yee ceW efmLele nes peelee nw~
122
meejebMele: ceve kee emeej ner peieled nw~ ejeej peieled ner nJeve-meeceeer
kes he ceW nw~ ceve kes meJe&Lee efvejesOe nesles ner peieled kee efvejesOe nes peelee nw~ ceve
kes efvejesOe kes meeLe ner e%e kee heefjCeece efvekeue Deelee nw~ e%e efpemekeer me=ef
kejlee nw, Gme %eeveece=le kee heeve kejvesJeeuee heg<e meveeleve yee ceW eefJe nes
peelee nw~ en meYeer e%e yeeefmLele ceneheg<eeW keer JeeCeer eje kens iees nQ~ Ssmee
veneR efke Deueie-Deueie meceoeeeW kes meeOeke Deueie-Deueie ekeej kes e%e
kejles nQ, yeefuke es meYeer e%e Ske ner meeOeke keer TBeer-veereer DeJemLeeSB nQ~ en
e%e efpememes nesves ueies, Gme efeee kee veece kece& nw~ mechetCe& ieerlee ceW Ske Yeer
Mueeske Ssmee veneR nw, pees meebmeeefjke keee&-JeeheejeW kee meceLe&ve kejlee nes~
eee: e%e kee veece Deeves hej ueesie yeenj Ske e%e-Jesoer yeveekej efleue,
peew ueskej mJeene yeesueles ngS nJeve eejcYe kej osles nQ~ en Ske OeesKee nw~
Jee%e otmeje nw, efpemes eerke=<Ce ves keF& yeej kene~ heMegyeefue, Jemleg-oen
Fleeefo mes Fmekee keesF& mecyevOe veneR nw~
eseevJeceeee%eep%eevee%e: hejvlehe~~10~~
meJe kecee&efKeueb heeLe& %eeves heefjmeceeheles~~33~~
Depeg&ve! meebmeeefjke JeeW mes efme nesvesJeeues e%e keer Dehes#ee %eevee%e
[efpemekee heefjCeece %eeve (mee#eelkeej) nw, e%e efpemekeer me=ef kejlee nw Gme
Dece=leleJe keer peevekeejer kee veece %eeve nw, Ssmee e%e] esemkej nw,
hejcekeueeCekeejer nw~ ns heeLe&! mechetCe& kece& %eeve ceW Mes<e nes peeles nQ,
heefjmeceeheles Yeueer ekeej meceeefnle nes peeles nQ~ %eeve e%e keer hejekeee nw~
Gmekes heeeled kece& efkees peeves mes ve keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ osves mes Gme
ceneheg<e keer keesF& #eefle ner nesleer nw~
Fme ekeej Yeewefleke JeeW mes nesvesJeeues e%e Yeer e%e nQ; efkevleg Gme e%e keer
leguevee ceW, efpemekee heefjCeece mee#eelkeej nw, Gme %eevee%e keer Dehes#ee Delevle
Deuhe nQ~ Deehe kejes[eW kee nJeve kejW, mewke[eW e%eJesoer yevee ueW, melheLe hej Je
ueieeJeW, meeOeg-mevle-ceneheg<eeW keer mesJee ceW Je ueieeJeW; efkevleg Fme %eevee%e keer
Dehes#ee Delevle Deuhe nQ~ Jemlegle: e%e MJeeme-eMJeeme kee nw, FefveeW kes mebece
elegLe& DeOeee
123
kee nw, ceve kes efvejesOe kee nw, pewmee eerke=<Ce DeYeer yelee Deees nQ~ Fme e%e kees
eehle keneB mes efkeee peee? Gmekeer efJeefOe keneB mes meerKeW? ceefvojeW, ceefmpeoeW,
efiejpeeIejeW ceW efceuesiee ee hegmlekeeW ceW? leerLe&ee$eeDeeW ceW efceuesiee ee mveeve kejves
mes efceuesiee? eerke=<Ce kenles nQ veneR, Gmekee lees Ske ner eesle nw leJeefmLele
ceneheg<e~
leefef eefCeheelesve heefjeMvesve mesJeee~~10~~
Gheos#eefvle les %eeveb %eeefvevemleJeoefMe&ve:~~34~~
Fmeefuees Depeg&ve! let leJeoMeea cenehegg<e kes heeme peekej Yeueer ekeej
eCele neskej (oC[Jeled-eCeece kejkes, Denbkeej leeiekej, MejCe neskej) Yeueer
ekeej mesJee kejkes, efve<kehe YeeJe mes eMve kejkes let Gme %eeve kees peeve~ Jes
leJe kees peevevesJeeues %eeveerpeve lesjs efuees Gme %eeve kee GheosMe kejWies, meeOeveeheLe hej eueeeWies~ meceefhe&le YeeJe mes mesJee kejves kes Ghejevle ner Fme %eeve kees
meerKeves keer #ecelee Deeleer nw~ leJeoMeea cenehegg<e hejceleJe hejceelcee kee
ele#e efoioMe&ve kejvesJeeues nQ~ Jes e%e keer efJeefOe-efJeMes<e kes %eelee nQ Deewj Jener
Deehekees Yeer efmeKeeeWies~ eefo Deve e%e neslee, lees %eeveer-leJeoMeea keer keee
DeeJeMekelee Leer?
mJeeb YeieJeeve kes meeceves ner lees Depeg&ve Ke[e Lee, YeieJeeve Gmes leJeoMeea
kes heeme keeeW Yespeles nQ? Jemlegle: eerke=<Ce Ske eesieer Les~ Gvekee DeeMee nw efke
Deepe lees Devegjeieer Depeg&ve cesjs mece#e GheefmLele nw, YeefJe<e ceW DevegjeefieeeW kees
keneR Yece ve nes peee efke eerke=<Ce lees eues iees, Deye efkemekeer MejCe peeeB?
Fmeefuees GvneWves mhe efkeee efke leJeoMeea kes heeme peeDees~ Jes %eeveerpeve legPes
GheosMe kejWies~ Deewj
ep%eelJee ve hegveceexncesJeb eemeefme heeC[Je~~10~~
esve YetleeveMes<esCe #emeelceveLees ceefe~~35~~
Gme %eeve kees Gvekes eje mecePekej let Fme ekeej efHej keYeer ceesn kees
eehle veneR nesiee~ Gvemes oer ieeer peevekeejer kes eje Gme hej eueles ngS let Deheveer
Deelcee kes Devleie&le mechetCe& YetleeW kees osKesiee DeLee&led meYeer eeefCeeeW ceW Fmeer
124
Deelcee kee emeej osKesiee~ peye meJe&$e Ske ner Deelcee kes emeej kees osKeves keer
#ecelee Dee peeesieer, Gmekes heMeeled let cegPeceW eJesMe kejsiee~ Dele: Gme hejceelcee
kees heeves kee meeOeve leJeefmLele ceneheg<e kes eje nw~ %eeve kes mecyevOe ceW, Oece&
Deewj MeeMJele mele kes mecyevOe ceW eerke=<Ce kes Devegmeej efkemeer leJeoMeea mes ner
hetves kee efJeOeeve nw~
Deefhe esoefme heehesYe: meJexYe: heeheke=ece:~~10~~
meJe %eevehueJesvewJe Je=efpeveb mevleefj<eefme~~36~~
eefo let meye heeefheeeW mes Yeer DeefOeke heehe kejvesJeeuee nw, leye Yeer %eeveheer
veewkee eje meYeer heeheeW mes efve:mevosn Yeueer ekeej lej peeesiee~ Fmekee DeeMee
Deehe en ve ueiee ueW efke DeefOeke-mes-DeefOeke heehe kejkes keYeer Yeer lej peeeWies~
eerke=<Ce kee DeeMee cee$e ener nw efke keneR Deehe Yece ceW ve jnW efke nce lees ye[s
heeheer nQ, ncemes heej veneR ueiesiee Ssmeer keesF& iegbpeeFMe ve efvekeeueW, Fmeefuees
eerke=<Ce eeslmeenve Deewj DeeMJeemeve osles nQ efke meye heeefheeeW kes heeheeW kes mecetn mes
Yeer DeefOeke heehe kejvesJeeuee nes, efHej Yeer leJeoefMe&eeW mes eehle %eeveheer veewkee
eje efve:mevosn mechetCe& heeheeW kees Deer ekeej heej kej peeesiee~ efkeme ekeej?
eLewOeebefme meefceesefiveYe&mcemeelkeglespeg&ve~~10~~
%eeveeefive: meJe&kecee&efCe Yemcemeelkegles leLee~~37~~
Depeg&ve! efpeme ekeej epJeefuele Deefive FOeve kees Yemce kej osleer nw, "erke
Gmeer ekeej %eeveheer Deefive mechetCe& keceeX kees Yemce kej osleer nw~ en %eeve keer
eJesefMekee veneR nw peneB mes e%e ceW eJesMe efceuelee nw Jejved en %eeve DeLee&led
mee#eelkeej keer hejekeee kee efe$eCe nw, efpemeceW henues efJepeeleere kece& Yemce nesles
nQ Deewj efHej eeefhle kes meeLe efevleve-kece& Yeer Gmeer ceW efJeuee nes peeles nQ~ efpemes
heevee Lee hee efueee, Deye Deeies efevleve kej efkemes {tB{s? Ssmee mee#eelkeejJeeuee
%eeveer mechetCe& MegYeeMegYe keceeX kee Devle kej uesiee~ Jen mee#eelkeej nesiee keneB?
yeenj nesiee DeLeJee Yeerlej? Fme hej kenles nQ
ve efn %eevesve meMeb heefJe$eefcen efJeeles~~10~~
lelmJeeb eesiemebefme: keeuesveelceefve efJevoefle~~38~~
elegLe& DeOeee
125
Fme mebmeej ceW %eeve kes meceeve heefJe$e kejvesJeeuee efve:mevosn keg Yeer veneR
nw~ Fme %eeve (mee#eelkeej) kees let mJeeb (otmeje veneR) eesie keer heefjhekeJe
DeJemLee ceW (DeejcYe ceW veneR) Deheveer Deelcee kes Devleie&le oe-osMe ceW ner
DevegYeJe kejsiee, yeenj veneR~ Fme %eeve kes efuees keewve-meer eesielee Dehesef#ele nw?
eesiesMJej kes ner MeyoeW ceW
eeJeeBuueYeles %eeveb lelhej: mebelesefve:~~10~~
%eeveb ueyOJee hejeb MeeefvleceefejsCeeefOeieefle~~39~~
eeJeeved, lelhej leLee mebelesefve heg<e ner %eeve eehle kej heelee nw~
YeeJehetJe&ke efpe%eemee veneR nw lees leJeoMeea keer MejCe peeves hej Yeer %eeve veneR eehle
neslee~ kesJeue ee ner heee&hle veneR nw, eeJeeved efMeefLeue eelve Yeer nes mekelee
nw~ Dele: ceneheg<e eje efveefo& heLe hej lelhejlee mes Deemej nesves keer ueieve
DeeJeMeke nw~ Fmekes meeLe ner mechetCe& FefveeW kee mebece DeefveJeee& nw~ pees
JeemeveeDeeW mes efJejle veneR nw, Gmekes efuees mee#eelkeej (%eeve keer eeefhle) keef"ve
nw~ kesJeue eeJeeved, DeeejCejle mebelesefve hegg<e ner %eeve eehle kejlee nw~ %eeve
kees eehle kej Jen lel#eCe hejceMeeefvle kees eehle nes peelee nw, efpemekes heMeeled
keg Yeer heevee Mes<e veneR jnlee~ ener Deefvlece Meeefvle nw~ efHej Jen keYeer DeMeevle
veneR neslee~ Deewj peneB ee veneR nw
De%eeeeOeevee mebMeeelcee efJeveMeefle~~10~~
veeeb ueeskeesefmle ve hejes ve megKeb mebMeeelceve:~~40~~
De%eeveer, pees e%e keer efJeefOe-efJeMes<e mes DeveefYe%e nw SJeb eejefnle leLee
mebMeeege heg<e Fme hejceeLe& heLe mes Ye nes peelee nw~ GveceW Yeer mebMeeege heg<e
kes efuees ve lees megKe nw, ve hegve: ceveg<e-Mejerj nw Deewj ve hejceelcee ner~ Dele:
leJeoMeea ceneheg<e kes heeme peekej Fme heLe kes mebMeeeW kee efveJeejCe kej uesvee
eeefnes DeveLee Jes Jemleg kee heefjee keYeer veneR heeeWies~ efHej heelee keewve nw?
eesiemeVemlekecee&Ceb %eevemeef_VemebMeeced~~10~~
DeelceJevleb ve kecee&efCe efveyeOveefvle Oeveee~~41~~
126
efpemekes kece& eesie eje YeieJeeve ceW meceeefnle nes egkes nQ, efpemekee mechetCe&
mebMee hejceelcee keer ele#e peevekeejer eje ve nes ieee nw, hejceelcee mes mebege
Ssmes heg<e kees kece& veneR yeeBOeles~ eesie kes eje ner keceeX kee Meceve nesiee, %eeve mes
ner mebMee ve nesiee~ Dele: eerke=<Ce kenles nQ
lemceeo%eevemecYetleb lmLeb %eeveeefmeveelceve:~~10~~
efJewveb mebMeeb eesieceeefleesefe Yeejle~~42~~
Fmeefuees YejleJebMeer Depeg&ve! let eesie ceW efmLele nes Deewj De%eeve mes GlheVe
ngS oe ceW efmLele Deheves Fme mebMee kees %eeveheer leueJeej mes kee~ eg kes
efuees Ke[e nes~ peye mee#eelkeej ceW yeeOeke mebMeeheer Me$eg ceve kes Yeerlej nw lees
yeenj keesF& efkemeer mes keeeW ue[siee? Jemlegle: peye Deehe efevleve-heLe hej Deemej
nesles nQ, leye mebMee mes GlheVe yeee eJe=efeeeB yeeOee kes he ceW mJeeYeeefJeke nQ~ es
Me$eg kes he ceW Yeebkej DeeeceCe kejleer nQ~ mebece kes meeLe e%e keer efJeefOeefJeMes<e kee DeeejCe kejles ngS Fve efJekeejeW kee heej heevee ner eg nw, efpemekee
heefjCeece hejceMeeefvle nw~ ener Deefvlece efJepee nw, efpemekes heers nej veneR nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke Fme eesie kees
DeejcYe ceW ceQves mete& kes eefle kene, mete& ves ceveg mes Deewj ceveg ves F#Jeekeg kes eefle
kene Deewj Gvemes jepeef<e&eeW ves peevee~ ceQves DeLeJee DeJee efmLeefleJeeues ves kene~
ceneheg<e Yeer DeJee mJeheJeeuee ner nw~ Mejerj lees Gmekes jnves kee cekeeve cee$e
nw~ Ssmes ceneheg<e keer JeeCeer ceW hejceelcee ner eJeeefnle neslee nw~ Ssmes efkemeer
ceneheg<e mes eesie mete& eje mebeeefjle neslee nw~ Gme hejce ekeeMehe kee emeej
megje kes Devlejeue ceW neslee nw Fmeefuees mete& kes eefle kene~ MJeeme ceW mebeeefjle
neskej Jes mebmkeejhe ceW Dee iees~ megje ceW mebefele jnves hej, mecee Deeves hej Jener
ceve ceW mebkeuhe yevekej Dee peelee nw~ Gmekeer cenee mecePeves hej ceve ceW Gme
Jeekee kes eefle Fe peeie=le nesleer nw Deewj eesie keee&he ues ueslee nw~ eceMe:
GlLeeve kejles-kejles en eesie $e+efeeW-efmeefeeW keer jepeef<e&lJe esCeer leke hengBeves
elegLe& DeOeee
127
hej ve nesves keer efmLeefle ceW pee hengBelee nw; efkevleg pees efee Yee nw, Deveve meKee
nw Gmes ceneheg<e ner meBYeeue uesles nQ~
Depeg&ve kes eMve kejves hej efke Deehekee pevce lees Deye ngDee nw~ eesiesMJej
eerke=<Ce ves yeleeee DeJee, DeefJeveeMeer, Depevcee Deewj mechetCe& YetleeW ceW eJeeefnle
nesves hej Yeer Deelceceeee, eesie-eefeee eje Deheveer ef$eiegCeceeer eke=efle kees JeMe
ceW kejkes ceQ eke neslee ntB~ eke neskej kejles keee nQ? meeOe JemlegDeeW kees
heefj$eeCe osves leLee efpevemes otef<ele GlheVe nesles nQ Gvekee efJeveeMe kejves kes efuees,
hejceOece& hejceelcee kees efmLej kejves kes efuees ceQ DeejcYe mes hetefle&hee&vle hewoe neslee
ntB~ cesje Jen pevce Deewj kece& efoJe nw~ Gmes kesJeue leJeoMeea ner peeve heeles nQ~
YeieJeeve kee DeeefJeYee&Je lees keefueegie keer DeJemLee mes ner nes peelee nw, eefo meeer
ueieve nes; efkevleg DeejefcYeke meeOeke mecePe ner veneR heelee efke en YeieJeeve yeesue
jns nQ ee eeWner mebkesle efceue jns nQ~ DeekeeMe mes keewve yeesuelee nw? cenejepe peer
yeleeles Les efke peye YeieJeeve ke=hee kejles nQ, Deelcee mes jLeer nes peeles nQ lees KecYes
mes, Je=#e mes, hees mes, Metve mes nj mLeeve mes yeesueles Deewj meBYeeueles nQ~ GlLeeve
nesles-nesles peye hejceleJe hejceelcee efJeefole nes peee, leYeer mheMe& kes meeLe ner Jen
mhe mecePe heelee nw~ Fmeefuees Depeg&ve! cesjs Gme mJehe kees leJeoefMe&eeW ves osKee
Deewj cegPes peevekej Jes lel#eCe cegPeceW ner eefJe nes peeles nQ, peneB mes hegve:
DeeJeeieceve ceW veneR Deeles~
Fme ekeej GvneWves YeieJeeve kes DeeefJeYee&Je keer efJeefOe kees yeleeee efke Jen
efkemeer Devegjeieer kes oe ceW neslee nw, yeenj keoeefhe veneR~ eerke=<Ce ves yeleeee
cegPes kece& veneR yeeBOeles Deewj Fme mlej mes pees peevelee nw, Gmes Yeer kece& veneR yeeBOeles~
ener mecePekej cegceg#eg hegg<eeW ves kece& kee DeejcYe efkeee Lee efke Gme mlej mes
peeveWies lees pewmes eerke=<Ce Jewmee ner Gme mlej mes peevevesJeeuee Jen heg<e, Deewj peeve
uesves hej Jewmee ner Jen cegceg#eg Depeg&ve~ en GheueefyOe efveefMele nw, eefo e%e efkeee
peee~ e%e kee mJehe yeleeee~ e%e kee heefjCeece hejceleJe, hejceMeeefvle yeleeee~
Fme %eeve kees heeee keneB peee? Fme hej efkemeer leJeoMeea kes heeme peeves Deewj GvneR
efJeefOeeeW mes hesMe Deeves kees kene, efpememes Jes cenehegg<e Devegketue nes peeeB~
128
eesiesMJej ves mhe efkeee efke Jen %eeve let mJeeb DeeejCe kejkes heeesiee,
otmejs kes DeeejCe mes legPes veneR efceuesiee~ Jen Yeer eesie keer efmeef kes keeue ceW eehle
nesiee, eejcYe ceW veneR~ Jen %eeve (mee#eelkeej) oe-osMe ceW nesiee, yeenj veneR~
eeueg, lelhej, mebelesefve SJeb mebMeejefnle heg<e ner Gmes eehle kejlee nw~ Dele:
oe ceW efmLele Deheves mebMee kees Jewjeie keer leueJeej mes kee~ en oe-osMe
keer ue[eF& nw~ yeee eg mes ieerleese eg kee keesF& eeespeve veneR nw~
Fme DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves cegKe he mes e%e kee mJehe mhe
efkeee Deewj yeleeee efke e%e efpememes hetje neslee nw, Gmes kejves (keee&-eCeeueer)
kee veece kece& nw~ kece& kees Yeueer ekeej Fmeer DeOeee ceW mhe efkeee, Dele:
lelmeefoefle eerceieJeodieerleemetheefve<elmeg yeeefJeeeeeb eesieMeees
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos e%ekece&mheerkejCeced veece
elegLeexOeee:~~4~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW e%ekece&-mheerkejCe veeceke
eewLee DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es e%ekece&mheerkejCeced veece
elegLeexOeee:~~4~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW e%ekece&-mheerkejCe veeceke
eewLee DeOeee hetCe& neslee nw~
heece DeOeee
129
~~ DeLe heeceesOeee: ~~
DeOeee leerve ceW Depeg&ve ves eMve jKee efke YeieJeved! peye %eeveeesie
Deehekees es ceeve nw, lees Deehe cegPes Yeebkej keceeX ceW keeeW ueieeles nQ? Depeg&ve kees
efve<keece kece&eesie keer Dehes#ee %eeveeesie keg mejue eleerle ngDee ueielee nw;
keeeWefke %eeveeesie ceW nejves hej osJelJe Deewj efJepee ceW ceneceefnce efmLeefle, oesveeW ner
oMeeDeeW ceW ueeYe ner ueeYe eleerle ngDee~ Deye leke Depeg&ve ves Yeueer ekeej mecePe
efueee nw efke oesveeW ner ceeieeX ceW kece& lees kejvee ner he[siee (eesiesMJej Gmes
mebMeejefnle neskej leJeoMeea ceneheg<e keer MejCe uesves kes efuees Yeer esefjle kejles
nQ; keeeWefke mecePeves kes efuees Jener Ske mLeeve nw~) Dele: oesveeW ceeieeX ceW mes Ske
egveves mes hetJe& Gmeves efveJesove efkeee
Depeg&ve GJeee
meVeemeb kece&Ceeb ke=<Ce hegveeexieb e Mebmeefme~~1~~
esê Sleeesjskeb levces yetefn megefveefelecedd~~1~~
ns eerke=<Ce! Deehe keYeer mebveeme-ceeOece mes efkees peevesJeeues kece& keer
Deewj keYeer efve<keece-ef mes efkees peevesJeeues kece& keer eMebmee kejles nQ~ Fve oesveeW
ceW mes Ske, pees Yeueer ekeej Deehekee efveMee efkeee ngDee nes, pees hejcekeueeCekeejer
nes Gmes cesjs efuees keefnes~ keneR peeves kes efuees Deehekees oes ceeie& yeleees peeeB lees
Deehe megefJeOeepeveke ceeie& DeJeMe hetWies~ eefo veneR hetles lees Deehe peevesJeeues veneR
nQ~ Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
eerYeieJeevegJeee
meVeeme: kece&eesiee efve:esemekejeJegYeew~~1~~
leeesmleg kece&meVeemeelkece&eesiees efJeefMe<eles~~2~~
Depe&gve! mebveeme-ceeOece mes efkeee peevesJeeuee kece& DeLee&led %eeveceeie& mes
efkeee peevesJeeuee kece& Deewj kece&eesie: efve<keece-YeeJevee mes efkeee peevesJeeuee
130
kece& es oesveeW ner hejceese kees efoueevesJeeues nQ; hejvleg Fve oesveeW ceeieeX mes mebveeme
DeLeJee %eeveef mes efkees peevesJeeues kece& keer Dehes#ee efve<keece kece&eesie es nw~
eMve mJeeYeeefJeke nw efke es keeeW nw?
%ese: me efvelemeVeemeer ees ve sef ve kee*d#eefle~~3~~
efve&ves efn ceneyeenes megKeb yevOeelecegeles~~3~~
ceneyeeng Depeg&ve! pees ve efkemeer mes s<e kejlee nw, ve efkemeer keer Deekeeb#ee
kejlee nw Jen meowJe mebveemeer ner mecePeves eesie nw~ eens Jen %eeveceeie& mes ee
efve<keece kece&ceeie& mes ner keeeW ve nes~ jeie, s<eeefo veW mes jefnle Jen heg<e
megKehetJe&ke YeJeyevOeve mes cege nes peelee nw~
mee*ddKeeesieew he=Leiyeeuee: eJeoefvle ve heefC[lee:~~1~~
SkeceheeefmLele: meceiegYeeesefJe&voles Heueced~~4~~
efve<keece kece&eesie leLee %eeveeesie Fve oesveeW kees Jener Deueie-Deueie yeleeles
nQ efpevekeer mecePe Fme heLe ceW DeYeer yengle nukeer nw, ve efke hetCe&%eelee heefC[le
ueesie; keeeWefke oesveeW ceW mes Ske ceW Yeer Deer ekeej efmLele ngDee hegg<e oesveeW kes
Heuehe hejceelcee kees eehle neslee nw~ oesveeW kee Heue Ske nw, Fmeefuees oesveeW Ske
ner meceeve nQ~
elmee*ddKew: eeheles mLeeveb leeesiewjefhe ieceles~~1~~
Skeb mee*ddKeb e eesieb e e: heMeefle me heMeefle~~5~~
peneB meebKe-ef mes kece& kejvesJeeuee hengBelee nw, JeneR efve<keece-ceeOece
mes kece& kejvesJeeuee Yeer hengBelee nw~ Fmeefuees pees oesveeW kees Heue keer ef mes Ske
osKelee nw, Jener eLeeLe& peevevesJeeuee nw~ peye oesveeW Ske ner mLeeve hej hengBeles nQ
lees efve<keece kece&eesie efJeMes<e keeeW? eerke=<Ce yeleeles nQ
meVeememleg ceneyeenes og:Keceehlegceeesiele:~~1~~
eesieegees cegefveye&e veefejsCeeefOeieefle~~6~~
Depeg&ve! efve<keece kece&eesie kee DeeejCe efkees efyevee meVeeme: DeLee&led
meJe&mJe kee veeme eehle nesvee og:Keeo nw~ peye eesie kee DeeejCe eejcYe ner veneR
efkeee lees DemecYeJe-mee nw~ Fmeefuees YeieJelmJehe kee ceveve kejvesJeeuee cegefve,
heece DeOeee
131
efpemekeer cevemeefnle FefveeB ceewve nQ, efve<keece kece&eesie kee DeeejCe kejkes
hejyee hejceelcee kees MeerIe ner eehle nes peelee nw~
mhe nw efke %eeveeesie ceW efve<keece kece&eesie kee ner DeeejCe kejvee he[siee;
keeeWefke efeee oesveeW ceW Ske ner nw Jener e%e keer efeee, efpemekee Meg DeLe& nw
DeejeOevee~ oesveeW ceeieeX ceW Devlej kesJeue keee& kes efkeesCe kee nw~ Ske Deheveer
Meefe kees mecePekej neefve-ueeYe osKeles ngS Fmeer kece& ceW eJe=e neslee nw Deewj
otmeje efve<keece kece&eesieer F hej efveYe&j neskej Fmeer efeee ceW eJe=e neslee nw~
GoenjCeeLe&, Ske eeFJes he{lee nw otmeje vee@efceves~ oesveeW kee hee"eece Ske nw,
hejer#ee Ske nw, hejer#eke-efvejer#eke oesveeW ceW Ske ner nQ~ "erke Fmeer ekeej oesveeW kes
meoddieg leJeoMeea nQ Deewj ef[eer Ske ner nw~ kesJeue oesveeW kes he{ves kee efkeesCe
efYeVe nw~ neB, mebmLeeiele e$e kees megefJeOeeSB DeefOeke jnleer nQ~
heers eerke=<Ce ves kene efke keece Deewj eesOe ogpe&e Me$eg nQ, Depeg&ve! FvnW
let ceej~ Depeg&ve kees ueiee efke en lees ye[e keef"ve nw; efkevleg eerke=<Ce ves kene
veneR, Mejerj mes hejs FefveeB nQ, FefveeW mes hejs ceve nw, ceve mes hejs yegef nw, yegef
mes hejs legcneje mJehe nw~ legce JeneB mes esefjle nes~ Fme ekeej Deheveer nmleer
mecePekej, Deheveer Meefe kees meeceves jKekej, mJeeJeuecyeer neskej kece& ceW eJe=e
nesvee %eeveeesie nw~ eerke=<Ce ves kene nw efee kees OeevemLe kejles ngS, keceeX
kees cegPeceW mecehe&Ce kejkes DeeMee, cecelee Deewj mevleehejefnle neskej eg kej~
mecehe&Ce kes meeLe F hej efveYe&j neskej Gmeer kece& ceW eJe=e nesvee efve<keece
kece&eesie nw~ oesveeW keer efeee Ske nw Deewj heefjCeece Yeer Ske nw~
Fmeer hej yeue oskej eesiesMJej eerke=<Ce eneB kenles nQ efke eesie kee
DeeejCe efkees efyevee mebveeme DeLee&led MegYeeMegYe keceeX kes Devle keer efmLeefle kee
eehle nesvee DemecYeJe nw~ eerke=<Ce kes Devegmeej Ssmee keesF& eesie veneR nw efke neLehej-neLe jKekej yew"s-yew"s kenW efke ceQ hejceelcee ntB, Meg ntB, yeg ntB, cesjs
efuees ve lees kece& nw ve yevOeve~ ceQ Yeuee-yegje keg kejlee efoKeeeer he[lee Yeer ntB
lees FefveeB Deheves DeLeeX ceW yejle jner nQ~ Ssmee heeKeC[ eerke=<Ce kes MeyoeW ceW
keoeefhe veneR nw~ mee#eeled eesiesMJej Yeer Deheves Deveve meKee Depeg&ve kees efyevee kece&
kes en efmLeefle veneR os mekes~ eefo Ssmee Jes kej mekeles lees ieerlee keer DeeJeMekelee
132
ner keee Leer? kece& lees kejvee ner he[siee~ kece& kejkes ner mebveeme keer efmLeefle kees
heeee pee mekelee nw Deewj eesieege heg<e MeerIe ner hejceelcee kees eehle nes peelee nw~
eesieege heg<e kes ue#eCe keee nQ? Fme hej kenles nQ
eesieegees efJeMegelcee efJeefpeleelcee efpelesefve:~~1~~
meJe&YetleelceYetleelcee kegJe&Veefhe ve efueheles~~7~~
efJeefpeleelcee efJeMes<e he mes peerlee ngDee nw Mejerj efpemekee, efpelesevf e:
peerleer ngF& nQ FefveeB efpemekeer Deewj efJeMegelcee efJeMes<e he mes Meg nw
Devle:kejCe efpemekee, Ssmee heg<e meJe&YetleelceYetleelcee mechetCe& YetleeeefCeeeW kes
Deelcee kes cetue Goddiece hejceelcee mes SkeerYeeJe ngDee eesie mes ege nw~ Jen kece&
kejlee ngDee Yeer Gmemes efuehle veneR neslee~ lees kejlee keeeW nw? heersJeeueeW ceW
hejcekeueeCekeejer yeerpe kee meben kejves kes efuees~ efuehle keeeW veneR neslee? keeeWefke
mechetCe& eeefCeeeW kee pees cetue Goddiece nw, efpemekee veece hejceleJe nw Gme leJe ceW
Jen efmLele nes ieee~ Deeies keesF& Jemleg veneR efpemekeer MeesOe kejs~ heersJeeueer JemlegSB
eser he[ ieeeR lees Yeuee Deemeefe efkemeceW kejs? Fmeefuees Jen keceeX mes DeeJe=e veneR
neslee~ en eesieege keer hejekeee kee efe$eCe nw~ hegve: eesieege heg<e keer jnveer
mhe kejles nQ efke Jen kejles ngS Yeer Gmemes efuehle keeeW veneR neslee?
vewJe efkeefelkejesceerefle egees cevesle leJeefJeled~~1~~
heMe_e=CJevmhe=MeefeIeVee>vievmJehe_emeved~~8~~
eueheefvJeme=pevie=Vegefvce<eefVeefce<eVeefhe ~~1~~
FefveeCeerefveeLex<eg Jele&vle Fefle Oeejeved~~9~~
hejceleJe hejceelcee kees mee#eelkeejmeefnle peevevesJeeues eesieege heg<e keer
en ceve:efmLeefle DeLee&led DevegYetefle nw efke ceQ efkebefeled cee$e Yeer keg veneR kejlee ntB~
en Gmekeer keuhevee veneR, yeefuke en efmLeefle Gmeves kece& kejkes heeeer nw~ eLee
egees cevesle Deye eeefhle kes heMeeled Jen meye keg osKelee ngDee, megvelee
ngDee, mheMe& kejlee, metBIelee, Yeespeve kejlee, ieceve kejlee, meeslee, MJeeme ueslee,
yeesuelee, leeie kejlee, enCe kejlee, DeeBKeeW kees Keesuelee Deewj ceeRelee ngDee Yeer
FefveeB Deheves DeLeeX ceW yejleleer nQ Ssmeer OeejCeeJeeuee neslee nw~ hejceelcee mes
ye{kej keg nw ner veneR Deewj peye GmeceW Jen efmLele ner nw lees Gmemes ye{kej efkeme
heece DeOeee
133
megKe keer keecevee mes Jen efkemekee oMe&ve, mheMe& Fleeefo kejsiee? eefo keesF& es
Jemleg Deeies nesleer lees Deemeefe DeJeMe jnleer~ efkevleg eeefhle kes yeeo Deye Deewj
Deeies peeesiee keneB Deewj heers leeiesiee keee? Fmeefuees eesieege heg<e efuehle veneR
neslee~ Fmeer kees Ske GoenjCe kes ceeOece mes emlegle kejles nQ
yeeCeeOeee kecee&efCe meb lekelJee kejesefle e:~~10~~
efueheles ve me heehesve heehe$eefceJeecYemee~~10~~
keceue keere[ ceW neslee nw~ Gmekee heee heeveer kes Thej lewjlee nw~ uenjW
jele-efove Gmekes Thej mes iegpejleer nQ; efkevleg Deehe hees kees osKeW, metKee efceuesiee~
peue keer Ske yetBo Yeer Gme hej efke veneR heeleer~ keere[ Deewj peue ceW jnles ngS Yeer
Jen Gvemes efuehle veneR neslee~ "erke Fmeer ekeej, pees heg<e meye keceeX kees hejceelcee
ceW efJeuee kejkes (mee#eelkeej kes meeLe ner keceeX kee efJeuee neslee nw, Fmemes hetJe&
veneR), Deemeefe kees leeie kejkes (Deye Deeies keesF& Jemleg veneR Dele: Deemeefe veneR
jnleer, Fmeefuees Deemeefe leeiekej) kece& kejlee nw, Jen Yeer Fmeer ekeej efuehle
veneR neslee~ efHej Jen kejlee keeeW nw? DeeheueesieeW kes efuees, meceepe kes keueeCemeeOeve kes efuees, heersJeeueeW kes ceeie&oMe&ve kes efuees~ Fmeer hej yeue osles nQ
keeesve cevemee yegee kesJeuewefjefvewjefhe~~10~~
eesefieve: kece& kegJe&efvle meb lekelJeelceMeges~~11~~
eesieerpeve kesJeue Fefve, ceve, yegef Deewj Mejerj eje Yeer Deemeefe leeiekej
DeelceMegef kes efueS kece& kejles nQ~ peye kece& yee ceW efJeueerve nes egkes lees keee
Deye Yeer Deelcee DeMeg ner nw? veneR, Jes meJe&YetleelceYetleelcee nes egkes nQ~ mechetCe&
eeefCeeeW ceW Jes Deheveer ner Deelcee kee emeej heeles nQ~ Gve mecemle DeelceeDeeW keer
Megef kes efuees, Deehe meyekee ceeie&oMe&ve kejves kes efuees Jes kece& ceW yejleles nQ~
Mejerj, ceve, yegef leLee kesJeue FefveeW mes Jen kece& kejlee nw, mJehe mes Jen keg
Yeer veneR kejlee, efmLej nw~ yeenj mes Jen meefee efoKeeeer oslee nw; efkevleg Yeerlej
GmeceW Demeerce Meeefvle nw~ jmmeer peue egkeer, cee$e SW"ve (Deekeej) Mes<e nw,
efpememes yeBOe veneR mekelee~
ege: kece&Heueb lekelJee Meeefvleceehveesefle vewefkeerced~~12~~
Deege: keecekeejsCe Heues meees efveyeOeles~~12~~
134
eesieege DeLee&led eesie kes heefjCeece kees eehle heg<e, pees meye eeefCeeeW kes
Deelcee kes cetue hejceelcee ceW efmLele nw, Ssmee eesieer kece& kes Heue kees leeiekej
(keceeX kee Heue hejceelcee Gmemes efYeVe veneR nw, Fmeefuees Deye kece&Heue kees
leeiekej) vewefkeerced Meeefvleced Deehe>esefle Meeefvle keer Deefvlece DeJemLee kees
eehle neslee nw, efpemekes Deeies keesF& Meeefvle Mes<e veneR nw, efpemekes heeeled Jen keYeer
DeMeevle veneR nesiee~ efkevleg Deege heg<e, pees eesie kes heefjCeece mes ege veneR nw,
DeYeer jemles ceW nw Ssmee heg<e Heue ceW Deemee ngDee (Heue nw hejceelcee, GmeceW
Gmekee Deemee nesvee DeeJeMeke nw~ Fmeefuees Heue ceW Deemee nesves hej Yeer)
keecekeejsCe efveyeOeleskeecevee kejkes yeBOe peelee nw DeLee&led hetefle&hee&vle keeceveeSB
peeie=le nesleer nQ, Dele: meeOeke kees hetefle&hee&vle meeJeOeeve jnvee eeefnes~ cenejepe
peer kene kejW nes! leefvekeew nce Deueie, YeieJeeve Deueie nQ lees ceeee keeceeeye
nes mekeleer nw~ keue ner eeefhle nesveer nes efkevleg Deepe lees Jen De%eeveer ner nw~ Dele:
hetefle&hee&vle meeOeke kees DemeeJeOeeve veneR nesvee eeefnes~ Fmeer hej Deeies osKeW
meJe&kecee&efCe cevemee meVemeemles megKeb JeMeer~~10~~
veJeejs hegjs osner vewwJe kegJe&Ve keejeved~~13~~
pees mechetCe& he mes mJeJeMe nw, pees Mejerj, ceve, yegef Deewj eke=efle mes hejs
mJeeb ceW efmLele nw, Ssmee JeMeer hegg<e efve:mevosn ve keg kejlee nw ve kejelee nw~
heersJeeueeW mes kejevee Yeer Gmekeer Deevleefjke Meeefvle kee mheMe& veneR kej heelee~ Ssmee
mJehemLe heg<e Meyoeefo efJe<eeeW kees GheueyOe kejevesJeeues veew ejeW (oes keeve, oes
ves$e, oes veeefmekee ef, Ske cegKe, GhemLe SJeb heeeg) Jeeues Mejerjheer Iej ceW meye
keceeX kees ceve mes leeiekej mJeheevevo ceW ner efmLele jnlee nw~ eLeeLe&le: Jen ve
keg kejlee nw Deewj ve kejelee nw~
Fmeer kees hegve: eerke=<Ce otmejs MeyoeW ceW kenles nQ efke Jen eYeg ve kejlee nw,
ve kejelee nw~ meoddieg, YeieJeeve, eYeg, mJehemLe cenehegg<e, ege Fleeefo Skeotmejs kes heee&e nQ~ Deueie mes keesF& YeieJeeve keg kejves veneR Deelee~ Jen peye
kejlee nw lees FvneR mJehemLe F kes ceeOece mes kejelee nw~ ceneheg<e kes efuees
Mejerj Ske cekeeve cee$e nw~ Dele: hejceelcee kee kejvee Deewj ceneheg<e kee kejvee
Ske ner yeele nw; keeeWefke Jen Gvekes eje nw~ Jemlegle: Jen heg<e kejles ngS Yeer
heece DeOeee
135
keg veneR kejlee~ Fmeer hej Deieuee Mueeske osKeW

ve kele=&lJeb ve kecee&efCe ueeskeme me=peefle eYeg:~~10~~
ve kece&Heuemebeesieb mJeYeeJemleg eJele&les~~14~~
Jen eYeg ve lees YetleeeefCeeeW kes keee&heve kees, ve keceeX kees Deewj ve kece&HeueeW
kee mebeesie ner yew"elee nw, yeefuke mJeYeeJe ceW efmLele eke=efle kes oyeeJe kes Devegmeej
ner meYeer yejleles nQ~ pewmeer efpemekeer eke=efle meeefJekeer, jepemeer DeLeJee leecemeer
nw, Gmeer mlej mes Jen yejlelee nw~ eke=efle lees uecyeer-eew[er nw, uesefkeve Deehekes
Thej Glevee ner eYeeJe [eue heeleer nw efpelevee Deehekee mJeYeeJe efJeke=le DeLeJee
efJekeefmele nw~
eee: ueesie kenles nQ efke kejves-kejevesJeeues lees YeieJeeve nQ, nce lees
ev$ecee$e nQ~ ncemes Jes Yeuee kejeJeW DeLeJee yegje~ efkevleg eesiesMJej eerke=<Ce kenles
nQ efke ve Jen eYeg mJeeb kejlee nw, ve kejelee nw Deewj ve Jen pegiee[ ner yew"elee nw~
ueesie Deheves mJeYeeJe ceW efmLele eke=efle kes Deveghe yejleles nQ~ mJele: keee& kejles
nQ~ Jes Deheves Deeole mes cepeyetj neskej kejles nQ, YeieJeeve veneR kejles~ leye ueesie
kenles keeeW nQ efke YeieJeeve kejles nQ? Fme hej eesiesMJej yeleeles nQ
veeoes kemeefelheeheb ve ewJe megke=leb efJeYeg:~~10~~
De%eevesveeJe=leb %eeveb lesve cegeefvle pevleJe:~~15~~
efpemes DeYeer eYeg kene, Gmeer kees eneB efJeYeg kene ieee nw; keeeWefke Jen
mechetCe& JewYeJe mes mebege nw~ eYeglee SJeb JewYeJe mes mebege Jen hejceelcee ve efkemeer
kes heehekece& kees Deewj ve efkemeer kes hegCekeceeX kees ner enCe kejlee nw; efHej Yeer
ueesie kenles keeeW nQ? Fmeefuees efke De%eeve eje %eeve {Bkee ngDee nw~ GvnW DeYeer
mee#eelkeejmeefnle %eeve lees ngDee veneR, Jes DeYeer pevleg nQ~ ceesnJeMe Jes keg Yeer ken
mekeles nQ~ %eeve mes keee neslee nw? Fmes mhe kejles nQ
%eevesve leg leo%eeveb es<eeb veeefMeleceelceve:~~10~~
les<eeceeefoleJep%eeveb ekeeMeeefle lelhejced~~16~~
efpemekes Devle:kejCe kee Jen De%eeve (efpemeves %eeve kees {Bke jKee Lee)
Deelcemee#eelkeej eje ve nes ieee nw Deewj Fme ekeej efpemeves %eeve eehle kej
136
efueee nw, Gmekee Jen %eeve mete& kes meMe Gme hejceleJe hejceelcee kees ekeeefMele
kejlee nw~ lees keee hejceelcee efkemeer DevOekeej kee veece nw? veneR, Jen lees hejce
ekeeme he efove jeleer~ (jeceeefjleceeveme, 7/119/3) hejce ekeeMehe
nw~ nw lees, efkevleg nceejs GheYeesie kes efuees lees veneR nw, efoKeeeer lees veneR oslee? peye
%eeve eje De%eeve kee DeeJejCe n peelee nw lees Gmekee Jen %eeve mete& kes meMe
hejceelcee kees Deheves ceW eJeeefnle kej ueslee nw~ efHej Gme heg<e kes efuees keneR
DevOekeej veneR jn peelee~ Gme %eeve kee mJehe keee nw?
leodyegemleoelceevemleefVeemlelhejeeCee:~~10~~
ievlehegvejeJe=efeb %eeveefveOet&lekeuce<ee:~~17~~
peye Gme hejceleJe hejceelcee kes Deveghe yege
f nes, leJe kes Deveghe eJeeefnle
ceve nes, hejceleJe hejceelcee ceW SkeerYeeJe mes Gmekeer jnveer nes Deewj Gmeer kes hejeeCe
nes, Fmeer kee veece %eeve nw~ %eeve keesF& yekeJeeme ee yenme veneR nw~ Fme %eeve eje
heehejefnle ngDee hegg<e hegvejeiecevejefnle hejceieefle kees eehle neslee nw~ hejceieefle kees
eehle, hetCe& peevekeejer mes ege hegg<e ner heefC[le kenueeles nQ~ Deeies osKeW
efJeeeefJeveemecheVes yeeeCes ieefJe nefmleefve~~10~~
Megefve ewJe eheekes e heefC[lee: meceoefMe&ve:~~18~~
%eeve kes eje efpevekee heehe Meceve nes egkee nw, pees DehegvejeJeleea hejceieefle
kees eehle nQ, Ssmes %eeveerpeve efJeee-efJeveeege yeeeCe leLee eeC[eue ceW, ieee
Deewj keges ceW leLee neLeer ceW meceeve efJeeues nesles nQ~ Gvekeer ef ceW efJeeeefJeveeege yeeeCe ve lees keesF& efJeMes<elee jKelee nw Deewj ve eeC[eue keesF& nervelee
jKelee nw~ ve ieee Oece& nw, ve kegee DeOece& Deewj ve neLeer efJeMeeuelee ner jKelee nw~
Ssmes heefC[le, %eeleepeve meceoMeea Deewj meceJeleea nesles nQ~ Gvekeer ef ece[er hej
veneR jnleer, yeefuke Deelcee hej he[leer nw~ Devlej kesJeue Flevee nw, efJeeeefJeveemecheVe mJehe kes meceerhe nw Deewj Mes<e keg heers nQ~ keesF& Ske cebefpeue
Deeies nw, lees keesF& efheues he[eJe hej~ Mejerj lees Jee nw~ Gvekeer ef Jee kees
cenJe veneR osleer Deefheleg Gvekes oe ceW efmLele Deelcee hej he[leer nw, Fmeefuees Jes
keesF& Yeso veneR jKeles~
heece DeOeee
137
eerke=<Ce ves heee&hle iees-mesJee keer Leer~ GvnW ieee kes eefle ieewjJehetCe& Meyo
kenvee eeefnes Lee; efkevleg GvneWves Ssmee keg Yeer veneR kene~ eerke=<Ce ves ieee kees
Oece& ceW keesF& mLeeve veneR efoee~ GvneWves kesJeue Flevee ceevee efke Deve peerJeelceeDeeW
keer lejn GmeceW Yeer Deelcee nw~ ieee kee DeeefLe&ke cenJe pees Yeer nes, Gmekee
Oeeefce&ke JewefMee hejJeleea ueesieeW keer osve nw~ eerke=<Ce ves heers yeleeee efke DeefJeJesefkeeeW
keer yegef Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nesleer nw, Fmeefuees Jes Devevle efeeeDeeW kee
efJemleej kej uesles nQ~ efoKeeJeer MeesYeeege JeeCeer ceW Jes Gmes Jee Yeer kejles nQ~
Gvekeer JeeCeer keer ehe efpevekes efee hej he[leer nw, Gvekeer Yeer yegef ve nes peeleer
nw~ Jes keg heeles veneR, ve nes peeles nQ~ peyeefke efve<keece kece&eesie ceW Depeg&ve!
efveOee&efjle efeee Ske ner nw e%e keer eefeee DeejeOevee~ ieee, kegee, neLeer,
heerheue, veoer kee Oeeefce&ke cenJe Fve Devevle MeeKeeJeeueeW keer osve nw~ eefo Fvekee
keesF& Oeeefce&ke cenJe neslee lees eerke=<Ce DeJeMe kenles~ neB, ceefvoj, ceefmpeo
Fleeefo hetpee kes mLeue DeejefcYeke keeue ceW DeJeMe nQ~ JeneB esjCeeoeeke
meecetefnke GheosMe nQ lees Gvekeer Gheeesefielee DeJeMe nw, Jes OeceexheosMe kesv nQ~
emlegle Mueeske ceW oes heefC[leeW keer eee& nw~ Ske heefC[le lees Jen nw pees
hetCe&%eelee nw Deewj otmeje Jen pees efJeee-efJeveemecheVe nw~ Jes oes kewmes? Jemlegle:
eleske esCeer keer oes meerceeSB nesleer nQ Ske lees DeefOekelece meercee hejekeee Deewj
otmejer eJesefMekee DeLeJee efvecvelece meercee~ GoenjCe kes efuees Yeefe keer efvecvelece
meercee Jen nw peneB mes Yeefe DeejcYe keer peeleer nw; efJeJeske, Jewjeie Deewj ueieve kes
meeLe peye DeejeOevee kejles nQ Deewj DeefOekelece meercee Jen nw peneB Yeefe Dehevee
heefjCeece osves keer efmLeefle ceW nesleer nw~ "erke Fmeer ekeej yeeeCe-esCeer nw~ peye
yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer #eceleeSB Deeleer nQ, Gme mecee efJeee nesleer nw, efJevee
neslee nw~ ceve kee Meceve, FefveeW kee oceve, DevegYeJeer met$eheele kee mebeej,
OeejeJeener efevleve, Oeeve Deewj meceeefOe Fleeefo yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer meejer
eesieleeSB Gmekes Devlejeue ceW mJeeYeeefJeke keee&jle jnleer nQ~ en yeeeCelJe keer
efvecvelece meercee nw~ Gelece meercee leye Deeleer nw, peye eceMe: GVele nesles-nesles
Jen yee kee efoioMe&ve kejkes GmeceW efJeuee hee peelee nw~ efpemes peevevee Lee, peeve
efueee~ Jen hetCe&%eelee nw~ DehegvejeJe=efeJeeuee Ssmee ceneheg<e Gme efJeee-efJeveemecheVe
138
yeeeCe, eeC[eue, kegee, neLeer Deewj ieee meye hej meceeve efJeeuee neslee nw;
keeeWefke Gmekeer ef oeefmLele Deelce-mJehe hej he[leer nw~ Ssmes ceneheg<e kees
hejceieefle ceW keee efceuee nw Deewj kewmes? Fme hej ekeeMe [eueles ngS eesiesMJej
eerke=<Ce yeleeles nQ
FnwJe lewefpe&le: meieex es<eeb meeces efmLeleb ceve:~~10~~
efveoex<eb efn meceb yee lemceeodyeeefCe les efmLelee:~~19~~
Gve heg<eeW eje peerefJele DeJemLee ceW ner mechetCe& mebmeej peerle efueee ieee,
efpevekee ceve mecelJe ceW efmLele nw~ ceve kes mecelJe kee mebmeej peerleves mes keee
mecyevOe? mebmeej efce ner ieee, lees Jen heg<e jne keneB? eerke=<Ce kenles nQ,
efveoex<eb efn meceb yee Jen yee efveoex<e Deewj mece nw, FOej Gmekee ceve Yeer
efveoex<e Deewj mece efmLeefleJeeuee nes ieee~ lemceeled yeeefCe les efmLelee: Fmeefuees
Jen yee ceW efmLele nes peelee nw~ Fmeer kee veece DehegvejeJeleea hejceieefle nw~ en keye
efceueleer nw? peye mebmeejheer Me$eg peerleves ceW Dee peee~ mebmeej keye peerleves ceW Deelee
nw? peye ceve kee efvejesOe nes peee, mecelJe ceW eJesMe hee peee (keeeWefke ceve kee
emeej ner peieled nw)~ peye Jen yee ceW efmLele nes peelee nw leye yeeefJeod kee ue#eCe
keee nw? Gmekeer jnveer mhe kejles nQ
ve e<esefleeb eehe veesefpesleehe eeefeeced~~10~~
efmLejyegefjmeccet{es yeeefJeodyeeefCe efmLele:~~20~~
Gmekee keesF& efee-Deefee neslee veneR~ Fmeefuees efpemes ueesie efee mecePeles
nQ, Gmes heekej Jen nef<e&le veneR neslee Deewj efpemes ueesie Deefee mecePeles nQ (pewmee
Oecee&Jeuecyeer efe ueieeles nQ), Gmes heekej Jen GsieJeeved veneR neslee nw~ Ssmee
efmLejyegef, Demeccet{: mebMeejefnle, yeeefJeled yee mes mebege yeeJesee
yeeefCe efmLele: hejelhej yee ceW meowJe efmLele nw~
yeeemheMex<Jemeeelcee efJevoleelceefve elmegKeced~~12~~
me yeeeesieegeelcee megKece#eeceMvegles~~21~~
yeenj mebmeej kes efJe<ee-YeesieeW ceW Deveemee heg<e Devlejelcee ceW efmLele pees
megKe nw, Gme megKe kees eehle neslee nw~ Jen heg<e yeeeesieegeelcee hejyee
heece DeOeee
139
hejceelcee kes meeLe efceueve mes ege DeelceeJeeuee nw Fmeefuees De#ee Deevevo kee
DevegYeJe kejlee nw, efpeme Deevevo kee keYeer #ee veneR neslee~ Fme Deevevo kee
GheYeesie keewve kej mekelee nw? pees yeenj kes efJe<ee-YeesieeW ceW Deveemee nw~ lees
keee Yeesie yeeOeke nQ? YeieJeeve eerke=<Ce kenles nQ
es efn mebmheMe&pee Yeesiee ogKeeesvee SJe les~~10~~
DeeevleJevle: keewvlese ve les<eg jceles yegOe:~~22~~
kesJeue lJeee ner veneR, meYeer FefveeB mheMe& kejleer nQ~ osKevee DeeBKe kee
mheMe& nw, megvevee keeve kee mheMe& nw~ Fmeer ekeej FefveeW Deewj efJe<eeeW kes mebeesie
mes GlheVe nesvesJeeues meYeer Yeesie eeefhe Yeesieves ceW efee eleerle nesles nQ; efkevleg efve:mevosn
Jes meye og:Keeesvee: og:Keo eesefveeeW kes ner keejCe nQ~ Jes Yeesie ner eesefveeeW
kes keejCe nQ~ Flevee ner veneR, Jes Yeesie hewoe nesves Deewj efcevesJeeues nQ, veeMeJeeved nQ~
Fmeefuees keewvlese! efJeJeskeer heg<e GveceW veneR HeBmeles~ FefveeW kes Fve mheMeeX ceW
jnlee keee nw? keece Deewj eesOe, jeie Deewj s<e~ Fme hej eerke=<Ce kenles nQ
MeeesleernwJe e: mees{gb eekeMejerjefJecees#eCeeled~~10~~
keeceeesOeesJeb Jesieb me ege: me megKeer vej:~~23~~
Fmeefuees pees ceveg<e Mejerj kes veeMe nesves mes henues ner keece Deewj eesOe mes
GlheVe ngS Jesie kees menve kejves ceW (efcee osves ceW) me#ece nw, Jen vej (ve jceve
kejvesJeeuee) nw~ Jener Fme ueeske ceW eesie mes ege nw Deewj Jener megKeer nw~ efpemekes
heers og:Ke veneR nw, Gme megKe ceW DeLee&led hejceelcee ceW efmLeefleJeeuee nw~ peerles-peer
ner Fmekeer eeefhle kee efJeOeeve nw, cejves hej veneR~ mevle keyeerj ves Fmeer kees mhe
efkeee DeJeOet! peerJele ceW kej Deemee~ lees keee cejves kes yeeo cegefe veneR
nesleer? Jes kenles nQ cegS cegefe ieg kens mJeeLeea, Pet"e os efJeMJeemee~ ener
eesiesMJej eerke=<Ce kee keLeve nw efke Mejerj jnles, cejves mes henues ner pees keeceeesOe kes Jesie kees efcee osves ceW me#ece nes ieee, Jener heg<e Fme ueeske ceW eesieer nw,
Jener megKeer nw~ keece, eesOe, yeee mheMe& ner Me$eg nQ~ FvnW Deehe peerleW~ Fmeer heg<e
kes ue#eCe hegve: yelee jns nQ
eesvle:megKeesvlejejecemleLeevlepeexeflejsJe e:~~10~~
me eesieer yeeefveJee&Ceb yeeYetleesefOeieefle~~24~~
140
pees Devlejelcee ceW ner megKeJeeuee, Devlejejece: Devlejelcee ceW ner

DeejeceJeeuee leLee pees Devlejelcee ceW ner ekeeMeJeeuee (mee#eelkeejJeeuee) nw,
Jener eesieer yeeYetle: yee kes meeLe Ske neskej yeeefveJee&Ceced JeeCeer mes
hejs yee, MeeMJele yee kees eehle neslee nw~ DeLee&led henues efJekeejeW (keece-eesOe)
kee Devle, efHej oMe&ve, efHej eJesMe~ Deeies osKeW
ueYevles yeeefveJee&Cece=<ee: #eerCekeuce<ee:~~10~~
efVewOee eleelceeve: meJe&Yetleefnles jlee:~~25~~
hejceelcee kee mee#eelkeej kejkes efpevekee heehe ve nes ieee nw, efpevekeer
ogefJeOeeSB ve nes ieeer nQ, mechetCe& eeefCeeeW kes efnle ceW pees ueies ngS nQ (eeefhleJeeues
ner Ssmee kej mekeles nQ~ pees mJeeb ie[dd{s ceW he[e nw, Jen otmejeW kees keee yeenj
efvekeeuesiee? Fmeerefuees keCee ceneheg<e kee mJeeYeeefJeke iegCe nes peelee nw) leLee
eleelceeve: efpelesefve yeeJesee heg<e Meevle hejyee kees eehle nesles nQ~ Gmeer
cenehegg<e keer efmLeefle hej hegve: ekeeMe [eueles nQ
keeceeesOeefJeegeeveeb eleerveeb eleeslemeeced~~10~~
DeefYelees yeeefveJee&Ceb Jele&les efJeefoleelceveeced~~26~~
keece Deewj eesOe mes jefnle, peerles ngS efeeJeeues, hejceelcee kee mee#eelkeej
efkees ngS %eeveer heg<eeW kes efuees meye Deesj mes Meevle hejyee ner eehle nw~ yeej-yeej
eesiesMJej eerke=<Ce Gme heg<e keer jnveer hej yeue os jns nQ, efpememes esjCee efceues~
eMve ueieYeie hetCe& ngDee~ Deye Jes hegve: yeue osles nQ efke Fme efmLeefle kees eehle kejves
kee DeeJeMeke Debie MJeeme-eMJeeme kee efevleve nw~ e%e keer eefeee ceW eeCe ceW
Deheeve kee nJeve, Deheeve ceW eeCe kee nJeve, eeCe Deewj Deheeve oesveeW keer ieefle kee
efvejesOe GvneWves yeleeee nw, Gmeer kees mecePee jns nQ
mheMee&vke=lJee yeefnyee&eebe#egewJeevlejs YegJees:~~10~~
eeCeeheeveew meceew ke=lJee veemeeYevlejeeefjCeew~~27~~
elesefveceveesyegefceg&efveceex#ehejeeCe: ~~10~~
efJeieleseYeeeesOees e: meoe cege SJe me:~~28~~
Depeg&ve! yeenj kes efJe<eeeW, MeeW kee efevleve ve kejles ngS, GvnW leeiekej,
ves$eeW keer ef kees Ye=keger kes yeere ceW efmLej kejkes, YegJees: Devlejs kee Ssmee DeLe&
heece DeOeee
141
veneR efke DeeBKeeW kes yeere ee YeeQn kes yeere keneR osKeves keer YeeJevee mes ef
ueieeeW~ Ye=keger kes yeere kee Meg DeLe& Flevee ner nw efke meerOes yew"ves hej ef
Ye=keger kes "erke ceOe mes meerOes Deeies he[s~ oeefnves-yeeeW, FOej-GOej ekeheke ve
osKeW~ veeke keer [eB[er hej meerOeer ef jKeles ngS (keneR veeke ner ve osKeves ueieW)
veeefmekee kes Devoj efJeejCe kejvesJeeues eeCe Deewj Deheeve Jeeeg kees mece kejkes
DeLee&led ef lees JeneB efmLej kejW Deewj megjle kees MJeeme ceW ueiee oW efke keye MJeeme
Yeerlej ieeer? efkelevee keer? (ueieYeie DeeOee meskeC[ keleer nw, eeeme kejkes ve
jeskeW~) keye MJeeme yeenj efvekeueer? efkeleveer osj leke yeenj jner? kenves keer
DeeJeMekelee veneR efke MJeeme ceW G"vesJeeueer veeceOJeefve megveeeer he[leer jnsieer~ Fme
ekeej MJeeme-eMJeeme hej peye megjle efke peeesieer lees Oeerjs-Oeerjs MJeeme Deeue,
efmLej "nj peeesieer, mece nes peeesieer~ ve Yeerlej mes mebkeuhe G"Wsies Deewj ve yeee
mebkeuhe Devoj kejeJe kej heeeWies~ yeenj kes YeesieeW kee efevleve lees yeenj ner leeie
efoee ieee Lee, Yeerlej Yeer mebkeuhe veneR peeele neWies~ megjle Skeoce Ke[er nes peeleer
nw lewueOeejeJeled~ lesue keer Oeeje heeveer keer lejn he-he veneR efiejleer, peye leke
efiejsieer Oeeje ner efiejsieer~ Fmeer ekeej eeCe Deewj Deheeve keer ieefle Skeoce mece, efmLej
kejkes FefveeW, ceve Deewj yegef kees efpemeves peerle efueee nw; Fe, Yee Deewj eesOe
mes jefnle, ceveveMeeruelee keer ejce meercee hej hengBee ngDee cees#ehejeeCe cegefve meoe
cege ner nw~ cege neskej Jen keneB peelee nw? keee heelee nw? Fme hej kenles nQ
Yeeseejb e%elehemeeb meJe&ueeskecensejced~~10~~
megob meJe&Yetleeveeb %eelJee ceeb Meeefvlece=efle~~29~~
Jen cege heg<e cegPes e%e Deewj leheeW kee YeesievesJeeuee, mechetCe& ueeskeeW kes
F&MJejeW kee Yeer F&ej, mechetCe& eeefCeeeW kee mJeeLe&jefnle efnlew<eer, Ssmee mee#eeled
peevekej Meeefvle kees eehle neslee nw~ eerke=<Ce kenles nQ efke Gme heg<e kes MJeemeeMJeeme kes e%e Deewj lehe kee Yeesee ceQ ntB~ e%e Deewj lehe Devle ceW efpemeceW efJeuee
nesles nQ, Jen ceQ ntB~ Jen cegPes eehle neslee nw~ e%e kes Devle ceW efpemekee veece Meeefvle
nw, Jen cesje ner mJehe nw~ Jen cege heg<e cegPes peevelee nw Deewj peeveles ner cegPes
eehle nes peelee nw~ Fmeer kee veece Meeefvle nw~ pewmes ceQ F&MJejeW kee Yeer F&MJej ntB, Jewmes
ner Jen Yeer nw~
142
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW Depeg&ve ves eMve efkeee efke keYeer lees Deehe
efve<keece kece&eesie keer eMebmee kejles nQ Deewj keYeer Deehe mebveeme-ceeie& mes kece&
kejves keer eMebmee kejles nQ, Dele: oesveeW ceW Ske kees, pees Deehekee megefveefele efkeee
nes, hejcekeueeCekeejer nes, Gmes keefnes~ eerke=<Ce ves yeleeee Depeg&ve! hejcekeueeCe
lees oesveeW ceW nw~ oesveeW ceW Jener efveOee&efjle e%e keer efeee ner keer peeleer nw, efHej Yeer
efve<keece kece&eesie efJeMes<e nw~ efyevee Fmes efkees mebveeme (MegYeeMegYe keceeX kee
Devle) veneR neslee~ mebveeme ceeie& veneR, cebefpeue kee veece nw~ eesieege ner mebveemeer
nw~ eesieege kes ue#eCe yeleees efke Jener eYeg nw~ Jen ve kejlee nw, ve keg kejelee
nw; yeefuke mJeYeeJe ceW eke=efle kes oyeeJe kes Deveghe ueesie Jemle nQ~ pees mee#eeled
cegPes peeve ueslee nw Jener %eelee nw, Jener heefC[le nw~ e%e kes heefjCeece ceW ueesie cegPes
peeveles nQ~ MJeeme-eMJeeme kee pehe Deewj e%e-lehe efpemeceW efJeuee nesles nQ, ceQ ner
ntB~ e%e kes heefjCeecemJehe cesjs kees peevekej Jes efpeme Meeefvle kees eehle nesles nQ,
Jen Yeer ceQ ner ntB DeLee&led eerke=<Ce-pewmee, ceneheg<e-pewmee mJehe Gme eeefhleJeeues
kees Yeer efceuelee nw~ Jen Yeer F&MJejeW kee F&MJej, Deelcee kee Yeer DeelcemJehecee
nes peelee nw, Gme hejceelcee kes meeLe SkeerYeeJe hee ueslee nw (Ske nesves ceW pevce
eens efpeleves ueieW~)~ Fme DeOeee ceW mhe efkeee efke e%e-leheeW kee Yeesee,
ceneheg<eeW kes Yeer Devoj jnvesJeeueer Meefe censMJej nw, Dele:
eerke=<Ceepegv& emecJeeos e%eYeeseeceneheg<emLecensej: veece heeceesOeee:~~5~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW e%eYeesee ceneheg<emLe censMJej
veeceke heeBeJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es
e%eYeeseeceneheg<emLecensej: veece heeceesOeee:~~5~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW e%eYeesee ceneheg<emLe censMJej
veeceke heeBeJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
<ece DeOeee
143
~~ DeLe <eesOeee: ~~
mebmeej ceW Oece& kes veece hej jerefle-efjJeepe, hetpee-heefleeeB, meceoeeeW kee
yeengue nesves hej kegjerefleeeW kee Meceve kejkes Ske F&MJej keer mLeehevee SJeb Gmekeer
eeefhle keer eefeee kees eMemle kejves kes efuees efkemeer ceneheg<e kee DeeefJeYee&Je
neslee nw~ efeeeDeeW kees es[kej yew" peeves Deewj %eeveer kenueeves keer ef{ ke=<Cekeeue
ceW Delevle Jeeheke Leer~ Fmeefuees Fme DeOeee kes eejcYe ceW ner eesiesMJej
eerke=<Ce ves Fme eMve kees eewLeer yeej mJeeb G"eee efke %eeveeesie leLee efve<keece
kece&eesie oesveeW kes Devegmeej kece& kejvee ner nesiee~
DeOeee oes ceW GvneWves kene Depeg&ve! #eef$ee kes efuees eg mes ye{kej
keueeCekeejer keesF& jemlee veneR nw~ Fme eg ceW nejesies lees Yeer osJelJe nw Deewj
peerleves hej ceneceefnce efmLeefle nw ner Ssmee mecePekej eg kej~ Depeg&ve! en yegef
lesjs efuees %eeveeesie kes efJe<ee ceW kener ieeer~ keewve-meer yegef? ener efke eg kej~
%eeveeesie ceW Ssmee veneR nw efke neLe-hej-neLe jKekej yew"s jnW~ %eeveeesie ceW kesJeue
Deheves neefve-ueeYe kee mJeeb efveMee kejkes, Deheveer Meefe mecePekej kece& ceW eJe=e
nesvee nw, peyeefke esjke ceneheg<e ner nQ~ %eeveeesie ceW eg kejvee DeefveJeee& nw~
DeOeee leerve ceW Depeg&ve ves eMve efkeee YeieJeved! efve<keece kece&eesie keer
Dehes#ee %eeve Deehekees es ceeve nw, lees cegPes Ieesj keceeX ceW keeeW ueieeles nQ? Depeg&ve
kees efve<keece kece&eesie keef"ve eleerle ngDee~ Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
efke oesveeW efveeSB cesjs eje kener ieeer nQ; efkevleg efkemeer Yeer heLe kes Devegmeej kece&
kees leeiekej eueves kee efJeOeeve veneR nw~ ve lees Ssmee ner nw efke kece& kees ve DeejcYe
kejves mes keesF& hejce vew<kece& keer efmeef hee ues Deewj ve DeejcYe keer ngF& efeee kees
leeie osves mes keesF& Gme hejceefmeef kees heelee nw~ oesveeW ceeieeX ceW efveele kece& e%e
keer eefeee kees kejvee ner nesiee~
144
Deye Depeg&ve ves Yeueer ekeej mecePe efueee efke %eeveceeie& Dee ueies DeLeJee
efve<keece kece&eesie, oesveeW efeeW ceW kece& kejvee ner nw; efHej Yeer heeBeJeW DeOeee
ceW Gmeves eMve efkeee efke Heue keer ef mes keewve es nw? keewve megefJeOeepeveke nw?
eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! oesveeW ner hejceese kees osvesJeeues nQ~ Ske ner mLeeve hej
oesveeW hengBeeles nQ, efHej Yeer meebKe keer Dehes#ee efve<keece kece&eesie es nw; keeeWefke
efve<keece kece& kee DeeejCe efkees efyevee keesF& mebveemeer veneR nes mekelee~ oesveeW ceW
kece& Ske ner nw~ Dele: mhe nw efke Jen efveOee&efjle kece& efkees efyevee keesF& mebveemeer
veneR nes mekelee Deewj ve keesF& eesieer ner nes mekelee nw~ kesJeue Fme hej euevesJeeues
heefLekeeW keer oes efeeB nQ, pees heers yeleeeer ieeer nQ~
eerYeieJeevegJeee
Deveeefele: kece&Heueb keee kece& kejesefle e:~~1~~
me meVeemeer e eesieer e ve efvejefiveve& eeefee:~~1~~
eerke=<Ce cenejepe yeesues Depeg&ve! kece&Heue kes Deeee mes jefnle neskej
DeLee&led kece& kejles mecee efkemeer ekeej keer keecevee ve jKeles ngS pees keee&ced
kece& kejves eesie eefeee-efJeMes<e kees kejlee nw Jener mebveemeer nw, Jener eesieer
nw~ kesJeue Deefive kees leeievesJeeuee leLee kesJeue efeee kees leeievesJeeuee ve
mebveemeer nw ve eesieer~ efeeeSB yengle-meer nQ~ GveceW mes keee&ced kece& kejves
eesie efeee, efveele kece& efveOee&efjle keer ngF& keesF& efeee-efJeMes<e nw~ Jen nw
e%e keer eefeee~ efpemekee Meg DeLe& nw DeejeOevee, pees DeejeOe osJe ceW eJesMe
efouee osvesJeeueer efJeefOe-efJeMes<e nw~ Gmekees keee&he osvee kece& nw~ pees Gmes kejlee
nw Jener mebveemeer nw, Jener eesieer neslee nw~ kesJeue Deefive kees leeievesJeeuee efke nce
Deefive veneR tles ee kece& leeievesJeeuee efke cesjs efueS kece& nw ner veneR, ceQ lees
Deelce%eeveer ntB~ kesJeue Ssmee kens Deewj kece& DeejcYe ner ve kejs, kejves eesie
efeee-efJeMes<e ve kejs lees Jen ve mebveemeer nw ve eesieer~ Fme hej Deewj osKeW
eb meVeemeefceefle eengeexieb leb efJeef heeC[Je~~1~~
ve emeVemlemeuhees eesieer YeJeefle keeve~~2~~
Depeg&ve! efpemes mebveeme Ssmee kenles nQ, Gmeer kees let eesie peeve; keeeWefke
mebkeuheeW kee leeie efkees efyevee keesF& Yeer heg<e ve eesieer neslee nw Deewj ve ner
<ece DeOeee
145
mebveemeer neslee nw DeLee&led keeceveeDeeW kee leeie oesveeW ner ceeefie&eeW kes efuees DeeJeMeke
nw~ leye lees mejue nw efke ken oW efke nce mebkeuhe veneR kejles Deewj nes iees eesieermebveemeer~ eerke=<Ce kenles nQ, Ssmee keoeefhe veneR nw
Dee#eesceg&veseexieb kece& keejCecegeles~~1~~
eesiee{me lemewJe Mece: keejCecegeles~~3~~
eesie hej Dee{ nesves keer FeJeeues ceveveMeerue heg<e kes efuees eesie keer
eeefhle ceW kece& kejvee ner keejCe nw Deewj eesie kee Devegeve kejles-kejles peye Jen
heefjCeece osves keer DeJemLee ceW Dee peee, Gme eesiee{lee ceW Mece: keejCeced
Geles mechetCe& mebkeuheeW kee DeYeeJe keejCe nw~ Fmemes henues mebkeuhe efheC[
veneR es[les~ Deewj
eoe efn vesefveeLex<eg ve kece&mJeveg<eppeles~~1~~
meJe&meuhemeVeemeer eesiee{mleoeseles~~4~~
efpeme keeue ceW heg<e ve lees FefveeW kes YeesieeW ceW Deemee neslee nw Deewj ve
keceeX ceW ner Deemee nw (eesie keer heefjhekeJeeJemLee ceW hengBe peeves hej Deeies kece&
kejkes {tB{s efkemes? Dele: efveele kece& DeejeOevee keer DeeJeMekelee veneR jn peeleer~
Fmeerefuees Jen keceeX ceW Yeer Deemee veneR nw), Gme keeue ceW meJe&meuhemeVeemeer
meJe&mebkeuheeW kee DeYeeJe nw~ Jener mebveeme nw, Jener eesiee{lee nw~ jemles ceW
mebveeme veece keer keesF& Jemleg veneR nw~ Fme eesiee{lee mes ueeYe keee nw?
Gjsoelceveelceeveb veelceeveceJemeeoesled~~1~~
DeelcewJe eelcevees yevOegjelcewJe efjhegjelceve:~~5~~
Depeg&ve! ceveg<e kees eeefnes efke Deheves eje Dehevee Gej kejs, Deheves
Deelcee kees DeOeesieefle ceW ve henBgeeJes; keeeWefke en peerJeelcee mJeeb ner Dehevee efce$e
nw Deewj ener Dehevee Me$eg Yeer nw~ keye en Me$eg neslee nw Deewj keye efce$e? Fme hej
kenles nQ
yevOegjelceelcevemleme esveelcewJeelcevee efpele:~~1~~
Deveelcevemleg Me$eglJes JelexleelcewJe Me$egJeled~~6~~
146
efpeme heg<e eje ceve Deewj FefveeWmeefnle Mejerj peerlee ngDee nw, Gmekes efuees
Gmeer kee Deelcee efce$e nw Deewj efpemekes eje ceve Deewj FefveeWmeefnle Mejerj veneR
peerlee ieee nw, Gmekes efuees Jen mJeeb Me$eglee ceW yejlelee nw~
Fve oes MueeskeeW ceW eerke=<Ce Ske ner yeele kenles nQ efke Deheves eje Deheves
Deelcee kee Gej kejW, Gmes DeOeesieefle ceW ve hengBeeJeW; keeeWefke Deelcee ner efce$e nw~
me=ef ceW ve otmeje keesF& Me$eg nw, ve efce$e~ efkeme ekeej? efpemekes eje cevemeefnle
FefveeB peerleer ngF& nQ, Gmekes efuees Gmeer kee Deelcee efce$e yevekej efce$elee ceW
yejlelee nw, hejcekeueeCe kejvesJeeuee neslee nw Deewj efpemekes eje cevemeefnle FefveeB
veneR peerleer ieeer nQ, Gmekes efuees Gmeer kee Deelcee Me$eg yevekej Me$eglee ceW yejlelee
nw, Devevle eesefveeeW Deewj eeleveeDeeW keer Deesj ues peelee nw~ eee: ueesie kenles nQ
ceQ lees Deelcee ntB~ ieerlee ceW efueKee nw, ve Fmes Mee kee mekelee nw, ve Deefive
peuee mekeleer nw, ve Jeeeg megKee mekelee nw~ en efvele nw, Dece=lemJehe nw, ve
yeouevesJeeuee nw, MeeMJele nw Deewj Jen Deelcee cegPeceW nw ner~ Jes ieerlee keer Fve
hebefeeeW hej Oeeve veneR osles efke Deelcee DeOeesieefle ceW Yeer peelee nw~ Deelcee kee
Gej Yeer neslee nw, efpemekes efuees keee&ced kece& kejves eesie eefeee-efJeMes<e
kejkes ner GheueefyOe yeleeeer ieeer nw~ Deye Devegketue Deelcee kes ue#eCe osKeW
efpeleelceve: eMeevleme hejceelcee meceeefnle:~~1~~
Meerlees<CemegKeogKes<eg leLee ceeveeheceeveees:~~7~~
meoea-ieceea, megKe-ogKe Deewj ceeve-Deheceeve ceW efpemekes Devle:kejCe keer
Je=efeeeB Yeueer ekeej Meevle nQ, Ssmes mJeeOeerve DeelceeJeeues heg<e ceW hejceelcee meowJe
efmLele nw, keYeer efJeueie veneR neslee~ efpeleelcee DeLee&led efpemeves cevemeefnle FefveeW
kees peerle efueee nw, Je=efe hejceMeeefvle ceW eJeeefnle nes ieeer nw, (ener Deelcee kes
Gej keer DeJemLee nw) Deeies kenles nQ
%eeveefJe%eevele=hleelcee ketmLees efJeefpelesefve:~~1~~
ege Flegeles eesieer meceueeseMcekeeeve:~~8~~
efpemekee Devle:kejCe %eeve-efJe%eeve mes le=hle nw, efpemekeer efmLeefle Deeue,
efmLej Deewj efJekeejjefnle nw, efpemeves FefveeW kees efJeMes<e he mes peerle efueee nw,
<ece DeOeee
147
efpemekeer ef ceW efceer, helLej Deewj megJeCe& Ske meceeve nQ Ssmee eesieer ege
kene peelee nw~ ege kee DeLe& nw eesie mes mebege~ en eesie keer hejekeee nw,
efpemes eesiesMJej heeBeJeW DeOeee ceW Mueeske meele mes yeejn leke efeef$ele kej Deees
nQ~ hejceleJe hejceelcee kee mee#eelkeej Deewj Gmekes meeLe nesvesJeeueer peevekeejer
%eeve nw~ Ske Fe Yeer F mes otjer nw, peeveves keer Fe yeveer nw, leye leke Jen
De%eeveer nw~ Jen esjke kewmes meJe&Jeehle nw? kewmes esjCee oslee nw? kewmes Deveske
DeelceeDeeW kee Ske meeLe heLe-eoMe&ve kejlee nw? kewmes Jen Yetle, YeefJe<e Deewj
Jele&ceeve kee %eelee nw? Gme esjke F keer Fme keee&-eCeeueer kee %eeve ner efJe%eeve
nw~ efpeme efove mes oe ceW F kee DeeefJeYee&Je neslee nw, Gmeer efove mes Jen efveoxMe
osves ueielee nw; efkevleg eejcYe ceW meeOeke mecePe veneR heelee~ hejekeeekeeue ceW ner
eesieer Gmekeer Deevleefjke keee&-eCeeueer kees hetCe&le: mecePe heelee nw~ ener mecePe
efJe%eeve nw~ eesiee{ DeLeJee egeheg<e kee Devle:kejCe %eeve-efJe%eeve mes le=hle
jnlee nw~ Fmeer ekeej eesieege heg<e keer efmLeefle kee efveheCe kejles ngS eesiesMJej
eerke=<Ce hegve: kenles nQ
megefvce$eeeg&oemeerveceOemLes<eyevOeg<eg~~1~~
meeOeg<Jeefhe e heehes<eg meceyegefefJe&efMe<eles~~9~~
eeefhle kes heMeeled ceneheg<e meceoMeea Deewj meceJeleea neslee nw~ pewmes efheues
DeOeee (5/18) ceW GvneWves yeleeee efke pees hetCe&%eelee ee heefC[le nw, Jen efJeeeefJeveemecheVe yeeeCe ceW, eeC[eue ceW, ieee-kegee-neLeer ceW meceeve efJeeuee
neslee nw Gmeer kee hetjke en Mueeske nw~ Jen oe mes meneelee kejvesJeeues
meoe, efce$e, yewjer, Goemeerve, s<eer, yevOegieCeeW, Oecee&lcee leLee heeefheeeW ceW Yeer
meceeve efJeeuee eesieege heg<e Deeflees nw~ Jen Gvekes keeeeX hej ef veneR
[euelee yeefuke Gvekes Yeerlej Deelcee kes mebeej hej ner Gmekeer ef he[leer nw~ Fve
meyeceW Jen kesJeue Flevee ner Devlej osKelee nw efke keesF& keg veeres keer meer{er hej
Ke[e nw, lees keesF& efvece&uelee kes meceerhe; efkevleg Jen #ecelee meyeceW nw~ eneB
eesieege kes ue#eCe hegve: ognjees iees~
keesF& eesieege kewmes yevelee nw? Jen kewmes e%e kejlee nw? e%emLeueer kewmeer
nes? Deemeve kewmee nes? Gme mecee kewmes yew"e peee? keee& kes eje heeueve efkees
148
peevesJeeues efveece, Deenej-efJenej, meesves-peeieves kee mebece leLee kece& hej kewmeer
ese nes? Fleeefo efyevogDeeW hej eesiesMJej eerke=<Ce ves Deieues heeBe MueeskeeW ceW
ekeeMe [euee nw, efpememes Deehe Yeer Gme e%e kees mecheVe kej mekeW~
DeOeee leerve ceW GvneWves e%e kee veece efueee Deewj yeleeee efke e%e keer
eefeee ner Jen efveele kece& nw~ DeOeee eej ceW GvneWves e%e kee mJehe efJemleej
mes yeleeee, efpemeceW eeCe ceW Deheeve kee nJeve, Deheeve ceW eeCe kee nJeve, eeCeDeheeve keer ieefle jeskekej ceve kee efvejesOe Fleeefo efkeee peelee nw~ meye efceueekej
e%e kee Meg DeLe& nw DeejeOevee leLee Gme DeejeOe osJe leke keer otjer lee
kejevesJeeueer eefeee, efpeme hej heeBeJeW DeOeee ceW Yeer kene~ efkevleg Gmekes efuees
Deemeve, Yetefce, kejves keer efJeefOe Fleeefo kee efe$eCe Mes<e Lee, Gmeer hej eesiesMJej
eerke=<Ce eneB ekeeMe [eueles nQ
eesieer egeerle meleleceelceeveb jnefme efmLele:~~10~~
Skeekeer eleefeeelcee efvejeMeerjheefjen:~~10~~
efee kees peerleves ceW ueiee ngDee eesieer ceve, FefveeW Deewj Mejerj kees JeMe ceW
jKekej, Jeemevee Deewj mebenjefnle neskej Skeevle mLeeve ceW Dekesuee ner efee kees
(DeelceesheueefyOe kejevesJeeueer) eesie-efeee ceW ueieeJes~ Gmekes efuees mLeeve kewmee
nes? Deemeve kewmee jns?
Megeew osMes eefleehe efmLejceemeveceelceve:~~10~~
veelegef^leb veeefleveereb ewueeefpevekegMeesejced~~11~~
Meg Yetefce ceW kegMe, ce=ieeue DeLeJee Fmemes Yeer Gejesej (jsMeceer, Tveer
Jee, leKle Fleeefo keg Yeer) efyeekej Deheves Deemeve kees ve Deefle TBee, ve
veeree, efmLej mLeeefhele kejs~ Meg Yetefce kee leelhee& Gmes Pee[ves-yegnejves, meHeeF&
kejves mes nw~ peceerve hej keg efyee uesvee eeefnes eens ce=ieeue nes ee eeF&
DeLeJee keesF& Yeer Jee, leKle pees Yeer GheueyOe nes~ Deemeve efnueves-[guevesJeeuee ve
nes~ ve peceerve mes yengle TBee nes Deewj ve Skeoce veeree~ hetpe cenejepe peer
ueieYeie heeBe Fe TBes Deemeve hej yew"les Les~ Ske yeej YeeefJekeeW ves ueieYeie Ske
Heer TBee mebiecejcej kee Ske leKle ceBiee efoee~ cenejepe peer Ske efove lees yew"s,
<ece DeOeee
149
efHej yeesues veneR nes! yengle TBee nes ieee~ TBes veneR yew"s kes eener meeOet kees,
DeefYeceeve nesF peeJee kejle nw~ veeresnt ve yew"s kes eener, nervelee DeeJele nw, Deheves
mes Ie=Cee DeeJele nw~ yeme, Gmekees G"Jeeee Deewj pebieue ceW Ske yeieeree Lee, JeneB
jKeJee efoee~ JeneB ve keYeer cenejepe peeles Les Deewj ve Deye ner keesF& peelee nw~ en
Lee Gve ceneheg<e kee efeeelceke efMe#eCe~ Fmeer ekeej meeOeke kes efuees Yeer yengle
TBee Deemeve veneR nesvee eeefnes, veneR lees Yepevehetefle& yeeo ceW nesieer, Denbkeej
henues e{ yew"siee~ Fmekes heMeeled
le$ewkeeeb ceve: ke=lJee eleefeesefveefee:~~10~~
GheefJeMeemeves egeeeesieceelceefJeMeges~~12~~
Gme Deemeve hej yew"kej (yew"kej ner Oeeve kejves kee efJeOeeve nw) ceve kees
Skeee kejkes, efee Deewj FefveeW keer efeeeDeeW kees JeMe ceW jKeles ngS Devle:kejCe
keer Megef kes efuees eesieeYeeme kejs~ Deye yew"ves kee lejerkee yeleeles nQ
meceb keeeefMejeseerJeb OeejeVeeueb efmLej:~~10~~
meces#e veeefmekeeeb mJeb efoMeeeveJeueeskeeved~~13~~
Mejerj, ieo&ve Deewj efmej kees meerOee, Deeue-efmLej kejkes (pewmes keesF& hejer
Ke[er kej oer ieeer nes, Fme ekeej meerOee) { neskej yew" peee Deewj Deheveer
veeefmekee kes DeeYeeie kees osKekej (veeefmekee keer veeWke osKeles jnves kee efveoxMe
veneR nw yeefuke meerOes yew"ves hej veeke kes meeceves peneB ef he[leer nw, JeneB ef jns~
oeefnves-yeeeW osKeles jnves keer ebeuelee ve jns) Deve efoMeeDeeW kees ve osKelee ngDee
efmLej neskej yew"s Deewj
eMeevleelcee efJeieleYeerye&eeeefjeles efmLele:~~10~~
ceve: mebece ceefeees ege Deemeerle celhej:~~14~~
yeeee& ele ceW efmLele neskej (eee: ueesie kenles nQ efke pevevesefve kee
mebece yeeee& nw; efkevleg ceneheg<eeW keer DevegYetefle nw efke ceve mes efJe<eeeW kee
mcejCe kejkes, DeeBKeeW mes Jewmes Me osKekej, lJeee mes mheMe& kej, keeveeW mes
efJe<eeesespeke Meyo megvekej pevevesefve-mebece mecYeJe veneR nw~ yeeeejer kee
JeemleefJeke DeLe& nw yee Deeejefle me yeeeejer~ yee kee DeeejCe nw
150
efveele kece& e%e keer eefeee, efpemes kejvesJeeues eeefvle yee meveeleveced
meveeleve yee ceW eJesMe hee peeles nQ~ Fmes kejles mecee mheMee&vke=lJee yeefnyee&eeved
yeenj kes mheMe&, ceve Deewj meYeer FefveeW kes mheMe& yeenj ner leeiekej efee kees
yee-efevleve ceW, MJeeme-eMJeeme ceW, Oeeve ceW ueieevee nw~ ceve yee ceW ueiee nw lees
yeee mcejCe keewve kejs? eefo yeee mcejCe neslee nw lees DeYeer ceve ueiee keneB?
efJekeej Mejerj ceW veneR, ceve keer lejbieeW ceW jnles nQ~ ceve yeeeejCe ceW ueiee nw lees
pevevesefve-mebece ner veneR, mekeuesefve-mebece leke mJeeYeeefJeke nes peelee nw~
Dele: yee kes DeeejCe ceW efmLele jnkej) Yeejefnle Deewj Deer ekeej Meevle
Devle:kejCeJeeuee ceve kees mebele jKeles ngS, cegPeceW ueies ngS efee mes ege cesjs
hejeeCe neskej efmLele nes~ Ssmee kejves kee heefjCeece keee nesiee?
egeVesJeb meoelceeveb eesieer efveeleceeveme:~~10~~
Meeefvleb efveJee&Cehejceeb celmebmLeeceefOeieefle~~15~~
Fme ekeej Deheves Deehekees efvejvlej Gmeer efevleve ceW ueieelee ngDee mebele
ceveJeeuee eesieer cesjs ceW efmLeefleheer hejekeeeJeeueer Meeefvle kees eehle neslee nw~
Fmeefuees Deheves kees efvejvlej kece& ceW ueieeSB~ eneB en eMve hetCe&eee nw~ Deieues
oes MueeskeeW ceW Jes yeleeles nQ efke hejceevevoJeeueer Meeefvle kes efuees Meejerefjke mebece,
egeenej-efJenej Yeer DeeJeMeke nQ
veelee>lemleg eesieesefmle ve ewkeevlecevee>le:~~10~~
ve eeefle mJehveMeerueme peeelees vewJe eepeg&ve~~16~~
Depeg&ve! en eesie ve lees yengle KeevesJeeues kee efme neslee nw Deewj ve
efyeukegue ve KeevesJeeues kee efme neslee nw, ve Delevle meesvesJeeues kee Deewj ve
Delevle peeievesJeeues kee ner efme neslee nw~ leye efkemekee efme neslee nw?
egeenejefJenejme egeesme kece&meg~~10~~
egemJehveeJeyeesOeme eesiees YeJeefle og:Kene~~17~~
og:KeeW kee veeMe kejvesJeeuee en eesie Gefele Deenej-efJenej, keceeX ceW
Gheege ese Deewj meblegefuele Meeve-peeiejCe kejvesJeeues kee ner hetCe& neslee nw~
<ece DeOeee
151
DeefOeke Yeespeve kejves mes Deeueme, efvee Deewj eceeo IesjWies, leye meeOevee veneR
nesieer~ Yeespeve es[ osves mes FefveeB #eerCe nes peeeWieer, Deeue-efmLej yew"ves keer
#ecelee veneR jnsieer~ hetpe cenejepe peer kenles Les efke Kegjeke mes [s{-oes jeser
kece Keevee eeefnes~ efJenej DeLee&led meeOeve kes Devegketue efJeejCe, keg heefjece
Yeer kejles jnvee eeefnes, keesF& keee& {tB{ uesvee eeefnes DeveLee je-mebeej
efMeefLeue he[ peeesiee, jesie Iesj ueWies~ Deeeg meesvee Deewj peeievee, Deenej Deewj
DeYeeme mes Ielee-ye{lee nw~ cenejepe peer kene kejles Les eesieer kees eej
IeCs meesvee eeefnes Deewj DeveJejle efevleve ceW ueies jnvee eeefnes~ n" kejkes ve
meesvesJeeues MeerIe heeieue nes peeles nQ~ keceeX ceW Gheege ese Yeer nes DeLee&led efveele
kece& DeejeOevee kes Devegghe efvejvlej eelveMeerue nes~ yeee efJe<eeeW kee mcejCe ve
kej meowJe Gmeer ceW ueies jnvesJeeues kee ner eesie efme neslee nw~ meeLe ner
eoe efJeefveeleb efeeceelcevesJeeJeefleles~~10~~
efve:mhe=n: meJe&keecesYees ege Flegeles leoe~~18~~
Fme ekeej eesie kes DeYeeme mes efJeMes<e he mes JeMe ceW efkeee ngDee efee
efpeme keeue ceW hejceelcee ceW Yeueer ekeej efmLele nes peelee nw, efJeueerve-mee nes peelee
nw, Gme keeue ceW mechetCe& keeceveeDeeW mes jefnle ngDee heg<e eesieege kene peelee nw~
Deye efJeMes<e peerles ngS efee kes ue#eCe keee nQ?
eLee oerhees efveJeelemLees vesles meeshecee mce=lee~~10~~
eesefievees eleefeeme egelees eesieceelceve:~~19~~
efpeme ekeej Jeeegjefnle mLeeve ceW jKee ieee oerheke eueeeceeve veneR neslee,
ueew meerOes Thej peeleer nw, GmeceW kecheve veneR neslee, ener Ghecee hejceelcee kes Oeeve
ceW ueies ngS eesieer kes peerles ngS efee keer oer ieeer nw~ oerheke lees GoenjCe cee$e nw~
Deepekeue oerheke kee eeueve efMeefLeue he[ jne nw~ Deiejyeeer ner peueeves hej
OegDeeB meerOes Thej peelee nw, eefo Jeeeg ceW Jesie ve nes~ en eesieer kes peerles ngS efee
kee Ske GoenjCe cee$e nw~ DeYeer efee Yeues ner peerlee ieee nw, efvejesOe nes ieee nw;
efkevleg DeYeer efee nw~ peye efve efee kee Yeer efJeuee nes peelee nw, leye keewvemeer efJeYetefle efceueleer nw? osKeW
152
e$eeshejceles efeeb efveb eesiemesJeee~~20~~

e$e ewJeelceveelceeveb heMeVeelceefve leg<eefle~~20~~
efpeme DeJemLee ceW eesie kes DeYeeme mes efve ngDee efee Yeer Ghejece nes
peelee nw, efJeueerve nes peelee nw, efce peelee nw, Gme DeJemLee ceW Deelcevee Deheves
Deelcee kes eje Deelceeveced hejceelcee kees osKelee ngDee Deelceefve SJe
Deheves Deelcee ceW ner mevleg neslee nw~ osKelee lees hejceelcee kees nw uesefkeve mevleg
Deheves ner Deelcee mes neslee nw~ keeeWefke eeefhlekeeue ceW lees hejceelcee kee mee#eelkeej
neslee nw, efkevleg otmejs ner #eCe Jen Deheves ner Deelcee kees Gve Meeele F&ejere
efJeYetefleeeW mes Deesleeesle heelee nw~ yee Depej, Decej, MeeMJele, DeJee Deewj
Dece=lemJehe nw, lees FOej Deelcee Yeer Depej, Decej, MeeMJele, DeJee Deewj
Dece=lemJehe nw~ nw lees, efkevleg Deefevle Yeer nw~ peye leke efee Deewj efee keer
uenj nw, leye leke Jen Deehekes GheYeesie kes efuees veneR nw~ efee kee efvejesOe Deewj
efve efee kes efJeueekeeue ceW hejceelcee kee mee#eelkeej neslee nw Deewj oMe&ve kes
"erke otmejs #eCe GvneR F&MJejere iegCeOeceeX mes ege Deheves ner Deelcee kees heelee nw,
Fmeefuees Jen Deheves ner Deelcee ceW mevleg neslee nw~ ener Gmekee mJehe nw~ ener
hejekeee nw~ Fmeer kee hetjke Deieuee Mueeske osKeW
megKeceeleefvlekeb eeoddyegefeeeceleerefveced~~10~~
Jesefe e$e ve ewJeeeb efmLeleeueefle leJele:~~21~~
leLee FefveeW mes Deleerle kesJeue Meg ngF& met#ce yegef eje enCe kejves
eesie pees Devevle Deevevo nw, Gmekees efpeme DeJemLee ceW DevegYeJe kejlee nw Deewj
efpeme DeJemLee ceW efmLele ngDee eesieer YeieJelmJehe kees leJe mes peevekej eueeeceeve
veneR neslee, meowJe Gmeer ceW eefleefle jnlee nw leLee
eb ueyOJee eehejb ueeYeb ceveles veeefOekeb lele:~~10~~
eefmceefvmLelees ve og:Kesve iegCeeefhe efJeeeueles~~22~~
hejcesMJej keer eeefhleheer efpeme ueeYe kees, hejekeee keer Meeefvle kees eehle
kej Gmemes DeefOeke otmeje keg Yeer ueeYe veneR ceevelee Deewj YeieJeleeefhleheer
efpeme DeJemLee ceW efmLele ngDee eesieer Yeejer og:Ke mes Yeer eueeeceeve veneR neslee,
<ece DeOeee
153
og:Ke kee Gmes Yeeve Yeer veneR neslee; keeeWefke Yeeve kejvesJeeuee efee lees efce ieee~
Fme ekeej
leb efJeeeoddog:KemebeesieefJeeesieb eesiemeef_%eleced~~10~~
me efveeesve eeseJees eesieesefveefJe&CCeeslemee~~23~~
pees mebmeej kes mebeesie Deewj efJeeesie mes jefnle nw, Gmeer kee veece eesie nw~ pees
Deeleefvleke megKe nw, Gmekes efceueve kee veece eesie nw~ efpemes hejceleJe hejceelcee
kenles nQ, Gmekes efceueve kee veece eesie nw~ Jen eesie ve Gkeleees ngS efee mes
efveMeehetJe&ke kejvee kee&Je nw~ Oewe&hetJe&ke ueiee jnvesJeeuee ner eesie ceW meHeue
neslee nw~
meuheeYeJeevkeeceebmlekelJee meJee&veMes<ele:~~10~~
cevemewJesefveeeceb efJeefveece mecevlele:~~24~~
Fmeefuees ceveg<e kees eeefnes efke mebkeuhe mes GlheVe nesvesJeeueer mechetCe&
keeceveeDeeW kees Jeemevee Deewj Deemeefe meefnle meJe&Lee leeiekej, ceve kes eje
FefveeW kes mecegoee kees meye Deesj mes Deer ekeej JeMe ceW kejkes,
Mevew: Mevewhejcesod yegee Oe=efleie=nerleee~~10~~
DeelcemebmLeb ceve: ke=lJee ve efkeefeoefhe efevleesled~~25~~
ece-ece mes DeYeeme kejlee ngDee Ghejecelee kees eehle nes peee~ efee
kee efvejesOe Deewj eceMe: efJeuee nes peee~ leovevlej Jen Oewe&ege yegef eje
ceve kees hejceelcee ceW efmLele kejkes Deve keg Yeer efevleve ve kejs~ efvejvlej
ueiekej heeves kee efJeOeeve nw~ efkevleg DeejcYe ceW ceve ueielee veneR, Fmeer hej
eesiesMJej kenles nQ
elees elees efveejefle ceveeeueceefmLejced~~10~~
lelemlelees efveecewleoelcevesJe JeMeb veesled~~26~~
en efmLej ve jnvesJeeuee ebeue ceve efpeme-efpeme keejCe mes meebmeeefjke
heoeLeeX ceW efJeejlee nw, Gme-Gme mes jeskekej yeejcyeej Devlejelcee ceW ner efve
kejs~ eee: ueesie kenles nQ efke ceve peneB Yeer peelee nw peeves oes, eke=efle ceW ner lees
154
peeesiee Deewj eke=efle Yeer Gme yee kes ner Devleie&le nw, eke=efle ceW efJeejCe kejvee
yee kes yeenj veneR nw; efkevleg eerke=<Ce kes Devegmeej en ieuele nw~ ieerlee ceW Fve
ceeveleeDeeW kee efkebefeled Yeer mLeeve veneR nw~ eerke=<Ce kee keLeve nw efke ceve peneBpeneB peee, efpeve ceeOeceeW mes peee, GvneR ceeOeceeW mes jeskekej hejceelcee ceW ner
ueieeJeW~ ceve kee efvejesOe mecYeJe nw~ Fme efvejesOe kee heefjCeece keee nesiee?
eMeevlecevemeb esveb eesefieveb megKecegececed~~10~~
Ghewefle Meevlejpemeb yeeYetlecekeuce<eced~~27~~
efpemekee ceve hetCe&hesCe Meevle nw, pees heehe mes jefnle nw, efpemekee jpeesiegCe
Meevle nes ieee nw, Ssmes yee mes SkeerYetle eesieer kees meJeexece Deevevo eehle neslee
nw, efpememes Gece keg Yeer veneR nw~ Fmeer hej hegve: yeue osles nQ
egeVesJeb meoelceeveb eesieer efJeielekeuce<e:~~10~~
megKesve yeemebmheMe&celevleb megKeceMvegles~~28~~
heehejefnle eesieer Fme ekeej Deelcee kees efvejvlej Gme hejceelcee ceW ueieelee
ngDee megKehetJe&ke hejyee hejceelcee keer eeefhle kes Devevle Deevevo keer DevegYetefle
kejlee nw~ Jen yeemebmheMe& DeLee&led yee kes mheMe& Deewj eJesMe kes meeLe Devevle
Deevevo kee DevegYeJe kejlee nw~ Dele: Yepeve DeefveJeee& nw~ Fmeer hej Deeies
kenles nQ
meJe&YetlemLeceelceeveb meJe&Yetleeefve eelceefve~~10~~
F&#eles eesieegeelcee meJe&$e meceoMe&ve:~~29~~
eesie kes heefjCeece mes ege DeelceeJeeuee, meyeceW meceYeeJe mes osKevesJeeuee
eesieer Deelcee kees mechetCe& eeefCeeeW ceW Jeehle osKelee nw Deewj mechetCe& YetleeW kees
Deelcee ceW ner eJeeefnle osKelee nw~ Fme ekeej osKeves mes ueeYe keee nw?
ees ceeb heMeefle meJe&$e meJe e ceefe heMeefle~~10~~
lemeenb ve eCeMeeefce me e ces ve eCeMeefle~~30~~
pees heg<e mechetCe& YetleeW ceW cegPe hejceelcee kees osKelee nw, Jeehle osKelee nw
Deewj mechetCe& YetleeW kees cegPe hejceelcee kes ner Devleie&le osKelee nw, Gmekes efuees ceQ
<ece DeOeee
155
DeMe veneR neslee ntB Deewj Jen cesjs efuees DeMe veneR neslee~ en esjke kee
Deeceves-meeceves efceueve nw, meKeYeeJe nw, meeceerhe cegefe nw~
meJe&YetleefmLeleb ees ceeb YepeleskelJeceeefmLele:~~10~~
meJe&Lee Jele&ceeveesefhe me eesieer ceefe Jele&les~~31~~
pees heg<e Deveskelee mes hejs Gheeg&e SkelJe YeeJe mes cegPe hejceelcee kees
Yepelee nw, Jen eesieer meye ekeej kes keeeeX ceW yejlelee ngDee Yeer cesjs ceW ner yejlelee
nw; keeeWefke cegPes es[kej Gmekes efuees keesF& yeee Yeer lees veneR~ Gmekee lees meye
efce ieee, Fmeefuees Jen Deye G"lee, yew"lee pees keg Yeer kejlee nw, cesjs mebkeuhe
mes kejlee nw~
Deelceewhecesve meJe&$e meceb heMeefle eespeg&ve~~10~~
megKeb Jee eefo Jee og:Keb me eesieer hejcees cele:~~32~~
ns Depeg&ve! pees eesieer Deheves ner meceeve mechetCe& YetleeW ceW mece osKelee nw,
Deheves-pewmee osKelee nw, megKe Deewj og:Ke Yeer meyeceW meceeve osKelee nw, Jen eesieer
(efpemekee YesoYeeJe meceehle nes ieee nw) hejcees ceevee ieee nw~ eMve hetje ngDee~
Fme hej Depeg&ve ves eMve efkeee
Depeg&ve GJeee
eeseb eesiemlJeee eese: meecesve ceOegmetove~~10~~
Slemeenb ve heMeeefce eeuelJeeeflmLeefleb efmLejeced~~33~~
ns ceOegmetove! en eesie pees Deehe henues yelee Deees nQ, efpememes mecelJe
YeeJeef efceueleer nw, ceve kes eeue nesves mes yengle mecee leke FmeceW "njvesJeeueer
efmLeefle ceW ceQ Deheves kees veneR osKelee~
eeueb efn ceve: ke=<Ce eceeefLe yeueJeodd{ced~~10~~
lemeenb efveenb ceves JeeeesefjJe megog<kejced~~34~~
ns eerke=<Ce! en ceve ye[e ebeue nw, eceLeve mJeYeeJeJeeuee nw (eceLeve
DeLee&led otmejs kees ceLe [euevesJeeuee), n"er leLee yeueJeeved nw, Fmeefuees Fmes JeMe ceW
kejvee ceQ Jeeeg keer YeeBefle Deefleog<kej ceevelee ntB~ letHeeveer nJee Deewj Fmekees jeskevee
yejeyej nw~ Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
156
eerYeieJeevegJeee
DemebMeeb ceneyeenes cevees ogefve&enb eueced~~10~~
DeYeemesve leg keewvlese JewjeiesCe e ie=eles~~35~~
ceneved keee& kejves kes efuees eelveMeerue DeLee&led ceneyeeng Depeg&ve! efve:mevosn
ceve ebeue nw, ye[er keef"veeF& mes JeMe ceW nesvesJeeuee nw; hejvleg keewvlese! en
DeYeeme Deewj Jewjeie kes eje JeMe ceW neslee nw~ peneB efee kees ueieevee nw, JeneB
efmLej kejves kes efuees yeej-yeej eelve kee veece DeYeeme nw leLee osKeer-megveer
efJe<ee-JemlegDeeW ceW (mebmeej ee mJeiee&efo YeesieeW ceW) jeie DeLee&led ueieeJe kee leeie
Jewjeie nw~ eerke=<Ce kenles nQ efke ceve kees JeMe ceW kejvee keef"ve nw, efkevleg
DeYeeme Deewj Jewjeie kes eje en JeMe ceW nes peelee nw~
Demebeleelcevee eesiees og<eehe Fefle ces ceefle:~~10~~
JeMeelcevee leg elelee MekeeesJeehlegcegheeele:~~36~~
Depeg&ve! ceve kees JeMe ceW ve kejvesJeeues heg<e kes efuees eesie eehle nesvee
keef"ve nw; efkevleg mJeJeMe ceveJeeues eelveMeerue heg<e kes efuees eesie menpe nw, Ssmee
cesje Dehevee cele nw~ efpelevee keef"ve let ceeve yew"e nw, Glevee keef"ve veneR nw~ Dele:
Fmes keef"ve ceevekej es[ cele oes~ eelvehetJe&ke ueiekej eesie kees eehle kej;
keeeWefke ceve JeMe ceW kejves hej ner eesie mecYeJe nw~ Fme hej Depeg&ve ves eMve efkeee
Depeg&ve GJeee
Deeefle: eeesheslees eesieeeefueleceeveme:~~10~~
Deeehe eesiemebefmeefb keeb ieefleb ke==<Ce ieefle~~37~~
ns eerke=<Ce! eesie kejles-kejles eefo efkemeer kee ceve eueeeceeve nes peee,
eeefhe DeYeer eesie ceW Gmekeer ee nw ner, lees Ssmee heg<e YeieJeeflmeef kees eehle
ve neskej efkeme ieefle kees heelee nw?
keefeVeesYeeefJeYeefMVeeYeefceJe veMeefle~~10~~
Deeeflees ceneyeenes efJecet{es yeeCe: heefLe~~38~~
ceneyeeng eerke=<Ce! YeieJeleeefhle kes ceeie& mes efJeeefuele ngDee Jen ceesefnle
heg<e efVe-efYeVe yeeoue keer YeeBefle oesveeW Deesj mes ve-Ye lees veneR nes peelee?
<ece DeOeee
157
eser-meer yeoueer DeekeeMe ceW ees, lees Jen ve yejme heeleer nw ve ueewkej cesIeeW mes
ner efceue heeleer nw; yeefuke nJee kes PeeWkeeW mes osKeles-osKeles veeee nes peeleer nw~
Fmeer ekeej efMeefLeue eelveJeeuee, keg keeue leke meeOeve kejkes mLeefiele kejvesJeeuee
ve lees veneR nes peelee? Jen ve DeeheceW eJesMe kej mekee Deewj ve Yeesie ner Yeesie
heeee~ Gmekeer keewve-meer ieefle nesleer nw?
Slevces mebMeeb ke=<Ce segcen&meMes<ele:~~10~~
lJeove: mebMeemeeme see ve egheheeles~~39~~
ns eerke=<Ce! cesjs Fme mebMee kees mechetCe&lee mes efceeves kes efuees Deehe ner
me#ece nQ~ Deehekes Deefleefje otmeje keesF& Fme mebMee kees efceevesJeeuee efceuevee
mecYeJe veneR nw~ Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
eerYeieJeevegJeee
heeLe& vewJesn veeceg$e efJeveeMemleme efJeeles~~10~~
ve efn keueeCeke=lkeefeie&efleb leele ieefle~~40~~
heeefLe&Je Mejerj kees ner jLe yeveekej ue#e keer Deesj Deemej Depeg&ve! Gme
heg<e kee ve lees Fme ueeske ceW Deewj ve hejueeske ceW ner veeMe neslee nw; keeeWefke ns
leele! Gme hejcekeueeCekeejer efveele kece& kees kejvesJeeuee ogie&efle kees eehle veneR
neslee~ Gmekee neslee keee nw?
eehe hegCeke=leeb ueeskeevegef<elJee Meeeleer: mecee:~~10~~
Megeerveeb eerceleeb iesns eesieYeesefYepeeeles~~41~~
ceve eueeeceeve nesves mes eesieYe ngDee Jen hegg<e hegCeJeeveeW kes ueeskeeW ceW
JeemeveeDeeW kees Yeesiekej (efpeve JeemeveeDeeW kees ueskej Jen eesieYe ngDee Lee,
YeieJeeve Gmes Lees[s ceW meye efoKee-megvee osles nQ, GvnW Yeesiekej) Jen Megeerveeb
eerceleeced Meg DeeejCeJeeues eerceeved heg<eeW kes Iej ceW pevce ueslee nw~ (pees
Meg DeeejCeJeeues nQ, Jener eerceeved nQ~)
DeLeJee eesefieveecesJe kegues YeJeefle Oeerceleeced~~10~~
Sleef ogue&Yelejb ueeskes pevce eoerMeced~~42~~
158
DeLeJee JeneB pevce ve efceueves hej Yeer efmLejyegef eesefieeeW kes kegue ceW Jen
eJesMe hee peelee nw~ eerceeveeW kes Iej ceW heefJe$e mebmkeej yeeheve mes ner efceueves ueieles
nQ; efkevleg JeneB pevce ve nes heeves hej Jen eesefieeeW kes kegue ceW (Iej ceW veneR)
efMe<e-hejcheje ceW eJesMe hee peelee nw~ keyeerj, leguemeer, jwoeme, yeeuceerefke Fleeefo
kees Meg DeeejCe Deewj eerceeveeW kee Iej veneR, eesefieeeW kes kegue ceW eJesMe efceuee~
meoddieg kes kegue ceW mebmkeejeW kee heefjJele&ve Yeer Ske pevce nw Deewj Ssmee pevce
mebmeej ceW efve:mevosn Deefleogue&Ye nw~ eesefieeeW kes eneB pevce kee DeLe& Gvekes Mejerj
mes heg$ehe ceW GlheVe nesvee veneR nw~ ie=nleeie mes hetJe& hewoe nesvesJeeues ue[kes
ceesnJeMe ceneheg<e kees Yeer Yeues ner efhelee ceeveles jns; efkevleg ceneheg<e kes efuees
IejJeeueeW kes veece hej keesF& veneR neslee~ pees efMe<e Gvekeer ceee&oeDeeW kee Devegeve
kejles nQ, Gvekee cenJe ue[keeW mes keF& iegvee DeefOeke ceeveles nQ~ Jener Gvekes mees
heg$e nQ~
pees eesie kes mebmkeejeW mes ege veneR nQ, GvnW ceneheg<e veneR Deheveeles~
hetpe cenejepe peer eefo meeOeg yeveeles lees npeejeW efJeje Gvekes efMe<e nesles~ efkevleg
GvneWves efkemeer kees efkejeee-Yee[e oskej, efkemeer kes Iej metevee Yespekej, he$e
Yespekej, mecePee-yegPeekej meyekees Gvekes Iej ueewe efoee~ yengle ueesie n" kejves
ueies lees GvnW DeheMekegve nes~ Yeerlej mes cevee nes efke FmeceW meeOeg yeveves kee Ske Yeer
ue#eCe veneR nw~ Fmes jKeves ceW YeueeF& veneR nw, en heej veneR nesiee~ efvejeMe neskej
oes-Ske ves hene[ mes efiejkej Deheveer peeve Yeer os oer; efkevleg cenejepe peer ves GvnW
Deheves eneB veneR jKee~ yeeo ceW helee eueves hej yeesues peevele jnsGB efke ye[e
efJekeue nw uesefkeve F& meeseles efke meentB kes ceefj peeF& lees jKeer uesles~ Ske "es heeflelew
jnle, DeGj kee nesle~ cecelJe GveceW Yeer efJeke Lee, efHej Yeer veneR jKee~ :meele kees, efpevekes efuees DeeosMe ngDee efke Deepe Ske eesieYe Dee jne nw,
pevce-pevce mes Yekee ngDee euee Dee jne nw, Fme veece Deewj Fme he kee keesF&
DeevesJeeuee nw, Gmes jKees, yeeefJeee kee GheosMe kejes, Gmes Deeies ye{eDees~
kesJeue GvneR kees jKee~
le$e leb yegefmebeesieb ueYeles heewJe&osefnkeced~~10~~
eleles e lelees Yete: mebefmeew kegvevove~~43~~
<ece DeOeee
159
JeneB Jen hetJe&Mejerj ceW meeOeve efkees ngS yegef kes mebeesie kees DeLee&led
hetJe&pevce kes meeOeve-mebmkeejeW kees Deveeeeme ner eehle nes peelee nw Deewj ns kegvevove!
Gmekes eYeeJe mes Jen efHej mebefmeew YeieJeleeefhleheer hejceefmeef kes efveefcee
eelve kejves ueielee nw~
hetJee&Yeemesve lesvewJe efeles eJeMeesefhe me:~~10~~
efpe%eemegjefhe eesieme MeyoyeeeefleJele&les~~44~~
eerceeveeW kes Iej efJe<eeeW kes JeMe ceW jnves hej Yeer Jen hetJe&pevce kes DeYeeme
mes YeieJelheLe keer Deesj Deekeef<e&le nes peelee nw Deewj eesie ceW efMeefLeue eelveJeeuee
Jen efpe%eemeg Yeer JeeCeer kes efJe<ee kees heej kejkes efveJee&Ce heo kees hee peelee nw~
Gmekeer eeefhle kee ener lejerkee nw~ keesF& Ske pevce ceW heelee Yeer veneR~
eelveeeleceevemleg eesieer mebMegefkeefuye<e:~~10~~
Deveskepevcemebefmemlelees eeefle hejeb ieefleced~~45~~
Deveske pevceeW mes eelve kejvesJeeuee eesieer hejceefmeef kees eehle nes peelee
nw~ eelvehetJe&ke DeYeeme kejvesJeeuee eesieer meYeer heeheeW mes Deer ekeej Meg
neskej hejceieefle kees eehle nes peelee nw~ eeefhle kee ener ece nw~ henues efMeefLeue
eelve mes Jen eesie DeejcYe kejlee nw, ceve eueeeceeve nesves hej pevce ueslee nw,
meoddieg kes kegue ceW eJesMe heelee nw Deewj eleske pevce ceW DeYeeme kejles ngS JeneR
hengBe peelee nw, efpemekee veece hejceieefle hejceOeece nw~ eerke=<Ce ves kene efke
mJeuheceheme Oece&me (2/40) Fme Oece& kee mJeuhe DeYeeme Yeer ceneve
pevce-ce=leg kes Yee mes Gej kejvesJeeuee neslee nw~ Oece& yeouelee veneR nw~ Fme
eesie ceW yeerpe kee veeMe veneR neslee~ Deehe oes keoce eue Yej oW, Gme meeOeve kee
keYeer veeMe veneR neslee~ nj heefjefmLeefle ceW jnles ngS heg<e Ssmee kej mekelee nw~
keejCe efke Lees[e meeOeve lees heefjefmLeefleeeW mes efIejvesJeeuee Jeefe ner kej heelee nw;
keeeWefke Gmekes heeme mecee veneR nw~ Deehe keeues neW, ieesjs neW DeLeJee keneR kes neW,
ieerlee meyekes efuees nw~ Deehekes efuees Yeer nw, yeMelex Deehe ceveg<e neW~ Glke
eelveJeeuee eens pees nes, efkevleg efMeefLeue eelveJeeuee ie=nmLe ner neslee nw~ ieerlee
ie=nmLe-efJeje, efMeef#ele-DeefMeef#ele, meJe&meeOeejCe ceveg<e cee$e kes efuees nw~
160
efkemeer meeOeg veeceke efJeefe$e eeCeer kes efuees ner nes, Ssmee veneR~ Devle ceW eesiesMJej
eerke=<Ce efveCe&e osles nQ
leheefmJeYeesefOekees eesieer %eeefveYeesefhe celeesefOeke:~~46~~
keefce&YeeeefOekees eesieer lemceeeesieer YeJeepeg&ve~~46~~
leheefmJeeeW mes eesieer es nw, %eeefveeeW mes Yeer es ceevee ieee nw, keefce&eeW mes
Yeer eesieer es nw; Fmeefuees Depeg&ve! let eesieer yeve~
lehemJeer lehemJeer cevemeefnle FefveeW kees Gme eesie ceW {eueves kes efuees
leheelee nw, DeYeer eesie GmeceW {uee veneR~
keceea keceea Fme efveele kece& kees peevekej GmeceW eJe=e neslee nw~ ve lees
Jen Deheveer Meefe mecePekej ner eJe=e nw Deewj ve Jen mecehe&Ce kejkes ner eJe=e nw,
kejlee Yej nw~
%eeveer %eeveceeieea Gmeer efveele kece& e%e keer eefeee-efJeMes<e kees Yeueer
ekeej mecePeles ngS Deheveer Meefe kees meeceves jKekej GmeceW eJe=e neslee nw~ Gmekes
ueeYe-neefve keer efpeccesoejer Gmeer hej nw~ Gme hej ef jKekej euelee nw~
eesieer efve<keece kece&eesieer F hej efveYe&j neskej hetjs mecehe&Ce kes meeLe
Gmeer efveele kece& eesie-meeOevee ceW eJe=e neslee nw, efpemekes eesie#esce keer efpeccesoejer
YeieJeeve DeLee&led eesiesMJej Jenve kejles nQ~ heleve keer heefjefmLeefleeeB nesles ngS Yeer
Gmekes efuees heleve kee Yee veneR nw; keeeWefke efpeme hejceleJe kees eenlee nw, Jener
Gmes meBYeeueves keer efpeccesoejer Yeer ues ueslee nw~
lehemJeer DeYeer eesie kees {eueves ceW eelveMeerue nw~ keceea kesJeue kece&
peevekej kejlee Yej nw~ es efiej Yeer mekeles nQ; keeeWefke Fve oesveeW ceW ve mecehe&Ce nw
Deewj ve Deheveer neefve-ueeYe osKeves keer #ecelee; efkevleg %eeveer eesie keer heefjefmLeefleeeW
kees peevelee nw, Deheveer Meefe mecePelee nw, Gmekeer efpeccesoejer Gmeer hej nw Deewj
efve<keece kece&eesieer lees F kes Thej Deheves kees HeWke egkee nw, Jen F meBYeeuesiee~
hejcekeueeCe kes heLe hej es oesveeW "erke eueles nQ; efkevleg efpemekee Yeej Jen F
meBYeeuelee nw, Jen Fve meyemes es nw; keeeWefke eYeg ves Gmes enCe kej efueee nw~
Gmekee neefve-ueeYe Jen eYeg osKelee nw~ Fmeefuees eesieer es nw~ Dele: Depeg&ve! let
eesieer yeve~ mecehe&Ce kes meeLe eesie kee DeeejCe kej~
<ece DeOeee
161
eesieer es nw; efkevleg Gvemes Yeer Jen eesieer meJe&es nw, pees Devlejelcee mes
ueielee nw~ Fmeer hej kenles nQ
eesefieveeceefhe meJex<eeb celesveevlejelcevee~~10~~
eeJeevYepeles ees ceeb me ces egelecees cele:~~47~~
mechetCe& efve<keece kece&eesefieeeW ceW Yeer pees eeefJeYeesj neskej Devlejelcee
mes, Devleefe&vleve mes cegPes efvejvlej Yepelee nw, Jen eesieer cegPes hejcees ceeve nw~
Yepeve efoKeeJes ee eoMe&ve keer Jemleg veneR nw~ Fmemes meceepe Yeues ner Devegketue nes
efkevleg eYeg eefleketue nes peeles nQ~ Yepeve Delevle ieesheveere nw Deewj Jen Devle:kejCe
mes neslee nw~ Gmekee Gleej-e{eJe Devle:kejCe kes Thej nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke Heue kes
Deeee mes jefnle neskej pees keee&ced kece& DeLee&led kejves eesie eefeee-efJeMes<e
kee DeeejCe kejlee nw, Jener mebveemeer nw Deewj Gmeer kece& kees kejvesJeeuee ner eesieer
nw~ kesJeue efeeeDeeW DeLeJee Deefive kees leeievesJeeuee eesieer DeLeJee mebveemeer veneR
neslee~ mebkeuheeW kee leeie efkees efyevee keesF& Yeer heg<e mebveemeer DeLeJee eesieer veneR
neslee~ nce mebkeuhe veneR kejles Ssmee ken osves cee$e mes mebkeuhe efheC[ veneR
es[les~ eesie ceW Dee{ nesves keer FeJeeues heg<e kees eeefnes efke keee&ced kece&
kejs~ kece& kejles-kejles eesiee{ nes peeves hej ner meJe&mebkeuheeW kee DeYeeJe neslee
nw, Fmemes hetJe& veneR~ meJe&mebkeuheeW kee DeYeeJe ner mebveeme nw~
eesiesMJej ves hegve: yeleeee efke Deelcee DeOeesieefle ceW peelee nw Deewj Gmekee
Gej Yeer neslee nw~ efpeme hegg<e eje cevemeefnle FefveeB peerle ueer ieeer nQ, Gmekee
Deelcee Gmekes efuees efce$e yevekej efce$elee ceW yejlelee nw leLee hejcekeueeCe kejvesJeeuee
neslee nw~ efpemekes eje es veneR peerleer ieeeR, Gmekes efuees Gmeer kee Deelcee Me$eg
yevekej Me$eglee ceW yejlelee nw, eeleveeDeeW kee keejCe yevelee nw~ Dele: ceveg<e kees
eeefnes efke Deheves Deelcee kees DeOeesieefle ceW ve hengBeeJes, Deheves eje Deheveer Deelcee
kee Gej kejs~
GvneWves eeefhleJeeues eesieer keer jnveer yeleeeer~ e%emLeueer, yew"ves kee Deemeve
leLee yew"ves kes lejerkes hej GvneWves kene efke mLeeve Skeevle Deewj mJe nes~ Jee,
162
ce=ieece& DeLeJee kegMe keer eeF& ceW mes keesF& Ske Deemeve nes~ kece& kes Deveghe
ese, egeenej-efJenej, meesves-peeieves kes mebece hej GvneWves yeue efoee~ eesieer kes
efve efee keer Ghecee GvneWves Jeeegjefnle mLeeve ceW oerheke keer Dekeefchele ueew mes
oer~ Deewj Fme ekeej Gme efve efee kee Yeer peye efJeuee nes peelee nw, Gme mecee
Jen eesie keer hejekeee Devevle Deevevo kees eehle neslee nw~ mebmeej kes mebeesieefJeeesie mes jefnle Devevle megKe kee veece eesie nw~ eesie kee DeLe& nw Gmemes efceueve~
pees eesieer FmeceW eJesMe hee peelee nw, Jen mechetCe& YetleeW ceW meceefJeeuee nes peelee
nw~ pewmes Deheveer Deelcee Jewmes ner meyekeer Deelcee kees osKelee nw~ Jen hejce hejekeee
keer Meeefvle kees eehle neslee nw~ Dele: eesie DeeJeMeke nw~ ceve peneB-peneB peee,
JeneB-JeneB mes Iemeerkej yeejcyeej Fmekee efvejesOe kejvee eeefnes~ eerke=<Ce ves
mJeerkeej efkeee efke ceve ye[er keef"veeF& mes JeMe ceW nesvesJeeuee nw, uesefkeve neslee nw~
en DeYeeme Deewj Jewjeie eje JeMe ceW nes peelee nw~ efMeefLeue eelveJeeuee Jeefe
Yeer Deveske pevce kes DeYeeme mes JeneR hengBe peelee nw, efpemekee veece hejceieefle
DeLeJee hejceOeece nw~ leheefmJeeeW, %eeveceee|ieeeW leLee kesJeue kee|ceeeW mes Yeer eesieer
es<" nw, Fmeefuees Depeg&ve! let eesieer yeve~ mecehe&Ce kes meeLe Devlece&ve mes eesie kee
DeeejCe kej~ emlegle DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves ecegKe he mes eesie keer
eeefhle kes efuees DeYeeme hej yeue efoee nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos DeYeemeeesiees veece <e<"esOeee:~~6~~
Fme ekeej eerceoddYeieJeoddieerleeheer Gheefve<eod SJeb yeeefJeee leLee
eesieMeeeefJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW DeYeeme eesie veeceke
"eB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es DeYeemeeesiees veece
<eesOeee:~~6~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW DeYeemeeesie veeceke "eB DeOeee
hetCe& neslee nw~
mehlece DeOeee
163
~~ eer hejceelceves vece:~~
~~ DeLe mehleceesOeee: ~~
iele DeOeeeeW ceW ieerlee kes cegKe-cegKe eee: meYeer eMve hetCe& nes iees nQ~
efve<keece kece&eesie, %eeveeesie, kece& leLee e%e kee mJehe Deewj Gmekeer efJeefOe, eesie
kee JeemleefJeke mJehe Deewj Gmekee heefjCeece leLee DeJeleej, JeCe&mebkej, meveeleve,
DeelceefmLele ceneheg<e kes efuees Yeer ueeskeefnleeLe& kece& kejves hej yeue, eg
Fleeefo hej efJeMeo eee& keer ieeer~ Deieues DeOeeeeW ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves FvneR
mes mevoefYe&le Deveske hetjke eMveeW kees efueee nw, efpevekee meceeOeeve leLee Devegeve
DeejeOevee ceW meneeke efme nesiee~
"W DeOeee kes Deefvlece Mueeske ceW eesiesMJej ves en kenkej eMve kee
mJeeb yeerpeejesheCe kej efoee efke pees eesieer ceoddielesveevlejelcevee cegPeceW Deer
ekeej efmLele Devle:kejCeJeeuee nw, Gmes ceQ DeefleMee es eesieer ceevelee ntB~ hejceelcee
ceW Deer ekeej efmLeefle keee nw? yengle mes eesieer hejceelcee kees eehle lees nesles nQ
efHej Yeer keneR keesF& keceer GvnW Kekeleer nw~ uesMecee$e Yeer kemej ve jn peee, Ssmeer
DeJemLee keye Deeesieer? mechetCe&lee mes hejceelcee keer peevekeejer keye Deeesieer? keye
nesleer nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
eerYeieJeevegJeee
ceeemeecevee: heeLe& eesieb egevceoeee:~~1~~
DemebMeeb meceeb ceeb eLee %eemeefme le=Ceg~~1~~
heeLe&! let cegPeceW Deemee ngS ceveJeeuee, yeenjer veneR Deefheleg ceoeee:
cesjs hejeeCe neskej eesie ceW ueiee ngDee (es[kej veneR) cegPekees efpeme ekeej
mebMeejefnle peevesiee, Gmekees megve~ efpemes peeveves kes heMeeled uesMecee$e Yeer mebMee ve
jn peee, efJeYetefleeeW keer Gme mecee peevekeejer hej hegve: yeue osles nQ
164
%eeveb lesnb meefJe%eeveefceob Je#eeceMes<ele:~~1~~

ep%eelJee vesn Yeteesvep%eeleJeceJeefMe<eles~~2~~
ceQ lesjs efuees Fme efJe%eevemeefnle %eeve kees mechetCe&lee mes kentBiee~ hetefle&keeue ceW
e%e efpemekeer me=ef kejlee nw, Gme Dece=le-leJe keer eeefhle kes meeLe efceuevesJeeueer
peevekeejer kee veece %eeve nw~ hejceleJe hejceelcee keer ele#e peevekeejer kee veece
%eeve nw~ ceneheg<e kees Ske meeLe meJe&$e keee& kejves keer pees #ecelee efceueleer nw,
Jen efJe%eeve nw~ kewmes Jen eYeg Ske meeLe meyekes oe ceW keee& kejlee nw? efkeme
ekeej Jen G"elee, yew"elee Deewj eke=efle kes v mes efvekeeuekej mJehe leke keer
otjer lee keje ueslee nw? Gmekeer Fme keee&-eCeeueer kee veece efJe%eeve nw~ Fme
efJe%eevemeefnle %eeve kees mechetCe&lee mes kentBiee, efpemes peevekej (megvekej veneR)
mebmeej ceW Deewj keg Yeer peeveves eesie veneR jn peeesiee~ peevevesJeeueeW keer mebKee
yengle kece nw
ceveg<eeCeeb menes<eg keefeeleefle efmees~~1~~
eleleeceefhe efmeeveeb keefevceeb Jesefe leJele:~~3~~
npeejeW ceveg<eeW ceW keesF& ner ceveg<e cesjer eeefhle kes efuees elve kejlee nw Deewj
Gve elve kejvesJeeues eesefieeeW ceW Yeer keesF& efJejuee ner heg<e cegPes leJe (mee#eelkeej)
kes meeLe peevelee nw~ Deye mecee leJe nw keneB? Ske mLeeve hej efheC[he ceW nw
DeLeJee meJe&$e Jeehle nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
Yetefcejeheesveuees Jeeeg: Keb cevees yegefjsJe e~~1~~
Denej Fleereb ces efYeVee eke=eflejOee~~4~~
Depeg&ve! Yetefce, peue, Deefive, Jeeeg Deewj DeekeeMe leLee ceve, yegef Deewj
Denbkeej Ssmes en Dee" ekeej kes YesoeWJeeueer cesjer eke=efle nw~ en DeOee cetue
eke=efle nw~
DehejseefcelemlJeveeb eke=efleb efJeef ces hejeced~~1~~
peerJeYetleeb ceneyeenes eesob Oeee&les peieled~~5~~
mehlece DeOeee
165
Feced DeLee&led en Dee" ekeejeWJeeueer lees cesjer Deheje eke=efle nw DeLee&led

pe[ eke=efle nw~ ceneyeeng Depeg&ve! Fmemes otmejer kees peerJehe heje DeLee&led esleve
eke=efle peeve, efpememes mechetCe& peieled OeejCe efkeee ngDee nw~ Jen nw peerJeelcee~
peerJeelcee Yeer eke=efle kes mecyevOe ceW jnves kes keejCe eke=efle ner nw~
Sleeesveerefve Yetleeefve meJee&CeerlegheOeeje~~1~~
Denb ke=lmveme peiele: eYeJe: eueemleLee~~6~~
Depeg&ve! Ssmee mecePe efke mechetCe& Yetle Sleeesveerefve Fve ceneeke=efleeeW
mes, heje Deewj Deheje eke=efleeeW mes ner GlheVe nesvesJeeues nQ~ ener oesveeW Skecee$e
eesefve nQ~ ceQ mechetCe& peieled keer Glheefe leLee euee he ntB DeLee&led cetue keejCe ntB~
peieled keer Glheefe cegPemes nw Deewj (euee) efJeuee Yeer cegPeceW nw~ peye leke eke=efle
efJeeceeve nw, leye leke ceQ ner Gmekeer Glheefe ntB Deewj peye keesF& ceneheg<e eke=efle
kee heej hee ueslee nw, leye ceQ ner ceneeuee Yeer ntB, pees DevegYeJe ceW Deelee nw~
me=ef keer Glheefe Deewj euee kes eMve kees ceeveJe meceepe ves keewletnue mes
osKee nw~ efJeMJe kes Deveske MeeeeW ceW Fmes efkemeer-ve-efkemeer lejn mecePeeves kee
eeeme euee Dee jne nw~ keesF& kenlee nw efke euee ceW mebmeej [tye peelee nw, lees
efkemeer kes Devegmeej mete& Flevee veeres Dee peelee nw efke he=LJeer peue peeleer nw~ keesF&
Fmeer kees keeecele kenlee nw efke Fmeer efove meyekee Hewmeuee megveeee peelee nw, lees
keesF& efvele euee, vewefceefeke euee keer ieCevee ceW Jemle nw~ efkevleg eesiesMJej
eerke=<Ce kes Devegmeej eke=efle Deveeefo nw~ heefjJele&ve nesles jns nQ, efkevleg en ve
keYeer veneR ngF&~
Yeejleere Oece&evLeeW kes Devegmeej ceveg ves euee osKee Lee~ Fmekes meeLe
ieejn $e+ef<eeeW ves celme keer meeRie ceW veeJe yeeBOekej efnceeuee kes Ske Gegbie
efMeKej keer MejCe ueer Leer~ ueerueekeej eerke=<Ce kes GheosMeeW SJeb peerJeve mes mecyeefvOele
Gvekes mecekeeueerve Meee YeeieJele ceW ce=keC[g cegefve kes heg$e ceeke&C[se peer eje
euee kee DeeBKeeW osKee neue emlegle nw~ Jes efnceeuee kes Gej ceW heg<heYee veoer kes
efkeveejs jnles Les~
166
YeeieJele kes eoMe mkevOe kes Dee"JeW Deewj veewJeW DeOeee kes Devegmeej
Meewvekeeefo $e+ef<eeeW ves metle peer mes hete efke ceeke&C[se peer ves ceneeuee ceW Je kes
hees hej YeieJeeve yeeuecegkegvo kes oMe&ve efkees Les; efkevleg Jes lees nceejs ner JebMe kes
Les, ncemes keg ner mecee hetJe& ngS Les~ Gvekes pevce kes yeeo ve keesF& euee ngDee
Deewj ve me=ef ner [tyeer~ meye keg eLeeJeled nw, leye GvneWves kewmee euee osKee?
metle peer ves yeleeee efke ceeke&C[se peer keer eeLe&vee mes emeVe neskej vejveejeeCe ves GvnW oMe&ve efoee~ ceeke&C[se peer ves kene efke ceQ Deehekeer Jen ceeee
osKevee eenlee ntB, efpememes esefjle neskej en Deelcee Devevle eesefveeeW ceW YeceCe
kejlee nw~ YeieJeeve ves mJeerkeej efkeee~ Ske efove peye cegefve Deheves Deeece ceW
YeieJeeve kes efevleve ceW levcee nes jns Les, leye GvnW efoKeeeer he[e efke eejeW Deesj
mes meceg Gce[kej Gvekes Thej Dee jne nw~ GmeceW ceiej ueeBies ueiee jns Les~
Gvekeer ehes ceW $e+ef<e ceeke&C[se Yeer Dee jns Les~ Jes FOej-GOej yeeves kes efuees
Yeeie jns Les~ DeekeeMe, mete&, he=LJeer, evcee, mJeie&, peeseflece&C[ue meYeer Gme
meceg ceW [tye iees~ Fleves ceW ceeke&C[se peer kees yejieo kee hes[ Deewj Gmekes hees
hej Ske efMeMeg efoKeeeer efoee~ MJeeme kes meeLe ceeke&C[se peer Yeer Gme efMeMeg kes
Goj ceW eues iees Deewj Dehevee Deeece, mete&ceC[uemeefnle me=ef kees peerefJele heeee
Deewj hegve: MJeeme kes meeLe Gme efMeMeg kes Goj mes Jes yeenj Dee iees~ ves$e Kegueves hej
ceeke&C[se peer ves Deheves kees Gmeer Deeece ceW Deheves ner Deemeve hej heeee~
mhe nw efke kejes[eW Je<e& kes Yepeve kes heMeeled Gve cegefve ves F&MJejere Me
kees Deheves oe ceW osKee, DevegYeJe ceW osKee~ yeenj meye keg peeW-kee-leeW Lee~
Dele: euee eesieer kes oe ceW F&MJej mes efceuevesJeeueer DevegYetefle nw~ Yepeve kes
hetefle&keeue ceW eesieer kes oe ceW mebmeej kee eJeen efcekej DeJee hejceelcee ner
Mes<e yeelee nw, ener euee nw~ yeenj euee veneR neslee~ ceneeuee Mejerj jnles ner
Dewle keer DeefveJe&eveere efmLeefle nw~ en efeeelceke nw~ kesJeue yegef mes efveCe&e
uesvesJeeues Yece kee ner me=peve kejles nQ, eens nce neW ee Deehe~
Fmeer hej Deeies osKeW
mehlece DeOeee
167
cee: hejlejb veeveeflkeefeoefmle Oeveee~~1~~

ceefe meJe&efceob eesleb met$es ceefCeieCee FJe~~7~~
Oevebpee! cesjs efmeJeee efkebefevcee$e Yeer otmejer Jemleg veneR nw~ en mechetCe&
peieled met$e ceW ceefCeeeW kes meMe cesjs ceW iegBLee ngDee nw~ nw lees; hejvleg peeveWies keye?
peye (Fmeer DeOeee kes eLece Mueeske kes Devegmeej) Deveve Deemeefe (Yeefe) mes
cesjs hejeeCe neskej eesie ceW Gmeer he mes ueie peeeB~ Fmekes efyevee veneR~ eesie ceW
ueievee DeeJeMeke nw~
jmeesncehmeg keewvlese eYeeefmce MeefMemete&ees:~~1~~
eCeJe: meJe&Jesos<eg Meyo: Kes heew<eb ve==<eg~~8~~
keewvlese! peue ceW ceQ jme ntB, evcee Deewj mete& ceW ekeeMe ntB, mechetCe& JesoeW
ceW DeeWkeej ntB (DeesDenbkeej) mJeeb kee Deekeej ntB, DeekeeMe ceW Meyo Deewj
hegg<eeW ceW heg<elJe ntB~ leLee ceQ
hegCees ievOe: he=efLeJeeb e lespeeeefmce efJeYeeJemeew~~1~~
peerJeveb meJe&Yetles<eg leheeeefmce leheefmJe<eg~~9~~
he=LJeer ceW heefJe$e ievOe Deewj Deefive ceW lespe ntB~ mechetCe& peerJeeW ceW Gvekee
peerJeve ntB Deewj leheefmJeeeW ceW Gvekee lehe ntB~
yeerpeb ceeb meJe&Yetleeveeb efJeef heeLe& meveeleveced~~10~~
yegefye&gefceleeceefmce lespemlespeefmJeveecenced~~10~~
heeLe&! let mechetCe& YetleeW kee meveeleve keejCe DeLee&led yeerpe cegPes ner peeve~ ceQ
yegefceeveeW keer yegef Deewj lespeefmJeeeW kee lespe ntB~ Fmeer ece ceW eesiesMJej eerke=<Ce
kenles nQ
yeueb yeueJeleeb eenb keecejeieefJeJeefpe&leced~~10~~
Oecee&efJees Yetles<eg keeceesefmce Yejle<e&Ye~~11~~
ns Yejlees Depeg&ve! ceQ yeueJeeveeW keer keecevee Deewj Deemeefejefnle yeue ntB~
mebmeej ceW meye yeueJeeved ner lees yeveles nQ~ keesF& oC[-yew"ke ueieelee nw, lees keesF&
hejceeCeg Fkedd"e kejlee nw; efkevleg veneR, eerke=<Ce kenles nQ keece Deewj jeie mes
168
hejs pees yeue nw Jen ceQ ntB~ Jener JeemleefJeke yeue nw~ meye YetleeW ceW Oece& kes Devegketue
keecevee ceQ ntB~ hejyee hejceelcee ner Skecee$e Oece& nw, pees meyekees OeejCe efkees ngS
nw~ pees MeeMJele Deelcee nw Jener Oece& nw~ pees Gmemes DeefJejesOe jKevesJeeueer keecevee
nw, ceQ ntB~ Deeies Yeer eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! cesjer eeefhle kes efuees Fe kej~ meye
keeceveeSB lees Jeefpe&le nQ; efkevleg Gme hejceelcee kees heeves keer keecevee DeeJeMeke nw
DeveLee Deehe meeOeve kece& ceW eJe=e veneR neWies~ Ssmeer keecevee Yeer cesjer ner osve nw~
es ewJe meeefJekee YeeJee jepemeemleecemeee es~~10~~
cee SJesefle leeefvJeef ve lJenb les<eg les ceefe~~12~~
Deewj Yeer pees meJeiegCe mes GlheVe nesvesJeeues YeeJe nQ, pees jpeesiegCe Deewj
leceesiegCe mes GlheVe nesvesJeeues YeeJe nQ, Gve meyekees let cegPemes ner GlheVe nessvesJeeues nQ,
Ssmee peeve~ hejvleg JeemleJe ceW GveceW ceQ Deewj Jes cesjs ceW veneR nQ~ keeeWefke ve ceQ GveceW
Keesee ngDee ntB Deewj ve Jes ner cegPeceW eJesMe kej heeles nQ; keeeWefke cegPes kece& mes mhe=ne
veneR nw~ ceQ efveuexhe ntB, cegPes FveceW keg heevee veneR nw~ Fmeefuees cegPeceW eJesMe veneR
kej heeles~ Ssmee nessves hej Yeer
efpeme ekeej Deelcee keer GheefmLeefle mes ner Mejerj kees YetKe-heeme ueieleer nw,
Deelcee kees DeVe DeLeJee peue mes keesF& eeespeve veneR nw, Gmeer ekeej eke=efle
hejceelcee keer GheefmLeefle ceW ner Dehevee keee& kej heeleer nw~ hejceelcee Gmekes iegCe
Deewj keeeeX mes efveuexhe jnlee nw~
ef$eefYeieg&CeceewYee&JewjsefYe: meJe&efceob peieled~~10~~
ceesefnleb veeefYepeeveeefle ceecesYe: hejceJeeced~~13~~
meeefJeke, jepeme Deewj leeceme Fve leerve iegCeeW kes keee&he YeeJeeW mes en
meeje peieled ceesefnle nes jne nw Fmeefuees ueesie Fve leerveeW iegCeeW mes hejs cegPe DeefJeveeMeer
kees leJe mes Yeueer ekeej veneR peeveles~ ceQ Fve leerveeW iegCeeW mes hejs ntB DeLee&led peye
leke DebMecee$e Yeer iegCeeW kee DeeJejCe efJeeceeve nw, leye leke keesF& cegPes veneR
peevelee~ Gmes DeYeer euevee nw, Jen jener nw Deewj
owJeer ess<ee iegCeceeer cece ceeee ogjleee~~10~~
ceecesJe es eheevles ceeeecesleeb lejefvle les~~14~~
mehlece DeOeee
169
en ef$eiegCeceeer cesjer DeoddYegle ceeee ogmlej nw; efkevleg pees heg<e cegPes ner
efvejvlej Yepeles nQ, Jes Fme ceeee kee heej hee peeles nQ~ en ceeee nw lees owJeer, hejvleg
Deiejyeeer peueekej Fmekeer hetpee ve kejves ueieW~ Fmemes heej heevee nw~
ve ceeb og<ke=eflevees cet{e: eheevles vejeOecee:~~10~~
ceeeeehele%eevee Deemegjb YeeJeceeefelee:~~15~~
pees cegPes efvejvlej Yepeles nQ, Jes peeveles nQ~ efHej Yeer ueesie veneR Yepeles~ ceeee
kes eje efpevekes %eeve kee DehenjCe kej efueee ieee nw, pees Deemegjer mJeYeeJe kees
OeejCe efkees ngS, ceveg<eeW ceW DeOece, keece-eesOeeefo og<ke=efleeeW kees kejvesJeeues
cet{ueesie cegPes veneR Yepeles~ lees Yepelee keewve nw?
elegefJe&Oee Yepevles ceeb pevee: megke=efleveespeg&ve~~10~~
Deeleex efpe%eemegjLee&Leea %eeveer e Yejle<e&Ye~~16~~
ns Yejlees Depeg&ve! megke=efleve: Gece DeLee&led efveele kece& (efpemekes
heefjCeece ceW ese keer eeefhle nes, Gmekees) kejvesJeeues DeLee&Leea DeLee&led mekeece,
Deele&: DeLee&led og:Ke mes tves keer FeJeeues, efpe%eemeg: DeLee&led ele#e he
mes peeveves keer FeJeeues Deewj %eeveer DeLee&led pees eJesMe keer efmLeefle ceW nQ es
eej ekeej kes Yeepeve cegPes Yepeles nQ~
DeLe& Jen Jemleg nw, efpememes nceejs Mejerj DeLeJee mecyevOeeW keer hetefle& nes~
Fmeefuees DeLe&, keeceveeSB meye keg henues lees YeieJeeve eje hetCe& nesleer nQ~ eerke=<Ce
kenles nQ efke ceQ ner hetCe& kejlee ntB; efkevleg Flevee ner JeemleefJeke DeLe& veneR nw~
Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe nw, ener DeLe& nw~
meebmeeefjke DeLe& keer hetefle& kejles-kejles YeieJeeve JeemleefJeke DeLe& Deeeflceke
mecheefe keer Deesj ye{e osles nQ; keeeWefke Jes peeveles nQ efke Fleves ner mes cesje Yee
megKeer veneR nesiee Fmeefuees Jes Deeeflceke mecheefe Yeer Gmes osves ueieles nQ~ ueeske
ueeng hejueeske efveyeent~ (jeceeefjleceeveme, 1/19/2) ueeske ceW ueeYe
Deewj hejueeske ceW efveJee&n es oesveeW YeieJeeve keer JemlegSB nQ~ Deheves Yee kees Keeueer
veneR es[les~
170
Deele&: pees ogKeer nes, efpe%eemeg: meceelee mes peeveves keer FeJeeues
efpe%eemeg cegPes Yepeles nQ~ meeOevee keer heefjhekeJe DeJemLee ceW efoioMe&ve (ele#e oMe&ve)
keer DeJemLeeJeeues %eeveer Yeer cegPes Yepeles nQ~ Fme ekeej eej ekeej kes Yee cegPes
Yepeles nQ, efpeveceW %eeveer es nw DeLee&led %eeveer Yeer Yee ner nw~ Fve meyeceW Yeer
les<eeb %eeveer efveleege SkeYeefeefJe&efMe<eles~~10~~
efeees efn %eeefveveesleLe&cenb me e cece efee:~~17~~
Depeg&ve! GveceW Yeer efvele cegPeceW SkeerYeeJe ceW efmLele Deveve YeefeJeeuee
%eeveer efJeefMe nw; keeeWefke mee#eelkeej kes meefnle peevevesJeeues %eeveer kees ceQ Delevle
efee ntB Deewj Jen %eeveer Yeer cegPes Delevle efee nw~ Jen %eeveer cesje ner mJehe nw~
Goeje: meJe& SJewles %eeveer lJeelcewJe ces celeced~~10~~
DeeefmLele: me efn egeelcee ceecesJeevegeceeb ieefleced~~18~~
eeefhe es eejeW ekeej kes Yee Goej ner nQ (keewve-meer Goejlee kej oer?
keee Deehekes Yeefe kejves mes YeieJeeve kees keg efceue peelee nw? keee YeieJeeve ceW
keesF& keceer nw efpemes Deeheves hetje kej efoee? veneR, Jemlegle: Jener Goej nw pees Deheveer
Deelcee kees DeOeesieefle ceW ve hengBeees, pees Gmekes Gej kes efuees Deemej nw~ Fme
ekeej en meye Goej nQ~) hejvleg %eeveer lees mee#eeled cesje mJehe ner nw, Ssmeer cesjer
ceevelee nw; keeeWefke Jen efmLejyegef %eeveer Yee meJeexece ieeflemJehe cegPeceW ner
efmLele nw~ DeLee&led Jen ceQ ntB, Jen cegPeceW nw~ cegPeceW Deewj GmeceW keesF& Devlej veneR
nw~ Fmeer hej hegve: yeue osles nQ
yentveeb pevceveecevles %eeveJeevceeb eheeles~~10~~
JeemegosJe: meJe&efceefle me cenelcee megogue&Ye:~~19~~
DeYeeme kejles-kejles yengle pevceeW kes Devle kes pevce ceW, eeefhleJeeues pevce
ceW mee#eelkeej kees eehle ngDee %eeveer meye keg JeemegosJe ner nw Fme ekeej cesjs
kees Yepelee nw~ Jen cenelcee Deefleogue&Ye nw~ Jen efkemeer JeemegosJe keer eeflecee veneR
ie{Jeelee yeefuke Deheves Yeerlej ner Gme hejceosJe kee Jeeme heelee nw~ Gmeer %eeveer
cenelcee kees eerke=<Ce leJeoMeea Yeer kenles nQ~ FvneR ceneheg<eeW mes yeenj meceepe ceW
mehlece DeOeee
171
keueeCe mecYeJe nw~ Fme ekeej kes ele#e leJeoMeea ceneheg<e eerke=<Ce kes MeyoeW
ceW Deefleogue&Ye nQ~
peye ese Deewj ese (cegefe Deewj Yeesie) oesveeW ner YeieJeeve mes efceueles nQ,
leye lees meYeer kees Skecee$e YeieJeeve kee Yepeve kejvee eeefnes, efHej Yeer ueesie GvnW
veneR Yepeles~ keeeW? eerke=<Ce kes ner MeyoeW ceW
keecewmlewmlew&le%eevee: eheevlesveosJelee:~~10~~
leb leb efveececeemLeee eke=lee efveelee: mJeee~~20~~
Jen leJeoMeea cenelcee DeLeJee hejceelcee ner meye keg nw~ueesie Ssmee
mecePe veneR heeles; keeeWefke YeesieeW keer keeceveeDeeW eje ueesieeW kes efJeJeske kee
DehenjCe kej efueee ieee nw, Fmeefuees Jes Deheveer eke=efle DeLee&led pevce-pevceevlejeW
mes Deefpe&le mebmkeejeW kes mJeYeeJe mes esefjle neskej cegPe hejceelcee mes efYeVe Deve
osJeleeDeeW Deewj Gvekes efuees eeefuele efveeceeW keer MejCe uesles nQ~ eneB Deve
osJelee kee emebie henueer yeej Deeee nw~
ees ees eeb eeb levegb Yee: eeeefe&legefceefle~~10~~
leme lemeeeueeb eeb leecesJe efJeoOeecenced~~21~~
pees-pees mekeeceer Yee efpeme-efpeme osJelee kes mJehe kees ee mes hetpevee
eenlee nw, ceQ Gmeer osJelee kes eefle Gmekeer ee kees efmLej kejlee ntB~ ceQ efmLej
kejlee ntB; keeeWefke osJelee veece keer keesF& Jemleg nesleer leye lees Jen osJelee ner ee
kees efmLej kejlee~
me leee eee egemlemeejeOeveceernles~~10~~
ueYeles e lele: keeceevceewJe efJeefnleeefvn leeved~~22~~
Jen heg<e Gme ee mes ege neskej Gme osJe-efJeen kes hetpeve ceW lelhej
neslee nw Deewj osJelee kes ceeOece mes cesjs ner eje efveefce&le Gve Fefle YeesieeW kees
efve:mevosn eehle neslee nw~ Yeesie keewve oslee nw? ceQ ner oslee ntB~ Gmekeer ee kee
heefjCeece nw Yeesie, ve efke efkemeer osJelee keer osve~ efkevleg Jen Heue lees hee ner ueslee
nw efHej FmeceW yegjeF& keee nw? Fme hej kenles nQ
172
DevleJeeg Heueb les<eeb leJeleuhecesOemeeced~~10~~

osJeevosJeepees eeefvle ceee eeefvle ceeceefhe~~23~~
hejvleg Gve DeuheyegefJeeueeW kee Jen Heue veeMeJeeved nw~ Deepe Heue nw lees
Yeesieles-Yeesieles ve nes peeesiee Fmeefuees veeMeJeeved nw~ osJeleeDeeW kees hetpevesJeeues
osJeleeDeeW kees eehle nesles nQ DeLee&led osJelee Yeer veeMeJeeved nQ~ osJeleeDeeW mes ueskej
eeJevcee$e peieled heefjJele&veMeerue Deewj cejCeOecee& nw~ cesje Yee cegPes ner eehle neslee
nw, pees DeJee nw vewefkeeR hejceMeeefvle heelee nw~
DeOeee leerve ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke Fme e%e eje legceueesie
osJeleeDeeW DeLee&led owJeer mecheod keer GVeefle kejes~ peeW-peeW owJeer mecheod keer GVeefle
nesieer, Jener legcnejer GVeefle nw~ eceMe: GVeefle kejles-kejles hejceese kees eehle
kej uees~ eneB osJelee Gme owJeer mecheod kee mecetn nw, efpememes hejceosJe hejceelcee
kee osJelJe Deefpe&le efkeee peelee nw~ owJeer mecheod cees#e kes efuees nw, efpemekes
yyeerme ue#eCeeW kee efveheCe ieerlee kes meesuenJeW DeOeee ceW efkeee ieee nw~
osJelee oe kes Devlejeue ceW hejceosJe hejceelcee kes osJelJe kees Deefpe&le
kejevesJeeues meoddiegCeeW kee veece nw~ Leer lees en Devoj keer Jemleg; efkevleg keeueevlej
ceW ueesieeW ves Yeerlej keer Jemleg kees yeenj osKevee eejcYe kej efoee~ cetefle&eeB ie{ ueeR,
kece&keeC[ je [eues Deewj JeemleefJekelee mes otj Ke[s nes iees~ eerke=<Ce ves Fme
Yeeefvle kee efvejekejCe Gheeg&e eej MueeskeeW ceW efkeee~ ieerlee ceW henueer yeej Deve
osJeleeDeeW kee veece uesles ngS GvneWves kene efke osJelee nesles ner veneR~ ueesieeW keer
ee peneB Pegkeleer nw, JeneB ceQ ner Ke[e neskej Gvekeer ee kees heg kejlee ntB
Deewj ceQ ner JeneB Heue Yeer oslee ntB~ Jen Heue Yeer veMJej nw~ Heue ve nes peeles nQ,
osJelee ve nes peeles nQ Deewj osJeleeDeeW kees hetpevesJeeuee Yeer ve nes peelee nw~
efpevekee efJeJeske ve nes ieee nw, Jes cet{yegef ner Deve osJeleeDeeW kees hetpeles nQ~
eerke=<Ce lees eneB leke kenles nQ efke Deve osJeleeDeeW kees hetpeves kee efJeOeeve ner
Deegefemebiele nw (Deeies osKeWies, DeOeee 9/23)~
DeJeeb JeefeceeheVeb cevevles ceeceyege:~~10~~
hejb YeeJecepeevevlees ceceeJeecevegececed~~24~~
mehlece DeOeee
173
eeefhe peye osJeleeDeeW kes veece hej osJelee veece keer keesF& Jemleg nw ner veneR,
pees Heue efceuelee nw Jen Yeer veeMeJeeved nw, efHej Yeer meye ueesie cesje Yepeve veneR
kejles; keeeWefke yegefnerve heg<e (pewmee efheues Mueeske ceW Deeee efke keeceveeDeeW
eje efpevekee %eeve Dehele nes ieee nw Jes) cesjs meJeexece, DeefJeveeMeer Deewj hejceeYeeJe
kees Yeueer ekeej veneR peeveles, Fmeefuees Jes cegPe DeJee heg<e kees JeefeYeeJe kees
eehle ngDee ceeveles nQ, ceveg<e ceeveles nQ~ DeLee&led eerke=<Ce Yeer ceveg<e MejerjOeejer
eesieer Les, eesiesMJej Les~ pees mJeeb eesieer neW Deewj otmejeW kees Yeer eesie eoeve kejves
keer efpeveceW #ecelee nes, GvnW eesiesMJej kenles nQ~ meeOevee kes mener oewj ceW he[kej
eceMe: GlLeeve nesles-nesles ceneheg<e Yeer Gmeer hejceYeeJe ceW efmLele nes peeles nQ~
MejerjOeejer nesles ngS Yeer Jes Gmeer DeJee mJehe ceW efmLele nes peeles nQ; efHej Yeer
keeceveeDeeW mes efJeJeMe cevoyegef kes ueesie GvnW meeOeejCe Jeefe ner ceeveles nQ~ Jes
meeseles nQ efke nceejer ner lejn lees en Yeer hewoe ngS nQ, YeieJeeve kewmes nes mekeles nQ?
Gve yeseejeW kee oes<e Yeer keee nw? efheele kejles nQ lees Mejerj ner efoKeeeer he[lee
nw~ Jes ceneheg<e kes JeemleefJeke mJehe kees osKe keeeW veneR heeles? Fme hej
eesiesMJej eerke=<Ce mes ner megveW
veenb ekeeMe: meJe&me eesieceeeemeceeJe=le:~~10~~
cet{eseb veeefYepeeveeefle ueeskees ceecepeceJeeced~~25~~
meeceeve ceveg<e kes efuees ceeee Ske hejoe nw, efpemekes eje hejceelcee
meJe&Lee efhee nw~ eesie-meeOevee mecePekej Jen FmeceW eJe=e neslee nw~ Fmekes
heMeeled eesieceeee DeLee&led eesieefeee Yeer Ske DeeJejCe ner nw~ eesie kee Devegeve
kejles-kejles Gmekeer hejekeee eesiee{lee Dee peeves hej Jen efhee ngDee hejceelcee
efJeefole neslee nw~ eesiesMJej kenles nQ ceQ Deheveer eesieceeee mes {Bkee ngDee ntB~
kesJeue eesie keer heefjhekeJe DeJemLeeJeeues ner cegPes eLeeLe& osKe mekeles nQ~ ceQ meyekes
efuees ele#e veneR ntB Fmeefuees en De%eeveer ceveg<e cegPe pevcejefnle (efpemes Deye
pevce veneR uesvee nw), DeefJeveeMeer (efpemekee veeMe veneR nesvee nw), DeJee mJehe
(efpemes hegve: Jee veneR nesvee nw) kees veneR peevelee~ Depeg&ve Yeer eerke=<Ce kees
Deheveer ner lejn ceveg<e ceevelee Lee~ Deeies GvneWves ef oer lees Depeg&ve efie[efie[eves
174
ueiee, eeLe&vee kejves ueiee~ Jemlegle: DeJeeefmLele ceneheg<e kees heneeveves ceW
nceueesie eee: DevOes ner nQ~ Deeies kenles nQ
Jesoenb meceleerleeefve Jele&ceeveeefve eepeg&ve~~10~~
YeefJe<eeefCe e Yetleeefve ceeb leg Jeso ve keeve~~26~~
Depeg&ve! ceQ Deleerle, Jele&ceeve Deewj YeefJe<e ceW nesvesJeeues mechetCe& eeefCeeeW
kees peevelee ntB; hejvleg cegPes keesF& veneR peevelee~ keeeW veneR peeve heelee?
Fes<emeceglLesve vceesnsve Yeejle~~10~~
meJe&Yetleeefve mecceesnb meiex eeefvle hejvlehe~~27~~
YejleJebMeer Depeg&ve! Fe Deewj s<e DeLee&led jeie-s<eeefo v kes ceesn mes
mebmeej kes mechetCe& eeCeer Delevle ceesn kees eehle nes jns nQ Fmeefuees cegPes veneR peeve
heeles~ lees keee keesF& peevesiee ner veneR? eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
es<eeb lJevleieleb heeheb peveeveeb hegCekece&Ceeced~~10~~
les vceesnefveceg&ee Yepevles ceeb {elee:~~28~~
hejvleg hegCekece& (pees mebme=efle kee Devle kejvesJeeuee nw, efpemekee veece
keee&ced kece&, efveele kece&, e%e keer eefeee kenkej yeejcyeej mecePeeee nw, Gme
kece& kees) kejvesJeeues efpeve YeeeW kee heehe ve nes ieee nw, Jes jeie-s<eeefo v kes
ceesn mes Yeueer ekeej cege neskej, ele ceW { jnkej cegPes Yepeles nQ~ efkemeefuees
Yepeles nQ?
pejecejCecees#eee ceeceeefele eleefvle es~~10~~
les yee leefog: ke=lmveceOeelceb kece& eeefKeueced~~29~~
pees cesjer MejCe neskej peje Deewj cejCe mes cegefe heeves kes efuees eelve kejles
nQ, Jes heg<e Gme yee kees, mechetCe& DeOeelce kees Deewj mechetCe& kece& kees peeveles nQ~
Deewj Fmeer ece ceW
meeefOeYetleeefOeowJeb ceeb meeefOee%eb e es efJeog:~~10~~
eeeCekeeuesefhe e ceeb les efJeoge&geesleme:~~30~~
mehlece DeOeee
175
pees heg<e DeefOeYetle, DeefOeowJe leLee DeefOee%e kes meefnle cegPes peeveles nQ,
cegPeceW meceeefnle efeeJeeues Jes heg<e Devlekeeue ceW Yeer cegPekees ner peeveles nQ, cegPeceW
ner efmLele jnles nQ Deewj meowJe cegPes eehle jnles nQ~ yyeermeJeW-meeeFmeJeW Mueeske
ceW GvneWves kenecegPes keesF& veneR peevelee; keeeWefke Jes ceesnemle nQ~ efkevleg pees Gme
ceesn mes tves kes efuees eelveMeerue nQ, Jes (1) mechetCe& yee, (2) mechetCe&
DeOeelce, (3) mechetCe& kece&, (4) mechetCe& DeefOeYetle, (5) mechetCe& DeefOeowJe
Deewj (6) mechetCe& DeefOee%emeefnle cegPekees peeveles nQ DeLee&led Fve meyekee heefjCeece
ceQ (meoddieg) ntB~ Jener cegPes peevelee nw, Ssmee veneR efke keesF& veneR peevelee~
efve<ke<e&
Fme meeleJeW DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke Deveve YeeJe mes
cegPeceW meceefhe&le neskej, cesjs Deeefele neskej pees eesie ceW ueielee nw Jen mecee he
mes cegPes peevelee nw~ cegPes peeveves kes efuees npeejeW ceW keesF& efJejuee ner eelve kejlee
nw Deewj eelve kejvesJeeueeW ceW efJejuee ner keesF& peevelee nw~ Jen cegPes efheC[he ceW
SkeosMeere veneR Jejved meJe&$e Jeehle osKelee nw~ Dee" YesoeWJeeueer cesjer pe[ eke=efle
nw Deewj Fmekes Devlejeue ceW peerJehe cesjer esleve eke=efle nw~ FvneR oesveeW kes mebeesie
mes hetje peieled Ke[e nw~ lespe Deewj yeue cesjs ner eje nQ~ jeie Deewj keece mes jefnle
yeue leLee Oecee&vegketue keecevee Yeer ceQ ner ntB~ pewmee efke meye keeceveeSB lees Jeefpe&le nQ,
uesefkeve cesjer eeefhle kes efuees keecevee kej~ Ssmeer Fe kee DeYegoe nesvee cesje ner
emeeo nw~ kesJeue hejceelcee kees heeves keer keecevee ner Oecee&vegketue keecevee nw~
eerke=<Ce ves yeleeee efke ceQ leerveeW iegCeeW mes Deleerle ntB~ hejce kee mheMe&
kejkes hejceYeeJe ceW efmLele ntB; efkevleg Yeesieemee cet{ heg<e meerOes cegPes ve Yepekej
Deve osJeleeDeeW keer Gheemevee kejles nQ, peyeefke JeneB osJelee veece kee keesF& nw ner
veneR~ helLej, heeveer, hes[ efpemekees Yeer Jes hetpevee eenles nQ, Gmeer ceW Gvekeer ee
kees ceQ ner heg kejlee ntB~ Gmekeer Dee[ ceW Ke[e neskej ceQ ner Heue oslee ntB; keeeWefke
ve JeneB keesF& osJelee nw, ve efkemeer osJelee kes heeme keesF& Yeesie ner nw~ ueesie cegPes
meeOeejCe Jeefe mecePekej veneR Yepeles; keeeWefke ceQ eesie-eefeee eje {Bkee ngDee
176
ntB~ Devegeve kejles-kejles eesieceeee kee DeeJejCe heej kejvesJeeues ner cegPe MejerjOeejer
kees Yeer DeJee he ceW peeveles nQ, Deve efmLeefleeeW ceW veneR~
cesjs Yee eej ekeej kes nQ DeLee&Leea, Deele&, efpe%eemeg Deewj %eeveer~ efevleve
kejles-kejles Deveske pevceeW kes Deefvlece pevce ceW eeefhleJeeuee %eeveer cesje ner mJehe
nw DeLee&led Deveske pevceeW mes efevleve kejkes Gme YeieJelmJehe kees eehle efkeee
peelee nw~ jeie-s<e kes ceesn mes Deeeevle ceveg<e cegPes keoeefhe veneR peeve mekeles;
efkevleg jeie-s<e kes ceesn mes jefnle neskej pees efveelekece& (efpemes meb#eshe ceW DeejeOevee
ken mekeles nQ) kee efevleve kejles ngS peje-cejCe mes tves kes efuees eelveMeerue
nQ, Jes heg<e mechetCe& he mes cegPes peeve uesles nQ~ Jes mechetCe& yee kees, mechetCe&
DeOeelce kees, mechetCe& DeefOeYetle kees, mechetCe& DeefOeowJe kees, mechetCe& kece& kees Deewj
mechetCe& e%e kes meefnle cegPes peeveles nQ~ Jes cegPeceW eJesMe kejles nQ Deewj Devlekeeue
ceW Yeer cegPekees ner peeveles nQ DeLee&led efHej keYeer Jes efJemce=le veneR nesles~
Fme DeOeee ceW hejceelcee keer mecee peevekeejer kee efJeJeseve nw, Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos meceeyeesOe: veece mehleceesOeee:~~7~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW mecee peevekeejer veeceke meeleJeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es meceeyeesOe: veece
mehleceesOeee:~~7~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW mecee peevekeejer veeceke meeleJeeB
Dece DeOeee
177
~~ DeLeeceesOeee: ~~
meeleJeW DeOeee kes Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke hegCekece&
(efveele kece&, DeejeOevee) kees kejvesJeeues eesieer mechetCe& heeheeW mes tkej Gme
Jeehle yee kees peeveles nQ DeLee&led kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees Jeehle yee keer
peevekeejer efoueelee nw~ Gme kece& kees kejvesJeeues Jeehle yee kees, mechetCe& kece&
kees, mechetCe& DeOeelce kees, mechetCe& DeefOeowJe, DeefOeYetle Deewj DeefOee%emeefnle
cegPekees peeveles nQ~ Dele: kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees Fve meyemes heefjee kejelee
nw~ Jes Devlekeeue ceW Yeer cegPekees ner peeveles nQ~ Gvekeer peevekeejer keYeer efJemce=le
veneR nesleer nw~
Fme hej Depeg&ve ves Fme DeOeee kes eejcYe ceW ner GvneR MeyoeW kees ognjeles
ngS eMve jKee
Depeg&ve GJeee
efkeb leoddyee efkeceOeelceb efkeb kece& heg<eesece~~1~~
DeefOeYetleb e efkeb eeseceefOeowJeb efkecegeles~~1~~
ns heg<eesece! Jen yee keee nw? DeOeelce keee nw? kece& keee nw?
DeefOeYetle leLee DeefOeowJe efkemes kene peelee nw?
DeefOee%e: keLeb kees$e osnsefmcevceOegmetove~~1~~
eeeCekeeues e keLeb %eseesefme efveeleelceefYe:~~2~~
ns ceOegmetove! eneB DeefOee%e keewve nw Deewj Jen Fme Mejerj ceW kewmes nw?
efme nw efke DeefOee%e DeLee&led e%e kee DeefOeelee keesF& Ssmee heg<e nw, pees ceveg<e
Mejerj kes DeeOeejJeeuee nw~ meceeefnle efeeJeeues heg<eeW eje Devle mecee ceW Deehe
efkeme ekeej peeveves ceW Deeles nQ? Fve meeleeW eMveeW kee ece mes efveCe&e osves kes efuees
eesiesMJej eerke=<Ce yeesues
178
eerYeieJeevegJeee
De#ejb yee hejceb mJeYeeJeesOeelcecegeles~~1~~
YetleYeeJeesJekejes efJemeie&: kece&meef_%ele:~~3~~
De#ejb yee hejceced pees De#ee nw, efpemekee #ee veneR neslee, Jener
hejce yee nw~ mJeYeeJe: DeOeelceced Geles mJeeb ceW efmLej YeeJe ner DeOeelce
DeLee&led Deelcee kee DeeefOehele nw~ Fmemes henues meYeer ceeee kes DeeefOehele ceW jnles
nQ; efkevleg peye mJe-YeeJe DeLee&led mJehe ceW efmLejYeeJe (mJeeb ceW efmLejYeeJe)
efceue peelee nw lees Deelcee kee ner DeeefOehele GmeceW eJeeefnle nes peelee nw~ ener
DeOeelce nw, DeOeelce keer hejekeee nw~ YetleYeeJeesJekej: YetleeW kes Jes
YeeJe pees keg-ve-keg GoddYeJe kejles nQ DeLee&led eeefCeeeW kes Jes mebkeuhe pees Yeues
DeLeJee yegjs mebmkeejeW keer mebjevee kejles nQ Gvekee efJemeie& DeLee&led efJemepe&ve,
Gvekee efce peevee ner kece& keer hejekeee nw~ ener mechetCe& kece& nw, efpemekes efuees
eesiesej ves kene Jen mechetCe& kece& kees peevelee nw~ JeneB kece& hetCe& nw, Deeies
DeeJeMekelee veneR nw (efveele kece&) Fme DeJemLee ceW peyeefke YetleeW kes Jes YeeJe pees
keg-ve-keg jeles nQ, Yeues DeLeJee yegjs mebmkeej-meben kejles nQ, yeveeles nQ, Jes
peye meJe&Lee Meevle nes peeeB, eneR kece& keer mechetCe&lee nw~ Fmekes Deeies kece& kejves
keer DeeJeMekelee veneR jn peeleer~ Dele: kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees YetleeW kes
mechetCe& mebkeuheeW kees, efpevemes keg-ve-keg mebmkeej yeveles nQ Gvekee Meceve kej
osleer nw~ kece& kee DeLe& nw (DeejeOevee) efevleve, pees e%e ceW nw~
DeefOeYetleb #ejes YeeJe: heg<eeeefOeowJeleced~~1~~
DeefOee%eesncesJee$e osns osnYe=leeb Jej~~4~~
peye leke De#ee YeeJe veneR efceuelee, leye leke ve nesvesJeeues mechetCe& #ej
YeeJe DeefOeYetle DeLee&led YetleeW kes DeefOeeve nQ~ Jener YetleeW keer Glheefe kes keejCe nQ~
heg<e: e DeefOeowJeleced eke=efle mes hejs pees hejce heg<e nw, Jener DeefOeowJe
DeLee&led mechetCe& osJeeW (owJeer mecheod) kee DeefOeelee nw~ owJeer mecheod Gmeer hejceosJe
ceW efJeueerve nes peeleer nw~ osnOeeefjeeW ceW es Depeg&ve! Fme ceveg<e-leve ceW ceQ ner
DeefOee%e ntB DeLee&led e%eeW kee DeefOeelee ntB~ Dele: Fmeer Mejerj ceW, DeJee
mJehe ceW efmLele ceneheg<e ner DeefOee%e nw~ eerke=<Ce Ske eesieer Les~ pees mechetCe&
Dece DeOeee
179
e%eeW kee Yeesee nw, Devle ceW e%e GmeceW eJesMe hee peeles nQ~ Jener hejcemJehe efceue
peelee nw~ Fme ekeej Depeg&ve kes : eMveeW kee meceeOeeve ngDee~ Deye Deefvlece eMve
efke Devlekeeue ceW kewmes Deehe peeveves ceW Deeles nQ, pees keYeer efJemce=le veneR nesles?
Devlekeeues e ceecesJe mcejvcegkelJee keuesJejced~~1~~
e: eeeefle me ceeJeb eeefle veemle$e mebMee:~~5~~
eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ efke pees heg<e Devlekeeue ceW DeLee&led ceve kes
efvejesOe Deewj efJeueekeeue ceW cesje ner mcejCe kejles ngS Mejerj kes mecyevOe kees es[
Deueie nes peelee nw, Jen ceeJeced mee#eeled cesjs mJehe kees eehle neslee nw,
FmeceW mebMee veneR nw~
Mejerj kee efveOeve Meg Devlekeeue veneR nw~ cejves kes yeeo Yeer MejerjeW kee
ece heers ueiee jnlee nw~ mebefele mebmkeejeW keer melen kes efce peeves kes meeLe ner
ceve kee efvejesOe nes peelee nw~ Deewj Jen ceve Yeer peye efJeueerve nes peelee nw lees JeneR
hej Devlekeeue nw, efpemekes yeeo Mejerj OeejCe veneR kejvee he[lee~ en efeeelceke
nw~ kesJeue kenves mes, Jeeee&ece mes mecePe ceW veneR Deelee~ peye leke JeeeW keer lejn
Mejerj kee heefjJele&ve nes jne nw, leye leke MejerjeW kee Devle keneB ngDee? ceve kes
efvejesOe Deewj efve ceve kes Yeer efJeueekeeue ceW peerles-peer Mejerj kes mecyevOeeW kee
efJeso nes peelee nw~ eefo cejves kes yeeo ner en efmLeefle efceueleer lees eerke=<Ce Yeer
hetCe& ve nesles~ GvneWves kene efke Deveske pevceeW kes DeYeeme mes eeefhleJeeuee %eeveer
mee#eeled cesje mJehe nw~ ceQ Jen ntB Deewj Jen cegPeceW nw~ uesMecee$e Yeer GmeceW Deewj
cegPeceW Devlej veneR nw~ en peerles-peer eeefhle nw~ peye efHej keYeer Mejerj ve efceues,
Jener MejerjeW kee Devle nw~
en lees JeemleefJeke Mejerjevle kee efe$eCe ngDee, efpemekes heMeeled pevce veneR
uesvee he[lee nw~ otmeje Mejerjevle ce=leg nw, pees ueeske-eeefuele nw; efkevleg Fme
Mejerjevle kes heMeeled hegve: pevce uesvee he[lee nw
eb eb Jeeefhe mcejvYeeJeb lepelevles keuesJejced~~1~~
leb lecesJewefle keewvlese meoe leeJeYeeefJele:~~6~~
keewvlese! ce=leg kes mecee ceveg<e efpeme-efpeme Yeer YeeJe kees mcejCe kejlee ngDee
Mejerj kees leeielee nw, Gme-Gme kees ner eehle neslee nw~ leye lees ye[e memlee meewoe nw,
180
DeepeerJeve ceewpe kejW Deewj cejves ueieW lees YeieJeeve kee mcejCe kej ueWies~ efkevleg
eerke=<Ce kenles nQ Ssmee neslee veneR, meoe leeJeYeeefJele: Gme ner YeeJe kee
efevleve kej heelee nw, pewmee peerJeve Yej efkeee nw~ Jener efJeeej yejyeme Dee peelee
nw efpemekee peerJeve Yej DeYeeme efkeee ieee nw, DeveLee veneR nes heelee~ Dele:
lemceelmeJex<eg keeues<eg ceecevegmcej egOe e~~1~~
ceeefhe&leceveesyegefcee&cesJew<ememebMeeced ~~7~~
Fmeefuees Depeg&ve! let nj mecee cesje mcejCe kej Deewj eg kej~ cegPeceW
Deefhe&le ceve Deewj yegef mes ege neskej let efve:mevosn cegPes ner eehle nesiee~ efvejvlej
efevleve Deewj eg Ske meeLe kewmes mecYeJe nw? nes mekelee nw efke efvejvlej efevleve
Deewj eg kee ener mJehe nes efke pee kevnweeueeue keer, pee YeieJeeved keer
kenles jnW Deewj yeeCe eueeles jnW~ efkevleg mcejCe kee mJehe Deieues Mueeske ceW
mhe kejles ngS eesiesMJej kenles nQ
DeYeemeeesieegesve eslemee veeveieeefcevee~~1~~
hejceb heg<eb efoJeb eeefle heeLee&vegefevleeved~~8~~
ns heeLe&! Gme mcejCe kes efuees eesie kes DeYeeme mes ege ngDee (cesje
efevleve Deewj eesie kee DeYeeme heee&e nw) cesjs efmeJeee otmejer Deesj ve peevesJeeues
efee mes efvejvlej efevleve kejvesJeeuee hejce ekeeMemJehe efoJeheg<e DeLee&led
hejceelcee kees eehle neslee nw~ ceeve ueerefpees efke en hesefvmeue YeieJeeve nw, lees Fmekes
efmeJeee Deve efkemeer Jemleg kee mcejCe veneR Deevee eeefnes~ Fmekes Deieue-yeieue
Deehekees hegmleke efoKeeeer he[leer nw ee Deve keg Yeer, lees Deehekee mcejCe
KeefC[le nes ieee~ mcejCe peye Flevee met#ce nw efke F kes Deefleefje otmejer Jemleg
kee mcejCe Yeer ve nes, ceve ceW lejbieW Yeer ve DeeeW, lees mcejCe Deewj eg oesveeW Ske
meeLe kewmes neWies? Jemlegle: peye Deehe efee kees meye Deesj mes meceskej Deheves Ske
DeejeOe kes mcejCe ceW eJe=e neWies lees Gme mecee ceeefeke eJe=efeeeB keece-eesOe,
jeie-s<e yeeOee kes he ceW meeceves eke ner nQ~ Deehe mcejCe kejWies; efkevleg Jes
Deehekes Devoj Gsie hewoe kejWieer, Deehekee ceve mcejCe mes eueeeceeve kejvee
eenWieer~ Gve yeee eJe=efeeeW kee heej heevee ner eg nw~ efvejvlej efevleve kes meeLe
ner eg mecYeJe nw~ ieerlee kee Ske Yeer Mueeske yeee ceejkee kee meceLe&ve veneR
kejlee~ efevleve efkemekee kejW? Fme hej kenles nQ
Dece DeOeee
181
keefJeb hegjeCecevegMeeefmeleejceCeesjCeereebmecevegmcejse:~~1~~
meJe&me OeeleejceefevleheceeefoleJeCe leceme: hejmleeled~~9~~
Gme eg kes meeLe Jen heg<e meJe&%e, Deveeefo, meyekes efveevlee, met#ce mes Yeer
Deeflemet#ce, meyekes OeejCe-hees<eCe kejvesJeeues efkevleg Deefevle (peye leke efee
Deewj efee keer uenj nw, leye leke Jen efoKeeeer veneR oslee~ efee kes efvejesOe Deewj
efJeueekeeue ceW ner pees efJeefole neslee nw), efvele ekeeMemJehe Deewj DeefJeee mes
hejs Gme hejceelcee kee mcejCe kejlee nw~
heers yeleeee cesje efevleve kejlee nw, eneB kenles nQ hejceelcee kee~
Dele: Gme hejceelcee kes efevleve (Oeeve) kee ceeOece leJeefmLele ceneheg<e nw~
Fmeer ece ceW
eeeCekeeues cevemeeeuesve
Yeeee egees eesieyeuesve ewJe~~10~~
YegJeesce&Oes eeCeceeJesMe meceked
me leb hejb heg<eceghewefle efoJeced~~10~~
pees efvejvlej Gme hejceelcee kee mcejCe kejlee nw, Jen Yeefeege heg<e
eeeCekeeues ceve kes efJeueerve DeJemLeekeeue ceW eesieyeue mes DeLee&led Gmeer
efveele kece& kes DeeejCe eje Ye=keger kes ceOe ceW eeCe kees Yeueer ekeej mLeeefhele
kejkes (eeCe-Deheeve kees Yeueer ekeej mece kejkes, ve Devoj mes Gwie hewoe nes ve
yeee mebkeuhe keesF& uesvesJeeuee nes, meled-jpe-lece Yeueer ekeej Meevle neW, megjle F
ceW ner efmLele nes, Gme keeue ceW) Jen Deeue ceve DeLee&led efmLej yegefJeeuee heg<e
Gme efoJeheg<e hejceelcee kees eehle neslee nw~ melele mcejCeere nw efke Gmeer Ske
hejceelcee keer eeefhle kee efJeOeeve eesie nw~ Gmekes efuees efveele efeee kee DeeejCe
ner eesieefeee nw, efpemekee meefJemleej JeCe&ve eesiesMJej ves eewLes-"W DeOeee ceW
efkeee nw~ DeYeer GvneWves kene efvejvlej cesje ner mcejCe kej~ kewmes kejs? lees
Fmeer eesie-OeejCee ceW efmLej jnles ngS kejvee nw~ Ssmee kejvesJeeuee efoJeheg<e kees
ner eehle neslee nw, pees keYeer efJemce=le veneR neslee~ eneB Fme eMve kee meceeOeeve ngDee
182
efke Deehe eeeCekeeue ceW efkeme ekeej peeveves ceW Deeles nQ? heeves eesie heo kee
efe$eCe osKeW, pees ieerlee ceW mLeeve-mLeeve hej Deeee nw
eo#ejb JesoefJeoes Jeoefvle
efJeMeefvle eeleees Jeerlejeiee:~~11~~
eefovlees yeeee ejefvle
lees heob me*ddensCe eJe#es~~11~~
JesoefJeod DeLee&led DeefJeefole leJe kees ele#e peevevesJeeues ueesie efpeme
hejceheo kees De#ejced De#ee kenles nQ, Jeerlejeie cenelcee efpemeceW eJesMe kes
efuees elveMeerue jnles nQ, efpeme hejceheo kees eenvesJeeues yeeee& kee heeueve kejles
nQ (yeeee& kee DeLe& pevevesefve cee$e kee efvejesOe veneR, yeefuke yee Deeejefle
me yeeeejer yeee mheMeeX kees ceve mes leeiekej yee kee efvejvlej efevlevemcejCe ner yeeee& nw, pees yee kee oMe&ve keje Gmeer ceW mLeeve efouee Meevle nes
peelee nw~ Fme DeeejCe mes Fefve-mebece ner veneR, yeefuke mekeuesefve-mebece
mJele: nes peelee nw~ Fme ekeej pees yeeee& kee DeeejCe kejles nQ), pees oe ceW
meben kejves eesie nw, OeejCe kejves eesie nw Gme heo kees ceQ lesjs efuees kentBiee~ Jen
heo nw keee, kewmes heeee peelee nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
meJe&ejeefCe mebece cevees efo efveOe e~~10~~
cetOvee&Oeeeelceve: eeCeceeefmLelees eesieOeejCeeced~~12~~
meye FefveeW kes ojJeepeeW kees jeskekej DeLee&led JeemeveeDeeW mes Deueie jnkej,
ceve kees oe cesW efmLele kejkes (Oeeve oe ceW ner Oeje peelee nw, yeenj veneR~
hetpee yeenj veneR nesleer), eeCe DeLee&led Devle:kejCe kes Jeeheej kees ceefmle<ke ceW
efvejesOekej eesie-OeejCee ceW efmLele neskej (eesie kees OeejCe efkees jnvee nw, otmeje
lejerkee veneR nw)
Deesefceleskee#ejb yee Jeenjvceecevegmcejved~~10~~
e: eeeefle lepevosnb me eeefle hejceeb ieefleced~~13~~
pees heg<e Deesced Fefle Deesced Flevee ner, pees De#ee yee kee heefjeeeke
nw, Fmekee pehe leLee cesje mcejCe kejlee ngDee Mejerj kee leeie kej peelee nw, Jen
heg<e hejceieefle kees eehle neslee nw~
Dece DeOeee
183
eerke=<Ce Ske eesiesMJej, hejceleJe ceW efmLele ceneheg<e, meoddieg Les~ eesiesMJej
eerke=<Ce ves yeleeee efke Deesced De#ee yee kee heefjeeeke nw, let Fmekee pehe kej
Deewj Oeeve cesje kej~ eeefhle kes nj ceneheg<e kee veece Jener neslee nw efpemes Jen
eehle nw, efpemeceW Jen efJeuee nw Fmeefuees veece Deesced yeleeee Deewj he Dehevee~
eesiesMJej ves ke=<Ce-ke=<Ce peheves kee efveoxMe veneR efoee uesefkeve keeueevlej ceW
YeeJegkeeW ves Gvekee Yeer veece pehevee DeejcYe kej efoee Deewj Deheveer ee kes Devegmeej
Gmekee Heue Yeer heeles nQ; pewmee efke, ceveg<e keer ee peneB efke peeleer nw JeneB ceQ
ner Gmekeer ee kees heg kejlee leLee ceQ ner Heue kee efJeOeeve Yeer kejlee ntB~
YeieJeeve efMeJe ves jece Meyo kes peheves hej yeue efoee~ jcevles eesefievees
eefmceved me jece:~ je Deewj ce kes yeere ceW keefyeje jne uegkeee~ je Deewj
ce Fve oes De#ejeW kes Devlejeue ceW keyeerj Deheves ceve kees jeskeves ceW me#ece nes iees~
eerke=<Ce Deesced hej yeue osles nQ~ Dees Denb me Deesced DeLee&led Jen meee cesjs
Yeerlej nw, keneR yeenj ve {tB{ves ueies~ en Deesced Yeer Gme hejce meee kee heefjee
oskej Meevle nes peelee nw~ JeemleJe ceW Gve eYeg kes Devevle veece nQ; efkevleg pehe kes
efuees Jener veece meeLe&ke nw pees ese nes, MJeeme ceW {ue peee Deewj Ske hejceelcee
kee ner yeesOe kejelee nes~ Gmemes efYeVe Deveske osJeer-osJeleeDeeW keer DeefJeJeskehetCe&
keuhevee ceW GuePekej ue#e mes ef ve ne oW~
hetpe cenejepe peer kene kejles Les efke cesje he osKeW Deewj eevegmeej
keesF& Yeer oes-{eF& De#ej kee veece , jece, efMeJe ceW mes keesF& Ske ueW,
Gmekee efevleve kejW Deewj Gmeer kes DeLe&mJehe F kes mJehe kee Oeeve kejW~
Oeeve meoddieg kee ner efkeee peelee nw~ Deehe jece, ke=<Ce DeLeJee Jeerlejeie efJe<eeb
Jee efeeced~ Jeerlejeie cenelceeDeeW DeLeJee eLeeefYeceleOeeveee~ (heelebpeue
eesie0, 1/37, 39) DeefYecele DeLee&led eesie kes DeefYecele, Devegketue efkemeer
kee Yeer mJehe heke[W, Jes DevegYeJe ceW Deehekees efceueWies Deewj Deehekes mecekeeueerve
efkemeer meoddieg keer Deesj ye{e oWies, efpevekes ceeie&oMe&ve mes Deehe Mevew:-Mevew: eke=efle
kes #es$e mes heej nesles peeeWies~ ceQ Yeer eejcYe ceW Ske osJelee (ke=<Ce kes efJejed he)
kes efe$e kee Oeeve kejlee Lee; efkevleg hetpe cenejepe peer kes DevegYeJeer eJesMe kes
meeLe Jen Meevle nes ieee~
184
eejefcYeke meeOeke veece lees peheles nQ; efkevleg cenehegg<e kes mJehe kee
Oeeve kejves ceW efnekeles nQ~ Jes Deheveer Deefpe&le ceeveleeDeeW kee hetJee&en es[ veneR
heeles~ Jes efkemeer Deve osJelee kee Oeeve kejles nQ, efpemekee eesiesMJej eerke=<Ce ves
efve<esOe efkeee nw~ Dele: hetCe& mecehe&Ce kes meeLe efkemeer DevegYeJeer ceneheg<e keer MejCe
ueW~ hegCe-heg<eeLe& meyeue nesles ner keglekeeX kee Meceve Deewj eLeeLe& efeee ceW eJesMe
efceue peeesiee~ eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej Fme ekeej kes pehe Deewj
hejceelcemJehe meoddieg kes mJehe kee efvejvlej mcejCe kejves mes ceve kee efvejesOe
Deewj efJeuee nes peelee nw Deewj Gmeer #eCe Mejerj kes mecyevOe kee leeie nes peelee nw~
kesJeue cejves mes Mejerj heere veneR es[lee~
Deveveeslee: meleleb ees ceeb mcejefle efveleMe:~~10~~
lemeenb megueYe: heeLe& efveleegeme eesefieve:~~14~~
cesjs Deefleefje Deewj keesF& efee ceW nw ner veneR~ Deve efkemeer kee
efevleve ve kejlee ngDee DeLee&led Deveve efee mes efmLej ngDee pees DeveJejle cesje
mcejCe kejlee nw, Gme efvele cegPeceW ege eesieer kes efuees ceQ megueYe ntB~ Deehekes
megueYe nesves mes keee efceuesiee?
ceeceghesle hegvepe&vce og:KeeueeceMeeeleced~~10~~
veehvegJeefvle cenelceeve: mebefmeefb hejceeb ielee:~~15~~
cegPes eehle kej Jes og:KeeW kes mLeevemJehe #eCeYebiegj hegvepe&vce kees eehle veneR
nesles, yeefuke hejceefmeef kees eehle nesles nQ DeLee&led cegPes eehle nesvee DeLeJee hejceefmeef
kees eehle nesvee Ske ner yeele nw~ kesJeue YeieJeeve ner Ssmes nQ, efpevnW heekej Gme heg<e
kee hegvepe&vce veneR neslee~ efHej hegvepe&vce keer meercee keneB leke nw?
DeeyeeYegJeveeuueeskee: hegvejeJeefle&veespeg&ve~~10~~
ceeceghesle leg keewvlese hegvepe&vce ve efJeeles~~16~~
Depeg&ve! yeee mes ueskej keer-helebieeefo meYeer ueeske hegvejeJeleea nQ, pevce
uesves Deewj cejves leLee hegve:-hegve: Fmeer ece ceW euevesJeeues nQ; efkevleg keewvlese! cegPes
eehle neskej Gme heg<e kee heggvepe&vce veneR neslee~
Oece&evLeeW ceW ueeske-ueeskeevlejeW keer heefjkeuhevee F&MJej-heLe keer efJeYetefleeeW
kee yeesOe kejeves kes Deevleefjke DevegYeJe ee heke cee$e nQ~ Devleefj#e ceW ve lees
Dece DeOeee
185
keesF& Ssmee ie[dd{e nw peneB keer[s keeles neW Deewj ve Ssmee cenue efpemes mJeie& kene
peelee nes~ owJeer mecheod mes ege heg<e osJelee Deewj Deemegjer mecheod mes ege ceveg<e
ner Demegj nQ~ eerke=<Ce kes ner meies-mecyevOeer kebme je#eme Deewj yeeCeemegj owle Les~
osJe, ceeveJe, eflee&ked eesefveeeB ner efJeefYeVe ueeske nQ~ eerke=<Ce kes Devegmeej en
peerJeelcee ceve Deewj heeBeeW FefveeW kees ueskej pevce-pevceevlej kes mebmkeejeW kes
Deveghe veee Mejerj OeejCe kej ueslee nw~
Decej kens peevesJeeues osJelee Yeer cejCeOecee& nQ #eerCes hegCes cele&ueeskeb
efJeMeefvle~ Fmemes ye[er #eefle keee nesieer? Jen osJe-leve ner efkeme keece kee,
efpemeceW mebefele hegCe Yeer meceehle nes peee? osJeueeske, heMegueeske, keer-helebieeefo
ueeske Yeesieueeske cee$e nQ~ kesJeue ceveg<e ner keceeX kee jeefelee nw, efpemekes eje
Jen Gme hejceOeece leke kees eehle kej mekelee nw, peneB mes hegvejeJele&ve veneR neslee~
eLeeLe& kece& kee DeeejCe kejkes ceveg<e osJelee yeve peee, yeee keer efmLeefle eehle
kej ues; efkevleg Jen hegvepe&vce mes leye leke veneR yee mekelee, peye leke efke ceve kes
efvejesOe Deewj efJeuee kes meeLe hejceelcee kee mee#eelkeej kejkes Gmeer hejceYeeJe ceW
efmLele ve nes peee~ GoenjCeeLe& Gheefve<eoW Yeer Fme mele kee GoddIeeve kejleer nQ
eoe meJex ecegevles keecee esme efo efelee:~~
DeLe celeexce=lees YeJele$e yee meceMvegles~~
(ye=noejCekeesheefve<eod, 4/4/7; ke"esheefve<eod, 2/3/14)
peye oe ceW efmLele mechetCe& keeceveeSB mecetue ve nes peeleer nQ, leye
cejCeOecee& ceveg<e Decej nes peelee nw Deewj eneR, Fmeer mebmeej ceW, Fmeer ceveg<eMejerj ceW hejyee kee YeueerYeeBefle mee#eeled DevegYeJe kej ueslee nw~
eMve G"lee nw efke keee yeee Yeer cejCeOecee& nw? DeOeee leerve ceW lees
eesiesMJej eerke=<Ce ves epeeheefle yeee kes emebie ceW kene efke eeefhle kes heeeled yegef
cee$e ev$e nw, Gmekes eje hejceelcee ner Jee neslee nw~ Ssmes ceneheg<eeW kes eje
ner e%e keer mebjevee ngF& nw Deewj eneB kenles nQ efke yeee keer efmLeefle eehle
kejvesJeeuee Yeer hegvejeJeleea nw~ eesiesMJej eerke=<Ce kenvee keee eenles nQ?
Jemlegle: efpeve ceneheg<eeW kes eje hejceelcee ner Jee neslee nw, Gve ceneheg<eeW
keer yegef Yeer yeee veneR nw; uesefkeve ueesieeW kees GheosMe osves kes keejCe, keueeCe
186
kee met$eheele kejves kes keejCe yeee kens peeles nQ~ mJeeb ceW Jes yeee Yeer veneR nQ~
Gvekes heeme Deheveer yegef jn ner veneR peeleer~ efkevleg Fmekes hetJe& meeOeveekeeue ceW
yegef ner yeee nw Denbkeej efmeJe yegef Depe, ceve meefme efee ceneve~
(jeceeefjleceeveme, 6/15ke)
meeOeejCe ceveg<e keer yegef yeee veneR nw~ yegef peye F ceW eJesMe kejves
ueieleer nw leYeer mes yeee keer jevee nesves ueieleer nw, efpemekes eej meesheeve ceveeref<eeeW
ves kens nQ~ heers DeOeee leerve ceW yelee Deees nQ, mcejCe kes efuees hegve: osKe mekeles
nQ yeeefJeod, yeeefJej, yeeefJejereeved, yeeefJeefj~ yeeefJeod Jen yegef nw,
pees yeeefJeee mes mebege nes~ yeeefJej Jen nw, efpemes yeeefJeee ceW eslee eehle
nes~ yeeefJejereeved Jen yegef nw efpememes Jen yeeefJeee ceW o#e ner veneR Jejved
Gmekee efveev$eke, mebeeueke yeve peelee nw~ yeeefJeefj yegef kee Jen Deefvlece
esj nw efpemeceW F eJeeefnle nw~ eneB leke yegef kee DeefmlelJe nw; keeeWefke eJeeefnle
nesvesJeeuee F DeYeer keneR Deueie nw Deewj enCekeee& yegef Deueie nw~ DeYeer Jen
eke=efle keer meercee ceW nw~ Deye mJeeb ekeeMemJehe ceW peye yegef (yeee) jnleer nw,
peeie=le nw lees mechetCe& Yetle (efevleve kee eJeen) peeie=le nQ Deewj peye DeefJeee ceW
jnleer nw lees Deesle nQ~ Fmeer kees ekeeMe Deewj DevOekeej, jeef$e Deewj efove kenkej
mecyeesefOele efkeee peelee nw~ osKeW
yeee DeLee&led yeeefJesee keer Jen esCeer, efpemeceW F eJeeefnle nw, Gmekees
eehle meJeexlke= yegef ceW Yeer efJeee (pees mJeeb ekeeMemJehe nw, GmeceW efceueeleer
nw) kee efove Deewj DeefJeee keer jeef$e, ekeeMe Deewj DevOekeej kee ece ueiee jnlee
nw, eneB leke meeOeke ceW ceeee keeceeeye nesleer nw~ ekeeMekeeue ceW Deesle Yetle
meesle nes peeles nQ, GvnW ue#e efoKeeeer he[ves ueielee nw leLee yegef kes Devlejeue
ceW DeefJeee keer jeef$e kes eJesMekeeue ceW meYeer Yetle Deesle nes peeles nQ~ yegef
efveMee veneR kej heeleer~ mJehe keer Deesj ye{vee yevo nes peelee nw~ ener yeee kee
efove Deewj ener yeee keer jeef$e nw~ efove kes ekeeMe ceW yegef keer meneeW eJe=efeeeW
ceW F&MJejere ekeeMe e peelee nw Deewj DeefJeee keer jeef$e ceW FvneR meneeW hejleeW ceW
DeesleeJemLee kee DevOekeej Dee peelee nw~
MegYe Deewj DeMegYe, efJeee Deewj DeefJeee Fve oesveeW eJe=efeeeW kes meJe&Lee
Meevle nesves hej DeLee&led Deesle Deewj meesle, jeef$e ceW efJeueerve Deewj efove ceW GlheVe
Dece DeOeee
187
oesveeW ekeej kes YetleeW (mebkeuhe eJeen) kes efce peeves hej Gme DeJee yegef mes
Yeer Deefle hejs MeeMJele DeJee YeeJe efceuelee nw, pees efHej keYeer ve veneR neslee~
YetleeW keer Deesle Deewj meesle oesveeW efmLeefleeeW kes efceves hej ner Jen meveeleve YeeJe
efceuelee nw~
yegef keer Gheeg&e eej DeJemLeeDeeW kes yeeoJeeuee heg<e ner ceneheg<e nw~
Gmekes Devlejeue ceW yegef veneR nw, yegef hejceelcee kee ev$e-pewmeer nes ieeer nw
efkevleg ueesieeW kees Jen GheosMe kejlee nw, efveMee mes esjCee oslee nw Dele: GmeceW
yegef eleerle nesleer nw; efkevleg Jen yegef kes mlej mes hejs nw~ Jen hejce DeJee YeeJe
ceW efmLele nw, Gmekee hegvepe&vce veneR nesvee nw; efkevleg Fme DeJee efmLeefle mes hetJe&
peye leke Gmekes heeme Deheveer yegef nw, peye leke Jen yeee nw Jen hegvepe&vce keer
heefjefOe ceW ner nw~ FvneR leLeeW hej ekeeMe [eueles ngS eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
meneegiehee&vlecene&od yeeCees efJeog:~~10~~
jeef$eb egiemeneevleeb lesnesje$eefJeoes pevee:~~17~~
pees npeej elegeg&ieeW keer yeee keer jeef$e Deewj npeej elegeg&ieeW kes Gmekes efove
kees mee#eeled peeveles nQ, Jes heg<e mecee kes leJe kees eLeeLe& peeveles nQ~
emlegle Mueeske ceW efove Deewj jele efJeee Deewj DeefJeee kes heke nQ~
yeeefJeee mes mebege yegef yeee keer eJesefMekee leLee yeeefJeefj yegef yeee keer
hejekeee nw~ efJeee mes mebege yegef ner yeee kee efove nw~ peye efJeee keee&jle
nesleer nw, Gme mecee eesieer mJehe keer Deesj Deemej neslee nw, Devle:kejCe keer
meneeW eJe=efeeeW ceW F&MJejere ekeeMe kee mebeej nes G"lee nw~ Fmeer ekeej
DeefJeee keer jeef$e Deeves hej Devle:kejCe keer meneeW eJe=efeeeW ceW ceeee kee v
eJeeefnle neslee nw~ ekeeMe Deewj DevOekeej keer eneR leke meercee nw~ Fmekes heMeeled
ve lees DeefJeee jn peeleer nw Deewj ve efJeee ner~ Jen hejceleJe hejceelcee efJeefole nes
peelee nw~ pees Fmes leJe mes Yeueer ekeej peeveles nQ, Jes eesieerpeve keeue kes leJe kees
peevevesJeeues nQ efke keye DeefJeee keer jele nesleer nw, keye efJeee kee efove Deelee nw,
keeue kee eYeeJe keneB leke nw DeLeJee mecee keneB leke heere kejlee nw?
eejefcYeke ceveer<eer Devle:kejCe kees efee DeLeJee keYeer-keYeer kesJeue
yegef kenkej mecyeesefOele kejles Les~ keeueevlej ceW Devle:kejCe kee efJeYeepeve ceve,
188
yegef, efee Deewj Denbkeej keer eej ecegKe Je=efeeeW ceW efkeee ieee, Jewmes Devle:kejCe
keer eJe=efeeeB Devevle nQ~ yegef kes Devlejeue ceW ner DeefJeee keer jeef$e nesleer nw Deewj
Gmeer yegef ceW efJeee kee efove Yeer neslee nw~ ener yeee keer jeef$e Deewj efove nw~
peieledheer jeef$e ceW meYeer Deesle he[s nQ~ eke=efle ceW efJeejCe kejleer ngF& Gvekeer
yegef Gme ekeeMemJehe kees veneR osKe heeleer; efkevleg eesie kee DeeejCe kejvesJeeues
eesieer Fmemes peie peeles nQ, Jes mJehe keer Deesj ye{les nQ, pewmee efke ieesmJeeceer
leguemeeroeme ves jeceeefjleceeveme ceW efueKee nw
keyengB efoJeme cenB efveefye[ lece, keyengBke eie helebie~~
efyevemeF GhepeF %eeve efpeefce, heeF kegmebie megmebie~~
(jeceeefjleceeveme, 4/15 Ke)
efJeee mes mebege yegef kegmebie heekej DeefJeee ceW heefjCele nes peeleer nw, hegve:
megmebie mes efJeee kee mebeej Gmeer yegef ceW nes peelee nw~ en Gleej-e{eJe hetefle&hee&vle
ueiee jnlee nw~ hetefle& kes heMeeled ve yegef nw ve yeee, ve jele jnleer nw ve efove~ ener
yeee kes efove-jele kes heke nQ~ ve npeejeW meeue keer uecyeer jele nesleer nw, ve
npeejeW elegeg&ie kee efove ner neslee nw Deewj ve keneR keesF& eej cegBnJeeuee yeee ner
nw~ yegef keer Gheeg&e eej eefceke DeJemLeeSB ner yeee kes eej cegKe Deewj
Devle:kejCe keer eej ecegKe eJe=efeeeB ner Gmekes elegeg&ie nQ~ jele Deewj efove FvneR
eJe=efeeeW ceW nesles nQ~ pees heg<e Fmekes Yeso kees leJe mes peeveles nQ, Jes eesieerpeve
keeue kes Yeso kees peeveles nQ efke keeue keneB leke heere kejlee nw Deewj keewve heg<e
keeue mes Yeer Deleerle nes peelee nw~ jeef$e Deewj efove, DeefJeee Deewj efJeee ceW nesvesJeeues
keee& kees eesiesMJej eerke=<Ce mhe kejles nQ
DeJeeeoddJeee: meJee&: eYeJevlenjeieces~~10~~
je$eeieces eueerevles le$ewJeeJeeme_%ekes~~18~~
yeee kes efove kes eJesMekeeue ceW DeLee&led efJeee (owJeer mecheod) kes eJesMekeeue
ceW mechetCe& eeCeer DeJee yegef ceW peeie=le nes peeles nQ Deewj jeef$e kes eJesMekeeue ceW
Gmeer DeJee, DeMe yegef ceW peeie=efle kes met#ce leJe Deesle nes peeles nQ~ Jes
eeCeer DeefJeee keer jeef$e ceW mJehe kees mhe osKe veneR heeles; efkevleg Gvekee
DeefmlelJe jnlee nw~ peeie=le nesves Deewj Deesle nesves kee ceeOece en yegef nw, pees
meyeceW DeJee jnleer nw, ef<ieesej veneR nw~
Dece DeOeee
189
Yetleeece: me SJeeeb YetlJee YetlJee eueereles~~10~~

je$eeiecesJeMe: heeLe& eYeJelenjeieces~~19~~
ns heeLe&! meye eeCeer Fme ekeej peeie=le neskej eke=efle mes efJeJeMe neskej
DeefJeeeheer jeef$e kes Deeves hej Deesle nes peeles nQ~ Jes veneR osKe heeles efke Gvekee
ue#e keee nw? efove kes eJesMekeeue ceW Jes hegve: peeie=le nes peeles nQ~ peye leke yegef
nw, leye leke Fmekes Devlejeue ceW efJeee Deewj DeefJeee kee ece euelee jnlee nw~
leye leke Jen meeOeke ner nw, ceneheg<e veneR~
hejmlemceeeg YeeJeesveesJeeesJeeelmeveeleve:~~10~~
e: me meJex<eg Yetles<eg veMelmeg ve efJeveMeefle~~20~~
Ske lees yeee DeLee&led yegef DeJee nw, FefveeW mes efoKeeeer veneR he[leer
Deewj Fmemes Yeer hejs meveeleve DeJee YeeJe nw, pees YetleeW kes ve nesves hej Yeer ve
veneR neslee DeLee&led efJeee ceW meesle Deewj DeefJeee ceW Deesle, efove ceW GlheVe Deewj
jeef$e ceW efJeueerve YeeJeeWJeeues DeJee yeee kes Yeer efce peeves hej Jen meveeleve
DeJee YeeJe efceuelee nw, pees ve veneR neslee~ yegef ceW nesvesJeeues Ge oesveeW
Gleej-e{eJe peye efce peeles nQ leye meveeleve DeJee YeeJe efceuelee nw, pees cesje
hejceOeece nw~ peye meveeleve DeJee YeeJe eehle nes ieee lees yegef Yeer Gmeer YeeJe
ceW jbie peeleer nw, Gmeer YeeJe kees OeejCe kej uesleer nw~ Fmeefuees Jen yegef mJeeb lees
efce peeleer nw Deewj Gmekes mLeeve hej meveeleve DeJee YeeJe ner Mes<e yeelee nw~
DeJeees#ej Flegemleceeng: hejceeb ieefleced~~10~~
eb eehe ve efveJele&vles leece hejceb cece~~21~~
Gme meveeleve DeJee YeeJe kees De#ej DeLee&led DeefJeveeMeer kene peelee nw~
Gmeer kees hejceieefle kenles nQ~ Jener cesje hejceOeece nw, efpemes eehle neskej ceveg<e
heers veneR Deeles, Gvekee hegvepe&vce veneR neslee~ Fme meveeleve DeJee YeeJe keer
eeefhle kee efJeOeeve yeleeles nQ
heg<e: me hej: heeLe& Yekelee ueYemlJeveveee~~10~~
emeevle:mLeeefve Yetleeefve esve meJe&efceob leleced~~22~~
heeLe&! efpeme hejceelcee kes Devleie&le mechetCe& Yetle nQ, efpememes mechetCe& peieled
Jeehle nw, meveeleve DeJee YeeJeJeeuee Jen hejceheg<e Deveve Yeefe mes eehle
190
nesves eesie nw~ Deveve Yeefe kee leelhee& nw efke hejceelcee kes efmeJeee Deve efkemeer
kee mcejCe ve kejles ngS Gvemes peg[ peee~ Deveve YeeJe mes ueievesJeeues heg<e Yeer
keye leke hegvepe&vce keer meercee ceW nQ Deewj keye Jes hegvepe&vce kee DeefleeceCe kej
peeles nQ? Fme hej eesiesMJej kenles nQ
e$e keeues lJeveeJe=efeceeJe=efeb ewJe eesefieve:~~10~~
eeelee eeefvle leb keeueb Je#eeefce Yejle<e&Ye~~23~~
ns Depeg&ve! efpeme keeue ceW Mejerj leeiekej iees ngS eesieerpeve hegvepe&vce kees
veneR heeles Deewj efpeme keeue ceW Mejerj leeieves hej hegvepe&vce heeles nQ, ceQ Deye Gme
keeue kee JeCe&ve kejlee ntB~
Deefivepeexeflejn: Megkeue: <eCceemee GejeeCeced~~24~~
le$e eeelee ieefvle yee yeeefJeoes pevee:~~24~~
Mejerj-mecyevOe kee leeie kejles mecee efpevekes mece#e peeseflece&e Deefive
peue jner nes, efove kee ekeeMe Hewuee nes, mete& eceke jne nes, Megkeuehe#e kee ev
ye{ jne nes, GejeeCe kee efvejYe Deewj megvoj DeekeeMe nes, Gme keeue ceW eeeCe
kejvesJeeues yeeJesee eesieerpeve yee kees eehle nesles nQ~
Deefive yeelespe kee eleerke nw~ efove efJeee kee ekeeMe nw~ Megkeuehe#e
efvece&uelee kee eesleke nw~ efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce, lespe Deewj e%ee es <e[wMJee&
ner <eCceeme nQ~ TOJe&jslee efmLeefle ner GejeeCe nw~ eke=efle mes meJe&Lee hejs Fme
DeJemLee ceW peevesJeeues yeeJesee eesieerpeve yee kees eehle nesles nQ, Gvekee hegvepe&vce
veneR neslee; efkevleg Deveve efee mes ueies ngS eesieerpeve eefo Fme Deeueeske kees eehle
veneR kej heees, efpevekeer meeOevee DeYeer hetCe& veneR nw, Gvekee keee neslee nw? Fme hej
kenles nQ
Oetcees jeef$emleLee ke=<Ce: <eCceemee oef#eCeeeveced~~24~~
le$e eevcemeb peesefleeexieer eehe efveJele&les~~25~~
efpemekes eeeCekeeue ceW OegDeeB Hewue jne nes, eesieeefive nes (Deefive e%eeefeee ceW heeeer peevesJeeueer Deefive kee mJehe nw~) efkevleg OegSB mes Deeeefole
nes, DeefJeee keer jeef$e nes, DeBOesje nes, ke=<Cehe#e kee evcee #eerCe nes jne nes,
keeefuecee kee yeengue nes, <e[ddefJekeejeW (keece, eesOe, ueesYe, ceesn, ceo Deewj celmej)
Dece DeOeee
191
mes ege oef#eCeeeve DeLee&led yeefnceg&Keer nes (pees hejceelcee kes eJesMe mes DeYeer yeenj
nw~) Gme eesieer kees hegve: pevce uesvee he[lee nw~ lees keee Mejerj kes meeLe Gme eesieer
keer meeOevee ve nes peeleer nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
Megkeueke=<Ces ieleer esles peiele: Meeeles celes~~10~~
Skeee eeleveeJe=efeceveeeJele&les hegve:~~26~~
Gheeg&e Megkeue Deewj ke=<Ce oesveeW ekeej keer ieefleeeB peieled ceW MeeMJele nQ
DeLee&led meeOeve kee keYeer efJeveeMe veneR neslee~ Ske (Megkeue) DeJemLee ceW eeeCe
kejvesJeeuee heers ve DeevesJeeueer hejceieefle kees eehle neslee nw Deewj otmejer DeJemLee
ceW, efpemeceW #eerCe ekeeMe leLee DeYeer keeefuecee nw Ssmeer DeJemLee kees ieee ngDee
heers ueewlee nw, pevce ueslee nw~ peye leke hetCe& ekeeMe veneR efceuelee, leye leke Gmes
Yepeve kejvee nw~ eMve hetCe& ngDee~ Deye Fmekes efuees meeOeve hej hegve: yeue osles nQ
vewles me=leer heeLe& peeveveesieer cegeefle keeve~~10~~
lemceelmeJex<eg keeues<eg eesieegees YeJeepeg&ve~~27~~
ns heeLe&! Fme ekeej Fve ceeieeX kees peevekej keesF& Yeer eesieer ceesefnle veneR
neslee~ Jen peevelee nw efke hetCe& ekeeMe hee uesves hej yee kees eehle nesiee Deewj #eerCe
ekeeMe jnves hej Yeer hegvepe&vce ceW meeOeve kee veeMe veneR neslee~ oesveeW ieefleeeB
MeeMJele nQ~ Dele: Depeg&ve! let meye keeue ceW eesie mes ege nes DeLee&led efvejvlej
meeOeve kej~
Jesos<eg e%es<eg lehe:meg ewJe
oeves<eg elhegCeHeueb eefoced~~11~~
Delesefle lelmeJe&efceob efJeefolJee
eesieer hejb mLeeveceghewefle eeeced~~28~~
Fmekees mee#eelkeejmeefnle peevekej (ceevekej veneR) eesieer Jeso, e%e, lehe
Deewj oeve kes hegCeHeueeW kee efve:mevosn DeefleeceCe kej peelee nw Deewj meveeleve
hejceheo kees eehle neslee nw~ DeefJeefole hejceelcee keer mee#eeled peevekeejer kee veece
Jeso nw~ Jen DeefJeefole leJe peye efJeefole nes ieee lees Deye keewve efkemes peeves? Dele:
efJeefole nesves kes heMeeled JesoeW mes Yeer eeespeve meceehle nes peelee nw; keeeWefke
peevevesJeeuee efYeVe veneR nw~ e%e DeLee&led DeejeOevee keer efveele efeee DeeJeMeke
192
Leer; efkevleg peye Jen leJe efJeefole nes ieee, lees efkemekes efuees Yepeve kejs?
cevemeefnle FefveeW kees ue#e kes Deveghe leheevee lehe nw~ ue#e eehle nesves hej
efkemekes efuees lehe kejs? ceve, Jeeve Deewj kece& mes meJe&leesYeeJesve mecehe&Ce kee veece
oeve nw~ Fve meyekee hegCeHeue nw hejceelcee keer eeefhle~ Heue Yeer Deye efJeueie veneR
nw Dele: Fve meyekeer Deye DeeJeMekelee ner ve jner~ Jen eesieer e%e, lehe, oeve
Fleeefo kes Heue kees Yeer heej kej peelee nw~ Jen hejceheo kees eehle neslee nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee ceW heeBe ecegKe efyevogDeeW hej efJeeej efkeee ieee~ efpeveceW
meJe&eLece DeOeee meele kes Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce eje yeerpeejesefhele eMveeW
kees mhe mecePeeves keer efpe%eemee mes Fme DeOeee kes DeejcYe ceW Depeg&ve ves meele
eMve efkees efke YeieJeved! efpemes Deeheves kene, Jen yee keee nw? Jen DeOeelce
keee nw? Jen mechetCe& kece& keee nw? DeefOeowJe, DeefOeYetle Deewj DeefOee%e keee nQ
Deewj Devlekeeue ceW Deehe efkeme ekeej peeveves ceW Deeles nQ efke keYeer efJemce=le veneR
nesles? eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke efpemekee efJeveeMe veneR neslee, Jener hejyee
nw~ mJeeb keer GheueefyOeJeeuee hejceYeeJe ner DeOeelce nw~ efpememes peerJe ceeee kes
DeeefOehele mes efvekeuekej Deelcee kes DeeefOehele ceW nes peelee nw, Jener DeOeelce nw
Deewj YetleeW kes Jes YeeJe pees MegYe DeLeJee DeMegYe mebmkeejeW kees GlheVe kejles nQ Gve
YeeJeeW kee ke peevee, efJemeie&: efce peevee ner kece& keer mechetCe&lee nw~ Fmekes
Deeies kece& kejves keer DeeJeMekelee veneR jn peeleer~ Dele: kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw,
pees mebmkeejeW kes Goddiece kees ner efcee oslee nw~
Fmeer ekeej #ejYeeJe DeefOeYetle nQ DeLee&led ve nesvesJeeues ner YetleeW kees GlheVe
kejves ceW ceeOece nQ~ Jes ner YetleeW kes DeefOeelee nQ~ hejceheg<e ner DeefOeowJe nw~
GmeceW owJeer mecheod efJeueerve nesleer nw~ Fme Mejerj ceW DeefOee%e ceQ ner ntB DeLee&led
efpemeceW e%e efJeuee nesles nQ Jen ceQ ntB, e%e kee DeefOeelee ntB~ Jen cesjs mJehe kees
ner eehle neslee nw DeLee&led eerke=<Ce Ske eesieer Les~ DeefOee%e keesF& Ssmee heg<e nw pees
Fme Mejerj ceW jnlee nw, yeenj veneR~ Deefvlece eMve efke Devle mecee ceW Deehe efkeme
ekeej peeveves ceW Deeles nQ? GvneWves yeleeee efke pees cesje efvejvlej mcejCe kejles nQ,
Dece DeOeee
193
cesjs efmeJeee efkemeer otmejs efJe<ee-Jemleg kee efevleve veneR Deeves osles Deewj Ssmee kejles
ngS Mejerj kee mecyevOe leeie osles nQ, Jes cesjs mee#eeled mJehe kees eehle nesles nQ,
efpemes Devle ceW Yeer Jener eehle jnlee nw~ Mejerj keer ce=leg kes meeLe en GheueefyOe
nesleer nes Ssmeer yeele veneR nw~ cejves hej ner efceuelee lees eerke=<Ce hetCe& ve nesles, Deveske
pevceeW ceW euekej heevesJeeuee %eeveer Gvekee mJehe ve neslee~ ceve kee meJe&Lee
efvejesOe Deewj efve ceve kee Yeer efJeuee ner Devlekeeue nw, peneB efHej MejerjeW keer
Glheefe kee ceeOece Meevle nes peelee nw~ Gme mecee Jen hejceYeeJe ceW eJesMe hee
peelee nw~ Gmekee hegvepe&vce veneR neslee~
Fme eeefhle kes efuees GvneWves mcejCe kee efJeOeeve yeleeee Depeg&ve! efvejvlej
cesje mcejCe kej Deewj eg kej~ oesveeW Ske meeLe kewmes nesieW? keoeefeled Ssmee nes
efke pee ieesheeue, ns ke=<Ce kenles jnW, uee"er Yeer eueeles jnW~ mcejCe kee mJehe
mhe efkeee efke eesie-OeejCee ceW efmLej jnles ngS, cesjs efmeJeee Deve efkemeer Yeer
Jemleg kee mcejCe ve kejles ngS efvejvlej mcejCe kej~ peye mcejCe Flevee met#ce nw
lees eg keewve kejsiee? ceeve ueerefpees, en hegmleke YeieJeeve nw, lees Fmekes Deieueyeieue keer Jemleg, meeceves yew"s ngS ueesie ee Deve osKeer-megveer keesF& Jemleg mebkeuhe
ceW Yeer ve Deees, efoKeeeer ve he[s~ eefo efoKeeeer he[leer nw lees mcejCe veneR nw~ Ssmes
mcejCe ceW eg kewmee? Jemlegle: peye Deehe Fme ekeej efvejvlej mcejCe ceW eJe=e
neWies, lees Gmeer #eCe eg kee mener mJehe Ke[e neslee nw~ Gme mecee ceeefeke
eJe=efeeeB yeeOee kes he ceW ele#e ner nQ~ keece, eesOe, jeie, s<e ogpe&e Me$eg nQ~
es Me$eg mcejCe kejves veneR oWies~ Fvemes heej heevee ner eg nw~ Fve Me$egDeeW kes efce
peeves hej ner Jeefe hejceieefle kees eehle neslee nw~
Fme hejceieefle kees heeves kes efuees Depeg&ve! let pehe lees Deesced kee Deewj Oeeve
cesje kej DeLee&led eerke=<Ce Ske eesieer Les~ veece Deewj he DeejeOevee keer kegbpeer nw~
eesiesMJej eerke=<Ce ves Fme eMve kees Yeer efueee efke hegvepe&vce keee nw? GmeceW
keewve-keewve Deeles nQ? GvneWves yeleeee efke yeee mes ueskej eeJevcee$e peieled hegvejeJeleea
nw Deewj Fve meyekes meceehle nesves hej Yeer cesje hejce DeJee YeeJe leLee GmeceW
efmLeefle meceehle veneR nesleer~
194
Fme eesie ceW eefJe heg<e keer oes ieefleeeB nQ~ pees hetCe& ekeeMe kees eehle
<e[wMJee&mecheVe TOJe&jslee nw, efpemeceW uesMecee$e Yeer keceer veneR nw, Jen hejceieefle
kees eehle neslee nw~ eefo Gme eesiekeee& ceW uesMecee$e Yeer keceer nw, ke=<Cehe#e-meer
keeefuecee kee mebeej nw, Ssmeer DeJemLee ceW Mejerj kee mecee meceehle nesvesJeeues eesieer
kees pevce uesvee he[lee nw~ Jen meeceeve peerJe keer lejn pevce-cejCe kes ekekej ceW
veneR HeBmelee yeefuke pevce ueskej Gmemes Deeies keer Mes<e meeOevee kees hetje kejlee nw~
Fme ekeej Deeies kes pevce ceW Gmeer efeee mes euekej Jen Yeer JeneR hengBe
peelee nw efpemekee veece hejceOeece nw~ henues Yeer eerke=<Ce ken Deees nQ efke Fmekee
Lees[e Yeer meeOeve pevce-cejCe kes ceneved Yee mes Gej kejekes ner es[lee nw~
oesveeW jemles Meeele nQ, Deefce nQ Fme yeele kees mecePekej keesF& Yeer heg<e eesie
mes eueeeceeve veneR neslee~ Depeg&ve! let eesieer yeve~ eesieer Jeso, lehe, e%e Deewj oeve
kes Yeer hegCeHeueeW kee GuuebIeve kej peelee nw, hejceieefle kees eehle neslee nw~
Fme DeOeee ceW mLeeve-mLeeve hej hejceieefle kee efe$eCe efkeee ieee nw
efpemes DeJee, De#ee Deewj De#ej kenkej mecyeesefOele efkeee ieee, efpemekee keYeer
#ee DeLeJee efJeveeMe veneR neslee~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos De#ejyeeeesiees veeceeceesOeee:~~8~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW De#ej-yeeeesie veeceke Dee"JeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es De#ejyeeeesiees
veeceeceesOeee:~~8~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW De#ej-yeeeesie veeceke Dee"JeeB
veJece DeOeee
195
~~ DeLe veJeceesOeee: ~~
DeOeee : leke eesiesMJej eerke=<Ce ves eesie kee eceye efJeMues<eCe
efkeee, efpemekee Meg DeLe& nw e%e keer eefeee~ e%e Gme hejce ceW eJesMe efouee
osvesJeeueer DeejeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee efe$eCe nw, efpemeceW ejeej peieled
nJeve-meeceeer kes he ceW nw~ ceve kes efvejesOe Deewj efve ceve kes Yeer efJeueekeeue
ceW Jen Dece=le-leJe efJeefole nes peelee nw~ hetefle&keeue ceW e%e efpemekeer me=ef kejlee
nw, Gmekees heeve kejvesJeeuee %eeveer nw Deewj Jen meveeleve yee ceW eJesMe hee peelee nw~
Gme efceueve kee veece ner eesie nw~ Gme e%e kees keee&he osvee kece& kenueelee nw~
meeleJeW DeOeee ceW GvneWves yeleeee efke Fme kece& kees kejvesJeeues Jeehle yee,
mechetCe& kece&, mechetCe& DeOeelce, mechetCe& DeefOeowJe, DeefOeYetle Deewj DeefOee%emeefnle
cegPekees peeveles nQ~ Dee"JeW DeOeee ceW GvneWves kene efke ener hejceieefle nw, ener
hejceOeece nw~
emlegle DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves mJeeb eee& keer efke eesieege
heg<e kee SsMJee& kewmee nw? meyeceW Jeehle jnves hej Yeer Jen kewmes efveuexhe nw? kejles
ngS Yeer Jen kewmes Dekeee& nw? Gme heg<e kes mJeYeeJe SJeb eYeeJe hej ekeeMe
[euee, eesie kees DeeejCe ceW {eueves hej DeevesJeeues osJeleeefoke efJeIveeW mes meleke&
efkeee Deewj Gme heg<e keer MejCe nesves hej yeue efoee~
eerYeieJeevegJeee
Fob leg les iegeleceb eJe#eecevemeteJes~~1~~
%eeveb efJe%eevemeefnleb ep%eelJee cees#emesMegYeeled~~1~~
eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! Demetee ([en, F&<ee&) jefnle lesjs
efuees ceQ Fme hejceieesheveere %eeve kees efJe%eevemeefnle kentBiee DeLee&led eeefhle kes
heMeeled ceneheg<e keer jnveer kes meeLe kentBiee efke kewmes Jen ceneheg<e meJe&$e Ske
196
meeLe kece& kejlee nw, kewmes Jen peeie=efle eoeve kejlee nw, jLeer yevekej Deelcee kes
meeLe kewmes meowJe jnlee nw? eled %eelJee efpemes mee#eeled peevekej let og:Keheer
mebmeej mes cege nes peeesiee~ Jen %eeve kewmee nw? Fme hej kenles nQ
jepeefJeee jepeiegeb heefJe$eefceocegececed~~1~~
ele#eeJeieceb Oece megmegKeb keleg&ceJeeced~~2~~
efJe%eeve mes mebege en %eeve meYeer efJeeeDeeW kee jepee nw~ efJeee kee DeLe&
Yee<ee-%eeve DeLeJee efMe#ee veneR nw~ efJeee efn kee yeeieefle eoeee~, mee
efJeee ee efJecegees~ efJeee Gmes kenles nQ efke efpemekes heeme Deees, Gmes G"ekej
yee-heLe hej eueeles ngS cees#e eoeve kej os~ eefo jemles ceW $e+efeeW-efmeefeeW
DeLeJee eke=efle ceW keneR GuePe ieee lees efme nw efke DeefJeee meHeue nes ieeer~ Jen
efJeee veneR nw~ en jepeefJeee Ssmeer nw, pees efveefMele keueeCe kejvesJeeueer nw~ en
meYeer ieesheveereeW kee jepee nw~ DeefJeee Deewj efJeee kes DeJeiegC"ve kee DeveeJejCe
nesves hej eesieegelee kes heMeeled ner Fmemes efceueve neslee nw~ en Deefle heefJe$e,
Gece Deewj ele#e HeueJeeuee nw~ FOej kejes, GOej uees Ssmee ele#e HeueJeeuee
nw~ en DevOeefJeMJeeme veneR nw efke Fme pevce ceW meeOeve kejes, Heue keYeer otmejs
pevce ceW efceuesiee~ en hejceOece& hejceelcee mes mebege nw~ efJe%eevemeefnle en %eeve
kejves ceW mejue Deewj DeefJeveeMeer nw~
DeOeee oes ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! Fme eesie ceW yeerpe kee
veeMe veneR neslee~ Fmekee Lees[e Yeer meeOeve pevce-cejCe kes ceneved Yee mes Gej
kej oslee nw~ "W DeOeee ceW Depeg&ve ves hete YeieJeved! efMeefLeue eelveJeeuee
meeOeke ve-Ye lees veneR nes peelee? eerke=<Ce ves yeleeee Depeg&ve! henues lees kece&
mecePevee DeeJeMeke nw Deewj mecePeves kes yeeo Lees[e Yeer meeOeve heej ueie ieee lees
Gmekee efkemeer pevce ceW keYeer efJeveeMe veneR neslee, yeefuke Gme Lees[s mes DeYeeme kes
eYeeJe mes nj pevce ceW Jener kejlee nw~ Deveske pevceeW kes heefjCeece ceW JeneR hengBe
peelee nw, efpemekee veece hejceieefle DeLee&led hejceelcee nw~ Gmeer kees eesiesMJej eerke=<Ce
eneB Yeer kenles nQ efke en meeOeve kejves ceW ye[e megiece Deewj DeefJeveeMeer nw; hejvleg
Fmekes efuees ee efveleevle DeeJeMeke nw~
veJece DeOeee
197
DeeOeevee: heg<ee Oece&meeme hejvlehe~~1~~

Deeehe ceeb efveJele&vles ce=legmebmeejJelce&efve~~3~~
hejblehe Depeg&ve! Fme Oece& ceW (efpemekee Lees[e Yeer meeOeve kejves hej efJeveeMe
veneR neslee) eejefnle heg<e (Ske F ceW ceve kees kesefvle ve jKevesJeeuee heg<e)
cegPes ve eehle neskej mebmeej-#es$e ceW YeceCe kejlee ner jnlee nw~ Dele: ee
DeefveJeee& nw~ keee Deehe mebmeej mes hejs nQ? Fme hej kenles nQ
ceee leleefceob meJe peieoJeecetefle&vee~~1~~
celmLeeefve meJe&Yetleeefve ve eenb les<JeJeefmLele:~~4~~
cegPe DeJee mJehe mes en meye peieled Jeehle nw DeLee&led ceQ efpeme mJehe
ceW efmLele ntB, Jen meJe&$e Jeehle nw~ meYeer eeCeer cegPeceW mLeeve heees nQ efkevleg ceQ
GveceW efmLele veneR ntB; keeeWefke ceQ DeJee mJehe ceW efmLele ntB~ ceneheg<e efpeme
DeJee mJehe ceW efmLele nQ, JeneR mes (Mejerj es[kej Gmeer DeJee mlej mes ner)
yeele kejles nQ~ Fmeer ece ceW Deeies kenles nQ
ve e celmLeeefve Yetleeefve heMe ces eesiecewejced~~1~~
YetleYe=Ve e YetlemLees ceceelcee YetleYeeJeve:~~5~~
Jemlegle: meye Yetle Yeer cegPeceW efmLele veneR nQ keeeWefke Jes cejCeOecee& nQ,
eke=efle kes Deeefele nQ; efkevleg cesjer eesieceeee kes SsMJee& kees osKe efke peerJeOeeefjeeW
kees GlheVe Deewj hees<eCe kejvesJeeuee cesje Deelcee YetleeW ceW efmLele veneR nw~ ceQ
DeelcemJehe ntB, Fmeefuees ceQ Gve YetleeW ceW efmLele veneR ntB~ ener eesie kee eYeeJe nw~
Fmekees mhe kejves kes efuees eesiesMJej eerke=<Ce evle osles nQ
eLeekeeMeefmLelees efveleb Jeeeg: meJe&$eiees ceneved~~1~~
leLee meJee&efCe Yetleeefve celmLeeveerlegheOeeje~~6~~
pewmes DeekeeMe mes ner GlheVe nesvesJeeuee ceneved Jeeeg DeekeeMe ceW meowJe
efmLele nw efkevleg Gmes ceefueve veneR kej heelee, "erke Jewmes ner mechetCe& Yetle cegPeceW
efmLele nQ, Ssmee peeve~ "erke Fmeer ekeej ceQ DeekeeMeJeled efveuexhe ntB~ Jes cegPes ceefueve
veneR kej heeles~ eMve hetje ngDee~ ener eesie kee eYeeJe nw~ Deye eesieer keee kejlee
nw? Fme hej kenles nQ
198
meJe&Yetleeefve keewvlese eke=efleb eeefvle ceeefcekeeced~~1~~

keuhe#ees hegvemleeefve keuheeoew efJeme=peecenced~~7~~
Depeg&ve! keuhe kes efJeueekeeue ceW meye cesjer eke=efle DeLee&led cesjs mJeYeeJe
kees eehle nesles nQ Deewj keuhe kes Deeefo ceW ceQ Gvekees yeej-yeej efJeme=peeefce
efJeMes<e he mes me=peve kejlee ntB~ Les lees Jes henues mes efkevleg efJeke=le Les, GvneR kees
jelee ntB, mepeelee ntB~ pees Deesle nQ GvnW peeie=le kejlee ntB, keuhe kes efuees esefjle
kejlee ntB~ keuhe kee leelhee& nw GlLeeveesvcegKe heefjJele&ve~ Deemegjer mecheod mes
efvekeuekej pewmes-pewmes heg<e owJeer mecheod ceW eJesMe heelee nw, eneR mes keuhe kee
DeejcYe nw Deewj peye F&MJejYeeJe kees eehle nes peelee nw, JeneR keuhe kee #ee nw~
Dehevee kece& hetje kejkes keuhe Yeer efJeueerve nes peelee nw~ Yepeve kee DeejcYe keuhe
kee Deeefo nw Deewj Yepeve keer hejekeee, peneB ue#e efJeefole neslee nw, keuhe kee
Devle nw~ peye en #ej Deelcee eesefveeeW kes keejCeYetle jeie-s<eeefo mes cegefe heekej
Deheves MeeMJele mJehe ceW efmLej nes peee, Fmeer kees eerke=<Ce kenles nQ efke Jen cesjer
eke=efle kees eehle neslee nw~
pees ceneheg<e eke==efle kee efJeuee kejkes mJehe ceW eJesMe hee ieee, Gmekeer
eke=efle kewmeer? keee GmeceW eke=efle Mes<e ner nw? veneR, DeOeee 3/33 ceW eesiesMJej
eerke=<Ce ken egkes nQ efke meYeer eeCeer Deheveer eke=efle kees eehle nesles nQ~ pewmee
Gvekes Thej eke=efle kes iegCeeW kee oyeeJe nw, Jewmee kejles nQ Deewj %eeveJeeveefhe
ele#e oMe&ve kes meeLe peevekeejerJeeuee %eeveer Yeer Deheveer eke=efle kes meMe ese
kejlee nw~ Jen heersJeeueeW kes keueeCe kes efuees kejlee nw~ hetCe&%eeveer leJeefmLele
ceneheg<e keer jnveer ner Gmekeer eke=efle nw~ Jen Deheves Fmeer mJeYeeJe ceW yejlelee nw~
keuhe kes #ee ceW ueesie ceneheg<e keer Fmeer jnveer kees eehle nesles nQ~ ceneheg<e kes
Fmeer ke=eflelJe hej hegve: ekeeMe [eueles nQ
eke=efleb mJeeceJeYe efJeme=peeefce hegve: hegve:~~1~~
Yetleeeceefceceb ke=lmveceJeMeb eke=lesJe&Meeled~~8~~
Deheveer eke=efle DeLee&led ceneheg<e keer jnveer mJeerkeej kejkes eke=lesJe&Meeled
Deheves-Deheves mJeYeeJe ceW efmLele eke=efle kes iegCeeW mes hejJeMe ngS Fme mechetCe&
veJece DeOeee
199
Yetlemecegoee kees ceQ yeejcyeej efJeme=peeefce efJeMes<e me=peve; efJeMes<e he mes

mepeelee ntB~ GvnW Deheves mJehe keer Deesj ye{ves kes efuees esefjle kejlee ntB~ leye lees
Deehe Fme kece& mes yeBOes nQ?
ve e ceeb leeefve kecee&efCe efveyeOveefvle Oeveee~~1~~
GoemeerveJeoemeervecemeeb les<eg kece&meg~~9~~
DeOeee 4/9 ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke ceneheg<e keer keee&eCeeueer Deueewefkeke nw~ DeOeee 9/4 ceW yeleeee ceQ DeJee he mes kejlee ntB~
eneB Yeer Jener kenles nQ Oevebpee! efpeve keceeX kees ceQ DeMe he mes kejlee ntB,
GveceW cesjer Deemeefe veneR nw~ Goemeerve kes meMe efmLele jnvesJeeues cegPe hejceelcemJehe kees Jes kece& veneR yeeBOeles; keeeWefke kece& kes heefjCeece ceW pees ue#e efceuelee
nw GmeceW ceQ efmLele ntB, Fmeefuees GvnW kejves kes efuees ceQ efJeJeMe veneR ntB~
en lees mJeYeeJe kes meeLe peg[er eke=efle kes keeeeX kee eMve Lee, ceneheg<e
keer jnveer Leer, Gvekeer jevee Leer~ Deye cesjs DeOeeme mes pees ceeee jeleer nw, Jen
keee nw? Jen Yeer Ske keuhe nw
ceeeOe#esCe eke=efle: meteles meejeejced~~10~~
nslegveevesve keewvlese peieefheefjJele&les~~10~~
Depeg&ve! cesjer DeOe#elee ceW DeLee&led cesjer GheefmLeefle ceW meJe&$e Jeehle cesjs
DeOeeme mes en ceeee (ef$eiegCeceeer eke=efle, DeOee cetue eke=efle Deewj esleve
oesveeW) ejeej meefnle peieled kees jeleer nw, pees #eg keuhe nw Deewj Fmeer keejCe mes
en mebmeej DeeJeeieceve kes ee ceW Ietcelee jnlee nw~ eke=efle kee en #eg keuhe
efpemeceW keeue kee heefjJele&ve nw, cesjs DeOeeme mes eke=efle ner kejleer nw, ceQ veneR
kejlee; efkevleg meeleJeW Mueeske ceW efvee|o keuhe DeejeOevee kee mebeej SJeb hetefle&hee&vle
ceeie&oMe&veJeeuee keuhe ceneheg<e mJeeb kejles nQ~ Ske mLeeve hej Jes mJeeb keee& nQ,
peneB Jes efJeMes<e he mes me=peve kejles nQ~ eneB keee& eke=efle nw, pees kesJeue cesjs
DeOeeme mes en #eefCeke heefjJele&ve kejleer nw; efpemeceW MejerjeW kee heefjJele&ve, keeueheefjJele&ve, egie-heefjJele&ve Fleeefo Deeles nQ~ Ssmee Jeehle eYeeJe nesves hej Yeer
cet{ueesie cegPes veneR peeveles~ leLee
200
DeJepeeveefvle ceeb cet{e ceeveg<eeR levegceeefeleced~~10~~

hejb YeeJecepeevevlees cece Yetlecensejced~~11~~
mechetCe& YetleeW kes ceneved F&MJejhe cesjs hejceYeeJe kees ve peevevesJeeues cet{ueesie
cegPes ceveg<e-Mejerj kes DeeOeejJeeuee Deewj leg mecePeles nQ~ mechetCe& eeefCeeeW kes
F&MJejeW kee Yeer pees ceneved F&MJej nw, Gme hejceYeeJe ceW ceQ efmLele ntB; efkevleg ntB
ceveg<e-MejerjOeejer, cet{ueesie Fmes veneR peeveles~ Jes cegPes ceveg<e kenkej mecyeesefOele
kejles nQ~ Gvekee oes<e Yeer keee nw? peye Jes efheele kejles nQ lees ceneheg<e kee
Mejerj ner lees efoKeeeer he[lee nw~ kewmes Jes mecePeW efke Deehe ceneved F&MJejYeeJe ceW
efmLele nQ? Jes keeeW veneR osKe heeles? Fme hej kenles nQ
ceesIeeMee ceesIekecee&Cees ceesIe%eevee efJeesleme:~~10~~
je#emeerceemegjeR ewJe eke=efleb ceesefnveeR efelee:~~12~~
Jes Je=Lee DeeMee (pees keYeer hetCe& ve nes Ssmeer DeeMee), Je=Lee kece& (yevOevekeejer
kece&), Je=Lee %eeve (pees Jemlegle: De%eeve nw), efJeesleme: efJeMes<e he mes
Deesle ngS, je#emeeW Deewj DemegjeW kes-mes ceesefnle nesvesJeeues mJeYeeJe kees OeejCe
efkees nesles nQ DeLee&led Deemegjer mJeYeeJeJeeues nesles nQ Fmeefuees ceveg<e mecePeles nQ~
Demegj Deewj je#eme ceve kee Ske mJeYeeJe nw, ve efke keesF& peeefle ee eesefve~ Deemegjer
mJeYeeJeJeeues cegPes veneR peeve heeles; efkevleg cenelceepeve cegPes peeveles Deewj Yepeles nQ
cenelceevemleg ceeb heeLe& owJeeR eke=efleceeefelee:~~10~~
Yepevlevevecevemees %eelJee YetleeefoceJeeced~~13~~
hejvleg ns heeLe&! owJeer eke=efle DeLee&led owJeer mecheod kes Deeefele ngS cenelceepeve
cegPes meye YetleeW kee DeeefokeejCe, DeJee Deewj De#ej peevekej Deveve ceve mes
DeLee&led ceve kes Devlejeue ceW efkemeer Deve kees mLeeve ve oskej kesJeue cegPeceW ee
jKekej efvejvlej cegPes Yepeles nQ~ efkeme ekeej Yepeles nQ? Fme hej kenles nQ
meleleb keerle&evlees ceeb elevlee {elee:~~10~~
vecemevlee ceeb Yekelee efveleegee Gheemeles~~14~~
Jes efvejvlej efevleve kes ele ceW Deeue jnles ngS cesjs veece Deewj iegCeeW kee
efevleve kejles nQ, eeefhle kes elve kejles nQ Deewj cegPes yeejcyeej vecemkeej kejles ngS
veJece DeOeee
201
meowJe cegPemes mebege neskej Deveve Yeefe mes cegPes Gheemeles nQ~ DeefJejue ueies jnles
nQ~ keewve-meer Gheemevee kejles nQ? kewmee nw en keerefle&ieeve? keesF& otmejer Gheemevee
veneR Jejved Jener e%e, efpemes efJemleej mes yelee Deees nQ~ Gmeer DeejeOevee kees eneB
meb#eshe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ognje jns nQ
%eevee%esve eeheves epevlees ceecegheemeles~~10~~
SkelJesve he=LekelJesve yengOee efJeeleescegKeced~~15~~
GveceW mes keesF& lees cegPe meJe&Jeehle efJejed hejceelcee kees %eevee%e eje
epeve kejles nQ DeLee&led Deheveer neefve, ueeYe Deewj Meefe kees mecePekej Fmeer efveele
kece& e%e ceW eJe=e nesles nQ, keg SkelJe YeeJe mes cesjer Gheemevee kejles nQ efke cegPes
Fmeer ceW Ske nesvee nw Deewj otmejs meye keg cegPes Deueie jKekej, cegPes mecehe&Ce
kejkes efve<keece mesJee-YeeJe mes cegPes Gheemeles nQ leLee yengle ekeej mes Gheemeles nQ;
keeeWefke Ske ner e%e kes es meYeer TBes-veeres mlej nQ~ e%e kee DeejcYe mesJee mes
ner neslee nw; efkevleg Gmekee Devegeve neslee kewmes nw? eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
e%e ceQ kejlee ntB~ eefo ceneheg<e jLeer ve nes lees e%e heej veneR ueiesiee~ GvneR kes
efveoxMeve ceW meeOeke mecePe heelee nw efke Deye Jen efkeme mlej hej nw, keneB leke
hengBe mekee nw~ Jemlegle: e%ekeee& keewve nw? Fme hej eesiesMJej kenles nQ
Denb elegjnb e%e: mJeOeencenceew<eOeced~~10~~
cev$eesncencesJeepecenceefivejnb ngleced~~16~~
keee& ceQ ntB~ Jemlegle: keee& kes heers esjke kes he ceW meowJe mebeeefuele
kejvesJeeuee F ner nw~ keee& eje pees heej ueielee nw, cesjer osve nw~ e%e ceQ ntB~ e%e
DeejeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e nw~ hetefle&keeue ceW e%e efpemekee me=peve kejlee nw, Gme
Dece=le kees heeve kejvesJeeuee heg<e meveeleve yee ceW eJesMe hee peelee nw~ mJeOee ceQ
ntB DeLee&led Deleerle kes Devevle mebmkeejeW kees efJeuee kejvee, GvnW le=hle kej osvee cesjer
osve nw~ YeJejesie kees efceevesJeeueer Deew<eefOe ceQ ntB~ cegPes heekej ueesie Fme jesie mes
efveJe=e nes peeles nQ~ cev$e ceQ ntB~ ceve kees MJeeme kes Devlejeue ceW efvejesOe kejvee cesjer
osve nw~ Fme efvejesOe-efeee ceW leerelee ueevesJeeueer Jemleg Deepe (nefJe) Yeer ceQ ntB~
cesjs ner ekeeMe ceW ceve keer meYeer eJe=efeeeB efJeueerve nesleer nQ~ nJeve DeLee&led mecehe&Ce
Yeer ceQ ner ntB~
202
eneB eesiesMJej eerke=<Ce yeej-yeej ceQ ntB ken jns nQ~ Fmekee DeeMee cee$e
Flevee ner nw efke ceQ ner esjke kes he ceW Deelcee mes DeefYeVe neskej Ke[e nes peelee
ntB leLee efvejvlej efveCe&e osles ngS eesieefeee kees hetCe& kejelee ntB~ Fmeer kee veece
efJe%eeve nw~ hetpe cenejepe peer kene kejles Les efke peye leke FosJe jLeer neskej
MJeeme-eMJeeme hej jeskeLeece ve kejves ueieW, leye leke Yepeve DeejcYe ner veneR
neslee~ keesF& ueeKe DeeBKe cetBos, Yepeve kejs, Mejerj kees lehee [eues; uesefkeve peye
leke efpeme hejceelcee keer nceW een nw Jen, efpeme melen hej nce Ke[s nQ Gme mlej
hej Glejkej Deelcee mes DeefYeVe neskej peeie=le veneR nes peelee, leye leke mener cee$ee
ceW Yepeve kee mJehe mecePe ceW veneR Deelee~ Fmeefuees cenejepe peer kenles Les cesjs
mJehe kees heke[es, ceQ meye otBiee~ eerke=<Ce kenles nQ meye cegPemes neslee nw~
efheleenceme peielees ceelee Oeelee efheleecen:~~10~~
Jeseb heefJe$eceesej $e+kemeece epegjsJe e~~17~~
Depeg&ve! ceQ ner mechetCe& peieled kee Oeelee DeLee&led OeejCe kejvesJeeuee,
efhelee DeLee&led heeueve kejvesJeeuee, ceelee DeLee&led GlheVe kejvesJeeuee, efheleecen:
DeLee&led cetue Goddiece ntB, efpemeceW meYeer eJesMe heeles nQ Deewj peeveves eesie heefJe$e
DeeWkeej DeLee&led Denb Deekeej Fefle DeeWkeej: Jen hejceelcee cesjs mJehe ceW
nw~ meesnb, leJeceefme Fleeefo Ske otmejs kes heee&e nQ, Ssmee peeveves eesie
mJehe ceQ ner ntB~ $e+ked DeLee&led mechetCe& eeLe&vee, meece DeLee&led mecelJe
efoueevesJeeueer eefeee, epeg: DeLee&led epeve keer efJeefOe-efJeMes<e Yeer ceQ ner ntB~
eesie-Devegeve kes Ge leerveeW DeeJeMeke Debie cegPemes nesles nQ~
ieefleYe&lee& eYeg: mee#eer efveJeeme: MejCeb megled~~10~~
eYeJe: euee: mLeeveb efveOeeveb yeerpeceJeeced~~18~~
ns Depeg&ve! ieefle: DeLee&led eehle nesves eesie hejceieefle, Yelee& YejCehees<eCe kejvesJeeuee, meyekee mJeeceer, mee#eer DeLee&led e-he ceW efmLele meyekees
peevevesJeeuee, meyekee JeememLeeve, MejCe uesves eesie, DekeejCe esceer efce$e, Glheefe
Deewj euee DeLee&led MegYeeMegYe mebmkeejeW kee efJeuee leLee DeefJeveeMeer keejCe ceQ ner
ntB~ DeLee&led Devle ceW efpeveceW eJesMe efceuelee nw, Jes meejer efJeYetefleeeB ceQ ner ntB~
veJece DeOeee
203
leheecencenb Je<e efveie=eceglme=peeefce e~~10~~

Dece=leb ewJe ce=lege meomeeencepeg&ve~~19~~
ceQ mete&he mes lehelee ntB, Je<ee& kees Deekeef<e&le kejlee ntB Deewj Gmes yejmeelee
ntB~ ce=leg mes hejs Dece=le-leJe leLee ce=leg, meled Deewj Demeled meye keg ceQ ner ntB~
DeLee&led pees hejce ekeeMe eoeve kejlee nw, Jen mete& ceQ ner ntB~ keYeer-keYeer YepevesJeeues
cegPes Demeled Yeer ceeve yew"les nQ, Jes ce=leg kees eehle nesles nQ~ Deeies kenles nQ
$ewefJeee ceeb meescehee: hetleheehee~~20~~
e%ewefjdJee mJeie&efleb eeLe&evles~~10~~
les hegCeceemeee megjsvueeske-~~20~~
cee>efvle efoJeeefvoefJe osJeYeesieeved~~20~~
DeejeOevee-efJeee kes leerveeW Debie$e+ked, meece Deewj epeg: DeLee&led eeLe&vee,
mecelJe keer eefeee Deewj epeve kee DeeejCe kejvesJeeues, meesce DeLee&led evcee kes
#eerCe ekeeMe kees heevesJeeues heehe mes cege neskej heefJe$e ngS heg<e Gmeer e%e keer
efveOee&efjle eefeee eje cegPes Fhe ceW hetpekej mJeie& kes efuees eeLe&vee kejles nQ~
ener Demeled keer keecevee nw, Fmemes Jes ce=leg kees eehle nesles nQ, Gvekee hegvepe&vce
neslee nw; pewmee efheues Mueeske ceW eesiesMJej ves yeleeee~ Jes hetpeles cegPes ner nQ, Gmeer
efveOee&efjle efJeefOe mes hetpeles nQ; efkevleg yeoues ceW mJeie& keer eeevee kejles nQ~ Jes heg<e
Deheves hegCe kes HeuemJehe Fvueeske kees eehle neskej mJeie& ceW osJeleeDeeW kes
efoJe Yeesie Yeesieles nQ, DeLee&led Jen Yeesie Yeer ceQ ner oslee ntB~
les leb YegkelJee mJeie&ueeskeb efJeMeeueb~~20~~
#eerCes hegCes cele&ueeskeb efJeMeefvle~~10~~
SJeb
$eeerOece&cevegeheVee~~20~~
ieleeieleb keecekeecee ueYevles~~21~~
Jes Gme efJeMeeue mJeie& kees Yeesiekej hegCe #eerCe nesves hej ce=legueeske DeLee&led
pevce-ce=leg kees eehle nesles nQ~ Fme ekeej $eeerOece&ced eeLe&vee, mecelJe SJeb
epeve keer leerveeW efJeefOeeeW mes Ske ner e%e kee Devegeve kejvesJeeues cesjer MejCe ngS
204
Yeer keeceveeJeeues heg<e yeejcyeej peeves-Deeves kees DeLee&led heggvepe&vce kees eehle nesles
nQ efkevleg Gvekee cetue veeMe keYeer veneR neslee; keeeWefke Fme heLe ceW yeerpe kee veeMe
veneR nw~ efkevleg pees efkemeer ekeej keer keecevee veneR kejles, GvnW keee efceuelee nw?
Deveveeefevleevlees ceeb es pevee: heeg&heemeles~~10~~
les<eeb efveleeefYeegeeveeb eesie#esceb Jenecenced~~22~~
Deveve YeeJe mes cegPeceW efmLele Yeepeve cegPe hejceelcemJehe kee efvejvlej
efevleve kejles nQ, heeg&heemeles uesMecee$e Yeer $egef ve jKekej cegPes Gheemeles nQ~
Gve efvele SkeerYeeJe mes mebege ngS heg<eeW kee eesie#esce ceQ mJeeb Jenve kejlee ntB
DeLee&led Gvekes eesie keer megj#ee keer meejer efpeccesoejer ceQ Deheves neLe ceW ueslee ntB~
Flevee nesves hej Yeer ueesie Deve osJeleeDeeW kees Yepeles nQ
esheveosJelee Yeee epevles eeeefvJelee:~~10~~
lesefhe ceecesJe keewvlese epevleefJeefOehetJe&keced~~23~~
keewvlese! ee mes ege ngS pees Yee otmejs-otmejs osJeleeDeeW kees hetpeles nQ,
Jes Yeer cegPes ner hetpeles nQ; keeeWefke JeneB osJelee veece keer keesF& Jemleg lees nesleer veneR,
efkevleg Gvekee Jen hetpeve DeefJeefOehetJe&ke nw, cesjer eeefhle keer efJeefOe mes jefnle nw~
eneB eesiesMJej eerke=<Ce ves otmejer yeej osJeleeDeeW kes ekejCe kees efueee nw~
meJe&eLece DeOeee meele kes yeermeJeW mes lesF&meJeW Mueeske leke GvneWves kene Depeg&ve!
keeceveeDeeW eje efpevekes %eeve kee DehenjCe kej efueee ieee nw, Ssmes cet{yegef
heg<e Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ Deewj peneB hetpee kejles nQ, JeneB osJelee
veece keer me#ece meee lees nw ner veneR~ heerheue, helLej, Yetle, YeJeeveer DeLeJee Deve$e
peneB Gvekeer ee Pegke peeleer nw, JeneB keesF& osJelee veneR nw~ ceQ ner meJe&$e ntB~ Gme
mLeeve hej ceQ ner Ke[e neskej Gvekeer osJeee kees Gve mLeeveeW hej efmLej kejlee ntB~
ceQ ner Heue kee efJeOeeve kejlee ntB, Heue oslee ntB~ Heue efveefMele efceuelee nw; efkevleg
Gvekee Heue veeMeJeeved nw~ Deepe nw lees keue Yeesieves ceW Dee peeesiee, ve nes peeesiee,
peyeefke cesje Yee ve veneR neslee~ Dele: Jes cet{yegef efpevekes %eeve kee DehenjCe
nes ieee nw, Jener Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ~
veJece DeOeee
205
emlegle DeOeee veew kes lesF&me mes heeermeJeW Mueeske leke eesiesMJej eerke=<Ce
hegve: ognjeles nQ efke Depeg&ve! pees ee mes Deve-Deve osJeleeDeeW kees hetpeles nQ,
Jes cegPes ner hetpeles nQ; efkevleg Jen hetpeve DeefJeefOehetJe&ke nw~ JeneB osJelee veece keer
me#ece Jemleg veneR nw~ Gvekeer eeefhle keer efJeefOe ieuele nw~ Deye eMve G"lee nw efke
peye Jes Yeer ekeejevlej mes Deehekees ner hetpeles nQ Deewj Heue Yeer efceuelee ner nw, lees
oes<e keee nw?
Denb efn meJe&e%eeveeb Yeesee e eYegjsJe e~~10~~
ve leg ceeceefYepeeveefvle leJesveeleeJeefvle les~~24~~
mechetCe& e%eeW kee Yeesee DeLee&led e%e efpemeceW efJeuee nesles nQ, e%e kes
heefjCeece ceW pees efceuelee nw Jen ceQ ntB Deewj mJeeceer Yeer ceQ ner ntB; hejvleg Jes cegPes leJe
mes Yeueer ekeej veneR peeveles, Fmeefuees eJeefvle efiejles nQ~ DeLee&led Jes keYeer
Deve osJeleeDeeW ceW efiejles nQ Deewj leJe mes peye leke veneR peeveles leye leke
keeceveeDeeW mes Yeer efiejles nQ~ Gvekeer ieefle keee nw?
eeefvle osJeelee osJeeefvheleveeefvle efhele=elee:~~10~~
Yetleeefve eeefvle Yetlespee eeefvle ceeeefpeveesefhe ceeced~~25~~
Depeg&ve! osJeleeDeeW kees hetpevesJeeues osJeleeDeeW kees eehle nesles nQ~ osJelee nQ lees
heefjJeefle&le meee, Jes Deheves meoddkecee&vegmeej peerJeve Jeleerle kejles nQ~ efhelejeW kees
hetpevesJeeues efhelejeW kees eehle nesles nQ DeLee&led Deleerle ceW GuePes jnles nQ, YetleeW kees
hetpevesJeeues Yetle nesles nQ Mejerj OeejCe kejles nQ Deewj cesje Yee cegPes eehle neslee
nw~ Jen cesje mee#eeled mJehe neslee nw~ Gmekee heleve veneR neslee~ Flevee ner veneR,
cesjer hetpee kee efJeOeeve Yeer mejue nw
he$eb heg<heb Heueb leeseb ees ces Yekelee eeefle~~10~~
leonb Yekeleghelecee>eefce eeleelceve:~~26~~
Yeefe kee DeejcYe eneR mes nw efke he$e, heg<he, Heue, peue Fleeefo pees keesF&
cegPes YeefehetJe&ke Deefhe&le kejlee nw, ceve mes Dehe&Ce kejvesJeeues Gme Yee kee Jen
meye ceQ Keelee ntB DeLee&led mJeerkeej kejlee ntB~ Fmeefuees
206
elkejesef<e eoe>eefme eppegnesef<e ooeefme eled~~10~~

eehemeefme keewvlese lelkeg<Je ceohe&Ceced~~27~~
Depeg&ve! let pees kece& (eLeeLe& kece&) kejlee nw, pees Keelee nw, pees nJeve
kejlee nw, mecehe&Ce kejlee nw, oeve oslee nw, cevemeefnle FefveeW kees pees cesjs Deveghe
leheelee nw, Jen meye cegPes Dehe&Ce kej DeLee&led cesjs eefle meceefhe&le neskej en meye
kej~ mecehe&Ce kejves mes eesie kes #esce keer efpeccesoejer ceQ ues uetBiee~
MegYeeMegYeHeuewjsJeb cees#emes kece&yevOevew:~~10~~
meVeemeeesieegeelcee efJecegees ceeceghew<eefme~~28~~
Fme ekeej meJe&mJe kes veeme mebveeme eesie mes ege ngDee let MegYeeMegYe
Heueoelee keceeX kes yevOeve mes cege neskej cegPes eehle nesiee~
Gheeg&e leerve MueeskeeW ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves eceye meeOeve Deewj
Gmekes heefjCeece kee efe$eCe efkeee nw henues he$e-heg<he, Heue-peue kee hetCe&
ee mes Dehe&Ce, otmejs meceefhe&le neskej kece& kee DeeejCe Deewj leermejs hetCe& mecehe&Ce
kes meeLe meJe&mJe kee leeie~ Fvekes eje kece&yevOeve mes efJecege (efJeMes<e he mes
cege) nes peeesiee~ cegefe mes efceuesiee keee? lees yeleeee, cegPes eehle nesiee~ eneB
cegefe Deewj eeefhle Ske otmejs kes hetjke nQ~ Deehekeer eeefhle ner cegefe nw, lees Gmemes
ueeYe? Fme hej kenles nQ
meceesnb meJe&Yetles<eg ve ces s<eesefmle ve efee:~~10~~
es Yepeefvle leg ceeb Yekelee ceefe les les<eg eehenced~~29~~
ceQ meye YetleeW ceW mece ntB~ me=ef ceW ve cesje keesF& efee nw Deewj ve Deefee nw;
efkevleg pees Deveve Yee nw, Jen cegPeceW nw Deewj ceQ GmeceW ntB~ ener cesje Skecee$e
efjMlee nw~ ceQ GmeceW heefjhetCe& nes peelee ntB~ cegPeceW Deewj GmeceW keesF& Devlej veneR jn
peelee~ leye lees yengle YeeieMeeueer ueesie ner Yepeve kejles neWies? Yepeve kejves kee
DeefOekeej efkemes nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
Deefhe eslmegogjeeejes Yepeles ceeceveveYeeked~~10~~
meeOegjsJe me cevleJe: meceiJeJeefmelees efn me:~~30~~
veJece DeOeee
207
eefo Delevle ogjeeejer Yeer Deveve YeeJe mes DeLee&led (Deve ve) cesjs
efmeJeee efkemeer Deve Jemleg ee osJelee kees ve Yepekej kesJeue cegPes ner efvejvlej
Yepelee nw, Jen meeOeg ner ceeveves eesie nw~ DeYeer Jen meeOeg ngDee veneR nw efkevleg
Gmekes nes peeves ceW mevosn Yeer veneR nw; keeeWefke Jen eLeeLe& efveee mes ueie ieee
nw~ Dele: Yepeve Deehe Yeer kej mekeles nQ yeMelex efke Deehe ceveg<e neW; keeeWefke
ceveg<e ner eLeeLe& efveMeeJeeuee nw~ ieerlee heeefheeeW kee Gej kejleer nw Deewj Jen
heefLeke
ef#eeb YeJeefle Oecee&lcee Meeeefvleb efveieefle~~10~~
keewvlese eefle peeveerefn ve ces Yee: eCeMeefle~~31~~
Fme Yepeve kes eYeeJe mes Jen ogjeeejer Yeer MeerIe ner Oecee&lcee nes peelee nw,
hejceOece& hejceelcee mes mebege nes peelee nw leLee meowJe jnvesJeeueer hejceMeeefvle kees
eehle neslee nw~ keewvlese! let efveMeehetJe&ke mele peeve efke cesje Yee keYeer ve
veneR neslee~ eefo Ske pevce ceW heej veneR ueiee lees Deieues pevceeW ceW Yeer Jener meeOeve
kejkes MeerIe ner hejceMeeefvle kees eehle neslee nw~ Dele: meoeeejer, ogjeeejer meYeer
kees Yepeve kejves kee DeefOekeej nw~ Flevee ner veneR, Deefheleg
ceeb efn heeLe& Jeheeefele esefhe meg: heeheeesvee:~~10~~
efeees JewMeemleLee Metemlesefhe eeefvle hejeb ieefleced~~32~~
heeLe&! eer, JewMe, Meteefo leLee pees keesF& heeheeesefveJeeues Yeer neW, Jes meYeer
cesjs Deeefele neskej hejceieefle kees eehle nesles nQ~ Dele: en ieerlee ceveg<ecee$e kes
efuees nw, eens Jen keg Yeer kejlee nes, keneR Yeer hewoe ngDee nes~ meyekes efuees en
Ske meceeve keueeCe kee GheosMe kejleer nw~ ieerlee meeJe&Yeewce nw~
heeheeesefve DeOeee 16/7-21 ceW Deemegjer Je=efe kes ue#eCeeW kes Devleie&le
YeieJeeve ves yeleeee efke pees MeeeefJeefOe kees leeiekej veececee$e kes e%eeW eje ocYe
mes epeve kejles nQ, Jes vejeW ceW DeOece nQ~ e%e nw veneR efkevleg veece os jKee nw Deewj
ocYe mes epeve kejlee nw Jen etjkeceea Deewj heeheeeejer (heeheeesefve) nw~ pees cegPe
hejceelcee mes s<e kejvesJeeues nQ Jener heeheer nQ~ JewMe Deewj Met YeieJelheLe keer
208
meeref{eeB nQ~ efeeeW kes eefle keYeer mecceeve, keYeer nervelee keer YeeJevee meceepe ceW
jner nw, Fmeerefuees eerke=<Ce ves Fvekee veece efueee~ eesie-eefeee ceW eer Deewj heg<e
oesveeW kee meceeve ner eJesMe nw~
eEke hegveyee&eCee: hegCee Yeee jepe<e&emleLee~~10~~
DeefvelecemegKeb ueeskeefceceb eehe YepemJe ceeced~~33~~
efHej lees yeeeCe leLee jepeef<e& #eef$ee esCeereehle YeeeW kes efuees kenvee ner
keee nw? yeeeCe Ske DeJemLee-efJeMes<e nw, efpemeceW yee ceW eJesMe efouee osvesJeeueer
meejer eesieleeSB efJeeceeve nQ~ Meeefvle, Deepe&Je, DevegYeJeer GheueefyOe, Oeeve Deewj
F kes efveoxMeve hej efpemeceW eueves keer #ecelee nw, Jener yeeeCe keer DeJemLee nw~
jepeef<e& #eef$ee ceW $e+efeeW-efmeefeeW kee mebeej, Meewe&, mJeeceerYeeJe, heers ve
nves kee mJeYeeJe jnlee nw~ Fme eesiemlej hej hengBes ngS eesieer lees heej nesles ner nQ,
Gvekes efuees keee kenvee nw? Dele: Depeg&ve! let megKejefnle, #eCeYebiegj Fme ceveg<eMejerj kees eehle neskej cesje ner Yepeve kej~ Fme veMJej Mejerj kes cecelJe, hees<eCe
ceW mecee ve ve kej~
eesiesMJej eerke=<Ce ves eneB eewLeer yeej yeeeCe, #eef$ee, JewMe Deewj Met keer
eee& keer~ DeOeee oes ceW GvneWves kene efke #eef$ee kes efuees eg mes ye{kej
keueeCe kee keesF& jemlee veneR nw~ DeOeee leerve ceW GvneWves kene efke mJeOece& ceW
efveOeve Yeer eselej nw~ DeOeee eej ceW GvneWves meb#eshe ceW yeleeee efke eej JeCeeX keer
jevee ceQves keer~ lees keee ceveg<eeW kees eej peeefleeeW ceW yeeBe? yeesues, veneR iegCekece&
efJeYeeieMe: iegCe kes hewceeves mes kece& kees eej esefCeeeW ceW jKee~ eerke=<Ce kes
Devegmeej, kece& Skecee$e e%e keer eefeee nw~ Dele: Fme e%e kees kejvesJeeues eej
ekeej kes nQ~ eJesMekeeue ceW Jen e%ekeee& Met nw, Deuhe%e nw~ keg kejves keer
#ecelee Deeeer, Deeeflceke mecheefe kee meben ngDee lees Jener e%ekeee& JewMe yeve
ieee~ Fmemes GVele nesves hej eke=efle kes leerveeW iegCeeW kees keeves keer #ecelee Dee peeves
hej Jener meeOeke #eef$ee esCeer kee nw Deewj peye Fmeer meeOeke kes mJeYeeJe ceW yee
ceW eJesMe efoueevesJeeueer eesieleeSB {ue peeleer nQ lees Jener yeeeCe nw~ JewMe SJeb Met
keer Dehes#ee #eef$ee Deewj yeeeCe esCeer kes meeOeke eeefhle kes DeefOeke meceerhe nQ~
veJece DeOeee
209
Met Deewj JewMe Yeer Gmeer yee ceW eJesMe heekej Meevle neWies, efHej Fmekes Deeies keer
DeJemLeeJeeueeW kes efuees lees kenvee ner keee nw~ Gvekes efuees lees efveefMele ner nw~
ieerlee, efpemekee efJemleej Jeso Deewj Deve Gheefve<eod efpeveceW yeeefJeog<eer
ceefnueeDeeW kes DeeKeeve Yejs he[s nQ, leLeekeefLele Oece&Yeer, ef{Jeeoer JesoeOeeve
kes DeefOekeej-DeveefOekeej keer JeJemLee osves ceW ceeLeeheeer kejles jnW uesefkeve
eesiesMJej eerke=<Ce kee mhe GoddIees<e nw efke e%eeLe& kece& keer efveOee&efjle efeee ceW
eer-heg<e meYeer eJesMe ues mekeles nQ~ Deye Jes Yepeve keer OeejCee hej eeslmeenve
osles nQ
cevcevee YeJe ceees ceeepeer ceeb vecemkeg~~10~~
ceecesJew<eefme egkelJewJeceelceeveb celhejeeCe:~~34~~
Depeg&ve! cesjs ceW ner ceveJeeuee nes~ efmeJeee cesjs otmejs YeeJe ceve ceW ve Deeves
heeeW~ cesje Deveve Yee nes, DeveJejle efevleve ceW ueie~ eemeefnle cesje ner
efvejvlej hetpeve kej Deewj cesjs kees ner vecemkeej kej~ Fme ekeej cesjer MejCe ngDee,
Deelcee kees cegPeceW SkeerYeeJe mes efmLele kej let cegPes ner eehle nesiee DeLee&led cesjs meeLe
Skelee eehle kejsiee~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! legPe oes<ejefnle
Yee kes efueS ceQ Fme %eeve kees efJe%eevemeefnle kentBiee, efpemes peevekej keg Yeer
peevevee Mes<e veneR jnsiee~ Fmes peevekej let mebmeej-yevOeve mes t peeesiee~ en %eeve
mechetCe& efJeeeDeeW kee jepee nw~ efJeee Jen nw pees hejceyee ceW eJesMe efoueees~ en
%eeve Gmekee Yeer jepee nw DeLee&led efveefMele keueeCe kejvesJeeuee nw~ en mechetCe&
ieesheveereeW kee Yeer jepee nw, ieesheveere Jemleg kees Yeer ele#e kejvesJeeuee nw~ en
ele#e HeueJeeuee, meeOeve kejves ceW megiece Deewj DeefJeveeMeer nw~ Fmekee Lees[e Yeer
meeOeve Deehe mes heej ueie peee lees Fmekee keYeer veeMe veneR neslee Jejved Fmekes
eYeeJe mes Jen hejceese leke hengBe peelee nw; efkevleg FmeceW Ske Mele& nw~ eeefJenerve
heg<e hejceieefle kees eehle ve neskej mebmeej-ee ceW Yekelee nw~
210
eesiesMJej eerke=<Ce ves eesie kes SsMJee& hej Yeer ekeeMe [euee~ og:Ke kes
mebeesie kee efJeeesie ner eesie nw DeLee&led pees mebmeej kes mebeesie-efJeeesie mes meJe&Lee
jefnle nw, Gmekee veece eesie nw~ hejceleJe hejceelcee kes efceueve kee veece eesie nw~
hejceelcee keer eeefhle ner eesie keer hejekeee nw~ pees FmeceW eJesMe hee ieee, Gme
eesieer kes eYeeJe kees osKe efke mechetCe& YetleeW kee mJeeceer Deewj peerJeOeeefjeeW kee
hees<eCe kejvesJeeuee nesves hej Yeer cesje Deelcee Gve YetleeW ceW efmLele veneR nw~ ceQ
DeelcemJehe ceW efmLele ntB~ Jener ntB~ pewmes DeekeeMe mes GlheVe meJe&$e efJeejvesJeeuee
Jeeeg DeekeeMe ceW ner efmLele nw efkevleg Gmes ceefueve veneR kej heelee, Gmeer ekeej
mechetCe& Yetle cegPeceW efmLele nQ uesefkeve ceQ GveceW efuehle veneR ntB~
Depeg&ve! keuhe kes Deeefo ceW ceQ YetleeW kees efJeMes<e ekeej mes jelee ntB, mepeelee
ntB Deewj keuhe kes hetefle&keeue ceW mechetCe& Yetle cesjer eke=efle kees DeLee&led eesiee{
ceneheg<e keer jnveer kees, Gvekes DeJee YeeJe kees eehle nesles nQ~ eeefhe ceneheg<e
eke=efle mes hejs nw; efkevleg eeefhle kes heMeeled mJeYeeJe DeLee&led mJeeb ceW efmLele jnles
ngS ueeskemeben kes efueS pees keee& kejlee nw, Jen Gmekeer Ske jnveer nw~ Fmeer
jnveer kes keee&-keueehe kees Gme ceneheg<e keer eke=efle kenkej mecyeesefOele efkeee
ieee nw~
Ske jeefelee lees ceQ ntB, pees YetleeW kees keuhe kes efuees esefjle kejlee ntB Deewj
otmejer jeefelee ef$eiegCeceeer eke=efle nw, pees cesjs DeOeeme mes ejeejmeefnle YetleeW kees
jeleer nw~ en Yeer Ske keuhe nw, efpemeceW Mejerj-heefjJele&ve, mJeYeeJe-heefjJele&ve
Deewj keeue-heefjJele&ve efveefnle nw~ ieesmJeeceer leguemeeroeme peer Yeer ener kenles nQ
Ske og Deeflemee ogKehee~ pee yeme peerJe heje YeJekethee~~
eke=efle kes oes Yeso efJeee Deewj DeefJeee nQ~ FveceW DeefJeee og nw, og:Kehe
nw efpememes efJeJeMe peerJe YeJekethe ceW he[e nw, efpememes esefjle neskej peerJe keeue,
kece&, mJeYeeJe Deewj iegCe kes Iesjs ceW Dee peelee nw~ otmejer nw efJeeeceeee, efpemes
eerke=<Ce kenles nQ efke ceQ jelee ntB~ ieesmJeeceer peer kes Devegmeej eYeg jeles nQ
veJece DeOeee
211
Ske jeF peie iegve yeme peekeW~ eYeg esefjle veefnb efvepe yeue leekeW~~
en peieled keer jevee kejleer nw, efpemekes Deeefele iegCe nQ~ keueeCekeejer
iegCe Skecee$e F&MJej ceW nw~ eke=efle ceW iegCe nQ ner veneR, Jen lees veMJej nw; uesefkeve
efJeee ceW eYeg ner esjke yevekej kejles nQ~
Fme ekeej keuhe oes ekeej kes nQ~ Ske lees Jemleg kee, Mejerj Deewj keeue kee
heefjJele&ve keuhe nw~ en heefjJele&ve eke=efle ner cesjs DeeYeeme mes kejleer nw~ efkevleg
Fmemes ceneved keuhe pees Deelcee kees efvece&ue mJehe eoeve kejlee nw, Gmekee e=bieej
ceneheg<e kejles nQ~ Jes Deesle YetleeW kees meesle kejles nQ~ Yepeve kee Deeefo ner Fme
keuhe kee DeejcYe nw Deewj Yepeve keer hejekeee keuhe kee Devle nw~ peye en
keuhe YeJejesie mes hetCe& veerjesie yeveekej MeeMJele yee ceW eJesMe (efmLeefle) efouee
oslee nw, Gme eJesMekeeue ceW eesieer cesjer jnveer Deewj cesjs mJehe kees eehle neslee nw~
eeefhle kes heMeeled ceneheg<e keer jnveer ner Gmekeer eke=efle nw~
Oece&evLeeW ceW keLeeveke efceueles nQ efke eejeW egie yeerleves hej ner keuhe hetCe&
neslee nw, ceneeuee neslee nw~ eee: ueesie Fmes eLeeLe& veneR mecePeles~ egie kee DeLe&
nw oes~ Deehe Deueie nQ, DeejeOe Deueie nw leye leke egieOece& jnWies~ ieesmJeeceer peer
ves jeceeefjleceeveme kes GejkeeC[ ceW Fmekeer eee& keer nw~ peye leecemeer iegCe keee&
kejles nQ, jpeesiegCe Deuhe cee$ee ceW nw, eejeW Deesj Jewj-efJejesOe nw, Ssmee Jeefe
keefueegieerve nw~ Jen Yepeve veneR kej heelee; efkevleg meeOeve eejcYe nessves hej egieheefjJele&ve nes peelee nw~ jpeesiegCe ye{ves ueielee nw, leceesiegCe #eerCe nes euelee nw,
keg meJeiegCe Yeer mJeYeeJe ceW Dee peeles nQ, n<e& Deewj Yee keer ogefJeOee ueieer jnleer
nw lees Jener meeOeke ehej keer DeJemLee ceW Dee peelee nw~ eceMe: meJeiegCe kee
yeengue nesves hej jpeesiegCe mJeuhe jn peelee nw, DeejeOevee-kece& ceW jefle nes peeleer
nw, Ssmes $esleeegie ceW leeie keer efmLeefleJeeuee meeOeke DeveskeeW e%e kejlee nw~
e%eeveeb pehee%eesefmce e%e-esCeerJeeuee pehe, efpemekee Gleej-e{eJe MJeemeeMJeeme hej nw, Gmes kejves keer #ecelee jnleer nw~ peye cee$e meJeiegCe Mes<e jne,
efJe<ecelee Kees ieeer, mecelee Dee ieeer, en ke=leegie DeLee&led ke=leeLe& egie DeLeJee
212
meleegie kee eYeeJe nw~ Gme mecee meye eesieer efJe%eeveer nesles nQ, F&ej mes efceuevesJeeues
nesles nQ, mJeeYeeefJeke Oeeve heke[ves keer GveceW #ecelee jnleer nw~
efJeJeskeerpeve egieOeceeX kee Gleej-e{eJe ceve ceW mecePeles nQ~ ceve kes efvejesOe
kes efuees DeOece& kee heefjleeie kej Oece& ceW eJe=e nes peeles nQ~ efve ceve kee Yeer
efJeuee nes peeves hej egieeW kes meeLe-meeLe keuhe kee Yeer Devle nes peelee nw~ hetCe&lee
ceW eJesMe efoueekej keuhe Yeer Meevle nes peelee nw~ ener euee nw, peye eke=efle heg<e
ceW efJeueerve nes peeleer nw~ Fmekes heMeeled ceneheg<e keer pees jnveer nw Jener Gmekeer
eke=efle nw, Gmekee mJeYeeJe nw~
eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ Depeg&ve! cet{ueesie cegPes veneR peeveles~ cegPe
F&MJejeW kes F&MJej kees Yeer leg mecePeles nQ, meeOeejCe ceveg<e ceeveles nQ~ eleske
ceneheg<e kes meeLe en efJe[cyevee jner nw efke lelkeeueerve meceepe ves Gvekeer Ghes#ee
keer, Gvekee [kej efJejesOe ngDee~ eerke=<Ce Yeer Fmekes DeheJeeo veneR Les~ Jes kenles
nQ ceQ hejceYeeJe ceW efmLele ntB; efkevleg Mejerj cesje Yeer ceveg<e kee ner nw, Dele: cet{
heg<e cegPes leg kenkej, ceveg<e kenkej mecyeesefOele kejles nQ~ Ssmes ueesie JeLe&
DeeMeeJeeues nQ, JeLe& kece&Jeeues nQ, JeLe& %eeveJeeues nQ efke keg Yeer kejW Deewj ken
oW efke nce lees keecevee veneR kejles, nes iees efve<keece kece&eesieer~ Jes Deemegjer
mJeYeeJeJeeues cegPes veneR hejKe heeles; efkevleg owJeer mecheod kees eehle peve Deveve
YeeJe mes cesje Oeeve kejles nQ, cesjs iegCeeW kee efvejvlej efevleve kejles nQ~
Deveve Gheemevee DeLee&led e%eeLe& kece& kes oes ner ceeie& nQ~ henuee nw %eeveceeie&
DeLee&led Deheves Yejesmes, Deheveer Meefe kees mecePekej Gmeer efveele kece& ceW eJe=e
nesvee Deewj otmejer efJeefOe mJeeceer-mesJeke YeeJevee keer nw, efpemeceW meoddieg kes eefle
meceefhe&le neskej Jener kece& efkeee peelee nw~ FvneR oes efeeW mes ueesie cegPes Gheemeles
nQ; efkevleg Gvekes eje pees heej ueielee nw Jen e%e, Jen nJeve, Jen keee&, ee
Deewj Deew<eefOe efpememes YeJejesie keer efeefkelmee nesleer nw, ceQ ner ntB~ Devle ceW pees
ieefle eehle nesleer nw, Jen ieefle Yeer ceQ ner ntB~
Fmeer e%e kees ueesie $ewefJeee: eeLe&vee, epeve Deewj mecelJe efoueevesJeeueer
efJeefOeeeW mes mecheeefole kejles nQ; efkevleg yeoues ceW mJeie& keer keecevee kejles nQ lees ceQ
veJece DeOeee
213
mJeie& Yeer oslee ntB~ Gmekes eYeeJe mes Jes Fvheo eehle kej uesles nQ, oerIe&keeue leke
Gmes Yeesieles nQ; efkevleg hegCe #eerCe nesves hej Jes hegvepe&vce kees eehle nesles nQ~ Gvekeer
efeee mener Leer; efkevleg YeesieeW keer keecevee jnves hej hegvepe&vce heeles nQ~ Dele: YeesieeW
keer keecevee veneR kejveer eeefnes~ pees Deveve YeeJe mes DeLee&led cesjs efmeJeee otmeje
nw ner veneR Ssmes YeeJe mes pees efvejvlej cesje efevleve kejles nQ, uesMecee$e Yeer $egef
ve jn peee Ssmes pees Yepeles nQ, Gvekes eesie keer megj#ee kee Yeej ceQ Deheves neLe
ceW ues ueslee ntB~
Flevee nesves hej Yeer keg ueesie Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ~ Jes Yeer
cesjer ner hetpee kejles nQ; efkevleg Jen cesjer eeefhle keer efJeefOe veneR nw~ Jes mechetCe& e%eeW
kes Yeesee kes he ceW cegPes veneR peeveles DeLee&led Gvekeer hetpee kes heefjCeece ceW ceQ veneR
efceuelee, Fmeerefuees Gvekee heleve nes peelee nw~ Jes osJelee, Yetle DeLeJee efhelejeW kes
keefuhele he ceW efveJeeme kejles nQ, peyeefke cesje Yee mee#eeled cegPeceW efveJeeme kejlee
nw, cesje ner mJehe nes peelee nw~
eesiesMJej eerke=<Ce ves Fme e%eeLe& kece& kees Delevle megiece yeleeee efke keesF&
Heue-Hetue ee pees Yeer ee mes oslee nw, Gmes ceQ mJeerkeej kejlee ntB~ Dele: Depeg&ve!
let pees keg DeejeOevee kejlee nw, cegPes meceefhe&le kej~ peye meJe&mJe kee veeme nes
peeesiee, leye eesie mes ege ngDee let keceeX kes yevOeve mes cege nes peeesiee Deewj Jen
cegefe cesje ner mJehe nw~
ogefveee ceW meye eeCeer cesjs ner nQ~ efkemeer Yeer eeCeer mes ve cegPes esce nw ve s<e,
ceQ lemLe ntB; efkevleg pees cesje Deveve Yee nw, ceQ GmeceW ntB Deewj Jen cegPeceW nw~
Delevle ogjeeejer, peIevelece heeheer ner keesF& keeeW ve nes, efHej Yeer Deveve eeYeefe mes cegPes Yepelee nw lees Jen meeOeg ceeveves eesie nw~ Gmekee efveMee efmLej nw
lees Jen MeerIe ner hejce mes mebege nes peelee nw Deewj meoe jnvesJeeueer hejceMeeefvle kees
eehle neslee nw~ eneB eerke=<Ce ves mhe efkeee efke Oeee|ceke keewve nw~ me=ef ceW pevce
uesvesJeeuee keesF& Yeer eeCeer Deveve YeeJe mes Ske hejceelcee kees Yepelee nw, Gmekee
efevleve kejlee nw lees Jen MeerIe ner Oeeefce&ke nes peelee nw~ Dele: Oeeefce&ke Jen nw, pees
Ske hejceelcee kee megefcejve kejlee nw~ Devle ceW DeeMJeemeve osles nQ Depeg&ve! cesje
214
Yee keYeer ve veneR neslee~ keesF& Met nes, veere nes, DeeefoJeemeer nes ee DeveeefoJeemeer
ee keg Yeer veeceOeejer nes, heg<e DeLeJee eer nes DeLeJee heeheeesefve, eflee&ked
eesefveJeeuee Yeer pees nes, cesjer MejCe neskej hejceese kees eehle neslee nw~ Fmeefuees
Depeg&ve! megKejefnle, #eCeYebiegj efkevleg ogue&Ye ceveg<e-Mejerj kees heekej cesje Yepeve
kej~ efHej lees pees yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer Den&leeDeeW mes ege nw, Gme yeeeCe
leLee pees jepeef<e&lJe kes mlej mes YepevesJeeuee nw, Ssmes eesieer kes efuees kenvee ner keee
nw? Jen lees heej ner nw~ Dele: Depeg&ve! efvejvlej cegPeceW ceveJeeuee nes, efvejvlej
vecemkeej kej~ Fme ekeej cesjer MejCe ngDee let cegPes ner eehle nesiee, peneB mes heers
ueewkej veneR Deevee he[lee~
emlegle DeOeee ceW Gme efJeee hej ekeeMe [euee ieee, efpemes eerke=<Ce
mJeeb peeie=le kejles nQ~ en jepeefJeee nw, pees Ske yeej peeie=le nessves hej efveefMele
keueeCe kejleer nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos jepeefJeeepeeie=efle veece veJeceesOeee:~~9~~
Fme ekeej eerceoddYeieJeoddieerleeheer Gheefve<eodd SJeb yeeefJeee leLee
eesieMeeeefJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW jepeefJeee-peeie=efle veeceke
veewJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es jepeefJeeepeeie=efle veece
veJeceesOeee:~~9~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW jepeefJeee-peeie=efle veeceke veewJeeB
~~nefj: lelmeled~~
oMece DeOeee
215
~~ DeLe oMeceesOeee: ~~
iele DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves ieghle jepeefJeee kee efe$eCe efkeee,
pees efveefMele ner keueeCe kejleer nw~ Fme DeOeee ceW Gvekee keLeve nw ceneyeeng
Depeg&ve! cesjs hejce jnmeege Jeeve kees efHej Yeer megve~ eneB Gmeer kees otmejer yeej
kenves keer DeeJeMekelee keee nw? Jemlegle: meeOeke kees hetefle&hee&vle Keleje nw~
peeW-peeW Jen mJehe ceW {uelee peelee nw, eke=efle kes DeeJejCe met#ce nesles peeles
nQ, vees-vees Me Deeles nQ~ Gmekeer peevekeejer ceneheg<e ner osles jnles nQ~ Jen veneR
peevelee~ eefo Jes ceeie&oMe&ve kejvee yevo kej oW lees meeOeke mJehe keer GheueefyOe
mes Jebefele jnsiee~ peye leke Jen mJehe mes otj nw, leye leke efme nw efke eke=efle
kee keesF&-ve-keesF& DeeJejCe yevee nw~ efHemeueves-ue[Ke[eves keer mecYeeJevee yeveer
jnleer nw~ Depeg&ve MejCeeiele efMe<e nw~ Gmeves kene efMe<emlesnb MeeefOe ceeb lJeeb
eheVeced~ YeieJeved! ceQ Deehekee efMe<e ntB, Deehekeer MejCe ntB, cegPes meBYeeefuees~
Dele: Gmekes efnle keer keecevee mes eesiesMJej eerke=<Ce hegve: yeesues
eerYeieJeevegJeee
Yete SJe ceneyeenes e=Ceg ces hejceb Jee:~~1~~
eesnb eereceeCeee Je#eeefce efnlekeeceee~~1~~
ceneyeeng Depeg&ve! cesjs hejce eYeeJeege Jeeve kees hegve: megve, pees ceQ legPe
DeefleMee esce jKevesJeeues kes efnle keer Fe mes kentBiee~
ve ces efJeog: megjieCee: eYeJeb ve cen<e&e:~~1~~
Denceeefoefn& osJeeveeb cen<eeaCeeb e meJe&Me:~~2~~
Depeg&ve! cesjer Glheefe kees ve osJelee ueesie peeveles nQ Deewj ve cenef<e&ieCe ner
peeveles nQ~ eerke=<Ce ves kene Lee, pevce kece& e ces efoJeced cesje Jen pevce
Deewj kece& Deueewefkeke nw, Fve ece&e#egDeeW mes osKee veneR pee mekelee~ Fmeefuees cesjs
216
Gme eke nesves kees osJe Deewj cenef<e& mlej leke hengBes ngS ueesie Yeer veneR peeveles~
ceQ meye ekeej mes osJeleeDeeW Deewj cenef<e&eeW kee Deeefo keejCe ntB~
ees ceecepeceveeefob e Jesefe ueeskecensejced~~1~~
Demeccet{: me celex<eg meJe&heehew: ecegeles~~3~~
pees cegPe pevce-ce=leg mes jefnle, Deeefo-Devle mes jefnle meye ueeskeeW kes
ceneved F&MJej kees mee#eelkeejmeefnle efJeefole kej ueslee nw, Jen heg<e cejCeOecee&
ceveg<eeW ceW %eeveJeeved nw DeLee&led Depe, Deveeefo Deewj meJe&ueeske censMJej kees Yeueer
ekeej peevevee ner %eeve nw Deewj Ssmee peevevesJeeuee mechetCe& heeheeW mes cege nes peelee
nw, hegvepe&vce kees eehle veneR neslee~ eerke=<Ce kenles nQ efke en GheueefyOe Yeer cesjer
ner osve nw~
yegef%ee&vecemecceesn: #ecee meleb oce: Mece:~~1~~
megKeb og:Keb YeJeesYeeJees Yeeb eeYeecesJe e~~4~~
Depeg&ve! efveMeeeeflcekee yegef, mee#eelkeejmeefnle peevekeejer, ue#e ceW
efJeJeskehetJe&ke eJe=efe, #ecee, MeeMJele mele, FefveeW kee oceve, ceve kee Meceve,
Devle:kejCe keer emeVelee, efevleve-heLe kes ke, hejceelcee keer peeie=efle, mJehe
kes eeefhlekeeue ceW meJe&mJe kee efJeuee, F kes eefle DevegMeemeveelceke Yee Deewj
eke=efle mes efveYe&elee leLee
Deefnbmee mecelee legefmlehees oeveb eMeeseMe:~~1~~
YeJeefvle YeeJee Yetleeveeb cee SJe he=LeefiJeOee:~~5~~
Deefnbmee DeLee&led Deheves Deelcee kees DeOeesieefle ceW ve hengBeeves kee DeeejCe,
mecelee efpemeceW efJe<ecelee ve nes, mevlees<e, lehe cevemeefnle FefveeW kees ue#e kes
Deveghe leheevee, oeve DeLee&led meJe&mJe kee mecehe&Ce, YeieJelheLe ceW ceeve-Deheceeve
kee menve Fme ekeej eeefCeeeW kes Gheeg&e YeeJe cegPemes ner nesles nQ~ es meYeer YeeJe
owJeer efevleve-heefle kes ue#eCe nQ~ Fvekee DeYeeJe ner Deemegjer mecheod nw~
cen<e&e: mehle hetJex elJeejes ceveJemleLee~~1~~
ceeJee ceevemee peelee es<eeb ueeske Fcee: epee:~~6~~
oMece DeOeee
217
mehleef<e& DeLee&led eesie keer meele eefceke YetefcekeeSB (MegYese, megefJeeejCee,

levegceevemeer, meJeeheefe, Demebmeefe, heoeLe&YeeJevee Deewj lege&iee) leLee Fvekes Deveghe
Devle:kejCe elege (ceve, yegef, efee Deewj Denbkeej), Fmekes Deveghe ceve pees
cesjs ceW YeeJeJeeuee nw en meye cesjs ner mebkeuhe mes (cesjer eeefhle kes mebkeuhe mes
leLee pees cesjer ner esjCee mes nesles nQ~ oesveeW Ske otmejs kes hetjke nQ) GlheVe nesles nQ~
Fme mebmeej ceW es (mechetCe& owJeer mecheod) FvneR keer epee nw~ keeeWefke mehle
YetefcekeeDeeW kes mebeej ceW owJeer mecheod ner nw, Deve veneR~
Sleeb efJeYetefleb eesieb e cece ees Jesefe leJele:~~1~~
meesefJekechesve eesiesve egpeles vee$e mebMee:~~7~~
pees heg<e eesie keer Deewj cesjer Gheeg&e efJeYetefleeeW kees mee#eelkeej kes meeLe
peevelee nw, Jen efmLej Oeeveeesie eje cegPeceW SkeerYeeJe mes efmLele neslee nw~ FmeceW
keg Yeer mebMee veneR nw~ efpeme ekeej Jeeegjefnle mLeeve ceW jKes oerheke keer ueew
meerOeer peeleer nw, kecheve veneR neslee, eesieer kes peerles ngS efee keer ener heefjYee<ee nw~
emlegle Mueeske ceW DeefJekechesve Meyo Fmeer DeeMee keer Deesj mebkesle kejlee nw~
Denb meJe&me eYeJees cee: meJe eJele&les~~1~~
Fefle celJee Yepevles ceeb yegOee YeeJemeceefvJelee:~~8~~
ceQ mechetCe& peieled keer Glheefe kee keejCe ntB, cegPemes ner mechetCe& peieled ese
kejlee nw Fme ekeej ceevekej ee Deewj Yeefe mes ege efJeJeskeerpeve cesje
efvejvlej Yepeve kejles nQ~ leelhee& en nw efke eesieer eje cesjs Deveghe pees eJe=efe
nesleer nw, Gmes ceQ ner efkeee kejlee ntB~ Jen cesje ner emeeo nw~ (kewmes nw? Fmes heers
mLeeve-mLeeve hej yeleeee pee egkee nw~) Jes efvejvlej Yepeve efkeme ekeej kejles nQ?
Fme hej kenles nQ
ceefeee celeeeCee yeesOeevle: hejmhejced~~1~~
keLeevlee ceeb efveleb leg<eefvle e jceefvle e~~9~~
Deve efkemeer kees mLeeve ve oskej cegPeceW ner efvejvlej efee kees ueieevesJeeues,
cegPeceW ner eeCeeWs kees ueieevesJeeues meowJe hejmhej cesjer eefeeeDeeW kee yeesOe kejles nQ~
cesje iegCeieeve kejles ngS ner mevleg nesles nQ leLee efvejvlej cegPeceW ner jceCe kejles nQ~
218
les<eeb meleleegeeveeb Yepeleeb eereflehetJe&keced~~10~~

ooeefce yegefeesieb leb esve ceecegheeeefvle les~~10~~
efvejvlej cesjs Oeeve ceW ueies ngS leLee hescehetJe&ke YepevesJeeues Gve YeeeW kees
ceQ Jen yegefeesie DeLee&led eesie ceW eJesMeJeeueer yegef oslee ntB, efpememes Jes cegPes eehle
nesles nQ DeLee&led eesie keer peeie=efle F&MJej keer osve nw~ Jen DeJee heg<e ceneheg<e
eesie ceW eJesMe efoueevesJeeueer yegef kewmes oslee nw?
les<eecesJeevegkecheeLe&cence%eevepeb
lece:~~10~~
veeMeeeceelceYeeJemLees %eeveoerhesve YeemJelee~~11~~
Gvekes Thej hetCe& Devegen kejves kes efuees ceQ Gvekeer Deelcee mes DeefYeVe
Ke[e neskej, jLeer neskej De%eeve mes GlheVe ngS DevOekeej kees %eeveheer oerheke kes
eje ekeeefMele kej ve kejlee ntB~ Jemlegle: efkemeer efmLelee%e eesieer eje peye leke
Jen hejceelcee Deehekes Deelcee mes ner peeele neskej heue-heue hej mebeeueve veneR
kejlee, jeskeLeece veneR kejlee, Fme eke=efle kes v mes efvekeeueles ngS mJeeb Deeies
veneR ues euelee, leye leke JeemleJe ceW eLeeLe& Yepeve DeejcYe ner veneR neslee~ Jewmes
lees YeieJeeve meJe&$e mes yeesueves ueieles nQ, uesefkeve eejcYe ceW Jes mJehemLe ceneheg<e
eje ner yeesueles nQ~ eefo Ssmee ceneheg<e Deehekees eehle veneR nw lees Jes mhe veneR
yeesueWies~
F, meoddieg DeLeJee hejceelcee kee jLeer nesvee Ske ner yeele nw~ meeOeke keer
Deelcee mes peeie=le nes peeves hej Gvekes efveoxMe eej ekeej mes efceueles nQ~ henues
mLetuemegje-mecyevOeer DevegYeJe neslee nw~ Deehe efevleve ceW yew"s nQ~ keye Deehekee ceve
ueievesJeeuee nw? efkeleveer meercee leke ueie ieee nw? keye ceve Yeeievee eenlee nw Deewj
keye Yeeie ieee? Fmekees nj efceve-meskesC[ hej F Debie-mhebove mes mebkesle kejles
nQ~ DebieeW kee He[kevee mLetuemegje-mecyevOeer DevegYeJe nw, pees Ske heue ceW oes-eej
mLeeveeW hej Ske meeLe Deelee nw Deewj efJeeejeW kes efJeke=le nes peeves hej efceve-efceve
hej Deeves ueiesiee~ en mebkesle leYeer Deelee nw, peye F kes mJehe kees Deehe Deveve
YeeJe mes heke[W DeveLee meeOeejCe peerJeeW ceW mebmkeej kes kejeJe mes Debie-mhevove
nesles jnles nQ, efpevekee FJeeueeW mes keesF& mecheke& veneR nw~
oMece DeOeee
219
otmeje DevegYeJe mJehvemegje-mecyevOeer neslee nw~ meeOeejCe ceveg<e Deheveer

JeemeveeDeeW mes mecyeefvOele mJehve osKelee nw; efkevleg peye Deehe F kees heke[ ueWies
lees en mehevee Yeer efveoxMe ceW yeoue peelee nw~ eesieer mehevee veneR osKelee, nesveer
osKelee nw~
Gheeg&e oesveeW DevegYeJe eejefcYeke nQ, efkemeer leJeefmLele ceneheg<e kes
meeefVeOe mes, ceve ceW Gvekes eefle ee jKeves cee$e mes, Gvekeer ter-Heter mesJee mes
Yeer peeie=le nes peeles nQ; efkevleg Fve oesveeW mes Yeer met#ce Mes<e oes DevegYeJe efeeelceke
nQ, efpevnW euekej ner osKee pee mekelee nw~
leermeje DevegYeJe megg<egefhle megje-mecyevOeer neslee nw~ mebmeej ceW meye meesles ner
lees nQ~ ceesnefveMee ceW meYeer Deesle he[s nQ~ jele-efove pees keg kejles nQ, mJehve ner
lees nw~ eneB meg<egefhle kee Meg DeLe& nw, peye hejceelcee kes efevleve keer Ssmeer [esjer
ueie peee efke megjle (Keeue) Skeoce efmLej nes peee, Mejerj peeielee jns Deewj
ceve meghle nes peee~ Ssmeer DeJemLee ceW Jen FosJe efHej Dehevee Ske mebkesle oWies~
eesie keer DeJemLee kes Deveghe Ske heke (Me) Deelee nw pees mener efoMee eoeve
kejlee nw, Yetle-YeefJe<e mes DeJeiele kejelee nw~ hetpe cenejepe peer kene kejles Les
efke [ekej pewmes yesnesMeer keer oJee oskej, Gefele Gheeej oskej nesMe ceW ueelee nw
Ssmes ner YeieJeeve yelee osles nQ~
eewLee Deewj Deefvlece DevegYeJe mecemegje-mecyevOeer nw~ efpemeceW megjle ueieeeer
Leer, Gme hejceelcee mes mecelJe eehle nes ieee~ Gmekes yeeo G"les-yew"les, euelesefHejles meJe&$e mes Gmes DevegYetefle nesves ueieleer nw~ Ssmee eesieer ef$ekeeue%e neslee nw~ en
DevegYeJe leerveeW keeueeW mes hejs DeJee efmLeefleJeeues ceneheg<e Deelcee mes peeie=le
neskej De%eevepeefvele DevOekeej kees %eeveoerhe mes ve kejkes kejles nQ~ Fme hej
Depeg&ve ves eMve efkeee
Depeg&ve GJeee
hejb yee hejb Oeece heefJe$eb hejceb YeJeeved~~10~~
heg<eb Meeeleb efoJeceeefoosJecepeb efJeYegced~~12~~
DeengmlJeece=<ee: meJex osJeef<e&vee&jomleLee~~10~~
Deefmelees osJeuees Jeeme: mJeeb ewJe yeJeeref<e ces~~13~~
220
YeieJeved! Deehe hejceyee, hejceOeece leLee hejceheefJe$e nQ; keeeWefke Deehekees

meYeer $e+ef<eieCe meveeleve, efoJeheg<e, osJeeW kee Yeer DeeefoosJe, Depevcee Deewj
meJe&Jeeheer kenles nQ~ hejceheg<e, hejceOeece kee ner heee&e efoJeheg<e, Depevcee
Deeefo Meyo nQ~ osJeef<e& veejo, Deefmele, osJeue, Jeeme leLee mJeeb Deehe Yeer cegPemes
Jener kenles nQ~ DeLee&led henues Yetlekeeueerve cenef<e& kenles nQ, Deye Jele&ceeve ceW
efpevekeer mebiele GheueyOe nw veejo, osJeue, Deefmele Deewj Jeeme kee veece efueee,
pees Depeg&ve kes mecekeeueerve Les (melhegg<eeW keer mebieefle Depeg&ve kees eehle Leer), Deehe
Yeer Jener kenles nQ~ Dele:
meJe&cesleleb ceves evceeb Jeoefme kesMeJe~~10~~
ve efn les YeieJevJeefeb efJeogoxJee ve oeveJee:~~14~~
ns kesMeJe! pees keg Yeer Deehe cesjs efuees ken jns nQ, Jen meye ceQ mele
ceevelee ntB~ Deehekes JeefelJe kees ve osJelee Deewj ve oeveJe ner peeveles nQ~
mJeecesJeelceveelceeveb JeslLe lJeb heg<eesece~~10~~
YetleYeeJeve YetlesMe osJeosJe peielheles~~15~~
ns YetleeW kees GlheVe kejvesJeeues! ns YetleeW kes F&MJej! ns osJeosJe! ns peieled kes
mJeeceer! ns heg<eeW ceW Gece! mJeeb Deehe ner Deheves kees peeveles nQ DeLeJee efpemekeer
Deelcee ceW peeie=le neskej Deehe pevee osles nQ, Jener peevelee nw~ en Yeer Deehekes eje
Deehekee peevevee ngDee~ Fmeefuees
Jeegcen&meMes<esCe efoJee eelceefJeYetlee:~~10~~
eeefYeefJe&YetefleefYeueexkeeefveceebmlJeb Jeehe efleefme~~16~~
Deehe ner Deheveer Gve efoJe efJeYetefleeeW kees mechetCe& he mes, uesMecee$e Yeer
Mes<e ve jKekej kenves ceW me#ece nQ, efpeve efJeYetefleeeW eje Deehe Fve meye ueeskeeW kees
Jeehle kejkes efmLele nQ~
keLeb efJeeecenb eesefiebmlJeeb meoe heefjefevleeved~~10~~
kes<eg kes<eg e YeeJes<eg efevleesefme YeieJevceee~~17~~
ns eesefieved! (eerke=<Ce Ske eesieer Les) ceQ efkeme ekeej efvejvlej efevleve
kejlee ngDee Deehekees peevetB Deewj ns YeieJeved! ceQ efkeve-efkeve YeeJeeW eje Deehekee
mcejCe keB?
oMece DeOeee
221
efJemlejsCeelcevees eesieb efJeYetefleb e peveeo&ve~~10~~

Yete: keLee le=efhleefn& e=CJelees veeefmle cesce=leced~~18~~
ns peveeo&ve! Deheveer eesieMeefe kees Deewj eesie keer efJeYetefle kees efHej Yeer
efJemleejhetJe&ke keefnes~ meb#eshe ceW lees Fmeer DeOeee kes DeejcYe ceW kene ner nw hegve:
keefnes; keeeWefke Dece=le-leJe kees efoueevesJeeues Fve JeeveeW kees megveves mes cesjer le=efhle
veneR nesleer~
jeceeefjle pes megvele DeIeeneR~ jme efyemes<e peevee eflevn veeneR~~
peye leke eJesMe veneR efceue peelee leye leke Gme Dece=le-leJe kees peeveves
keer efheheemee yeveer jnleer nw~ eJesMe mes hetJe& jemles ceW ner en meesekej keesF& yew" ieee
efke yengle peeve efueee lees Gmeves veneR peevee~ efme nw efke Gmekee ceeie& DeJe
nesvee eenlee nw~ Fmeefuees meeOeke kees hetefle&hee&vle F kes efveoxMeve kees heke[les
jnvee eeefnes Deewj Gmes DeeejCe ceW {euevee eeefnes~ Depeg&ve keer Ge efpe%eemee
hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
eerYeieJeevegJeee
nvle les keLeefe<eeefce efoJee eelceefJeYetlee:~~10~~
eeOeevele: keges veemlevlees efJemlejme ces~~19~~
kegges Depeg&ve! Deye ceQ Deheveer efoJe efJeYetefleeeW kees, GveceW mes ecegKe
efJeYetefleeeW kees legPemes kentBiee; keeeWefke cesjer efJeYetefleeeW kes efJemleej kee Devle
veneR nw~
Denceelcee ieg[ekesMe meJe&YetleeMeeefmLele:~~10~~
Denceeefoe ceOeb e Yetleeveecevle SJe e~~20~~
Depeg&ve! ceQ meye YetleeW kes oe ceW efmLele meyekee Deelcee ntB leLee mechetCe&
YetleeW kee Deeefo, ceOe Deewj Devle Yeer ceQ ner ntB DeLee&led pevce, ce=leg Deewj peerJeve Yeer
ceQ ner ntB~
222
Deeefoleeveecenb efJe<Cegpeexefle<eeb jefJejbMegceeved~~10~~

cejerefece&leeceefmce ve#e$eeCeecenb MeMeer~~21~~
ceQ Deefoefle kes yeejn heg$eeW ceW efJe<Ceg Deewj peesefleeeW ceW ekeeMeceeve mete& ntB~
Jeeeg kes YesoeW ceW ceQ cejerefe veeceke Jeeeg Deewj ve#e$eeW ceW evcee ntB~
Jesoeveeb meeceJesoesefmce osJeeveeceefmce JeemeJe:~~10~~
FefveeCeeb ceveeeefmce Yetleeveeceefmce eslevee~~22~~
JesoeW ceW ceQ meeceJeso DeLee&led hetCe& mecelJe efoueevesJeeuee ieeeve ntB~ osJeeW ceW ceQ
Gvekee DeefOeheefle Fv ntB Deewj FefveeW ceW ceve ntB; keeeWefke ceve kes efveen mes ner ceQ
peevee peelee ntB leLee eeefCeeeW ceW ceQ Gvekeer eslevee ntB~
eCeeb Mejeeefmce efJeesMees e#ej#emeeced~~10~~
Jemetveeb heeJekeeeefmce ces: efMeKeefjCeecenced~~23~~
SkeeoMe eW ceW ceQ Mebkej ntB~ Me Dej: me Mebkej: DeLee&led MebkeeDeeW mes
Ghejece DeJemLee ceW ntB~ e#e leLee je#emeeW ceW ceQ Oeve kee mJeeceer kegyesj ntB~ Dee"
JemegDeeW ceW ceQ Deefive Deewj efMeKejJeeueeW ceW megces DeLee&led MegYeeW kee cesue ceQ ntB~ Jener
meJeexheefj efMeKej nw, ve efke keesF& hene[er~ Jemlegle: en meye eesie-meeOevee kes
eleerke nQ, eewefieke Meyo nQ~
hegjesOemeeb e cegKeb ceeb efJeef heeLe& ye=nmheefleced~~10~~
mesveeveerveecenb mkevo: mejmeeceefmce meeiej:~~24~~
hegj keer j#ee kejvesJeeues hegjesefnleeW ceW ye=nmheefle cegPes ner peeve, efpememes owJeer
mecheod kee mebeej neslee nw Deewj ns heeLe&! mesveeheefleeeW ceW ceQ mJeeceer keeefle&kese ntB~
kece& kee leeie ner keeefle&ke nw, efpememes ejeej kee mebnej, euee Deewj F keer
eeefhle nesleer nw~ peueeMeeeW ceW ceQ meceg ntB~
cen<eeaCeeb Ye=iegjnb efiejecemceskece#ejced~~10~~
e%eeveeb pehee%eesefmce mLeeJejeCeeb efnceeuee:~~25~~
cenef<e&eeW ceW ceQ Ye=ieg ntB Deewj JeeCeer ceW Ske De#ej keej ntB, pees Gme
yee kee heefjeeeke nw~ meye ekeej kes e%eeW ceW ceQ pehee%e ntB~ e%e hejce ceW eJesMe
oMece DeOeee
223
efouee osvesJeeueer DeejeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee efe$eCe nw~ Gmekee meejebMe nwmJehe kee mcejCe Deewj veece kee pehe~ oes JeeefCeeeW mes heej nes peeves hej veece peye
e%e keer esCeer ceW Deelee nw lees JeeCeer mes veneR pehee peelee, ve efevleve mes, ve keC"
mes; yeefuke Jen MJeeme ceW peeie=le nes peelee nw~ kesJeue megjle kees MJeeme kes heeme
ueieekej ceve mes DeefJejue euevee Yej he[lee nw~ e%e keer esCeerJeeues veece kee
Gleej-e{eJe eeme hej efveYe&j nw~ en efeeelceke nw~ efmLej jnvesJeeueeW ceW ceQ
efnceeuee ntB~ Meerleue, mece Deewj Deeue Skecee$e hejceelcee nw~ peye euee ngDee,
leye ceveg Gmeer efMeKej ceW yeBOe ieee~ Deeue, mece Deewj Meevle yee kee euee veneR
neslee~ Gme yee keer heke[ ceQ ntB~
DeelLe: meJe&Je=#eeCeeb osJe<eeaCeeb e veejo:~~10~~
ievOeJee&Ceeb efe$ejLe: efmeeveeb keefheuees cegefve:~~26~~
meye Je=#eeW ceW ceQ DeMJelLe ntB~ Dee:keue leke Yeer efpemekes jnves keer ieejCer
veneR oer pee mekeleer, Ssmee TOJe&cetueceOe:MeeKeced DeelLeced (15/1)
Thej hejceelcee efpemekee cetue nw, veeres eke=efle efpemekeer MeeKeeSB nQ, Ssmee mebmeej
ner Ske Je=#e nw, efpemes heerheue keer meb%ee oer ieeer nw~ meeceeve heerheue kee Je=#e veneR
efke hetpee kejves ueieW~ Fmeer hej kenles nQ efke Jen ceQ ntB Deewj osJeef<e&eeW ceW ceQ veejo
ntB~ veeome jbOe: me veejo:~ owJeer mecheod Fleveer met#ce nes ieeer efke mJej ceW
G"vesJeeueer OJeefve (veeo) heke[ ceW Dee peee, Ssmeer peeie=efle ceQ ntB~ ievOeJeeX ceW ceQ
efe$ejLe ntB DeLee&led ieeeve (efevleve) kejvesJeeueer eJe=efeeeW ceW peye mJehe efeef$ele
nesves ueies, Jen DeJemLee-efJeMes<e ceQ ntB~ efmeeW ceW ceQ keefheue cegefve ntB~ keeee ner
keefheue nw~ FmeceW peye ueJe ueie peee, Ssmeer F&MJejere mebeej keer DeJemLee ceQ ntB~
Gew:eJemeceeeveeb efJeef ceecece=leesJeced~~10~~
SsjeJeleb iepesveCeeb vejeCeeb e vejeefOeheced~~27~~
Iees[eW ceW ceQ Dece=le mes GlheVe nesvesJeeuee Gew:eJee veeceke Iees[e ntB~
ogefveee ceW nj Jemleg veeMeJeeved nw~ Deelcee ner Depej-Decej, Dece=lemJehe nw~ Fme
Dece=lemJehe mes efpemekee mebeej nw, Jen Iees[e ceQ ntB~ Iees[e ieefle kee eleerke nw~
DeelceleJe kees enCe kejves ceW ceve peye GOej ieefle heke[lee nw, Iees[e nw~ Ssmeer
224
ieefle ceQ ntB~ neefLeeeW ceW SsjeJele veeceke neLeer ceQ ntB~ ceveg<eeW ceW jepee cegPekees peeve~
Jemlegle: ceneheg<e ner jepee nw, efpemekes heeme DeYeeJe veneR nw~
DeeegOeeveecenb Jeeb Oesvetveeceefmce keeceOegked~~10~~
epeveeeefmce kevohe&: mehee&Ceeceefmce Jeemegefke:~~28~~
MeeeW ceW ceQ Jee ntB~ ieeeeW ceW keeceOesveg ntB~ keeceOesveg keesF& Ssmeer ieee veneR
nw, pees otOe kes mLeeve hej ceveeene Jebpeve hejmeleer nes~ $e+ef<eeeW ceW JeefMe kes
heeme keeceOesveg Leer~ Jemlegle: iees FefveeW kees kenles nQ~ FefveeW kee mebele nesvee
F kees JeMe ceW jKevesJeeues ceW heeee peelee nw~ efpemekeer FefveeB F&MJej kes Deveghe
efmLej nes peeleer nQ, Gmekes efuees Gmeer keer FefveeB keeceOesveg yeve peeleer nQ~ efHej
lees pees Fe keefjnng ceve ceeneR~ nefj emeeo keg ogue&Ye veeneR~~
(jeceeefjleceeveme, 7/113/4) Gmekes efuees keg Yeer ogue&Ye veneR jnlee~
epeveve kejvesJeeueeW ceW veJeerve efmLeefleeeW kees eke kejvesJeeuee ceQ ntB~ epeveve
Ske lees ue[kee yeenj hewoe efkeee peelee nw, ejeej ceW jele-efove hewoe ner nesles nQ,
etns-eeRer jele-efove kejles nQ Ssmee veneR, yeefuke Ske efmLeefle mes otmejer efmLeefle,
Fme ekeej Je=efeeeW kee heefjJele&ve neslee nw~ Jen heefjJeefle&le mJehe ceQ ntB~ meheeX ceW
ceQ Jeemegefke ntB~
Devevleeeefmce veeieeveeb JeCees eeomeecenced~~10~~
efheleCeecee&cee eeefmce ece: mebeceleecenced~~29~~
veeieeW ceW ceQ Devevle DeLee&led Mes<eveeie ntB~ Jewmes en keesF& mehe& veneR nw~ ieerlee
keer mecekeeueerve hegmleke eerceoddYeeieJele ceW Fmekes he keer eee& nw efke Fme he=LJeer
mes leerme npeej eespeve keer otjer hej hejceelcee keer Jew<CeJeer Meefe nw, efpemekes efmej
hej en he=LJeer mejmeeW kes oeves keer lejn Yeejjefnle efkeer nw~ Gme egie ceW eespeve kee
hewceevee eens pees jne nes, efHej Yeer en heee&hle otj nw~ Jemlegle: en Deeke<e&Ce
Meefe kee efe$eCe nw~ Jew%eeefvekeeW ves efpemes F&Lej ceevee nw~ en-Gheen meYeer Gmeer
Meefe kes DeeOeej hej efkes nQ~ Gme Metve ceW eneW kee keesF& Yeej Yeer veneR nw~ Jen
Meefe mehe& keer kegC[ueer keer lejn meYeer eneW kees uehess nw~ ener nw Jen Devevle,
efpememes he=LJeer OeejCe keer peeleer nw~ eerke=<Ce kenles nQ Ssmeer F&MJejere Meefe ceQ
oMece DeOeee
225
ntB~ peueejeW ceW Gvekee DeefOeheefle JeCe ntB leLee efhelejeW ceW Dee&cee ntB~ Deefnbmee,
mele, Demlese, yeeee& Deewj Deheefjen heeBe ece nQ~ Fvekes heeueve ceW DeevesJeeues
efJekeejeW kees keevee Dej: nw~ efJekeejeW kes Meceve mes efhele= DeLee&led Yetle-mebmkeej
le=hle nesles nQ, efveJe=efe eoeve kej osles nQ~ Meemeve kejvesJeeueeW ceW ceQ ecejepe ntB
DeLee&led Gheeg&e eceeW kee efveeeceke ntB~
eeoeeefmce owleeveeb keeue: keueeleecenced~~10~~
ce=ieeCeeb e ce=iesvesnb Jewvelesee heef#eCeeced~~30~~
ceQ owleeW ceW eeo ntB~ (hej Deeeohej kes efuees Deeeo) esce ner
eeo nw~ Deemegjer mecheod ceW jnles ngS F&MJej kes efueS Deeke<e&Ce-efJekeuelee
DeejcYe nesleer nw, efpememes hejceeYeg kee efoioMe&ve neslee nw, Ssmee esceesuueeme ceQ ntB~
efieveleer kejvesJeeueeW ceW ceQ mecee ntB~ Ske, oes, leerve, eej Ssmeer efieveleer ee #eCe,
Ie[er, efove, he#e, ceeme Fleeefo veneR, yeefuke F&MJej kes efevleve ceW ueiee ngDee
mecee ceQ ntB~ eneB leke efke peeiele ceW megefcejve kejs, meesJele ceW ueJe ueee~
DeveJejle efevleve ceW mecee ceQ ntB~ heMegDeeW ceW ce=iejepe [eesieer Yeer ce= (pebieue)
ie (ieceve kejvee) DeLee&led eesieheer pebieue ceW ieceve kejvesJeeuee nw] leLee heef#eeeW
ceW ie[ ceQ ntB~ %eeve ner ie[ nw~ peye F&MJejere DevegYetefle Deeves ueieleer nw, leye
ener ceve Deheves DeejeOe keer meJeejer yeve peelee nw Deewj peye ener ceve mebMee mes
ege nw leye mehe& neslee nw, [melee jnlee nw, eesefveeeW ceW HeWkelee nw~ ie[ efJe<Ceg keer
meJeejer nw~ pees meee efJeMJe ceW DeCeghe mes mebeeefjle nw, %eevemebege ceve Gmes
Deheves ceW OeejCe kejlee nw, Gmekee Jeenke yevelee nw~ eerke=<Ce kenles nQ, F kees
OeejCe kejvesJeeuee ceve ceQ ntB~
heJeve: heJeleeceefmce jece: MeeYe=leecenced~~10~~
Pe<eeCeeb cekejeeefmce eeslemeeceefmce peeJeer~~31~~
heefJe$e kejvesJeeueeW ceW ceQ Jeeeg ntB, MeeOeeefjeeW ceW jece ntB~ jcevles eesefieve:
eefmceved me jece:~ eesieer efkemeceW jceCe kejles nQ? DevegYeJe ceW~ F&MJej Fhe ceW
pees efveoxMeve oslee nw, eesieer GmeceW jceCe kejles nQ~ Gme peeie=efle kee veece jece nw
Deewj Jen peeie=efle ceQ ntB~ ceefueeeW ceW ceiej leLee veefoeeW ceW iebiee ceQ ntB~
226
meiee&Ceeceeefojvlee ceOeb ewJeencepeg&ve~~10~~

DeOeelceefJeee efJeeeveeb Jeeo: eJeoleecenced~~32~~
ns Depeg&ve! me=efeeW kee Deeefo, Devle Deewj ceOe ceQ ner ntB~ efJeeeDeeW ceW
DeOeelceefJeee ceQ ntB~ pees Deelcee kee DeeefOehele efouee os, Jen efJeee ceQ ntB~ mebmeej
ceW DeefOekeebMe eeCeer ceeee kes DeeefOehele ceW nQ~ jeie, s<e, keeue, kece&, mJeYeeJe
Deewj iegCeeW mes esefjle nQ~ Fvekes DeeefOehele mes efvekeeuekej Deelcee kes DeeefOehele ceW
ues peevesJeeueer efJeee ceQ ntB, efpemes DeOeelceefJeee kenles nQ~ hejmhej nesvesJeeues
efJeJeeoeW ceW, yeeeee& ceW pees efveCee&eke nw, Ssmeer Jeeee& ceQ ntB~ Mes<e efveCe&e lees
DeefveCeeale nesles nQ~
De#ejeCeecekeejesefmce v: meeceeefmekeme e~~10~~
DencesJee#ee: keeuees Oeeleenb efJeeleescegKe:~~33~~
ceQ De#ejeW ceW DekeejDeeWkeej leLee meceemeeW ceW v veeceke meceeme ntB~
(meeOevee keer GVele DeJemLee ceW ceve efmeceles-efmeceles kesJeue meeOeke Deewj F
Deeceves-meeceves jn peeles nQ, Mes<e keesF& mebkeuhe veneR jn peelee, mJeeceer mesJeke ceW
mebIe<e& nw; efkevleg v keer en DeJemLee YeieJeeve keer osve nw~) De#eekeeue ceQ ntB~
keeue meowJe heefjJele&veMeerue nw; efkevleg Jen mecee pees De#ee, Depej, Decej
hejceelcee ceW eJesMe efoueelee nw, Jen DeJemLee ceQ ntB~ efJejedd mJehe DeLee&led meJe&$e
Jeehle, meyekees OeejCe-hees<eCe kejvesJeeuee Yeer ceQ ner ntB~
ce=leg: meJe&njeencegJee YeefJe<eleeced~~10~~
keerefle&: eerJee&kee veejerCeeb mce=eflecexOee Oe=efle: #ecee~~34~~
ceQ meyekee veeMe kejvesJeeuee ce=leg Deewj Deeies nesvesJeeueeW keer Glheefe kee
keejCe ntB~ efeeeW ceW ceQ eMe, Meefe, Jeekeheglee, mce=efle, cesOee DeLee&led yegef, Oewe&
Deewj #ecee ntB~
eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej, eefJeceew heg<eew ueeskes #ejee#ej SJe
e~ (DeOeee 15/16) heg<e oes ner ekeej kes nesles nQ, #ej Deewj De#ej~
mechetCe& YetleeefokeeW keer Glheefe Deewj efJeveeMeJeeues es Mejerj #ej heg<e nQ~ es vej,
oMece DeOeee
227
ceeoe, heg<e DeLeJee eer keg Yeer kenueeSB, eerke=<Ce kes MeyoeW ceW heg<e ner nQ~
otmeje nw De#ej heg<e, pees ketmLe efee kes efmLej keeue ceW osKeves ceW Deelee nw~
ener keejCe nw efke Fme eesieheLe ceW eer-heg<e meYeer meceeve efmLeefle kes ceneheg<e
nesles Deees nQ~ efkevleg eneB mce=efle, Meefe, yegef Fleeefo efeeeW kes ner iegCe yeleees
iees~ keee Fve meoddiegCeeW keer DeeJeMekelee heg<eeW kes efuees veneR nw? keewve Ssmee
heg<e nw pees eerceeved, keerefle&ceeved, Jeee, mcejCeMeefemecheVe, cesOeeJeer, Oewe&Jeeved
Deewj #eceeJeeved veneR yevevee eenlee? yeewefke mlej hej kecepeesj ue[keeW ceW FvneR
iegCeeW kee efJekeeme kejves kes efuees ceelee-efhelee he{eF& keer Deefleefje JeJemLee
kejles nQ~ eneB kenles nQ efke es ue#eCe kesJeue efeeeW ceW heees peeles nQ~ es iegCe
Depeg&ve ceW Yeer Les, peyeefke Depeg&ve vej nw~ eg kes DeejcYe ceW ner Jen heers n
ieee Yeues ner MeeOeejer keewjJe cegPes ceej [eueW, ieesefJevo! ceQ eg veneR keBiee~
YeieJeeve ves kene Depeg&ve! eefo legce Fme Oece&cee eg kees veneR kejesies lees
mJeOece&, keerefle& Deewj eMe Keeskej heehe kees eehle nesies~ Jewjer ueesie legcnejer Dehekeerefle&
kee oerIe&keeue leke ieeeve kejWies~ ceeveveere heg<e kes efuees Dehekeerefle& ce=leg mes Yeer
ye{kej nesleer nw~ eneB heg<e kes efuees Yeer keerefle& DeeJeMeke yeleeee ieee~
ieerlee kes meceeheve hej mebpee ves efveCe&e efoee efke peneB eesiesMJej eerke=<Ce
nQ, OevegOe&j heeLe& nw JeneR eer: nw, efJepee nw, efJeYetefle Deewj Deeue veerefle nw Ssmee
cesje cele nw~ keerefle&, eer:, efJeYetefle es iegCe lees veeefjeeW kes nQ, Depeg&ve kes meeLe
kewmes?
DeOeee 15/15 ceW YeieJeeved kenles nQ, meJe&me eenb efo meefVeefJees
cee: mce=efle%ee&veceheesnveb e~ Depeg&ve! ceQ meyekes oe ceW meceeefJe neskej
meoe efveJeeme kejlee ntB~ yegef, mce=efle, %eeve (JeemleefJeke peevekeejer) Deewj efJekeejeW
mes Deueie jnves keer #ecelee cesjer osve nw~
Jemlegle: ceeveJe keer efeeJe=efe ner veejer nw~ Mejerj lees Jee cee$e nw~ eer,
heg<e, vehegbmeke Fleeefo Mejerj keer Deeke=efleeeB nQ, mJehe keer veneR~ Mejerj kes
Devlejeue ceW efeeJe=efe eke=efle keer Deesj mJeecesJe eJeenceeve nw~ Fve Je=efeeeW ceW
F&MJejere YeeJe, mce=efle, cesOee, Oewe&, #ecee Fleeefo iegCe YeieJeeve mes ner emeeefjle
228
nesles nQ~ Fve iegCeeW eje ceeveJe ueeske ceW mece=ef Deewj hejceese kes heLe kees eMemle
kejlee nw~ Fve iegCeeW kees OeejCe kejvee eerefuebie-hegefuebie meyekes efuees Gheeesieer nw~
pees cegPemes nesles nQ~
ye=nlmeece leLee meecveeb ieee$eer vomeecenced~~10~~
ceemeeveeb ceeie&Meer<eexnce=letveeb kegmegceekej:~~35~~
ieeeve kejves eesie egefleeeW ceW ceQ ye=nlmeece DeLee&led ye=nled mes mebege
mecelJe efoueevesJeeuee ieeeve ntB DeLee&led Ssmeer peeie=efle ceQ ntB~ voeW ceW ieee$eer vo
ceQ ntB~ ieee$eer keesF& Ssmee cev$e veneR nw efpemes he{ves mes cegefe efceueleer nes Jejved Ske
mecehe&Ceelceke vo nw~ leerve yeej efJeeefuele nesves kes heMeeled $e+ef<e efJeMJeeefce$e ves
Deheves kees F kes eefle meceefhe&le kejles ngS kene YetYegJ& e: mJe: lelmeefJelegJe&jCs eb
Yeieex osJeme Oeerceefn~ efOeees ees ve: eeesoeeled~ DeLee&led Yet:, YegJe: Deewj
mJe: leerveeW ueeskeeW ceW leJehe mes Jeehle osJe! Deehe ner JejsCe nQ~ nceW Ssmeer yegef
oW, Ssmeer esjCee kejW efke nce ue#e kees eehle kej ueW~ en cee$e Ske eeLe&vee nw~
meeOeke Deheveer yegef mes eLeeLe& efveCe&e veneR ues heelee efke Jen keye mener nw Deewj
keye ieuele? Gmekeer en meceefhe&le eeLe&vee ceQ ntB, efpememes efveefMele keueeCe nw;
keeeWefke Jen cesjs Deeefele ngDee nw~ ceemeeW ceW Meer<e&mLe ceeie& ceQ ntB Deewj efpemeceW meowJe
yenej nes Ssmeer $e+leg, oe keer Ssmeer DeJemLee Yeer ceQ ner ntB~
etleb ueeleeceefmce lespemlespeefmJeveecenced~~10~~
peeesefmce JeJemeeeesefmce meJeb meJeJeleecenced~~36~~
lespemJeer heg<eeW kee lespe ceQ ntB~ pegS ceW ue kejvesJeeueeW kee ue ceQ ntB~ leye
lees Dee nw efke pegDee KesueW, GmeceW keueyeue-ue kejW, JeneR YeieJeeve nQ~ veneR,
Ssmee keg veneR nw~ en eke=efle ner Ske pegDee nw~ ener "efieveer nw~ Fme eke=efle kes
v mes efvekeueves kes efuees efoKeeJee es[kej efheeJe kes meeLe ieghle he mes Yepeve
kejvee ner ue nw~ ue nw lees veneR, efkevleg yeeeJe kes efuees DeeJeMeke nw~
pe[Yejle keer lejn Gvcee, DevOes-yenjs Deewj ietBies keer lejn oe mes peevekeej
nesles ngS Yeer yeenj mes Ssmes jnW efke Devepeeve neW, megveles ngS Yeer ve megveW, osKeles ngS
Yeer ve osKeW~ efhekej ner Yepeve kee efJeOeeve nw, leYeer meeOeke eke=efle-heg<e kes pegS
oMece DeOeee
229
ceW heej heelee nw~ peerlevesJeeueeW keer efJepee ceQ ntB Deewj JeJemeeefeeeW kee efveMee
(efpemes DeOeee oes, Mueeske Fkeleeueerme ceW ken Deees nQ Fme eesie ceW efveMeeelceke
efeee Ske nw, yegef Ske ner nw, efoMee Ske ner nw Ssmeer), efeeeeflcekee yegef ceQ ntB~
meeefJeke heg<eeW kee lespe Deewj Deespe ceQ ntB~
Je=<Ceerveeb JeemegosJeesefmce heeC[Jeeveeb Oeveee:~~10~~
cegveerveecehenb Jeeme: keJeerveecegMevee keefJe:~~37~~
Je=ef<CeJebMe ceW ceQ JeemegosJe DeLee&led meJe&$e Jeeme kejvesJeeuee osJe ntB~ heeC[JeeW
ceW ceQ Oevebpee ntB~ hegCe ner heeC[g nw Deewj Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe
nw~ hegCe mes esefjle neskej Deeeflceke mecheefe kees Deefpe&le kejvesJeeuee Oevebpee
ceQ ntB~ cegefveeeW ceW ceQ Jeeme ntB~ hejceleJe kees Jee kejves keer efpemeceW #ecelee nw,
Jen cegefve ceQ ntB~ keefJeeeW ceW GMevee DeLee&led GmeceW eJesMe efoueevesJeeuee keeJekeej
ceQ ntB~
oC[es oceeleeceefmce veereflejefmce efpeieer<eleeced~~10~~
ceewveb ewJeeefmce iegeeveeb %eeveb %eeveJeleecenced~~38~~
oceve kejvesJeeueeW ceW oceve keer Meefe ceQ ntB~ peerleves keer FeJeeueeW keer ceQ
veerefle ntB~ ieghle jKeves eesie YeeJeeW ceW ceQ ceewve ntB Deewj %eeveJeeveeW ceW mee#eeled kes meeLe
efceuevesJeeueer peevekeejer, hetCe& %eeve ceQ ntB~
eeeefhe meJe&Yetleeveeb yeerpeb leoncepeg&ve~~10~~
ve leoefmle efJevee elmeevceee Yetleb ejeejced~~39~~
Depeg&ve! meye YetleeW keer Glheefe kee keejCe Yeer ceQ ner ntB; keeeWefke ej Deewj
Deej Ssmee keesF& Yeer Yetle veneR nw pees cegPemes jefnle nes~ ceQ meJe&$e Jeehle ntB~ meye
cesjs ner mekeeMe mes nQ~
veevleesefmle cece efoJeeveeb efJeYetleerveeb hejvlehe~~10~~
S<e letsMele: eesees efJeYetlesefJe&mlejes ceee~~40~~
hejblehe Depeg&ve! cesjer efoJe efJeYetefleeeW kee Devle veneR nw~ Deheveer efJeYetefleeeW
kee efJemleej lees ceQves meb#eshe ceW kene nw, Jemlegle: Jes Devevle nQ~
230
Fme DeOeee ceW keg ner efJeYetefleeeW kee mheerkejCe efkeee ieee nw; keeeWefke
Deieues ner DeOeee ceW Depeg&ve Fve meyekees osKevee eenlee nw~ ele#e oMe&ve mes ner
efJeYetefleeeB mecePe ceW Deeleer nQ~ efJeeejOeeje mecePeves kes efuees Fmeer mes Lees[e DeLe&
efoee ieee~
eeefYeteflecelmeJeb eerceotefpe&lecesJe Jee~~10~~
leeosJeeJeie lJeb cece lespeeWMemecYeJeced~~41~~
pees-pees Yeer SsMJee&ege, keeefvleege Deewj Meefeege JemlegSB nQ, Gve-Gve
kees let cesjs lespe kes Ske DebMecee$e mes GlheVe ngDee peeve~
DeLeJee yengvewlesve efkeb %eelesve leJeepeg&ve~~10~~
efJeYeenefceob ke=lmveceskeebMesve efmLelees peieled~~42~~
DeLeJee Depeg&ve! Fme yengle peeveves mes lesje keee eeespeve nw? ceQ Fme mechetCe&
peieled kees Ske DebMecee$e mes OeejCe kejkes efmLele ntB~
Gheeg&e efJeYetefleeeW kes JeCe&ve kee leelhee& en veneR nw efke Deehe ee Depeg&ve
Fve meYeer JemlegDeeW kees hetpeves ueieW, yeefuke eerke=<Ce kee DeeMee kesJeue Flevee ner
nw efke Fve meye Deesj mes ee meceskej kesJeue Gve DeefJeveeMeer hejceelcee ceW
ueieeJeW~ Fleves mes ner Gvekee kee&Je hetCe& nes peelee nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee ceW eerke=<Ce ves kene efke, Depeg&ve! ceQ legPes hegve: GheosMe
keBiee; keeeWefke let cesje DeefleMee efee nw~ henues ken egkes nQ, efHej Yeer kenves pee
jns nQ; keeeWefke hetefle&hee&vle meoddieg mes megveves keer DeeJeMekelee jnleer nw~ cesjer
Glheefe kees ve osJelee Deewj ve cenef<e&ieCe ner peeveles nQ; keeeWefke ceQ Gvekee Yeer Deeefo
keejCe ntB~ DeJee efmLeefle kes heMeeled keer meeJe&Yeewce DeJemLee kees Jener peevelee
nw, pees nes egkee nw~ pees cegPe Depevcee, Deveeefo Deewj mechetCe& ueeskeeW kes ceneved
F&MJej kees mee#eelkeejmeefnle peevelee nw Jener %eeveer nw~
yegef, %eeve, Demebcet{lee, FefveeW kee oceve, ceve kee Meceve, mevlees<e, lehe,
oeve Deewj keerefle& kes YeeJe DeLee&led owJeer mecheod kes Ge ue#eCe cesjer osve nQ~ meele
oMece DeOeee
231
cenef<e&peve DeLee&led eesie keer meele YetefcekeeSB, Gmemes Yeer henues nesvesJeeues leoveghe
Devle:kejCe elege Deewj Fvekes Devegketue ceve pees mJeebYet nw, mJeeb jeefelee nw
es meye cegPeceW YeeJeJeeues, ueieeJe Deewj eeJeeues nQ, efpevekeer mebmeej ceW mechetCe&
epee nw, es meye cegPemes ner GlheVe nQ DeLee&led meeOeveeceeer eJe=efeeeB cesjer ner epee
nQ~ Fvekeer Glheefe Deheves mes veneR, ieg mes nesleer nw~ pees Gheeg&e cesjer efJeYetefleeeW kees
mee#eeled peeve ueslee nw, Jen efve:mevosn cegPeceW SkeerYeeJe mes eJesMe kejves eesie nw~
Depeg&ve! ceQ ner meyekeer Glheefe kee keejCe ntB Ssmee pees ee mes peeve uesles
nQ Jes Deveve YeeJe mes cesje efevleve kejles nQ, efvejvlej cegPeceW ceve, yegef Deewj eeCeeW
mes ueievesJeeues nesles nQ, Deeheme ceW cesje iegCe-efevleve Deewj cegPeceW jceCe kejles nQ~
Gve efvejvlej cegPemes mebege ngS heg<eeW kees ceQ eesie ceW eJesMe kejevesJeeueer yegef
eoeve kejlee ntB~ en Yeer cesjer ner osve nw~ efkeme ekeej yegefeesie osles nQ? lees
Depeg&ve! DeelceYeeJemLe Gvekeer Deelcee ceW peeie=le neskej Ke[e nes peelee ntB
Deewj Gvekes oe ceW De%eeve mes GlheVe DevOekeej kees %eeveheer oerheke mes ve
kejlee ntB~
Depeg&ve ves eMve efkeee efke YeieJeved! Deehe hejce heefJe$e, meveeleve, efoJe,
Deveeefo Deewj meJe&$e Jeehle nQ Ssmee cenef<e&ieCe kenles nQ leLee Jele&ceeve ceW osJeef<e&
veejo, osJeue, Jeeme Deewj Deehe Yeer Jener kenles nQ~ en mele Yeer nw efke Deehekees
ve osJelee peeveles nQ Deewj ve oeveJe, mJeeb Deehe efpemes pevee oW Jener peeve heelee nw~
Deehe ner Deheveer efJeYetefleeeW kees kenves ceW meceLe& nQ~ Dele: peveeo&ve! Deehe Deheveer
efJeYetefleeeW kees efJemleej mes keefnes~ hetefle&hee&vle F mes megveles jnves keer GlkeC"e
yeveer jnveer eeefnes~ Deeies F kes Devlejeue ceW keee nw, Gmes meeOeke keee peeves~
Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves Ske-Ske kejkes Deheveer ecegKe efJeYetefleeeW
kee ue#eCe meb#eshe ceW yeleeee efpeveceW mes keg lees eesie-meeOeve ceW eJesMe kejves kes
meeLe efceuevesJeeueer Devlejbie efJeYetefleeeW kee efe$eCe nw Deewj Mes<e keg meceepe ceW
$e+efeeW-efmeefeeW kes meeLe heeeer peevesJeeueer efJeYetefleeeW hej ekeeMe [euee Deewj
Devle ceW GvneWves yeue oskej kene Depeg&ve! yengle keg peeveves mes lesje keee
eeespeve nw? Fme mebmeej ceW pees keg Yeer lespe Deewj SsMJee&ege JemlegSB nQ, Jen meye
232
cesjs lespe kes DebMecee$e ceW efmLele nQ~ Jemlegle: cesjer efJeYetefleeeB Deheej nQ~ Ssmee kenles
ngS eesiesMJej ves Fme DeOeee kee hee#eshe efkeee~
Fme DeOeee ceW eerke=<Ce ves Deheveer efJeYetefleeeW keer cee$e yeewefke peevekeejer
oer, efpememes Depeg&ve keer ee meye Deesj mes efmecekej Ske F ceW ueie peee~
efkevleg yevOegDees! meye keg megve uesves Deewj yeeue keer Keeue efvekeeuekej mecePe uesves
kes yeeo Yeer euekej Gmes peevevee Mes<e ner jnlee nw~ en efeeelceke heLe nw~
mechetCe& DeOeee ceW eesiesMJej keer efJeYetefleeeW kee ner JeCe&ve nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos efJeYetefleJeCe&veced veece oMeceesOeee:~~10~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW efJeYetefle JeCe&ve veeceke omeJeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerleeYee<es efJeYetefleJeCe&veced veece
oMeceesOeee:~~10~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW efJeYetefle JeCe&ve veeceke omeJeeB
SkeeoMe DeOeee
233
~~ DeLewkeeoMeesOeee: ~~
iele DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves Deheveer eOeeve-eOeeve efJeYetefleeeW kee
mebef#ehle efJeJejCe emlegle efkeee; efkevleg Depeg&ve kees ueiee efke Gmeves efJemleej mes megve
efueee nw~ Gmeves kene efke Deehekeer JeeCeer megveves mes cesje meeje ceesn ve nes ieee;
efkevleg Deeheves pees kene, Gmes ele#e osKevee eenlee ntB~ megveves Deewj osKeves ceW
heefMece Deewj hetJe& kee Devlej nw~ euekej osKeves hej JemlegefmLeefle keg Deewj ner
nesleer nw~ Depeg&ve ves Gme he kees osKee lees keeBheves ueiee, #eceeeeevee kejves ueiee~
keee %eeveer YeeYeerle neslee nw? keee Gmes keesF& efpe%eemee jn peeleer nw? veneR,
yeewefke mlej keer peevekeejer meowJe Oetefceue jnleer nw~ neB, Jen eLeeLe& peevekeejer kes
efuees esjCee DeJeMe osleer nw~ Fmeefuees Depeg&ve ves efveJesove efkeee
Depeg&ve GJeee
ceovegenee hejceb iegeceOeelcemeef_%eleced~~1~~
eJeeeseb Jeemlesve ceesneseb efJeielees cece~~1~~
YeieJeved! cegPe hej Devegen kejves kes efuees pees Deehekes eje ieesheveere
DeOeelce ceW eJesMe efoueevesJeeuee GheosMe kene ieee, Gmemes cesje en De%eeve ve
nes ieee~ ceQ %eeveer nes ieee~
YeJeeheeew efn Yetleeveeb egleew efJemlejMees ceee~~1~~
lJee: keceuehe$ee#e ceenelceceefhe eeJeeced~~2~~
keeeWefke ns keceueves$e! ceQves YetleeW keer Glheefe Deewj euee kees Deehemes
efJemleejhetJe&ke megvee nw leLee Deehekee DeefJeveeMeer eYeeJe Yeer megvee nw~
234
SJecesleeLeelLe lJeceelceeveb hejcesej~~1~~

gefceeefce les hecewejb heg<eesece~~3~~
ns hejcesMJej! Deehe Deheves kees pewmee kenles nQ, en "erke Jewmee ner nw, FmeceW
keesF& mevosn veneR nw, efkevleg ceQves Gmes kesJeue megvee nw~ Dele: ns heg<eesece! Gme
SsMJee&ege mJehe kees ceQ ele#e osKevee eenlee ntB~
cevemes eefo lekeeb ceee gefceefle eYees~~1~~
eesiesej lelees ces lJeb oMe&eelceeveceJeeced~~4~~
ns eYees! cesjs eje Deehekee Jen he osKee peevee mecYeJe nw, eefo Deehe
Ssmee ceeveles neW, lees ns eesiesMJej! Deehe Deheves DeefJeveeMeer mJehe kee cegPes oMe&ve
kejeFes~ Fme hej eesiesMJej ves keesF& eefleJeeo veneR efkeee; keeeWefke henues Yeer Jes
mLeeve-mLeeve hej ken Deees nQ efke let cesje Deveve Yee Deewj efee meKee nw~ Dele:
ye[er emeVelee kes meeLe GvneWves Dehevee mJehe ojmeeee
eerYeieJeevegJeee
heMe ces heeLe& heeefCe MeleMeesLe meneMe:~~1~~
veeveeefJeOeeefve efoJeeefve veeveeJeCee&ke=leerefve e~~5~~
heeLe&! cesjs mewke[eW leLee npeejeW veevee ekeej kes Deewj veevee JeCe& leLee
Deeke=efleJeeues efoJe mJehe kees osKe~
heMeeefoleevJemetveveefeveew celemleLee~~1~~
yentvehetJee&efCe heMeeeee&efCe Yeejle~~6~~
ns Yeejle! Deefoefle kes yeejn heg$eeW, Dee" JemegDeeW, SkeeoMe eW, oesveeW
DeefMJeveerkegceejeW Deewj Gveeeme ceoddieCeeW kees osKe leLee Deve yengle mes henues
legcnejs eje keYeer ve osKes ngS DeeMee&cee heeW kees osKe~
FnwkemLeb peielke=lmveb heMeee meejeejced~~1~~
cece osns ieg[ekesMe eeeveoddgefceefme~~7~~
Depeg&ve! Deye cesjs Fme Mejerj ceW Ske ner mLeeve hej efmLele ngS ejeejmeefnle
mechetCe& peieled kees osKe leLee Deewj Yeer pees keg osKevee eenlee nw, Jen osKe~
SkeeoMe DeOeee
235
Fme ekeej leerveeW MueeskeeW leke YeieJeeve ueieeleej efoKeeles eues iees; efkevleg
Depeg&ve kees keg efoKeeeer veneR he[e (Jen DeeBKeW ceuelee jn ieee)~ Dele: Ssmee
efoKeeles ngS YeieJeeve menmee ke peeles nQ Deewj kenles nQ
ve leg ceeb Mekeemes gcevesvewJe mJee#eg<ee~~1~~
efoJeb ooeefce les e#eg: heMe ces eesiecewejced~~8~~
Depeg&ve! let cegPes Deheves ves$eeW eje DeLee&led yeewefke ef eje osKeves ceW
meceLe& veneR nw Fmeefuees ceQ legPes efoJe DeLee&led Deueewefkeke ef oslee ntB, efpememes let
cesjs eYeeJe Deewj eesieMeefe kees osKe~
FOej eesiesMJej eerke=<Ce kes ke=hee-emeeo mes Depeg&ve kees Jener ef eehle
ngF&, Gmeves osKee Deewj GOej eesiesMJej Jeeme kes ke=hee-emeeo mes Jener ef mebpee
kees efceueer Leer~ pees keg Depeg&ve ves osKee, De#ejMe: Jener mebpee ves Yeer osKee Deewj
Gmekes eYeeJe mes Deheves kees keueeCe kee Yeeieer yeveeee~ mhe nw efke eerke=<Ce Ske
eesieer kes meceke#e nQ~
meee GJeee
SJecegkelJee lelees jepevceneeesiesejes nefj:~~1~~
oMe&eeceeme heeLee&e hejceb hecewejced~~9~~
mebpee yeesuee ns jepeved! ceneeesiesMJej nefj ves Fme ekeej kenkej Gmekes
Ghejevle heeLe& kees Dehevee hejce SsMJee&ege efoJemJehe efoKeeee~ pees mJeeb
eesieer nes Deewj otmejeW kees Yeer eesie eoeve kejves keer efpemeceW #ecelee nes, pees eesie kee
mJeeceer nes, Gmes eesiesMJej kenles nQ~ Fmeer ekeej meJe&mJe kee njCe kejvesJeeuee nefj
nw~ eefo kesJeue og:KeeW kee njCe efkeee Deewj megKe es[ efoee lees og:Ke Deeesiee~
Dele: meye heeheeW kes veeMe kes meeLe meJe&mJe kee njCe kejkes Dehevee mJehe osves ceW
pees me#ece nw, Jen nefj nw~ GvneWves heeLe& kees Dehevee efoJe mJehe efoKeeee~ meeceves
lees Ke[s ner Les~
DeveskeJeke$eveeveceveskeegleoMe&veced
~~10~~
DeveskeefoJeeYejCeb efoJeeveskeeseleeegOeced~~10~~
Deveske cegKe Deewj ves$eeW mes ege, Deveske Degle oMe&veeWJeeues, Deveske efoJe
Yet<eCeeW mes ege Deewj Deveske efoJe MeeeW kees neLeeW ceW G"ees ngS leLee
236
efoJeceeueecyejOejb efoJeievOeeveguesheveced~~10~~
meJee&ee&ceeb osJecevevleb efJeeleescegKeced~~11~~
efoJe ceeuee Deewj JeeeW kees OeejCe efkees ngS, efoJe ievOe kee Deveguesheve
efkees ngS, meye ekeej DeeMeeeX mes ege meerceejefnle efJejedmJehe hejceosJe kees
ef efceueves hej Depeg&ve ves osKee~
efoefJe mete&meneme YeJesegieheogeflLelee~~10~~
eefo Yee: meMeer mee meeememleme cenelceve:~~12~~
(De%eeveheer Oe=leje^, mebeceheer mebpee pewmee heers Deeee nw~) mebpee
yeesuee ns jepeved! DeekeeMe ceW Ske meeLe npeej meteeX kes Goe nesves mes efpelevee
ekeeMe neslee nw, Jen Yeer efJeMJehe Gve cenelcee kes ekeeMe kes meMe keoeefeled
ner nes~ eneB eerke=<Ce cenelcee ner nQ, eesiesMJej Les~
le$ewkemLeb peielke=lmveb eefJeYeeceveskeOee~~10~~
DeheMesJeosJeme Mejerjs heeC[Jemleoe~~13~~
heeC[gheg$e Depeg&ve ves (hegCe ner heeC[g nw~ hegCe ner Devegjeie kees pevce oslee
nw) Gme mecee Deveske ekeej mes efJeYee ngS mechetCe& peieled kees Gve hejceosJe kes
Mejerj ceW Ske peien efmLele osKee~
lele: me efJemceeeefJees jescee Oeveee:~~10~~
eCece efMejmee osJeb ke=leeeefuejYee<ele~~14~~
Fmekes heMeeled DeeMee& mes ege, nef<e&le jesceeWJeeuee Jen Depeg&ve hejceelceosJe
kees efMej mes eCeece kejkes (henues Yeer eCeece kejlee Lee; efkevleg eYeeJe osKeves hej
meeoj eCeece kej) neLe pees[kej yeesuee~ eneB Depeg&ve ves Devle:kejCe mes veceve
efkeee Deewj kene
Depeg&ve GJeee
heMeeefce osJeebmleJe osJe osns
meJeemleLee YetleefJeMes<emeeved~~15~~
yeeeCeceerMeb keceueemevemLece=<eeRe meJee&vegjieebe efoJeeved~~15~~
SkeeoMe DeOeee
237
ns osJe! ceQ Deehekes Mejerj ceW mechetCe& osJeeW kees leLee Deveske YetleeW kes
mecegoeeeW kees, keceue kes Deemeve hej yew"s ngS yeee kees, ceneosJe kees, mechetCe&
$e+ef<eeeW kees leLee efoJe meheeX kees osKelee ntB~ en ele#e oMe&ve Lee, keesjer keuhevee
veneR; efkevleg Ssmee leYeer mecYeJe nw peye eesiesMJej, hetCe&lJe eehle ceneheg<e oe mes
ef eoeve kejW~ en meeOeveiece nw~
DeveskeyeentojJeke$eves$eb
heMeeefce lJeeb meJe&leesvevleheced~~16~~
veevleb ve ceOeb ve hegvemleJeeefob
heMeeefce efJeesej efJeehe~~16~~
efJeMJe kes mJeeceer! ceQ Deehekees Deveske neLe, hes, cegKe Deewj ves$eeW mes ege
leLee meye Deesj mes Devevle heeWJeeuee osKelee ntB~ ns efJeMJehe! ve ceQ Deehekes Deeefo
kees, ve ceOe kees Deewj ve Devle kees ner osKelee ntB DeLee&led Deehekes Deeefo, ceOe Deewj
Devle kee efveCe&e veneR kej hee jne ntB~
efkejerefveb ieefoveb eefeCeb e
lespeesjeefMeb meJe&lees oerefhlecevleced~~16~~
heMeeefce lJeeb ogefve&jer#eb mecevleeerhleeveueeke&egefleceeceseced ~~17~~
ceQ Deehekees cegkegege, ieoeege, eeege, meye Deesj mes ekeeMeceeve
lespehegbpe mJehe, epJeefuele Deefive Deewj mete& kes meMe osKeves ceW og<kej DeLee&led
keef"veeF& mes osKee peevesJeeuee Deewj meye Deesj mes yegef Deeefo mes enCe ve nes
mekevesJeeuee Deecese osKelee ntB~ Fme ekeej mechetCe& FefveeW mes hetCe&leee
meceefhe&le neskej eesiesMJej eerke=<Ce kees Fme he ceW osKekej Depeg&ve Gvekeer mlegefle
kejves ueiee
lJece#ejb hejceb JesefoleJeb
lJeceme efJeeme hejb efveOeeveced~~16~~
lJeceJee: MeeeleOece&ieeshlee
meveelevemlJeb heg<ees celees ces~~18~~
238
YeieJeved! Deehe peeveves eesie hejce De#ej DeLee&led De#ee hejceelcee nQ,
Deehe Fme peieled kes hejce Deeee nQ, Deehe MeeMJele-Oece& kes j#eke nQ leLee Deehe
DeefJeveeMeer meveeleve heg<e nQ Ssmee cesje cele nw~ Deelcee kee mJehe keee nw?
MeeMJele nw, meveeleve nw, DeJee he nw, DeefJeveeMeer nw~ eneB eerke=<Ce kee keee
mJehe nw? Jener MeeMJele, meveeleve, DeJee, DeefJeveeMeer DeLee&led eeefhle kes heMeeled
ceneheg<e Yeer Gmeer DeelceYeeJe ceW efmLele neslee nw~ leYeer lees YeieJeeve Deewj Deelcee
Ske ner ue#eCeJeeues nQ~
DeveeefoceOeevlecevevleJeere&cevevleyeengb MeefMemete&ves$eced~~19~~
heMeeefce lJeeb oerhlengleeMeJeke$eb
mJelespemee efJeeefceob lehevleced~~19~~
ns hejceelceved! ceQ Deehekees Deeefo, ceOe Deewj Devle mes jefnle, Devevle
meeceLe& mes ege, Devevle neLeeWJeeuee (henues npeejeW Les, Deye Devevle nes iees),
evcee Deewj mete&heer ves$eeWJeeuee (leye lees YeieJeeve keeves nes iees~ Ske DeeBKe
evcee keer lejn #eerCe ekeeMeJeeueer Deewj otmejer mete& keer lejn melespe~ Ssmee keg
veneR nw~ mete& kes meceeve ekeeMe eoeve kejvesJeeuee Deewj evcee keer lejn Meerleuelee
eoeve kejvesJeeuee iegCe YeieJeeve ceW nw~ MeefMe-mete& cee$e eleerke nQ~ DeLee&led evcee
Deewj mete& keer efJeeues) leLee epJeefuele Deefiveheer cegKeJeeuee leLee Deheves lespe
mes Fme peieled kees leheeles ngS osKelee ntB~
eeJeehe=efLeJeesefjocevlejb efn
Jeehleb lJeewkesve efoMee meJee&:~~19~~
dJeegleb hecegeb leJesob
ueeske$eeb eJeefLeleb cenelceved~~20~~
ns cenelceved! Devleefj#e Deewj he=LJeer kes yeere kee mechetCe& DeekeeMe leLee
meye efoMeeSB Skecee$e Deehemes ner heefjhetCe& nQ~ Deehekes Fme Deueewefkeke, Yeebkej
he kees osKekej leerveeW ueeske Delevle JeefLele nes jns nQ~
SkeeoMe DeOeee
239
Deceer efn lJeeb megjmee efJeMeefvle

kesefeerlee: eeeueees ie=Ceefvle~~19~~
mJemleerlegkelJee cenef<e&efmemee:
mlegJeefvle lJeeb mlegefleefYe: heg<keueeefYe:~~21~~
Jes osJeleeDeeW kes mecetn DeeheceW ner eJesMe kej jns nQ Deewj keF& Ske YeeYeerle
neskej neLe pees[s ngS Deehekes iegCeeW kee ieeve kej jns nQ~ cenef<e& Deewj efmeeW kes
mecegoee mJeefmleJeeeve DeLee&led keueeCe nes, Ssmee kenles ngS mechetCe& mlees$eeW
eje Deehekeer mlegefle kej jns nQ~
eefolee JemeJees es e meeOee
efJeesefeveew celeees<ceheee~~22~~
ievOeJe&e#eemegjefmemee
Jeer#evles lJeeb efJeefmceleeewJe meJex~~22~~
, Deeefole, Jemeg, meeOe, efJeMJesosJe, DeefMJeveerkegceej, JeeegosJe Deewj
G<cehee: F&MJejere T<cee enCe kejvesJeeues leLee ievOeJe&, e#e, je#eme Deewj
efmeeW kes mecegoee meYeer DeeMee& mes Deehekees osKe jns nQ DeLee&led osKeles ngS Yeer
mecePe veneR hee jns nQ; keeeWefke Gvekes heeme Jen ef ner veneR nw~ eerke=<Ce ves heers
yeleeee efke Deemegjer mJeYeeJeJeeues cegPes leg kenkej mecyeesefOele kejles nQ, meeceeve
ceveg<e-pewmee ceeveles nQ peyeefke ceQ hejceYeeJe ceW, hejcesMJej he ceW efmLele ntB~
eeefhe ntB ceveg<e-Mejerj kes DeeOeejJeeuee~ Gmeer kee efJemleej eneB nw efke Jes
DeeMee& mes osKe jns nQb, eLeeLe&le: mecePe veneR hee jns nQ veneR osKeles nQ~
heb cenes yengJeke$eves$eb
ceneyeenes
yengyeentheeoced~~22~~
yentojb yengobêkejeueb
dJee ueeskee: eJeefLeleemleLeenced~~23~~
ceneyeeng (eerke=<Ce ceneyeeng nQ Deewj Depeg&ve Yeer~ eke=efle mes hejs ceneved
meee ceW efpemekee keee&#es$e nes, Jen ceneyeeng nw~ eerke=<Ce cenevelee kes #es$e ceW
240
hetCe& nQ, DeefOekelece meercee ceW nQ~ Depeg&ve Gmeer keer eJesefMekee ceW nw, ceeie& ceW nw~
cebefpeue ceeie& kee otmeje esj ner lees nw~) eesiesMJej! Deehekes yengle cegKe Deewj
ves$eeWJeeues; yengle neLe, pebIee Deewj hewjeWJeeues; yengle GojeWJeeues, Deveske efJekejeue
oe{eWJeeues ceneved he kees osKekej meye ueeske Jeekegue nes jns nQ leLee ceQ Yeer
Jeekegue nes jne ntB~ Deye Depeg&ve kees keg Yee nes jne nw efke eerke=<Ce Fleves
ceneved nQ~
veYe:mhe=Meb oerhleceveskeJeCe
Jeeeeveveb oerhleefJeMeeueves$eced~~22~~
dJee efn lJeeb eJeefLeleevlejelcee
Oe==efleb ve efJevoeefce Meceb e efJe<Cees~~24~~
efJeMJe ceW meJe&$e DeCeghe mes Jeehle ns efJe<Cees! DeekeeMe kees mheMe& efkees
ngS, ekeeMeceeve, Deveske heeW mes ege, Hewueees ngS cegKe Deewj ekeeMeceeve
efJeMeeue ves$eeW mes ege Deehekees osKekej efJeMes<e he mes YeeYeerle Devle:kejCeJeeuee
ceQ Oewe& Deewj ceve kes meceeOeeveheer Meeefvle kees veneR hee jne ntB~
obêkejeueeefve e les cegKeeefve
dJewJe keeueeveuemeefVeYeeefve~~22~~
efoMees ve peeves ve ueYes e Mece&
emeero osJesMe peieefVeJeeme~~25~~
Deehekes efJekejeue oe{eWJeeues Deewj keeueeefive (keeue kes efuees Yeer Deefive nw
hejceelcee) kes meceeve epJeefuele cegKeeW kees osKekej ceQ efoMeeDeeW kees veneR peeve hee
jne ntB~ eejeW Deesj ekeeMe osKekej efoMeeYece nes jne nw~ Deehekee en he osKeles
ngS cegPes megKe Yeer veneR efceue jne nw~ ns osJesMe! ns peieefVeJeeme! Deehe emeVe neW~
Deceer e lJeeb Oe=leje^me heg$ee:
meJex menwJeeJeefveheeuemew:~~22~~
Yeer<cees esCe: metleheg$emleLeemeew
menemceoerewjefhe eesOecegKew:~~26~~
SkeeoMe DeOeee
241
Jes meye ner Oe=leje^ kes heg$e jepeeDeeW kes mecegoeemeefnle DeeheceW eJesMe kej
jns nQ Deewj Yeer<ce efheleecen, esCeeeee& leLee Jen keCe& (efpememes Depeg&ve yengle
YeeYeerle Lee, Jen keCe&) SJeb nceejer Deesj kes Yeer eOeeve eeseDeeW meefnle meyekes-meye
Jeke$eeefCe les lJejceeCee efJeMeefvle
obêkejeueeefve Yeeevekeeefve~~22~~
kesefeefueivee
oMeveevlejs<eg
mevMevles etefCe&leweceew:~~27~~
ye[s Jesie mes Deehekes efJekejeue oe{eWJeeues Yeeeveke cegKeeW ceW eJesMe kej jns
nQ leLee GveceW mes efkeleves ner etCe& ngS efmejeWmeefnle Deehekes oeBleeW kes yeere ceW ueies
ngS efoKeeeer he[ jns nQ~ Jes efkeme Jesie mes eJesMe kej jns nQ? Deye Gvekee Jesie
osKeW
eLee veoerveeb yenJeescyegJesiee:
mecegcesJeeefYecegKee
Jeefvle~~22~~
leLee leJeeceer vejueeskeJeerje
efJeMeefvle Jeke$eeCeefYeefJepJeueefvle~~28~~
pewmes veefoeeW kes yengle-mes peue-eJeen (Deheves ceW efJekejeue nesles ngS Yeer)
meceg keer Deesj oew[les nQ, meceg ceW eJesMe kejles nQ, "erke Gmeer ekeej Jes MetjJeerj
ceveg<eeW kes mecegoee Deehekes epJeefuele cegKeeW ceW eJesMe kej jns nQ~ DeLee&led Jes
Deheves ceW MetjJeerj lees nQ; efkevleg Deehe mecegJeled nQ~ Deehekes mece#e Gvekee yeue
Deleuhe nw~ Jes efkemeefuees Deewj efkeme ekeej eJesMe kej jns nQ? Fmekes efuees
GoenjCe emlegle nw
eLee eoerhleb pJeueveb helee
efJeMeefvle veeMeee mece=Jesiee:~~22~~
leLewJe veeMeee efJeMeefvle ueeskeemleJeeefhe Jeke$eeefCe mece=Jesiee:~~29~~
242
pewmes helebiee ve nesves kes efuees ner epJeefuele Deefive ceW DeefleJesie mes eJesMe
kejles nQ, Jewmes ner es meye eeCeer Yeer Deheves veeMe kes efuees Deehekes cegKeeW ceW Delevle
ye{s ngS Jesie mes eJesMe kej jns nQ~
uesefueemes emeceeve: mecevleeuueeskeevmeceeevJeovewpJe&ueef:~~30~~
lespeesefYejehete& peielmeceeb
YeememleJeesee: eleheefvle efJe<Cees~~30~~
Deehe Gve mecemle ueeskeeW kees epJeefuele cegKeeW eje meye Deesj mes efveieueles
ngS ee jns nQ, Gvekee DeemJeeove kej jns nQ~ ns JeeheveMeerue hejceelceved!
Deehekeer Ge eYee mechetCe& peieled kees Deheves lespe mes Jeehle kejkes lehee jner nw~
leelhee& en nw efke henues Deemegjer mecheod hejceleJe ceW efJeueerve nes peeleer nw, Gmekes
heMeeled owJeer mecheod kee keesF& eeespeve veneR jn peelee Fmeefuees Jen Yeer Gmeer
mJehe ceW efJeueerve nes peeleer nw~ Depeg&ve ves osKee efke keewjJe-he#e, leovevlej Gmekes
Deheves he#e kes eese eerke=<Ce kes cegKeeW ceW efJeueerve nesles pee jns nQ~ Gmeves hete
DeeKeeefn ces kees YeJeevegehees
veceesmleg les osJeJej emeero~~30~~
efJe%eelegefceeefce YeJevleceeeb
ve efn epeeveeefce leJe eJe=efeced~~31~~
cegPes yeleeFes efke Yeebkej DeekeejJeeues Deehe keewve nQ? ns osJeeW ceW es!
Deehekees vecemkeej nw, Deehe emeVe neW~ DeeefomJehe! ceQ Deehekees Yeueer ekeej
peevevee eenlee ntB (pewmes, Deehe keewve nQ? keee kejvee eenles nQ?); keeeWefke
Deehekeer eJe=efe DeLee&led eseDeeW kees veneR mecePe hee jne ntB~ Fme hej eesiesMJej
eerke=<Ce yeesues
eerYeieJeevegJeee
keeueesefmce ueeske#eeke=leJe=es
ueeskeevmeceenleg&efcen eJe=e:~~30~~
$e+lesefhe lJeeb ve YeefJe<eefvle meJex
esJeefmLelee: eleveerkes<eg eesOee:~~32~~
SkeeoMe DeOeee
243
Depeg&ve! ceQ ueeskeeW kee veeMe kejvesJeeuee ye{e ngDee keeue ntB Deewj Fme
mecee Fve ueeskeeW kees ve kejves kes efuees eJe=e ngDee ntB~ eefleheef#eeeW keer mesvee ceW
efmLele efpeleves eese nQ Jes meye lesjs efyevee Yeer veneR jnWies, Jes peerefJele veneR yeeWies
Fmeerefuees eJe=e ngDee ntB~
lemceeJecegefe eMees ueYemJe
efpelJee Me$etvYeg*d#Je jepeb mece=ced~~33~~
ceewJewles efvenlee: hetJe&cesJe
efveefceecee$eb YeJe meJemeeefeved~~33~~
Fmeefuees Depeg&ve! let eg kes efuees Ke[e nes, eMe eehle kej~ Me$egDeeW kees
peerle, mece=ef-mecheVe jepe kees Yeesie~ es meye MetjJeerj cesjs eje henues mes ner ceejs
ngS nQ~ meJemeeefeved! let kesJeue efveefceecee$e yeve~
eee: meJe&$e eerke=<Ce ves kene nw efke Jen hejceelcee ve keg mJeeb kejlee
nw, ve kejelee nw, ve mebeesie ner pees[lee nw; ceesneJe=e yegef kes keejCe ner ueesie
kenles nQ efke hejceelcee kejelee nw; efkevleg eneB Jes mJeeb leeue "eWkekej Ke[s nes
peeles nQ efke, Depeg&ve! keee&-Oeee& lees ceQ ntB~ cesjs eje es henues mes ner ceejs ngS nQ~
let Ke[e Yej nes, eMe ues ues~ Ssmee Fmeefuees nw efke mees kesJeue Yeieleve efnle
ueeieer~ (jeceeefjleceeveme, 1/12/5) Depeg&ve Gmeer DeJemLee kees eehle kej
egkee Lee efke YeieJeeve mJeeb leeue "eWkekej Ke[s nes iees~ Devegjeie ner Depeg&ve nw~
Devegjeieer kes efuees YeieJeeve meowJe Ke[s nQ, GvneR kes keee& nQ, jLeer yeve peeles nQ~
eneB ieerlee ceW leermejer yeej meeceepe kee ekejCe Deeee~ henues Depeg&ve
ue[vee veneR eenlee Lee~ Gmeves kene efke he=LJeer kes Oeve-OeevemecheVe DekeCke
meeceepe leLee osJeleeDeeW kes mJeeceerheve DeLeJee $ewueeskee kes jepe ceW Yeer ceQ Gme
Gheee kees veneR osKelee, pees FefveeW kees megKeevesJeeues cesjs Fme Meeske kees otj kej
mekes~ peye le[heve yeveer ner jnsieer lees nceW veneR eeefnes~ eesiesMJej ves kene Fme
eg ceW nejesies lees osJelJe Deewj peerleves hej ceneceefnce keer efmLeefle efceuesieer Deewj
eneB ieejnJeW DeOeee ceW kenles nQ efke es Me$eg cesjs eje ceejs iees nQ, let efveefceecee$e
Yej yeve pee, eMe kees eehle kej Deewj mece= jepe kees Yeesie~ efHej Jener yeele,
efpeme yeele mes Depeg&ve eeQkelee nw, efpememes Jen Meeske efcelee ngDee veneR osKelee,
244
keee eerke=<Ce efHej Yeer Jener jepe oWies? veneR, Jemlegle: efJekeejeW kes Devle kes meeLe
hejceelcemJehe keer efmLeefle ner JeemleefJeke mece=ef nw, pees efmLej mecheefe nw~
efpemekee keYeer efJeveeMe veneR neslee, jepeeesie kee heefjCeece nw~
esCeb e Yeer<ceb e peeLeb e
keCe leLeeveeveefhe eesOeJeerjeved~~33~~
ceee nleebmlJeb peefn cee JeefLee
egOemJe pesleeefme jCes mehelveeved~~34~~
Fve esCe, Yeer<ce, peeLe Deewj keCe& leLee Deveeve yengle mes cesjs eje ceejs
ngS MetjJeerj eeseDeeW kees let ceej~ Yee cele kej~ mebeece ceW yewefjeeW kees let efveefMele
peerlesiee, Fmeefuees eg kej~ eneB Yeer eesiesMJej ves kene efke es cesjs eje ceejs ngS
nQ, Fve cejs ngS kees let ceej~ mhe efkeee efke ceQ keee& ntB, peyeefke heeBeJeW DeOeee
kes 13, 14 SJeb 15JeW Mueeske ceW GvneWves kene YeieJeeve Dekeee& nQ~ De"ejnJeW
DeOeee ceW Jes kenles nQ efke MegYe DeLeJee DeMegYe eleske keee& kes nesves ceW heeBe
ceeOece nQ DeefOeeve, keee&, kejCe, ese Deewj owJe~ pees kenles nQ efke kewJeuemJehe
hejceelcee kejles nQ Jes DeefJeJeskeer nQ, eLeeLe& veneR peeveles DeLee&led YeieJeeve veneR
kejles~ Ssmee efJejesOeeYeeme keeeW?
Jemlegle: eke=efle Deewj Gme hejceelceheg<e kes yeere Ske meercee-jsKee nw~ peye
leke eke=efle kes hejceeCegDeeW kee oyeeJe DeefOeke jnlee nw, leye leke ceeee esjCee
osleer nw Deewj peye meeOeke Gmemes Thej G" peelee nw F&MJej, F DeLeJee meoddieg
kes keee&#es$e ceW eJesMe eehle kej ueslee nw, Gmekes yeeo meoddieg F (eeo jns esjke
kes mLeeve hej meoddieg, hejceelcee, F, YeieJeeve heee&eJeeeer nQ~ keg Yeer kenW,
kenlee YeieJeeve ner nw~) oe mes jLeer nes peelee nw, Deelcee mes peeele neskej Gme
Devegjeieer meeOeke kee mJeeb heLe-mebeeueve kejves ueie peelee nw~
hetpe cenejepe peer kenles Les nes, efpeme hejceelcee keer nceW een nw, efpeme
melen hej nce Ke[s nQ Gme melen hej mJeeb Glejkej peye leke Deelcee mes peeie=le
veneR nes peelee, leye leke mener cee$ee ceW meeOeve kee DeejcYe veneR neslee~ Gmekes yeeo
pees keg meeOeke mes heej ueielee nw, Jen Gmekeer osve nw~ meeOeke lees efveefceecee$e
SkeeoMe DeOeee
245
neskej Gmekes mebkesle Deewj DeeosMe hej euelee Yej jnlee nw~ meeOeke keer efJepee
Gmekeer osve nw~ Ssmes Devegjeieer kes efuees F&MJej Deheveer ef mes osKelee nw, efoKeelee
nw Deewj Deheves mJehe leke hengBeelee nw~ ener eerke=<Ce kenles nQ efke cesjs eje
ceejs ngS Fve yewefjeeW kees ceej~ efveMee ner legcnejer efJepee nesieer, ceQ pees Ke[e ntB~
meee GJeee
SlelJee Jeeveb kesMeJeme
ke=leeeefueJexheceeve: efkejerer~~33~~
vecemke=lJee Yete SJeen ke=<Ceb
meieob YeerleYeerle: eCece~~35~~
mebpee yeesuee (pees keg Depeg&ve ves osKee, "erke Jewmee ner mebpee ves osKee
nw~ De%eeve mes Deeeefole ceve ner DevOee Oe=leje^ nw; uesefkeve Ssmee ceve Yeer mebece
kes ceeOece mes Yeueer ekeej osKelee, megvelee Deewj mecePelee nw) kesMeJe kes Fve
(Gheeg&e) JeeveeW kees megvekej efkejerOeejer Depeg&ve YeeYeerle neskej keeBhelee ngDee
neLe pees[kej vecemkeej kejkes, efHej eerke=<Ce mes Fme ekeej ieodid eo JeeCeer ceW yeesuee
Depeg&ve GJeee
mLeeves <eerkesMe leJe ekeerlee&
peiele<elevegjpeles e~~33~~
j#eebefme Yeerleeefve efoMees Jeefvle
meJex vecemeefvle e efmemee:~~36~~
ns <eerkesMe! en Gefele ner nw efke Deehekeer keerefle& mes mebmeej nef<e&le neslee
nw Deewj Devegjeie kees eehle neslee nw~ Deehekeer ner ceefncee mes YeeYeerle ngS je#eme
efoMeeDeeW ceW Yeeieles nQ Deewj meye efmeieCeeW kes mecegoee Deehekeer ceefncee kees
osKekej vecemkeej kejles nQ~
kemceee les ve vecesjvcenelceved
iejeremes yeeCeesheeefoke$ex~~33~~
Devevle osJesMe peieefVeJeeme
lJece#ejb meomeelhejb eled~~37~~
246
ns cenelceved! yeee kes Yeer Deeefokeee& Deewj meyemes ye[s Deehekes efuees es
meye kewmes vecemkeej ve kejW; keeeWefke ns Devevle! ns osJesMe! ns peieefVeJeeme! meled,
Demeled Deewj Gvemes Yeer hejs De#ej DeLee&led De#ee mJehe Deehe ner nQ~ Depeg&ve ves
De#ee mJehe kee ele#e oMe&ve efkeee Lee~ kesJeue yeewefke mlej hej keuhevee
kejves ee ceeve uesves cee$e mes keesF& Ssmeer efmLeefle veneR efceueleer, pees De#ee nes~ Depeg&ve
kee ele#e oMe&ve Gmekeer Deevleefjke DevegYetefle nw~ Gmeves meefJevee kene
lJeceeefoosJe: heg<e: hegjeCemlJeceme efJeeme hejb efveOeeveced~~33~~
Jeseeefme Jeseb e hejb e Oeece
lJeee leleb efJeecevevlehe~~38~~
Deehe DeeefoosJe Deewj meveeleve heg<e nQ~ Deehe Fme peieled kes hejce Deeee
Deewj peevevesJeeues nQ, peeveves eesie nQ leLee hejceOeece nQ~ ns DevevlemJehe! Deehemes
en mechetCe& peieled Jeehle nw~ Deehe meJe&$e nQ~
Jeeege&ceesefiveJe&Ce: MeMee:
epeeheeflemlJeb eefheleecene~~33~~
vecees vecemlesmleg meneke=lJe:
hegvee Yeteesefhe vecees vecemles~~39~~
Deehe ner Jeeeg, ecejepe, Deefive, JeCe, evcee leLee epee kes mJeeceer
yeee Deewj yeee kes Yeer efhelee nQ~ Deehekees npeejeW yeej vecemkeej nw~ efHej Yeer
yeej-yeej vecemkeej nw~ DeefleMee ee Deewj Yeefe kes keejCe veceve kejles ngS
Depeg&ve kees le=efhle veneR nes jner nw~ Jen kenlee nw
vece: hegjmleeoLe he=lemles
veceesmleg les meJe&le SJe meJe&~~33~~
DevevleJeeree&efceleefJeecemlJeb
meJe meceehveesef<e leleesefme meJe&:~~40~~
ns Delevle meeceLe&Jeeues! Deehekees Deeies mes Deewj heers mes Yeer vecemkeej
nes~ ns meJee&lceved! Deehekees meye Deesj mes ner vecemkeej nes; keeeWefke ns Delevle
SkeeoMe DeOeee
247
hejeeceMeeueer! Deehe meye Deesj mes mebmeej kees Jeehle efkees ngS nQ, Fmeefuees Deehe
ner meJe&he Deewj meJe&$e nQ~ Fme ekeej yeejcyeej vecemkeej kejkes YeeYeerle Depeg&ve
Deheveer YetueeW kes efuees #eceeeeevee kejlee nw
meKesefle celJee emeYeb eogeb
ns ke=<Ce ns eeoJe ns meKesefle~~33~~
Depeevelee ceefnceeveb leJesob
ceee eceeoeleCeesve Jeeefhe~~41~~
Deehekes Fme eYeeJe kees ve peeveles ngS Deehekees meKee, efce$e ceevekej cesjs
eje esce DeLeJee eceeo mes Yeer ns ke=<Ce!, ns eeoJe!, ns meKes! Fme ekeej pees
keg Yeer n"hetJe&ke kene ieee nw leLee
eeeJenemeeLe&cemelke=leesefme
efJenejMeeemeveYeespeves<eg~~33~~
SkeesLeJeeheegle lelmece#eb
lel#eecees lJeecenceeceseced~~42~~
ns Deegle! pees Deehe nBmeer kes efuees efJenej, Meee, Deemeve Deewj YeespeveeefokeeW
ceW Dekesues DeLeJee Gve ueesieeW kes meeceves Yeer Deheceeefvele efkees iees nQ, Jen meye
DehejeOe Deefevle eYeeJeJeeues Deehemes ceQ #ecee kejelee ntB~ efkeme ekeej #ecee
kejW?
efheleeefme
ueeskeme ejeejme
lJeceme hetpee iegie&jereeved~~33~~
ve lJelmeceesmleYeefOeke: kegleesvees
ueeske$eesheeefleceeYeeJe ~~43~~
Deehe Fme ejeej peieled kes efhelee, ieg mes Yeer ye[s ieg Deewj Deefle hetpeveere
nQ~ efpemekeer keesF& eeflecee veneR, Ssmes Deeeflece eYeeJeJeeues! Deehekes meceeve leerveeW
ueeskeeW ceW otmeje keesF& veneR nw, efHej DeefOeke kewmes nesiee? Deehe meKee Yeer veneR,
meKee lees meceke#e neslee nw~
248
lemceeleCece eefCeOeee keeeb

emeeoes lJeecenceerMeceer[eced~~33~~
efhelesJe heg$eme meKesJe meKeg:
efee: efeeeeen&efme osJe mees{gced~~44~~
Deehe ejeej kes efhelee nQ, Fmeefuees ceQ Deheves Mejerj kees Yeueer ekeej
Deehekes ejCeeW ceW jKekej, eCeece kejkes, mlegefle kejves eesie Deehe F&MJej kees
emeVe nesves kes efuees eeLe&vee kejlee ntB~ ns osJe! efhelee pewmes heg$e kes, meKee pewmes
meKee kes Deewj heefle pewmes efee eer kes DehejeOeeW kees #ecee kejlee nw, Jewmes ner Deehe
Yeer cesjs DehejeOeeW kees menve kejves eesie nQ~ DehejeOe keee Lee? nceves keYeer ns
eeoJe!, ns meKes!, ns ke=<Ce! kene Lee~ meceepe kes yeere DeLeJee Skeevle ceW kene
Lee, Yeespeve kes mecee DeLeJee meesves kes mecee kene Lee~ keee ke=<Ce kenvee
DehejeOe Lee? keeues Les ner, ieesjs kewmes kens peeles? eeoJe kenvee Yeer DehejeOe veneR
Lee; keeeWefke eogkegue ceW lees pevce ner ngDee Lee~ meKee kenvee Yeer DehejeOe veneR
Lee; keeeWefke mJeeb eerke=<Ce Yeer Deheves kees Depeg&ve kee meKee ceeveles Les~ peye
ke=<Ce kenvee DehejeOe ner nw, Ske yeej ke=<Ce kenves kes efuees Depeg&ve Devevle
yeej efie[efie[ekej #eceeeeevee kej jne nw, lees pehe efkemekee kejW? veece keewvemee ueW?
Jemlegle: efevleve kee pewmee efJeOeeve mJeeb eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee nw,
Jew m ee ner Deehe kejW ~ GvneW v es heer s yeleeee, Dees e f c eles k ee#ejb ye e
Jeenjvceecevegmcejved~ Depeg&ve! yeme Flevee ner De#ee yee kee heefjeeeke
nw, Fmekee let pehe kej Deewj Oeeve cesje Oej; keeeWefke Gme hejceYeeJe ceW eJesMe efceue
peeves kes heMeeled Gve ceneheg<e kee Yeer Jener veece nw, pees Gme DeJee kee
heefjeeeke nw~ eYeeJe osKeves hej Depeg&ve ves heeee efke es ve lees keeues nQ ve ieesjs, ve
meKee nQ ve eeoJe, en lees De#ee yee keer efmLeefleJeeues cenelcee nQ~
mechetCe& ieerlee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves heeBe yeej Deesced kes GeejCe hej
yeue efoee~ Deye eefo Deehekees pehe kejvee nw lees ke=<Ce-ke=<Ce ve kenkej
Deesced kee ner pehe kejW~ eee: YeeefJeke ueesie keesF&-ve-keesF& jemlee efvekeeue uesles
SkeeoMe DeOeee
249
nQ~ keesF& Deesced peheves kes DeefOekeej Deewj DeveefOekeej keer eee& mes YeeYeerle nw,
lees keesF& cenelceeDeeW keer ogneF& oslee nw DeLeJee keesF& eerke=<Ce ner veneR, Gvemes henues
jeOee Deewj ieesefheeeW kee veece Yeer Gvekeer MeerIe emeVelee kes ueesYe ceW pehelee nw~
heg<e eecee nw Fmeefuees Gmekee Ssmee pehevee cee$e YeeJegkelee nw~ eefo Deehe
meecege YeeefJeke nQ lees Gvekes DeeosMe kee heeueve kejW~ Jes DeJee ceW efmLele nesles
ngS Yeer Deepe Deehekes meeceves veneR nQ uesefkeve Gvekeer JeeCeer Deehekes mece#e nw~
Gvekeer Dee%ee kee heeueve kejW DeveLee Deehe ner yeleeFes efke ieerlee ceW Deehekee
keee mLeeve nQ? neB, Flevee DeJeMe nw efke DeOes<eles e e Fceb.....
eeJeevevemetee e=Cegeeoefhe ees vej:~ pees DeOeeve kejlee nw, megvelee nw
Jen %eeve leLee e%e kees peeve ueslee nw, MegYe ueeskeeW kees hee peelee nw~ Dele:
DeOeeve DeJeMe kejW~
eeCe-Deheeve kes efevleve ceW ke=<Ce veece kee ece heke[ ceW veneR Deelee~
yengle mes ueesie keesjer YeeJegkeleeJeMe kesJeue jeOes-jeOes kenves ueies nQ~ Deepekeue
DeefOekeeefjeeW mes keece ve nesves hej Gvekes meies-mecyeefvOeeeW mes, esceer ee helveer mes
meesme& ueieekej keece euee uesves keer hejcheje nw~ ueesie meeseles nQ efke keoeefeled
YeieJeeve kes Iej ceW Yeer Ssmee euelee nesiee, Dele: GvneWves ke=<Ce kenvee yevo
kejkes jeOes-jeOes kenvee DeejcYe kej efoee~ Jes kenles nQ jeOes-jeOes! Meece
efceuee os~ jeOee Ske yeej efyeg[er lees mJeeb Meece mes veneR efceue heeeer, Jen
Deehekees kewmes efceuee os? Dele: Deve efkemeer kee kenvee ve ceevekej eerke=<Ce kes
DeeosMe kees Deehe De#ejMe: ceeveW, Deesced kee pehe kejW~ neB, eneB leke Gefele nw efke
jeOee nceeje DeeoMe& nQ, Gleveer ner ueieve mes nceW Yeer ueievee eeefnes~ eefo heevee nw
lees jeOee keer lejn efJejner yevevee nw~
Deeies Yeer Depeg&ve ves ke=<Ce kene~ ke=<Ce Gvekee eeefuele veece Lee~
Ssmes keF& veece Les, pewmes ieesheeue~ yengle mes meeOeke ieg-ieg ee ieg kee
eeefuele veece YeeJegkeleeJeMe pehevee eenles nQ; efkevleg eeefhle kes heMeeled eleske
ceneheg<e kee Jener veece nw, efpeme DeJee ceW Jen efmLele nw~ yengle mes efMe<e
eMve kejles nQ iegosJe! peye Oeeve Deehekee kejles nQ lees hegjevee veece Deesced
250
Fleeefo keeeW peheW, ieg-ieg DeLeJee ke=<Ce-ke=<Ce keeeW ve kenW~ efkevleg

eneB eesiesMJej ves mhe efkeee efke DeJee mJehe ceW efJeuee kes meeLe ceneheg<e
kee Yeer Jener veece nw, efpemeceW Jen efmLele nw~ ke=<Ce mecyeesOeve Lee, peheves kee
veece veneR~
eesiesMJej eerke=<Ce mes Depeg&ve ves Deheves DehejeOeeW kes efuees #eceeeeevee keer,
GvnW mJeeYeeefJeke he ceW Deeves keer eeLe&vee keer~ eerke=<Ce ceeve iees, menpe nes iees
DeLee&led Gmes #ecee Yeer kej efoee~ Gmeves efveJesove efkeee
DehetJe ef<eleesefmce dJee
Yeesve e eJeefLeleb cevees ces~~33~~
leosJe ces oMe&e osJeheb
emeero osJesMe peieefVeJeeme~~45~~
DeYeer leke Depeg&ve kes mece#e eesiesMJej efJeMJehe ceW nQ~ Dele: Jen kenlee
nw efke ceQ henues ve osKes ngS Deehekes Fme DeeMee&cee he kees osKekej nef<e&le nes
jne ntB leLee cesje ceve Yee mes Deefle Jeekegue Yeer nes jne nw~ henues lees meKee
mecePelee Lee, OevegefJe&ee ceW keoeefeled Deheves kees keg Deeies ner heelee Lee; efkevleg
Deye eYeeJe osKekej YeeYeerle nes jne nw~ efheues DeOeee ceW eYeeJe megvekej Jen
Deheves kees %eeveer ceevelee Lee~ keee %eeveer kees keneR Yee neslee nw? Jemlegle: ele#e
oMe&ve kee eYeeJe ner efJeue#eCe neslee nw~ meye keg megve Deewj ceeve uesves kes yeeo Yeer
meye keg euekej peevevee Mes<e ner jnlee nw~ Jen kenlee nw henues ve osKes ngS
Deehekes Fme he kees osKekej ceQ nef<e&le nes jne ntB~ cesje ceve Yee mes Jeekegue Yeer
nes jne nw~ Dele: ns osJe! Deehe emeVe neW~ ns osJesMe! ns peieefVeJeeme! Deehe Deheves
Gme he kees ner cegPes efoKeeFes~ keewve-mee he?
efkejerefveb ieefoveb eenmleefceeefce lJeeb gcenb leLewJe~~33~~
lesvewJe hesCe elegYeg&pesve
meneyeenes YeJe efJeecetlex~~46~~
SkeeoMe DeOeee
251
ceQ Deehekees Jewmes ner DeLee&led henues keer ner lejn efMej hej cegkeg OeejCe efkees
ngS, neLe ceW ieoe Deewj ee efuees ngS osKevee eenlee ntB~ Fmeefuees ns efJeMJehes!
ns meneyeenes! Deehe Deheves Gmeer elegYeg&pe mJehe ceW nesFS~ keewve-mee he
osKevee eene? elegYeg&pe he! Deye osKevee nw efke elegYeg&pe he nw keee?
eerYeieJeevegJeee
ceee emeVesve leJeepeg&vesob
heb hejb oefMe&leceelceeesieeled~~33~~
lespeesceeb efJeecevevleceeeb
evces lJeovesve ve hetJe&ced~~47~~
Fme ekeej Depeg&ve keer eeLe&vee meggvekej eerke=<Ce yeesuesDepeg&ve! ceQves
DevegenhetJe&ke Deheveer eesieMeefe kes eYeeJe mes Dehevee hejce lespeescee, meyekee
Deeefo Deewj meerceejefnle efJeMJehe legPes efoKeeee nw, efpemes lesjs efmeJeee otmejs efkemeer
ves henues keYeer veneR osKee~
ve Jesoe%eeOeevewve& oevewve& e efeeeefYeve& leheesefYeew:~~33~~
SJebhe: Mekee Denb ve=ueeskes
gb lJeovesve kegeJeerj~~48~~
Depeg&ve! Fme ceveg<eueeske ceW Fme ekeej efJeMJeheJeeuee ceQ ve Jeso mes, ve
e%e mes, ve DeOeeve mes, ve oeve mes, ve efeee mes, ve Ge lehe mes Deewj ve lesjs efmeJeee
efkemeer Deve mes osKee peeves kees mecYeJe ntB DeLee&led lesjs efmeJeee en he Deve keesF&
osKe veneR mekelee~ leye lees ieerlee Deehekes efuees yeskeej nw~ YeieJeoddoMe&ve keer Yeer
eesieleeSB Depeg&ve leke meerefcele jn ieeeR, peyeefke heers yelee Deees nQ efke Depeg&ve!
jeie, Yee Deewj eesOe mes jefnle Deveve ceve mes cesjer MejCe ngS yengle mes ueesie
%eeveheer lehe mes heefJe$e neskej mee#eeled cesjs mJehe kees eehle nes egkes nQ~ eneB
kenles nQ lesjs efmeJeee ve keesF& osKe mekee nw Deewj ve YeefJe<e ceW keesF& osKe mekesiee~
Dele: Depeg&ve keewve nw? keee keesF& efheC[Oeejer nw? keee keesF& MejerjOeejer nw? veneR,
252
Jemlegle: Devegjeie ner Depeg&ve nw~ DevegjeieefJenerve heg<e ve keYeer osKe mekee nw Deewj
ve YeefJe<e ceW keYeer osKe mekesiee~ meye Deesj mes efee meceskej Skecee$e F kes
Deveghe jeie ner Devegjeie nw~ Devegjeieer kes efuees ner eeefhle kee efJeOeeve nw~
cee les JeLee cee e efJecet{YeeJees
<dJee heb Ieesjceer*ddcecesoced~~33~~
JehesleYeer: eerlecevee: hegvemlJeb
leosJe ces heefceob eheMe~~49~~
Fme ekeej kes cesjs Fme efJekejeue he kees osKekej legPes Jeekeguelee ve nes
Deewj cet{YeeJe Yeer ve nes efke Ieye[ekej Deueie nes peeDees~ Deye let Yeejefnle Deewj
eerefleege ceve mes Gmeer cesjs Fme he kees DeLee&led elegYeg&pe he kees efHej osKe~
meee GJeee
Flepeg&veb JeemegosJemleLeeskelJee
mJekeb heb oMe&eeceeme Yete:~~33~~
Deeeemeeeceeme e Yeerlecesveb
YetlJee hegve: meewceJehegce&nelcee~~50~~
mebpee yeesuee meJe&$e Jeeme kejvesJeeues osJe Gve JeemegosJe ves Depeg&ve mes
Fme ekeej kenkej efHej Jewmes ner Deheves he kees efoKeeee~ efHej cenelcee
eerke=<Ce ves meewceJeheg: DeLee&led emeVe neskej YeeYeerle Depeg&ve kees Oewe& efoee~
Depeg&ve yeesuee
Depeg&ve GJeee
dJesob ceeveg<eb heb leJe meewceb peveeo&ve~~33~~
Foeveerceefmce mebJe=e: meeslee: eke=efleb iele:~~51~~
peveeo&ve! Deehekes Fme Delevle Meevle ceveg<e he kees osKekej Deye ceQ
emeVeefee ngDee Deheves mJeYeeJe kees eehle nes ieee ntB~ Depeg&ve ves kene Lee,
YeieJeved! Deye Deehe cegPes Gmeer elegYeg&pe mJehe kee oMe&ve kejeFes~ eesiesMJej ves
SkeeoMe DeOeee
253
kejeee Yeer; efkevleg Depeg&ve ves peye osKee lees keee heeee? ceeveg<eb heb ceveg<e
kes he kees osKee~ Jemlegle: eeefhle kes heMeeled ceneheg<e ner elegYeg&pe Deewj
DevevleYegpe kenueeles nQ~ oes YegpeeJeeuee ceneheg<e lees Devegjeieer kes mece#e yew"e
ner nw; efkevleg Deve$e keneR mes keesF& mcejCe kejlee nw lees Jener ceneheg<e Gme
mcejCekeee& mes peeie=le (jLeer) neskej Gmekee Yeer ceeie&oMe&ve kejlee nw~ Yegpee
keee& kee eleerke nw~ Jes Yeerlej Yeer keee& kejles nQ Deewj yeenj Yeer, ener elegYeg&pe
mJehe nw~ Gvekes neLeeW ceW MebKe, ee, ieoe Deewj heoddce eceMe: JeemleefJeke
ue#eIees<e, meeOeve-ee kee eJele&ve, FefveeW kee oceve Deewj efvece&ue-efveuexhe
keee&#ecelee kee eleerke cee$e nw~ ener keejCe nw efke elegYeg&pe he ceW GvnW osKeves
hej Yeer Depeg&ve ves GvnW ceveg<e he ceW ner heeee~ elegYeg&pe ceneheg<eeW kes Mejerj Deewj
mJehe mes keee& kejves keer efJeefOe-efJeMes<e kee veece nw, ve efke eej neLeJeeues keesF&
eerke=<Ce Les~
eerYeieJeevegJeee
megogo&Me&efceob heb Jeeveefme evcece~~10~~
osJee Deheme heme efveleb oMe&vekeeef*d#eCe:~~52~~
cenelcee eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! cesje en he osKeves kees Deefleogue&Ye
nw, pewmee efke letves osKee nw; keeeWefke osJelee Yeer meoe Fme he kes oMe&ve keer Fe
jKeles nQ~ Jemlegle: meYeer ueesie mevle kees heneeve ner veneR heeles~ hetpe melmebieer
cenejepe Devle:esjCeeJeeues hetCe& ceneheg<e Les; uesefkeve ueesie GvnW heeieue mecePeles
jns~ efkemeer-efkemeer hegCeelcee kees DeekeeMeJeeCeer ngF& efke es meoddiegg nQ; kesJeue
GvneWves GvnW oe mes heke[e, Gvekes mJehe kees heeee Deewj Deheveer ieefle hee ueer~
ener eerke=<Ce kenles nQ efke efpevekes oe ceW owJeer mecheod peeie=le nw, Jes osJelee Yeer
meoe Fme he kes oMe&ve keer Deekeeb#ee jKeles nQ~ lees keee e%e, oeve DeLeJee
JesoeOeeve mes Deehe osKes pee mekeles nQ? Jen cenelcee kenles nQ
veenb Jesowve& lehemee ve oevesve ve espeee~~53~~
Mekee SJebefJeOees gb Jeeveefme ceeb eLee~~53~~
254
ve JesoeW mes, ve lehe mes, ve oeve mes Deewj ve e%e mes ceQ Fme ekeej osKee peeves
kees megueYe ntB, efpeme ekeej letves osKee nw~ leye keee Deehekees osKe heeves kee keesF&
Gheee veneR nw? Jes cenelcee kenles nQ, Ske Gheee nw
Yekelee lJeveveee Mekee DencesJebefJeOeespeg&ve~~54~~
%eelegb gb e leJesve eJesgb e hejvlehe~~54~~
ns es leheJeeues Depeg&ve! Deveve Yeefe kes eje DeLee&led efmeJeee cesjs Deve
efkemeer osJelee kee mcejCe ve kejles ngS, Deveve ee mes lees ceQ Fme ekeej ele#e
osKeves kes efuees, leJe mes mee#eeled peeveves kes efuees leLee eJesMe kejves kes efuees Yeer
megueYe ntB DeLee&led Gvekeer eeefhle kee Skecee$e megiece ceeOece Deveve Yeefe nw~
Devle ceW %eeve Yeer Deveve Yeefe ceW heefjCele nes peelee nw, pewmee efke heers DeOeee
meele ceW Je nw~ heers GvneWves kene efke lesjs efmeJeee ve keesF& osKe mekee nw Deewj
ve keesF& osKe mekesiee, peyeefke eneB kenles nQ efke Deveve Yeefe mes ve kesJeue cegPes
osKee pee mekelee nw Deefheleg mee#eeled peevee Deewj cegPeceW eJesMe Yeer heeee pee mekelee
nw, DeLee&led Depeg&ve Deveve Yee kee veece nw, Ske DeJemLee kee veece nw~ Devegjeie
ner Depeg&ve nw~ Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
celkece&ke=vcelhejcees cee: meJee|pele:~~55~~
efveJezj: meJe&Yetles<eg e: me ceecesefle heeC[Je~~55~~
ns Depeg&ve! pees heg<e cesjs eje efveefo& kece& DeLee&led efveele kece& e%eeLe& kece&
kejlee nw, celhejce: cesjs hejeeCe neskej kejlee nw, pees cesje Deveve Yee nw;
meJeefpe&le: efkevleg mebieoes<e ceW jnles ngS Jen kece& veneR nes mekelee, Dele:
mebieoes<e mes jefnle neskej efveJezj: meJe&Yetles<eg mechetCe& YetleeeefCeeeW ceW yewjYeeJe
mes jefnle nw, Jen cegPes eehle neslee nw~ lees keee Depeg&ve ves eg efkeee? eCe kejkes
keee Gmeves peeLeeefo kees ceeje? eefo GvnW ceejlee nw lees YeieJeeve kees ve osKe
heelee, peyeefke Depeg&ve ves osKee nw~ Fmemes efme nw efke ieerlee ceW Ske Yeer Mueeske Ssmee
veneR nw, pees yeee ceejkee kee meceLe&ve kejlee nes~ pees efveefo& kece& e%e keer
eefeee kee DeeejCe kejsiee, pees Deveve YeeJe mes Gvekes efmeJeee efkemeer kee mcejCe
SkeeoMe DeOeee
255
leke veneR kejsiee, pees mebieoes<e mes Deueie jnsiee lees eg kewmee? peye Deehekes meeLe
keesF& nw ner veneR lees Deehe eg efkememes kejWies? mechetCe& YetleeeefCeeeW ceW pees yewjYeeJe
mes jefnle nw, ceve mes Yeer efkemeer kees meleeves keer keuhevee ve kejs, Jener cegPes eehle
neslee nw-lees keee Depeg&ve ves ue[eF& ueer? keYeer veneR~
Jemlegle: mebieoes<e mes Deueie jnkej peye Deehe Deveve efevleve ceW ueieles
nQ, efveOee&efjle e%e keer efeee ceW eJe=e nesles nQ, Gme mecee heefjhebLeer jeie-s<e,
keece-eesOe Fleeefo ogpe&e Me$eg yeeOee kes he ceW ele#e ner nQ~ Gvekee heej heevee
ner eg nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW Depeg&ve ves keneYeieJeved! Deehekeer efJeYetefleeeW
kees ceQves efJemleej mes megvee, efpememes cesje ceesn ve nes ieee, De%eeve kee Meceve nes
ieee; efkevleg pewmee Deeheves yeleeee efke ceQ meJe&$e ntB, Fmes ceQ ele#e osKevee eenlee
ntB~ eefo cesjs eje osKevee mecYeJe nes, lees ke=heee Gmeer mJehe kees efoKeeFes~
Depeg&ve efee meKee Lee, Deveve mesJeke Lee~ DeleSJe eesiesMJej eerke=<Ce ves keesF&
eefleJeeo ve kej legjvle efoKeevee eejcYe efkeee efke Deye cesjs ner Devoj Ke[s
mehlee|<e Deewj Gvemes Yeer hetJe& nesvesJeeues $e+ef<eeeW kees osKe, yeee Deewj efJe<Ceg kees
osKe, meJe&$e Hewues cesjs lespe kees osKe, cesjs ner Mejerj ceW Ske mLeeve hej Ke[s let
ejeej peieled kees osKe; efkevleg Depeg&ve DeeBKeW ceuelee ner jn ieee~ Fmeer ekeej
eesiesMJej eerke=<Ce leerve MueeskeeW leke DeveJejle efoKeeles iees; efkevleg Depeg&ve kees
keg Yeer efoKeeeer veneR he[e~ meYeer efJeYetefleeeB eesiesMJej ceW Gme mecee LeeR; efkevleg
Depeg&ve kees Jes meeceeve ceveg<e-pewmes ner efoKeeeer he[ jns Les~ leye Fme ekeej
efoKeeles-efoKeeles eesiesMJej eerke=<Ce menmee ke peeles nQ Deewj kenles nQ Depeg&ve!
Fve DeeBKeeW mes let cegPes veneR osKe mekelee~ Deheveer yegef mes let cegPes hejKe veneR
mekelee~ uees, Deye ceQ legPes Jen ef oslee ntB, efpememes let cegPes osKe mekesiee~ YeieJeeve
lees meeceves Ke[s ner Les~ Depeg&ve ves osKee, JeemleJe ceW osKee~ osKeves kes heMeeled #eg
$egefeeW kes efueS #eceeeeevee kejves ueiee, pees JeemleJe ceW $egefeeB veneR LeeR~
256
GoenjCe kes efuees; YeieJeved! keYeer ceQves Deehekees ke=<Ce, eeoJe Deewj keYeer meKee
ken efoee Lee, Fmekes efuees Deehe cegPes #ecee kejW~ eerke=<Ce ves #ecee Yeer efkeee;
keeeWefke Depeg&ve keer eeLe&vee mJeerkeej kej Jes meewce mJehe ceW Dee iees, Oeerjpe
yeBOeeee~
Jemlegle: ke=<Ce kenvee DehejeOe veneR Lee~ Jes meeBJeues Les ner, ieesjs kewmes
kenueeles~ eogJebMe ceW pevce ngDee ner Lee~ eerke=<Ce mJeeb Yeer Deheves kees meKee
ceeveles ner Les~ JeemleJe ceW eleske meeOeke ceneheg<e kees henues Ssmee ner mecePeles nQ~
keg GvnW he Deewj Deekeej mes mecyeesefOele kejles nQ, keg Gvekeer Je=efe mes GvnW
hegkeejles nQ Deewj keg GvnW Deheves ner meceke#e ceeveles nQ, Gvekes eLeeLe& mJehe kees
veneR mecePeles~ Gvekes Deefevle mJehe kees Depeg&ve ves mecePee lees heeee efke es ve lees
keeues nQ Deewj ve ieesjs, ve efkemeer kegue kes nQ Deewj ve efkemeer kes meeLeer ner nQ~ Fvekes
meceeve keesF& nw ner veneR, lees meKee kewmee? yejeyej kewmee? en lees Deefevle mJehe
nQ~ efpemes en mJeeb efoKee oW, Jener FvnW osKe heelee nw~ Dele: Depeg&ve ves Deheveer
eejefcYeke YetueeW kes efuees #eceeeeevee keer~
eMve G"lee nw efke peye ke=<Ce kenvee DehejeOe nw, lees Gvekee veece pehee
kewmes peee? lees efpemes eesiesMJej eerke=<Ce ves peheves kes efuees mJeeb yeue efoee, peheves
keer pees efJeefOe yeleeeer, Gmeer efJeefOe mes Deehe efevleve-mcejCe kejW~ Jen nw
Deesefceleskee#ejb yee Jeenjvceecevegmcejved~ Deesced De#ee yee kee heee&e
nw~ Dees Denced me Deesced pees Jeehle nw Jen meee cegPeceW efheer nw, ener nw Deesced
kee DeeMee~ Deehe Fmekee pehe kejW Deewj Oeeve cesje kejW~ he Dehevee, veece Deesced
kee yeleeee~
Depeg&ve ves eeLe&vee keer efke elegYeg&pe he ceW oMe&ve oerefpees~ eerke=<Ce ves Gmeer
meewce mJehe kees OeejCe efkeee~ Depeg&ve ves kene YeieJeved! Deehekes Fme meewce
ceeveJe mJehe kees osKekej Deye ceQ eke=eflemLe ngDee~ ceeBiee Lee elegYeg&pe he,
efoKeeee ceeveg<eb heb~ JeemleJe ceW Meeele ceW eJesMeJeeuee eesieer Mejerj mes eneB
yew"e nw, yeenj oes neLeeW mes keee& kejlee nw Deewj meeLe ner Devlejelcee mes peeie=le
neskej peneB mes Yeer pees YeeefJeke mcejCe kejles nQ, Ske meeLe meJe&$e Gvekes oe mes
SkeeoMe DeOeee
257
peeie=le neskej esjke kes he ceW keee& kejlee nw~ neLe Gmekes keee& kee eleerke nw,
ener elegYeg&pe nw~
eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! lesjs efmeJeee cesjs Fme he kees ve keesF& osKe
mekee nw Deewj ve YeefJe<e ceW keesF& osKe mekesiee~ leye ieerlee lees nceejs efuees JeLe& nw~
efkevleg veneR, eesiesMJej kenles nQ Ske Gheee nw~ pees cesje Deveve Yee nw, cesjs
efmeJeee pees otmejs efkemeer kee mcejCe ve kejkes efvejvlej cesje ner efevleve kejvesJeeuee
nw, Gmekeer Deveve Yeefe kes eje ceQ ele#e osKeves kees (pewmee letves osKee nw),
leJe mes peeveves kees Deewj eJesMe kejves kees Yeer megueYe ntB~ DeLee&led Depeg&ve Deveve
Yee Lee~ Yeefe kee heefjceeefpe&le he nw Devegjeie, F kes Deveghe ueieeJe~
efceueefnb ve jIegheefle efyeveg Devegjeiee~ (jeceeefjleceeveme, 7/61/1)
DevegjeieefJenerve heg<e ve keYeer heeee nw Deewj ve hee mekesiee~ Devegjeie veneR nw lees
keesF& ueeKe eesie kejs, pehe kejs, lehe kejs ee oeve kejs, Jen veneR efceuelee~ Dele:
F kes Deveghe jeie DeLeJee Deveve Yeefe efveleevle DeeJeMeke nw~
Devle ceW eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! cesjs eje efveefo& kece& kees kej, cesje
Deveve Yee neskej kej, cesjer MejCe neskej kej; efkevleg mebieoes<e mes Deueie
jnkej~ mebieoes<e ceW en kece& nes ner veneR mekelee~ Dele: mebieoes<e Fme kece& kes
mecheeefole nesves ceW yeeOeke nw~ pees yewjYeeJe mes jefnle nw, Jener cegPes eehle kejlee nw~
peye mebieoes<e veneR nw, peneB nceW es[kej otmeje keesF& nw ner veneR, yewj kee
ceeveefmeke mebkeuhe Yeer veneR nw lees eg kewmee? yeenj ogefveee ceW ue[eF&-Peie[s nesles
jnles nQ; efkevleg efJepee peerlevesJeeueeW kees Yeer veneR efceueleer~ ogpe&e mebmeejheer Me$eg
kees Demebieleeheer Mee mes keekej hejce ceW eJesMe hee peevee ner JeemleefJeke efJepee
nw, efpemekes heers nej veneR nw~
Fme DeOeee ceW henues lees eesiesMJej eerke=<Ce ves Depeg&ve kees ef eoeve keer,
efHej Deheves efJeMJehe kee oMe&ve kejeee~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos efJeeheoMe&veeesiees veecewkeeoMeesOeee:~~11~~
258

efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW efJeeheoMe&ve eesie veeceke ieejnJeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es efJeeheoMe&veeesiees
veecewkeeoMeesOeee:~~11~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW efJeeheoMe&ve eesie veeceke ieejnJeeB
eoMe DeOeee
259
~~ DeLe eoMeesOeee: ~~
SkeeoMe DeOeee kes Devle ceW eerke=<Ce ves yeej-yeej yeue efoee efke
Depeg&ve! cesje en mJehe efpemes letves osKee, lesjs efmeJeee ve henues keYeer osKee ieee
nw Deewj ve YeefJe<e ceW keesF& osKe mekesiee~ ceQ ve lehe mes, ve e%e mes Deewj ve oeve mes
ner osKes peeves kees megueYe ntB; efkevleg Deveve Yeefe kes eje DeLee&led cesjs Deefleefje
Deve$e keneR ee efyeKejves ve heees, efvejvlej lewueOeejeJeled cesjs efevleve kes eje
"erke Fmeer ekeej pewmee letves osKee, ceQ ele#e osKeves kes efuees, leJe mes mee#eeled
peeveves kes efuees Deewj eJesMe kejves kes efuees Yeer megueYe ntB~ Dele: Depeg&ve! efvejvlej
cesje ner efevleve kej, Yee yeve~ Depeg&ve! let cesjs ner eje efveOee&efjle efkees iees kece&
kees kej~ celhejce: Deefheleg cesjs hejeeCe neskej kej~ Deveve Yeefe ner Gvekeer
eeefhle kee ceeOece nw~ Fme hej Depeg&ve kee eMve mJeeYeeefJeke nw efke pees DeJee
De#ej keer Gheemevee kejles nQ Deewj pees meiegCe Deehekeer Gheemevee kejles nQ, Fve oesveeW
ceW es keewve nw?
eneB Fme eMve kees Depeg&ve ves leermejer yeej G"eee nw~ DeOeee leerve ceW Gmeves
kene YeieJeved! eefo efve<keece kece&eesie keer Dehes#ee meebKeeesie Deehekees es
ceeve nw, lees Deehe cegPes Yeebkej keceeX ceW keeeW ueieeles nQ? Fme hej eerke=<Ce ves
kene Depeg&ve! efve<keece kece&ceeie& Dee ueies eens %eeveceeie&, oesveeW ner efeeW mes
kece& lees kejvee ner he[siee~ Fleves hej Yeer pees FefveeW kees n" mes jeskekej ceve mes
efJe<eeeW kee mcejCe kejlee nw Jen ocYeeeejer nw, %eeveer veneR~ Dele: Depeg&ve! let kece&
kej~ keewve-mee kece& kejs?, lees efveeleb keg kece& lJeced efveOee&efjle efkees ngS
kece& kees kej~ efveOee&efjle kece& keee nw? lees yeleeee e%e keer eefeee ner Skecee$e
kece& nw~ e%e keer efJeefOe kees yeleeee, pees DeejeOevee-efevleve keer efJeefOe-efJeMes<e nw,
hejce ceW eJesMe efoueevesJeeueer eefeee nw~ peye efve<keece kece&ceeie& Deewj %eeveceeie&
oesveeW ceW ner kece& kejvee nw, e%eeLe& kece& kejvee nw, efeee Ske ner nw lees Devlej
260
kewmee? Yee keceeX kee mecehe&Ce kejkes F kes Deeefele neskej e%eeLe& kece& ceW
eJe=e neslee nw, lees otmeje meebKeeesieer Deheveer Meefe kees mecePekej (Deheves Yejesmes)
Gmeer kece& ceW eJe=e neslee nw, hetje ece kejlee nw~
DeOeee heeBe ceW Depeg&ve ves hegve: eMve efkeee YeieJeved! Deehe keYeer
meebKe-ceeOece mes kece& kejves keer eMebmee kejles nQ, lees keYeer mecehe&Ce-ceeOece
mes efve<keece kece&eesie keer eMebmee kejles nQ Fve oesveeW ceW es keewve nw? eneB leke
Depeg&ve mecePe egkee nw efke kece& oesveeW efeeW mes kejvee nesiee, efHej Yeer oesveeW ceW
es ceeie& Jen egvevee eenlee nw~ eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! oesveeW ner efeeW mes
kece& ceW eJe=e nesvesJeeues cegPekees ner eehle nesles nQ; efkevleg meebKeceeie& keer Dehes#ee
efve<keece kece&ceeie& es nw~ efve<keece kece&eesie kee Devegeve efkees efyevee ve keesF&
eesieer neslee nw Deewj ve %eeveer~ meebKeeesie og<kej nw, GmeceW keef"veeFeeB DeefOeke nQ~
eneB leermejer yeej Depeg&ve ves ener eMve jKee efke YeieJeved! DeeheceW Deveve
Yeefe mes ueievesJeeues Deewj DeJee De#ej keer Gheemevee mes (meebKeceeie& mes)
ueievesJeeues, Fve oesveeW ceW es keewve nw?
Depeg&ve GJeee
SJeb meleleegee es YeeemlJeeb heeg&heemeles~~1~~
es eehe#ejceJeeb les<eeb kes eesieefJeecee:~~1~~
SJeb DeLee&led Fme ekeej pees DeYeer-DeYeer Deeheves efJeefOe yeleeeer nw, "erke
Fmeer efJeefOe kes Devegmeej Deveve Yeefe mes pees Deehekeer MejCe ueskej, Deehemes
efvejvlej mebege neskej Deehekees Yeueer ekeej Gheemeles nQ Deewj otmejs pees Deehekeer
MejCe ve ueskej mJelev$e he mes Deheves Yejesmes Gmeer De#ee Deewj DeJee mJehe
keer Gheemevee kejles nQ, efpemeceW Deehe Yeer efmLele nQ Fve oesveeW ekeej kes YeeeW ceW
DeefOeke Gece eesieJesee keewve nw? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
eerYeieJeevegJeee
ceeeJesMe cevees es ceeb efveleegee Gheemeles~~1~~
eee hejeeshesleemles ces egelecee celee:~~2~~
eoMe DeOeee
261
Depeg&ve! cegPeceW ceve kees Skeee kejkes efvejvlej cegPemes mebege ngS pees
Yeepeve hejce mes mecyevOe jKevesJeeueer es ee mes ege neskej cegPes Yepeles nQ,
Jes cegPes eesefieeeW ceW Yeer Deefle Gece eesieer ceeve nQ~
es lJe#ejceefveoxMeceJeeb heeg&heemeles~~1~~
meJe&$eieceefevleb e ketmLeceeueb OegJeced~~3~~
meefVeecesefveeeceb meJe&$e meceyege:~~1~~
les eehvegJeefvle ceecesJe meJe&Yetleefnles jlee:~~4~~
pees heg<e FefveeW kes mecegoee kees Yeueer ekeej mebele kejkes ceve-yegef kes
efevleve mes Delevle hejs, meJe&Jeeheer, DekeLeveere mJehe, meoe Skejme jnvesJeeues,
efvele, Deeue, DeJee, Deekeejjefnle Deewj DeefJeveeMeer yee keer Gheemevee kejles
nQ, mechetCe& YetleeW kes efnle ceW ueies ngS Deewj meyeceW meceeve YeeJeJeeues Jes eesieer Yeer
cegPes ner eehle nesles nQ~ yee kes Gheeg&e efJeMes<eCe cegPemes efYeVe veneR nQ~ efkevleg
keuesMeesefOekelejmles<eeceJeeemeeeslemeeced~~1~~
DeJeee efn ieefleog&:Keb osnJeefjJeeheles~~5~~
Gve DeJee hejceelcee ceW Deemee ngS efeeJeeues heg<eeW kes meeOeve ceW
keuesMe efJeMes<e nw; keeeWefke osneefYeceeefveeeW eje DeJee efJe<eeke ieefle og:KehetJe&ke
eehle keer peeleer nw~ peye leke osn kee Yeeve nw, leye leke DeJee keer eeefhle
og<kej nw~
eesiesMJej eerke=<Ce meoddieg Les~ DeJee hejceelcee GveceW Jee Lee~ Jes
kenles nQ efke ceneheg<e keer MejCe ve ueskej pees meeOeke Deheveer Meefe mecePeles ngS
Deeies ye{lee nw efke ceQ Fme DeJemLee ceW ntB, Deeies Fme DeJemLee ceW peeTBiee, ceQ
Deheves ner DeJee mJehe kees eehle nesTBiee, Jen cesje ner he nesiee, ceQ Jener ntB~
Fme ekeej meeseles, eeefhle keer eleer#ee ve kejkes Deheves Mejerj kees ner meesnb
kenves ueielee nw~ ener Fme ceeie& keer meyemes ye[er yeeOee nw~ Jen og:Keeueeced
DeMeeeleced ceW ner Ietce-efHejkej Ke[e nes peelee nw~ efkevleg pees cesjer MejCe ueskej
euelee nw Jen
262
es leg meJee&efCe kecee&efCe ceefe meVeme celheje:~~1~~

DevevesvewJe eesiesve ceeb Oeeevle Gheemeles~~6~~
pees cesjs hejeeCe neskej mechetCe& keceeX DeLee&led DeejeOevee kees cegPeceW Dehe&Ce
kejkes Deveve YeeJe mes eesie DeLee&led DeejeOevee-eefeee kes eje efvejvlej efevleve
kejles ngS Yepeles nQ
les<eecenb meceglee& ce=legmebmeejmeeiejeled~~1~~
YeJeeefce veefejelheeLe& ceeeJesefMeleeslemeeced~~7~~
kesJeue cegPeceW efee ueieevesJeeues Gve YeeeW kee ceQ MeerIe ner ce=leghe
mebmeej-meeiej mes Gej kejvesJeeuee neslee ntB~ Fme ekeej efee ueieeves keer esjCee
Deewj efJeefOe hej eesiesMJej ekeeMe [eueles nQ
ceesJe ceve DeeOelmJe ceefe yegefb efveJesMee~~1~~
efveJeefme<eefme ceesJe Dele TOJe ve mebMee:~~8~~
Fmeefuees Depeg&ve! let cegPeceW ceve ueiee, cegPeceW ner yegef ueiee~ Fmekes
Ghejevle let cegPeceW ner efveJeeme kejsiee, FmeceW keg Yeer mebMee veneR nw~ ceve Deewj
yegef Yeer ve ueiee mekes, leye? (Depeg&ve ves heers kene Yeer nw efke ceve kees jeskevee lees
ceQ Jeeeg keer lejn og<kej mecePelee ntB) Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
DeLe efeeb meceeOeelegb ve Meeesef<e ceefe efmLejced~~1~~
DeYeemeeesiesve lelees ceeefceehlegb Oeveee~~9~~
eefo let ceve kees cegPeceW Deeue mLeeefhele kejves ceW meceLe& veneR nw, lees ns
Depeg&ve! eesie kes DeYeeme eje cegPes eehle nesves keer Fe kej~ (peneB Yeer efee
peee, JeneB mes Iemeerkej Gmes DeejeOevee, efevleve-efeee ceW ueieeves kee veece
DeYeeme nw) eefo en Yeer ve kej heees lees?
DeYeemeshemeceLeexefme celkece&hejcees YeJe~~10~~
ceoLe&ceefhe kecee&efCe kegJe&efvmeefceJeehmeefme~~10~~
eefo let DeYeeme ceW Yeer DemeceLe& nw lees kesJeue cesjs efuees kece& kej DeLee&led
DeejeOevee kejves ceW lelhej nes pee~ Fme ekeej cesjer eeefhle kes efuees keceeX kees kejlee
eoMe DeOeee
263
ngDee let cesjer eeefhleheer efmeef kees ner eehle nesiee~ DeLee&led DeYeeme Yeer heej ve
ueies lees meeOevee-heLe ceW ueies Yej jnes~
DeLewleoheMeeesefme keleg ceeesieceeefele:~~10~~
meJe&kece&Heueleeieb lele: keg eleelceJeeved~~11~~
eefo Fmes Yeer kejves ceW DemeceLe& nw lees mechetCe& keceeX kes Heue kee leeie kej
DeLee&led ueeYe-neefve keer efevlee es[kej ceeesie kes Deeefele neskej DeLee&led
mecehe&Ce kes meeLe DeelceJeeved ceneheg<e keer MejCe ceW pee~ Gvemes esefjle neskej kece&
mJele: nesves ueiesiee~ mecehe&Ce kes meeLe kece&Heue kes leeie kee cenJe yeleeles ngS
eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ
esees efn %eeveceYeemeep%eeveeeeveb efJeefMe<eles~~12~~
Oeeveelkece&Heueleeiemleeieeeefvlejvevlejced~~12~~
kesJeue efee kees jeskeves kes DeYeeme mes %eeveceeie& mes kece& ceW eJe=e nesvee
es nw~ %eeve-ceeOece mes kece& kees keee&he osves keer Dehes#ee Oeeve ess nw;
keeeWefke Oeeve ceW F jnlee ner nw~ Oeeve mes Yeer mechetCe& keceeX kes Heue kee leeie
es nw; keeeWefke F kes eefle mecehe&Ce kes meeLe ner eesie hej ef jKeles ngS
kece&Heue kee leeie kejves mes Gmekes eesie#esce keer efpeccesoejer F keer nes peeleer nw~
Fmeefuees Fme leeie mes Jen lelkeeue ner hejceMeeefvle kees eehle nes peelee nw~
DeYeer leke eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke DeJee keer Gheemevee
kejvesJeeues %eeveceeieea mes mecehe&Ce kes meeLe kece& kejvesJeeuee efve<keece kece&eesieer
es nw~ oesveeW Ske ner kece& kejles nQ; efkevleg %eeveceeieea kes heLe ceW JeJeOeeve
DeefOeke nQ~ Gmekes ueeYe-neefve keer efpeccesoejer mJeeb hej jnleer nw, peyeefke
meceefhe&le Yee keer efpeccesoejer ceneheg<e hej nesleer nw, Fmeefuees Jen kece&Heueleeie eje MeerIe ner Meeefvle kees eehle neslee nw~ Deye Meeefvleeehle heg<e kes ue#eCe
yeleeles nQ
Dese meJe&Yetleeveeb cew$e: keCe SJe e~~10~~
efvece&cees efvejnej: meceog:KemegKe: #eceer~~13~~
264
Fme ekeej Meeefvle kees eehle ngDee pees heg<e meye YetleeW ceW s<eYeeJe mes
jefnle, meyekee esceer Deewj nslegjefnle oeeueg nw Deewj pees cecelee mes jefnle, Denbkeej
mes jefnle, megKe-og:Ke keer eeefhle ceW mece leLee #eceeJeeved nw,
mevleg: meleleb eesieer eleelcee {efveee:~~10~~
ceee|heleceveesyegefeex cee: me ces efee:~~14~~
pees efvejvlej eesie keer hejekeee mes mebege nw, ueeYe leLee neefve ceW mevleg
nw, ceve leLee FefveeWmeefnle Mejerj kees JeMe ceW efkees ngS nw, { efveMeeJeeuee nw,
Jen cegPeceW Deefhe&le ceve-yegefJeeuee cesje Yee cegPes efee nw~
emceeVeesef peles ueeskees ueeskeeVeesef peles e e:~~10~~
n<ee&ce<e&Yeeessiewceg&ees e: me e ces efee:~~15~~
efpememes keesF& Yeer peerJe Gsie kees eehle veneR neslee Deewj pees mJeeb Yeer efkemeer
peerJe mes Gefive veneR neslee SJeb n<e&, mevleehe, Yee Deewj mecemle efJe#eesYeeW mes cege
nw, Jen Yee cegPes efee nw~
meeOekeeW kes efuees en Mueeske Delevle Gheeesieer nw~ GvnW Fme {bie mes jnvee
eeefnes efke Gvekes eje efkemeer kes ceve kees "sme ve ueies~ Flevee lees meeOeke kej
mekeles nQ; efkevleg otmejs ueesie Fme DeeejCe mes veneR eueWies~ Jes lees mebmeejer nQ ner,
Jes lees Deeie GieueWies, keg Yeer kenWies; efkevleg heefLeke kees eeefnes efke Deheves oe
ceW Gvekes eje (Gvekes DeeIeeleeW mes) Yeer GLeue-hegLeue ve nesves os~ efevleve ceW megjle
ueieer jns, ece ve ts~ GoenjCe kes efuees Deehe mJeeb me[ke hej efveeceevegketue
yeeeW mes eue jns nQ, keesF& ceefoje heerkej euee Dee jne nw, Gmemes yeevee Yeer
Deehekeer efpeccesoejer nw~
Devehes#e: Megefeo&#e Goemeervees ieleJeLe:~~10~~
meJee&jcYeheefjleeieer ees cee: me ces efee:~~16~~
pees heg<e Deekeeb#eeDeeW mes jefnle, meJe&Lee heefJe$e nw, o#e: DeLee&led DeejeOevee
kee efJeMes<e%e nw (Ssmee veneR efke eesjer kejlee nes lees o#e nw~ eerke=<Ce kes
Devegmeej kece& Ske ner nw, efveele kece& DeejeOevee-efevleve, GmeceW pees o#e nw),
eoMe DeOeee
265
pees he#e-efJehe#e mes hejs nw, og:KeeW mes cege nw, meYeer DeejcYeeW kee leeieer Jen cesje
Yee cegPes efee nw~ kejves eesie keesF& efeee Gmekes eje DeejcYe nesves kes efuees
Mes<e veneR jnleer~
ees ve <eefle ve sef ve Meeseefle ve kee*d#eefle~~10~~
MegYeeMegYeheefjleeieer Yeefeceeve: me ces efee:~~17~~
pees ve keYeer nef<e&le neslee nw, ve s<e kejlee nw, ve Meeske kejlee nw, ve keecevee
ner kejlee nw leLee pees MegYe Deewj DeMegYe mechetCe& keceeX kes Heue kee leeieer nw, peneB
keesF& MegYe efJeueie veneR nw, DeMegYe Mes<e veneR nw, Yeefe keer Fme hejekeee mes ege
Jen heg<e cegPes efee nw~
mece: Me$eew e efce$es e leLee ceeveeheceeveees:~~10~~
Meerlees<CemegKeog:Kes<eg mece: meefJeJee|pele:~~18~~
pees heg<e Me$eg Deewj efce$e ceW, ceeve leLee Deheceeve ceW mece nw, efpemekes
Devle:kejCe keer Je=efeeeB meJe&Lee Meevle nQ, pees meoea-ieceea, megKe-og:Keeefo veW ceW
mece Deewj Deemeefejefnle nw leLee
legueefvevoemlegefleceezveer mevleges esve kesveefeled~~10~~
Deefvekesle: efmLejceefleYe&efeceevces efeees vej:~~19~~
pees efvevoe leLee mlegefle kees meceeve mecePevesJeeuee nw, ceveveMeeruelee keer ejce
meercee hej hengBekej efpemekeer cevemeefnle FefveeB Meevle nes egkeer nQ, efpeme efkemeer
ekeej Mejerj-efveJee&n nesves ceW pees meowJe mevleg nw, pees Deheves efveJeeme-mLeeve ceW
cecelee mes jefnle nw, Yeefe keer hejekeee hej hengBee ngDee Jen efmLejyegefJeeuee
heg<e cegPes efee nw~
es leg Oecee&ce=leefceob eLeeseb heeg&heemeles~~10~~
eOeevee celhejcee YeeemlesleerJe ces efeee:~~20~~
pees cesjs hejeeCe ngS neefo&ke eeege heg<e Fme Gheeg&e Oece&cee Dece=le
kee Yeueer ekeej mesJeve kejles nQ, Jes Yee cegPes DeefleMee efee nQ~
266
efve<ke<e&
iele DeOeee kes Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke Depeg&ve! lesjs
efmeJeee ve keesF& heeee nw, ve hee mekesiee pewmee letves osKee; efkevleg Deveve Yeefe
DeLeJee Devegjeie mes pees Yepelee nw, Jen Fmeer ekeej cegPes osKe mekelee nw, leJe kes
meeLe cegPes peeve mekelee nw Deewj cegPeceW eJesMe Yeer hee mekelee nw~ DeLee&led hejceelcee
Ssmeer meee nw, efpemekees heeee peelee nw~ Dele: Depeg&ve! Yee yeve~
Depeg&ve ves Fme DeOeee ceW eMve efkeee efke YeieJeved! Deveve YeeJe mes pees
Deehekee efevleve kejles nQ Deewj otmejs Jes pees De#ej DeJee keer Gheemevee kejles nQ,
Fve oesveeW ceW Gece eesieJesee keewve nw? eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke oesveeW cegPes
ner eehle nesles nQ; keeeWefke ceQ DeJee mJehe ntB~ efkevleg pees FefveeW kees JeMe ceW
jKeles ngS ceve kees meye Deesj mes meceskej DeJee hejceelcee ceW Deemee nQ,
Gvekes heLe ceW keuesMe efJeMes<e nQ~ peye leke osn kee DeOeeme (Yeeve) nw, leye leke
DeJee mJehe keer eeefhle og:KehetCe& nw; keeeWefke DeJee mJehe lees efee kes
efvejesOe Deewj efJeueekeeue ceW efceuesiee~ Gmekes hetJe& Gmekee Mejerj ner yeere ceW yeeOeke
yeve peelee nw~ ceQ ntB, ceQ ntB, cegPes heevee nw kenles-kenles Deheves Mejerj keer ner
Deesj Ietce peelee nw~ Gmekes ue[Ke[eves keer DeefOeke mecYeeJevee nw~ Dele: Depeg&ve!
let mechetCe& keceeX kees cegPeceW Dehe&Ce kejkes Deveve Yeefe mes cesje efevleve kej~ pees
cesjs hejeeCe Yeepeve mechetCe& keceeX kees cegPeceW Dehe&Ce kejkes ceeveJe MejerjOeejer
cegPe meiegCe eesieer kes he kee Oeeve eje lewueOeejeJeled efvejvlej efevleve kejles nQ,
Gvekee ceQ MeerIe ner mebmeej-meeiej mes Gej kejvesJeeuee nes peelee ntB~ Dele:
Yeefeceeie& es nw~
Depeg&ve! cegPeceW ceve kees ueiee~ ceve ve ueies lees Yeer ueieeves kee DeYeeme
kej~ peneB Yeer efee peee, hegve: Iemeerkej Gmekee efvejesOe kej~ en Yeer kejves ceW
DemeceLe& nw lees let kece& kej~ kece& Ske ner nw, e%eeLe& kece&~ let keee&ced kece& kejlee
Yej pee, otmeje ve kej~ Glevee ner kej, heej ueies eens ve ueies~ eefo en Yeer kejves
ceW DemeceLe& nw lees efmLelee%e, DeelceJeeved, leJe%e ceneheg<e keer MejCe neskej
eoMe DeOeee
267
mechetCe& kece&HeueeW kee leeie kej~ Ssmee leeie kejves mes let hejceMeeefvle kees eehle nes
peeesiee~
lelheMeeled hejceMeeefvle kees eehle ngS Yee kes ue#eCe yeleeles ngS eesiesMJej
eerke=<Ce ves kene pees mechetCe& YetleeW ceW s<eYeeJe mes jefnle nw, pees keCee mes ege
Deewj oeeueg nw, cecelee Deewj Denbkeej mes jefnle nw, Jen Yee cegPes efee nw~ pees
Oeeve-eesie ceW efvejvlej lelhej Deewj DeelceJeeved, DeelceefmLele nw, Jen Yee cegPes
efee nw~ efpememes ve efkemeer kees Gsie eehle neslee nw Deewj mJeeb Yeer pees efkemeer mes
Gsie kees eehle veneR neslee, Ssmee Yee cegPes efee nw~ pees Meg nw, o#e nw, JeLeeDeeW
mes Ghejece nw, meJee&jcYeeW kees leeiekej efpemeves heej hee efueee nw, Ssmee Yee cegPes
efee nw~ mechetCe& keeceveeDeeW kee leeieer Deewj MegYeeMegYeeW kee heej heevesJeeuee Yee
cegPes efee nw~ pees efvevoe Deewj mlegefle ceW meceeve Deewj ceewve nw, cevemeefnle efpemekeer
FefveeB Meevle Deewj ceewve nQ, pees efkemeer Yeer ekeej Mejerj-efveJee&n ceW mevleg Deewj
jnves kes mLeeve ceW cecelee mes jefnle nw, Mejerj-j#ee ceW Yeer efpemekeer Deemeefe veneR
nw, Ssmee efmLelee%e Yeefeceeved heg<e cegPes efee nw~
Fme ekeej Mueeske ieejn mes GVeerme leke eesiesMJej eerke=<Ce ves Meeefvleeehle
eesieege Yee keer jnveer hej ekeeMe [euee, pees meeOekeeW kes efuees Gheeose nw~
Devle ceW efveCe&e osles ngS GvneWves kene Depeg&ve! pees cesjs hejeeCe ngS Deveve ee
mes ege heg<e Fme Thej kens ngS Oece&cee Dece=le kees efve<keeceYeeJe mes Yeueer
ekeej DeeejCe ceW {eueles nQ, Jes Yee cegPes DeefleMee efee nQ~ Dele: mecehe&Ce kes
meeLe Fme kece& ceW eJe=e nesvee eselej nw; keeeWefke Gmekes neefve-ueeYe keer efpeccesoejer
Jen F meoddieg Deheves Thej ues uesles nQ~ eneB eerke=<Ce ves mJehemLe ceneheg<e kes
ue#eCe yeleees, Gvekeer MejCe ceW peeves kees kene Deewj Devle ceW Deheveer MejCe ceW
Deeves keer esjCee oskej Gve ceneheg<eeW kes meceke#e Deheves kees Ieesef<ele efkeee~
eerke=<Ce Ske eesieer, cenelcee Les~
Fme DeOeee ceW Yeefe kees es yeleeee ieee, Dele: Fme DeOeee kee
veecekejCe Yeefeeesie egefemebiele nw~
268

eerke=<Ceepeg&vemecJeeos Yeefeeesiees veece eoMeesOeee:~~12~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW Yeefeeesie veeceke yeejnJeeB DeOeee
hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es Yeefeeesiees veece
eoMeesOeee:~~12~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW Yeefeeesie veeceke yeejnJeeB DeOeee
hetCe& neslee nw~
$eeesoMe DeOeee
269
~~ DeLe $eeesoMeesOeee: ~~
ieerlee kes DeejcYe ceW ner Oe=leje^ kee eMve nw mebpee! Oece&#es$e ceW leLee
keg#es$e ceW eg keer Fe mes Ske$e ngS cesjs Deewj heeC[gheg$eeW ves keee efkeee?
efkevleg DeYeer leke en veneR yeleeee ieee efke Jen #es$e nw keneB? efpeve cenehegg<e ves
efpeme #es$e ceW eg yeleeee, mJeeb ner Gme #es$e kee emlegle DeOeee ceW efveCe&e osles
nQ efke Jen #es$e Jemlegle: nw keneB?
eerYeieJeevegJeee
Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~~1~~
Sleees Jesefe leb eeng: #es$e%e Fefle leefo:~~1~~
keewvlese! en Mejerj ner Ske #es$e nw Deewj Fmekees pees Yeueer ekeej peevelee
nw, Jen #es$e%e nw~ Jen GmeceW HeBmee veneR nw yeefuke Gmekee mebeeueke nw~ Ssmee Gme
leJe kees efJeefole kejvesJeeues ceneheg<eeW ves kene nw~
Mejerj lees Ske ner nw, FmeceW Oece&#es$e Deewj keg#es$e es oes #es$e kewmes?
Jemlegle: Fme Ske ner Mejerj kes Devlejeue ceW Devle:kejCe keer oes eJe=efeeeB hegjeleve
nQ~ Ske lees hejceOece& hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeueer hegCeceeer eJe=efe owJeer
mecheod nw Deewj otmejer nw Deemegjer mecheod otef<ele efkeesCe mes efpemekee ie"ve nw,
pees veMJej mebmeej ceW efJeMJeeme efoueeleer nw~ peye Deemegjer mecheod kee yeengue neslee
nw lees ener Mejerj keg#es$e yeve peelee nw Deewj Fmeer Mejerj kes Devlejeue ceW peye
owJeer mecheod kee yeengue neslee nw lees ener Mejerj Oece&#es$e kenueelee nw~ en
e{eJe-Gleej yejeyej ueiee jnlee nw; efkevleg leJeoMeea ceneheg<e kes meeefVeOe ceW
peye keesF& Deveve Yeefe eje DeejeOevee ceW eJe=e neslee nw lees Fve oesveeW eJe=efeeeW
ceW efveCee&eke eg kee met$eheele nes peelee nw~ eceMe: owJeer mecheod kee GlLeeve Deewj
270
Deemegjer mecheod kee Meceve nes peelee nw~ Deemegjer mecheod kes meJe&Lee Meceve kes
Ghejevle hejce kes efoioMe&ve keer DeJemLee Deeleer nw~ oMe&ve kes meeLe ner owJeer mecheod
keer DeeJeMekelee meceehle nes peeleer nw, Dele: Jen Yeer hejceelcee ceW mJele: efJeueerve
nes peeleer nw~ YepevesJeeuee heg<e hejceelcee ceW eJesMe hee peelee nw~ ieejnJeW DeOeee
ceW Depeg&ve ves osKee efke keewjJe-he#e kes Devevlej heeC[Je-he#e kes eese Yeer
eesiesej ceW efJeueerve nesles pee jns nQ~ Fme efJeuee kes heMeeled heg<e kee pees mJehe
nw, Jener #es$e%e nw~ Deeies osKeW
#es$e%eb eeefhe ceeb efJeef meJe&#es$es<eg Yeejle~~1~~
#es$e#es$e%eees%ee&veb eep%eeveb celeb cece~~2~~
ns Depeg&ve! let meye #es$eeW ceW #es$e%e cegPes ner peeve DeLee&led ceQ Yeer #es$e%e ntB~
pees Fme #es$e kees peevelee nw, Jen #es$e%e nw Ssmee Gmes mee#eeled peevevesJeeues
ceneheg<e kenles nQ Deewj eerke=<Ce kenles nQ efke ceQ Yeer #es$e%e ntB DeLee&led eerke=<Ce
Yeer Ske eesiesMJej ner Les~ #es$e Deewj #es$e%e DeLee&led efJekeejmeefnle eke=efle Deewj
heg<e kees leJe mes peevevee ner %eeve nw, Ssmee cesje cele nw DeLee&led mee#eelkeejmeefnle
Fvekeer peevekeejer kee veece %eeve nw~ keesjer yenme kee veece %eeve veneR nw~
lel#es$eb ee eekee eefkeeefj elee eled~~1~~
me e ees eleYeeJee lelmeceemesve ces e=Ceg~~3~~
Jen #es$e pewmee nw Deewj efpeve efJekeejeWJeeuee nw leLee efpeme keejCe mes ngDee
nw leLee Jen #es$e%e Yeer pees nw Deewj efpeme eYeeJeJeeuee nw, Jen meye cegPemes meb#eshe
ceW megve~ DeLee&led #es$e efJekeejJeeuee nw, efkemeer keejCe mes ngDee nw, peyeefke #es$e%e
kesJeue eYeeJeJeeuee nw~ ceQ ner kenlee ntB Ssmeer yeele veneR nw, $e+ef<e Yeer kenles nQ
$e+ef<eefYeye&ngOee ieerleb voesefYeefJe&efJeOew: he=Leked~~1~~
yeemet$eheowewJe
nslegceefefJe&efveefelew:~~4~~
en #es$e Deewj #es$e%e kee leJe $e+ef<eeeW eje yengle ekeej mes ieeeve efkeee
ieee nw~ veevee ekeej mes JesoeW keer cev$eCee eje efJeYeeefpele kejkes Yeer kene ieee nw
leLee efJeMes<e he mes efveefMele efkees ngS egefeege yeemet$e kes JeekeeeW eje Yeer
$eeesoMe DeOeee
271
Jener kene ieee nw~ DeLee&led Jesoevle, cenef<e&, yeemet$e Deewj nce Ske ner yeele kenves
pee jns nQ~ eerke=<Ce Jener kenles nQ, pees Fve meyeves kene nw~ keee Mejerj (#es$e)
Flevee ner nw, efpelevee efoKeeeer oslee nw? Fme hej kenles nQ
ceneYetleevenejes yegefjJeecesJe e~~1~~
FefveeefCe oMewkeb e hee esefveieeseje:~~5~~
Depeg&ve! hebe ceneYetle (ef#eefle, peue, heeJeke, ieieve Deewj meceerj), Denbkeej,
yegef Deewj efee (efee kee veece ve ueskej Gmes DeJee heje eke=efle kene ieee
DeLee&led cetue eke=efle hej ekeeMe [euee ieee nw, efpemeceW heje eke=efle Yeer meefcceefuele
nw, Gheeg&e Dee"eW DeOee cetue eke=efle nw) leLee ome FefveeB (DeeBKe, keeve,
veeke, lJeee, efpee, Jeeked, neLe, hewj, GhemLe leLee iegoe), Ske ceve Deewj heeBe
FefveeW kes efJe<ee (he, jme, ievOe, Meyo Deewj mheMe&) leLee
Fe s<e: megKeb og:Keb meeleeslevee Oe=efle:~~1~~
Slel#es$eb meceemesve meefJekeejcegoeleced~~6~~
Fe, s<e, megKe, og:Ke Deewj meyekee mecetn mLetue osn kee en efheC[,
eslevee Deewj Oewe& Fme ekeej en #es$e efJekeejeWmeefnle meb#eshe ceW kene ieee~ meb#eshe
ceW ener #es$e kee mJehe nw, efpemeceW yeesee ngDee Yeuee Deewj yegje yeerpe mebmkeejeW kes
he ceW Gielee nw~ Mejerj ner #es$e nw~ Mejerj ceW ieeje-cemeeuee efkeme Jemleg kee nw?
lees ener heeBe leJe, ome FefveeB, Ske ceve Fleeefo pewmee ue#eCe Thej efieveeee
ieee nw~ Fve meyekee meecetefnke mebIeele efheC[ Mejerj nw~ peye leke es efJekeej jnWies,
leye leke en efheC[ Yeer efJeeceeve jnsiee, Fmeefuees efke en efJekeejeW mes yevee nw~
Deye Gme #es$e%e kee mJehe osKeW, pees Fme #es$e ceW efuehle veneR yeefuke Fmemes
efveJe=e nw
DeceeefvelJeceoefcYelJeceefnbmee #eeefvlejepe&Jeced~~1~~
Deeeeeexheemeveb Meeweb mLewe&ceelceefJeefveen:~~7~~
ns Depeg&ve! ceeve-Deheceeve kee DeYeeJe, ocYeeejCe kee DeYeeJe, Deefnbmee
(DeLee&led Deheveer leLee Deve efkemeer keer Deelcee kees ke ve osvee Deefnbmee nw~
272
Deefnbmee kee DeLe& kesJeue Flevee ner veneR nw efke eeRer cele ceejes~ eerke=<Ce ves kene
efke Deheveer Deelcee kees DeOeesieefle ceW ve hengBeeDees~ Gmekees DeOeesieefle ceW hengBeevee
efnbmee nw Deewj Gmekee GlLeeve ner Meg Deefnbmee nw~ Ssmee heg<e Deve DeelceeDeeW kes
GlLeevensleg Yeer GvcegKe jnlee nw~ neB, Fmekee DeejcYe efkemeer kees "sme ve hengBeeves
mes neslee nw~ en Gmeer kee Ske Debie-elebie nw), #eceeYeeJe, ceve-JeeCeer keer
mejuelee, Deeeeeexheemevee DeLee&led ee-Yeefemeefnle meoddieg keer mesJee Deewj Gvekeer
Gheemevee, heefJe$elee, Devle:kejCe keer efmLejlee, ceve Deewj FefveeWmeefnle Mejerj kee
efveen Deewj
FefveeLex<eg Jewjeiecevenej SJe e~~1~~
pevcece=legpejeJeeefOeog:Keoes<eevegoMe&veced~~8~~
Fme ueeske Deewj hejueeske kes osKes-megves YeesieeW ceW Deemeefe kee DeYeeJe,
Denb kee DeYeeJe leLee pevce, ce=leg, Je=eJemLee, jesie Deewj Yeesieeefo ceW og:Ke-oes<e
kee yeejcyeej efevleve,
DemeefejveefYe<Je: heg$eoejie=neefo<eg~~1~~
efveleb e meceefeelJeefceeefveesheheefe<eg~~9~~
heg$e, eer, Oeve Deewj ie=neefo ceW Deemeefe kee DeYeeJe, efee leLee Deefee keer
eeefhle ceW efee kee meowJe mece jnvee (#es$e%e keer meeOevee eer-heg$eeefo ie=nmLeer keer
heefjefmLeefleeeW ceW ner DeejcYe nesleer nw~) Deewj
ceefe eeveveeesiesve YeefejJeefYeeeefjCeer~~10~~
efJeefJeeosMemesefJelJecejeflepe&vemebmeefo ~~10~~
cegPeceW (eerke=<Ce Ske eesieer Les DeLee&led Ssmes efkemeer ceneheg<e ceW) Deveve
eesie mes DeLee&led eesie kes Deefleefje Deve keg Yeer mcejCe ve kejles ngS, DeJeefYeeeefjCeer
Yeefe (F kes Deefleefje efkemeer efevleve kee ve Deevee), Skeevle mLeeve kee mesJeve,
ceveg<eeW kes mecetn ceW jnves keer Deemeefe kee ve nesvee leLee
DeOeelce%eeveefvelelJeb leJe%eeveeLe&oMe&veced~~10~~
Slep%eeveefceefle eesece%eeveb eoleesveLee~~11~~
$eeesoMe DeOeee
273
Deelcee kes DeeefOeheleJeeues %eeve ceW Skejme efmLeefle Deewj leJe%eeve kes
DeLe&mJehe hejceelcee kee mee#eelkeej en meye lees %eeve nw Deewj Fmemes pees
efJehejerle nw, Jen meye De%eeve nw Ssmee kene ieee nw~ Gme hejceleJe hejceelcee kes
mee#eelkeej kes meeLe efceuevesJeeueer peevekeejer kee veece %eeve nw~ (DeOeee eej ceW
GvneWves kene efke e%e kes hetefle&keeue ceW e%e efpemes Mes<e es[lee nw, Gme %eeveece=le
kee heeve kejvesJeeuee meveeleve yee ceW eJesMe hee peelee nw~ Dele: yee kes mee#eelkeej
kes meeLe efceuevesJeeueer peevekeejer %eeve nw~ eneB Yeer Jener kenles nQ efke leJemJehe
hejceelcee kes mee#eelkeej kee veece %eeve nw~) Fmekes efJehejerle meye De%eeve nw~
DeceeefvelJe Fleeefo Gheeg&e ue#eCe Fme %eeve kes hetjke nQ~ en eMve hetje ngDee~
%eseb eeleJe#eeefce ep%eelJeece=leceMvegles~~10~~
Deveeefocelhejb yee ve meeVeemeogeles~~12~~
Depeg&ve! pees peeveves eesie nw leLee efpemes peevekej cejCeOecee& ceveg<e Dece=leleJe kees eehle neslee nw, Gmes Deer ekeej kentBiee~ Jen Deeefojefnle hejceyee ve
meled kene peelee nw Deewj ve Demeled ner kene peelee nw; keeeWefke peye leke Jen Deueie
nw, leye leke Jen meled nw Deewj peye ceveg<e GmeceW meceeefnle nes ieee lees keewve
efkememes kens~ Ske ner jn peelee nw, otmejs kee Yeeve veneR~ Ssmeer efmLeefle ceW Jen yee
ve meled nw, ve Demeled nw; yeefuke pees mJeeb menpe nw, Jener nw~
meJe&le:heeefCeheeob lelmeJe&leesef#eefMejescegKeced~~10~~
meJe&le:egefleceuueeskes meJe&ceeJe=le efleefle~~13~~
Jen yee meye Deesj mes neLe-hewjJeeuee, meye Deesj mes ves$e, efmej Deewj
cegKeJeeuee leLee meye Deesj mes ees$eJeeuee nw-megvevesJeeuee nw; keeeWefke Jen mebmeej ceW
meyekees Jeehle kejkes efmLele nw~
meJexefveiegCeeYeemeb meJexefveefJeJeefpe&leced~~10~~
Demeeb meJe&Ye=ewJe efveieg&Ceb iegCeYeese= e~~14~~
Jen mechetCe& FefveeW kes efJe<eeeW kees peevevesJeeuee nw, efHej Yeer meye FefveeW
mes jefnle nw~ Jen Deemeefejefnle, iegCeeW mes Deleerle nessves hej Yeer meyekees OeejCe Deewj
274
hees<eCe kejvesJeeuee Deewj meYeer iegCeeW kees YeesievesJeeuee nw DeLee&led Ske-Ske kejkes
meYeer iegCeeW kees Deheves ceW uee kej ueslee nw~ pewmee eerke=<Ce ken Deees nQ efke e%e
Deewj leheeW kees YeesievesJeeuee ceQ ntB~ Devle ceW mechetCe& iegCe cegPeceW efJeueerve nes peeles nQ~
yeefnjvlee Yetleeveeceejb ejcesJe e~~10~~
met#celJeeeoefJe%eseb otjmLeb eeefvlekes e leled~~15~~
Jen yee meYeer peerJeOeeefjeeW kes yeenj-Yeerlej heefjhetCe& nw~ ej Deewj Deej
he Yeer Jener nw~ met#ce nesves mes Jen efoKeeeer veneR he[lee, DeefJe%ese nw, ceveFefveeW mes hejs nw leLee Deefle meceerhe Deewj otj Yeer Jener nw~
DeefJeYeeb e Yetles<eg efJeYeeefceJe e efmLeleced~~10~~
YetleYele&= e lep%eseb eefme<Ceg eYeefJe<Ceg e~~16~~
DeefJeYeepe neskej Yeer Jen mechetCe& ejeej YetleeW ceW Deueie-Deueie kes
meMe eleerle neslee nw~ Jen peeveves eesie hejceelcee mecemle YetleeW kees GlheVe
kejvesJeeuee, YejCe-hees<eCe kejvesJeeuee Deewj Devle ceW mebnej kejvesJeeuee nw~ eneB
yeee Deewj Deevleefjke oesveeW YeeJeeW keer Deesj mebkesle efkeee ieee nw~ pewmesyeenj
pevce Deewj Yeerlej peeie=efle, yeenj heeueve Deewj Yeerlej eesie#esce kee efveJee&n, yeenj
Mejerj kee heefjJele&ve Deewj Yeerlej meJe&mJe kee efJeuee DeLee&led YetleeW keer Glheefe kes
keejCeeW kee uee Deewj Gme uee kes meeLe ner Deheves mJehe kees eehle nes peelee nw~
en meye Gmeer yee kes ue#eCe nQ~
peesefle<eeceefhe leppeeseflemleceme: hejcegeles~~10~~
%eeveb %eseb %eeveieceb efo meJe&me efJeefleced~~17~~
Jen %ese yee peesefleeeW kee Yeer peesefle nw, lece mes Deefle hejs kene peelee nw~
Jen hetCe& %eevemJehe nw, hetCe& %eelee nw, peeveves eesie nw Deewj %eeve eje ner eehle
nesvesJeeuee nw~ mee#eelkeej kes meeLe efceuevesJeeueer peevekeejer kee veece %eeve nw~ Ssmeer
peevekeejer eje ner Gme yee kee eehle nesvee mecYeJe nw~ Jen meyekes oe ceW efmLele
nw~ Gmekee efveJeeme mLeeve oe nw~ Deve$e {tB{ves hej Jen veneR efceuesiee~ Dele:
oe ceW Oeeve leLee eesieeejCe eje ner Gme yee keer eeefhle kee efJeOeeve nw~
$eeesoMe DeOeee
275
Fefle #es$eb leLee %eeveb %eseb eeseb meceemele:~~10~~

cee Sleef%eee ceeJeeeesheheeles~~18~~
ns Depeg&ve! yeme Flevee ner #es$e, %eeve leLee peeveves eesie hejceelcee kee
mJehe meb#eshe ceW kene ieee nw~ Fmes peevekej cesje Yee cesjs mee#eeled mJehe kees
eehle neslee nw~
DeYeer leke eesiesMJej eerke=<Ce ves efpemes #es$e kene Lee, Gmeer kees Deye
eke=efle Deewj efpemes #es$e%e kene Lee, Gmeer kees Deye heg<e Meyo mes Fbefiele
kejles nQ
eke=efleb heg<eb ewJe efJeeveeoer GYeeJeefhe~~10~~
efJekeejebe iegCeebewJe efJeef eke=eflemecYeJeeved~~19~~
en eke=efle Deewj heg<e oesveeW kees ner let Deveeefo peeve leLee mechetCe& efJekeej
ef$eiegCeceeer eke=efle mes ner GlheVe ngDee peeve~
keee&kejCekele=&lJes nsleg: eke=efleeles~~10~~
heg<e: megKeog:Keeveeb Yeese=lJes nslegeles~~20~~
keee& Deewj kejCe (efpevekes eje MegYe keee& efkees peeles nQefJeJeske, Jewjeie
Fleeefo leLee DeMegYe keee& nesves ceW keece, eesOe Fleeefo kejCe nQ) kees GlheVe
kejves cesb nsleg eke=efle kener peeleer nw Deewj en heg<e megKe-og:KeeW kees Yeesieves ceW
keejCe kene peelee nw~ eMve G"lee nw efke keee Jen Yeesielee ner jnsiee ee Fmemes
keYeer gkeeje Yeer efceuesiee? peye heke=efle Deewj heg<e oesveeW ner Deveeefo nQ, leye
keesF& Fvemes tsiee kewmes? Fme hej kenles nQ
heg<e: eke=eflemLees efn Yeg*d es eke=eflepeeviegCeeved~~10~~
keejCeb iegCemeesme meomeeessefvepevcemeg~~21~~
eke=efle kes yeere ceW Ke[e nesvesJeeuee heg<e ner eke=efle mes GlheVe ngS iegCeeW kes
keee&he heoeLeeX kees Yeesielee nw Deewj Fve iegCeeW kee mebie ner Fme peerJeelcee kes
Deer leLee yegjer eesefveeeW ceW pevce uesves kee keejCe nw~ en keejCe DeLee&led eke=efle
276
kes iegCeeW kee mebie meceehle nesves hej ner pevce-ce=leg mes cegefe efceueleer nw~ Deye Gme
heg<e hej ekeeMe [eueles nQ efke Jen efkeme ekeej eke=efle ceW Ke[e nw?
Gheevegcevlee e Yelee& Yeesee censej:~~10~~
hejceelcesefle eehegees osnsefmcevheg<e: hej:~~22~~
Jen heg<e Ghee, oe-osMe ceW yengle ner meceerhe neLe, heeBJe, ceve
efpelevee Deehekes meceerhe nw Gmemes Yeer DeefOeke meceerhe e kes he ceW efmLele nw~
Gmekes ekeeMe ceW Deehe Yeuee kejW, yegje kejW, Gmes keesF& eeespeve veneR nw~ Jen
mee#eer kes he ceW Ke[e nw~ meeOevee kee mener ece heke[ ceW Deeves hej heefLeke keg
Thej G"e, Gmekeer Deesj ye{e lees e heg<e kee ece yeoue peelee nw, Jen
Devegcevlee Devegceefle eoeve kejves ueielee nw, DevegYeJe osves ueielee nw~ meeOevee
eje Deewj meceerhe hengBeves hej Jener heg<e Yelee& yevekej YejCe-hees<eCe kejves
ueielee nw, efpemeceW Deehekes eesie#esce keer Yeer JeJemLee kej oslee nw~ meeOevee Deewj
met#ce nesves hej Jener Yeesee nes peelee nw~ Yeeseejb e%e lehemeeced e%e, lehe
pees keg Yeer yeve he[lee nw, meyekees Jen heg<e enCe kejlee nw~ Deewj peye enCe
kej ueslee nw, Gmekes yeeoJeeueer DeJemLee ceW censej: ceneved F&MJej kes he ceW
heefjCele nes peelee nw~ Jen eke=efle kee mJeeceer yeve peelee nw; efkevleg DeYeer keneR
eke=efle peerefJele nw leYeer Gmekee ceeefueke nw~ Fmemes Yeer GVele DeJemLee ceW Jener heg<e
hejceelcesefle eehegees peye hejce mes mebege nes peelee nw, leye hejceelcee
kenueelee nw~ Fme ekeej Mejerj ceW jnles ngS Yeer Jen heg<e Deelcee hej: ner nw,
meJe&Lee Fme eke=efle mes hejs ner nw~ Devlej Flevee ner nw efke DeejcYe ceW Jen e kes
he ceW Lee, eceMe: GlLeeve nesles-nesles hejce kee mheMe& kej hejceelcee kes he ceW
heefjCele nes peelee nw~
e SJeb Jesefe heg<eb eke=efleb e iegCew: men~~10~~
meJe&Lee Jele&ceeveesefhe ve me YeteesefYepeeeles~~23~~
Fme ekeej heg<e kees Deewj iegCeeW kes meefnle eke=efle kees pees ceveg<e mee#eelkeej
kes meeLe efJeefole kej ueslee nw, Jen meye ekeej mes yejlelee ngDee Yeer efHej veneR
$eeesoMe DeOeee
277
pevcelee DeLee&led Gmekee hegvepe&vce veneR neslee~ ener cegefe nw~ DeYeer leke eesiesMJej
eerke=<Ce ves yee Deewj eke=efle keer ele#e peevekeejer kes meeLe efceuevesJeeueer hejceieefle
DeLee&led Gmekee hegvepe&vce mes efveJe=efe hej ekeeMe [euee Deewj Deye Jes Gme eesie hej
yeue osles nQ efpemekeer eefeee nw DeejeOevee; keeeWefke Fme kece& kees keee&he efoes
efyevee keesF& heelee veneR~
Oeevesveelceefve heMeefvle kesefeoelceeveceelcevee~~10~~
Deves mee*ddKesve eesiesve kece&eesiesve eehejs~~24~~
ns Depeg&ve! Gme Deelceeveced hejceelcee kees efkeleves ner ceveg<e lees
Deelcevee Deheves Devleefe&vleve mes Oeeve kes eje Deelceefve oe-osMe ceW
osKeles nQ, efkeleves ner meebKeeesie kes eje (DeLee&led Deheveer Meefe kees mecePeles ngS
Gmeer kece& ceW eJe=e nesles nQ~) Deewj Deve yengle mes Gmes efve<keece kece&eesie kes eje
osKeles nQ~ mecehe&Ce kes meeLe Gmeer efveele kece& ceW eJe=e nesles nQ~ emlegle Mueeske ceW
cegKe meeOeve nw Oeeve~ Gme Oeeve ceW eJe=e nesves kes efuees meebKeeesie Deewj
efve<keece kece&eesie oes OeejeSB nQ~
Deves lJesJecepeevevle: eglJeevesYe Gheemeles~~10~~
lesefhe eeeflelejvlesJe ce=legb egeflehejeeCee:~~25~~
hejvleg otmejs, efpevekees meeOevee kee %eeve veneR nw, Jes Fme ekeej ve peeveles ngS
DevesYe: otmejs pees leJe kees peevevesJeeues ceneheg<e nQ, Gvekes eje megvekej
ner Gheemevee kejles nQ Deewj Jes megveves kes hejeeCe ngS heg<e Yeer ce=legheer mebmeejmeeiej mes efve:mevosn lej peeles nQ~ Dele: keg Yeer heej ve ueies lees melmebie kejW~
mevleeW kes meeefVeOe ceW jnW~
eeJelmeeeeles efkeefelmeJeb mLeeJejpececed~~10~~
#es$e#es$e%emebeesieeeefef
Yejle<e&Ye~~26~~
ns Depeg&ve! eeJevcee$e pees keg Yeer mLeeJej-pebiece JemlegSB GlheVe nesleer nQ,
Gve mechetCe& kees let #es$e Deewj #es$e%e kes mebeesie mes ner GlheVe peeve~ eeefhle keye
nesleer nw? Fme hej kenles nQ
278
meceb meJex<eg Yetles<eg eflevleb hejcesejced~~10~~

efJeveMelmJeefJeveMevleb e: heMeefle me heMeefle~~27~~
pees heg<e efJeMes<e he mes ve nesles ngS ejeej meYeer YetleeW ceW veeMejefnle
hejcesMJej kees meceYeeJe mes efmLele osKelee nw, Jener eLeeLe& osKelee nw~ DeLee&led Gme
eke=efle kes efJeMes<e he mes ve nesves hej ner Jen hejceelcemJehe nw, Fmemes henues
veneR~ Fmeer hej heers DeOeee Dee" ceW Yeer kene, YetleYeeJeesJekejes efJemeie&:
kece&meef_%ele:~ YetleeW kes Jes YeeJe, pees (Yeues DeLeJee yegjs) keg Yeer (mebmkeej)
mebjevee kejles nQ, Gvekee efce peevee ner kece& keer hejekeee nw~ Gme mecee kece&
hetCe& nw~ Jener eneB Yeer kenles nQ efke pees ejeej YetleeW kees ve nesles ngS Deewj
hejcesMJej kees meceYeeJe mes efmLele osKelee nw, Jener mener osKelee nw~
meceb heMeefvn meJe&$e meceJeefmLeleceerejced~~10~~
ve efnvemleelceveelceeveb lelees eeefle hejeb ieefleced~~28~~
keeeWefke Jen heg<e meJe&$e meceYeeJe mes efmLele hejcesMJej kees meceeve (pewmee
nw, Jewmee ner meceeve) osKelee ngDee Deheves eje mJeeb kees ve veneR kejlee~ keeeWefke
pewmee Lee, Jewmee Gmeves osKee Fmeefuees Jen hejceieefle kees eehle neslee nw~ eeefhleJeeues
heg<e kes ue#eCe yeleeles nQ
eke=lewJe e kecee&efCe efeeceeCeeefve meJe&Me:~~10~~
e: heMeefle leLeelceevecekelee&jb me heMeefle~~29~~
pees heg<e mechetCe& keceeX kees meye ekeej mes eke=efle kes eje ner efkeee peelee
osKelee nw DeLee&led peye leke eke=efle nw leYeer leke keceeX kee nesvee osKelee nw leLee
Deelcee kees Dekeee& osKelee nw, Jener eLeeLe& osKelee nw~
eoe Yetlehe=LeiYeeJeceskemLecevegheMeefle~~10~~
lele SJe e efJemleejb yee mecheeles leoe~~30~~
efpeme keeue ceW ceveg<e YetleeW kes veejs-veejs YeeJeeW kees Ske hejceelcee ceW
eJeeefnle, efmLele osKelee nw leLee Gme hejceelcee mes ner mechetCe& YetleeW kee efJemleej
$eeesoMe DeOeee
279
osKelee nw, Gme mecee Jen yee kees eehle neslee nw~ efpeme #eCe en DeJemLee Dee
ieeer, Gmeer #eCe Jen yee kees eehle neslee nw~ en ue#eCe Yeer efmLelee%e ceneheg<e
kee ner nw~
DeveeefolJeeefVeieg&CelJeelhejceelceeeceJee: ~~10~~
MejerjmLeesefhe keewvlese ve kejesefle ve efueheles~~31~~
keewvlese! Deveeefo nesves mes Deewj iegCeeleerle nesves mes en DeefJeveeMeer hejceelcee
Mejerj ceW efmLele nesles ngS Yeer JeemleJe ceW ve kejlee nw Deewj ve efuehle ner neslee nw~
efkeme ekeej?
eLee meJe&ieleb meew#ceeoekeeMeb veesheefueheles~~10~~
meJe&$eeJeefmLelees osns leLeelcee veesheefueheles~~32~~
efpeme ekeej meJe&$e Jeehle ngDee DeekeeMe met#ce nesves kes keejCe efuehle veneR
neslee, "erke Jewmes ner meJe&$e osn ceW efmLele ngDee Yeer Deelcee iegCeeleerle nesves kes keejCe
osn kes iegCeeW mes efuehle veneR neslee~ Deeies kenles nQ
eLee ekeeMeeleske: ke=lmveb ueeskeefceceb jefJe:~~10~~
#es$eb #es$eer leLee ke=lmveb ekeeMeeefle Yeejle~~33~~
Depeg&ve! efpeme ekeej Ske ner mete& mechetCe& yeeeC[ kees ekeeefMele kejlee
nw, Gmeer ekeej Ske ner Deelcee mechetCe& #es$e kees ekeeefMele kejlee nw~ Devle ceW
efveCe&e osles nQ
#es$e#es$e%eeesjsJecevlejb
%eevee#eg<ee~~10~~
Yetleeke=eflecees#eb e es efJeogee&efvle les hejced~~34~~
Fme ekeej #es$e Deewj #es$e%e kes Yeso kees leLee efJekeejmeefnle eke=efle mes
tves kes Gheee kees pees %eeveheer ves$eeW eje osKe uesles nQ, Jes cenelceepeve hejyee
hejceelcee kees eehle nesles nQ~ DeLee&led #es$e-#es$e%e kees osKeves keer DeeBKe %eeve nw
Deewj %eeve mee#eelkeej kee ner heee&e nw~
280
efve<ke<e&
ieerlee kes DeejcYe ceW Oece&#es$e, keg#es$e kee veece lees efueee ieee; efkevleg Jen
#es$e Jemlegle: nw keneB? Jen mLeue yeleevee Mes<e Lee, efpemes mJeeb Meeekeej ves
emlegle DeOeee ceW mhe efkeee keewvlese! en Mejerj ner Ske #es$e nw~ pees Fmekees
peevelee nw, Jen #es$e%e nw~ Jen FmeceW HeBmee veneR yeefuke efveuexhe nw~ Fmekee
mebeeueke nw~ Depeg&ve! mechetCe& #es$eeW ceW ceQ Yeer #es$e%e ntB~ Deve ceneheg<eeW mes
Deheveer leguevee keer~ Fmemes mhe nw efke eerke=<Ce Yeer Ske eesieer Les; keeeWefke pees
peevelee nw Jen #es$e%e nw, Ssmee ceneheg<eeW ves kene nw~ ceQ Yeer #es$e%e ntB DeLee&led Deve
ceneheg<eeW keer lejn ceQ Yeer ntB~
GvneWves #es$e pewmee nw, efpeve efJekeejeWJeeuee nw leLee #es$e%e efpeve eYeeJeeWJeeuee
nw, Gme hej ekeeMe [euee~ ceQ ner kenlee ntB Ssmeer yeele veneR nw, cenef<e&eeW ves Yeer
ener kene nw~ Jeso kes voeW ceW Yeer Gmeer kees efJeYeeefpele kejkes oMee&ee ieee nw~
yeemet$e ceW Yeer Jener efceuelee nw~
Mejerj (pees #es$e nw) keee Flevee ner nw, efpelevee efoKeeeer oslee nw? Fmekes
nesves kes heers efpevekee yengle ye[e neLe nw, GvnW efieveeles ngS yeleeee efke DeOee
cetue eke=efle, DeJee eke=efle, ome FefveeB Deewj ceve, FefveeW kes heeBeeW efJe<ee,
DeeMee, le=<Cee Deewj Jeemevee Fme ekeej Fve efJekeejeW kee meecetefnke efceeCe en
Mejerj nw~ peye leke es jnWies, leye leke Mejerj efkemeer-ve-efkemeer he ceW jnsiee ner~
ener #es$e nw, efpemeceW yeesee Yeuee-yegje yeerpe mebmkeej he ceW Gielee nw~ pees Fmekee
heej hee ueslee nw, Jen #es$e%e nw~ #es$e%e kee mJehe yeleeles ngS GvneWves F&ejere
iegCeOeceeX hej ekeeMe [euee Deewj kene efke #es$e%e Fme #es$e kee ekeeMeke nw~
GvneWves yeleeee efke meeOevee kes hetefle&keeue ceW hejceleJe hejceelcee kee
ele#e oMe&ve ner %eeve nw~ %eeve kee DeLe& nw mee#eelkeej~ Fmekes Deefleefje pees keg
Yeer nw, De%eeve nw~ peeveves eesie Jemleg nw hejelhej yee~ Jen ve meled nw, ve Demeled
Fve oesveeW mes hejs nw~ Gmes peeveves kes efuees ueesie oe ceW Oeeve kejles nQ, yeenj cetefle&
$eeesoMe DeOeee
281
jKekej veneR~ yengle mes ueesie meebKe-ceeOece mes Oeeve kejles nQ, lees Mes<e efve<keece
kece&eesie, mecehe&Ce kes meeLe Gmekeer eeefhle kes efuees Gmeer efveOee&efjle kece& DeejeOevee
kee DeeejCe kejles nQ~ pees Gmekeer efJeefOe veneR peeveles, Jes leJeefmLele ceneheg<e kes
eje megvekej DeeejCe kejles nQ~ Jes Yeer hejcekeueeCe kees eehle nes peeles nQ~ Dele:
keg Yeer mecePe ceW ve Deees lees Gmekes %eelee ceneheg<e kee melmebie DeeJeMeke nw~
efmLelee%e ceneheg<e kes ue#eCe yeleeles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
efke pewmes DeekeeMe meJe&$e mece jnlee ngDee Yeer efveuexhe nw, pewmes mete& meJe&$e ekeeMe
kejles ngS Yeer efveuexhe nw, "erke Fmeer ekeej efmLelee%e heg<e, meJe&$e mece F&MJej kees
pewmee nw Jewmee ner osKeves keer #eceleeJeeuee heg<e #es$e mes DeLeJee eke=efle mes meJe&Lee
efveuexhe nw~ Devle ceW GvneWves efveCe&e efoee efke #es$e Deewj #es$e%e keer peevekeejer
%eeveheer ves$eeW eje ner mecYeJe nw~ %eeve, pewmee efke heers yeleeee ieee, Gme
hejceelcee kes ele#e oMe&ve kes meeLe efceuevesJeeueer peevekeejer nw~ MeeeeW kees yengle
jkej ognjevee %eeve veneR yeefuke DeOeeve leLee ceneheg<e mes Gme kece& kees
mecePekej, Gme kece& hej euekej cevemeefnle FefveeW kes efvejesOe Deewj Gme efvejesOe
kes Yeer efJeueekeeue ceW hejceleJe kees osKeves kes meeLe pees DevegYetefle nesleer nw, Gmeer
DevegYetefle kee veece %eeve nw~ efeee DeeJeMeke nw~ Fme DeOeee ceW cegKele: #es$e%e
kee efJemleej mes JeCe&ve efkeee ieee~ Jemlegle: #es$e kee mJehe Jeeheke nw~ Mejerj
kenvee lees mejue nw; efkevleg Mejerj kee mecyevOe keneB leke nw?, lees mecee yeeeC[
cetue eke=efle kee efJemleej nw~ Devevle Devleefj#eeW leke Deehekes Mejerj kee efJemleej nw~
Gvemes Deehekee peerJeve Tpe&mJeer nw, Gvekes efyevee Deehe peer veneR mekeles~ en
YetceC[ue, efJeMJe, peieled, osMe, eosMe Deewj Deehekee en efoKeeeer osvesJeeuee Mejerj
Gme eke=efle kee Ske gke[e Yeer veneR nw~ Fme ekeej #es$e kee ner Fme DeOeee ceW
efJemleej mes JeCe&ve nw, Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos #es$e#es$e%eefJeYeeieeesiees veece
$eeesoMeesOeee:~~13~~
282
Fme ekeej eerceoddYeieJeoddieerleeheer Gheefve<eod SJeb yeeefJeee leLee

eesieMeeeefJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW #es$e-#es$e%e efJeYeeie
eesie veeceke lesjnJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es #es$e#es$e%eefJeYeeieeesiees
veece $eeesoMeesOeee:~~13~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW #es$e-#es$e%e efJeYeeie eesie veeceke
lesjnJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
elego&Me DeOeee
283
~~ DeLe elego&MeesOeee: ~~
efheues Deveske DeOeeeeW ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves %eeve kee mJehe mhe
efkeee~ DeOeee 4/19 ceW GvneWves yeleeee efke efpeme heg<e eje mechetCe&lee mes
DeejcYe efkeee ngDee efveele kece& kee DeeejCe eceMe: GlLeeve nesles-nesles Flevee
met#ce nes ieee efke keecevee Deewj mebkeuhe kee meJe&Lee Meceve nes ieee, Gme mecee
efpemes Jen peevevee eenlee nw Gmekeer ele#e DevegYetefle nes peeleer nw, Gmeer DevegYetefle
kee veece %eeve nw ~ les j nJeW DeOeee ceW %eeve kees heef j Yeeef < ele ef k eee,
DeOeelce%eeveefvelelJeb leJe%eeveeLe&oMe&veced~ Deelce%eeve ceW Skejme efmLeefle
Deewj leJe kes DeLe&mJehe hejceelcee kee ele#e oMe&ve %eeve nw~ #es$e-#es$e%e kes
Yeso kees efJeefole kej uesves kes meeLe ner %eeve nw~ %eeve kee DeLe& MeeeeLe& veneR, MeeeeW
kees eeo kej uesvee ner %eeve veneR nw~ DeYeeme keer Jen DeJemLee %eeve nw, peneB Jen
leJe efJeefole neslee nw~ hejceelcee kes mee#eelkeej kes meeLe efceuevesJeeueer DevegYetefle
kee veece %eeve nw, Fmekes efJehejerle meye keg De%eeve nw~
Fme ekeej meye keg yelee uesves hej Yeer emlegle DeOeee eewon ceW eesiesMJej
eerke=<Ce kenles nQ Depeg&ve! Gve %eeveeW ceW Yeer hejce Gece %eeve kees ceQ efHej Yeer lesjs
efuees kentBiee~ eesiesMJej Gmeer keer hegvejeJe=efe kejves pee jns nQ; keeeWefke meee
megefeefvlele hegefve hegefve osefKeDe~ (jeceeefjleceeveme, 3/36/8) Yeueer
ekeej efevleve efkeee ngDee Meee Yeer yeej-yeej osKevee eeefnes~ Flevee ner veneR,
peeW-peeW Deehe meeOeve-heLe hej Deemej neWies, peeW-peeW Gme F ceW eJesMe heeles
peeeWies, leeW-leeW yee mes veJeerve-veJeerve DevegYetefle efceuesieer~ en peevekeejer meoddieg
ceneheg<e ner osles nQ, Fmeefuees eerke=<Ce kenles nQ efke ceQ efHej Yeer kentBiee~
284
megjefle (mce=efle) Ssmee heue nw, efpeme hej mebmkeejeW kee Debkeve meowJe neslee
jnlee nw~ eefo heefLeke kees F ceW eJesMe efoueevesJeeueer peevekeejer Oetefceue he[leer nw
lees Gme mce=efle-heue hej eke=efle Debefkele nesves ueieleer nw, pees efJeveeMe kee keejCe
nw~ Fmeefuees hetefle&hee&vle meeOeke kees F-mecyevOeer peevekeejer ognjeles jnvee eeefnes~
Deepe mce=efle peerJevle nw; efkevleg Deeslej DeJemLeeDeeW ceW eJesMe efceueves kes meeLe en
DeJemLee veneR jn peeesieer~ Fmeerefuees hetpe cenejepe peer kene kejles Les efke
yeeefJeee kee efevleve jespe kejes, Ske ceeuee jespe IegceeDees pees efevleve mes
Iegceeeer peeleer nw, yeenj keer ceeuee veneR~
en lees meeOeke kes efuees nw; efkevleg pees JeemleefJeke meoddieg nesles nQ Jes melele
Gme heefLeke kes heers ueies jnles nQ~ Yeerlej Gmekeer Deelcee mes peeie=le neskej leLee
yeenj Deheves efeee-keueeheeW mes Gmes YeefJe<e ceW Ieefle nesvesJeeueer heefjefmLeefleeeW mes
DeJeiele kejeles eueles nQ~ eesiesej eerke=<Ce Yeer ceneheg<e Les~ Depeg&ve efMe<e kes
mLeeve hej nw~ Gmeves Gvemes meBYeeueves keer eeLe&vee keer Leer~ Fmeefuees eesiesMJej
eerke=<Ce kee keLeve nw efke %eeveeW ceW Yeer Deefle Gece %eeve kees ceQ hegve: lesjs efuees
kentBiee~
eerYeieJeevegJeee
hejb Yete: eJe#eeefce %eeveeveeb %eevecegececed~~1~~
ep%eelJee cegvee: meJex hejeb efmeefefcelees ielee:~~1~~
Depeg&ve! %eeveeW ceW Yeer Deefle Gece %eeve, hejce%eeve kees ceQ efHej Yeer lesjs efuees
kentBiee (efpemes heers ken egkes nQ), efpemes peevekej meye cegefvepeve Fme mebmeej mes
cege neskej hejceefmeef kees eehle nesles nQ (efpemekes yeeo keg Yeer heevee Mes<e veneR
jnlee)~
Fob %eevecegheeefele cece meeOece&ceeielee:~~1~~
meiexefhe veeshepeeevles euees ve JeLeefvle e~~2~~
Fme %eeve kee Gheeefele vepeoerke mes Deeee ueskej, efeee mes euekej,
heeme henBgekej cesjs mJehe kees eehle ngS ueesie me=ef kes Deeefo ceW hegve: pevce veneR
elego&Me DeOeee
285
uesles Deewj eueekeeue ceW DeLee&led Mejerjevle nesles mecee Jeekegue veneR nesles; keeeWefke
ceneheg<e kes Mejerj kee Devle lees Gmeer efove nes peelee nw, peye Jen mJehe kees
eehle neslee nw~ Gmekes yeeo Gmekee Mejerj jnves kee Ske cekeeve cee$e jn peelee nw~
hegvepe&vce kee mLeeve keneB nw, peneB ueesie pevce uesles nQ? Fme hej eerke=<Ce kenles
nQ
cece eesefvece&noddyee leefmcevieYe oOeecenced~~1~~
mecYeJe: meJe&Yetleeveeb lelees YeJeefle Yeejle~~3~~
ns Depeg&ve! cesjer cenoddyee DeLee&led DeOee cetue eke=efle mechetCe& YetleeW keer
eesefve nw Deewj GmeceW ceQ esleveheer yeerpe kees mLeeefhele kejlee ntB~ Gme pe[-esleve
kes mebeesie mes meYeer YetleeW keer Glheefe nesleer nw~
meJe&eesefve<eg keewvlese cetle&e: mecYeJeefvle ee:~~1~~
leemeeb yee ceneesefvejnb yeerpeeo: efhelee~~4~~
keewvlese! meye eesefveeeW ceW efpeleves Mejerj GlheVe nesles nQ, Gve meyekeer eesefve:
ieYe&OeejCe kejvesJeeueer ceelee Dee" YesoeWJeeueer cetue eke=efle nw Deewj ceQ ner yeerpe kee
mLeeheve kejvesJeeuee efhelee ntB~ Deve keesF& ve ceelee nw, ve efhelee~ peye leke pe[esleve kee mebeesie jnsiee, pevce nesles jnWies; efveefcee lees keesF&-ve-keesF& yevelee ner
jnsiee~ esleve Deelcee pe[ eke=efle ceW keeeW yeBOe peeleer nw? Fme hej kenles nQ
meJeb jpemlece Fefle iegCee: eke=eflemecYeJee:~~1~~
efveyeOveefvle ceneyeenes osns osefnveceJeeced~~5~~
ceneyeeng Depeg&ve! meJeiegCe, jpeesiegCe Deewj leceesiegCe eke=efle mes GlheVe ngS
leerveeW iegCe ner Fme DeefJeveeMeer peerJeelcee kees Mejerj ceW yeeBOeles nQ~ efkeme ekeej?
le$e meJeb efvece&uelJeelekeeMekeceveeceeced~~1~~
megKemesve yeOveeefle %eevemesve eeveIe~~6~~
efve<heehe Depeg&ve! Gve leerveeW iegCeeW ceW ekeeMe kejvesJeeuee efveefJe&keej meJeiegCe
lees efvece&uelJeeled efvece&ue nesves kes keejCe megKe Deewj %eeve keer Deemeefe mes
286
Deelcee kees Mejerj ceW yeeBOelee nw~ meJeiegCe Yeer yevOeve ner nw~ Devlej Flevee ner nw
efke megKe Skecee$e hejceelcee ceW nw Deewj %eeve mee#eelkeej kee veece nw~ meJeiegCeer
leye leke yeBOee nw, peye leke hejceelcee kee mee#eelkeej veneR nes peelee~
jpees jeieelcekeb efJeef le=<CeememecegJeced~~1~~
leefVeyeOveeefle keewvlese kece&mesve osefnveced~~7~~
ns Depeg&ve! jeie kee peerlee-peeielee mJehe jpeesiegCe nw~ Gmes let kece&mesve
keecevee Deewj Deemeefe mes GlheVe ngDee peeve~ Jen peerJeelcee kees kece& Deewj Gmekes
Heue keer Deemeefe ceW yeeBOelee nw~ Jen kece& ceW eJe=efe oslee nw~
lecemlJe%eevepeb efJeef ceesnveb meJe&osefnveeced~~1~~
eceeoeuemeefveeefYemleefVeyeOveeefle Yeejle~~8~~
Depeg&ve! mecemle osnOeeefjeeW kees ceesnvesJeeues leceesiegCe kees let De%eeve mes
GlheVe ngDee peeve~ Jen Fme peerJeelcee kees eceeo DeLee&led JeLe& keer ese, Deeueme
(efke keue kejWies) Deewj efvee kes eje yeeBOelee nw~ efvee kee DeLe& en veneR nw efke
leceesiegCeer DeefOeke meeslee nw~ Mejerj meeslee nes Ssmeer yeele veneR~ ee efveMee meJe&Yetleeveeb
lemeeb peeieefle& mebeceer~ peieled ner jeef$e nw~ leceesiegCeer Jeefe Fme peieledheer
efveMee ceW jele-efove Jemle jnlee nw, ekeeMe mJehe keer Deesj Deesle jnlee nw~
ener leceesiegCeer efvee nw~ pees FmeceW HeBmee nw, meeslee nw~ Deye leerveeW iegCeeW kes yevOeve
kee meecetefnke mJehe yeleeles nQ
meJeb megKes meeeefle jpe: kece&efCe Yeejle~~1~~
%eeveceeJe=le leg lece: eceeos meeelegle~~9~~
Depeg&ve! meJeiegCe megKe ceW ueieelee nw, MeeMJele hejcemegKe keer Oeeje ceW
ueieelee nw, jpeesiegCe kece& ceW eJe=e kejlee nw Deewj leceesiegCe %eeve kees Deeeefole
kejkes eceeo ceW DeLee&led Devle:kejCe keer JeLe& eseDeeW ceW ueieelee nw~ peye iegCe
Ske ner mLeeve hej Ske ner oe ceW nQ lees Deueie-Deueie kewmes efJeYee nes peeles
nQ? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce yeleeles nQ
elego&Me DeOeee
287
jpemleceeeefYeYete meJeb YeJeefle Yeejle~~10~~

jpe: meJeb leceewJe lece: meJeb jpemleLee~~10~~
ns Depeg&ve! jpeesiegCe Deewj leceesiegCe kees oyeekej meJeiegCe ye{lee nw, Jewmes
ner meJeiegCe Deewj leceesiegCe kees oyeekej jpeesiegCe ye{lee nw leLee Fmeer ekeej
jpeesiegCe Deewj meJeiegCe kees oyeekej leceesiegCe ye{lee nw~ en kewmes heneevee peee
efke keye Deewj keewve-mee iegCe keee& kej jne nw?
meJe&ejs<eg osnsefmcevekeeMe Ghepeeeles~~10~~
%eeveb eoe leoe efJeeeefJe=b meJeefcelegle~~11~~
efpeme keeue ceW Fme Mejerj leLee Devle:kejCe Deewj mechetCe& FefveeW ceW
F&MJejere ekeeMe Deewj yeesOeMeefe GlheVe nesleer nw, Gme mecee Ssmee peevevee eeefnes
efke meJeiegCe efJeMes<e Je=ef kees eehle ngDee nw~ leLee
ueesYe: eJe=efejejcYe: kece&CeeceMece: mhe=ne~~10~~
jpemesleeefve peeevles efJeJe=s Yejle<e&Ye~~12~~
ns Depeg&ve! jpeesiegCe keer efJeMes<e Je=ef nesves hej ueesYe, keee& ceW eJe=e nesves keer
ese, keceeX kee DeejcYe, DeMeeefvle DeLee&led ceve keer ebeuelee, efJe<ee-YeesieeW keer
ueeuemee en meye GlheVe nesles nQ~ Deye leceesiegCe keer Je=ef ceW keee neslee nw?
DeekeeMeeseJe=efee eceeoes ceesn SJe e~~10~~
lecemesleeefve peeevles efJeJe=s kegvevove~~13~~
Depeg&ve! leceesiegCe kes ye{ves hej DeekeeMe: (ekeeMe hejceelcee kee
eesleke nw) F&MJejere ekeeMe keer Deesj ve ye{ves kee mJeYeeJe, keee&ced kece&
pees kejves eesie eefeee-efJeMes<e nw GmeceW DeeJe=efe, Devle:kejCe ceW JeLe& keer
eseDeeW kee eJeen Deewj mebmeej ceW cegiOe kejvesJeeueer eJe=efeeeB en meYeer GlheVe
nesles nQ~ Fve iegCeeW keer peevekeejer mes ueeYe keee nw?
eoe meJes eJe=s leg eueeb eeefle osnYe=led~~10~~
leoeseceefJeoeb ueeskeeveceueeveefleheeles~~14~~
288
peye en peerJeelcee meJeiegCe kes Je=efkeeue ceW ce=leg kees eehle neslee nw,
Mejerj-leeie kejlee nw, leye Gece kece& kejvesJeeueeW kes ceuejefnle efoJe ueeskeeW kees
eehle neslee nw~ leLee
jpeefme eueeb ielJee kece&meef<eg peeeles~~10~~
leLee eueervemleceefme cet{eesefve<eg peeeles~~15~~
jpeesiegCe keer Je=ef nesves hej ce=leg kees eehle nesvesJeeuee keceeX keer DeemeefeJeeues
ceveg<eeW ceW pevce ueslee nw leLee leceesiegCe keer Je=ef ceW ceje ngDee heg<e cet{ eesefveeeW
ceW pevce ueslee nw, efpemeceW keer-helebieeefohee&vle eesefveeeW kee efJemleej nw~ Dele:
iegCeeW ceW Yeer ceveg<eeW kees meeefJeke iegCeeWJeeuee nesvee eeefnes~ eke=efle kee en yeQke
Deehekes Deefpe&le iegCeeW kees ce=leg kes Ghejevle Yeer GvnW Deehekees megjef#ele ueewelee nw~
Deye osKeW Fmekee heefjCeece
kece&Ce: megke=lemeeng: meeefJekeb efvece&ueb Heueced~~10~~
jpememleg Heueb og:Kece%eeveb leceme: Heueced~~16~~
meeefJeke kece& kee Heue meeefJeke, efvece&ue, megKe, %eeve Deewj Jewjeieeefo
kene ieee nw~ jepeme kece& kee Heue og:Ke Deewj leeceme kece& kee Heue De%eeve nw~
leLee
meJeelmeeeeles %eeveb jpemees ueesYe SJe e~~10~~
eceeoceesnew lecemees YeJelees%eevecesJe e~~17~~
meJeiegCe mes %eeve GlheVe neslee nw (F&MJejere DevegYetefle kee veece %eeve nw),
F&MJejere DevegYetefle kee eJeen neslee nw~ jpeesiegCe mes efve:mevosn ueesYe GlheVe neslee
nw leLee leceesiegCe mes eceeo, ceesn, Deeueme (De%eeve) ner GlheVe neslee nw~ es
GlheVe neskej keewve-meer ieefle osles nQ?
TOJe ieefvle meJemLee ceOes efleefvle jepemee:~~18~~
peIeveiegCeJe=efemLee DeOees ieefvle leecemee:~~18~~
meJeiegCe ceW efmLele ngDee heg<e TOJe&cetueced Gme cetue hejceelcee keer
elego&Me DeOeee
289
Deesj eJeeefnle neslee nw, efvece&ue ueeskeeW kees peelee nw~ jpeesiegCe ceW efmLele jepeme
heg<e ceOece esCeer kes ceveg<e nesles nQ, efpevekes heeme ve meeefJekeb efJeJeskeJewjeie ner neslee nw Deewj ve DeOece keer-helebie eesefveeeW ceW peeles nQ yeefuke hegvepe&vce
kees eehle nesles nQ Deewj efveefvole leceesiegCe ceW eJe=e ngS leeceme heg<e DeOeesieefle:
DeLee&led heMeg-he#eer, keer-helebieeefo DeOece eesefveeeW kees eehle nesles nQ~ Fme ekeej
leerveeW iegCe efkemeer-ve-efkemeer he ceW eesefve kes ner keejCe nQ~ pees heg<e iegCeeW kees
heej kej uesles nQ, Jes pevce-yevOeve mes t peeles nQ Deewj cesjs mJehe kees eehle nesles
nQ~ Fme hej kenles nQ
veeveb iegCesYe: kelee&jb eoe evegheMeefle~~10~~
iegCesYee hejb Jesefe ceeJeb meesefOeieefle~~19~~
efpeme keeue ceW e Deelcee leerveeW iegCeeW kes Deefleefje Deve efkemeer kees keee&
veneR osKelee Deewj leerveeW iegCeeW mes Delevle hejs hejceleJe kees Jesefe efJeefole kej
ueslee nw, Gme mecee Jen heg<e cesjs mJehe kees eehle neslee nw~ en yeewefke
ceevelee veneR nw efke iegCe iegCe ceW yejleles nQ~ meeOeve kejles-kejles Ske Ssmeer
DeJemLee Deeleer nw, peneB Gme hejce mes DevegYetefle nesleer nw efke iegCeeW kes efmeJeee keesF&
keee& veneR efoKelee, Gme mecee heg<e leerveeW iegCeeW mes Deleerle nes peelee nw~ en
keefuhele ceevelee veneR nw~ Fmeer hej Deeies kenles nQ
iegCeevesleeveleerle $eervosner osnmecegJeeved~~10~~
pevcece=legpejeog:Kewe|Jecegeesce=leceMvegles~~20~~
heg<e Fve mLetue MejerjeW keer Glheefe kes keejCehe leerveeW iegCeeW mes Deleerle
neskej pevce, ce=leg, Je=eJemLee Deewj meye ekeej kes og:KeeW mes efJeMes<e he mes cege
neskej Dece=le-leJe kee heeve kejlee nw~ Fme hej Depeg&ve ves eMve efkees
Depeg&ve GJeee
kewe|ueweerviegCeevesleeveleerlees YeJeefle eYees~~10~~
efkeceeeej: keLeb ewleebeerviegCeeveefleJele&les~~21~~
290
eYees! Fve leerveeW iegCeeW mes Deleerle ngDee heg<e efkeve-efkeve ue#eCeeW mes ege
neslee nw Deewj efkeve ekeej kes DeeejCeeWJeeuee neslee nw leLee ceveg<e efkeme Gheee mes
Fve leerveeW iegCeeW mes Deleerle neslee nw?
eerYeieJeevegJeee
ekeeMeb e eJe=efeb e ceesncesJe e heeC[Je~~10~~
ve sef meceJe=eeefve ve efveJe=eeefve kee*d#eefle~~22~~
Depeg&ve kes Gheeg&e leerveeW eMveeW kee Gej osles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves
kene Depeg&ve! pees heg<e meJeiegCe kes keee&he F&MJejere ekeeMe, jpeesiegCe kes
keee&he eJe=efe Deewj leceesiegCe kes keee&he ceesn kees ve lees eJe=e nesves hej yegje
mecePelee nw Deewj ve efveJe=e nesves hej Gvekeer Deekeeb#ee ner kejlee nw~ leLee
GoemeerveJeoemeervees iegCeweex ve efJeeeueles~~10~~
iegCee Jele&vle FlesJe eesJeefleefle vesles~~23~~
pees Fme ekeej Goemeerve kes meMe efmLele ngDee iegCeeW eje efJeeefuele veneR
efkeee pee mekelee, iegCe iegCe ceW ner yejleles nQ Ssmee eLeeLe&le: peevekej Gme efmLeefle
mes eueeeceeve veneR neslee, leYeer Jen iegCeeW mes Deleerle neslee nw~
meceog:KemegKe: mJemLe: meceueeseMcekeeeve:~~10~~
legueefeeeefeees Oeerjmlegueefvevoelcemebmlegefle:~~24~~
pees efvejvlej mJeeb ceW DeLee&led DeelceYeeJe ceW efmLele nw, megKe Deewj og:Ke ceW
mece nw, efceer, helLej Deewj mJeCe& ceW Yeer meceeve YeeJeJeeuee nw, Oewe&Jeeved nw, pees
efee Deewj Deefee kees yejeyej mecePelee nw, Deheveer efvevoe leLee mlegefle ceW Yeer meceeve
YeeJeJeeuee nw Deewj
ceeveeheceeveeesmleguemleguees efce$eeefjhe#eees:~~10~~
meJee&jcYeheefjleeieer iegCeeleerle: me Geles~~25~~
pees ceeve Deewj Deheceeve ceW mece nw, efce$e Deewj Me$eg-he#e ceW Yeer mece nw, Jen
mechetCe& DeejcYeeW mes jefnle ngDee heg<e iegCeeleerle kene peelee nw~
elego&Me DeOeee
291
Mueeske yeeF&me mes heeerme leke iegCeeW mes Deleerle heg<e kes ue#eCe Deewj
DeeejCe yeleees iees efke Jen eueeeceeve veneR neslee, iegCeeW kes eje efJeeefuele veneR
efkeee pee mekelee, efmLej jnlee nw~ Deye emlegle nw iegCeeW mes Deleerle nesves keer efJeefOe
ceeb e eesJeefYeeejsCe Yeefeeesiesve mesJeles~~10~~
me iegCeevmeceleerlewleevyeeYeteee keuheles~~26~~
pees heg<e DeJeefYeeeefjCeer Yeefe eje DeLee&led F kes Deefleefje Deve
meebmeeefjke mcejCeeW mes meJe&Lee jefnle neskej eesie eje DeLee&led Gmeer efveele kece&
eje cegPes efvejvlej Yepelee nw, Jen Fve leerveeW iegCeeW kee Deer ekeej GuuebIeve
kejkes hejyee kes meeLe Ske nesves kes eesie neslee nw, efpemekee veece keuhe nw~ yee
kes meeLe SkeerYeeJe nes peevee ner JeemleefJeke keuhe nw~ Deveve YeeJe mes efveele kece&
kee DeeejCe efkees efyevee keesF& Yeer iegCeeW mes Deleerle veneR neslee~ Devle ceW eesiesMJej
efveCe&e osles nQ
yeeCees efn eefleencece=lemeeJeeme e~~10~~
Meeeleme e Oece&me megKemewkeeefvlekeme e~~27~~
ns Depeg&ve! Gme DeefJeveeMeer yee kee (efpemekes meeLe Jen keuhe kejlee nw,
efpemeceW Jen iegCeeleerle SkeerYeeJe mes eJesMe kejlee nw), Dece=le kee, MeeMJele-Oece&
kee Deewj Gme DeKeC[ Skejme Deevevo kee ceQ ner Deeee ntB DeLee&led hejceelceefmLele
meoddieg ner Fve meyekee Deeee nw~ eerke=<Ce Ske eesiesMJej Les~ Deye eefo Deehekees
DeJee-DeefJeveeMeer yee, MeeMJele-Oece&, DeKeC[ Skejme Deevevo keer DeeJeMekelee
nw lees efkemeer leJeefmLele, DeJeeefmLele ceneheg<e keer MejCe ueW~ Gvekes eje ner
en mecYeJe nw~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke Depeg&ve!
%eeveeW ceW Yeer Deefle Gece hejce%eeve kees ceQ efHej Yeer lesjs efueS kentBiee, efpemes peevekej
cegefvepeve Gheemevee kes eje cesjs mJehe kees eehle nesles nQ, efHej me=ef kes Deeefo ceW
292
Jes pevce veneR uesles; efkevleg Mejerj kee efveOeve lees nesvee ner nw, Gme mecee Jes JeefLele
veneR nesles~ Jes JeemleJe ceW Mejerj lees Gmeer efove leeie osles nQ, efpeme efove mJehe kees
eehle nesles nQ~ eeefhle peerles-peer nesleer nw, efkevleg Mejerj kee Devle nesles mecee Yeer Jes
JeefLele veneR nesles~
eke=efle mes ner GlheVe ngS jpe, meJe Deewj lece leerveeW iegCe ner Fme peerJeelcee
kees MejerjeW ceW yeeBOeles nQ~ oes iegCeeW kees oyeekej leermeje iegCe ye{eee pee mekelee nw~
iegCe heefjJele&veMeerue nQ~ eke=efle, pees Deveeefo nw, ve veneR nesleer; yeefuke iegCeeW kee
eYeeJe euee pee mekelee nw~ iegCe ceve hej eYeeJe [eueles nQ~ peye meJeiegCe keer
Je=ef jnleer nw lees F&MJejere ekeeMe Deewj yeesOeMeefe jnleer nw~ jpeesiegCe jeieelceke
nw~ Gme mecee kece& kee ueesYe jnlee nw, Deemeefe jnleer nw Deewj Devle:kejCe ceW
leceesiegCe keee&he uesves hej Deeueme-eceeo Iesj ueslee nw~ meJe keer Je=ef ceW ce=leg
kees eehle heg<e Thej kes efvece&ue ueeskeeW ceW pevce ueslee nw~ jpeesiegCe keer Je=ef kees
eehle ngDee ceveg<e ceeveJeeesefve ceW ner ueewkej Deelee nw Deewj leceesiegCe keer Je=efkeeue
ceW ceveg<e Mejerj leeiekej DeOece (heMeg, keer, helebie Fleeefo) eesefve kees eehle
neslee nw~ Fmeefuees ceveg<eeW kees eceMe: GVele iegCe meeefJeke keer Deesj ner ye{vee
eeefnes~ Jemlegle: leerveeW iegCe efkemeer-ve-efkemeer eesefve kes ner keejCe nQ~ iegCe ner
Deelcee kees MejerjeW ceW yeeBOeles nQ, Fmeefuees iegCeeW mes Deleerle nesvee eeefnes~
Jes efpememes cege nesles nQ, Gmekee mJehe yeleeles ngS eesiesMJej ves kene
DeOee cetue eke=efle ieYe& kees OeejCe kejvesJeeueer ceelee nw Deewj ceQ ner yeerpehe efhelee
ntB~ Deve ve keesF& ceelee nw, ve efhelee~ peye leke en ece jnsiee, leye leke ejeej
peieled ceW efveefcee he mes keesF&-ve-keesF& ceelee-efhelee yeveles jnWies; efkevleg Jemlegle:
eke=efle ner ceelee nw, ceQ ner efhelee ntB~
Depeg&ve ves leerve eMve efkees iegCeeleerle heg<e kes keee ue#eCe nQ? keee
DeeejCe nQ? Deewj efkeme Gheee mes ceveg<e Fve leerveeW iegCeeW mes Deleerle neslee nw? Fme
hej eesiesMJej eerke=<Ce ves iegCeeleerle heg<e kes ue#eCe Deewj DeeejCe yeleees Deewj
Devle ceW iegCeeleerle nesves kee Gheee yeleeee efke pees heg<e DeJeefYeeeefjCeer Yeefe
elego&Me DeOeee
293
Deewj eesie kes eje efvejvlej cegPes Yepelee nw, Jen leerveeW iegCeeW mes Deleerle nes peelee nw~
Deve efkemeer kee efevleve ve kejles ngS efvejvlej F kee efevleve kejvee DeJeefYeeeefjCeer
Yeefe nw~ pees mebmeej kes mebeesie-efJeeesie mes meJe&Lee jefnle nw, Gmeer kee veece eesie
nw~ Gmekees keee&he osves keer eCeeueer kee veece kece& nw~ e%e efpememes mecheVe neslee
nw, Jen njkele kece& nw~ DeJeefYeeeefjCeer Yeefe eje Gme efveele kece& kes DeeejCe
mes ner heg<e leerveeW iegCeeW mes Deleerle neslee nw Deewj Deleerle neskej yee kes meeLe
SkeerYeeJe kes efuees, hetCe& keuhe kees eehle nesves kes efuees eesie neslee nw~ iegCe efpeme
ceve hej eYeeJe [eueles nQ, Gmekes efJeuee nesles ner yee kes meeLe SkeerYeeJe nes
peelee nw, ener JeemleefJeke keuhe nw~ Dele: efyevee Yepeve efkees keesF& iegCeeW mes Deleerle
veneR neslee~
Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce efveCe&e osles nQ Jen iegCeeleerle heg<e efpeme yee
kes meeLe SkeerYeeJe ceW efmLele neslee nw Gme yee kee, Dece=le-leJe kee, MeeMJeleOece& kee Deewj DeKeC[ Skejme Deevevo kee ceQ ner Deeee ntB DeLee&led eOeeve keee&
ntB~ Deye lees eerke=<Ce eues iees, Deye Jen Deeee lees euee ieee, leye lees ye[s
mebMee keer yeele nw~ Jen Deeee Deye keneB efceuesiee? uesefkeve veneR, eerke=<Ce ves
Dehevee heefjee efoee nw efke Jes Ske eesieer Les, mJehemLe ceneheg<e Les~ efMe<emlesnb
MeeefOe ceeb lJeeb eheVeced~ Depeg&ve ves kene ceQ Deehekee efMe<e ntB, Deehekeer MejCe
ntB, cegPes meBYeeefuees~ mLeeve-mLeeve hej eerke=<Ce ves Dehevee heefjee efoee, efmLelee%e
ceneheg<e kes ue#eCe yeleees Deewj Gvemes Deheveer leguevee keer~ Dele: mhe nw efke
eerke=<Ce Ske cenelcee, eesieer Les~ Deye eefo Deehekees DeKeC[ Skejme Deevevo,
MeeMJele-Oece& DeLeJee Dece=le-leJe keer DeeJeMekelee nw lees Fve meyekeer eeefhle kes
eesle Skecee$e meoddieg nQ~ meerOes hegmleke he{kej Fmes keesF& veneR hee mekelee~ peye
Jener ceneheg<e Deelcee mes DeefYeVe neskej jLeer nes peeles nQ, lees Mevew:-Mevew: Devegjeieer
kees mebeeefuele kejles ngS Gmekes mJehe leke, efpeveceW Jes mJeeb eefleefle nQ, hengBee
osles nQ~ Jener Skecee$e ceeOece nQ~ Fme ekeej eesiesMJej eerke=<Ce ves Deheves kees
meyekee Deeee yeleeles ngS Fme eewonJeW DeOeee kee meceeheve efkeee, efpemeceW
iegCeeW kee efJemleej mes JeCe&ve nw~ Dele:
294

eerke=<Ceepeg&vemecJeeos iegCe$eeefJeYeeieeesiees veece
elego&MeesOeee:~~14~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW iegCe$ee efJeYeeie eesie veeceke
eewonJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es iegCe$eeefJeYeeieeesiees veece
elego&MeesOeee:~~14~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW iegCe$ee efJeYeeie eesie veeceke
eewonJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
heeoMe DeOeee
295
~~DeLe heeoMeesOeee:~~
cenehegg<eeW ves mebmeej kees efJeefYeVe evleeW mes mecePeeves kee eeeme efkeee nw~
efkemeer ves Fmeer kees YeJeeJeer kene, lees efkemeer ves mebmeej-meeiej kene~ DeJemLeeYeso mes Fmeer kees YeJeveoer Deewj YeJekethe Yeer kene ieee Deewj keYeer Fmekeer leguevee
ieesheo mes keer ieeer DeLee&led efpelevee FefveeW kee Deeeleve nw, Glevee ner mebmeej nw
Deewj Devle ceW Ssmeer Yeer DeJemLee Deeeer efke veeceg uesle YeJeefmevOeg megKeeneR~
(jeceeefjleceeveme, 1/24/4) YeJeefmevOeg Yeer metKe ieee~ keee mebmeej ceW
Ssmes meceg nQ? eesiesMJej eerke=<Ce ves Yeer mebmeej kees meceg Deewj Je==#e keer meb%ee oer~
DeOeee yeejn ceW GvneWves kene pees cesjs Deveve Yee nQ, Gvekee mebmeej-meceg mes
MeerIe ner Gej kejvesJeeuee neslee ntB~ eneB emlegle DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce
kenles nQ efke mebmeej Ske Je=#e nw, Gmekees keeles ngS ner eesieerpeve Gme hejceheo
kees Keespeles nQ~ osKeW
eerYeieJeevegJeee
TOJe&cetueceOe:MeeKeceelLeb eengjJeeced~~1~~
voebefme eme heCee&efve emleb Jeso me JesoefJeled~~1~~
Depeg&ve! TOJe&cetueced Thej kees hejceelcee ner efpemekee cetue nw,
DeOe:MeeKecedveeres eke=efle ner efpemekeer MeeKeeSB nQ, Ssmes mebmeejheer heerheue kes
Je=#e kees DeefJeveeMeer kenles nQ~ (Je=#e lees De-MJe: DeLee&led keue leke Yeer jnvesJeeuee
veneR, peye eens ke peee; efkevleg nw DeefJeveeMeer~) eerke=<Ce kes Devegmeej DeefJeveeMeer
oes nQ Ske mebmeejheer Je=#e DeefJeveeMeer Deewj otmeje Gmemes Yeer hejs hejce DeefJeveeMeer~
Jeso Fme DeefJeveeMeer mebmeej-efJehe kes hees kens iees nQ~ pees heg<e Fme mebmeejheer
Je=#e kees osKeles ngS efJeefole kej ueslee nw, Jen Jeso kee %eelee nw~
efpemeves Gme mebmeej-Je=#e kees peevee nw, Gmeves Jeso kees peevee nw, ve efke evLe
he{vesJeeuee~ hegmleke he{ves mes lees GOej ye{ves keer esjCee cee$e efceueleer nw~ heeeW kes
296
mLeeve hej Jeso keer keee DeeJeMekelee nw? Jemlegle: heg<e Yekeles-Yekeles efpeme
Deefvlece keesheue DeLee&led Deefvlece pevce kees ueslee nw, JeneR mes Jeso kes Jes vo (pees
keueeCe kee me=peve kejles nQ) esjCee osles nQ, JeneR mes Gvekee Gheeesie nw~ JeneR mes
YekeeJe meceehle nes peelee nw~ Jen mJehe keer Deesj Ietce peelee nw~ leLee
DeOeeesOJe eme=leemleme MeeKee
iegCeeJe=e efJe<eeeJeeuee:~~3~~
DeOee cetueevevegmevleleeefve
kecee&vegyevOeerefve ceveg<eueeskes~~2~~
Fme mebmeej-Je=#e keer leerveeW iegCeeW kes eje ye{er ngF& efJe<ee Deewj Yeesiehe
keesheueeWJeeueer MeeKeeSB veeres Deewj Thej meJe&$e Hewueer ngF& nQ~ veeres keer Deesj
keer-helebiehee&vle Deewj Thej osJeYeeJe mes ueskej yeeehee&vle meJe&$e Hewueer ngF& nQ
leLee kesJeue ceveg<e-eesefve ceW keceeX kes Devegmeej yeeBOevesJeeueer nQ, Deve meYeer
eesefveeeB Yeesie Yeesieves kes efuees nQ~ ceveg<e-eesefve ner keceeX kes Devegmeej yevOeve
leweej kejleer nw~
ve hecemesn leLeesheueYeles
veevlees ve eeefove& e meceeflee~~3~~
DeelLecesveb megefJe{cetuecemeMeesCe {sve efJee~~3~~
hejvleg Fme mebmeej-Je=#e kee he pewmee kene ieee nw, Jewmee eneB veneR heeee
peelee; keeeWefke ve lees Fmekee Deeefo nw, ve Devle nw Deewj ve Deer ekeej mes Fmekeer
efmLeefle ner nw (keeeWefke en heefjJele&veMeerue nw)~ Fme meg{ cetueJeeues mebmeejheer
Je=#e kees { DemeMeesCe Demebie DeLee&led Jewjeieheer Mee eje keekej,
(mebmeejheer Je=#e kees keevee nw~ Ssmee veneR efke heerheue keer pe[ ceW hejceelcee jnles
nQ ee heerheue kee heee Jeso nw Deewj Deejleer kejves ueies hes[ keer~)
Fme mebmeej-Je=#e kee cetue lees mJeeb hejceelcee ner yeerpehe mes emeeefjle nw,
lees keee Jen Yeer ke peeesiee? { Jewjeie eje Fme eke=efle kee mecyevOe-efJeso
nes peelee nw, ener keevee nw~ keekej kejW keee?
heeoMe DeOeee
297
lele: heob lelheefjceeefie&leJeb

eefmcevielee ve efveJele&efvle Yete:~~3~~
lecesJe eeeb heg<eb ehees
ele: eJe=efe: eme=lee hegjeCeer~~4~~
{ Jewjeie eje mebmeej-efJehe kees keeves kes Ghejevle Gme hejceheo
hejcesej kees Deer ekeej Keespevee eeefnes, efpemeceW iees ngS heg<e efHej heers
mebmeej ceW veneR Deeles DeLee&led hetCe& efveJe=efe eehle kej uesles nQ~ efkevleg Gmekeer Keespe
efkeme ekeej mecYeJe nw? eesiesMJej kenles nQ, Fmekes efuees mecehe&Ce DeeJeMeke nw~
efpeme hejcesMJej mes hegjeleve mebmeej-Je=#e keer eJe=efe efJemleej kees eehle ngF& nw, Gmeer
Deeefoheg<e hejceelcee keer ceQ MejCe ntB (Gvekeer MejCe iees efyevee Je=#e efcesiee
veneR)~ Deye MejCe ceW ieee ngDee Jewjeie ceW efmLele heg<e kewmes mecePes efke Je=#e ke
ieee? Gmekeer heneeve keee nw? Fme hej kenles nQ
efvecee&veceesne efpelemeoes<ee
DeOeelceefvelee efJeefveJe=ekeecee:~~3~~
vwefJe&cegee: megKeog:Keme_%ewie&vlecet{e: heoceJeeb leled~~5~~
Gheeg&e ekeej kes mecehe&Ce mes efpevekee ceesn Deewj ceeve ve nes ieee nw,
Deemeefeheer mebieoes<e efpevneWves peerle efueee nw, DeOeelceefvelee hejceelcee kes
mJehe ceW efpevekeer efvejvlej efmLeefle nw, efpevekeer keeceveeSB efJeMes<e he mes efveJe=e
nes ieeer nQ Deewj megKe-og:Ke kes veW mes efJecege ngS %eeveerpeve Gme DeefJeveeMeer
hejceheo kees eehle nesles nQ~ peye leke en DeJemLee veneR Deeleer, leye leke mebmeejJe=#e veneR kelee~ eneB leke Jewjeie keer DeeJeMekelee jnleer nw~ Gme hejceheo kee
keee mJehe nw, efpemes heeles nQ?
ve leemeeles meteex ve MeMeees ve heeJeke:~~1~~
elJee ve efveJele&vles leece hejceb cece~~6~~
Gme hejceheo kees ve mete&, ve evcee Deewj ve Deefive ner ekeeefMele kej heeles
nQ~ efpeme hejceheo kees eehle kej ceveg<e heers mebmeej ceW veneR Deeles nQ, Jener cesje
298
hejceOeece nw DeLee&led Gvekee hegvepe&vce veneR neslee~ Fme heo keer eeefhle ceW meyekee
meceeve DeefOekeej nw~ Fme hej kenles nQ
cecewJeebMees peerJeueeskes peerJeYetle: meveeleve:~~1~~
ceve:<eeveerefveeefCe eke=eflemLeeefve ke<e&efle~~7~~
peerJeueeskes DeLee&led Fme osn ceW (Mejerj ner ueeske nw) en peerJeelcee cesje
ner meveeleve DebMe nw Deewj Jener Fme ef$eiegCeceeer ceeee ceW efmLele ceve Deewj heeBeeW
FefveeW kees Deekeef<e&le kejlee nw~ Yeuee kewmes?
Mejerjb eoJeehveesefle eeehegleeceleerej:~~1~~
ie=nerlJewleeefve mebeeefle Jeeegie&vOeeefveJeeMeeeled~~8~~
efpeme ekeej Jeeeg ievOe kes mLeeve mes ievOe kees enCe kejkes ues peelee nw,
"erke Gmeer ekeej osn kee mJeeceer peerJeelcee efpeme henues Mejerj kees leeielee nw,
Gmemes ceve Deewj heeBeeW %eevesefveeW kes keee&keueeheeW kees enCe kejkes (Deekeef<e&le
kejkes, meeLe ueskej) efHej efpeme Mejerj kees eehle neslee nw, GmeceW peelee nw~ (peye
Deieuee Mejerj lelkeeue efveefMele nw lees Dees kee efheC[ yeveekej efkemes hengBeeles nQ?
ueslee keewve nw? Fmeefuees eerke=<Ce ves Depeg&ve mes kene efke en De%eeve legPes keneB mes
GlheVe nes ieee efke efheC[esoke efeee ueghle nes peeesieer~) JeneB peekej kejlee keee
nw? cevemeefnle : FefveeB keewve nQ?
ees$eb e#eg: mheMe&veb e jmeveb IeeCecesJe e~~1~~
DeefOeee ceveeeeb efJe<eeeveghemesJeles~~9~~
Gme Mejerj ceW efmLele neskej en peerJeelcee keeve, DeeBKe, lJeee, efpee,
veeefmekee Deewj ceve kee Deeee ueskej DeLee&led Fve meyekes menejs ner efJe<eeeW kee
mesJeve kejlee nw~ efkevleg Ssmee efoKeeeer veneR he[lee, meye Gmes osKe veneR heeles~ Fme
hej eerke=<Ce kenles nQ
Gleecevleb efmLeleb Jeeefhe Yegeeveb Jee iegCeeefvJeleced~~10~~
efJecet{e veevegheMeefvle heMeefvle %eevee#eg<e:~~10~~
Mejerj es[kej peeles ngS, Mejerj ceW efmLele ngS, efJe<eeeW kees Yeesieles ngS
DeLeJee leerveeW iegCeeW mes ege ngS Yeer peerJeelcee kees efJeMes<e cet{ De%eeveer veneR peeveles~
heeoMe DeOeee
299
kesJeue %eeveheer ves$eJeeues ner Gmes peeveles nQ, osKeles nQ, "erke Ssmee ner nw~ Deye Jen
ef kewmes efceues? Deeies osKeWelevlees eesefieveewveb heMevleelceveJeefmLeleced~~10~~
elevleesheke=leelceevees vewveb heMevleesleme:~~11~~
eesieerpeve Deheves oe ceW efee kees meye Deesj mes meceskej Fme Deelcee kees
elve kejles ngS ner ele#e osKeles nQ; efkevleg Deke=leeLe& DeelceeJeeues DeLee&led ceefueve
Devle:kejCeJeeues De%eeveerpeve elve kejles ngS Yeer Fme Deelcee kees veneR peeveles
(keeeWefke Gvekee Devle:kejCe yeee eJe=efeeeW ceW DeYeer efyeKeje nw)~ efee kees meye
Deesj mes meceskej Devlejelcee ceW elve kejvesJeeues YeeefJekepeve ner Gmes heeves kes
eesie nesles nQ~ Dele: Devle:kejCe mes melele megefcejve DeeJeMeke nw~ Deye Gve
ceneheg<eeW kes mJehe ceW pees efJeYetefleeeB heeeer peeleer nQ (pees heers yelee Yeer Deees
nQ), Gve hej ekeeMe [eueles nQ
eoeefoleieleb lespees peieemeelesefKeueced~~10~~
eevceefme eeeie>ew leespees efJeef ceecekeced~~12~~
pees lespe mete& ceW efmLele ngDee mechetCe& peieled kees ekeeefMele kejlee nw, pees
lespe evcee ceW efmLele nw Deewj pees lespe Deefive ceW nw, Fmes let cesje ner peeve~ Deye Gme
ceneheg<e keer keee&-eCeeueer yeleeles nQ
ieeceeefJeMe e Yetleeefve Oeejeecenceespemee~~10~~
heg<Ceeefce eew<eOeer: meJee&: meescees YetlJee jmeelceke:~~13~~
ceQ ner he=LJeer ceW eJesMe kejkes Deheveer Meefe mes meye YetleeW kees OeejCe kejlee
ntB Deewj evcee ceW jmemJehe neskej mechetCe& JevemheefleeeW kees heg kejlee ntB~
Denb Jeweevejes YetlJee eeefCeveeb osnceeefele:~~10~~
eeCeeheevemeceeege: heeeceVeb elegefJe&Oeced~~14~~
ceQ ner eeefCeeeW kes Mejerj ceW Deefivehe mes efmLele neskej eeCe Deewj Deheeve
mes ege ngDee eej ekeej kes DeVe kees heeelee ntB~
DeOeee eej ceW mJeeb eesiesMJej eerke=<Ce ves Fefveeefive, mebeceeefive,
eesieeefive, eeCe-Deheeveeefive, yeeeefive Fleeefo lesjn-eewon DeefiveeeW kee GuuesKe
300
efkeee, efpeveceW meyekee heefjCeece %eeve nw~ %eeve ner Deefive nw~ eerke=<Ce kenles nQ,
Ssmee DeefivemJehe neskej eeCe Deewj Deheeve mes ege eej efJeefOeeeW mes (pehe meowJe
MJeeme-eMJeeme mes neslee nw, Gmekeer eej efJeefOeeeB yewKejer, ceOecee, heMevleer Deewj
heje nQFve eej efJeefOeeeW mes) leweej nesvesJeeues DeVe kees ceQ ner heeelee ntB~
eerke=<Ce kes Devegmeej yee ner Skecee$e DeVe nw, efpememes Deelcee hetCe& le=hle
nes peelee nw efHej keYeer Dele=hle veneR neslee~ Mejerj kes hees<eke eeefuele DeVeeW kees
eesiesMJej ves Deenej keer meb%ee oer nw (egeenej...)~ JeemleefJeke DeVe hejceelcee
nw~ yewKejer, ceOecee, heMevleer Deewj heje keer eej efJeefOeeeW mes efvekeuekej ner Jen
DeVe heefjhekeJe neslee nw~ Fmeer kees Deveske ceneheg<eeW ves veece, he, ueeruee Deewj
Oeece kene nw~ henues veece kee pehe neslee nw, eceMe: oe-osMe ceW F kee mJehe
eke nesves ueielee nw, lelheMeeled Gmekeer ueeruee kee yeesOe nessves ueielee nw efke Jen
F&MJej efkeme ekeej keCe-keCe ceW Jeehle nw? efkeme ekeej Jen meJe&$e keee& kejlee
nw? Fme ekeej oe-osMe ceW efeeekeueeheeW kee oMe&ve ner ueeruee nw (yeenj keer
jeceueeruee-jemeueeruee veneR) Deewj Gme F&MJejere ueeruee keer ele#e DevegYetefle
kejles ngS peye cetueueerueeOeejer kee mheMe& efceuelee nw, leye Oeece keer efmLeefle Deeleer
nw~ Gmes peevekej meeOeke Gmeer ceW eefleefle nes peelee nw~ GmeceW eefleefle nesvee Deewj
hejeJeeCeer keer heefjhekeJeeJemLee ceW hejyee kee mheMe& kej GmeceW efmLele nesvee oesveeW
meeLe-meeLe neslee nw~
Fme ekeej eeCe Deewj Deheeve DeLee&led MJeeme Deewj eMJeeme mes ege neskej
eej efJeefOeeeW mes DeLee&led yewKejer, ceOecee, heMevleer Deewj eceMe: GlLeeve neslesnesles heje keer hetefle&keeue ceW Jen DeVe yee heefjhekeJe nes peelee nw, efceue Yeer peelee
nw, hee Yeer peelee nw Deewj hee$e Yeer heefjhekeJe ner nw~
meJe&me eenb efo meefVeefJees
cee: mce=efle%ee&veceheesnveb e~~15~~
Jesowe meJezjncesJe Jesees
Jesoevleke=soefJeosJe eenced~~15~~
ceQ ner meye eeefCeeeW kes oe ceW Devleee&ceer he mes efmLele ntB~ cegPemes ner
mJehe keer mce=efle (megjefle, pees leJe hejceelcee efJemce=le nw Gmekee mcejCe nes
heeoMe DeOeee
301
Deevee) nesleer nw~ (eeefhlekeeue kee efe$eCe nw) mce=efle kes meeLe ner %eeve (mee#eelkeej)
Deewj Deheesnveb DeLee&led yeeOeeDeeW kee Meceve cegPe F mes ner neslee nw~ meye JesoeW eje
ceQ ner peeveves eesie ntB~ Jesoevle kee keee& DeLee&led Jesome Devle: me: Jesoevle
(Deueie Lee leYeer lees peevekeejer ngF&~ peye peeveles ner Gmeer mJehe ceW eefleefle nes
ieee, lees keewve efkemekees peeves?) Jeso keer Deefvlece efmLeefle kee keee& ceQ ner ntB Deewj
JesoefJeled DeLee&led Jeso kee %eelee Yeer ceQ ner ntB~ DeOeee kes DeejcYe ceW GvneWves kene
nw efke mebmeej Je=#e nw~ Thej hejceelcee cetue Deewj veeres eke=eflehee&vle MeeKeeSB nQ~
pees Fmes cetue mes eke=efle kee efJeYeepeve kejkes peevelee nw, cetue mes peevelee nw Jen
JesoefJeled nw~ eneB kenles nQ efke ceQ JesoefJeled ntB~ Gmes pees peevelee nw, eerke=<Ce ves
Deheves kees Gmekeer leguevee ceW Ke[e efkeee efke Jen JesoefJeled nw, ceQ JesoefJeled ntB~
eerke=<Ce Yeer Ske leJe%e ceneheg<e, eesefieeeW kes Yeer hejceeesieer Les~ eneB en eMve
hetje ngDee~ Deye yeleeles nQ efke mebmeej ceW heg<e kee mJehe oes ekeej kee nw
eefJeceew heg<eew ueeskes #ejee#ej SJe e~~10~~
#ej: meJee&efCe Yetleeefve ketmLees#ej Geles~~16~~
Depeg&ve! Fme mebmeej ceW #ej #ee nesvesJeeues, heefjJele&veMeerue Deewj De#ej
De#ee, DeheefjJele&veMeerue Ssmes oes ekeej kes heg<e nQ~ GveceW mechetCe& YetleeW (eeefCeeeW)
kes Mejerj lees veeMeJeeved nQ, #ej heg<e nQ, Deepe nQ lees keue veneR jn peeeWies Deewj
otmeje ketmLe heg<e DeefJeveeMeer kene peelee nw~ meeOeve kes eje cevemeefnle FefveeW
kee efvejesOe DeLee&led efpemekeer Fefve-mecetn ketmLe nw, Jener De#ej kenueelee nw~
Deye Deehe eer kenueeles neW DeLeJee heg<e, eefo Mejerj Deewj Mejerj-pevce kes keejCe
mebmkeejeW kee ece ueiee nw lees Deehe #ej heg<e nQ Deewj peye cevemeefnle FefveeB
ketmLe nes peeleer nQ leye Jener De#ej heg<e kenueelee nw~ efkevleg en Yeer heg<e keer
DeJemLee-efJeMes<e ner nw~ Fve oesveeW mes Yeer hejs Ske Deve heg<e Yeer nw
Gece: heg<emlJeve: hejceelceslegoele:~~10~~
ees ueeske$eeceeefJeMe efyeYele&Jee F&ej:~~17~~
Gve oesveeW mes Deefle Gece heg<e lees Deve ner nw, pees leerveeW ueeskeeW ceW eJesMe
kejkes meyekee OeejCe-hees<eCe kejlee nw Deewj DeefJeveeMeer, hejceelcee, F&MJej Ssmes
kene ieee nw~ hejceelcee, DeJee, DeefJeveeMeer, heg<eesece Fleeefo Gmekes heefjeeeke
302
Meyo nQ, Jemlegle: Jen Deve ner nw DeLee&led DeefveJe&eveere nw~ en #ej-De#ej mes hejs
ceneheg<e keer Deefvlece DeJemLee nw, efpemekees hejceelcee Fleeefo MeyoeW mes Fbefiele
efkeee ieee nw; efkevleg Jen Deve nw DeLee&led DeefveJe&eveere nw~ Gmeer efmLeefle ceW
eesiesMJej eerke=<Ce Dehevee Yeer heefjee osles nQ~ eLee
emceel#ejceleerleesnce#ejeoefhe eesece:~~10~~
Deleesefmce ueeskes Jesos e eefLele: heg<eesece:~~18~~
ceQ Gheeg&e veeMeJeeved heefjJele&veMeerue #es$e mes meJe&Lee Deleerle ntB Deewj De#ejDeefJeveeMeer-ketmLe heg<e mes Yeer Gece ntB, Fmeefuees ueeske Deewj Jeso ceW heg<eesece
veece mes eefme ntB~
ees ceecesJecemeccet{es peeveeefle heg<eesececed~~10~~
me meJe&efJepeefle ceeb meJe&YeeJesve Yeejle~~19~~
ns Yeejle! pewmee efke Thej kene ieee nw efke Fme ekeej pees %eeveer heg<e
cegPe heg<eesece kees mee#eeled peevelee nw, Jen meJe&%e heg<e meye ekeej mes cegPe
hejceelcee kees ner Yepelee nw~ Jen cegPemes efJeueie veneR nw~
Fefle iegeleceb Meeeefceocegeb ceeeveIe~~10~~
SleoddyegodOJee yegefceevmeelke=leke=lee Yeejle~~20~~
ns efve<heehe Depeg&ve! Fme ekeej en Deefle ieesheveere Meee cesjs eje kene
ieee~ Fmekees leJe mes peevekej ceveg<e hetCe&%eelee Deewj ke=leeLe& nes peelee nw~ Dele:
eesiesMJej eerke=<Ce keer en JeeCeer mJeeb ceW hetCe& Meee nw~
eerke=<Ce kee en jnme Delevle ieghle Lee~ GvneWves kesJeue DevegjeefieeeW kees
yeleeee~ en DeefOekeejer kes efuees Lee, meyekes efuees veneR~ efkevleg peye ener jnme
(Meee) efueKeves ceW Dee peelee nw, meyekes meeceves hegmleke jnleer nw Fmeefuees ueielee
nw efke eerke=<Ce ves meyekees kene; efkevleg Jemlegle: en DeefOekeejer kes efuees ner nw~
eerke=<Ce kee en mJehe meyekes efuees Lee Yeer veneR~ keesF& GvnW jepee, keesF& otle,
lees keesF& eeoJe ner ceevelee Lee; efkevleg DeefOekeejer Depeg&ve mes GvneWves keesF& ogjeJe
veneR jKee~ Gmeves heeee efke Jen hejcemele heg<eesece nQ~ ogjeJe jKeles lees Gmekee
keueeCe ner ve neslee~
heeoMe DeOeee
303
ener efJeMes<elee eeefhleJeeues eleske ceneheg<e ceW heeeer ieeer~ jeceke=<Ce

hejcenbmeosJe Ske yeej yengle emeVe Les~ YeeeW ves hete Deepe lees Deehe yengle
emeVe nQ~ Jes yeesues Deepe ceQ Jen hejcenbme nes ieee~ Gvekes mecekeeueerve
keesF& Des ceneheg<e hejcebnme Les, Gvekeer Deesj mebkesle efkeee~ keg osj yeeo Jes
ceve-ece-Jeeve mes efJejefe keer DeeMee mes Deheves heers ueies meeOekeeW mes yeesues
osKees, Deye legce ueesie mevosn ve kejvee~ ceQ Jener jece ntB pees $eslee ceW ngS Les, Jener
ke=<Ce ntB pees ehej ceW ngS Les~ ceQ GvneR keer heefJe$e Deelcee ntB, Jener mJehe ntB~ eefo
heevee nw lees cegPes osKees~
"erke Fmeer ekeej hetpe ieg cenejepe Yeer meyekes meeceves kene kejles Les
nes, nce YeieJeeve kes otle nQ~ pes meentB kee mevle nw, Jen YeieJeeve kee otle nw~
nceejs eje ner Gvekee mevosMee efceuelee nw~ F&mee ves kene ceQ YeieJeeve kee heg$e
ntB, cesjs heeme DeeDees Fmeefuees efke F&MJej kee heg$e kenueeDeesies~ Dele: meYeer heg$e
nes mekeles nQ~ neB, en yeele Deueie nw efke heeme Deeves kee leelhee& Gve leke keer
meeOevee meeOeve-ece ceW euekej hetjer kejvee nw~ cegncceo meenye ves kene ceQ
Deuueen kee jmetue ntB, mevosMeJeenke ntB~ hetpe cenejepe peer meyemes lees Flevee
ner kenles Les ve efkemeer efJeeej kee KeC[ve, ve ceC[ve~ efkevleg pees efJejefe ceW heers
ueies Les, Gvemes kenles Les kesJeue cesjs mJehe kees osKees~ eefo legcnW Gme hejceleJe
keer een nw lees cegPes osKees, mevosn cele kejes~ yengleeW ves mevosn efkeee lees Gvekees
DevegYeJe ceW efoKeekej, [eB-Hekeejkej, Gve yeee efJeeejeW mes nekej, efpeveceW
eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej (DeOeee 2/40-43) Devevle hetpee-heefleeeB
nQ, Deheves mJehe ceW ueieeee~ Jes DeeeJeefOe ceneheg<e kes he ceW DeJeefmLele nQ~
Fmeer ekeej eerke=<Ce keer Deheveer efmLeefle ieesheveere lees Leer; efkevleg Deheves Deveve
Yee hetCe& DeefOekeejer Devegjeieer Depeg&ve kes eefle GvneWves Gmes ekeeefMele efkeee~ nj
Yee kes efuees mecYeJe nw, ceneheg<e ueeKeeW kees Gme jemles hej euee osles nQ~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke mebmeej Ske
Je=#e nw, heerheue-pewmee Je=#e nw~ heerheue Ske GoenjCe cee$e nw~ Thej Fmekee cetue
hejceelcee Deewj veeres eke=eflehee&vle Fmekeer MeeKee-eMeeKeeSB nQ~ pees Fme Je=#e kees
304
cetuemeefnle efJeefole kej ueslee nw, Jen JesoeW kee %eelee nw~ Fme mebmeej-Je=#e keer
MeeKeeSB Thej Deewj veeres meJe&$e Jeehle nQ Deewj cetueeefve Gmekeer pe[eW kee peeue
Yeer Thej Deewj veeres meJe&$e Jeehle nw, keeeWefke Jen cetue F&MJej nw Deewj Jener
yeerpehe mes eleske peerJe-oe ceW efveJeeme kejlee nw~
heewjeefCeke DeeKeeve nw efke Ske yeej keceue kes Deemeve hej yew"s ngS
yeeepeer ves efJeeej efkeee efke cesje Goddiece keee nw? peneB mes Jes hewoe ngS Les, Gme
keceue-veeue ceW eJesMe kejles eues iees~ DeveJejle eueles jns; efkevleg Dehevee
Goddiece ve osKe mekes~ leye nleeMe neskej Jes Gmeer keceue kes Deemeve hej yew" iees~
efee kee efvejesOe kejves ceW ueie iees Deewj Oeeve kes eje GvneWves Dehevee cetue
Goddiece hee efueee, hejceleJe kee mee#eelkeej efkeee, mlegefle keer~ hejcemJehe mes
ner DeeosMe efceuee efke ceQ ntB lees meJe&$e; efkevleg cesjer eeefhle kee mLeeve cee$e oe
nw~ oe-osMe ceW pees Oeeve kejlee nw, Jen cegPes eehle kej ueslee nw~
yeee Ske eleerke nw~ eesie-meeOevee keer Ske heefjhekeJe DeJemLee ceW Fme
efmLeefle keer peeie=efle nw~ F&MJej keer Deesj GvcegKe yeeefJeee mes mebege yegef ner yeee
nw~ keceue heeveer ceW jnles ngS Yeer efvece&ue Deewj efveuexhe jnlee nw~ yegef peye leke
FOej-GOej {tB{leer nw, leye leke veneR heeleer Deewj peye Jener yegef efvece&uelee kes
Deemeve hej Deemeerve neskej cevemeefnle FefveeW kees meceskej oe-osMe ceW efvejesOe
kej uesleer nw, Gme efvejesOe kes Yeer efJeueerveerkejCe keer DeJemLee ceW Deheves ner oe ceW
hejceelcee kees hee uesleer nw~
eneB Yeer eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej mebmeej Je=#e nw, efpemekee cetue
meJe&$e nw Deewj MeeKeeSB meJe&$e nQ~ kecee&vegyevOeerefve ceveg<eueeskes keceeX kes
Devegmeej kesJeue ceveg<e-eesefve ceW yevOeve leweej kejlee nw, yeeBOelee nw~ Deve
eesefveeeB lees FvneR keceeX kes Devegmeej Yeesie Yeesieleer nQ~ Dele: { Jewjeieheer Mee
eje Fme mebmeejheer heerheue kes Je=#e kees let kee Deewj Gme hejceheo kees {tB{,
efpemeceW iees ngS cenef<e& hegvepe&vce kees eehle veneR nesles~
kewmes peevee peee efke mebmeej-Je=#e ke ieee? eesiesMJej kenles nQ efke pees
ceeve Deewj ceesn mes meJe&Lee jefnle nw, efpemeves mebieoes<e peerle efueee nw, efpemekeer
keeceveeSB efveJe=e nes ieF& nQ Deewj pees v mes cege nw, Jen heg<e Gme hejceleJe kees
heeoMe DeOeee
305
eehle neslee nw~ Gme hejceheo kees ve mete&, ve evcee Deewj ve Deefive ner ekeeefMele
kej heeles nQ, Jen mJeeb ekeeMehe nw~ efpemeceW iees ngS heers ueewkej veneR Deeles,
Jen cesje hejceOeece nw, efpemes heeves kee DeefOekeej meyekees nw, keeeWefke en peerJeelcee
cesje ner Meg DebMe nw~
Mejerj kee leeie kejles mecee peerJeelcee ceve Deewj heeBeeW %eevesefveeW kes
keee&keueeheeW kees ueskej vees Mejerj kees OeejCe kejlee nw~ mebmkeej meeefJeke nQ lees
meeefJeke mlej hej hengBe peelee nw, jepemeer nQ lees ceOece mLeeve hej Deewj leecemeer
jnves hej peIeve eesefveeeW leke hengBe peelee nw leLee FefveeW kes DeefOeelee ceve kes
ceeOece mes efJe<eeeW kees osKelee Deewj Yeesielee nw~ en efoKeeeer veneR he[lee, Fmes
osKeves keer ef %eeve nw~ keg eeo kej uesves kee veece %eeve veneR nw~ eesieerpeve
oe ceW efee kees meceskej eelve kejles ngS ner Gmes osKe heeles nQ, Dele: %eeve
meeOeveiece nw~ neB, DeOeeve mes Gmekes eefle Peeve GlheVe nesleer nw~ mebMeeege,
Deke=leelcee ueesie eelve kejles ngS Yeer Gmes veneR osKe heeles~
eneB eeefhleJeeues mLeeve kee efe$eCe nw~ Dele: Gme DeJemLee keer efJeYetefleeeW
kee eJeen mJeeYeeefJeke nw~ Gve hej ekeeMe [eueles ngS eesiesMJej eerke=<Ce kenles
nQ efke mete& Deewj evcee ceW ceQ ner ekeeMe ntB, Deefive ceW ceQ ner lespe ntB, ceQ ner eeC[
Deefivehe mes eej efJeefOeeeW mes heefjhekeJe nesvesJeeues DeVe kees heeelee ntB~ eerke=<Ce
kes MeyoeW ceW DeVe Skecee$e yee nw~ DeVeb yeesefle Jepeeveeled~ (lewefejere
Gheefve<eod, Ye=iegyeuueer 2) efpemes eehle kej en Deelcee le=hle nes peeleer nw~
yewKejer mes hejehee&vle DeVe hetCe& heefjhekeJe neskej hee peelee nw, Jen hee$e Yeer Kees
peelee nw~ Fme DeVe kees ceQ ner heeelee ntB DeLee&led meoddieg peye leke jLeer ve neW, leye
leke en GheueefyOe veneR nesleer~
Fme hej yeue osles ngS eesiesMJej eerke=<Ce hegve: kenles nQ efke mechetCe& eeefCeeeW
kes DevleoxMe ceW efmLele neskej ceQ ner mce=efle efoueelee ntB~ pees mJehe efJemce=le Lee
Gmekeer mce=efle efoueelee ntB~ mce=efle kes meeLe efceuevesJeeuee %eeve Yeer ceQ ner ntB~ GmeceW
DeevesJeeueer yeeOeeDeeW kee efveoeve Yeer cegPemes neslee nw~ ceQ ner peeveves eesie ntB Deewj
efJeefole nes peeves kes yeeo peevekeejer kee Devlekeee& Yeer ceQ ner ntB~ keewve efkemes peeves?
ceQ JesoefJeled ntB~ DeOeee kes eejcYe ceW kene pees mebmeej-Je=#e kees cetuemeefnle
306
peevelee nw Jen JesoefJeled nw; efkevleg Gmekees keevesJeeuee ner peevelee nw~ eneB kenles
nQceQ Yeer JesoefJeled ntB~ Gve JesoefJeoeW ceW Deheveer Yeer ieCevee kejles nQ~ Dele: eerke=<Ce
Yeer eneB JesoefJeled heg<eesece nQ, efpemes heeves kee DeefOekeej ceeveJecee$e kees nw~
Devle ceW GvneWves yeleeee efke ueeske ceW oes ekeej kes heg<e nQ~ YetleeefokeeW kes
mechetCe& Mejerj #ej nQ~ ceve keer ketmLe DeJemLee ceW ener hegg<e De#ej nw; efkevleg nw
velceke Deewj Fmemes Yeer hejs pees hejceelcee, hejcesej, DeJee Deewj DeefJeveeMeer
kene peelee nw, Jen Jemlegle: Deve ner nw~ en #ej Deewj De#ej mes hejsJeeueer
DeJemLee nw, ener hejceefmLeefle nw~ Fmemes mebiele kejles ngS kenles nQ efke ceQ Yeer #ejDe#ej mes hejs Jener ntB, Fmeefuees ueesie cegPes heg<eesece kenles nQ~ Fme ekeej Gece
heg<e kees pees peeveles nQ Jes %eeveer Yeepeve meowJe, meye Deesj mes cegPes ner Yepeles nQ~
Gvekeer peevekeejer ceW Devlej veneR nw~ Depeg&ve! en Delevle ieesheveere jnme ceQves
lesjs eefle kene~ eeefhleJeeues ceneheg<e meyekes meeceves veneR kenles; efkevleg DeefOekeejer
mes ogjeJe Yeer veneR jKeles~ Deiej ogjeJe kejWies lees Jen heeesiee kewmes?
Fme DeOeee ceW Deelcee keer leerve efmLeefleeeW kee efe$eCe #ej, De#ej Deewj
Deefle Gece heg<e kes he ceW mhe efkeee ieee, pewmee Fmemes henues efkemeer Deve
DeOeee ceW veneR nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos heg<eeseceeesiees veece heeoMeesOeee:~~15~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW heg<eesece eesie veeceke hevnJeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe& ieerlee Yee<es heg<eeseceeesiees veece
heeoMeesOeee:~~15~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW heg<eesece eesie veeceke hevnJeeB
<ees[Me DeOeee
307
~~ DeLe <ees[MeesOeee: ~~
eesiesMJej YeieJeeve eerke=<Ce kes eMve emlegle kejves keer Deheveer efJeefMe
Mewueer nw~ henues Jes ekejCe keer efJeMes<eleeDeeW kee GuuesKe kejles nQ, efpememes hegg<e
Gmekeer Deesj Deekeef<e&le nes, lelheMeeled Jes Gme ekejCe kees mhe kejles nQ~
GoenjCe kes efuees kece& kees ueW~ GvneWves otmejs DeOeee ceW ner esjCee oer efke
Depeg&ve! kece& kej~ leermejs DeOeee ceW GvneWves Fbefiele efkeee efke efveOee&efjle kece&
kej~ efveOee&efjle kece& nw keee? lees yeleeee e%e keer eefeee ner kece& nw~ efHej
GvneWves e%e kee mJehe ve yeleekej henues yeleeee efke e%e Deeee keneB mes Deewj
oslee keee nw? eewLes DeOeee ceW lesjn-eewon efJeefOeeeW mes e%e kee mJehe mhe
efkeee, efpemekees kejvee kece& nw~ eneB kece& mhe neslee nw, efpemekee Meg DeLe& nw
eesie-efevleve, DeejeOevee, pees ceve Deewj FefveeW keer efeee mes mecheVe neslee nw~
Fmeer ekeej GvneWves DeOeee veew ceW owJeer Deewj Deemegjer mecheod kee veece
efueee~ Gvekeer efJeMes<eleeDeeW hej yeue efoee efke Depeg&ve! Deemegjer mJeYeeJeJeeues
cegPes leg kenkej hegkeejles nQ~ ntB lees ceQ Yeer ceveg<e-Mejerj kes DeeOeejJeeuee
keeeWefke ceveg<e-Mejerj ceW ner cegPes en efmLeefle efceueer nw; efkevleg Deemegjer mJeYeeJeJeeues,
cet{ mJeYeeJeJeeues cegPes veneR Yepeles, peyeefke owJeer mecheod mes ege Yeepeve Deveve
ee mes cegPes Gheemeles nQ~ efkevleg Fve mecheefeeeW kee mJehe, Gvekee ie"ve DeYeer
leke veneR yeleeee ieee~ Deye DeOeee meesuen ceW eesiesMJej Gvekee mJehe mhe
kejves pee jns nQ, efpeveceW emlegle nw henues owJeer mecheod kes ue#eCe
eerYeieJeevegJeee
DeYeeb meJemebMegef%ee&veeesieJeJeefmLeefle:~~1~~
oeveb ocee e%ee mJeeOeeemlehe Deepe&Jeced~~1~~
Yee kee meJe&Lee DeYeeJe, Devle:kejCe keer Meglee, leJe%eeve kes efuees
Oeeve ceW { efmLeefle DeLeJee efvejvlej ueieve, meJe&mJe kee mecehe&Ce, FefveeW kee
308
Yeueer ekeej oceve, e%e kee DeeejCe (pewmee mJeeb eerke=<Ce ves DeOeee eej ceW
yeleeee nw mebeceeefive ceW nJeve, Fefveeefive ceW nJeve, eeCe-Deheeve ceW nJeve Deewj
Devle ceW %eeveeefive ceW nJeve DeLee&led DeejeOevee keer eefeee, pees kesJeue ceve Deewj
FefveeW keer Devle:efeee mes mecheVe nesleer nw~ efleue, peew, Jesoer Fleeefo meeceefeeeW
mes nesvesJeeues e%e kee Fme ieerleese e%e mes keesF& mecyevOe veneR nw~ eerke=<Ce ves Ssmes
efkemeer kece&keeC[ kees e%e veneR ceevee~), mJeeOeee DeLee&led mJe-mJehe keer Deesj
Deemej kejevesJeeuee DeOeeve, lehe DeLee&led cevemeefnle FefveeW kees F kes Deveghe
{euevee leLee Deepe&Jeced Mejerj Deewj FefveeWmeefnle Devle:kejCe keer mejuelee
Deefnbmee meleceeesOemleeie: MeeefvlejhewMegveced~~1~~
oee Yetles<JeueesueghlJeb ceeo&Jeb erjeeheueced~~2~~
DeeEnmee DeLee&led Deelcee kee Gej (Deelcee kees DeOeesieefle ceW hengBeevee ner
eEnmee nw~ eerke=<Ce kenles nQ eefo ceQ meeJeOeeve neskej kece& ceW ve yejletB lees Fme
mechetCe& epee kee nveve kejvesJeeuee Deewj JeCe&mebkej kee keee& nesTB~ Deelcee kee
Meg JeCe& nw hejceelcee, Gmekee eke=efle ceW Yekevee JeCe&mebkej nw, Deelcee keer efnbmee
nw Deewj Deelcee kee Gej ner Deefnbmee nw~), mele (mele kee DeLe& eLeeLe& Deewj
efee Yee<eCe veneR nw~ Deehe kenles nQ en Jee nceeje nw, lees keee Deehe mee
yeesueles nQ? Fmemes ye[e Pet" Deewj keee nesiee? peye Mejerj Deehekee veneR nw, veMJej
nw lees Fmes {eBkeves kee Jee keye Deehekee nw? Jemlegle: mele kee mJehe eesiesMJej
ves mJeeb yeleeee nw efke Depeg&ve! mele Jemleg kee leerveeW keeueeW ceW keYeer DeYeeJe
veneR nw~ en Deelcee ner mele nw, ener hejcemele nwFme mele hej ef jKevee~),
eesOe kee ve nesvee, meJe&mJe kee mecehe&Ce, MegYeeMegYe kece&HeueeW kee leeie, efee keer
ebeuelee kee meJe&Lee DeYeeJe, ue#e kes efJehejerle efveefvole keeeeX kees ve kejvee,
mechetCe& eeefCeeeW ceW oeeYeeJe, FefveeW kee efJe<eeeW mes mebeesie nesves hej Yeer GveceW
Deemeefe kee DeYeeJe, keesceuelee, Deheves ue#e mes efJecegKe nesves ceW ueppee, JeLe&
keer eseDeeW kee DeYeeJe leLee
lespe: #ecee Oe=efle: Meeweceesnes veeefleceeefvelee~~1~~
YeJeefvle mecheob owJeerceefYepeeleme Yeejle~~3~~
<ees[Me DeOeee
309
lespe (pees Skecee$e F&MJej ceW nw, Gmekes lespe mes pees keee& kejlee nw~
cenelcee yeg keer ef he[les ner Debiegefueceeue kes efJeeej yeoue iees~ en Gme lespe
kee ner heefjCeece Lee efpememes keueeCe kee me=peve neslee nw, pees yeg ceW Lee), #ecee,
Oewe&, Megef, efkemeer ceW Me$egYeeJe kee ve nesvee, Deheves ceW hetpelee kes YeeJe kee meJe&Lee
DeYeeJe en meye lees ns Depeg&ve! owJeer mecheod kees eehle heg<e kes ue#eCe nQ~ Fme
ekeej kegue yyeerme ue#eCe yeleees, pees meye-kes-meye lees meeOevee ceW heefjhekeJe
DeJemLeeJeeues heg<e ceW mecYeJe nQ Deewj DeebefMeke he ceW Deehe ceW Yeer efveefMele nQ
leLee Deemegjer mecheod mes DeehueeefJele ceveg<eeW ceW Yeer es iegCe nQ efkevleg emeghle jnles
nQ, leYeer lees Ieesj heeheer kees Yeer keueeCe kee DeefOekeej nw~ Deye Deemegjer mecheod kes
ecegKe ue#eCe yeleeles nQ
ocYees oheexefYeceevee eesOe: hee<ecesJe e~~1~~
De%eeveb eeefYepeeleme heeLe& mecheoceemegjerced~~4~~
ns heeLe&! heeKeC[, IeceC[, DeefYeceeve, eesOe, ke"esj JeeCeer Deewj De%eeve
en meye Deemegjer mecheod kees eehle heg<e kes ue#eCe nQ~ oesveeW mecheoeDeeW kee keee&
keee nw?
owJeer mecheefcees#eee efveyevOeeeemegjer celee~~1~~
cee Megge: mecheob owJeerceefYepeeleesefme heeC[Je~~5~~
Fve oesveeW ekeej keer mecheoeDeeW ceW mes owJeer mecheod lees efJecees#eee
efJeMes<e cees#e kes efuees nw Deewj Deemegjer mecheoe yevOeve kes efuees ceeveer ieeer nw~ ns
Depeg&ve! let Meeske cele kej; keeeWefke owJeer mecheoe kees eehle ngDee nw~ efJeMes<e cegefe
kees eehle nesiee DeLee&led cegPes eehle nesiee~ es mecheoeSB jnleer keneB nQ?
ew Yetlemeieez ueeskesefmcevowJe Deemegj SJe e~~1~~
owJees efJemlejMe: eese Deemegjb heeLe& ces e=Ceg~~6~~
ns Depeg&ve! Fme ueeske ceW YetleeW kes mJeYeeJe oes ekeej kes nesles nQ osJeeW kes
pewmee Deewj DemegjeW kes pewmee~ peye oe ceW owJeer mecheod keee&he ues uesleer nw lees
ceveg<e ner osJelee nw Deewj peye Deemegjer mecheod kee yeengue nes lees ceveg<e ner Demegj
nw~ me=ef ceW es oes ner peeefleeeB nQ~ Jen eens Dejye ceW hewoe ngDee nw, eens
310
Deem^sefueee ceW; keneR Yeer hewoe ngDee nes, yeMelex nw Fve oes ceW mes ner~ DeYeer leke
osJeeW kee mJeYeeJe ner efJemleej mes kene ieee, Deye DemegjeW kes mJeYeeJe kees cegPemes
efJemleejhetJe&ke megve~
eJe=efeb e efveJe=efeb e pevee ve efJeogjemegje:~~1~~
ve Meeweb veeefhe eeeejes ve meleb les<eg efJeeles~~7~~
ns Depeg&ve! Demegj ueesie keee&ced kece& ceW eJe=e nesves Deewj Dekee&Je kece&
mes efveJe=e nesvee Yeer veneR peeveles~ Fmeefuees GveceW ve Megef jnleer nw, ve DeeejCe
Deewj ve mele ner jnlee nw~ Gve heg<eeW kes efJeeej kewmes nesles nQ?
Demeleceeefleb les peieoengjveerejced~~1~~
DehejmhejmecYetleb efkecevelkeecenwlegkeced~~8~~
Jes Deemegjer eke=efleJeeues ceveg<e kenles nQ efke peieled Deeeejefnle nw, meJe&Lee
Pet"e nw Deewj efyevee F&MJej kes Deheves Deehe eer-hegg<e kes mebeesie mes GlheVe ngDee nw,
Fmeefuees kesJeue YeesieeW kees Yeesieves kes efuees nw~ Fmekes efmeJeee Deewj keee nw?
Sleeb efceJeYe veelceeveesuheyege:~~1~~
eYeJevlegekecee&Ce: #eeee peieleesefnlee:~~9~~
Fme efceLee efkeesCe kes DeJeuecyeve mes efpevekee mJeYeeJe ve nes egkee nw
Jes cevoyegef, Dehekeejer, etjkeceea ceveg<e kesJeue peieled kee veeMe kejves kes efuees
ner GlheVe nesles nQ~
keececeeefele og<hetjb ocYeceeveceoeefvJelee:~~10~~
ceesneoddie=nerlJeemeoddeeneveJele&vlesMeggefeelee:~~10~~
Jes ceveg<e ocYe, ceeve Deewj ceo mes ege ngS efkemeer Yeer ekeej hetCe& ve
nessvesJeeueer keeceveeDeeW kee Deeee ueskej, De%eeve mes efceLee efmeevleeW kees enCe
kejkes DeMegYe leLee Ye eleeW mes ege ngS mebmeej ceW yejleles nQ~ Jes ele Yeer kejles
nQ; efkevleg Ye nQ~
efevleeceheefjceseeb e eueeevleecegheeefelee:~~10~~
keeceesheYeesiehejcee SleeJeefoefle efveefelee:~~11~~
Jes Deefvlece MJeeme leke Devevle efevleeDeeW kees efuees jnles nQ Deewj efJe<eeeW
<ees[Me DeOeee
311
kees Yeesieves ceW lelhej Jes yeme Flevee ner Deevevo nw Ssmee ceeveles nQ~ Gvekeer
ceevelee jnleer nw efke efpelevee nes mekes Yeesie meben kejes, Fmekes Deeies keg veneR nw~
DeeMeeheeMeMelewye&e: keeceeesOehejeeCee:~~10~~
F&nvles keeceYeesieeLe&ceveeesveeLe&meeeeved~~12~~
DeeMeeheer mewke[eW HeeBefmeeeW mes (Ske HeeBmeer mes ner ueesie cej peeles nQ, eneB
mewke[eW HeeBefmeeeW mes) yeBOes ngS keece-eesOe kes hejeeCe efJe<ee-YeesieeW keer hetefle& kes
efuees Jes DeveeehetJe&ke Oeveeefo yengle mes heoeLeeX kees meben kejves keer ese kejles
nQ~ Dele: Oeve kes efuees Jes jele-efove Demeeceeefpeke keoce G"eee kejles nQ~ Deeies
kenles nQ
Focee ceee ueyOeefceceb eehmes ceveesjLeced~~10~~
Focemleeroceefhe ces YeefJe<eefle hegveOe&veced~~13~~
Jes meeseles nQ efke ceQves Deepe en heeee nw, Fme ceveesjLe kees eehle keBiee~
cesjs heeme Flevee Oeve nw Deewj efHej keYeer Flevee nes peeesiee~
Demeew ceee nle: Me$egn&efve<es eehejeveefhe~~10~~
F&ejesncenb Yeesieer efmeesnb yeueJeevmegKeer~~14~~
Jen Me$eg cesjs eje ceeje ieee Deewj otmejs Me$egDeeW kees Yeer ceQ ceeBiee~ ceQ ner
F&MJej Deewj SsMJee& kees YeesievesJeeuee ntB~ ceQ ner efmeefeeW mes ege, yeueJeeved Deewj
megKeer ntB~
Dee{eesefYepeveJeeveefmce keesveesefmle meMees ceee~~15~~
e#es oemeeefce ceesefo<e Fle%eeveefJeceesefnlee:~~15~~
ceQ ye[e Oeveer Deewj ye[s keggcyeJeeuee ntB~ cesjs meceeve otmeje keewve nw? ceQ
e%e keBiee, ceQ oeve otBiee, cegPes n<e& nesiee Fme ekeej kes De%eeve mes Jes efJeMes<e
ceesefnle jnles nQ~ keee e%e, oeve Yeer De%eeve nw? Fme hej DeOeee 17 ceW mhe
efkeee nw~ Fleves hej Yeer Jes veneR keles yeefuke Deveske YeeefvleeeW kes efMekeej jnles nQ~
Fme hej kenles nQ
DeveskeefeeefJeYeevlee ceesnpeeuemeceeJe=lee:~~10~~
emeee: keeceYeesies<eg heleefvle vejkesMegeew~~16~~
312
Deveske ekeej mes Yeefcele ngS efeeJeeues, ceesn-peeue ceW HeBmes ngS, efJe<eeYeesieeW ceW Delevle Deemee Jes Deemegjer mJeYeeJeJeeues ceveg<e DeheefJe$e vejke ceW
efiejles nQ~ Deeies eerke=<Ce mJeeb yeleeeWies efke vejke keee nw?
DeelcemecYeeefJelee: mleyOee OeveceeveceoeefvJelee:~~15~~
epevles veecee%ewmles ocYesveeefJeefOehetJe&keced~~17~~
Deheves Deehekees ner es ceevevesJeeues, Oeve Deewj ceeve kes ceo mes ege neskej
Jes IeceC[er ceveg<e MeeeefJeefOe mes jefnle kesJeue veececee$e kes e%eeW eje heeKeC[ mes
epeve kejles nQ~ keee Jener e%e kejles nQ, pewmee eerke=<Ce ves yeleeee nw? veneR, Gme
efJeefOe kees es[kej kejles nQ; keeeWefke efJeefOe eesiesMJej ves mJeeb yeleeeer nw~ (DeOeee
4/24-33 leLee DeOeee 6/10-17)
Denejb yeueb ohe keeceb eesOeb e mebefelee:~~10~~
ceeceelcehejosns<eg eef<evleesYemetekee:~~18~~
Jes otmejeW keer efvevoe kejvesJeeues; Denbkeej, yeue, IeceC[, keecevee Deewj
eesOe kes hejeeCe ngS heg<e Deheves Deewj otmejeW kes Mejerj ceW efmLele cegPe Devleee&ceer
hejceelcee mes s<e kejvesJeeues nQ~ MeeeefJeefOe mes hejceelcee kee megefcejve Ske e%e nw~
pees Fme efJeefOe kees leeiekej veececee$e kee e%e kejles nQ, e%e kes veece hej kegve-keg kejles ner jnles nQ, Jes Deheves Deewj otmejs kes Mejerj ceW efmLele cegPe hejceelcee
mes s<e kejvesJeeues nQ~ ueesie s<e kejles ner jnles nQ Deewj yee Yeer peeles nQ, keee es
Yeer yee peeeWies? Fme hej kenles nQ veneR,
leevenb ef<ele: etjevmebmeejs<eg vejeOeceeved~~10~~
ef#eheecepeeceMegYeeveemegjer<JesJe eesefve<eg~~19~~
cegPemes s<e kejvesJeeues Gve heeheeeejer, etjkeceea vejeOeceeW kees ceQ mebmeej ceW
efvejvlej Deemegjer eesefveeeW ceW ner efiejelee ntB~ pees MeeeefJeefOe kees leeiekej epeve
kejles nQ Jes heeheeesefve nQ, Jener ceveg<eeW ceW DeOece nQ, FvneR kees etjkeceea kene ieee~
Deve keesF& DeOece veneR nw~ heers kene Lee, Ssmes DeOeceeW kees ceQ vejke ceW efiejelee
ntB, Gmeer kees eneB kenles nQ efke GvnW Depee Deemegjer eesefveeeW ceW efiejelee ntB~ ener
vejke nw~ meeOeejCe pesue keer eelevee Yeebkej nesleer nw Deewj eneB DeveJejle Deemegjer
<ees[Me DeOeee
313
eesefveeeW ceW efiejves kee ece efkelevee og:Keo nw~ Dele: owJeer mecheod kes efuees
eelveMeerue jnvee eeefnes~
DeemegjeR eesefveceehevvee cet{e pevceefve pevceefve~~10~~
ceeceeehewJe keewvlese lelees eevleOeceeb ieefleced~~20~~
keewvlese! cetKe& ceveg<e pevce-pevceevlejeW leke Deemegjer eesefve kees eehle ngS
cegPes ve eehle neskej henues mes Yeer Deefle veere ieefle kees eehle nesles nQ, efpemekee veece
vejke nw~ Deye osKeW, vejke kee Goddiece keee nw?
ef$eefJeOeb vejkemesob ejb veeMeveceelceve:~~10~~
keece: eesOemleLee ueesYemlemceeoslel$eeb lepesled~~21~~
keece, eesOe Deewj ueesYe es leerve ekeej kes vejke kes cetue ej nQ~ es
Deelcee kee veeMe kejvesJeeues, Gmes DeOeesieefle ceW ues peevesJeeues nQ~ Dele: Fve leerveeW
kees leeie osvee eeefnes~ FvneR leerveeW hej Deemegjer mecheod efkeer ngF& nw~ FvnW leeieves
mes ueeYe?
SlewefJe&cege: keewvlese leceesejwefeefYeve&j:~~10~~
Deeejleelceve: esemlelees eeefle hejeb ieefleced~~22~~
keewvlese! vejke kes Fve leerveeW ejeW mes cege ngDee heg<e Deheves hejcekeueeCe
kes efuees DeeejCe kej heelee nw, efpememes Jen hejceieefle DeLee&led cesjs kees eehle neslee
nw~ Fve leerveeW efJekeejeW kees leeieves hej ner ceveg<e efveele kece& kejlee nw, efpemekee
heefjCeece hejceese nw~
e: MeeeefJeefOeceglme=pe Jele&les keecekeejle:~~10~~
ve me efmeefceJeehe>esefle ve megKeb ve hejeb ieefleced~~23~~
pees heg<e Gheeg&e MeeeefJeefOe kees leeiekej [Jen Meee keesF& Deve veneR,
Fefle iegeleceb Meeeced (15/20) ieerlee mJeeb hetCe&Meee nw, efpemes mJeeb
eerke=<Ce ves yeleeee nw, Gme efJeefOe kees leeiekej] Deheveer Fe mes yejlelee nw, Jen
ve efmeef kees eehle neslee nw, ve hejceieefle kees Deewj ve megKe kees ner eehle neslee nw~
lemceeeeb eceeCeb les keeee&keee&JeJeefmLeleew~~10~~
%eelJee MeeeefJeOeeveeseb kece& keleg&efcenen&efme~~24~~
314
Fmeefuees Depeg&ve! lesjs efuees Fme kee&Je Deewj Dekee&Je keer JeJemLee ceW
efke ceQ keee keB, keee ve keB? Fmekeer JeJemLee ceW Meee ner Ske eceeCe nw~
Ssmee peevekej MeeeefJeefOe mes efveele efkees ngS kece& kees ner legPes kejvee eesie nw~
DeOeee leerve ceW Yeer eesiesMJej eerke=<Ce ves efveeleb keg kece& lJeb
efveele kece& hej yeue efoee Deewj yeleeee efke e%e keer eefeee ner Jen efveele kece&
nw Deewj Jen e%e DeejeOevee keer efJeefOe-efJeMes<e kee efe$eCe nw, pees ceve kee meJe&Lee
efvejesOe kejkes MeeMJele yee ceW eJesMe efoueelee nw~ eneB GvneWves yeleeee efke keece,
eesOe Deewj ueesYe vejke kes leerve ecegKe ej nQ~ Fve leerveeW kees leeie osves hej ner Gme
kece& kee (efveele kece& kee) DeejcYe neslee nw, efpemes ceQves yeej-yeej kene, pees
hejceese-hejcekeueeCe efoueevesJeeuee DeeejCe nw~ yeenj meebmeeefjke keeeeX ceW pees
efpelevee Jemle nw, Glevee ner DeefOeke keece, eesOe Deewj ueesYe Gmekes heeme mepeemepeeee efceuelee nw~ kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw efke keece, eesOe Deewj ueesYe kees leeie
osves hej ner GmeceW eJesMe efceuelee nw, kece& DeeejCe ceW {ue heelee nw~ pees Gme efJeefOe
kees leeiekej Deheveer Fe mes DeeejCe kejlee nw, Gmekes efuees megKe, efmeef
DeLeJee hejceieefle keg Yeer veneR nw~ Deye kee&Je Deewj Dekee&Je keer JeJemLee ceW
Meee ner Skecee$e eceeCe nw~ Dele: MeeeefJeefOe kes ner Devegmeej legPes kece& kejvee
Gefele nw Deewj Jen Meee nw ieerlee~
efve<ke<e&
Fme DeOeee kes DeejcYe ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves owJeer mecheod kee efJemleej
mes JeCe&ve efkeee~ efpemeceW Oeeve ceW efmLeefle, meJe&mJe kee mecehe&Ce, Devle:kejCe keer
Megef, FefveeW kee oceve, ceve kee Meceve, mJehe kees mcejCe efoueevesJeeuee
DeOeeve, e%e kes efuees eelve, cevemeefnle FefveeW kees leheevee, DeeesOe, efee
kee Meevle eJeeefnle jnvee Fleeefo yyeerme ue#eCe yeleees, pees meye-kes-meye lees
F kes meceerhe hengBes ngS eesie-meeOevee ceW eJe=e efkemeer meeOeke ceW mecYeJe nQ~
DeebefMeke he mes meye ceW nQ~
leovevlej GvneWves Deemegjer mecheod ceW eOeeve eej-: efJekeejeW kee veece
efueee; pewmes DeefYeceeve, ocYe, ke"esjlee, De%eeve Fleeefo Deewj Devle ceW efveCe&e
efoee efke Depeg&ve! owJeer mecheod lees efJecees#eee hetCe& efveJe=efe kes efuees nw,
<ees[Me DeOeee
315
hejceheo keer eeefhle kes efuees nw Deewj Deemegjer mecheod yevOeve Deewj DeOeesieefle kes
efuees nw~ Depeg&ve! let Meeske ve kej; keeeWefke let owJeer mecheod kees eehle ngDee nw~
es mecheoeSB nesleer keneB nQ? GvneWves yeleeee efke Fme ueeske ceW ceveg<eeW kes
mJeYeeJe oes ekeej kes nesles nQ osJeleeDeeW-pewmee Deewj DemegjeW-pewmee~ peye owJeer
mecheod kee yeengue neslee nw lees ceveg<e osJeleeDeeW-pewmee neslee nw Deewj peye Deemegjer
mecheod kee yeengue neslee nw lees ceveg<e DemegjeW-pewmee nw~ me=ef ceW yeme ceveg<eeW keer
oes ner peeefle nQ; eens Jen keneR hewoe ngDee nes, keg Yeer kenueelee nes~
lelheMeeled GvneWves Deemegjer mJeYeeJeJeeues ceveg<eeW kes ue#eCeeW kee efJemleej
mes GuuesKe efkeee~ Deemegjer mecheod kees eehle heg<e kee&Je kece& ceW eJe=e nesvee
veneR peevelee Deewj Dekee&Je kece& mes efveJe=e nesvee veneR peevelee~ Jen kece& ceW peye
eJe=e ner veneR ngDee lees ve GmeceW mele neslee nw, ve Megef Deewj ve DeeejCe ner neslee
nw~ Gmekes efJeeej ceW peieled Deeeejefnle, efyevee F&MJej kes Deheves Deehe eer-heg<e
kes mebeesie mes GlheVe ngDee nw, Dele: kesJeue Yeesie Yeesieves kes efuees nw~ Fmemes Deeies
keee nw? en efJeeej ke=<Cekeeue ceW Yeer Lee~ meowJe jne nw~ kesJeue eeJee&ke ves
kene nes, Ssmeer yeele veneR nw~ peye leke peveceeveme ceW owJeer-Deemegjer mecheod kee
Gleej-e{eJe nw leye leke jnsiee~ eerke=<Ce kenles nQ Jes cevoyegefJeeues heg<e
meyekee Deefnle (keueeCe kee veeMe) kejves kes efuees ner peieled ceW hewoe nesles nQ~ Jes
kenles nQ cesjs eje en Me$eg ceeje ieee, Gmes ceeBiee~ Fme ekeej Depeg&ve! keeceeesOe kes Deeefele Jes heg<e Me$egDeeW kees veneR ceejles yeefuke Deheves Deewj otmejeW kes
Mejerj ceW efmLele cegPe hejceelcee mes s<e kejvesJeeues nQ~ lees keee Depeg&ve ves eCe kejkes
peeLeeefo kees ceeje? eefo ceejlee nw lees Deemegjer mecheoddJeeuee nw, Gve hejceelcee mes
s<e kejvesJeeuee nw; peyeefke Depeg&ve kees eerke=<Ce ves mhe kene efke let owJeer mecheod
kees eehle ngDee nw, Meeske cele kej~ eneB Yeer mhe ngDee efke F&MJej kee efveJeeme
meyekes oe-osMe ceW nw~ mcejCe jKevee eeefnes efke keesF& legcnW melele osKe jne nw~
Dele: meowJe Meeeefveefo& efeee kee ner DeeejCe kejvee eeefnes DeveLee oC[
emlegle nw~
eesiesMJej eerke=<Ce ves hegve: kene efke Deemegjer mJeYeeJeJeeues etj ceveg<eeW kees
ceQ yeejcyeej vejke ceW efiejelee ntB~ vejke kee mJehe keee nw? lees yeleeee, yeejcyeej
316
veere-DeOece eesefveeeW ceW efiejvee Ske otmejs kee heee&e nw~ ener vejke kee mJehe
nw~ keece, eesOe Deewj ueesYe vejke kes leerve cetue ej nQ~ Fve leerveeW hej ner Deemegjer
mecheod efkeer ngF& nw~ Fve leerveeW kees leeie osves hej ner Gme kece& kee DeejcYe neslee
nw, efpemes ceQves yeej-yeej yeleeee nw~ efme nw efke kece& keesF& Ssmeer Jemleg nw, efpemekee
DeejcYe keece, eesOe Deewj ueesYe kees leeie osves hej ner neslee nw~
meebmeeefjke keeeeX ceW, ceee&efole {bie mes meeceeefpeke JeJemLeeDeeW kee efveJee&n
kejves ceW Yeer pees efpeleves Jemle nQ keece, eesOe Deewj ueesYe Gvekes heeme Gleves
DeefOeke mepes-mepeees efceueles nQ~ Jemlegle: Fve leerveeW kees leeie osves hej ner hejce ceW
eJesMe efoueevesJeeues efveOee&efjle kece& ceW eJesMe efceuelee nw~ Fmeefuees ceQ keee keB,
keee ve keB? Fme kee&Je Deewj Dekee&Je keer JeJemLee ceW Meee ner eceeCe nw~
keewve-mee Meee? ener ieerleeMeee; efkecevew MeeeefJemlejw:~ Fmeefuees Fme
Meee eje efveOee&efjle efkees ngS kece&-efJeMes<e (e%eeLe& kece&) kees ner let kej~
Fme DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves owJeer Deewj Deemegjer oesveeW mecheoeDeeW
kee efJemleej mes JeCe&ve efkeee~ Gvekee mLeeve ceeveJe-oe yeleeee~ Gvekee Heue
yeleeee~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos owJeemegjmecheodefJeYeeieeesiees veece
<ees[MeesOeee:~~16~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW owJeemegj mecheodd efJeYeeie eesie
veeceke meesuenJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
eerceieJeerleeee: eLeeLe& ieerlee Yee<es owJeemegjmecheodefJeYeeieeesiees
veece <ees[MeesOeee:~~16~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW owJeemegj mecheod efJeYeeie eesie
veeceke meesuenJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
mehleoMe DeOeee
317
~~DeLe mehleoMeesOeee:~~
DeOeee meesuen kes Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves mhe kene efke keece,
eesOe Deewj ueesYe kes leeieves hej ner kece& DeejcYe neslee nw, efpemes ceQves yeej-yeej
kene nw~ efveele kece& kees efyevee efkees ve megKe, ve efmeef Deewj ve hejceieefle ner
efceueleer nw~ Fmeefuees Deye legcnejs efuees kee&Je Deewj Dekee&Je keer JeJemLee ceW
efke keee keB, keee ve keB? Fme mecyevOe ceW Meee ner eceeCe nw~ keesF& Deve
Meee veneR; yeefuke Fefle iegeleceb Meeeefceoced~ (15/20) ieerlee mJeeb
Meee nw~ Deve Meee Yeer nQ; efkevleg eneB Fmeer ieerleeMeee hej ef jKeW, otmeje ve
{tB{ves ueieW~ otmejer peien {tB{Wies lees en eceyelee veneR efceuesieer, Dele: Yeke
peeeWies~
Fme hej Depeg&ve ves eMve efkeee efke YeieJeved! pees ueesie MeeeefJeefOe kees
leeiekej hetCe& ee mes ege neskej epevles epeve kejles nQ, Gvekeer ieefle
kewmeer nw? meeefJekeer nw, jepemeer DeLeJee leecemeer nw? keeeWefke heers Depeg&ve ves megvee
Lee efke meeefJeke, jepeme DeLeJee leeceme, peye leke iegCe efJeeceeve nQ, efkemeer-veefkemeer eesefve kes ner keejCe nesles nQ~ Fmeefuees emlegle DeOeee kes DeejcYe ceW ner
Gmeves eMve jKee
Depeg&ve GJeee
es MeeeefJeefOeceglme=pe epevles eeeefvJelee:~~1~~
les<eeb efvee leg kee ke=<Ce meJeceenes jpemlece:~~1~~
ns ke=<Ce! pees ceveg<e MeeeefJeefOe kees es[kej eemeefnle epeve kejles nQ,
Gvekeer ieefle keewve-meer nw? meeefJekeer nw, jepemeer nw DeLeJee leecemeer nw? epeve ceW
osJelee, e#e, Yetle Fleeefo meYeer Dee peeles nQ~
318
eerYeieJeevegJeee
ef$eefJeOee YeJeefle ee osefnveeb mee mJeYeeJepee~~1~~
meeefJekeer jepemeer ewJe leecemeer esefle leeb e=Ceg~~2~~
DeOeee oes ceW eesiesMJej ves yeleeee efke Depeg&ve! Fme eesie ceW efveOee&efjle
efeee Ske ner nw~ DeefJeJesefkeeeW keer yegef Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nesleer nw, Fmeefuees
Jes Devevle efeeeDeeW kee efJemleej kej uesles nQ~ efoKeeJeer MeesYeeege JeeCeer ceW Gmes
Jee Yeer kejles nQ~ Gvekeer JeeCeer keer ehe efpevekes efee hej he[leer nw, Depeg&ve!
Gvekeer Yeer yegef ve nes peeleer nw, ve efke keg heeles nQ~ "erke Fmeer keer hegvejeJe=efe
eneB hej Yeer nw efke pees MeeeefJeefOeceglme=pe MeeeefJeefOe kees leeiekej Yepeles
nQ, Gvekeer ee Yeer leerve ekeej keer nesleer nw~
Fme hej eerke=<Ce ves kene ceveg<e keer Deeole mes GlheVe ngF& Jen ee
meeefJekeer, jepemeer leLee leecemeer Ssmes leerve ekeej keer nesleer nw, Gmes let cegPemes
megve~ ceveg<e kes oe ceW en ee DeefJejue nw~
meJeeveghee meJe&me ee YeJeefle Yeejle~~1~~
eeceeeseb heg<ees ees e^: me SJe me:~~3~~
ns Yeejle! meYeer ceveg<eeW keer ee Gvekes efee keer Je=efeeeW kes Deveghe
nesleer nw~ en heg<e eecee nw~ Fmeefuees pees heg<e pewmeer eeJeeuee nw, Jen
mJeeb Yeer Jener nw~ eee: ueesie hetles nQ ceQ keewve ntB? keesF& kenlee nw ceQ lees
Deelcee ntB~ efkevleg veneR, eneB eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ efke pewmeer ee, pewmeer
Je=efe Jewmee heg<e~
ieerlee eesie-oMe&ve nw~ cenef<e& helebpeefue Yeer eesieer Les~ Gvekee eesie-oMe&ve nw~
eesie nw keee? GvneWves yeleeee eesieefeeJe=efeefvejesOe:~ (1/2) efee keer
Je=efeeeW kee meJe&Lee ke peevee eesie nw~ efkemeer ves heefjece kejkes jeske ner efueee,
lees ueeYe keee nw? leoe g: mJehesJemLeeveced~ (1/3) Gme mecee en
e peerJeelcee Deheves ner MeeMJele mJehe ceW efmLele nes peelee nw~ keee efmLele
mehleoMe DeOeee
319
nesves mes hetJe& en ceefueve Lee? helebpeefue kenles nQ Je=efemeeheefcelej$e~

(1/4) otmejs mecee ceW pewmee Je=efe kee he nw, Jewmee ner Jen e nw~ eneB
eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ en heg<e eecee nw, ee mes Deesleeesle, keneRve-keneR ee DeJeMe nesieer Deewj pewmeer eeJeeuee nw, Jen mJeeb Yeer Jener nw~
pewmeer Je=efe, Jewmee heg<e~ Deye leerveeW eeDeeW kee efJeYeepeve kejles nQ
epevles meeefJekee osJeeve#ej#eebefme jepemee:~~1~~
esleevYetleieCeebeeves epevles leecemee pevee:~~4~~
GveceW mes meeefJeke heg<e osJeleeDeeW kees hetpeles nQ, jepeme heg<e e#e Deewj
je#emeeW kees hetpeles nQ leLee Deve leeceme heg<e esle Deewj YetleeW kees hetpeles nQ~ Jes
hetpeve ceW DeLeke heefjece Yeer kejles nQ~
DeMeeeefJeefnleb Ieesjb lehevles es lehees pevee:~~1~~
ocYeenejmebegee: keecejeieyeueeefvJelee:~~5~~
Jes ceveg<e MeeeefJeefOe mes jefnle Ieesj keefuhele (keefuhele efeeeSB jekej)
lehe leheles nQ~ ocYe Deewj Denbkeej mes ege, keecevee Deewj Deemeefe kes yeue mes
yeBOes ngS
keMe&evle: MejerjmLeb Yetleeececeesleme:~~1~~
ceeb ewJeevle:MejerjmLeb leeefvJeeemegjefveeeeved~~6~~
Jes Mejerjhe mes efmLele Yetlemecegoee kees Deewj Devle:kejCe ceW efmLele cegPe
Devleee&ceer kees Yeer ke=Me kejvesJeeues nQ DeLee&led ogye&ue kejvesJeeues nQ~ Deelcee eke=efle
kes ojejeW ceW he[kej efJekeejeW mes ogye&ue Deewj e%e-meeOeveeW mes meyeue nesleer nw~ Gve
De%eeefveeeW (DeesleeW) kees efveMee ner let Demegj peeve DeLee&led Jes meye-kes-meye
Demegj nQ~ eMve hetje ngDee~
MeeeefJeefOe kees leeiekej YepevesJeeues meeefJeke heg<e osJeleeDeeW kees, jepeme
heg<e e#e-je#emeeW kees Deewj leeceme heg<e Yetle-esleeW kees hetpeles nQ~ kesJeue hetpeles
ner veneR, Ieesj lehe leheles nQ; efkevleg Depeg&ve! Mejerjhe mes YetleeW kees Deewj Devleee&ceer
320
he mes efmLele cegPe hejceelcee kees ogye&ue kejvesJeeues nQ, cegPemes otjer hewoe kejles nQ
ve efke Yepeles nQ~ Gvekees let Demegj peeve DeLee&led osJeleeDeeW kees hetpevesJeeues Yeer Demegj
ner nQ~ Fmemes DeefOeke keesF& keee kensiee? Dele: efpemekes es meYeer DebMecee$e nQ, Gve
cetue Ske hejceelcee kee Yepeve kejW~ Fmeer hej eesiesMJej eerke=<Ce ves yeejcyeej yeue
efoee nw~
DeenejmlJeefhe meJe&me ef$eefJeOees YeJeefle efee:~~1~~
e%emlehemleLee oeveb les<eeb Yesoefceceb e=Ceg~~7~~
Depeg&ve! pewmes ee leerve ekeej keer nesleer nw, Jewmes ner meyekees DeheveerDeheveer eke=efle kes Devegmeej Yeespeve Yeer leerve ekeej kee efee neslee nw Deewj Jewmes ner
e%e, lehe Deewj oeve Yeer leerve-leerve ekeej kes nesles nQ~ Gvekes Yeso kees let cegPemes
megve~ henues emlegle nw Deenej
Deeeg:meJeyeueejesiemegKeeerefleefJeJeOe&vee:
~~8~~
jmee: efmveiOee: efmLeje ee Deeneje: meeefJekeefeee:~~8~~
Deeeg, yegef, yeue, Deejesie, megKe Deewj eerefle kees ye{evesJeeues; jmeege,
efekeves Deewj efmLej jnvesJeeues leLee mJeYeeJe mes ner oe kees efee ueievesJeeues
Yeespe heoeLe& meeefJeke heg<e kees efee nesles nQ~
eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej, mJeYeeJe mes oe kees efee ueievesJeeuee,
yeue, Deejesie, yegef Deewj Deeeg ye{evesJeeuee Yeespe heoeLe& ner meeefJeke nw~ pees
Yeespe heoeLe& meeefJeke nw, Jener meeefJeke ceveg<e kees efee neslee nw~ Fmemes mhe
nes peelee nw efke keesF& Yeer Keee Jemleg meeefJekeer, jepemeer DeLeJee leecemeer veneR
nesleer, Gmekee eeesie meeefJekeer, jepemeer DeLeJee leecemeer ngDee kejlee nw~ ve otOe
meeefJeke nw, ve heepe jepemeer Deewj ve uenmegve leecemeer nw~
peneB leke yeue, yegef, Deejesie Deewj oe kees efee ueieves kee eMve nw, lees
efJeeYej ceW ceveg<eeW kees Deheveer-Deheveer eke=efle, JeeleeJejCe Deewj heefjefmLeefleeeW kes
Devegketue efJeefYeVe Keee meeceefeeeB efee nesleer nQ, pewmes yebieeefueeeW leLee ceeefmeeeW
kees eeJeue efee neslee nw Deewj hebpeeefyeeeW kees jeser~ Ske Deesj lees DejyeJeeefmeeeW
mehleoMe DeOeee
321
kees ogcyee, eerefveeeW kees ces{ke, lees otmejer Deesj OegJe-pewmes "b[s eosMeeW ceW ceebme
efyevee iegpeeje veneR nw~ me Deewj cebieesefueee kes DeeefoJeemeer Keee ceW Iees[s Fmlesceeue
kejles nQ, etjesheJeemeer ieee leLee megDej oesveeW Keeles nQ; efHej Yeer efJeee, yegefefJekeeme leLee GVeefle ceW Decesefjkee Deewj etjesheJeemeer eLece esCeer ceW efieves pee jns nQ~
ieerlee kes Devegmeej jmeege, efekevee Deewj efmLej jnvesJeeuee Yeespe heoeLe&
meeefJeke nw~ uecyeer Deeeg, Devegketue, yeue-yegef ye{evesJeeuee, DeejesieJe&ke
heoeLe& meeefJeke nw~ mJeYeeJe mes oe kees efee ueievesJeeuee Yeespe heoeLe& meeefJeke
nw~ Dele: keneR efkemeer Keee heoeLe& kees Ieevee-ye{evee veneR nw~ heefjefmLeefle,
heefjJesMe leLee osMekeeue kes Devegmeej pees Yeespe Jemleg mJeYeeJe mes efee ueies Deewj
peerJeveer Meefe eoeve kejs, Jener meeefJekeer nw~ Jemleg meeefJekeer, jepemeer ee leecemeer
veneR nesleer, Gmekee eeesie meeefJekeer, jepemeer DeLeJee leecemeer neslee nw~
Fmeer Devegketueve kes efuees pees Jeefe Iej-heefjJeej leeiekej kesJeue F&MJejDeejeOeve ceW efuehle nQ, mebveeme Deeece ceW nQ, Gvekes efuees ceebme-ceefoje leepe nw;
keeeWefke DevegYeJe mes osKee ieee nw efke es heoeLe& DeeOeeeflceke ceeie& kes efJehejerle
ceveesYeeJe GlheVe kejles nQ, Dele: Fvemes meeOeve-heLe mes Ye nesves keer DeefOeke
mecYeeJevee nw~ pees Skeevle-osMe kee mesJeve kejvesJeeues efJeje nQ, Gvekes efuees
eesiesMJej eerke=<Ce ves DeOeee : ceW Deenej kes efuees Ske efveece efoee efke
egeenej efJenejme Fmeer kees Oeeve ceW jKekej DeeejCe kejvee eeefnes~ pees
Yepeve ceW meneeke nw Glevee (Jener) Deenej enCe kejvee eeefnes~
keddJecueueJeCeeleg<Celeer#Ce#eefJeoeefnve:~~8~~
Deeneje jepememese og:KeMeeskeeceeeoe:~~9~~
ke[Jes, Kedds, DeefOeke vecekeerve, Delevle iece&, leerKes, Kes, oenkeejke
Deewj og:Ke, efevlee leLee jesieeW kees GlheVe kejvesJeeues Deenej jepeme heg<e kees efee
nesles nQ~
eeleeeceb ielejmeb hetefle heeg&ef<eleb e eled~~10~~
Gefceefhe eecesOeb Yeespeveb leecemeefeeced~~10~~
322
pees Yeespeve osj kee yevee ngDee nw, ielejmeb jmejefnle, ogie&vOeege,
yeemeer, Gef (pet"e) Deewj DeheefJe$e Yeer nw, Jen leeceme heg<e kees efee neslee nw~
eMve hetje ngDee~ Deye emlegle nw e%e
DeHeueekee*ddef#eefYee&%ees efJeefOees e Fpeles~~10~~
eJecesJesefle ceve: meceeOeee me meeefJeke:~~11~~
pees e%e efJeefOe: MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle efkeee ieee nw (pewmee
heers DeOeee 3 ceW e%e kee veece efueee, DeOeee 4 ceW e%e kee mJehe yeleeee
efke yengle mes eesieer eeCe kees Deheeve ceW, Deheeve kees eeCe ceW nJeve kejles nQ~ eeCeDeheeve keer ieefle efvejesOe kej eeCeeW keer ieefle efmLej kej uesles nQ, mebeceeefive ceW nJeve
kejles nQ~ Fme ekeej e%e kes eewon meesheeve yeleees, pees meye-kes-meye yee leke
keer otjer lee keje osvesJeeueer Ske ner efeee keer TBeer-veereer DeJemLeeSB nQ~ meb#eshe
ceW e%e efevleve keer eefeee kee efe$eCe nw, efpemekee heefjCeece meveeleve yee ceW
eJesMe nw~ efpemekee efJeOeeve Fme Meee ceW efkeee ieee nw~) Gmeer Meee-efJeOeeve hej
hegve: yeue osles nQ efke Depeg&ve! MeeeefJeefOe mes efveele efkees ngS, efpemes kejvee ner
kee&Je nw leLee pees ceve kee efvejesOe kejvesJeeuee nw, pees Heue kees ve eenvesJeeues
heg<eeW eje efkeee peelee nw, Jen e%e meeefJeke nw~
DeefYemevOeee leg Heueb ocYeeLe&ceefhe ewJe eled~~10~~
Fpeles Yejlees leb e%eb efJeef jepemeced~~12~~
ns Depeg&ve! pees e%e kesJeue ocYeeejCe kes efuees ner nes ee Heue kees GsMe
yeveekej efkeee peelee nw, Gmes jepeme e%e peeve~ en keee& e%e keer efJeefOe peevelee
nw; efkevleg ocYeeejCe ee Heue kees GsMe yeveekej kejlee nw efke Decegke Jemleg
efceuesieer leLee ueesie osKeW efke e%e kejlee nw eMebmee kejWies, Ssmee e%ekeee& Jemlegle:
jepemeer nw~ Deye leeceme e%e kee mJehe yeleeles nQ
efJeefOenerveceme=eVeb cev$enerveceoef#eCeced~~10~~
eeefJejefnleb e%eb leecemeb heefje#eles~~13~~
pees e%e MeeeefJeefOe mes jefnle nw, pees DeVe (hejceelcee) keer me=ef kej
mehleoMe DeOeee
323
mekeves ceW DemeceLe& nw, ceve kes Devlejeue ceW efve kejves keer #ecelee mes jefnle nw,
oef#eCee DeLee&led meJe&mJe kes mecehe&Ce mes jefnle nw leLee pees eejefnle nw, Ssmee e%e
leeceme e%e kene peelee nw~ Ssmee heg<e JeemleefJeke e%e kees peevelee ner veneR~ Deye
emlegle nw lehe
osJeefpeiegee%ehetpeveb Meeweceepe&Jeced~~10~~
yeeee&ceefnbmee e Meejerjb lehe Geles~~14~~
hejceosJe hejceelcee, wle hej pee eehle kejvesJeeues efpe, meoddieg Deewj
%eeveerpeveeW kee hetpeve, heefJe$elee, mejuelee, yeeee& leLee Deefnbmee Mejerj-mecyevOeer
lehe kene peelee nw~ Mejerj meowJe JeemeveeDeeW keer Deesj yenkelee nw, Fmes Devle:kejCe
keer Gheeg&e Je=efeeeW kes Deveghe leheevee Meejerefjke lehe nw~
Devegsiekejb Jeekeeb meleb efeeefnleb e eled~~10~~
mJeeOeeeeYemeveb ewJe Jee*ddceeb lehe Geles~~15~~
Gsie ve hewoe kejvesJeeuee, efee, efnlekeejke Deewj mele Yee<eCe leLee hejceelcee
ceW eJesMe efoueevesJeeues MeeeeW kes efevleve kee DeYeeme, veece-pehe en JeeCeermecyevOeer lehe kene peelee nw~ JeeCeer efJe<eeesvcegKe efJeeejeW kees Yeer Jee kejleer
jnleer nw, Fmes Gme Deesj mes meceskej hejcemele hejceelcee keer efoMee ceW ueieevee
JeeCeer-mecyevOeer lehe nw~ Deye ceve-mecyevOeer lehe osKeW
ceve:emeeo: meewcelJeb ceewveceelceefJeefveen:~~10~~
YeeJemebMeggefefjlesleehees ceevemecegeles~~16~~
ceve keer emeVelee, meewceYeeJe, ceewve DeLee&led F kes Deefleefje Deve efJe<eeeW
kee mcejCe Yeer ve nes, ceve kee efvejesOe, Devle:kejCe keer meJe&Lee heefJe$elee en
ceve-mecyevOeer lehe kene peelee nw~ Gheeg&e leerveeW Mejerj, JeeCeer Deewj ceve kee lehe
efceueekej Ske meeefJeke lehe nw~
eee hejee lehleb lehemleefl$eefJeOeb vejw:~~10~~
DeHeueekee*ddef#eefYeeg&ew: meeefJekeb heefje#eles~~17~~
324
Heue kees ve eenles ngS DeLee&led efve<keece kece& mes ege heg<eeW eje hejce
ee mes efkees ngS Gheeg&e leerveeW leheeW kees efceueekej meeefJeke lehe kenles nQ~ Deye
emlegle nw jepeme lehe
melkeejceevehetpeeLe lehees ocYesve ewJe eled~~10~~
efeeles leefon eeseb jepemeb eueceOegJeced~~18~~
pees lehe melkeej, ceeve Deewj hetpee kes efuees DeLeJee kesJeue heeKeC[ mes ner
efkeee peelee nw, Jen DeefveefMele SJeb ebeue HeueJeeuee lehe jepeme kene ieee nw~
cet{eensCeelcevees elheer[ee efeeles lehe:~~10~~
hejmeeslmeeoveeLe Jee leeecemecegoeleced~~19~~
pees lehe cetKe&leehetJe&ke n" mes; ceve, JeeCeer Deewj Mejerj kes heer[emeefnle
DeLeJee otmejs kee Deefve kejves kes efuees yeoues keer YeeJevee mes efkeee peelee nw, Jen
lehe leeceme kene ieee nw~
Fme ekeej meeefJeke lehe ceW Mejerj, ceve Deewj JeeCeer kees cee$e F kes
Deveghe {euevee nw~ jepeme lehe ceW lehe keer efeee Jener nw; efkevleg ocYeceeve
mecceeve keer Fe mes leheles nQ~ eee: cenelcee ueesie Iej-yeej es[ves kes yeeo Yeer
Fme efJekeej kes efMekeej nes peeles nQ Deewj leermeje leeceme lehe DeefJeefOehetJe&ke neslee nw,
otmejeW kees heer[e hengBeeves kes efkeesCe mes neslee nw~ Deye emlegle nw oeve
oeleJeefceefle eeveb oerelesveghekeeefjCes~~10~~
osMes keeues e hee$es e leeveb meeefJekeb mce=leced~~20~~
oeve osvee ner kee&Je nw Fme YeeJe mes pees oeve osMe (mLeeve), keeue
(meceeevegketue) Deewj melehee$e kes eehle nesves hej yeoues ceW Ghekeej keer YeeJevee
mes jefnle neskej efoee peelee nw, Jen oeve meeefJeke kene ieee nw~
eeg eleghekeejeLe HeuecegefMe Jee hegve:~~10~~
oereles e heefjefkeueb leeveb jepemeb mce=leced~~21~~
pees oeve keuesMehetJe&ke (pees osles veneR yevelee uesefkeve osvee he[ jne nw) leLee
eleghekeej keer YeeJevee mes efke en keBiee lees en efceuesiee DeLeJee Heue kees
mehleoMe DeOeee
325
GsMe yeveekej efHej efoee peelee nw, Jen oeve jepeme kene ieee nw~
DeosMekeeues eevecehee$esYee oereles~~10~~
Demelke=leceJe%eeleb leeecemecegoeleced~~22~~
pees oeve efyevee melkeej efkees DeLeJee eflejmkeejhetJe&ke efPe[kekej Deeesie
osMe-keeue ceW DeveefOekeeefjeeW kees efoee peelee nw, Jen oeve leeceme kene ieee nw~
hetpe cenejepe peer kene kejles Les nes, keghee$e kees oeve osves mes oelee ve nes
peelee nw~ "erke Fmeer ekeej eerke=<Ce kee kenvee nw efke oeve osvee ner kee&Je nw~
osMe, keeue Deewj hee$e kes eehle nesves hej yeoues ceW Ghekeej ve eenves keer YeeJevee
mes Goejlee kes meeLe efoee peevesJeeuee oeve meeefJeke nw~ keef"veeF& mes efvekeuevesJeeuee,
yeoues ceW Heue keer YeeJevee mes efoee peevesJeeuee oeve jepeme nw Deewj efyevee melkeej
kes, efPe[efkeeeW kes meeLe eefleketue osMe-keeue ceW keghee$e kees efoee peevesJeeuee oeve
leeceme nw, uesefkeve nw oeve ner; efkevleg pees osn, iesn Fleeefo meyekes cecelJe kees
leeiekej Skecee$e F hej ner efveYe&j nw, Gmekes efuees oeve kee efJeOeeve Fmemes Deewj
GVele nw Jen nw meJe&mJe kee mecehe&Ce, mechetCe& JeemeveeDeeW mes nkej ceve kee
mecehe&Ce; pewmee efke eerke=<Ce ves kene nw ceesJe ceve DeeOelmJe~ Dele: oeve
efveleevle DeeJeMeke nw~ Deye emlegle nw , leled Deewj meled kee mJehe
lelmeefoefle efveoxMees yeeCeefeefJeOe: mce=le:~~10~~
yeeeCeemlesve Jesoee e%eee efJeefnlee: hegje~~23~~
Depeg&ve! , leled Deewj meled Ssmee leerve ekeej kee veece yeeCe: efveoxMe:
mce=le: yee kee efveoxMe kejlee nw, mce=efle efoueelee nw, mebkesle kejlee nw Deewj yee
kee heefjeeeke nw~ Gmeer mes hegje hetJe& ceW (DeejcYe ceW) yeeeCe, Jeso Deewj
e%eeefo jes iees nQ~ DeLee&led yeeeCe, e%e Deewj Jeso Deesced mes hewoe nesles nQ~ es
eesiepeve nQ~ Deesced kes melele efevleve mes ner Fvekeer Glheefle nw, Deewj keesF& lejerkee
veneR nw~
lemceeoesefcelegoele e%eoevelehe:efeee:~~10~~
eJele&vles efJeOeeveesee: meleleb yeeJeeefoveeced~~24~~
326
Fmeefuees yee kee keLeve kejvesJeeues heg<eeW keer MeeeefJeefOe mes efveele keer
ngF& e%e, oeve Deewj lehe-efeeeSB efvejvlej Deesced Fme veece kee GeejCe kejkes
ner keer peeleer nQ, efpememes Gme yee kee mcejCe nes peee~ Deye leled Meyo kee eeesie
yeleeles nQ
leefoleveefYemevOeee Heueb e%elehe:efeee:~~10~~
oeveefeeee efJeefJeOee: efeevles cees#ekee*ddef#eefYe:~~25~~
leled DeLee&led Jen (hejceelcee) ner meJe&$e nw, Fme YeeJe mes Heue kees ve
eenkej Meee eje efveefo& veevee ekeej keer e%e, lehe Deewj oeve keer efeeeSB hejce
keueeCe keer Fe kejvesJeeues heg<eeW eje keer peeleer nQ~ leled Meyo hejceelcee kes
eefle mecehe&Cemeteke nw~ DeLee&led pehe lees Deesced kee kejW leLee e%e, oeve Deewj lehe
keer efeeeSB Gme hej efveYe&j neskej kejW~ Deye meled kes eeesie kee mLeue yeleeles nQ
meeJes meeOegYeeJes e meefolesleleegpeles~~10~~
eMemles kece&efCe leLee meyo: heeLe& egpeles~~26~~
Deewj meled; eesiesMJej ves yeleeee efke meled nw keee? ieerlee kes DeejcYe ceW ner
Depeg&ve ves eMve Ke[e efkeee efke kegueOece& ner MeeMJele nw, mele nw, lees eerke=<Ce ves
kene Depeg&ve! legPes en De%eeve keneB mes GlheVe ngDee? meled Jemleg kee leerveeW keeueeW
ceW keYeer DeYeeJe veneR neslee, Gmes efceeee veneR pee mekelee Deewj Demeled Jemleg kee
leerveeW keeueeW ceW DeefmlelJe veneR nw, Gmes jeskee veneR pee mekelee~ Jemlegle: Jen keewvemeer Jemleg nw, efpemekee leerveeW keeueeW ceW DeYeeJe veneR nw? Deewj Jen Demeled Jemleg nw
keee, efpemekee DeefmlelJe veneR nw? lees yeleeee en Deelcee ner mele nw Deewj
YetleeefokeeW kes mecemle Mejerj veeMeJeeved nQ~ Deelcee meveeleve nw, DeJee nw, MeeMJele
Deewj Dece=lemJehe nw ener hejcemele nw~
eneB kenles nQ, meled Ssmes hejceelcee kee en veece meoddYeeJes mele kes
eefle YeeJe ceW Deewj meeOegYeeJe ceW eeesie efkeee peelee nw Deewj ns heeLe&! peye efveele
kece& meebieesheebie Yeueer ekeej nesves ueies, leye meled Meyo kee eeesie efkeee peelee nw~
meled kee DeLe& en veneR nw efke en JemlegSB nceejer nQ~ peye Mejerj ner nceeje veneR nw,
mehleoMe DeOeee
327
lees Fmekes GheYeesie ceW DeevesJeeueer JemlegSB nceejer keye nQ~ en meled veneR nw~ meled kee
eeesie kesJeue Ske efoMee ceW efkeee peelee nw meoddYeeJe ceW~ Deelcee ner hejce mele
nw Fme mele kes eefle YeeJe nes, Gmes meeOeves kes efuees meeOegYeeJe nes Deewj Gmekeer
eeefhle kejevesJeeuee kece& eMemle {bie mes nesves ueies, JeneR meled Meyo kee eeesie
efkeee peelee nw~ Fmeer hej eesiesMJej Deeslej kenles nQ
e%es leheefme oeves e efmLeefle: meefoefle eeseles~~26~~
kece& ewJe leoLeeaeb meefolesJeeefYeOeereles~~27~~
e%e, lehe Deewj oeve kees kejves ceW pees efmLeefle efceueleer nw, Jen Yeer meled nw
Ssmee kene peelee nw~ leoLeeaeced Gme hejceelcee keer eeefhle kes efuees efkeee
ngDee kece& ner meled nw, Ssmee kene peelee nw~ DeLee&led Gme hejceelcee keer eeefhleJeeuee
kece& ner meled nw~ e%e, oeve, lehe lees Fme kece& kes hetjke nQ~ Devle ceW efveCe&e osles ngS
kenles nQ efke Fve meyekes efuees ee DeeJeMeke nw~
Deeee ngleb oeb lehemlehleb ke=leb e eled~~26~~
Demeefolegeles heeLe& ve e lelesle vees Fn~~28~~
ns heeLe&! efyevee ee kes efkeee ngDee nJeve, efoee ngDee oeve, lehee ngDee
lehe Deewj pees keg Yeer efkeee ngDee kece& nw, Jen meye Demeled nw Ssmee kene peelee
nw~ Jen ve lees Fme ueeske ceW Deewj ve hejueeske ceW ner ueeYeoeeke nw~ Dele: mecehe&Ce
kes meeLe ee efveleevle DeeJeMeke nw~
efve<ke<e&
DeOeee kes DeejcYe ceW ner Depeg&ve ves eMve efkeee efke YeieJeved! pees
MeeeefJeefOe kees leeiekej Deewj ee mes ege neskej epeve kejles nQ (ueesie Yetle,
YeJeeveer Deveeve hetpeles ner jnles nQ) lees Gvekeer ee kewmeer nw? meeefJekeer nw,
jepemeer nw DeLeJee leecemeer? Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! en
heg<e ee kee mJehe (hegleuee) nw, keneR-ve-keneR Gvekeer ee nesieer ner~
pewmeer ee Jewmee heg<e, pewmeer Je=efe Jewmee heg<e~ Gvekeer Jen ee meeefJekeer,
328
jepemeer Deewj leecemeer leerve ekeej keer nesleer nw~ meeefJekeer eeJeeues osJeleeDeeW
kees, jepemeer eeJeeues e#e (pees eMe, Meewe& eoeve kejs), je#emeeW (pees megj#ee os
mekes) kee heere kejles nQ Deewj leecemeer eeJeeues Yetle-esleeW kees hetpeles nQ~
MeeeefJeefOe mes jefnle Fve hetpeeDeeW eje es leerveeW ekeej kes eeueg Mejerj ceW efmLele
Yetlemecegoee DeLee&led Deheves mebkeuheeW Deewj oe-osMe ceW efmLele cegPe Devleee&ceer
kees Yeer ke=Me kejles nQ, ve efke hetpeles nQ~ Gve meyekees efveMee ner let Demegj peeve
DeLee&led Yetle, esle, e#e, je#eme leLee osJeleeDeeW kees hetpevesJeeues Demegj nQ~
osJelee-emebie kees eerke=<Ce ves eneB leermejer yeej G"eee nw~ henues DeOeee
meele ceW GvneWves kene efke Depeg&ve! keeceveeDeeW ves efpevekee %eeve nj efueee nw, Jener
cet{yegef Deve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ~ otmejer yeej DeOeee veew ceW Gmeer eMve
kees ognjeles ngS kene pees Deveeve osJeleeDeeW keer hetpee kejles nQ, Jes Yeer cegPes ner
hetpeles nQ; efkevleg Gvekee Jen hetpeve DeefJeefOehetJe&ke DeLee&led Meee ceW efveOee&efjle efJeefOe
mes efYeVe nw, Dele: Jen ve nes peelee nw~ eneB DeOeee me$en ceW GvnW Deemegjer
mJeYeeJeJeeuee kenkej mecyeesefOele efkeee~ eerke=<Ce kes MeyoeW ceW Ske hejceelcee keer
ner hetpee kee efJeOeeve nw~
leovevlej eesiesMJej eerke=<Ce ves eej eMve efuees Deenej, e%e, lehe Deewj
oeve~ Deenej leerve ekeej kes nesles nQ~ meeefJeke heg<e kees lees Deejesie eoeve
kejvesJeeues, mJeeYeeefJeke efee ueievesJeeues, efmveiOe Deenej efe]e nesles nQ~ jepeme
heg<e kees ke[Jes, leer#Ce, G<Ce, ehes, cemeeuesoej, jesieJe&ke Deenej efee nesles
nQ~ leeceme heg<e kees pet"e, yeemeer Deewj DeheefJe$e Deenej efee neslee nw~
MeeeefJeefOe mes efveefo& e%e (pees DeejeOevee keer Devle:efeeeSB nQ) pees ceve
kee efvejesOe kejlee nw, Heueekeeb#ee mes jefnle Jen e%e meeefJeke nw~ ocYe-eoMe&ve
leLee Heue kes efuees efkeee peevesJeeuee Jener e%e jepeme nw Deewj MeeeefJeefOe mes
jefnle, cev$e, oeve leLee yeiewj ee mes efkeee ngDee e%e leeceme nw~
hejceosJe hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeueer meejer eesieleeSB efpeveceW nQ, Gve
ee%e meoddieg keer Dee&vee, mesJee Deewj Devle:kejCe mes Deefnbmee, yeeee& Deewj
mehleoMe DeOeee
329
heefJe$elee kes Deveghe Mejerj kees leheevee Mejerj kee lehe nw~ mele, efee Deewj
efnlekej yeesuevee JeeCeer kee lehe nw Deewj ceve kees kece& ceW eJe=e jKevee, F kes
Deefleefje efJe<eeeW kes efevleve ceW ceve kees ceewve jKevee ceve-mecyevOeer lehe nw~ ceve,
JeeCeer Deewj Mejerj leerveeW efceueekej Fme Deesj leheevee meeefJeke lehe nw~ jepeme lehe
ceW keeceveeDeeW kes meeLe Gmeer kees efkeee peelee nw, peyeefke leeceme lehe MeeeefJeefOe
mes jefnle mJeseeej nw~
kee&Je ceevekej osMe, keeue Deewj hee$e kee efJeeej kejkes eehetJe&ke
efoee ieee oeve meeefJeke nw~ efkemeer ueeYe kes ueesYe ceW keef"veeF& mes efoee peevesJeeuee
oeve jepeme nw Deewj efPe[kekej keghee$e kees efoee peevesJeeuee oeve leeceme nw~
, leled Deewj meled kee mJehe yeleeles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves kene efke
es veece hejceelcee keer mce=efle efoueeles nQ~ MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle lehe, oeve Deewj
e%e DeejcYe kejves ceW Deesced kee eeesie neslee nw Deewj hetefle& ceW ner Deesced efheC[
es[lee nw~ leled kee DeLe& nw Jen hejceelcee, Gmekes eefle meceefhe&le neskej ner Jen
kece& neslee nw Deewj peye kece& OeejeJeener nesves ueies, leye meled kee eeesie neslee nw~
Yepeve ner meled nw~ meled kes eefle YeeJe Deewj meeOegYeeJe ceW ner meled kee eeesie efkeee
peelee nQ~ hejceelcee keer eeefhle keje osvesJeeues kece& e%e, oeve Deewj lehe kes heefjCeece
ceW Yeer meled kee eeesie nw Deewj hejceelcee ceW eJesMe efouee osvesJeeuee kece& efveMeehetJe&ke
meled nw; efkevleg Fve meyekes meeLe ee DeeJeMeke nw~ ee mes jefnle neskej efkeee
ngDee kece&, efoee ngDee oeve, lehee ngDee lehe ve Fme pevce ceW ueeYekeejer nw, ve
Deieues pevceeW ceW ner~ Dele: ee Deheefjnee& nw~
mechetCe& DeOeee ceW ee hej ekeeMe [euee ieee Deewj Devle ceW , leled
Deewj meled keer efJeMeo JeeKee emlegle keer ieeer, pees ieerlee kes MueeskeeW ceW henueer
yeej Deeee nw~ Dele:
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos lelmeled ee$eeefJeYeeieeesiees veece
mehleoMeesOeee:~~17~~
330

efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mebJeeo ceW lelmeled ee$ee efJeYeeie eesie
veeceke me$enJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
Fefle eerceledhejcenbmehejceevevome efMe<e mJeeceerDe[ie[evevoke=les
eerceieJeieerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es lelmeled
ee$eeefJeYeeieeesiees veece mehleoMeesOeee:~~17~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW lelmeled ee$ee efJeYeeie eesie
veeceke me$enJeeB DeOeee hetCe& neslee nw~
DeeoMe DeOeee
331
~~ DeLeeeoMeesOeee: ~~
en ieerlee kee Deefvlece DeOeee nw, efpemekes hetJee&& ceW eesiesMJej eerke=<Ce
eje emlegle Deveske eMveeW kee meceeOeeve nw leLee Geje& ieerlee kee Ghemebnej nw efke
ieerlee mes ueeYe keee nw? me$enJeW DeOeee ceW Deenej, lehe, e%e, oeve leLee ee
kee efJeYeeiemeefnle mJehe yeleeee ieee, Gmeer mevoYe& ceW leeie kes ekeej Mes<e nQ~
ceveg<e pees keg kejlee nw, GmeceW keejCe keewve nw? keewve kejelee nw? YeieJeeve
kejeles nQ ee eke=efle? en eMve henues mes DeejcYe nw, efpeme hej Fme DeOeee ceW
hegve: ekeeMe [euee ieee~ Fmeer ekeej JeCe&-JeJemLee keer eee& nes egkeer nw~ me=ef
ceW Jeehle Gmekes mJehe kee efJeMues<eCe Fme DeOeee ceW emlegle nw~ Devle ceW ieerlee
mes efceuevesJeeueer efJeYetefleeeW hej ekeeMe [euee ieee nw~
iele DeOeee ceW Deveske ekejCeeW kee efJeYeepeve megvekej Depeg&ve ves mJeeb
Ske eMve jKee efke leeie Deewj mebveeme kees Yeer efJeYeeiemeefnle yeleeeW
Depeg&ve GJeee
meVeememe ceneyeenes leJeefceeefce Jesefolegced~~1~~
leeieme e <eerkesMe he=LekekesefMeefve<etove~~1~~
Depeg&ve yeesuee ns ceneyeenes! ns oe kes meJe&mJe! ns kesefMeefve<etove! ceQ
mebveeme Deewj leeie kes eLeeLe& mJehe kees he=Leked-he=Leked peevevee eenlee ntB~
hetCe& leeie mebveeme nw, peneB mebkeuhe Deewj mebmkeejeW kee Yeer meceeheve nw
Deewj Fmemes henues meeOevee keer hetefle& kes efuees Gejesej Deemeefe kee leeie ner
leeie nw~ eneB oes eMve nQ efke mebveeme kes leJe kees peevevee eenlee ntB Deewj otmeje
nw efke leeie kes leJe kees peevevee eenlee ntB~ Fme hej eesiesMJej eerke=<Ce ves kene
332
eerYeieJeevegJeee
keeceeveeb kece&Ceeb veemeb meVeemeb keJeees efJeog:~~1~~
meJe&kece&Heueleeieb eengmleeieb efJee#eCee:~~2~~
Depeg&ve! efkeleves ner heefC[lepeve keece keceeX kes leeie kees mebveeme kenles
nQ Deewj efkeleves ner efJeeej-kegMeue heg<e mechetCe& kece&HeueeW kes leeie kees leeie
kenles nQ~
leepeb oes<eJeefoleskes kece& eengce&veeref<eCe:~~1~~
e%eoevelehe:kece& ve leepeefceefle eehejs~~3~~
keF& Ske efJeeved Ssmee kenles nQ efke meYeer kece& oes<eege nQ, Dele: leeie
osves eesie nQ Deewj otmejs efJeeved Ssmee kenles nQ efke e%e, oeve Deewj lehe leeieves
eesie veneR nQ~ Fme ekeej Deveske cele emlegle kejkes eesiesMJej Dehevee Yeer efveefMele
cele osles nQ
efveeeb e=Ceg ces le$e leeies Yejlemeece~~1~~
leeiees efn heg<eJeeIe ef$eefJeOe: mecekeerefle&le:~~4~~
ns Depeg&ve! Gme leeie kes efJe<ee ceW let cesjs efveee kees megve~ ns heg<ees!
Jen leeie leerve ekeej kee kene ieee nw~
e%eoevelehe:kece& ve leepeb keee&cesJe leled~~1~~
e%ees oeveb leheewJe heeJeveeefve ceveeref<eCeeced~~5~~
e%e, oeve Deewj lehe es leerve ekeej kes kece& leeieves eesie veneR nQ, FvnW
lees kejvee ner eeefnes; keeeWefke e%e, oeve Deewj lehe leerveeW ner heg<eeW kees heefJe$e
kejves Jeeues nQ~
eerke=<Ce ves eej eeefuele celeeW kee GuuesKe efkeee~ henuee keece keceeX
kee leeie, otmeje mechetCe& kece&HeueeW kee leeie, leermeje oes<eege nesves kes
keejCe meYeer keceeX kee leeie Deewj eewLee cele e%e, oeve Deewj lehe leeieves eesie
veneR nQ~ GveceW mes Ske cele ceW Deheveer menceefle eke kejles ngS kene Depeg&ve!
cesje Yeer en efveefMele efkeee ngDee cele nw efke e%e, oeve Deewj lehehe efeee
DeeoMe DeOeee
333
leeieves eesie veneR nw~ Fmemes efme nw efke ke=<Cekeeue ceW Yeer keF& cele eeefuele Les,
efpeveceW Ske eLeeLe& Lee~ Gme keeue ceW Yeer keF& cele Les, Deepe Yeer nQ~ ceneheg<e
peye ogefveee ceW Deelee nw lees keF& cele-celeevlejeW ceW mes keueeCekeejer cele kees
efvekeeuekej meeceves Ke[e kej oslee nw~ eleske ceneheg<e ves ener efkeee nw,
eerke=<Ce ves Yeer ener efkeee~ GvneWves keesF& veee ceeie& veneR yeleeee, yeefuke eeefuele
keF& celeeW kes yeere mele kees meceLe&ve oskej Gmes mhe kej efoee~
Sleeveefhe leg kecee&efCe meb lekelJee Heueeefve e~~1~~
kele&Jeeveerefle ces heeLe& efveefelebb celecegececed~~6~~
eesiesMJej eerke=<Ce yeue oskej kenles nQ heeLe&! e%e, oeve Deewj lehehe
kece& Deemeefe Deewj Heue kees leeiekej DeJeMe kejvee eeefnes~ en cesje efveMee
efkeee ngDee Gece cele nw~ Deye Depeg&ve kes eMve kes Devegmeej Jes leeie kee
efJeMues<eCe kejles nQ
efveeleme leg meVeeme: kece&Cees veesheheeles~~1~~
ceesneeme heefjleeiemleeceme: heefjkeerefle&le:~~7~~
ns Depeg&ve! efveele kece& (eerke=<Ce kes MeyoeW ceW efveele kece& Ske ner nw, e%e
keer eefeee~ Fme efveele Meyo kees Dee"-ome yeej eesiesMJej ves kene~ Fme hej
yeej-yeej yeue efoee efke keneR meeOeke Yekekej otmeje ve kejves ueies), Fme
MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle kece& kee leeie kejvee Gefele veneR nw~ ceesn mes Gmekee
leeie kejvee leeceme leeie kene ieee nw~ meebmeeefjke efJe<ee-JemlegDeeW keer Deemeefe
ceW HeBmekej keee&ced kece& (keee&ced kece&, efveele kece& Ske otmejs kes hetjke nQ) kee
leeie leecemeer nw~ Ssmee heg<e DeOe: ieefle keer-helebiehee&vle DeOece eesefveeeW
ceW peelee nw; keeeWefke Gmeves Yepeve keer eJe=efeeeW kee leeie kej efoee~ Deye jepeme
leeie kes efJe<ee ceW yeleeles nQ
og:KeefcelesJe elkece& keeekeuesMeYeeeepesled~~1~~
me ke=lJee jepemeb leeieb vewJe leeieHeueb ueYesled~~8~~
kece& kees og:Kecee mecePekej Meejerefjke keuesMe kes Yee mes Gmekee leeie
kejvesJeeuee Jeefe jepeme leeie kees kejkes Yeer leeie kes Heue kees eehle veneR
334
neslee~ efpememes Yepeve heej ve ueies Deewj keeekeuesMeYeeeled Fme Yee mes kece&
kees leeie os efke Mejerj kees ke nesiee, Gme ceveg<e kee leeie jepeme nw~ Gmes leeie
kee Heue hejceMeeefvle veneR eehle nesleer~ leLee
keee&efcelesJe elkece& efveeleb efeelespeg&ve~~1~~
meb lekelJee Heueb ewJe me leeie: meeefJekees cele:~~9~~
ns Depeg&ve! kejvee kele&Je nw Ssmee mecePekej pees efveeleced MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle efkeee ngDee kece& mebieoes<e Deewj Heue kees leeiekej efkeee peelee
nw, Jener meeefJeke leeie nw~ Dele: efveele kece& kejW Deewj Fmekes efmeJeee pees keg
nw, Gmekee leeie kej oW~ en efveele kece& Yeer keee kejles ner jnWies ee keYeer Fmekee
Yeer leeie nesiee? Fme hej kenles nQ (Deye Deefvlece leeie kee he osKeW)
ve sekegMeueb kece& kegMeues veeveg<eppeles~~10~~
leeieer meJemeceeefJees cesOeeJeer efVemebMee:~~10~~
ns Depeg&ve! pees heg<e DekegMeueb kece& DeLee&led DekeueeCekeejer kece& mes
(Meee efveele kece& ner keueeCekeejer nw~ Fmekes efJejesOe ceW pees keg nw, Fmeer ueeske
kee yevOeve nw Fmeefuees DekeueeCekeejer nw, Ssmes keceeX mes) s<e veneR kejlee Deewj
keueeCekeejer kece& ceW Deemee veneR neslee, pees kejvee Lee Jen Yeer Mes<e veneR nw
Ssmee meJe mes mebege heg<e mebMeejefnle, %eeveJeeved Deewj leeieer nw~ Gmeves meye
keg leeiee nw, uesefkeve eeefhle kes meeLe Jen hetCe& leeie ner mebveeme nw~ nes mekelee
nw Deewj keesF& mejue jemlee nes? Fme hej kenles nQveneR~ osKeW
ve efn osnYe=lee Mekeeb leegb kecee&CeMes<ele:~~10~~
emleg kece&Heueleeieer me leeieerleefYeOeereles~~11~~
osnOeejer heg<eeW kes eje (kesJeue Mejerj ner veneR, efpemes Deehe osKeles nQ~
eerke=<Ce kes Devegmeej eke=efle mes GlheVe meJe, jpe, lece leerveeW iegCe ner Fme
peerJeelcee kees MejerjeW ceW yeeBOeles nQ~ peye leke iegCe peerefJele nQ leye leke Jen
peerJeOeejer nw~ efkemeer-ve-efkemeer he ceW Mejerj heefjJeefle&le neslee jnsiee~ Dele: osn
kes keejCe peye leke peerefJele nw~) mechetCe&lee mes meye keceeX kee leeie mebYeJe veneR
nw, Fmeefuees pees heg<e kece& kes Heue kee leeieer nw, Jener leeieer nw Ssmee kene
DeeoMe DeOeee
335
peelee nw~ Dele: peye leke Mejerj kes keejCe peerefJele nQ, leye leke efveele kece& kejW
Deewj Gmekes Heue kee leeie kejW~ yeoues ceW efkemeer Heue keer keecevee ve kejW~ Jewmes
mekeeceer hegg<eeW kes keceeX kee Heue Yeer neslee nw
Deefveefceb efceeb e ef$eefJeOeb kece&Ce: Heueced~~10~~
YeJeleleeefieveeb esle ve leg meVeeefmeveeb keJeefeled~~12~~
mekeeceer heg<eeW kes keceeX kee Dee, yegje Deewj efceuee ngDee Ssmee leerve
ekeej kee Heue cejves kee heeeled Yeer neslee nw, pevce-pevceevlejeW leke efceuelee nw;
efkevleg meVeeefmeveeced meJe&mJe kee veeme (Devle) kejvesJeeues hetCe& leeieer
heg<eeW kes keceeX kee Heue efkemeer Yeer keeue ceW veneR neslee~ ener Meg mebveeme nw~
mebveeme ejceeslke= DeJemLee nw~ Yeues-yegjs keceeX kee Heue leLee hetCe& veemekeeue
ceW Gvekes Devle kee eMve hetje ngDee~ Deye heg<e kes eje MegYe DeLeJee DeMegYe kece&
nesves ceW keee keejCe nQ? Fme hej osKeW
heewleeefve ceneyeenes keejCeeefve efveyeesOe ces~~10~~
mee*ddKes ke=leevles eeseeefve efmees meJe&kece&Ceeced~~13~~
ns ceneyeenes! mechetCe& keceeX keer efmeef kes efuees heeBe keejCe meebKeefmeevle ceW kens iees nQ, GvnW let cegPemes Yeueer ekeej peeve~
DeefOeeveb leLee kelee& kejCeb e he=LeefiJeOeced~~10~~
efJeefJeOeee he=Lekeese owJeb ewJee$e heececed~~14~~
Fme efJe<ee ceW keee& (en ceve), he=Leked-he=Leked kejCe (efpevekes eje
efkeee peelee nw~ eefo MegYe heej ueielee nw lees efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce, leeie,
DeveJejle efevleve keer eJe=efeeeB Fleeefo kejCe neWieer~ eefo DeMegYe heej ueielee nw
lees keece, eesOe, jeie, s<e, efuehmee Fleeefo kejCe neWies~ Fvekes eje esefjle neWies~),
veevee ekeej keer veejer-veejer eseSB (Devevle FeSB), DeeOeej DeLee&led meeOeve
(efpeme Fe kes meeLe meeOeve efceuee Jener Fe hetjer nesves ueieleer nw~) Deewj
heeBeJeeB nsleg nw owJe DeLeJee mebmkeej~ Fmekeer hegef kejles nQ
MejerjJee*ddceveesefYee&lkece& eejYeles vej:~~10~~
veeeb Jee efJehejerleb Jee heewles leme nsleJe:~~15~~
336
ceveg<e ceve, JeeCeer Deewj Mejerj mes Meee kes Devegmeej DeLeJee efJehejerle pees keg
kece& DeejcYe kejlee nw, Gmekes es heeBeeW ner keejCe nQ~ hejvleg Ssmee nesves hej Yeer
le$ewJeb meefle kelee&jceelceeveb kesJeueb leg e:~~10~~
heMeleke=leyegeflJeeVe me heMeefle ogce&efle:~~16~~
pees heg<e DeMeg yegef kes keejCe Gme efJe<ee ceW kewJeuemJehe Deelcee
kees keee& osKelee nw, Jen ogyeg&ef eLeeLe& veneR osKelee DeLee&led YeieJeeve veneR kejles~
Fme eMve hej eesiesMJej eerke=<Ce ves otmejer yeej yeue efoee~ DeOeee 5 ceW
GvneWves kene efke Jen eYeg ve kejlee nw, ve kejelee nw, ve efeee kes mebeesie kees
pees[lee nw~ lees ueesie kenles keeeW nQ? ceesn mes ueesieeW keer yegef DeeJe=e nw, Fmeefuees
keg Yeer ken mekeles nQ~ eneB Yeer kenles nQ kece& nesves ceW heeBe keejCe nQ~ Gmekes
yeeJepeto Yeer pees kewJeue mJehe hejceelcee kees keee& osKelee nw, Jen cet{yegef
(ogyeg&ef) eLeeLe& veneR osKelee DeLee&led YeieJeeve veneR kejles, peyeefke Depeg&ve kes efuees
Jes leeue "eWkekej Ke[s nes peeles nQ, efveefceecee$eb YeJe efke keee&-Oeee& lees ceQ ntB,
let efveefcee yevekej Ke[e Yej jn~ Devlele: Jes ceneheg<e kenvee keee eenles nQ?
Jemlegle: YeieJeeve Deewj eke=efle kes yeere Ske Deeke<e&Ce jsKee nw~ peye leke
meeOeke eke=efle keer meercee ceW nw, YeieJeeve veneR kejles~ yengle meceerhe jnkej Yeer
e-he ceW ner jnles nQ~ Deveve YeeJe mes F kees heke[ves hej Jes oe-osMe mes
mebeeueke yeve peeles nQ~ meeOeke eke=efle keer Deeke<e&Ce meercee mes efvekeuekej Gvekes
#es$e ceW Dee peelee nw~ Ssmes Devegjeieer kes efuees Jes leeue "eWkekej meowJe Ke[s jnles
nQ~ kesJeue Gmeer kes efuees YeieJeeve kejles nQ~ Dele: efevleve kejW~ eMve hetje ngDee~
Deeies osKeW
eme veen*ddke=lees YeeJees yegefe&me ve efueheles~~10~~
nlJeeefhe me FceeBuueeskeeVe nefvle ve efveyeOeles~~17~~
efpeme heg<e kes Devle:kejCe ceW ceQ keee& ntBSsmee YeeJe veneR nw leLee efpemekeer
yegef efueheeeceeve veneR nesleer, Jen heg<e Fve meye ueeskeeW kees ceejkej Yeer JeemleJe
ceW ve lees ceejlee nw Deewj ve yeBOelee nw~ ueeske-mecyevOeer mebmkeejeW kee efJeuee ner
ueeske-mebnej nw~ Deye Gme efveele kece& keer esjCee kewmes nesleer nw? Fme hej osKeW
DeeoMe DeOeee
337
%eeveb %eseb heefj%eelee ef$eefJeOee kece&eesovee~~10~~

kejCeb kece& kelexefle ef$eefJeOe: kece&me*dden:~~18~~
Depeg&ve! heefj%eelee DeLee&led hetCe&%eelee ceneheg<eeW mes, %eeveced Gmekees peeveves
keer efJeefOe mes Deewj %eseced peeveves eesie Jemleg (eerke=<Ce ves heers kene efke ceQ
ner %ese, peeveves eesie heoeLe& ntB) mes kece& kejves keer esjCee efceueleer nw~ henues lees
hetCe&%eelee keesF& ceneheg<e nes, Gvekes eje Gme %eeve kees peeveves keer efJeefOe eehle nes,
ue#e %ese hej ef nes leYeer kece& keer esjCee efceueleer nw Deewj keee& (ceve keer
ueieve), kejCe (efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce Fleeefo) leLee kece& keer peevekeejer mes
kece& kee meben neslee nw, kece& Fkedd"e nesves ueielee nw~ heers kene ieee efke eeefhle
kes heeeled Gme heg<e kee kece& efkees peeves mes keesF& eeespeve veneR neslee Deewj ve
es[ves mes neefve ner nesleer nw; efHej Yeer ueeskemeben DeLee&led heersJeeueeW kes oe ceW
keueeCekeejer meeOeveeW kes meben kes efuees Jen kece& ceW yejlelee nw~ keee&, kejCe
Deewj kece& kes eje Fvekee meben neslee nw~ %eeve, kece& Deewj keee& kes Yeer leerve-leerve
Yeso nQ
%eeveb kece& e kelee& e ef$eOewJe iegCeYesole:~~10~~
eeseles iegCeme*ddKeeves eLeeJe=Ceg leeveefhe~~19~~
%eeve, kece& leLee keee& Yeer iegCeeW kes Yeso mes meebKeMeee ceW leerve- leerve
ekeej kes kens iees nQ, GvnW Yeer let eLeeJeled megve~ emlegle nw henues %eeve kee Yeso
meJe&Yetles<eg esvewkeb YeeJeceJeeceer#eles~~10~~
DeefJeYeeb efJeYees<eg lep%eeveb efJeef meeefJekeced~~20~~
Depeg&ve! efpeme %eeve mes ceveg<e he=Leked-he=Leked meye YetleeW ceW Ske DeefJeveeMeer
hejceelceYeeJe kees efJeYeeiejefnle Skejme osKelee nw, Gme %eeve kees let meeefJeke
peeve~ %eeve ele#e DevegYetefle nw, efpemekes meeLe ner iegCeeW kee Devle nesvee nw~ en
%eeve keer heefjhekeJe DeJemLee nw~ Deye jepeme %eeve osKeW
he=LekelJesve leg ep%eeveb veeveeYeeJeevhe=LeefiJeOeeved~~10~~
Jesefe meJex<eg Yetles<eg lep%eeveb efJeef jepemeced~~21~~
pees %eeve mechetCe& YetleeW ceW efYeVe ekeej kes Deveske YeeJeeW kees Deueie-Deueie
338
kejkes peevelee nw efke en Dee nw, es yegjs nQ Gme %eeve kees let jepeme peeve~
Ssmeer efmLeefle nw lees jepemeer mlej hej legcneje %eeve nw~ Deye osKeW leeceme %eeve
eeg ke=lmveJeoskeefmcevkeeex meecenwlegkeced~~10~~
DeleJeeLe&Jeouheb e leeecemecegoeleced~~22~~
pees %eeve Skecee$e Mejerj ceW ner mechetCe&lee kes meMe Deemee nw, egefejefnle
DeLee&led efpemekes heers keesF& efeee veneR nw, leJe kes DeLe&mJehe hejceelcee keer
peevekeejer mes Deueie kejvesJeeuee Deewj leg nw, Jen %eeve leeceme kene peelee nw~
Deye emlegle nw kece& kes leerve Yeso
efveeleb mejefnlecejeies<ele: ke=leced~~10~~
DeHeueeshmegvee kece& eelmeeefJekecegeles~~23~~
pees kece& efveeleced MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle nw (Deve veneR), mebieoes<e
Deewj Heue kees ve eenvesJeeues heg<e eje efyevee jeie-s<e kes efkeee peelee nw, Jen
kece& meeefJeke kene peelee nw~ [efveele kece& (DeejeOevee) efevleve nw, pees hejce ceW
eJesMe efoueelee nw~]
eeg keeceshmegvee kece& meenejsCe Jee hegve:~~10~~
efeeles yengueeeemeb leepemecegoeleced~~24~~
pees kece& yengle heefjece mes ege nw, Heue kees eenvesJeeues Deewj Denbkeejege
heg<e eje efkeee peelee nw, Jen kece& jepeme kene peelee nw~ en heg<e Yeer Jener
efveele kece& kejlee nw; efkevleg Devlej cee$e Flevee ner nw efke Heue keer Fe Deewj
Denbkeej mes ege nw Fmeefuees Gmekes eje nesvesJeeues kece& jepeme nQ~ Deye osKeW
leeceme
DevegyevOeb #eeb efnbmeeceveJes#e e heew<eced~~10~~
ceesneoejYeles kece& eeeecemecegeles~~25~~
pees kece& Devlele: ve nesvesJeeuee nw, efnbmee-meeceLe& kees ve efJeeej kej
kesJeue ceesnJeMe DeejcYe efkeee peelee nw, Jen kece& leeceme kene peelee nw~ mhe nw
efke en kece& Meee kee efveele kece& veneR nw, Gmekes mLeeve hej Yeeefvle nw~ Deye osKeW
keee& kes ue#eCe
DeeoMe DeOeee
339
cegemeesvenbJeeoer Oe=leglmeenmeceefvJele:~~10~~
efmeeefmeeesefve&efJe&keej: kelee& meeefJeke Geles~~26~~
pees keee& mebieoes<e mes jefnle neskej, Denbkeej kes Jeeve ve yeesuevesJeeuee,
Oewe& Deewj Glmeen mes ege neskej, keee& kes efme nesves Deewj ve nesves ceW n<e&,
Meeske Fleeefo efJekeejeW mes meJe&Lee jefnle neskej kece& ceW (Denefve&Me) eJe=e nw, Jen
keee& meeefJeke kene peelee nw~ ener Gece meeOeke kes ue#eCe nQ~ kece& Jener nw
efveele kece&~
jeieer kece&Heueeshmegueg&yOees efnbmeelcekeesMegefe:~~10~~
n<e&MeeskeeefvJele: kelee& jepeme: heefjkeerefle&le:~~27~~
Deemeefeege, keceeX kes Heue kees eenvesJeeuee, ueesueghe, DeelceeDeeW kees
ke osvesJeeuee, DeheefJe$e Deewj n<e&-Meeske mes pees efuehle nw, Jen keee& jepeme kene
ieee nw~
Deege: eeke=le: mleyOe: Me"es vew<ke=eflekeesueme:~~10~~
efJe<eeoer oerIe&met$eer e kelee& leeceme Geles~~28~~
pees ebeue efeeJeeuee, DemeYe, IeceC[er, Oetle&, otmejs kes keeeeX ceW yeeOee
hengBeevesJeeuee, Meeske kejves kes mJeYeeJeJeeuee, Deeuemeer Deewj oerIe&met$eer nw efke efHej
kej ueWies, Jen keee& leeceme kene peelee nw~ oerIe&met$eer kece& kees keue hej euevesJeeuee
nw, eeefhe kejves keer Fe Gmes Yeer jnleer nw~ Fme ekeej keee& kes ue#eCe hetjs
ngS~ Deye eesiesMJej eerke=<Ce ves veJeerve eMve G"eee yegef, OeejCee Deewj megKe
kes ue#eCe
yegsYexob Oe=lesewJe iegCeleefeefJeOeb e=Ceg~~10~~
eeseceeveceMes<esCe he=LekelJesve Oeveee~~29~~
Oevebpee! yegef Deewj OeejCee Meefe kee Yeer iegCeeW kes keejCe leerve ekeej kee
Yeso mechetCe&lee mes efJeYeeiehetJe&ke cegPemes megve~
eJe=efeb e efveJe=efeb e keeee&keeex YeeeYees~~10~~
yevOeb cees#eb e ee Jesefe yegef: mee heeLe& meeefJekeer~~30~~
340
heeLe&! eJe=efe Deewj efveJe=efe kees, kee&Je Deewj Dekee&Je kees, Yee Deewj
DeYee kees leLee yevOeve Deewj cees#e kees pees yegef eLeeLe& peeveleer nw, Jen yegef
meeefJekeer nw~ DeLee&led hejceelce-heLe, DeeJeeieceve-heLe oesveeW keer Yeueer ekeej
peevekeejerJeeueer yegef meeefJekeer nw~ leLee
eee Oece&ceOece e keee eekeee&cesJe e~~10~~
DeeLeeJelepeeveeefle yegef: mee heeLe& jepemeer~~31~~
heeLe&! efpeme yegef eje ceveg<e Oece& Deewj DeOece& kees leLee kee&Je Deewj
Dekee&Je kees Yeer eLeeJeled veneR peevelee, DeOetje peevelee nw, Jen yegef jepemeer nw~
Deye leecemeer yegef kee mJehe osKeW
DeOece Oece&efceefle ee ceveles lecemeeJe=lee~~10~~
meJee&Lee&efvJehejerleebe yegef: mee heeLe& leecemeer~~32~~
heeLe&! leceesiegCe mes {Bkeer ngF& pees yegef DeOece& kees Oece& ceeveleer nw leLee
mechetCe& efnleeW kees efJehejerle ner osKeleer nw, Jen yegef leecemeer nw~
eneB Mueeske leerme mes yeeerme leke yegef kes leerve Yeso yeleees iees~ pees yegef
efkeme keee& mes efveJe=e nesvee nw Deewj efkemeceW eJe=e nesvee nw, keewve kee&Je nw Deewj
keewve Dekee&Je nw Fmekeer Yeueer ekeej peevekeejer jKeleer nw, Jen yegef meeefJekeer
nw~ pees kee&Je-Dekee&Je kees Oetefceue {bie mes peeveleer nw, eLeeLe& veneR peeveleer
Jen jepemeer yegef nw Deewj DeOece& kees Oece&, veMJej kees MeeMJele leLee efnle kees
Deefnle Fme ekeej efJehejerle peevekeejerJeeueer yegef leecemeer nw~ Fme ekeej yegef
kes Yeso meceehle ngS~ Deye emlegle nw otmeje eMve, Oe=efle OeejCee kes leerve Yeso
Oe=lee eee Oeejeles ceve:eeCesefveefeee:~~10~~
eesiesveeJeefYeeeefjCee Oe=efle: mee heeLe& meeefJekeer~~33~~
eesiesve eewefieke eefeee kes eje DeJeefYeeeefjCeer eesie-efevleve
kes DeueeJee otmejs efkemeer mHegjCe kee Deevee JeefYeeej nw, efee kee yenke
peevee JeefYeeej nw; Fmekes efJehejerle DeJeefYeeeefjCeer OeejCee mes ceveg<e ceve, eeCe
Deewj FefveeW keer efeee kees pees OeejCe kejlee nw, Jen OeejCee meeefJekeer nw~
DeeoMe DeOeee
341
DeLee&led ceve, eeCe Deewj FefveeW kees F keer efoMee ceW cees[vee ner meeefJekeer OeejCee
nw~ leLee
eee leg Oece&keeceeLee&vOe=lee Oeejelespeg&ve~~10~~
emesve Heueekee*dd#eer Oe=efle: mee heeLe& jepemeer~~34~~
ns heeLe&! Heue keer FeJeeuee ceveg<e Deefle Deemeefe mes efpeme OeejCee kes
eje kesJeue Oece&, DeLe& Deewj keece kees OeejCe kejlee nw (cees#e kees veneR), Jen
OeejCee jepemeer nw~ Fme OeejCee ceW Yeer ue#e Jener nw, kesJeue keecevee kejlee nw~ pees
keg kejlee nw, Gmekes yeoues ceW eenlee nw~ Deye leecemeer OeejCee kes ue#eCe osKeW
eee mJehe>b Yeeb Meeskeb efJe<eeob ceocesJe e~~10~~
ve efJecegeefle ogcexOee Oe=efle: mee heeLe& leecemeer~~35~~
ns heeLe&! og yegefJeeuee ceveg<e efpeme OeejCee kes eje efvee, Yee, efevlee,
og:Ke Deewj DeefYeceeve kees Yeer (veneR es[lee Fve meyekees) OeejCe efkees jnlee nw,
Jen OeejCee leecemeer nw~ en eMve hetje ngDee~ Deieuee eMve nw, megKe
megKeb eflJeoeveeR ef$eefJeOeb e=Ceg ces Yejle<e&Ye~~10~~
DeYeemeeceles e$e og:Keevleb e efveieefle~~36~~
Depeg&ve! Deye megKe Yeer leerve ekeej kee cegPemes megve~ GveceW mes efpeme megKe ceW
meeOeke DeYeeme mes jceCe kejlee nw DeLee&led efee kees meceskej F ceW jceCe
kejlee nw Deewj pees og:KeeW kee Devle kejvesJeeuee nw leLee
eeoes efJe<eefceJe heefjCeecesce=leeshececed~~10~~
lelmegKeb meeefJekeb eeseceelceyegefemeeopeced~~37~~
Gheeg&e megKe meeOeve kes DeejcYekeeue ceW eeefhe efJe<e kes meMe ueielee nw
(eeo kees Metueer hej e{eee ieee, ceerje kees efJe<e efceuee~ keyeerj kenles nQ
megefKeee meye mebmeej nw, Keees De meesJew~ ogefKeee oeme keyeerj nw, peeies
De jesJew~ Dele: DeejcYe ceW efJe<e-pewmee Yeemelee nw) hejvleg heefjCeece ceW Dece=lelegue
nw, Dece=le-leJe kees efoueevesJeeuee nw, Dele: DeelceefJe<eeke yegef kes emeeo mes
GlheVe ngDee megKe meeefJeke kene ieee nw~ leLee
342
efJe<eesefvemebeesieeeeoesce=leeshececed ~~10~~
heefjCeeces efJe<eefceJe lelmegKeb jepemeb mce=leced~~38~~
pees megKe efJe<ee Deewj FefveeW kes mebeesie mes neslee nw, Jen eeefhe Yeesiekeeue
ceW Dece=le kes meMe ueielee nw efkevleg heefjCeece ceW efJe<e kes meMe nw; keeeWefke pevcece=leg kee keejCe nw, Jen megKe jepeme kene ieee nw~ leLee
eoes eevegyevOes e megKeb ceesnveceelceve:~~10~~
efveeuemeeceeoeslLeb leeecemecegoeleced~~39~~
pees megKe Yeesiekeeue Deewj heefjCeece ceW Yeer Deelcee kees ceesn ceW [euevesJeeuee
nw, efvee ee efveMee meJe&Yetleeveeced peieled keer efveMee ceW Deesle jKevesJeeuee nw,
Deeueme Deewj JeLe& keer eseDeeW mes GlheVe Jen megKe leeceme kene ieee nw~ Deye
eesiesMJej eerke=<Ce iegCeeW keer hengBe yeleeles nQ, pees meyekes heers ueies nQ
ve leoefmle he=efLeJeeb Jee efoefJe osJes<eg Jee hegve:~~10~~
meJeb eke=eflepewceg&eb eosefYe: meeefl$eefYeieg&Cew:~~40~~
Depeg&ve! he=LJeer ceW, DeekeeMe ceW DeLeJee osJeleeDeeW ceW Ssmee keesF& Yeer eeCeer
veneR, pees eke=efle mes GlheVe ngS leerveeW iegCeeW mes jefnle nes~ DeLee&led yeee mes ueskej
keer-helebie eeJevcee$e peieled #eCeYebiegj, cejves-peervesJeeuee nw, leerveeW iegCeeW kes
Devleie&le nw DeLee&led osJelee Yeer leerveeW iegCeeW kee efJekeej nw, veMJej nw~
eneB yeee osJeleeDeeW kees eesiesMJej ves eewLeer yeej efueee DeOeee meele,
veew, me$en leLee eneB De"ejnJeW DeOeee ceW~ Fve meyekee Ske ner DeLe& nw efke
osJelee leerveeW iegCeeW kes Devleie&le nQ~ pees FvnW Yepelee nw, veMJej keer hetpee kejlee nw~
YeeieJele kes efleere mkevOe ceW cenef<e& Megke leLee hejeref#ele kee eefme
DeeKeeve nw~ efpemeceW GheosMe osles ngS Jes kenles nQ efke eer-heg<e ceW esce kes efuees
Mebkej-heeJe&leer keer, Deejesie kes efuees DeefMJeveerkegceejeW keer, efJepee kes efuees Fv
keer leLee Oeve kes efuees kegyesj keer hetpee kejW~ Fmeer lejn efJeefJeOe keeceveeSB yeleekej
Devle ceW efveCe&e osles nQ efke mechetCe& keeceveeDeeW keer hetefle& Deewj cees#e kes efuees lees
Skecee$e veejeeCe keer hetpee kejveer eeefnes~ leguemeer cetueefnb meeRefeS, HetueF
DeeoMe DeOeee
343
HeueF DeIeeF~ Demleg, meJe&Jeeheke eYeg kee mcejCe kejW, efpemekeer hetefle& kes
efuees meoddieg keer MejCe, efve<kehe YeeJe mes eMve Deewj mesJee Skecee$e Gheee nw~
Deemegjer Deewj owJeer mecheod Devle:kejCe keer oes Je=efeeeB nQ~ efpemeceW owJeer
mecheod hejceosJe hejceelcee kee efoioMe&ve kejeleer nw, Fmeefuees owJeer kener peeleer nw;
efkevleg en Yeer leerveeW iegCeeW kes ner Devleie&le nw~ iegCe Meevle nesves kes heMeeled Fvekeer
Yeer Meeefvle nes peeleer nw~ lelheMeeled Gme Deelcele=hle eesieer kes efuees keesF& Yeer
kee&Je Mes<e veneR jn peelee~
Deye emlegle nw heers mes DeejcYe ngDee eMve JeCe&-JeJemLee~ JeCe& pevceeOeeve nw DeLeJee keceeX mes heeeer peevesJeeueer Devle:kejCe keer eesielee kee veece nw?
Fme hej osKeW
yeeeCe#eef$eeefJeMeeb MeteCeeb e hejvlehe~~10~~
kecee&efCe eefJeYeeeefve mJeYeeJeeYeJewieg&Cew:~~41~~
ns hejblehe! yeeeCe, #eef$ee, JewMe Deewj MeteW kes kece& mJeYeeJe mes GlheVe
iegCeeW eje efJeYee efkees iees nQ~ mJeYeeJe ceW meeefJeke iegCe nesiee lees Deehe ceW
efvece&uelee nesieer, Oeeve-meceeefOe keer #ecelee nesieer~ leecemeer iegCe nesiee lees Deeueme,
efvee, eceeo jnsiee~ Gmeer mlej mes Deehemes kece& Yeer nesiee~ pees iegCe keee&jle nw,
Jener Deehekee JeCe& nw, mJehe nw~ Fmeer ekeej De&-meeefJeke Deewj De&-jepeme
mes Ske Jeie& #eef$ee kee nw Deewj DeeOee mes kece leeceme leLee efJeMes<e jepeme mes
efleere Jeie& JewMe kee nw~
Fme eMve kees eesiesMJej eerke=<Ce ves eneB eewLeer yeej efueee nw~ DeOeee oes
ceW Fve eej JeCeeX ceW mes Ske #eef$ee kee veece efueee efke #eef$ee kes efuees eg mes
eselej keesF& ceeie& veneR nw~ leermejs DeOeee ceW GvneWves kene efke ogye&ue iegCeJeeues kes
efuees Yeer Gmekes mJeYeeJe mes GlheVe eesielee kes Devegmeej Oece& ceW eJe=e nesvee,
GmeceW cej peevee Yeer hejce keueeCekeejer nw~ otmejeW keer vekeue kejvee YeeeJen nw~
DeOeee eej ceW yeleeee efke eej JeCeeX keer me=ef ceQves keer~ lees keee ceveg<eeW kees
eej peeefleeeW ceW yeeBe? kenles nQ veneR, iegCekece& efJeYeeieMe: iegCeeW keer
eesielee mes kece& kees eej meesheeveeW ceW yeeBe~ eneB iegCe Ske hewceevee nw, Gmekes eje
344
ceehekej kece& kejves keer #ecelee kees eej YeeieeW ceW yeeBe~ eerke=<Ce kes MeyoeW ceW
kece& Skecee$e DeJee heg<e keer eeefhle keer efeee nw~ F&MJej-eeefhle kee DeeejCe
DeejeOevee nw, efpemekeer MegDeele cee$e Ske F ceW ee mes nw~ efevleve keer efJeefOeefJeMes<e nw, efpemes heers yelee Deees nQ~ Fme e%eeLe& kece& kees eej YeeieeW ceW yeeBe~
Deye kewmes mecePeW efke nceceW keewve mes iegCe nQ Deewj efkeme esCeer kes nQ? Fme hej eneB
kenles nQ
Mecees ocemlehe: Meeweb #eeefvlejepe&JecesJe e~~10~~
%eeveb efJe%eeveceeefmlekeeb yeekece& mJeYeeJepeced~~42~~
ceve kee Meceve, FefveeW kee oceve, hetCe& heefJe$elee; ceve, JeeCeer Deewj Mejerj
kees F kes Deveghe leheevee, #eceeYeeJe; ceve, FefveeW Deewj Mejerj keer meJe&Lee
mejuelee, Deeefmleke yegef DeLee&led Ske F ceW meeer DeemLee, %eeve DeLee&led hejceelcee
keer peevekeejer kee mebeej, efJe%eeve DeLee&led hejceelcee mes efceuevesJeeues efveoxMeeW keer
peeie=efle SJeb Gmekes Devegmeej eueves keer #ecelee en meye mJeYeeJe mes GlheVe ngS
yeeeCe kes kece& nQ DeLee&led peye mJeYeeJe ceW en eesieleeSB heeeer peeeB, kece&
OeejeJeener neskej mJeYeeJe ceW {ue peee lees Jen yeeeCe esCeer kee keee& nw~ leLee
Meewe lespees Oe=efleoe&#eb egs eeheheueeeveced~~10~~
oeveceerejYeeJee #ee$eb kece& mJeYeeJepeced~~43~~
MetjJeerjlee, F&MJejere lespe kee efceuevee, Oewe&, efevleve ceW o#elee DeLee&led
kece&meg keewMeueced kece& kejves ceW o#elee, eke=efle kes mebIe<e& mes ve Yeeieves kee
mJeYeeJe, oeve DeLee&led meJe&mJe kee mecehe&Ce, meye YeeJeeW hej mJeeefceYeeJe DeLee&led
F&MJejYeeJe en meye #eef$ee kes mJeYeeJepeced mJeYeeJe mes GlheVe ngS kece&
nQ~ mJeYeeJe ceW es eesieleeSB heeeer peeleer nQ lees Jen keee& #eef$ee nw~ Deye emlegle
nw, JewMe leLee Met kee mJehe
ke=ef<eieewj#eJeeefCepeb JewMekece& mJeYeeJepeced~~10~~
heefjeee&lcekeb kece& Metmeeefhe mJeYeeJepeced~~44~~
ke=ef<e, iees-j#ee Deewj JeJemeee JewMe kes mJeYeeJepeve kece& nQ~ ieesheeueve
keer keeeW? YeQme kees ceej [eueW? yekejer ve jKeW? Ssmee keg veneR nw~ megotj Jewefoke
DeeoMe DeOeee
345
Jee*ddcee ceW iees Meyo Devle:kejCe SJeb FefveeW kes efuees eeefuele Lee~ iees-j#ee
kee DeLe& nw, FefveeW keer j#ee~ efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce kes eje FefveeB
megjef#ele nesleer nQ Deewj keece, eesOe, ueesYe, ceesn kes eje es efJeYee nes peeleer nQ,
#eerCe nes peeleer nQ~ Deeeflceke mecheefe ner efmLej mecheefe nw~ en Dehevee efvepe Oeve
nw, pees Ske yeej meeLe nes peeves hej meowJe meeLe oslee nw~ eke=efle kes veW ceW mes
Gvekee Mevew-Mevew: meben kejvee JeJemeee nw (efJeee Oeveced meJe&OeveeOeeveced
Fmes Deefpe&le kejvee JeeefCepe nw~) Kesleer? Mejerj ner Ske #es$e nw~ Fmekes Devlejeue
ceW yeesee ngDee yeerpe mebmkeej he ceW Yeuee-yegje pecelee nw~ Depeg&ve! Fme efve<keece
kece& ceW yeerpe DeLee&led DeejcYe kee veeMe veneR neslee~ (GveceW mes kece& keer Fme leermejer
esCeer ceW kece& DeLee&led F-efevleve efveele kece&) hejceleJe kes efevleve kee pees
yeerpe Fme #es$e ceW he[e nw, Gmes megjef#ele jKeles ngS FmeceW DeevesJeeues efJepeeleere
efJekeejeW kee efvejekejCe kejles peevee Kesleer nw~
ke=<eer efvejeJeefnb elegj efkemeevee~ efpeefce yegOe lepeefnb ceesn ceo ceevee~~
Fme ekeej FefveeW keer megj#ee leLee eke=efle kes veW mes Deeeflceke mecheefe
kees mebeefnle kejvee Deewj Fme #es$e ceW hejceleJe kes efevleve kee mecJe&ve en
JewMe esCeer kee kece& nw~
eerke=<Ce kes Devegmeej e%eefMeeefMeve: hetefle&keeue ceW e%e efpemes oslee
nw, Jen nw hejelhej yee~ Gmekees heeve kejvesJeeues mevlepeve mechetCe& heeheeW mes t
peeles nQ Deewj Gmeer kee Mevew:-Mevew: efevleve-efeee mes yeerpeejesheCe neslee nw~ Gmekeer
megj#ee Kesleer nw~ Jewefoke MeeeeW ceW DeVe kee DeLe& nw hejceelcee~ Jen hejceelcee ner
Skecee$e DeMeve nw, DeVe nw~ efevleve kes hetefle&keeue ceW en Deelcee hetCe&le: le=hle nes
peeleer nw, efHej keYeer Dele=hle veneR nesleer, DeeJeeieceve ceW veneR Deeleer~ Fme DeVe kes
yeerpe kees peceeles ngS Deeies ye{evee ke=ef<e nw~
Deheves mes GVele DeJemLeeJeeues, eeefhleJeeues iegpeveeW keer mesJee kejvee Met
kee mJeYeeJepeve kece& nw~ Met kee DeLe& veere veneR Deefheleg Deuhe%e nw~ efvecve esCeer
kee meeOeke ner Met nw~ eJesefMekee esCeer kee Jen meeOeke heefjeee& mes ner DeejcYe
kejs~ Mevew:-Mevew: mesJee mes Gmekes oe ceW Gve mebmkeejeW kee me=peve nesiee Deewj
346
eceMe: euekej Jen JewMe, #eef$ee Deewj yeeeCehee&vle otjer lee kejkes, JeCeeX kees
Yeer heej kejkes yee ceW eJesMe hee peeesiee~ mJeYeeJe heefjJele&veMeerue nw~ mJeYeeJe kes
heefjJele&ve kes meeLe JeCe&-heefjJele&ve nes peelee nw~ Jemlegle: es JeCe& Deefle Gece,
Gece, ceOece Deewj efveke= eej DeJemLeeSB nQ, kece&heLe hej euevesJeeues meeOekeeW
keer TBeer-veereer eej meeref{eeB nQ~ kece& Ske ner nw, efveele kece&~ eerke=<Ce kenles
nQ efke hejceefmeef keer eeefhle kee ener Ske jemlee nw efke mJeYeeJe ceW pewmeer eesielee
nw, JeneR mes ueies~ Fmekees osKeW
mJes mJes kece&CeefYejle: mebefmeefb ueYeles vej:~~10~~
mJekece&efvejle: efmeefb eLee efJevoefle le=Ceg~~45~~
Deheves-Deheves mJeYeeJe ceW heeeer peevesJeeueer eesielee kes Devegmeej kece& ceW
ueiee ngDee ceveg<e mebefmeefced YeieJeleeefhleheer hejceefmeef kees eehle neslee
nw~ henues Yeer ken Deees nQFme kece& kees kejkes let hejceefmeef kees eehle nesiee~
keewve-mee kece& kejkes? Depeg&ve! let MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle kece& e%eeLe& kece&
kej~ Deye mJekece& kejves keer #ecelee kes Devegmeej kece& ceW ueiee ngDee ceveg<e
hejceefmeef kees efpeme ekeej eehle neslee nw, Jen efJeefOe let cegPemes megve~ Oeeve oW
ele: eJe=efeYet&leeveeb esve meJe&efceob leleced~~10~~
mJekece&Cee leceYee& efmeefb efJevoefle ceeveJe:~~46~~
efpeme hejceelcee mes meye YetleeW keer Glheefe ngF& nw, efpememes en mechetCe& peieled
Jeehle nw, Gme hejcesMJej kees mJekece&Cee Deheves mJeYeeJe mes GlheVe ngS kece&
kes eje Dee&ve kej ceeveJe hejceefmeef kees eehle neslee nw~ Dele: hejceelcee keer
YeeJevee, hejceelcee kee ner meJeeieerCe Dee&ve Deewj eceMe: euevee DeeJeMeke nw~
pewmes, keesF& ye[er ke#ee ceW yew" peee lees eser Yeer Kees osiee Deewj ye[er lees efceuesieer
ner veneR~ Dele: Fme kece&heLe hej meesheeveMe: eueves kee efJeOeeve nw~ pewmes 3/35 ceW~
Fmeer hej hegve: yeue osles ngS kenles nQ efke Deehe Deuhe%e ner keeeW ve neW, JeneR mes
DeejcYe kejW~ Jen efJeefOe nw hejceelcee kes eefle mecehe&Ce~
eseevmJeOeceex efJeiegCe: hejOecee&lmJevegefleeled~~10~~
mJeYeeJeefveeleb kece& kegJe&Veehe>esefle efkeefuye<eced~~47~~
DeeoMe DeOeee
347
Deer ekeej Devegeve efkees ngS otmejs kes Oece& mes iegCejefnle Yeer mJeOece&
hejcekeueeCekeejer nw~ mJeYeeJeefveeleced mJeYeeJe mes efveOee&efjle efkeee ngDee
kece& kejlee ngDee ceveg<e heehe DeLee&led DeeJeeieceve kees eehle veneR neslee~ eee:
meeOekeeW kees Geeve nesves ueielee nw efke nce mesJee kejles ner jnWies, Jes lees
OeevemLe nQ, Des iegCeeW kes keejCe Gvekee mecceeve nwlegjvle Jes vekeue kejves
ueieles nQ~ eerke=<Ce kes Devegmeej vekeue ee F&<ee& mes keg efceuesiee veneR~ Deheves
mJeYeeJe mes kece& kejves keer #ecelee kes Devegmeej kece& kejkes ner keesF& hejceefmeef
heelee nw, es[kej veneR~
menpeb kece& keewvlese meoes<eceefhe ve lepesled~~10~~
meJee&jcYee efn oes<esCe Oetcesveeefie>efjJeeJe=lee:~~48~~
keewvlese! oes<eege (Deuhe%e DeJemLeeJeeuee nw lees efme nw efke DeYeer oes<eeW
kee yeengue nw, Ssmee oes<eege Yeer) menpeb kece& mJeYeeJe mes GlheVe menpe
kece& kees veneR leeievee eeefnes; keeeWefke OegSB mes Deefive kes meMe meYeer kece&
efkemeer-ve-efkemeer oes<e mes DeeJe=e nQ~ yeeeCe esCeer ner mener, kece& lees kejvee he[
jne nw~ efmLeefle veneR efceueer, leye leke oes<e efJeeceeve nw, eke=efle kee DeeJejCe
efJeeceeve nw~ oes<eeW kee Devle JeneB nesiee, peneB yeeeCe esCeer kee kece& Yeer yee ceW
eJesMe kes meeLe efJeuee nes peelee nw~ Gme eeefhleJeeues kee ue#eCe keee nw, peneB
keceeX mes eeespeve veneR jn peelee?
Demeeyegef: meJe&$e efpeleelcee efJeielemhe=n:~~10~~
vew<kece&efmeefb hejceeb meVeemesveeefOeieefle~~49~~
meJe&$e Deemeefe mes jefnle yegefJeeuee, mhe=ne mes meJe&Lee jefnle, peerles ngS
Devle:kejCeJeeuee heg<e meVeemesve meJe&mJe kes veeme keer DeJemLee ceW hejce
vew<kece&-efmeef kees eehle neslee nw~ eneB mebveeme Deewj hejce vew<kece&-efmeef
heee&e nQ~ eneB meebKeeesieer JeneR hengBelee nw, peneB efke efve<keece kece&eesieer~ en
GheueefyOe oesveeW ceeefie&eeW kes efuees meceeve nw~ Deye hejce vew<kece&-efmeef kees eehle
ngDee heg<e pewmes yee kees eehle neslee nw, Gmekee meb#eshe ceW efe$eCe kejles nQ
efmeefb eehlees eLee yee leLeehe>esefle efveyeesOe ces~~10~~
meceemesvewJe keewvlese efvee %eeveme ee heje~~50~~
348
keewvlese! pees %eeve keer hejeefvee nw, hejekeee nw, Gme hejceefmeef kees eehle
ngDee heg<e yee kees pewmes eehle neslee nw, Gme efJeefOe kees let cegPemes meb#eshe ceW peeve~
Deieues Mueeske ceW Jener efJeefOe yelee jns nQ, Oeeve oW
yegee efJeMegee egees Oe=leelceeveb efveece e~~10~~
MeyoeoerefvJe<eeebmlekelJee jeies<eew Jegome e~~51~~
efJeefJeemesJeer ueIJeeMeer eleJeekekeeeceeveme:~~10~~
Oeeveeesiehejes efveleb Jewjeieb mecegheeefele:~~52~~
Depeg&ve! efJeMes<e he mes Meg yegef mes ege, Skeevle Deewj MegYeosMe kee
mesJeve kejvesJeeuee, meeOevee ceW efpelevee meneeke nes Glevee ner Deenej kejvesJeeuee,
peerles ngS ceve, JeeCeer Deewj MejerjJeeuee, { Jewjeie kees Yeueer ekeej eehle ngDee
heg<e efvejvlej Oeeveeesie kes hejeeCe Deewj Ssmeer OeejCee mes ege DeLee&led Fmeer meye
kees OeejCe kejvesJeeuee leLee Devle:kejCe kees JeMe ceW kejkes Meyoeefoke efJe<eeeW kees
leeiekej, jeie-s<e kees ve kejkes leLee
Denejb yeueb ohe keeceb eesOeb heefjenced~~10~~
efJecege efvece&ce: Meevlees yeeYeteee keuheles~~53~~
Denbkeej, yeue, IeceC[, keece, eesOe, yeee JemlegDeeW Deewj Deevleefjke
efevleveeW kee leeie kej, ceceleejefnle Deewj Meevle Devle:kejCe ngDee heg<e hejyee
kes meeLe SkeerYeeJe nesves kes efuees eesie neslee nw~ Deeies osKeW
yeeYetle: emeVeelcee ve Meeseefle ve kee*dd#eefle~~10~~
mece: meJex<eg Yetles<eg ceefeb ueYeles hejeced~~54~~
yee kes meeLe SkeerYeeJe nesves keer eesieleeJeeuee Jen emeVeefee heg<e ve lees
efkemeer Jemleg kes efuees Meeske kejlee nw Deewj ve efkemeer keer Deekeeb#ee ner kejlee nw~
meye YetleeW ceW meceYeeJe ngDee Jen Yeefe keer hejekeee hej nw~ Yeefe Dehevee
heefjCeece osves keer efmLeefle ceW nw, peneB yee ceW eJesMe efceuelee nw~ Deye
Yekelee ceeceefYepeeveeefle eeJeeveeeefmce leJele:~~55~~
lelees ceeb leJelees %eelJee efJeMeles leovevlejced~~55~~
DeeoMe DeOeee
349
Gme hejeYeefe kes eje Jen cegPes leJe mes Yeueer ekeej peevelee nw~ Jen
leJe nw keee? ceQ pees Deewj efpeme eYeeJeJeeuee ntB; Depej, Decej, MeeMJele efpeve
Deueewefkeke iegCeOeceeXJeeuee ntB, Gmes peevelee nw Deewj cegPes leJe mes peevekej lelkeeue
ner cegPeceW eJesMe kej peelee nw~ eeefhlekeeue ceW lees YeieJeeve efoKeeeer he[les nQ Deewj
eeefhle kes "erke yeeo, lel#eCe Jen Deheves ner DeelcemJehe kees Gve F&MJejere
iegCeOeceeX mes ege heelee nw efke Deelcee ner Depej, Decej, MeeMJele, DeJee Deewj
meveeleve nw~
otmejs DeOeee ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Deelcee ner mele nw, meveeleve
nw, DeJee Deewj Dece=lemJehe nw; efkevleg Fve efJeYetefleeeW mes ege Deelcee kees
kesJeue leJeoefMe&eeW ves osKee~ Deye JeneB eMve mJeeYeeefJeke nw efke Jemlegle: leJeoefMe&lee
nw keee? yengle mes ueesie heeBe leJe, heeerme leJe keer yeewefke ieCevee kejves ueieles
nQ; efkevleg Fme hej eerke=<Ce ves eneB De"ejnJeW DeOeee ceW efveCe&e efoee efke
hejceleJe nw hejceelcee, pees Gmes peevelee nw Jener leJeoMeea nw~ Deye eefo Deehekees
leJe keer een nw, hejceelceleJe keer een nw lees Yepeve-efevleve DeeJeMeke nw~
eneB Mueeske Gveeeme mes heeheve leke eesiesMJej eerke=<Ce ves mhe efkeee
efke mebveeme ceeie& ceW Yeer kece& kejvee nw~ GvneWves kene, meVeemesve mebveeme kes
eje (DeLee&led %eeveeesie kes eje) kece& kejles-kejles Fejefnle, Deemeefejefnle
leLee peerles ngS Meg Devle:kejCeJeeuee heg<e efpeme ekeej vew<kece& keer hejceefmeef
kees eehle neslee nw, Gmes meb#eshe ceW kentBiee~ Denbkeej, yeue, ohe&, keece, eesOe, ceo,
ceesn Fleeefo eke=efle ceW efiejevesJeeues efJekeej peye meJe&Lee Meevle nes peeles nQ Deewj
efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce, Skeevle-mesJeve, Oeeve Fleeefo yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer
eesieleeSB peye hetCe&leee heefjhekeJe nes peeleer nQ, Gme mecee Jen yee kees peeveves
eesie neslee nw~ Gme eesielee kee veece ner hejeYeefe nw~ Fmeer eesielee eje Jen
leJe kees peevelee nw~ leJe nw keee? cegPes peevelee nw (YeieJeeve pees nw, efpeve
efJeYetefleeeW mes ege nw Gmes peevelee nw) Deewj cegPes peevekej lel#eCe cegPeceW ner efmLele
nes peelee nw~ DeLee&led yee, leJe, F&MJej, hejceelcee Deewj Deelcee Ske otmejs kes
heee&e nQ~ Ske keer peevekeejer kes meeLe ner Fve meyekeer peevekeejer nes peeleer nw~ ener
hejceefmeef, hejceieefle, hejceOeece Yeer nw~
350
Dele: ieerlee kee { efveMee nw efke mebveeme Deewj efve<keece kece&eesie oesveeW
ner heefjefmLeefleeeW ceW hejce vew<kece&-efmeef kees heeves kes efuees efveele kece& (efevleve)
DeefveJeee& nw~
Deye leke lees mebveemeer kes efuees Yepeve-efevleve hej yeue efoee Deewj Deye
mecehe&Ce kenkej Gmeer Jeeee& kees efve<keece kece&eesieer kes efuees Yeer kenles nQ
meJe&kecee&Ceefhe meoe kegJee&Cees ceoddJeheeee:~~10~~
celemeeoeoJeehe>esefle Meeeleb heoceJeeced~~56~~
cegPe hej efJeMes<e he mes Deeefele ngDee heg<e mechetCe& keceeX kees meoe kejlee
ngDee, uesMecee$e Yeer $egef ve jKekej kejlee ngDee cesjs ke=hee-emeeo mes MeeMJele
DeefJeveeMeer hejceheo kees eehle neslee nw~ kece& Jener nw efveele kece&, e%e keer
eefeee~ hetCe& eesiesMJej meoddieg kes Deeefele meeOeke Gvekes ke=hee-emeeo mes MeerIe
hee peelee nw~ Dele: Gmes heeves kes efuees mecehe&Ce DeeJeMeke nw~
eslemee meJe&kecee&efCe ceefe meVeme celhej:~~10~~
yegefeesiecegheeefele ceefee: meleleb YeJe~~57~~
Dele: Depeg&ve! mechetCe& keceeX kees (efpelevee keg legPemes yeve he[lee nw) ceve
mes cegPes Deefhe&le kejkes, Deheves Yejesmes veneR yeefuke cegPes mecehe&Ce kejkes cesjs hejeeCe
ngDee yegefeesie DeLee&led eesie keer yegef kee DeJeuecyeve kejkes efvejvlej cegPeceW efee
ueiee~ eesie Ske ner nw, pees meJe&Lee og:KeeW kee Devle kejvesJeeuee Deewj hejceleJe
hejceelcee ceW eJesMe efoueevesJeeuee nw~ Gmekeer efeee Yeer Ske ner nw e%e keer
eefeee, pees ceve leLee FefveeW kes mebece, MJeeme-eMJeeme leLee Oeeve Fleeefo hej
efveYe&j nw~ efpemekee heefjCeece Yeer Ske ner nw eeefvle yee meveeleveced~ Fmeer hej
Deeies kenles nQ
ceefee: meJe&ogiee&efCe celemeeoeeefj<eefme~~10~~
DeLe esJecenejeVe ees<eefme efJeve*dd#eefme~~58~~
Fme ekeej cegPeceW efvejvlej efee kees ueieevesJeeuee neskej let cesjer ke=hee mes
ceve Deewj FefveeW kes mechetCe& ogieeX kees Deveeeeme ner lej peeesiee~ FveR ej
PejesKee veevee~ lenB lenB megj yew"s keefj Leevee~~ DeeJele osKeeEn efye<ee
DeeoMe DeOeee
351
yeeejer~ les nef" osefnb kehee GIeejer~~ (jeceeefjleceeveme, 7/117/1112) es ner ogpe&e ogie& nQ~ cesjer ke=hee mes let Fve yeeOeeDeeW kee DeefleeceCe kej
peeesiee; efkevleg eefo Denbkeej kes keejCe cesjs JeeveeW kees veneR megvesiee lees efJeve nes
peeesiee, hejceeLe& mes egle nes peeesiee~ Fme efyevog kees eesiesMJej ves keF& yeej {eee
nw~ osKeW 16/18-19, 17/5-6~ 16/23 ceW Jes kenles nQ Fme MeeeefJeefOe
kees leeiekej Deve-Deve efJeefOeeeW mes pees Yepeles nQ Gvekes peerJeve ceW ve megKe nw,
ve Meeefvle nw, ve efmeef nw Deewj ve hejceieefle ner nw~ Jen meyemes Ye nes peelee nw~
eneB kenles nQeefo DenbkeejJeMe let cesjer yeele veneR megvesiee lees efJeve nes peeesiee~
Dele: ueeske-mece=ef Deewj hejceese keer eeefhle kes efuees mechetCe& meeOeve-ece kee
DeeefoMeee eesiesMJej eerke=<Ceese ener ieerlee nw~ hegve: Fmeer hej yeue osles nQ
eonejceeefele ve eeslme Fefle cevemes~~10~~
efceLew<e JeJemeeemles eke=eflemlJeeb efveees#eefle~~59~~
pees let Denbkeej kee Deeee ueskej Ssmee ceevelee nw efke eg veneR keBiee, lees
en lesje efveMee efceLee nw; keeeWefke lesje mJeYeeJe legPes yeueeled eg ceW ueiee osiee~
mJeYeeJepesve keewvlese efveye: mJesve kece&Cee~~10~~
keleg vesefme evceesnelkeefj<emeJeMeesefhe leled~~60~~
keewvlese! ceesnJeMe let efpeme kece& kees veneR kejvee eenlee, Gmekees Yeer Deheves
mJeYeeJe mes GlheVe ngS kece& mes yeBOee ngDee hejJeMe neskej kejsiee~ eke=efle kes mebIe<e&
mes ve Yeeieves kee legcneje #eef$ee esCeer kee mJeYeeJe legcnW yejyeme kece& ceW ueieeesiee~
eMve hetje ngDee~ Deye Jen F&MJej jnlee keneB nw? Fme hej kenles nQ
F&ej: meJe&Yetleeveeb sMespeg&ve efleefle~~10~~
YeeceevmeJe&Yetleeefve ev$ee{eefve ceeeee~~61~~
Depeg&ve! Jen F&MJej mechetCe& YetleeeefCeeeW kes oe-osMe ceW efveJeeme kejlee
nw~ Flevee meceerhe nw lees ueesie peeveles keeeW veneR? ceeeeheer ev$e ceW Dee{ neskej
meyeueesie YeceJeMe ekekej ueieeles ner jnles nQ, Fmeefuees veneR peeveles~ en ev$e
ye[e yeeOeke nw, pees yeej-yeej veMJej keuesJejeW (MejerjeW) ceW Iegceelee jnlee nw~ lees
MejCe efkemekeer ueW?
352
lecesJe MejCeb ie meJe&YeeJesve Yeejle~~10~~

lelemeeoelhejeb Meeefvleb mLeeveb eehmeefme Meeeleced~~62~~
Fmeefuees ns Yeejle! mechetCe& YeeJe mes Gme F&MJej keer (pees oe-osMe ceW
efmLele nw) Deveve MejCe kees eehle nes~ Gmekes ke=hee-emeeo mes let hejceMeeefvle,
MeeMJele hejceOeece kees eehle nesiee~ Dele: Oeeve kejvee nw lees oe-osMe ceW kejW~
en peeveles ngS Yeer ceefvoj, ceefmpeo, ee& ee Deve$e Keespevee mecee yejyeeo
kejvee nw~ neB, peevekeejer veneR nw leye leke mJeeYeeefJeke nw~ F&MJej kee efveJeememLeeve oe nw~ YeeieJele kes eleg:Mueeskeer ieerlee kee meejebMe Yeer ener nw efke Jewmes
lees ceQ meJe&$e ntB; efkevleg eehle neslee ntB lees oe-osMe ceW Oeeve kejves mes ner~
Fefle les %eeveceeKeeleb iegeeoddiegelejb ceee~~10~~
efJece=MewleoMes<esCe eLesefme leLee keg~~63~~
Fme ekeej yeme Flevee ner ieesheveere mes Yeer Deefleieesheveere %eeve ceQves lesjs efuees
kene nw~ Fme efJeefOe mes mechetCe& he mes efJeeej kej; efHej let pewmee eenlee nw Jewmee
kej~ mele ener nw, MeesOe keer mLeueer ener nw, eeefhle keer mLeueer Yeer ener nw~ efkevleg
oeefmLele F&MJej efoKeeeer veneR oslee, Fme hej Gheee yeleeles nQ
meJe&iegeleceb Yete: e=Ceg ces hejceb Jee:~~10~~
Fesefme ces {efceefle lelees Je#eeefce les efnleced~~64~~
Depeg&ve! mechetCe& ieesheveere mes Yeer Deefle ieesheveere cesjs jnmeege Jeeve kees
let efHej Yeer megve~ (kene nw, efkevleg efHej Yeer megve~ meeOeke kes efuees F meowJe Ke[s
jnles nQ) keeeWefke let cesje DeefleMee efee nw, Fmeefuees en hejce efnlekeejke Jeeve
ceQ lesjs efuees efHej Yeer kentBiee~ Jen nw keee?
cevcevee YeJe ceees ceeepeer ceeb vecemkeg~~10~~
ceecesJew<eefme meleb les eeflepeeves efeeesefme ces~~65~~
Depeg&ve! let cesjs ceW ner Deveve ceveJeeuee nes, cesje Deveve Yee nes, cesjs eefle
ee mes hetCe& nes (cesjs mecehe&Ce ceW Deegheele nesves ueies), cesjs kees ner veceve kej~
Ssmee kejves mes let cesjs kees ner eehle nesiee~ en ceQ lesjs efuees mele eefle%ee kejkes
kenlee ntB; keeeWefke let cesje Delevle efee nw~ heers yeleeee F&MJej oe-osMe ceW
DeeoMe DeOeee
353
nw, Gmekeer MejCe pee~ eneB kenles nQ cesjer MejCe Dee~ en Deefle ieesheveere jnmeege
Jeeve megve efke cesjer MejCe DeeDees~ JeemleJe ceW eesiesMJej eerke=<Ce kenvee keee
eenles nQ? ener efke meeOeke kes efuees meoddieg keer MejCe efveleevle DeeJeMeke nw~
eerke=<Ce Ske hetCe& eesiesMJej Les~ Deye mecehe&Ce keer efJeefOe yeleeles nQ
meJe&Oecee&vheefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~~10~~
Denb lJee meJe&heehesYees cees#eefe<eeefce cee Mege:~~66~~
mechetCe& OeceeX kees leeiekej (DeLee&led ceQ yeeeCe esCeer kee keee& ntB ee Met
esCeer kee, #eef$ee ntB DeLeJee JewMe Fmekes efJeeej kees leeiekej) kesJeue Ske
cesjer Deveve MejCe kees eehle nes~ ceQ legPes mechetCe& heeheeW mes cege kej otBiee~ let Meeske
cele kej~
Fve meye yeeeCe, #eef$ee Fleeefo JeCeeX kee efJeeej ve kej (efke Fme kece&heLe ceW efkeme mlej kee ntB) pees Deveve YeeJe mes MejCe nes peelee nw, efmeJeee F kes
Deve efkemeer kees veneR osKelee, Gmekee eceMe: JeCe&-heefjJele&ve, GlLeeve leLee hetCe&
heeheeW mes efveJe=efe (cees#e) keer efpeccesoejer Jen F meoddieg mJeeb Deheves neLeeW ceW ues
uesles nQ~
eleske ceneheg<e ves ener kene~ Meee peye efueKeves ceW Deelee nw lees ueielee
nw efke en meyekes efuees nw; efkevleg nw Jemlegle: eeJeeved kes efuees ner~ Depeg&ve
DeefOekeejer Lee, Dele: Gmes yeue oskej kene~ Deye eesiesMJej mJeeb efveCe&e osles nQ
efke Fmekes DeefOekeejer keewve nQ?
Fob les veelehemkeee veeYeeee keoeeve~~10~~
ve eeMeget<eJes Jeeeb ve e ceeb eesYemeteefle~~67~~
Depeg&ve! Fme ekeej lesjs efnle kes efuees kens Fme ieerlee kes GheosMe kees efkemeer
keeue ceW Yetuekej Yeer ve lees lehejefnle ceveg<e kes eefle kenvee eeefnes, ve Yeefejefnle
kes eefle kenvee eeefnes, ve efyevee megveves keer FeJeeues kes eefle kenvee eeefnes
Deewj pees cesjer efvevoe kejlee nw, en oes<e nw, Jen oes<e nw Fme ekeej Pet"er
Deeueesevee kejlee nw, Gmekes eefle Yeer veneR kenvee eeefnes~ ceneheg<e ner lees Les,
efpevekes mece#e mlegeflekeee&DeeW kes meeLe-meeLe keeflehee efvevoke Yeer jns neWies~ Fvemes
354
lees veneR kenvee eeefnes; efkevleg eMve mJeeYeeefJeke nw efke kene efkememes peee? Fme
hej osKeW
e Fceb hejceb iegeb cees<JeefYeOeemeefle~~10~~
Yeefeb ceefe hejeb ke=lJee ceecesJew<elemebMee:~~68~~
pees ceveg<e cesjer hejeYeefe kees eehle kej Fme hejce jnmeege ieerlee kes
GheosMe kees cesjs YeeeW ceW kensiee, Jen efve:mevosn cegPes ner eehle nesiee~ DeLee&led Jen
Yee cegPes ner eehle nesiee, pees megve uesiee; keeeWefke GheosMe kees Yeueer ekeej megvekej
oebiece kej uesiee, lees Gme hej euesiee leLee heej hee peeesiee~ Deye Gme GheosMekeee&
kes efueS kenles nQ
ve e lemceevceveg<es<eg keefevces efeeke=ece:~~10~~
YeefJelee ve e ces lemceeove: efeelejes YegefJe~~69~~
ve lees Gmemes ye{kej cesje DeefleMee efee keee& kejvesJeeuee ceveg<eeW ceW keesF&
nw Deewj ve Gmemes ye{kej cesje Delevle heeje he=LJeer ceW otmeje keesF& nesiee~ efkememes?
pees cesjs YeeeW ceW cesje GheosMe kejsiee, Gvekees GOej Gme heLe hej eueeesiee;
keeeWefke keueeCe kee ener Ske eesle nw, jepeceeie& nw~ Deye osKeW DeOeeve
DeOes<eles e e Fceb Oece mebJeeoceeJeees:~~10~~
%eevee%esve lesveenefce: meeefceefle ces ceefle:~~70~~
pees heg<e Fme Oece&cee nce oesveeW kes mecJeeo kee DeOes<eles Yeueer
ekeej ceveve kejsiee, Gmekes eje ceQ %eevee%e mes hetefpele nesTBiee DeLee&led Ssmee e%e
efpemekee heefjCeece %eeve nw, efpemekee mJehe heers yeleeee ieee nw, efpemekee leelhee&
nw mee#eelkeej kes meeLe efceuevesJeeueer peevekeejer Ssmee cesje efveefMele cele nw~
eeJeevevemetee e=Cegeeoefhe ees vej:~~10~~
meesefhe cege: MegYeeBuueeskeeveehe>geelhegCekece&Ceeced~~71~~
pees heg<e ee mes ege Deewj F&<ee&jefnle neskej kesJeue megvesiee, Jen Yeer
heeheeW mes cege neskej Gece kece& kejvesJeeueeW kes es ueeskeeW kees eehle nesiee~
DeLee&led kejles ngS Yeer heej ve ueies lees megvee Yej kejW, Gece ueeske leye Yeer nw; keeeWefke
Jen efee ceW Gve GheosMeeW kees enCe lees kejlee nw~ eneB me[me" mes Fkenej leke
DeeoMe DeOeee
355
heeBe MueeskeeW ceW YeieJeeve eerke=<Ce ves en yeleeee efke ieerlee kee GheosMe DeveefOekeeefjeeW
kees veneR kenvee eeefnes; efkevleg pees eeJeeved nw Gmemes DeJeMe kenvee eeefnes~
pees megvesiee, Jen Yee cegPes eehle nesiee; keeeWefke Deefleieesheveere keLee kees megvekej
heg<e eueves ueielee nw~ pees YeeeW ceW kensiee, Gmemes DeefOeke efee kejvesJeeuee cesje
keesF& veneR nw~ pees DeOeeve kejsiee, Gmekes eje ceQ %eevee%e mes hetefpele nesTBiee~
e%e kee heefjCeece ner %eeve nw~ pees ieerlee kes Devegmeej kece& kejves ceW DemeceLe& nw;
efkevleg ee mes cee$e megvesiee, Jen Yeer hegCeueeskeeW kees eehle nesiee~ Fme ekeej
YeieJeeve eerke=<Ce ves Fmekes kenves, megveves leLee DeOeeve kee Heue yeleeee~ eMve
hetje ngDee~ Deye Devle ceW Jes Depeg&ve mes hetles nQ efke keg mecePe ceW Deeee?
keefeosleleb heeLe& lJeewkeeesCe eslemee~~10~~
keefeo%eevemecceesn: evemles Oeveee~~72~~
ns heeLe&! keee cesje en Jeeve letves Skeeeefee neskej megvee? keee lesje
De%eeve mes GlheVe ceesn ve ngDee? Fme hej Depeg&ve yeesuee
Depeg&ve GJeee
vees ceesn: mce=efleue&yOee lJelemeeoevceeeegle~~73~~
efmLeleesefmce ielemevosn: keefj<es Jeeveb leJe~~73~~
Deegle! Deehekeer ke=hee mes cesje ceesn ve nes ieee nw~ cegPes mce=efle eehle ngF&
nw~ (pees jnmecee %eeve ceveg ves mce=efle-hejcheje mes eueeee, Gmeer kees Depeg&ve ves
eehle kej efueee~) Deye ceQ mebMeejefnle ngDee efmLele ntB Deewj Deehekeer Dee%ee kee
heeueve keBiee~ peyeefke mewve efvejer#eCe kes mecee oesveeW ner mesveeDeeW ceW mJepeveeW kees
osKe Depeg&ve Jeekegue nes ieee Lee~ Gmeves efveJesove efkeee ieesefJevo! mJepeveeW kees
ceejkej nce kewmes megKeer neWies? Ssmes eg mes MeeMJele kegueOece& ve nes peeesiee,
efheC[esoke-efeee ueghle nes peeesieer, JeCe&mebkej GlheVe nesiee~ nceueesie mecePeoej
neskej Yeer heehe kejves kees Gele ngS nQ~ keeeW ve Fmemes yeeves kes efuees Gheee kejW?
MeeOeejer es keewjJe cegPe Meejefnle kees jCe ceW ceej [eueW, Jen cejvee Yeer esemkej
nw~ ieesefJevo! ceQ eg veneR keBiee kenlee ngDee Jen jLe kes efheues Yeeie ceW yew"
ieee Lee~
356
Fme ekeej ieerlee ceW Depeg&ve ves eesiesMJej eerke=<Ce kes mece#e eMve-heefjeMveeW
keer e=bKeuee Ke[er kej oer~ pewmes DeOeee 2/7 Jen meeOeve cesjs eefle keefnes
efpememes ceQ hejceese kees eehle nes peeTB? 2/54 efmLelee%e cenehegg<e kes ue#eCe
keee nQ? 3/1 peye Deehekeer ef ceW %eeveeesie es nw lees cegPes Yeebkej keceeX ceW
keeeW ueieeles nQ? 3/36 ceveg<e ve eenlee ngDee Yeer efkemekeer esjCee mes heehe kee
DeeejCe kejlee nw? 4/4 Deehekee pevce lees Deye ngDee nw Deewj mete& kee pevce
yengle hegjevee nw, lees ceQ en kewmes ceeve uetB efke keuhe kes Deeefo ceW Fme eesie kees
Deeheves mete& kes eefle kene Lee? 5/1 keYeer Deehe mebveeme keer eMebmee kejles nQ lees
keYeer efve<keece kece& keer~ FveceW mes Ske efveMee kejkes keefnes efpememes ceQ hejceese
kees eehle kej uetB? 6/35 ceve ebeue nw, efHej efMeefLeue eelveJeeuee eeJeeved
heg<e Deehekees ve eehle neskej efkeme ogie&efle kees eehle neslee nw? 8/1-2 ieesefJevo!
efpemekee Deeheves JeCe&ve efkeee, Jen yee keee nw? Jen DeOeelce keee nw? DeefOeowJe,
DeefOeYetle keee nw? Fme Mejerj ceW DeefOee%e keewve nw? Jen kece& keee nw? Devle
mecee ceW Deehe efkeme ekeej peeveves ceW Deeles nQ? meele eMve efkees~ DeOeee 10/
17 ceW Depeg&ve ves efpe%eemee keer efke efvejvlej efevleve kejlee ngDee ceQ efkeve-efkeve
YeeJeeW eje Deehekee mcejCe keB? 11/4 ceW Gmeves efveJesove efkeee efke efpeve
efJeYetefleeeW kee Deeheves JeCe&ve efkeee GvnW ceQ ele#e osKevee eenlee ntB~ 12/1 pees
Deveve ee mes ueies ngS Yeepeve Yeueer ekeej Deehekeer Gheemevee kejles nQ Deewj
otmejs pees De#ej DeJee keer Gheemevee kejles nQ, Fve oesveeW ceW Gece eesieJesee keewve
nw? 14/21 leerveeW iegCeeW mes Deleerle ngDee heg<e efkeve ue#eCeeW mes ege neslee nw
leLee ceveg<e efkeme Gheee mes Fve leerveeW iegCeeW mes Deleerle neslee nw? 17/1 pees
ceveg<e Ghejese MeeeefJeefOe kees leeiekej efkevleg ee mes ege neskej epeve kejles
nQ Gvekeer keewve-meer ieefle nesleer nw? Deewj 18/1 ns ceneyeenes! ceQ leeie Deewj
mebveeme kes eLeeLe& mJehe kees he=Leked-he=Leked peevevee eenlee ntB~
Fme ekeej Depeg&ve eMve kejlee ieee~ pees Jen veneR kej mekelee Lee Gve
ieesheveere jnmeeW kees YeieJeeve ves mJeeb oMee&ee~ Fvekee meceeOeeve nesles ner Jen
eMveeW mes efJejle nes ieee Deewj yeesuee ieesefJevo! Deye ceQ Deehekeer Dee%ee kee heeueve
keBiee~ Jemlegle: es eMve ceeveJecee$e kes efuees nQ~ Fve meYeer eMveeW kes meceeOeeve
DeeoMe DeOeee
357
kes efyevee keesF& Yeer meeOeke ese-heLe hej Deemej veneR nes mekelee~ Dele: meoddieg
kes DeeosMe kee heeueve kejves kes efuees, ese-heLe hej Deemej nesves kes efuees
mechetCe& ieerlee kee eJeCe Deefle DeeJeMeke nw~ Depeg&ve kee meceeOeeve nes ieee~ meeLe
ner eesiesMJej eerke=<Ce kes eercegKe mes efve:me=le JeeCeer kee Ghemebnej ngDee~ Fme hej
mebpee yeesuee
(ieejnJeW DeOeee ceW efJejed he kee oMe&ve keje uesves hej eesiesej
eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! Deveve Yeefe kes eje ceQ Fme ekeej osKeves kees (pewmee
letves osKee nw), leJe mes peeveves leLee eJesMe kejves kees megueYe ntB (11/54)~ Fme
ekeej oMe&ve kejvesJeeues mee#eeled cesjs mJehe kees eehle nes peeles nQ Deewj eneB DeYeer
Depeg&ve mes hetles nQ keee legcneje ceesn ve ngDee? Depeg&ve ves kene cesje ceesn ve
nes ieee~ ceQ Deheveer mce=efle kees eehle nes ieee ntB~ Deehe pees kenles nQ, Jener keBiee~
oMe&ve kes meeLe lees Depeg&ve kees cege nes peevee eeefnes Lee~ Jemlegle: Depeg&ve kees lees
pees nesvee Lee, nes ieee; efkevleg Meee YeefJe<e ceW DeevesJeeueer heer{er kes efuees neslee
nw~ Gmekee Gheeesie Deehe meyekes efuees ner nw~)
meee GJeee
Flenb JeemegosJeme heeLe&me e cenelceve:~~10~~
mebJeeoefcececeeew<ecegleb jescen<e&Ceced~~74~~
Fme ekeej ceQves JeemegosJe Deewj cenelcee Depeg&ve (Depeg&ve Ske cenelcee nw,
eesieer nw, meeOeke nw, ve efke keesF& OevegOe&j pees ceejves kes efuees Ke[e nes~ Dele:
cenelcee Depeg&ve) kes Fme efJeue#eCe Deewj jesceebekeejer mecJeeo kees megvee~ Deehe ceW
megveves keer #ecelee kewmes Deeeer? Fme hej kenles nQ
JeemeemeeoeleJeeveslegecenb
hejced~~10~~
eesieb eesiesejelke=<Ceelmee#eelkeLeele: mJeeced~~75~~
eer Jeemepeer keer ke=hee mes, Gvekeer oer ngF& ef mes ceQves Fme hejce ieesheveere
eesie kees mee#eeled kenles ngS mJeeb eesiesMJej eerke=<Ce mes megvee nw~ mebpee eerke=<Ce
kees eesiesMJej ceevelee nw~ pees mJeeb eesieer nes Deewj otmejeW kees Yeer eesie eoeve kejves
keer #ecelee jKelee nes, Jen eesiesMJej nw~
358
jepevmebmce=le mebmce=le mebJeeoefcececegleced~~10~~

kesMeJeepeg&veees: hegCeb <eeefce e cegngceg&ng:~~76~~
ns jepeved! kesMeJe Deewj Depeg&ve kes Fme hejce keueeCekeejer Deewj DeoddYegle
mecJeeo kees hegve:-hegve: mcejCe kejkes ceQ yeejcyeej nef<e&le nes jne ntB~ Dele: Fme
mecJeeo kees meowJe mcejCe kejvee eeefnes Deewj Fmeer mce=efle mes emeVe jnvee eeefnes~
Deye Gvekes mJehe kee mcejCe kej mebpee kenles nQ
lee mebmce==le mebmce=le hecelegleb njs:~~10~~
efJemceees ces ceneved jepev<eeefce e hegve: hegve:~~77~~
ns jepeved! nefj kes (pees MegYeeMegYe meJe& kee njCe kej mJeeb Mes<e jnles nQ,
Gve nefj kes) Deefle DeoddYegle he kees hegve:-hegve: mcejCe kejkes cesjs efee ceW ceneved
DeeMee& neslee nw Deewj ceQ yeejcyeej nef<e&le neslee ntB~ F kee mJehe yeej-yeej
mcejCe kejves keer Jemleg nw~ Devle ceW mebpee efveCe&e osles nQ
e$e eesiesej: ke=<Cees e$e heeLeex OevegOe&j:~~10~~
le$e eerefJe&peees YetefleOeg&Jee veereflece&eflece&ce~~78~~
jepeved! peneB eesiesMJej eerke=<Ce Deewj OevegOe&j Depeg&ve (Oeeve ner Oeveg<e nw,
FefveeW keer {lee ner ieeC[erJe nw DeLee&led efmLejlee kes meeLe Oeeve OejvesJeeuee
cenelcee Depeg&ve) nQ, JeneR hej eer:SsMJee&, efJepeeefpemekes heers nej veneR nw,
F&MJejere efJeYetefle Deewj eue mebmeej ceW Deeue jnvesJeeueer veerefle nw, Ssmee cesje cele nw~
Deepe lees OevegOe&j Depeg&ve nw veneR~ en veerefle, efJepee-efJeYetefle lees Depeg&ve
leke meerefcele jn ieeer~ lelmeeceefeke Leer en~ en lees ehej ceW ner meceehle nes
ieeer~ uesefkeve Ssmeer yeele veneR nw~ eesiesMJej eerke=<Ce ves yeleeee efke ceQ meyekes
oe-osMe ceW efveJeeme kejlee ntB~ Deehekes oe ceW Yeer Jes nQ~ Devegjeie ner Depeg&ve nw~
Devegjeie Deehekes Devle:kejCe keer FesvcegKeer ueieve kee veece nw~ eefo Ssmee Devegjeie
Deehe ceW nw lees meowJe JeemleefJeke efJepee nw Deewj Deeue efmLeefle efoueevesJeeueer veerefle
Yeer meowJe jnsieer, ve efke keYeer Leer~ peye leke eeCeer jnWies, hejceelcee kee efveJeeme
Gvekes oe-osMe ceW jnsiee, efJekeue Deelcee Gmes heeves kee Fgke nesiee Deewj GveceW
mes efpemekes Yeer oe ceW Gmes heeves kee Devegjeie Gce[siee, Jener Depeg&ve keer esCeerJeeuee
DeeoMe DeOeee
359
nesiee; keeeWefke Devegjeie ner Depeg&ve nw~ Dele: ceeveJecee$e Fmekee eleeMeer yeve
mekelee nw~
efve<ke<e&
en ieerlee kee meceeheve DeOeee nw~ DeejcYe ceW ner Depeg&ve kee eMve nw
eYees! ceQ leeie Deewj mebveeme kes Yeso Deewj mJehe kees peevevee eenlee ntB~
eesiesMJej eerke=<Ce ves Fme hej eeefuele eej celeeW keer eee& keer~ FveceW Ske mener
Yeer Lee~ Fmemes efceuelee-peguelee ner efveCe&e eesiesMJej eerke=<Ce ves efoee efke e%e,
oeve Deewj lehe efkemeer keeue ceW leeieves eesie veneR nQ~ es ceveeref<eeeW kees Yeer heefJe$e
kejvesJeeues nQ~ Fve leerveeW kees jKeles ngS Fvekes efJejesOeer efJekeejeW kee leeie kejvee ner
JeemleefJeke leeie nw~ en meeefJeke leeie nw~ Heue keer Fe kes meeLe leeie
jepeme nw, ceesnJeMe efveele kece& kee ner leeie kejvee leeceme leeie nw Deewj mebveeme
leeie keer ner ejceeslke= DeJemLee nw~ efveele kece& Deewj Oeevepeefvele megKe meeefJeke
nw~ FefveeW Deewj efJe<eeeW kee Yeesie jepeme nw Deewj le=efhleoeeke DeVe keer Glheefe mes
jefnle og:Keo megKe leeceme nw~
ceveg<ecee$e kes eje Meee kes Devegketue DeLeJee eefleketue keee& nesves ceW
heeBe keejCe nQ keee& (ceve), he=Leked-he=Leked kejCe (efpevekes eje efkeee peelee
nw~ MegYe heej ueielee nw lees efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce kejCe nQ~ DeMegYe heej
ueielee nw lees keece, eesOe, jeie, s<e Fleeefo kejCe neWies), veevee ekeej keer
FeSB (FeSB Devevle nQ, meye hetCe& veneR nes mekeleeR~ kesJeue Jen Fe hetCe&
nesleer nw, efpemekes meeLe DeeOeej efceue peelee nw~), eewLee keejCe nw DeeOeej (meeOeve)
Deewj heeBeJeeB nsleg nw owJe (eejyOe ee mebmkeej)~ eleske keee& kes nesves ceW ener
heeBe keejCe nQ, efHej Yeer pees kewJeuemJehe hejceelcee kees keee& ceevelee nw, Jen
cet{yegef eLeeLe& veneR peevelee~ DeLee&led YeieJeeve veneR kejles, peyeefke heers ken
Deees nQ efke Depeg&ve! let efveefcee cee$e neskej Ke[e Yej jn, keee&-Oeee& lees ceQ ntB~
Devlele: Gve ceneheg<e kee DeeMee keee nw?
Jemlegle: eke=efle Deewj heg<e kes yeere Ske Deeke<e&Ce meercee nw~ peye leke
ceveg<e eke=efle ceW yejlelee nw, leye leke ceeee esjCee kejleer nw Deewj peye Jen Fmemes
360
Thej G"kej F kees mecee|hele nes peelee nw Deewj Jen F peye oe-osMe mes jLeer
nes peelee nw, efHej YeieJeeve kejles nQ~ Ssmes mlej hej Depeg&ve Lee, mebpee Yeer Lee Deewj
meyekes efuees Fme (ke#ee) ceW hengBeves kee efJeOeeve nw~ Dele: eneB YeieJeeve esjCee
kejles nQ~ hetCe&%eelee ceneheg<e, peeveves keer efJeefOe Deewj %ese hejceelcee Fve leerveeW
kes mebeesie mes kece& keer esjCee efceueleer nw~ Fmeefuees efkemeer DevegYeJeer ceneheg<e
(meoddieg) kes meeefVeOe ceW mecePeves kee eeeme kejvee eeefnes~
JeCe&-JeJemLee kes eMve kees eewLeer yeej uesles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves
yeleeee efke FefveeW kee oceve, ceve kee Meceve, Skeeelee, Mejerj-JeeCeer Deewj ceve
kees F kes Deveghe leheevee, F&MJejere peevekeejer kee mebeej, F&MJejere efveoxMeve hej
eueves keer #ecelee Fleeefo yee ceW eJesMe efoueevesJeeueer eesieleeSB yeeeCe esCeer kes
kece& nQ~ Meewe&, heers ve nves kee mJeYeeJe, meye YeeJeeW hej mJeeefceYeeJe, kece& ceW
eJe=e nessves keer o#elee #eef$ee esCeer kee kece& nw~ FefveeW kee mebj#eCe, Deeeflceke
mecheefe kee mebJe&ve Fleeefo JewMe esCeer kes kece& nQ Deewj heefjeee& Met esCeer kee
kece& nw~ Met kee DeLe& nw Deuhe%e~ Deuhe%e meeOeke pees efveele kece& efevleve ceW oes
IeCs yew"kej ome efceve Yeer Deheves he#e ceW veneR heelee~ Mejerj DeJeMe yew"e nw,
uesefkeve efpeme ceve kees efkevee eeefnes, Jen lees nJee mes yeeleW kej jne nw~ Ssmes
meeOeke kee keueeCe kewmes nes? Gmes Deheves mes GVele DeJemLeeJeeueeW keer DeLeJee
meodieg keer mesJee kejveer eeefnes~ Mevew:-Mevew: GmeceW Yeer mebmkeejeW kee me=peve
nesiee, Jen ieefle heke[ uesiee~ Dele: Fme Deuhe%e kee kece& mesJee mes ner eejcYe
nesiee~ kece& Ske ner nw efveele kece&, efevleve~ Gmekes keee& keer eej esefCeeeB
Deefle Gece, Gece, ceOece Deewj efveke= ner yeeeCe, #eef$ee, JewMe Deewj Met nQ~
ceveg<e kees veneR yeefuke iegCeeW kes ceeOece mes kece& kees eej YeeieeW ceW yeeBe ieee~
ieerleese JeCe& Fleves ceW ner nw~
leJe kees mhe kejles ngS GvneWves kene efke Depeg&ve! Gme hejceefmeef keer
efJeefOe yeleeTBiee, pees %eeve keer hejeefvee nw~ efJeJeske, Jewjeie, Mece, oce, OeejeJeener
efevleve Deewj Oeeve keer eJe=efe Fleeefo yee ceW eJesMe efouee osvesJeeueer meejer
eesieleeSB peye heefjhekeJe nes peeleer nQ Deewj keece, eesOe, ceesn, jeie, s<eeefo eke=efle
ceW Iemeerkej jKevesJeeueer eJe=efeeeB peye hetCe&le: Meevle nes peeleer nQ, Gme mecee Jen
DeeoMe DeOeee
361
Jeefe yee kees peeveves eesie neslee nw~ Gmeer eesielee kee veece hejeYeefe nw~
hejeYeefe kes eje ner Jen leJe kees peevelee nw~ leJe nw keee? yeleeee ceQ pees ntB,
efpeve efJeYetefleeeW mes ege ntB, Gmekees peevelee nw DeLee&led hejceelcee pees nw, DeJee,
MeeMJele, DeheefjJele&veMeerue efpeve Deueewefkeke iegCeOeceeXJeeuee nw, Gmes peevelee nw
Deewj peevekej Jen lel#eCe cegPeceW efmLele nes peelee nw~ Dele: leJe nw hejceleJe, ve
efke heeBe ee heeerme leJe~ eeefhle kes meeLe Deelcee Gmeer mJehe ceW efmLele nes peelee
nw, GvneR iegCeOeceeX mes ege nes peelee nw~
F&MJej kee efveJeeme yeleeles ngS eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! Jen
F&MJej mechetCe& YetleeW kes oe-osMe ceW efveJeeme kejlee nw; efkevleg ceeeeheer ev$e ceW
Dee{ neskej ueesie Yeke jns nQ, Fmeefuees veneR peeveles~ Dele: Depeg&ve! let oe
ceW efmLele Gme F&MJej keer MejCe pee~ Fmemes Yeer ieesheveere Ske jnme Deewj nw efke
mechetCe& OeceeX keer efevlee es[kej let cesjer MejCe ceW Dee, let cegPes eehle nesiee~ en
jnme DeveefOekeejer mes veneR kenvee eeefnes~ pees Yee veneR nw Gmemes veneR kenvee
eeefnes; uesefkeve pees Yee nw Gmemes DeJeMe kenvee eeefnes~ Gmemes ogjeJe jKeW lees
Gmekee keueeCe kewmes nesiee? Devle ceW eesiesMJej eerke=<Ce ves hete Depeg&ve! ceQves
pees keg kene, Gmes letves Yeueer ekeej megvee-mecePee, legcneje ceesn ve ngDee efke
veneR? Depeg&ve ves kene YeieJeved! cesje ceesn ve nes ieee nw~ ceQ Deheveer mce=efle kees
eehle nes ieee ntB~ Deehe pees keg kenles nQ Jener mele nw Deewj Deye ceQ Jener keBiee~
mebpee, efpemeves Fve oesveeW kes mecJeeo kees Yeueer ekeej megvee nw, Dehevee
efveCe&e oslee nw efke eerke=<Ce ceneeesiesMJej Deewj Depeg&ve Ske cenelcee nQ~ Gvekee
mecJeeo yeejcyeej mcejCe kej Jen nef<e&le nes jne nw~ Dele: Fmekee mcejCe kejles
jnvee eeefnes~ Gve nefj kes he kees eeo kejkes Yeer Jen yeejcyeej nef<e&le neslee nw~
Dele: yeejcyeej mJehe kee mcejCe kejles jnvee eeefnes, Oeeve kejles jnvee
eeefnes~ peneB eesiesMJej eerke=<Ce nQ Deewj peneB cenelcee Depeg&ve nQ, JeneR eer nw~
efJepee-efJeYetefle Deewj OegJeveerefle Yeer JeneR nw~ me=ef keer veerefleeeB Deepe nQ lees keue
yeoueWieer~ OegJe lees Skecee$e hejceelcee nw~ GmeceW eJesMe efoueevesJeeueer veerefle OegJeveerefle
Yeer JeneR nw~ eefo eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kees ehejkeeueerve Jeefkele-efJeMes<e ceeve
efueee peee leye lees Deepe ve Depeg&ve nw Deewj ve eerke=<Ce~ Deehekees ve efJepee
362
efceueveer eeefnes Deewj ve efJeYetefle~ leye lees ieerlee Deehekes efuees JeLe& nw~ uesefkeve
veneR, eerke=<Ce Ske eesieer Les~ Devegjeie mes hetefjle oeJeeuee cenelcee ner Depeg&ve nw~
es meowJe jnles nQ Deewj jnWies~ eerke=<Ce ves Dehevee heefjee osles ngS kene efke ceQ
ntB lees DeJee, uesefkeve efpeme YeeJe kees eehle ntB, Jen F&MJej meyekes oe-osMe ceW
efveJeeme kejlee nw~ Jen meowJe nw Deewj jnsiee~ meyekees Gmekeer MejCe peevee nw~ MejCe
peevesJeeuee ner cenelcee nw, Devegjeieer nw Deewj Devegjeie ner Depeg&ve nw~ Fmekes efuees
efkemeer efmLelee%e ceneheg<e keer MejCe peevee efveleevle DeeJeMeke nw; keeeWefke Jener
Fmekes esjke nQ~
Fme DeOeee ceW mebveeme kee mJehe mhe efkeee ieee efke meJe&mJe kee
veeme ner mebveeme nw~ kesJeue yeevee OeejCe kej uesvee mebveeme veneR nw; yeefuke
Fmekes meeLe Skeevle kee mesJeve kejles ngS efveele kece& ceW Deheveer Meefe mecePekej
DeLeJee mecehe&Ce kes meeLe melele eelve Deheefjnee& nw~ eeefhle kes meeLe mechetCe&
keceeX kee leeie ner mebveeme nw, pees cees#e kee heee&e nw~ ener mebveeme keer
hejekeee nw~ Dele:
lelmeefoefle eerceodYeieJeerleemetheefve<elmeg yeeefJeeeeeb eesieMeees
eerke=<Ceepeg&vemecJeeos meVeemeeesiees veeceeeoMeesOeee:~~18~~
efJe<eeke eerke=<Ce Deewj Depeg&ve kes mecJeeo ceW mebveeme eesie veeceke De"ejnJeeB
eerceieJeerleeee: eLeeLe&ieerlee Yee<es meVeemeeesiees
veeceeeoMeesOeee:~~18~~
eerceieJeerlee kes Yee<e eLeeLe& ieerlee ceW mebveeme eesie veeceke De"ejnJeeB
GheMece
363
GheMece
eee: erkeeDeeW ceW ueesie veeer yeele Keespeles nQ; efkevleg Jemlegle: mele lees
mele nw~ Jen ve veee neslee nw Deewj ve hegjevee he[lee nw~ veeer yeeleW lees DeKeyeejeW
ceW heleer jnleer nQ, pees cejleer-GYejleer IeveeSB nQ~ mele DeheefjJele&veMeerue nw lees
keesF& otmeje kens Yeer keee? eefo kenlee nw lees Gmeves heeee veneR~ eleske ceneheg<e
eefo euekej Gme ue#e leke hengBe ieee lees Ske ner yeele kensiee~ Jen meceepe kes
yeere ojej veneR [eue mekelee~ eefo [euelee nw lees efme nw Gmeves heeee veneR~
eerke=<Ce Yeer Gmeer mele kees kenles nQ pees hetJe& ceveeref<eeeW ves osKee Lee, heeee Lee
Deewj YeefJe<e ceW nesvesJeeues ceneheg<e Yeer eefo heeles nQ lees ener kenWies~
ceneheg<e Deewj Gvekeer keee&-eCeeueer ceneheg<e ogefveee ceW mele kes
veece hej Hewueer Deewj mele-meer eleerle nesvesJeeueer kegjerefleeeW kee Meceve kejkes
keueeCe kee heLe eMemle kej osles nQ~ en heLe Yeer ogefveee ceW henues mes jnlee nw;
efkevleg Gmeer kes meceeveevlej, Gmeer keer lejn YeemevesJeeues Deveske heLe eeefuele nes
peeles nQ~ GveceW mes mele kees eBvee keef"ve nes peelee nw efke Jemlegle: mele keee nw~
ceneheg<e meleefmLele nesves mes GveceW mele keer heneeve kejles nQ, Gmes efveefMele
kejles nQ Deewj Gme mele keer Deesj DeefYecegKe nesves kes efuees meceepe kees esefjle kejles
nQ~ ener jece ves efkeee, ener ceneJeerj ves efkeee, ener cenelcee yeg ves efkeee, ener
F&mee ves efkeee Deewj ener eeeme cegncceo ves efkeee~ keyeerj, iegveeveke Fleeefo
meyeves ener efkeee~ cenehegg<e peye ogefveee mes G" peelee nw, lees heers kes ueesie
Gmekes yeleees ceeie& hej ve euekej Gmekes pevcemLeue, ce=legmLeue Deewj Gve mLeueeW
kees hetpeves ueieles nQ, peneB Jes iees Les~ eceMe: Jes Gvekeer cetefle& yeveekej hetpeves ueieles
nQ~ eeefhe DeejcYe ceW Jes Gvekeer mce=efle ner meBpeesles nQ efkevleg keeueevlej ceW Yece ceW
he[ peeles nQ Deewj Jener Yece ef{ kee he ues ueslee nw~
eesiesMJej eerke=<Ce ves Yeer lelmeeceefeke meceepe ceW mele kes veece hej hevehes
ngS jerefle-efjJeepeeW kee KeC[ve kejkes meceepe kees eMemle heLe hej Ke[e kej
364
efoee~ DeOeee 2/16 ceW GvneWves kene Depeg&ve! Demeled Jemleg kee lees DeefmlelJe
veneR nw Deewj meled kee leerveeW keeueeW ceW DeYeeJe veneR nw~ YeieJeeve nesves kes keejCe en
ceQ Deheveer Deesj mes veneR ken jne ntB yeefuke Fvekee Devlej leJeoefMe&eeW ves osKee;
Deewj Jener ceQ kenves pee jne ntB~ lesjnJeW DeOeee ceW GvneWves #es$e-#es$e%e kee JeCe&ve
Gmeer ekeej efkeee, pees $e+ef<eefYeye&ngOeeieerleced $e+ef<eeeW eje eee: ieeee pee
egkee Lee~ De"ejnJeW DeOeee ceW leeie Deewj mebveeme kee leJe yeleeles ngS GvneWves
eej celeeW ceW mes Ske kee eeve efkeee Deewj Gmes Dehevee meceLe&ve efoee~
mebveeme ke=<Cekeeue ceW Deefive kees ve tvesJeeues leLee efevleve kee Yeer
leeie kejkes Deheves kees eesieer, mebveemeer kenvesJeeueeW kee meceoee Yeer hevehe jne
Lee~ Fmekee KeC[ve kejles ngS GvneWves mhe efkeee efke %eeveceeie& leLee Yeefeceeie&,
oesveeW ceW mes efkemeer Yeer ceeie& kes Devegmeej kece& kees leeieves kee efJeOeeve veneR nw, kece&
lees kejvee ner nesiee~ kece& kejles-kejles meeOevee Fleveer met#ce nes peeleer nw efke
meJe&mebkeuheeW kee DeYeeJe nes peelee nw, Jen hetCe& mebveeme nw~ yeere jemles ceW mebveeme
veece keer keesF& Jemleg veneR nw~ kesJeue efeeeDeeW kees leeie osves mes leLee Deefive ve tves
mes ve lees keesF& mebveemeer neslee nw Deewj ve eesieer~ (efpemes DeOeee oes, leerve, heeBe,
: Deewj efJeMes<ekej De"ejn ceW osKee pee mekelee nw~)
kece& Ssmeer ner Yeeefvle kece& kes mecyevOe ceW Yeer efceueleer nw~ DeOeee 2/39
ceW GvneWves yeleeee Depeg&ve! Deye leke en yegef lesjs efuees meebKeeesie kes efJe<ee
ceW kener ieeer Deewj Deye Fmeer kees let efve<keece kece& kes efJe<ee ceW megve~ Fmemes ege
neskej let keceeX kes yevOeve kee Deer lejn veeMe kej mekesiee~ Fmekee Lees[e Yeer
DeeejCe ceneved pevce-cejCe kes Yee mes Gej kejevesJeeuee neslee nw~ Fme efve<keece
kece& ceW efveMeeelceke efeee Ske ner nw, yegef Ske ner nw, efoMee Yeer Ske ner nw~
uesefkeve DeefJeJesefkeeeW keer yegef Devevle MeeKeeDeeWJeeueer nw, Fmeefuees Jes kece& kes
veece hej Deveske efeeeDeeW kee efJemleej kej uesles nQ~ Depeg&ve! let efveele kece& kej~
DeLee&led efeeeSB yengle-meer nQ Jes kece& veneR nQ~ kece& keesF& efveOee&efjle efoMee nw~ kece&
keesF& Ssmeer Jemleg nw, pees pevce-pevceevlejeW mes eues Dee jns MejerjeW keer ee$ee kee
Devle kej oslee nw~ eefo Ske Yeer pevce uesvee he[e lees ee$ee hetjer keneB ngF&?
GheMece
365
e%e Jen efveele kece& nw keewve-mee? eerke=<Ce ves mhe efkeee efke
e%eeLee&lkece&Ceesve$e ueeskeeseb kece&yevOeve: Depeg&ve! e%e keer eefeee
ner kece& nw~ Fmekes Deefleefje ogefveee ceW pees keg efkeee peelee nw, Jen Fmeer ueeske
kee yevOeve nw, ve efke kece&~ kece& lees Fme mebmeej-yevOeve mes cees#e efoueelee nw~ Deye
Jen e%e keee nw, efpemes efeeeefvJele kejW lees kece& mecheeefole nes mekes? DeOeee
eej ceW eerke=<Ce ves lesjn-eewon lejerkes mes e%e kee JeCe&ve efkeee, pees meye
efceueekej hejceelcee ceW eJesMe efouee osvesJeeueer efJeefOe-efJeMes<e kee efe$eCe nw pees
MJeeme mes, Oeeve mes, efevleve Deewj Fefve-mebece Fleeefo mes efme nesvesJeeuee nw~
eerke=<Ce ves en Yeer mhe< kej efoee efke Yeewefleke JeeW mes Fme e%e kee keesF&
mecyevOe veneR nw~ Yeewefleke JeeW mes efme nesvesJeeues e%e Deleuhe nQ, Deehe kejes[
kee nJeve ner keeeW ve kejW~ (4/33) mechetCe& e%e ceve Deewj FefveeW keer Devle:efeee
mes efme nesvesJeeues nQ~ hetCe& nesves hej e%e efpemekeer me=ef kejlee nw, Gme Dece=leleJe keer peevekeejer kee veece %eeve nw~ Gme %eeveece=le kees heeve kejvesJeeues eesieer
meveeleve yee ceW eJesMe hee peeles nQ~ efpemeceW eJesMe heevee Lee hee ner efueee, lees efHej
Gme heg<e kee kece& efkees peeves mes keesF& eeespeve veneR nw~ Fmeefuees eeJevcee$e kece&
Gme mee#eelkeejmeefnle %eeve ceW Mes<e nes peeles nQ~ kece& kejves kes yevOeve mes Jen cege
nes peelee nw~ Fme ekeej efveOee&efjle e%e kees keee&he osvee kece& nw~ kece& kee Meg
DeLe& nw DeejeOevee~
Fme efveele kece&, e%eeLe& kece& DeLeJee leoLe& kece& kes Deefleefje ieerlee ceW
Deve keesF& kece& veneR nw~ Fmeer hej eerke=<Ce ves mLeeve-mLeeve hej yeue efoee~
DeOeee : ceW Fmeer kees GvneWves keee&ced kece& kene~ DeOeee meesuen ceW yeleeee
efke keece, eesOe Deewj ueesYe kes leeie osves hej ner Jen kece& DeejcYe neslee nw, pees
hejceese kees efoueevesJeeuee nw~ meebmeeefjke keceeX ceW pees efpelevee Jemle nw, Gmekes
heeme keece, eesOe Deewj ueesYe Gleves ner DeefOeke mepes-mepeees efoKeles nQ, mece=
heees peeles nQ~ Fmeer efveele kece& kees GvneWves Meee-efJeOeeveese kece& keer meb%ee oer~
ieerlee Deheves ceW hetCe& leLee eLece Meee nw~ me$enJeW Deewj De"ejnJeW DeOeee ceW Yeer
MeeeefJeefOe mes efveOee&efjle kece&, efveele kece&, kee&Je kece& Deewj hegCe kece& mes Fbefiele
kejkes GvneWves yeejcyeej {eee efke efveele kece& ner hejcekeueeCekeejer nw~
366
eesiesMJej eerke=<Ce kes Flevee yeue osves hej Yeer Deehe Gme efveele kece& kees ve
kejkes, eerke=<Ce kee kenvee ve ceevekej Guer-meerOeer keuhevee kejles nQ efke pees
keg Yeer mebmeej ceW efkeee peelee nw, kece& nw~ keg Yeer leeieves keer pejle veneR nw
kesJeue Heue keer keecevee ve kejes, nes ieee efve<keece kece&eesie~ kee&Je YeeJevee mes
kejes nes ieee kee&Je eesie~ keg Yeer kejes, veejeeCe kees mecehe&Ce kej oes nes
ieee mecehe&Ce eesie~ Fmeer ekeej e%e kee veece Deeles ner nce Yetlee%e, efhele=e%e,
hebee%e, efJe<Ceg kes efveefcee efkeee peevesJeeuee e%e ie{ uesles nQ Deewj Gmekeer efeee
ceW mJeene yeesuekej Ke[s nes peeles nQ~ eefo eerke=<Ce ves mhe ve kene nes lees nce
keg Yeer kejW~ eefo yeleeee nw lees efpelevee kene nw Glevee ner ceeve ueW~ efkevleg nce
ceeve veneR heeles~ efJejemele ceW Deveske jerefle-efjJeepe, hetpee-heefleeeB nceejs ceefmle<ke
kees peke[s ngF& nQ~ yeee JemlegDeeW kees keoeefeled nce yesekej Yeeie Yeer mekeles nQ,
efkevleg es hetJee&en ceefmle<ke ceW yew"kej nceejs meeLe eueles nQ~ eerke=<Ce kes MeyoeW
kees Yeer nce FvneR kes Deveghe {euekej enCe kejles nQ~ ieerlee lees Delevle
yeesOeiece mejue mebmke=le ceW nw~ Deehe DevJeeeLe& Yeer ueW lees keYeer mevosn veneR
nesiee~ ener eeeme emlegle hegmleke ceW efkeee ieee nw~
eg eefo e%e Deewj kece&, oes eMve ner eLeeLe& mecePe ueW lees eg, JeCe&JeJemLee, JeCe&mebkej, %eeveeesie, kece&eesie DeLeJee meb#eshe ceW mechetCe& ieerlee ner
Deehekeer mecePe ceW Dee peee~ Depeg&ve ue[vee veneR eenlee Lee~ Jen Oeveg<e HeWkekej
jLe kes efheues Yeeie ceW yew" ieee; efkevleg eesiesMJej eerke=<Ce ves Skecee$e kece& keer
efMe#ee oskej kece& kees kesJeue {eee ner veneR yeefuke Depeg&ve kees Gme kece& hej
euee Yeer efoee~ eg ngDee, FmeceW mevosn veneR~ ieerlee kes hevn-yeerme Mueeske Ssmes
nQ efpeveceW yeej-yeej kene ieee, Depeg&ve! let eg kej; efkevleg Ske Yeer Mueeske Ssmee
veneR nw, pees yeenjer ceejkee kee meceLe&ve kejlee nes~ (Je nw DeOeee 2, 3,
11, 15 Deewj 18) keeeWefke efpeme kece& hej yeue efoee ieee Jen nw efveele kece&,
pees Skeevle-osMe kes mesJeve mes, efee kees meye Deesj mes meceskej Oeeve kejves mes
neslee nw~ peye kece& kee ener mJehe nw, efee Skeevle Deewj Oeeve ceW ueiee nw lees
eg kewmee? eefo ieerleese keueeCe eg kejvesJeeues kes efuees ner nw lees Deehe ieerlee
kee efheC[ es[ oW~ Deehekes mece#e Depeg&ve-pewmeer eg keer keesF& heefjefmLeefle lees nw
GheMece
367
veneR~ Jemlegle: leye Yeer Jen heefjefmLeefle efJeeceeve Leer Deewj Deepe Yeer peeW-keer-leeW
nw~ peye efee kees meye Deesj mes meceskej Deehe oe-osMe ceW Oeeve kejves ueieWies
lees keece, eesOe, jeie, s<eeefo efJekeej Deehekes efee kees efkeves veneR oWies~ Gve
efJekeejeW mes mebIe<e& kejvee, Gvekee Devle kejvee ner eg nw~ efJeMJe ceW eg nesles ner
jnles nQ; efkevleg Gvemes keueeCe veneR Deefheleg efJeveeMe neslee nw~ Gmes Meeefvle ken ueW
DeLeJee heefjefmLeefle, Deve keesF& Meeefvle Fme ogefveee ceW veneR efceueleer~ Meeefvle leYeer
efceueleer nw, peye en Deelcee Deheves MeeMJele kees hee ues~ ener Skecee$e Meeefvle nw,
efpemekes heers DeMeeefvle veneR nw~ efkevleg en Meeefvle meeOeveiece nw, Gmeer kes efuees
efveele kece& kee efJeOeeve nw~
JeCe& Gme kece& kees ner eej JeCeeX ceW yeeBe ieee~ efevleve ceW ueieles lees
meYeer nQ; efkevleg keesF& MJeeme-eMJeeme keer ieefle jeskeves ceW me#ece nesiee, lees keesF&
DeejcYe ceW oes IeCs efevleve ceW yew"kej ome efceve Yeer Deheves he#e ceW veneR heelee~
Ssmeer efmLeefleJeeuee Deuhe%e meeOeke Met esCeer kee nw~ Jen Deheveer mJeeYeeefJeke
#ecelee kes Devegmeej heefjeee& mes ner kece& DeejcYe kejs~ eceMe: JewMe, #eef$ee Deewj
efJee esCeer keer #ecelee Gmekes mJeYeeJe ceW {ueleer peeesieer~ Jen GVele neslee peeesiee~
efkevleg Jen yeeeCe esCeer oes<eege nw; keeeWefke DeYeer Jen yee Deueie nw~ yee ceW
eJesMe hee peeves hej Jen yeeeCe Yeer veneR jn peelee~ JeCe& kee DeLe& nw Deeke=efle~ en
Mejerj Deehekeer Deeke=efle veneR nw~ Deehekeer Deeke=efle Jewmeer nw, pewmeer Deehekeer Je=efe
nw~ eerke=<Ce kenles nQ Depeg&ve! heg<e eecee nw, Fmeefuees keneR-ve-keneR
Gmekeer ee DeJeMe nesieer~ pewmeer eeJeeuee Jen heg<e nw, mJeeb Yeer Jener nw~
pewmeer Je=efe, Jewmee heg<e~ JeCe& kece& keer #ecelee kee Deevleefjke ceeheoC[ nw; efkevleg
ueesieeW ves efveele kece& kees es[kej yeenj meceepe ceW pevce kes DeeOeej hej peeefleeeW
kees JeCe& ceevekej Gvekeer peerefJekee efveefMele kej oer, pees Ske meeceeefpeke JeJemLee
cee$e Leer~ Jes kece& kes eLeeLe& he kees lees[les-cejes[les nQ, efpememes Gvekeer KeesKeueer
meeceeefpeke ceee&oe Deewj peerefJekee kees "sme ve ueies~ keeueevlej ceW JeCe& kee
efveOee&jCe kesJeue pevce mes nesves ueiee~ Ssmee keg veneR nw~ eerke=<Ce ves kene, eej
JeCeeX keer me=ef ceQves keer~ keee Yeejle mes yeenj me=ef veneR nw? Deve$e lees Fve
peeefleeeW kee DeefmlelJe ner veneR nw~ Yeejle ceW Fvekes Devleie&le ueeKeeW peeefleeeB
368
Deewj Ghe-peeefleeeB nQ~ eerke=<Ce ves keee ceveg<eeW kees yeeBe? veneR, iegCekece&
efJeYeeieMe: iegCe kes DeeOeej hej kece& yeeBs iees~ kecee&efCe eefJeYeeeefve
kece& yeeBe ieee~ kece& mecePe ceW Dee ieee lees JeCe& mecePe ceW Dee peeesiee Deewj JeCe&
mecePe ceW Dee ieee lees JeCe&mebkej kee eLeeLe& he Deehe mecePe ueWies~
JeCe&mebkej Fme kece&heLe mes egle nesvee ner JeCe&mebkej nw~ Deelcee kee
Meg JeCe& nw hejceelcee~ GmeceW eJesMe efoueevesJeeues kece& mes nkej eke=efle ceW
efceefele nes peevee ner JeCe&mebkej nw~ eerke=<Ce ves mhe efkeee efke Fme kece& kees efkees
efyevee Gme mJehe kees keesF& heelee veneR Deewj eeefhleJeeues ceneheg<e kees kece& kejves
mes ve keesF& ueeYe nw Deewj ve es[ves mes keesF& neefve, efHej Yeer ueeske-meben kes efuees
Jes kece& ceW yejleles nQ~ Gve ceneheg<eeW keer lejn cegPes Yeer eehle nesves eesie keesF&
Jemleg Deeehle veneR nw, efHej Yeer ceQ heersJeeueeW kes efnle keer Fe mes kece& ceW ner
yejlelee ntB~ eefo ve keB lees meYeer JeCe&mebkej nes peeeB~ efeeeW kes otef<ele nesves mes
JeCe&mebkej nesvee lees megvee ieee; efkevleg eneB eerke=<Ce kenles nQ efke mJehemLe
ceneheg<e kece& ve kejs leye ueesie JeCe&mebkej nes peeles nQ~ Gme ceneheg<e keer vekeue
kejkes DeejeOevee yevo kej osves mes Jes eke=efle ceW Yekeles jnsWies, JeCe&mebkej nes
peeeWies; keeeWefke Fme kece& kees kejkes ner Gme hejce vew<kece& keer efmLeefle kees, Deheves
Meg JeCe& hejceelcee kees heeee pee mekelee nw~
%eeveeesie leLee kece&eesie kece& Ske ner nw efveele kece&, DeejeOevee;
efkevleg Gmes kejves kes efkeesCe oes nQ~ Deheveer Meefe kees mecePekej, neefve-ueeYe
kee efveCe&e ueskej Fme kece& kees kejvee %eeveeesie nw~ Fme ceeie& kee meeOeke peevelee
nw efke Deepe cesjer en efmLeefle nw, Deeies Fme Yetefcekee ceW heefjCele nes peeTBiee~ efHej
Deheves mJehe kees eehle keBiee~ Fme YeeJevee kees ueskej kece& ceW eJe=e neslee nw~
Deheveer efmLeefle kee %eeve jKekej euelee nw, Fmeefuees %eeveceeieea kene peelee nw~
mecehe&Ce kes meeLe Gmeer kece& ceW eJe=e nesvee, neefve-ueeYe kee efveCe&e F hej
HeWkekej euevee efve<keece kece&eesie, Yeefeceeie& nw~ oesveeW kes esjke meoddieg nQ~
Ske ner ceneheg<e mes efMe#ee ueskej Ske mJeeJeuecyeer neskej Gme kece& ceW eJe=e
neslee nw Deewj otmeje Gvemes efMe#ee ueskej, GvneR hej efveYe&j neskej eJe=e neslee nw~
yeme Devlej Flevee ner nw~ Fmeerefuees eesiesMJej eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! mebeKe
GheMece
369
eje pees hejce mele efceuelee nw, Jener hejce mele efve<keece kece&eesie eje Yeer efceuelee
nw~ pees oesveeW kees Ske osKelee nw Jener eLeeLe& osKelee nw~ oesveeW keer efeee yeleevesJeeuee
leJeoMeea Ske nw, efeee Yeer Ske ner nw DeejeOevee~ keeceveeDeeW kee leeie oesveeW
kejles nQ Deewj heefjCeece Yeer Ske ner nw~ kesJeue kece& kee efkeesCe oes nw~
Ske hejceelcee efveele kece& ceve Deewj FefveeW keer Ske efveOee&ejf le Devle:efeee
nw~ peye kece& kee ener mJehe nw lees yeenj ceefvoj, ceefmpeo, ee& yeveekej osJeerosJeleeDeeW keer cetefle& ee eleerke hetpevee keneB leke mebiele nw? Yeejle ceW efnvot
kenueevesJeeuee meceepe (Jemlegle: Jes meveeleveOeceea nQ~ Gvekes hetJe&peeW ves hejcemele
keer MeesOe kejkes osMe-efJeosMe ceW Gmekee eeej efkeee~ Gme heLe hej euevesJeeuee
efJeMJe ceW keneR Yeer nes, meveeleveOeceea nw~ Flevee ieewjJeMeeueer efnvot-meceepe) keeceveeDeeW
mes efJeJeMe neskej efJeefJeOe YeeefvleeeW ceW he[ ieee~ eerke=<Ce kenles nQ Depeg&ve!
osJeleeDeeW kes mLeeve hej osJelee veece keer keesF& Meefe veneR nw~ peneB keneR Yeer ceveg<e
keer ee Pegkeleer nw Gmekeer Dees ceW Ke[e neskej ceQ ner Heue oslee ntB, Gmekeer
ee kees heg kejlee ntB; keeeWefke ceQ ner meJe&$e ntB~ efkevleg Gmekee Jen hetpeve
DeefJeefOehetJe&ke nw, Gmekee Jen Heue veeMeJeeved nw~ keeceveeDeeW mes efpevekes %eeve kee
DehenjCe nes ieee nw, Jes cet{yegef ner Deve osJeleeDeeW kees hetpeles nQ~ meeefJeke
ueesie osJeleeDeeW kees hetpeles nQ, jepemeer e#e-je#emeeW kees leLee leecemeer Yetle-esleeW kees
hetpeles nQ~ Ieesj lehe kejles nQ~ efkevleg Depeg&ve! Jes Mejerj ceW efmLele Yetlemecegoee Deewj
Devle:kejCe ceW efmLele cegPe hejceelcee kees ke=Me kejles nQ, ve efke hetpeles nQ~ GvnW
efveMee ner let Deemegjer mJeYeeJe mes mebege peeve~ Fmemes DeefOeke eerke=<Ce keee
kenles? GvneWves mhe kene Depeg&ve! F&MJej meYeer eeefCeeeW kes oe ceW jnlee nw,
kesJeue Gmeer keer MejCe peeDees~ hetpee keer mLeueer oe ceW nw, yeenj veneR~ efHej Yeer
ueesie helLej-heeveer, ceefvoj-ceefmpeo, osJeer-osJeleeDeeW kee heere kejles ner nQ~
GvneR kes meeLe eerke=<Ce keer Yeer Ske eeflecee ye{e uessles nQ~ eerke=<Ce keer ner meeOevee
hej yeue osvesJeeues leLee peerJeve Yej cetefle&hetpee kee KeC[ve kejvesJeeues yeg keer Yeer
cetefle& Gvekes DevegeeefeeeW ves yevee ueer Deewj ueies hetpee kejves (oerhe efoKeeves),
peyeefke yeg ves kene Lee Deevevo! leLeeiele keer Mejerj-hetpee ceW mecee ve ve
kejvee~
370
ceefvoj, ceefmpeo, ee&, leerLe&, cetefle&eeB leLee mceejkeeW mes hetJe&Jeleea ceneheg<eeW
keer mce=efleeeB meBpeeseer peeleer nQ, efpememes Gvekeer GheueefyOeeeW kee mcejCe neslee jns~
cenehegg<eeW ceW eer-heg<e meYeer nesles Deees nQ~ peveke keer kevee meerlee efheues
pevce ceW Ske yeeeCe-kevee Leer~ Deheves efhelee keer esjCee mes hejceyee kees heeves kes
efuees Gmeves lehemee keer; efkevleg meHeue ve nes mekeer~ otmejs pevce ceW Gmeves jece kees
eehle efkeee Deewj efevcee, DeefJeveeMeer, DeeefoMeefe kes he ceW eefleefle ngF&~ "erke
Fmeer ekeej, jepekegue ceW GlheVe ceerje ceW hejceelcee keer Yeefe kee emHegve ngDee~
meyekeg es[kej Jen YeieJeeve kes efevleve ceW ueie ieeer~ JeJeOeeveeW kees Pesuee
Deewj meHeue jner~ Fvekeer mce=efle meBpeesves kes efuees ceefvoj yeves, mceejke yeves leeefke
meceepe Gvekes GheosMeeW mes DevegeeefCele nes mekes~ ceerje, meerlee DeLeJee Fme he#e kee
MeesOekeee& eleske ceneheg<e nceeje DeeoMe& nw~ nceW Gvekes heoefeeW kee DevegmejCe
kejvee eeefnes; efkevleg Fmemes ye[er Yetue keee nesieer efke eefo nce kesJeue Gvekes
ejCeeW ceW Hetue e{ekej, evove ueieekej Deheves kee&JeeW keer Fefleeer ceeve yew"W~
eee: pees efpemekee DeeoMe& neslee nw, Gmekeer cetefle&, efe$e, Ke[eTB, Gmekee
mLeeve DeLeJee Gmemes mevoefYe&le keg Yeer osKeves-megveves hej ceve ceW ee Gce[
Deeleer nw~ en Gefele ner nw~ nce Yeer Deheves iegosJe YeieJeeve kes efe$e kees ket[s ceW
veneR HeWke mekeles; keeeWefke Jen nceejs DeeoMe& nQ~ GvneR keer esjCee leLee keLeveevegmeej
nceW euevee nw~ pees mJehe Gvekee nw eceMe: euekej Gmekeer eeefhle nceeje Yeer
DeYeer nw Deewj ener Gvekeer eLeeLe& hetpee nw~ eneB leke lees "erke nw efke pees Jemlegle:
DeeoMe& nQ, Gvekee efvejeoj ve kejW; efkevleg Gve hej he$e-heg<he e{eves kees ner Yeefe
ceeve yew"ves mes, Gleves kees ner keueeCe-meeOeve ceeve uesves mes nce ue#e mes yengle
otj Yeke peeeWies~
Deheves DeeoMeeX kes GheosMeeW kees oebiece kejves leLee Gme hej eueves keer
esjCee enCe kejves kes efuees ner mceejkeeW kee Gheeesie nw; eens Gmes Deeece,
ceefvoj, ceefmpeo, ee&, ce", efJenej, iegeje ee keg Yeer veece os ueW~ yeMelex Gve
kesveW kee mecyevOe Oece& mes nw lees~ efpemekeer eeflecee nw, Gmeves keee efkeee Deewj keee
heeee? kewmes lehemee keer? kewmes eehle efkeee? kesJeue Flevee ner meerKeves kes efuees
nce JeneB hengBeles nQ Deewj hengBevee Yeer eeefnes; efkevleg eefo Fve mLeeveeW hej
GheMece
371
ceneheg<eeW kes heoefe veneR yeleees iees, kejkes veneR efmeKeees iees, keueeCe keer
JeJemLee veneR efceueer lees Jen mLeeve ieuele nw~ JeneB Deehekees kesJeue ef{ efceuesieer~
JeneB peeves ceW Deehekee vegkemeeve nw~ Jeefeiele he mes Iej-Iej, ieueer-ieueer
peekej GheosMe hengBeeves keer Dehes#ee meecetefnke GheosMe kesveW kes he ceW Fve
Oeeefce&ke mebmLeeveeW keer mLeehevee keer ieeer Leer; efkevleg keeueevlej ceW Fve esjCeemLeefueeeW
mes ner cetefle&hetpee leLee ef{eeW ves Oece& kee mLeeve enCe kej efueee~ eneR mes Yece
hevehe ieee~
evLe Fmeer ekeej hegmlekeeW kee DeOeeve DeeJeMeke nw, efpememes Deehe
Gme efveefo& efeee kees mecePe mekeW, efpemes eesiesMJej eerke=<Ce ves efveele kece& kene
nw Deewj peye mecePe ceW Dee peee lees legjvle kejves ceW ueie peeeB~ efJemce=le nesves ueies
lees hegve: DeOeeve kej ueW~ en veneR efke hegmleke kees neLe pees[kej De#ele, evove
ef[kekej jKe oW~ hegmleke ceeie&-efveoxMeke efe nw, pees hetefle&hee&vle meeLe oslee nw~
osKeles ngS Deeies ye{les eueW Deheves ievleJe keer Deesj~ peye F kees oe mes heke[
ueWies lees Jen F ner hegmleke yeve peeesiee~ Dele: mce=efle meBpeesvee neefvekeejke veneR
nw; efkevleg Fve mce=efleefeeW keer hetpee mes ner mevleg nes peevee neefvekeejke nw~
Oece& (DeOeee 2/16-29) eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej Demeled
Jemleg kee DeefmlelJe veneR nw Deewj meled kee keYeer DeYeeJe veneR nw~ hejceelcee ner mele
nw, MeeMJele nw; Depej, Decej, DeheefjJele&veMeerue Deewj meveeleve nw; efkevleg Jen
hejceelcee Deefevle Deewj Deieesej nw, efee keer lejbieeW mes hejs nw~ Deye efee kee
efvejesOe kewmes nes? efee kee efvejesOe kejkes Gme hejceelcee kees heeves keer efJeefOeefJeMes<e kee veece kece& nw~ Fme kece& kees keee&he osvee ner Oece& nw, oeefelJe nw~
ieerlee (DeOeee 2/40) ceW nw efke Depeg&ve! Fme kece&eesie ceW DeejcYe kee
veeMe veneR nw~ Fme kece&heer Oece& kee efkebefevcee$e meeOeve pevce-ce=leg kes ceneved
Yee mes Gej kejvesJeeuee neslee nw DeLee&led Fme kece& kees keee&he osvee ner Oece& nw~
Fme efveele kece& (meeOeve-heLe) kees meeOeke kes mJeYeeJe ceW GheueyOe
#ecelee kes Devegmeej eej YeeieeW ceW yeeBe ieee nw~ kece& kees mecePekej ceveg<e peyemes
DeejcYe kejlee nw, Gme DeejefcYeke DeJemLee ceW Jen Met nw~ eceMe: efJeefOe heke[
372
ceW Deeeer lees Jener JewMe nw~ eke=efle kes mebIe<e& kees Pesueves keer #ecelee Deewj Meewe&
Deeves hej Jener Jeefe #eef$ee nw Deewj yee kes lethe nesves keer #ecelee %eeve
(JeemleefJeke peevekeejer), efJe%eeve (F&MJejere JeeCeer kee efceuevee), Gme DeefmlelJe
hej efveYe&j jnves keer #ecelee Ssmeer eesieleeDeeW kes Deeves hej Jener yeeeCe nw~
Fmeefuees eesiesMJej eerke=<Ce (ieerlee, DeOeee 18/46-47 ceW) kenles nQ efke
mJeYeeJe ceW heeeer peevesJeeueer #ecelee kes Devegmeej kece& ceW ueievee mJeOece& nw~ nukee
nesves hej Yeer mJeYeeJe mes GheueyOe mJeOece& eselej nw Deewj #ecelee Deefpe&le efkees
efyevee ner otmejeW kes GVele kece& kee heefjheeueve Yeer neefvekeejke nw~ mJeOece& ceW cejvee
Yeer esemkej nw; keeeWefke Jee yeoueves mes yeouevesJeeuee lees yeoue veneR peelee~
Gmekes meeOeve kee ece JeneR mes hegve: DeejcYe nes peeesiee, peneB mes te Lee~
meesheeveMe: euekej Jen hejceefmeef DeefJeveeMeer heo kees hee uesiee~
Fmeer hej hegve: yeue osles nQ efke efpeme hejceelcee mes meYeer eeefCeeeW keer Glheefe
ngF& nw, pees meJe&$e Jeehle nw, mJeYeeJe mes GlheVe ngF& #ecelee kes Devegmeej Gmes
YeueerYeeBefle hetpekej ceeveJe hejceefmeef kees eehle nes peelee nw~ DeLee&led efveefMele
efJeefOe mes Ske hejceelcee kee efevleve ner Oece& nw~
Oece& ceW eJesMe efkemekees nw? Fmes kejves kee DeefOekeej efkemes nw? Fmes mhe
kejles ngS eesiesMJej ves yeleeee efke Depeg&ve! Delevle ogjeeejer Yeer eefo Deveve
YeeJe mes cegPes Yepelee nw (Deveve DeLee&led Deve ve), cegPes es[kej Deve efkemeer
kees Yeer ve Yepekej kesJeue cegPes Yepelee nw lees ef#eeb YeJeefle Oecee&lcee Jen
MeerIe ner Oecee&lcee nes peelee nw, Gmekeer Deelcee Oece& mes mebege nes peeleer nw~ Dele:
eerke=<Ce kes Devegmeej Oecee&lcee Jen nw, pees Ske hejceelcee ceW Deveve efvee mes ueie
ieee nw~ Oecee&lcee Jen nw, pees Ske hejceelcee keer eeefhle kes efuees efveele kece& kee
DeeejCe kejlee nw~ Oecee&lcee Jen nw, pees mJeYeeJe mes efveele #ecelee kes Devegmeej
hejceelcee keer MeesOe ceW mebueive nw~
Devle ceW kenles nQ efke meJe&Oecee&vheefjlepe ceeceskeb MejCeb epe~
Depeg&ve! meejs OeceeX keer efevlee es[kej Ske cesjer MejCe ceW nes pee~ Dele: Ske
hejceelcee kes eefle meceefhe&le Jeefe ner Oeeefce&ke nw~ Ske hejceelcee ceW ee efmLej
kejvee ner Oece& nw~ Gme Ske hejceelcee keer eeefhle keer efveefMele efeee kees kejvee
GheMece
373
Oece& nw~ Fme efmLeefle kees eehle ceneheg<e, Deelcele=hle ceneheg<eeW kee efmeevle ner
me=ef ceW Skecee$e Oece& nw~ Gvekeer MejCe ceW peevee eeefnes efke Gve cenehegg<eeW ves
kewmes Gme hejceelcee kees heeee? efkeme ceeie& mes eues? Jen ceeie& meoe Ske ner nw,
Gme ceeie& mes euevee Oece& nw~
Oece& ceveg<e kes DeeejCe keer Jemleg nw~ Jen DeeejCe kesJeue Ske nw
JeJemeeeeeflcekee yegefjskesn kegvevove~ (2/41) Fme kece&eesie ceW
efveMeeelceke efeee Ske ner nw FefveeW keer ese Deewj ceve kes Jeeheej kees
mebeefcele kej Deelcee ceW (hejelhej yee ceW) eJeeefnle kejvee (4/27)~
Oecee&vlejCe meveeleve-Oece& kes DeeefoosMe Yeejle ceW kegjerefleeeB eneB leke
heveheeR efke cegmeueceeveeW kes DeeeceCe kes mecee Gvekee Oece& DeeeecekeeW kes neLe
kee Ske eeme eeJeue Keeves mes, oes IetB heeveer heerves mes ve nesves ueiee~ Oece&Ye
Ieesef<ele npeejeW efnbogDeeW ves Deelcenlee kej ueer~ Oece& kes efuees Jes cejvee peeveles Les,
uesefkeve Oece& mecePeW leye lees~ Oece& lees nes ieee gF&cegF&~ gF&cegF& kee heewOee tves hej
cegjPee peelee nw, tles ner hevehe peelee nw; efkevleg Gvekee meveeleve-Oece& lees Ssmee
cegjPeeee efke keYeer veneR hevehee~ efpeme meveeleve Deelcee kees Yeewwefleke JemlegSB mheMe&
Yeer veneR kej heeleeR, Jen keneR tves-Keeves mes ve neslee nw? Deehe leueJeej mes cejW,
Oece& tves mes cej ieee? keee meecege Oece& ve ngDee? keoeefhe veneR~ Oece& kes veece
hej keesF& kegjerefle heue jner Leer, Jen ve ngF&~ DeueeGerve efKeuepeer kes Meemevekeeue
ceW yeeevee kes keepeer cegieermegerve ves JeJemLee oer efke eefo keesF& cegmeueceeve Letkevee
eenlee nw lees efnvogDeeW kees Dehevee cegBn Keesue osvee eeefnes~ Jen efnvot oerveoej nes
peeesiee; keeeWefke Gmekes heeme keesF& Oece& veneR nw~ yegje keee kene Gmeves? cegBn ceW
Letkeves mes lees Ske ner cegmeueceeve yevelee, kegSB ceW Letkeves mes lees npeejeW yeve peeles Les~
Jemlegle: Jen Deeleleeeer Lee ee Gme mecee kee efnvot meceepe?
efpevneWves Fme ekeej Oece&-heefjJele&ve kej efueee, keee keesF& Oece& hee iees?
efnvot mes cegmeueceeve yeve peevee ee Ske ekeej kes jnve-menve mes otmejs jnvemenve ceW eues peevee Oece& lees veneR nw~ Fme ekeej eespeveeye <e[deb$e kee efMekebpee
yeveekej efpevneWves GvnW yeouee, keee Jes Oecee&lcee Les? Jes lees Deewj Yeer ye[er kegjerefleeeW
kes efMekeej Les~ efnvot Gmeer ceW peekej HeBme iees~ DeefJekeefmele Deewj iegcejen keyeerueeW
374
kees meYe yeveeves kes efuees cegncceo ves efJeJeen, leueeke, Jemeerele, uesve-osve, meto,
ieJeener, kemece, eeeefMele, jespeer-jeser, Keeve-heeve, jnve-menve Fleeefo efJe<ee
ceW Ske meeceeefpeke JeJemLee oer leLee cetefle&-hetpee, efMeke&, JeefYeeej, eesjer,
Mejeye, pegDee, ceeB-oeoer Fleeefo mes efJeJeen hej eefleyevOe ueieeee~ meceueQefieke
leLee jpemJeuee cewLegveeW kee efve<esOe kejkes jespes kes efoveeW ceW Yeer Fmekes efuees {erue
oer~ peVele ceW yengle-meer meceJeemke, DevegF& ntjeW Deewj efkeMeesj yeeuekeeW kee
eueesYeve efoee~ en keesF& Oece& veneR Lee, Ske ekeej keer meeceeefpeke JeJemLee Leer~
Ssmee keg kenkej GvneWves Jeemevee ceW [tyes ngS meceepe kees GOej mes Iegceekej
Deheveer Deesj GvcegKe efkeee~ efeeeW kees peVele ceW efkeleves heg<e efceueWies? Fme hej
GvneWves meesee ner veneR~ en Gvekee oes<e veneR, oes<e Gme osMe-keeue Deewj heefjefmLeefle
kee Lee, efpemeceW efeeeW keer Deekeeb#eeDeeW hej efkemeer kee Oeeve ner veneR peelee Lee~
cegncceo meenye ves efpemes Oece& yeleeee, GOej efkemeer kee Oeeve ner veneRb nw~
GvneWves kene efke efpeme heg<e kee Ske Yeer MJeeme Gme Kegoe kes veece kes yeiewj
Keeueer peelee nw, Gmemes Kegoe keeecele ceW Jewmes ner hetlee nw, pewmes efkemeer heeheer mes
heehe kes yeoues ceW hete peee~ efpemekeer mepee nw ncesMee-ncesMee kes efuees oes]peKe~
efkeleves mees cegmeueceeve nQ, efpevekee Ske Yeer MJeeme Keeueer ve peelee nes? kejes[eW
ceW keoeefeled ner keesF& nes~ Mes<e lees meYeer kes MJeeme Keeueer ner peeles nQ, efpemekeer
mepee Jener nw pees heeefheeeW kes efuees nw~ yeleeves keer DeeJeMekelee veneR, oes]peKe~
cegncceo ves JeJemLee oer efke pees efkemeer kees veneR meleelee, heMegDeeW kees "sme veneR
hengBeelee, Jen DeekeeMe mes Kegoe keer DeeJeepe megvelee nw~ en meYeer mLeeveeW kes efuees
Lee; efkevleg heersJeeueeW ves Ske jemlee efvekeeue efueee efke cekekee ceW Ske ceefmpeo nw,
efpemeceW njer Ieeme veneR lees[veer eeefnes, Gme ceefmpeo ceW efkemeer heMeg kees veneR
ceejvee eeefnes, JeneB efkemeer kees "sme veneR hengBeeveer eeefnes Deewj Ietce-efHejkej Jes
Gmeer oeejs ceW Ke[s nes iees~ keee Kegoe keer DeeJeepe megveves mes henues cegncceo ves
keesF& ceefmpeo yeveJeeeer Leer? keee keYeer efkemeer ceefmpeo ceW keesF& Deeele Glejer?
en ceefmpeo lees Gvekeer mLeueer jner nw, efpemeceW Gvekeer eeoieej megjef#ele nw~
cegncceo kes DeeMee kees leyejspe ves peevee Lee, cebmetj ves peevee Lee, Fkeyeeue ves peevee
Lee; efkevleg Jes ce]penyeer ueesieeW kes efMekeej yeves, GvnW eeleveeSB oer ieeeR~ megkejele
GheMece
375
kees penj efheueeee ieee; keeeWefke Jen ueesieeW kees veeefmleke yevee jne Lee~ Ssmee ner
Deejeshe F&mee hej Yeer ueieeee ieee, GvnW metueer oer ieeer; keeeWefke Jes efJeeece
meJJeeLe kes efove Yeer keece kejles Les, DevOeeW kees ef eoeve kejles Les~ Ssmee ner
Yeejle ceW Yeer nw~ peye Yeer keesF& ele#eoMeea ceneheg<e mele keer Deesj Fbefiele kejlee
nw lees Fve ceefvoj, ceefmpeo, ce", meceoee Deewj leerLeeX mes efpevekeer peerefJekee
eueleer nw, nee-nee kejves ueieles nQ, DeOece&-DeOece& efeuueeves ueieles nQ~ efkemeer
kees Fvemes ueeKeeW-kejes[eW keer Deee nw, lees efkemeer keer oeue-jeser ner eueleer nw~
JeemleefJekelee kes eeej mes Gvekeer peerefJekee kees Keleje efoKeeeer he[lee nw~ Jes
mele kees heveheves veneR osles Deewj ve os mekeles nQ~ Fmekes Deefleefje Gvekes efJejesOe kee
keesF& keejCe veneR nw~ megotjkeeue ceW en mce=efle keeeW meBpeeseer ieeer Leer, Fmekee GvnW
Yeeve veneR nw~
ie=nmLeeW kee DeefOekeej eee: ueesie hetles nQ efke peye kece& kee ener
mJehe nw, efpemeceW Skeevle-osMe kee mesJeve, Fefve-mebece, efvejvlej efevleve Deewj
Oeeve kejvee nw, leye lees ieerlee ie=nmLeeW kes efuees Devegheeesieer nw~ leye lees ieerlee
kesJeue meeOegDeeW kes efuees nw~ efkevleg Ssmee keg Yeer veneR nw~ ieerlee cetuele: Gmekes
efuees nw, pees Fme heLe kee heefLeke nw Deewj DebMele: Gmekes efuees Yeer nw, pees Fme heLe
kee heefLeke yevevee eenlee nw~ ieerlee ceeveJecee$e kes efuees meceeve DeeMee jKeleer nw~
meoddie=nmLeeW kes efuees lees Fmekee efJeMes<e Gheeesie nw; keeeWefke JeneR mes kece& DeejcYe
neslee nw~
eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! Fme efve<keece kece&eesie ceW DeejcYe kee keYeer
veeMe veneR neslee~ Fmekee Lees[e Yeer meeOeve pevce-cejCe kes ceneved Yee mes Gej
kejekes ner es[lee nw~ Deehe ner yeleeeW, Lees[e meeOeve keewve kejsieeie=nmLe DeLeJee
efJeje? ie=nmLe ner Fmekes efuees Lees[e mecee osiee, en Gmekes efuees ner nw~
DeOeee 4/36 ceW kene Depeg&ve! eefo let mechetCe& heeefheeeW mes Yeer DeefOeke heehe
kejvesJeeuee nw, leye Yeer %eeveheer veewkee eje efve:mevosn heej nes peeesiee~ DeefOeke
heeheer keewve nw pees DeveJejle ueiee nw Jen DeLeJee pees DeYeer ueievee eenlee nw?
Dele: meoddie=nmLe Deeece mes ner kece& kee DeejcYe nw~ DeOeee 6/37 ceW Depeg&ve ves
hete YeieJeved! efMeefLeue eelveJeeuee eeJeeved heg<e hejceieefle kees ve heekej
376
efkeme ogie&efle kees eehle neslee nw? eerke=<Ce ves kene (DeOeee 6/40-45)
Depeg&ve! eesie mes eueeeceeve ngS efMeefLeue eelveJeeues heg<e kee keYeer efJeveeMe veneR
neslee~ Jen eesieYe eerceeveeW [Megeerveeced Meg (mele) DeeejCeJeeues ner
eerceeve nQ~] kes eneB pevce ueskej eesieer-kegue ceW eJesMe hee peelee nw, meeOeve keer
Deesj Deekeef<e&le neslee nw Deewj Deveske pevceeW ceW euekej JeneR hengBe peelee nw,
efpemekee veece hejceieefle DeLee&led hejceOeece nw~ en efMeefLeue eelve keewve kejlee nw?
eesieYe neskej Jen keneB pevce ueslee nw? ie=nmLe ner lees yevee~ JeneR mes Jen
meeOeveesvcegKe neslee nw~ DeOeee 9/30 ceW GvneWves kene Delevle ogjeeejer Yeer
eefo DeveveYeeJe mes cegPes Yepeves ueies lees Jen meeOeg ner nw; keeeWefke Jen efveMee kes
meeLe mener jemles hej ueie ieee nw~ Delevle ogjeeejer keewve nesiee pees Yepeve ceW
eJe=e nes ieee Jen DeLeJee Jen, efpemeves DeYeer DeejcYe ner veneR efkeee? DeOeee
9/32 ceW kene eer, JewMe, Met leLee heeheeesefveJeeues ner keeeW ve neW, cesjs Deeefele
neskej meeOeve kejves mes hejceieefle heeles nQ~ efnvot nes, F&meeF& nes, cegmeueceeve nes
eerke=<Ce Ssmee keg veneR kenles, Delevle ogjeeejer heelekeer ner keeeW ve neW, cesjer
MejCe neskej hejceieefle heeles nQ~ Dele: ieerlee ceeveJecee$e kes efuees nw~ meoddie=nmLe
Deeece mes ner Fme kece& kee DeejcYe nw~ eceMe: Jener meoddie=nmLe eesieer yevelee nw,
hetCe& leeieer nes peelee nw Deewj leJe kee efoioMe&ve kej hejce ceW eJesMe hee peelee nw,
efpemes eerke=<Ce ves kene efke %eeveer cesje mJehe nw~
eer ieerlee kes Devegmeej Mejerj Ske Jee nw~ pewmes hegjeves Jee kees leeiekej
cevegg<e veee Jee OeejCe kej ueslee nw, "erke Fmeer ekeej YetleeefokeeW kee mJeeceer
Deelcee Fme Mejerjheer Jee kees leeiekej otmeje Mejerj (Jee) OeejCe kej ueslee
nw~ Deehe efheC[he ceW eer neW ee heg<e, es Jee kes Deekeej nQ~
mebmeej ceW heg<e oes ekeej kee nw #ej Deewj De#ej~ mecemle eeefCeeeW kee
Mejerj #ej heg<e DeLeJee heefjJele&veMeerue heg<e nw~ cevemeefnle FefveeB peye ketmLe
nes peeleer nQ, leye Jener De#ej heg<e nw~ Gmekee keYeer efJeveeMe veneR neslee~ en
Yepeve keer DeJemLee nw~
efeeeW kes eefle keYeer mecceeve, lees keYeer Deheceeve keer YeeJevee meceepe ceW
yeveer ner jnleer nw; efkevleg ieerlee keer Deheew<ese JeeCeer ceW en nw efke Met (Deuhe%e),
GheMece
377
JewMe (efJeefOeeehle), eer-heg<e keesF& keeeW ve nes, cesjer MejCe Deekej hejceieefle kees
eehle neslee nw~ Dele: Fme keueeCe-heLe ceW efeeeW kee Jener mLeeve nw, pees Ske
heg<e kee nw~
Yeewefleke mece=ef ieerlee hejcekeueeCe lees osleer nw, meeLe ner ceveg<eeW kes
efuees DeeJeMeke Yeewefleke JemlegDeeW kee Yeer efJeOeeve kejleer nw~ DeOeee 9/20-22
ceW eesiesMJej eerke=<Ce kenles nQ efke yengle mes ueesie efveOee&efjle efJeefOe mes cegPes hetpekej
yeoues ceW mJeie& keer keecevee kejles nQ~ GvnW efJeMeeue mJeie&ueeske efceuelee nw, ceQ oslee
ntB~ pees ceeBieesies, Jen cegPemes efceuesiee; efkevleg GheYeesie kes heMeeled meceehle nes
peeesiee, keeeWefke mJeie& kes Yeesie Yeer veMJej nQ~ GvnW hegve: pevce uesvee he[siee~ neB,
cegPemes mecyeefvOele nesves kes keejCe Jes ve veneR nesles; keeeWefke ceQ keueeCemJehe
ntB~ ceQ GvnW Yeesie oslee ntB Deewj Mevew:-Mevew: efveJe=e kejekej hegve: GvnW keueeCe ceW
ueiee oslee ntB~
#es$e efpeve hejceelcee kes eercegKe keer JeeCeer en ieerlee nw GvneWves mJeeb
heefjee efoee, Fob Mejerjb keewvlese #es$eefceleefYeOeereles~ Depeg&ve! en Mejerj
ner #es$e (Kesle) nw, efpemeceW yeesee ieee Yeuee Deewj yegje kece&yeerpe mebmkeejhe ceW
pecelee nw Deewj keeueevlej ceW megKe-og:Ke kee he ueskej Yeesie kes he ceW efceuelee
nw~ Deemegjer mecheod DeOece eesefveeeW ceW ues peeves kes efuees nw, peyeefke owJeer mecheod
hejceosJe hejceelcee ceW eJesMe efoueeleer nw~ meoddieg kes meeefVeOe ceW FveceW efveCee&eke
eg kee DeejbYe neslee nw, ener #es$e-#es$e%e keer ue[eF& nw~
kegske erkeekeej kenles nQ Ske keg#es$e yeenj nw Deewj otmeje ceve kes
Yeerlej nw~ ieerlee kee Ske DeLe& yeenjer nw, otmeje Yeerlejer~ uesefkeve Ssmee keg veneR
nw~ Jeee Ske yeele kenlee nw; efkevleg eeslee Deheveer yegef kes Deveghe ner Gmes
heke[ heeles nQ, Fmeerefuees Deveske DeLe& eleerle nesles nQ~ meeOeve-heLe hej eceMe:
euekej pees Yeer heg<e eerke=<Ce kes mlej hej Ke[e nes peeesiee, lees pees Me
eerke=<Ce kes meeceves Lee, Jener Gmekes meeceves Yeer nesiee~ Jener ceneheg<e Gvekes
ceveesiele YeeJeeW kees, ieerlee kes mebkesleeW kees mecePe mekelee nw, mecePee mekelee nw~
ieerlee kee Ske Yeer Mueeske yeenj kee efe$eCe veneR kejlee~ Keevee, henvevee,
jnvee Deehe peeveles ner nQ~ jnve-menve, ceevelee, ueeskejerefle-veerefle ceW osMe-keeue
378
Deewj heefjefmLeefleeeW kes Devegketue heefjJele&ve eke=efle keer osve nw~ FmeceW eerke=<Ce
Deehekees keewve-meer JeJemLee oW? keneR ue[efkeeeW kee yeengue nw, yeng efJeJeen nesles
nQ, lees keneR Gvekeer mebKee kece nw~ keneR keF& YeeFeeW kes yeere Ske helveer jn uesleer
nw FmeceW eerke=<Ce keewve-meer JeJemLee oW~ efleere efJeMJeeg kes heMeeled peeheeve
ceW pevemebKee keer keceer mecemee yeve ieeer lees leerme yeeeW kees pevce osves Jeeueer
Ske ceefnuee kees ceojueQ[ (osMe keer ceelee) keer GheeefOe mes mecceeefvele efkeee
ieee~ Jewefokekeeueerve Yeejle ceW henues ome mevleeve GlheVe kejves kee efJeOeeve Lee,
Deye Ske ee oes yees, nesles nQ Iej ceW Des kee veeje ueie jne nw~ keoeefeled
Jes ve jnW lees osMe kes efueS efevlee kee efJe<ee veneR, mecemee kee nue ner neslee nw~
eerke=<Ce FmeceW keewve-meer JeJemLee oW?
ese keece, eesOe, ueesYe, ceesn kes keneR mketue veneR Kegues nQ, efHej Yeer
Fve efJekeejeW ceW ue[kes ye[s leLee meeeveeW mes keneR DeefOeke eJeerCe efvekeueles nQ~
FmeceW eerke=<Ce keee efMe#ee oW? en meye lees eke=efle eje mJeeeefuele nQ~ keYeer Jeso
he{ees peeles Les, OevegJexo-ieoeeg efmeKeeee peelee Lee, Deepe FvnW keewve meerKelee
nw? Deepe lees efhemue euee jns nQ~ mJeeeefuele ev$eeW kee egie nw~ keYeer jLemebeeueve meerKevee he[lee Lee, Iees[eW keer ueero HeWkeveer he[leer Leer; Deepe ceesjeW kee
lesue meeHe efkeee peelee nw~ FmeceW eerke=<Ce keee yeleeeW? ken oW efke Iees[eW kees Ssmes
cele ceuees! yeenj Deehekees kewmeer JeJemLee oW? henues mJeene yeesueves mes Je<ee& nesleer
Leer, Deepe ceveeener Hemeue uesves ueies nQ~ eesiesMJej kenles nQ efke eke=efle mes GlheVe
iegCeeW eje hejJeMe neskej ceveg<e heefjefmLeefle kes Devegmeej {uelee ner jnlee nw~ iegCe
mJele: GvnW {eueves ceW me#ece nQ~ YeeweflekeMeee, meceepeMeee, efMe#eeMeee, DeLe&Meee,
leke&Meee Jen ie{lee ner jnlee nw~ Ske ner Jemleg Ssmeer nw pees ceveg<e veneR peevelee,
veneR heneevelee~ pees nw lees Gmeer kes heeme efkevleg Gmes efJemce=le nw~ ieerlee megvekej
Depeg&ve keer Jener mce=efle ueew Deeeer Leer~ Jen mce=efle nw hejceelcee keer, pees oeosMe ceW neskej Yeer Gmemes yengle otj nw~ Gmeer kees ceveg<e heevee eenlee nw; efkevleg
jemlee veneR heelee~ kesJeue keueeCe-heLe mes ner ceveg<e DeveefYe%e nw~ ceesn kee
DeeJejCe Flevee Ievee nw efke GOej meeseves kee mecee ner veneR efceuelee~ Gve
ceneheg<e ves Deehekes efuees mecee efoee nw, Gme kece& kees mhe efkeee nw, efpemes
GheMece
379
kejves kee efveoxMe ieerlee ceW nw~ ieerlee cegKele: ener osleer nw~ Yeewefleke JemlegSB Yeer
Gmemes efceueleer nQ; efkevleg ese keer leguevee ceW ese veieCe nQ~
eesie-eoelee eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej keueeCe-heLe keer peevekeejer,
Gmekee meeOeve Deewj Gmekeer eeefhle meoddieg mes nesleer nw~ FOej-GOej leerLeeX ceW yengle
Yekeves ee yengle heefjece mes en leye leke veneR efceuelee, peye leke efkemeer mevle
eje ve eehle efkeee peee~ DeOeee 4/34 ceW eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! let
efkemeer leJeoMeea ceneheg<e kes heeme peekej, Yeueer ekeej oC[-eCeece kej,
efve<kehe YeeJe mes mesJee kejkes, eMve kejkes Gme %eeve kees eehle kej~ eeefhle kee
Skecee$e Gheee nw, efkemeer ceneheg<e kee meeefVeOe Deewj Gvekeer mesJee~ Gvekes
Devegmeej euekej eesie keer mebefmeefkeeue ceW heeesiee~ DeOeee 18/18 ceW GvneWves
yeleeee efke heefj%eelee DeLee&led leJeoMeea cenehegg<e, %eeve DeLee&led peeveves keer efJeefOe
Deewj %ese hejceelcee leerveeW kece& kes esjke nQ~ Dele: eerke=<Ce kes Devegmeej ceneheg<e
ner kece& kes ceeOece nQ, ve efke kesJeue hegmleke~ efkeleeye lees Ske vegmKee nw~ vegmKee
jves mes keesF& veerjesie veneR neslee yeefuke Gmes Deceue ceW ueevee nw~
vejke DeOeee 16/16 ceW Deemegjer mecheod kee JeCe&ve kejles ngS eesiesMJej
eerke=<Ce ves yeleeee efke Deveske ekeej mes Yeefcele efeeJeeues, ceesn ceW HeBmes Deemegjer
mJeYeeJeJeeues ceveg<e DeheefJe$e vejke ceW efiejles nQ~ eMve mJeeYeeefJeke nw efke vejke
nw kewmee Deewj efkemes kenles nQ? Fmeer ece ceW mhe kejles nQ efke cegPemes s<e
jKevesJeeues vejeOeceeW kees ceQ yeejcyeej Deemegjer eesefveeeW ceW efiejelee ntB, Depee
Deemegjer eesefveeeW ceW efiejelee ntB~ ener vejke nw~ Fme vejke kee ej keee nw? GvneWves
yeleeee efke keece, eesOe Deewj ueesYe vejke kes leerve ej nQ, efpeveceW Deemegjer mecheod
ieef"le nesleer nw~ Dele: yeejcyeej keer-helebie, heMeg Fleeefo eesefveeeW ceW Deevee ner
vejke nw~
efheC[oeve eLece DeOeee ceW efJe<eeoemle Depeg&ve kees DeeMebkee Leer efke
egpeefvele vejmebnej mes efhelej ueesie efheC[oeve Deewj lehe&Ce mes Jebefele nes peeeWies,
efhelej efiej peeeWies~ Fme hej YeieJeeved eerke=<Ce ves kene Depeg&ve! legPes en De%eeve
keneB mes nes ieee? efheC[esoke efeee kees eesiesej ves De%eeve kene Deewj yeleeee efke
efpeme ekeej peerCe&-MeerCe& Jee kees leeiekej ceveg<e veee Jee OeejCe kej ueslee
380
nw, "erke Fmeer ekeej en Deelcee peerCe& Mejerj kees es[kej lelkeeue Mejerjheer
veJeerve Jee kees enCe kej ueslee nw~ eneB Mejerj cee$e Ske Jee nw Deewj peye
Deelcee ves kesJeue Jee yeouee, Jen ceje veneR, veMJej Mejerj kees ner yeouee nw,
Gmekeer JeJemLeeSB hetJe&Jeled nQ lees Fme Yeespeve (efheC[oeve), Deemeve, Meee,
meJeejer, DeeJeeme ee peue Fleeefo mes efkemes le=hle efkeee peelee nw? ener keejCe nw
efke eesiesMJej ves Fmes De%eeve kene~ DeOeee 15/7 ceW Fmeer hej yeue osles ngS
kenles nQ efke en Deelcee cesje meveeleve DebMe nw, mJehe nw Deewj ceve leLee heeBeeW
FefveeW kes keee&-keueehepeve mebmkeej kees ueskej otmejs Mejerj kees OeejCe kej
ueslee nw Deewj cevemeefnle <ed FefveeW kes eje Deieues Mejerj ceW efJe<ee-YeesieeW kees
Yeesielee nw~ Deelcee ves efpeme Mejerj kees OeejCe efkeee, JeneB Yeer Yeesie-meeceeer
GheueyOe nw, efHej efheC[oeve keeeW efoee peelee nw?
FOej Ske Mejerj kees es[e, GOej otmejs Mejerj kees OeejCe efkeee~ Jen
meerOee Gme Mejerj ceW peelee nw~ yeere ceW keesF& efJejece veneR, keesF& mLeeve veneR lees
npeejeW heeref{eeW kes efhelejeW kee Deveeefokeeue mes he[s jnvee Deewj Gvekeer peerefJekee
JebMe-hejcheje kes neLe efveOee&efjle kejvee leLee efhebpe[s kes he#eer keer lejn Gvekee
ove, heleve Ske De%eeve cee$e nw~ Fmeerefuees eerke=<Ce ves Fmes De%eeve kene~
heehe Deewj hegCe Fme eMve hej meceepe ceW Deveske YeeefvleeeB nQ; efkevleg
eesiesMJej eerke=<Ce kes Devegmeej jpeesiegCe mes GlheVe en keece Deewj eesOe YeesieeW mes
keYeer le=hle ve nesvesJeeues ceneved heeheer nQ~ DeLee&led keece ner Skecee$e heeheer nw~ heehe
kee Goddiece keece nw, keeceveeSB nQ~ es keeceveeSB jnleer keneB nQ? eerke=<Ce ves
yeleeee efke FefveeB, ceve Deewj yegef Fmekes JeememLeeve kens peeles nQ~ peye efJekeej
leve ceW veneR, ceve ceW ner nesles nQ lees Mejerj Oeesves mes keee nesiee?
eerke=<Ce kes Devegmeej Fme ceve keer Megef nesleer nw veece-pehe mes, Oeeve mes,
mecekeeueerve efkemeer leJeoMeea ceneheg<e keer mesJee mes, Gvekes eefle mecehe&Ce mes,
efpemekes efuees Jes 4/34 ceW eeslmeeefnle kejles nQ efke leefef eefCeheelesvemesJee
Deewj eMve kejkes Gme %eeve kees eehle kejes, efpememes meYeer heehe ve nes peeles nQ~
DeOeee 3/13 ceW GvneWves kene efke e%e mes Mes<e yees DeVe kees KeevesJeeues
mevlepeve mechetCe& heeheeW mes t peeles nQ Deewj pees Mejerj kes efuees keecevee kejles nQ,
GheMece
381
Jes heeheer heehe ner Keeles nQ~ eneB e%e efevleve keer Ske efveefMele efeee nw, efpememes
ceve ceW efveefnle ejeej peieled kes mebmkeej peue peeles nQ~ Mes<e kesJeue yee ner
yeelee nw~ Dele: Mejerj kes pevce kee pees keejCe nw, Jener heehe nw Deewj pees Gme
Dece=le-leJe kees efoueevesJeeuee nw, efpemekes heMeeled keYeer Mejerj OeejCe ve kejvee
he[s, Jener hegCe nw~
DeOeee 7/29 ceW Jes kenles nQ cesjer MejCe neskej peje-cejCe Deewj oes<eeW
mes tves kes efuees elve kejvesJeeues hegCekeceea efpeve heg<eeW kee heehe ve nes ieee
nw, Jes mechetCe& yee kees, mechetCe& kece& kees, mechetCe& DeOeelce kees leLee Yeueer ekeej
cegPes peeveles nQ Deewj cegPes peevekej cegPeceW ner efmLele jnles nQ~ Dele: hegCekece& Jen
nw pees peje, cejCe Deewj oes<eeW mes Thej G"ekej MeeMJele keer peevekeejer Deewj Gmeer
ceW meoe kes efuees efmLeefle efoueelee nw~ Deewj pees pevce-ce=leg, peje-cejCe, og:Keoes<eeW keer heefjefOe ceW Iegceekej jKelee nw, Jener heehekece& nw~
DeOeee 10/3 ceW kenles nQ pees cegPe pevce-ce=leg mes jefnle, Deeefo-Devle
mes jefnle meye ueeskeeW kes ceneved F&MJej kees mee#eelkeejmeefnle efJeefole kej ueslee nw,
Jen heg<e cejCeOecee& ceveg<eeW ceW %eeveJeeved nw Deewj Ssmee peevevesJeeuee mechetCe& heeheeW
mes cege nes peelee nw~ Dele: mee#eelkeej kes meeLe ner mechetCe& heeheeW mes efveJe=efe
efceueleer nw~
meejebMele: yeej-yeej pevce-ce=leg kee keejCe ner heehe nw Deewj pees Gmemes
yeeekej MeeMJele hejceelcee keer Deesj Iegcee os, hejceMeeefvle keer eeefhle keje os, Jener
hegCekece& nw~ mee yeesuevee, kesJeue Deheves heefjece kee Keevee, efeeeW ceW ceele=YeeJe, F&ceeveoejer Fleeefo Yeer Fme hegCekece& kes meneeke Debie nQ; efkevleg meJeexlke=
hegCe nw hejceelcee keer eeefhle~ pees cee$e Ske hejceelcee keer ee kees lees[lee nw,
Jen heehe nw~
mevle meye Ske ieerlee, DeOeee 4/1 ceW YeieJeeve eerke=<Ce ves yeleeee
Fme DeefJeveeMeer eesie kees keuhe kes Deeefo ceW ceQves mete& kes eefle kene Lee~ efkevleg
eerke=<Ce kes hetJe&keeueerve Fefleneme DeLeJee Deve efkemeer Yeer Meee ceW ke=<Ce-veece
kee GuuesKe veneR efceuelee~
382
JeemleJe ceW eerke=<Ce Ske hetCe& eesiesMJej nQ~ Jes Ske DeJee Deewj DeefJeveeMeer
YeeJe keer efmLeefle kes nQ~ peye keYeer hejceelcee mes efceueevesJeeueer efeee DeLee&led eesie
kee met$eheele efkeee ieee lees Fmeer efmLeefleJeeues efkemeer ceneheg<e ves efkeee, eens Jen
jece neW ee $e+ef<e pejLege ner keeeW ve jns neW~ hejJeleeakeeue ceW ener GheosMe F&mee,
cegncceo, iegveeveke Fleeefo efpeme efkemeer kes eje efvekeuee, kene eerke=<Ce ves ner~
Dele: meYeer cenehegg<e Ske ner nQ~ meye-kes-meye Ske ner efyevog kee mheMe&
kej Ske ner mJehe kees heeles nQ~ en heo Ske FkeeF& nw~ Deveske heg<e Fme heLe
hej eueWies; uesefkeve peye heeeWies, Ske ner heo kees heeeWies~ Ssmeer DeJemLee kees eehle
mevle kee Mejerj Ske cekeeve cee$e jn peelee nw~ Jes Meg DeelcemJehe nQ~ Ssmeer
efmLeefleJeeueeW ves keYeer keg kene, lees Ske eesiesMJej ves ner kene~
mevle keneR-ve-keneR lees pevce ueslee ner nw~ hetjye DeLeJee heefMece ceW,
Meece DeLeJee MJesle heefjJeej ceW, hetJe&eeefuele efkevneR Oecee&JeueefcyeeeW kes yeere
DeLeJee DeyeesOe keyeerueeW ceW, meeceeve peerJeve peervesJeeues iejerye DeLeJee DeceerjeW ceW
pevce ueskej Yeer mevle Gvekeer hejchejeJeeuee veneR neslee~ Jen lees Deheves ue#e
hejceelcee kees heke[kej mJehe keer Deesj Deemej nes peelee nw, Jener nes peelee nw~
Gmekes GheosMeeW ceW peeefle-heeBefle, Jeie&Yeso Deewj Deceerj-iejerye keer oerJeejW veneR jnleer
nQ~ eneB leke efke Gmekeer ef ceW vej-ceeoe kee Yeso Yeer veneR jn peelee (osKeW,
ieerlee, 15/16 eefJeceew heg<eew ueeskes)~
ceneheg<eeW kes heMeeled Gvekes Devegeeeer Dehevee meceoee yeveekej mebkegefele
nes peeles nQ~ efkemeer ceneheg<e kes heers euevesJeeues entoer nes peeles nQ, lees efkemeer kes
Devegeeeer F&meeF&, cegmeueceeve, meveeleveer Fleeefo nes peeles nQ; efkevleg Fve oerJeejeW mes
mevle kee mecyevOe keoeefhe veneR neslee~ mevle ve lees keesF& meeceoeefeke nw Deewj ve
keesF& peeefle~ mevle mevle nQ, GvnW efkemeer meeceeefpeke mebie"ve ceW ve mecesW~
Dele: mebmeej Yej kes mevleeW keer, eens efkemeer keyeerues ceW Gvekee pevce ngDee
nw, eens efkemeer ce]penye meceoee Jeeues Gvekee hetpeve DeefOeke kejles neW, efkemeer
meeceoeefeke eYeeJe ceW Deekej Ssmes mevleeW keer Deeueesevee veneR kejveer eeefnes;
keeeWefke Jes efvejhes#e nQ~ mebmeej kes efkemeer Yeer mLeeve ceW GlheVe mevle efvevoe kes eesie
GheMece
383
veneR neslee~ eefo keesF& Ssmee kejlee nw lees Jen Deheves Devoj efmLele Devleee&ceer
hejceelcee kees ogye&ue kejlee nw, Deheves hejceelcee mes otjer hewoe kej ueslee nw, mJeeb
Deheveer #eefle kejlee nw~ mebmeej ceW pevce uesvesJeeueeW ceW eefo Deehekee keesF& meee
efnlew<eer nw lees mevle ner~ Dele: Gvekes eefle meoe jnvee mebmeej Yej kes ueesieeW kee
cetue kee&Je nw~ Fmemes Jebefele nesvee Deheves kees OeesKee osvee nw~
Jeso ieerlee ceW Jeso kee JeCe&ve yengle Deeee nw; efkevleg kegue efceueekej Jeso
ceeie&-efveoxMeke (Mile Stone) efe cee$e nQ~ cebefpeue leke hengBe peeves hej Gme
Jeefe kes efuees Gvekee Gheeesie meceehle nes peelee nw~ DeOeee 2/45 ceW eerke=<Ce
ves kene Depeg&ve! Jeso leerveeW iegCeeW leke ner ekeeMe kej heeles nQ, let JesoeW kes
keee&#es$e mes Thej G"~ DeOeee 2/46 ceW kene meye Deesj mes heefjhetCe& mJe
peueeMee eehle nesves hej ess peueeMee mes cevegg<e kee efpelevee eeespeve jn peelee
nw, Deer ekeej yee kes %eelee ceneheg<e DeLee&led yeeeCe kee JesoeW mes Glevee ner
eeespeve jn peelee nw; efkevleg otmejeW kes efuees lees Gvekee Gheeesie nw ner~ DeOeee
8/28 ceW kene Depeg&ve! cegPes leJe mes YeueerYeeBefle peeve uesves hej eesieer Jeso, e%e,
lehe, oeve Fleeefo kes hegCeHeueeW kees heej kej meveeleve heo kees eehle nes peelee nw~
DeLee&led peye leke Jeso peerefJele nQ, e%e kejvee Mes<e nw, leye leke meveeleve heo keer
eeefhle veneR nw~ DeOeee 15/1 ceW yeleeee Thej hejceelcee ner efpemekee cetue nw,
veeres keer-helebiehee&vle eke=efle efpemekeer MeeKee-eMeeKee nw, mebmeej Ssmee heerheue
kee Ske DeefJeveeMeer Je=#e nw~ pees Fmes cetuemeefnle peevelee nw, Jen Jeso kee %eelee nw~
Fme peevekeejer kee eesle ceneheg<e nQ, Gvekes eje efveefo& Yepeve nw~ hegmleke ee
hee"Meeuee Yeer GvneR keer Deesj esefjle kejles nQ~
Deesced eerke=<Ce kes efveoxMeve ceW kes pehe kee efJeOeeve heeee peelee nw~
DeOeee 7/8 DeeWkeej ceQ ntB~ 8/13 kee pehe kej Deewj cesje efevleve kej~
DeOeee 9/17 peeveves eesie heefJe$e DeeWkeej ceQ ntB~ DeOeee 10/33 De#ejeW
ceW Dekeej ntB~ 10/25 JeeveeW ceW Ske De#ej ceQ ntB~ DeOeee 17/23 ,
leled Deewj meled yee kee heefjeeeke nw~ 17/24 e%e, oeve Deewj lehe keer efeeeSB
mes ner eejcYe nesleer nQ~ Dele: eerke=<Ce kes Devegmeej kee pehe efveleevle
DeeJeMeke nw, efpemekeer efJeefOe efkemeer DevegYeJeer ceneheg<e mes meerKeW~
384
ieerleese %eeve ner efJeMeg cevegmce=efle ieerlee DeeefoceeveJe cenejepe

cevegg mes Yeer hetJe& eke ngF& nw Fceb efJeJemJeles eesieb eeseJeevenceJeeced~
(4/1) Depeg&ve! Fme DeefJeveeMeer eesie kees ceQves keuhe kes Deeefo ceW mete& mes kene
leLee mete& ves ceveg mes kene~ ceveg ves Gmes eJeCe kej Deheveer eeooeMle ceW OeejCe
efkeee; keeeWefke eJeCe keer ieeer Jemleg ceve keer mce=efle ceW ner jKeer pee mekeleer nw~
Fmeer kees ceveg ves jepee F#Jeekeg mes kene~ F#Jeekeg mes jepeef<e&eeW ves peevee Deewj Fme
cenJehetCe& keeue mes en DeefJeveeMeer eesie Fmeer he=LJeer ceW ueghle nes ieee~ DeejcYe
ceW kenves Deewj eJeCe kejves keer hejcheje Leer~ efueKee Yeer pee mekelee nw Ssmeer
keuhevee veneR Leer~ ceveg cenejepe ves Fmes ceeveefmeke mce=efle ceW OeejCe efkeee leLee
mce=efle keer hejcheje oer~ Fmeefuees en ieerleese %eeve ner efJeMeg cevegmce=efle nw~
YeieJeeve ves en %eeve ceveg mes Yeer hetJe& mete& mes kene lees Fmes mete&mce=efle keeeW
veneR kenles? Jemlegle: mete& peeseflece&e hejceelcee kee Jen DebMe nw efpememes Fme
ceeveJe me=ef kee me=peve ngDee~ YeieJeeve eerke=<Ce kenles nQ, ceQ ner hejce esleve
yeerpehe mes efhelee ntB, eke=efle ieYe& OeejCe kejvesJeeueer ceeB nw~ Jen yeerpehe efhelee
mete& nw~ mete& hejceelcee keer Jen eMeefe nw efpemeves ceeveJe keer mebjevee keer~ Jen
keesF& Jeefe veneR Deewj peneB hejceelcee kes Gme peeseflece&e lespe mes ceeveJe keer
Glheefe ngF&, Gme lespe ceW Jen ieerleese %eeve Yeer emeeefjle efkeee DeLee&led mete& mes
kene~ mete& ves Deeefo ceveg mes kene Fmeefuees en DeefJeveeMeer eesie ner cevegmce=efle nw~
mete& keesF& Jeefe veneR, yeerpe nw~
YeieJeeve eerke=<Ce kenles nQ Depeg&ve! Jener hegjeleve eesie ceQ lesjs efuees kenves
pee jne ntB~ let efee Yee nw, Deveve meKee nw~ Depeg&ve cesOeeJeer Les, mees DeefOekeejer
Les~ GvneWves eMve-heefjeMveeW keer e=bKeuee Ke[er kej oer efke Deehekee pevce lees
Deye ngDee nw Deewj mete& kee pevce yengle henues ngDee nw~ Fmes Deeheves ner mete& mes
kene, en ceQ kewmes ceeve uetB? Fme ekeej yeerme-heeerme eMve GvneWves efkees~ ieerlee
kes meceeheve leke Gvekes mechetCe& eMve meceehle nes iees, leye YeieJeeve ves, pees eMve
Depeg&ve veneR kej mekeles Les, pees Gvekes efnle ceW Les, GvnW mJeeb G"eee Deewj
meceeOeeve efoee~ Devlele: YeieJeeve ves kene Depeg&ve! keee legceves cesjs GheosMe kees
GheMece
385
Skeeeefee nes eJeCe efkeee? keee ceesn mes GlheVe legcneje De%eeve ve ngDee?
Depeg&ve ves kene
vees ceesn: mce=efleue&yOee lJelemeeoevceeeegle~
efmLeleesefmce ielemevosn: keefj<es Jeeveb leJe~~ (18/73)
YeieJeved! cesje ceesn ve ngDee~ ceQ mce=efle kees eehle ngDee ntB~ kesJeue megvee
Yej veneR Deefheleg mce=efle ceW OeejCe kej efueee nw~ ceQ Deehekes DeeosMe kee heeueve
keBiee, eg keBiee~ GvneWves Oeveg<e G"e efueee, eg ngDee, efJepee eehle keer,
Ske efJeMeg Oece&-meeceepe keer mLeehevee ngF& Deewj Ske Oece&Meee kes he ceW Jener
Deeefo Oece&Meee ieerlee hegve: emeejCe ceW Dee ieeer~
ieerlee Deehekee Deeefo Oece&Meee nw~ ener cevegmce=efle nw, efpemes Depeg&ve ves
Deheveer mce=efle ceW OeejCe efkeee Lee~ ceveg kes mece#e oes ke=efleeeW kee GuuesKe nw
Ske lees mete& mes GheueyOe ieerlee, otmejs Jeso ceveg kes mece#e Glejs~ leermejer keesF& ke=efle
ceveg kes mecee ceW eke veneR ngF& Leer~ Gme mecee efueKeves-efueKeeves kee eeueve
veneR Lee, keeiepe-keuece kee eeueve veneR Lee Fmeefuees %eeve kees egle DeLee&led
megveves Deewj mce=efle-heue hej OeejCe kejves keer hejcheje Leer~ efpevemes ceeveJeeW kee
eeogYee&Je ngDee, me=ef kes eLece ceeveJe Gve ceveg cenejepe ves Jeso kees egefle leLee
ieerlee kees mce=efle kee mecceeve efoee~
Jeso ceveg kes mece#e Glejs Les, FvnW megveW, en megveves eesie nQ; efkevleg ieerlee
mce=efle nw, meoe mcejCe jKeW~ en nj ceeveJe kees meoe jnvesJeeuee peerJeve, meoe
jnvesJeeueer Meeefvle Deewj meoe jnvesJeeueer mece=ef, SsMJee&mecheVe peerJeve eehle
kejevesJeeuee F&MJejere ieeeve nw~
YeieJeeve ves kene Depeg&ve! eefo let DenbkeejJeMe cesjs GheosMe kees veneR
megvesiee lees efJeve nes peeesiee DeLee&led ieerlee kes GheosMeeW keer DeJensuevee kejvesJeeuee
ve nes peelee nw~ DeOeee hevn kes Deefvlece Mueeske (15/20) ceW YeieJeeve ves
kene, Fefle iegeleceb Meeeefceocegeb ceeeveIe~- en ieesheveere mes Yeer Deefle
ieesheveere Meee cesjs eje kene ieee~ Fmes leJe mes peevekej let mecemle %eeve Deewj
hejceese keer eeefhle kej uesiee~ DeOeee meesuen kes Deefvlece oes MueeskeeW ceW kene
386
e: MeeeefJeefOeceglme=pe Jele&les keecekeejle:~ Fme MeeeefJeefOe kees leeiekej,

keeceveeDeeW mes esefjle neskej Deve efJeefOeeeW mes pees Yepeles nQ Gvekes peerJeve ceW ve
megKe nw, ve mece=ef nw Deewj ve hejceieefle ner nw~
lemceeeeb eceeCeb les keeee&keee&JeJeefmLeleew~ Fmeefuees Depeg&ve!
legcnejs kee&Je Deewj Dekee&Je keer JeJemLee ceW en Meee ner eceeCe nw~ Fmekees
Yeueer ekeej DeOeeve kej, lelheMeeled DeeejCe kej~ legce cegPeceW efveJeeme kejesies,
DeefJeveeMeer heo eehle kej ueesies~ meoe jnvesJeeuee peerJeve, meoe jnvesJeeueer Meeefvle
Deewj mece=ef hee ueesies~
ieerlee cevegmce=efle nw Deewj YeieJeeve eerke=<Ce kes Devegmeej ieerlee ner Oece&Meee
nw~ Deve keesF& Meee veneR, keesF& Deve mce=efle veneR nw~ meceepe ceW eeefuele
Deveskeeveske mce=efleeeB ieerlee kes efJemce=le nes peeves kee og<heefjCeece nQ~ mce=efleeeB
keeflehee jepeeDeeW kes mebj#eCe ceW eMeemeve eueeves kes efuees efueKeer ieeeR, efpevemes
meceepe ceW TBe-veere keer oerJeejW me=efpele nes ieeeR~ ceveg kes veece hej eeeefjle leLee
keefLele cevegmce=efle ceW cevegkeeueerve JeeleeJejCe kee efe$eCe veneR nw~ cetue cevegmce=efle
ieerlee Ske hejceelcee kees ner mele ceeveleer nw, GmeceW efJeuee efoueeleer nw; efkevleg
Jele&ceeve keeue ceW eeefuele ueieYeie 164 mce=efleeeB hejceelcee kee veece leke veneR
uesleeR, ve hejceelcee keer eeefhle kes GheeeeW hej ekeeMe [eueleer nQ~ Jes kesJeue mJeie&
kes Deej#eCe leke ner meerefcele jnkej ve Deefmle pees nw veneR, GvneR kees ner
eeslmeenve osleer nQ~ cees#e kee GveceW GuuesKe leke veneR nw~
ceneheg<e ceneheg<e yeee leLee Deevleefjke, JeeJeneefjke leLee DeeOeeeflceke,
ueeske-jerefle Deewj eLeeLe& Jeso-jerefle oesveeW keer peevekeejer jKelee nw~ ener keejCe nw
efke mecemle meceepe kees ceneheg<eeW ves jnve-menve kee efJeOeeve yeleeee Deewj Ske
ceee&efole JeJemLee oer~ JeefMe, efJeMJeeefce$e, mJeeb eesiesMJej eerke=<Ce, ceneJeerj
mJeeceer, cenelcee yeg, cetmee, F&mee, cegncceo, jeceoeme, oeevevo, ieg ieesefJevo
efmebn Fleeefo meneeW ceneheg<eeW ves Ssmee efkeee; efkevleg JeJemLeeSB meeceefeke nesleer
nQ~ heeref[le meceepe kees Yeewefleke Jemleg eoeve kejvee eLeeLe& veneR nw~ Yeewefleke
GuePeveW #eefCeke nQ MeeMJele veneR, Fmeefuees Gvekee nue Yeer lelmeeceefeke neslee nw~
GvnW efejbleve JeJemLee kes he ceW enCe veneR efkeee pee mekelee~
GheMece
387
JeJemLeekeej meeceeefpeke efJeke=efleeeW kees ceneheg<e meguePeeee kejles nQ~

eefo FvnW ve meguePeeee peee lees %eeve-Jewjeiepeefvele hejce keer meeOevee keewve
megvesiee? Jeefe efpeme JeeleeJejCe ces HeBmee nw, Gmes JeneB mes nekej eLeeLe& kees
peeveves keer efmLeefle ceW ueeves kes efuees Deveskeeveske eueesYeve efoes peeles nQ~ SleoLe&
ceneheg<e efpeve MeyoeW kee eeesie kejles nQ, keesF& JeJemLee osles nQ, Jen Oece& veneR
nw~ Gmemes meew-oes meew meeue keer JeJemLee efceueleer nw, eej-: meew meeue kes efuees
GoenjCe yeve peelee nw Deewj npeej oes npeej Je<e& ceW Jen meeceeefpeke DeeefJe<keej
veJeerve heefjefmLeefleeeW kes meeLe-meeLe efve<eeCe nes peelee nw~ iegg ieesefJevo efmebn keer
meeceeefpeke JeJemLee ceW Mee DeefveJeee& Lee~ keee Deye Gme leueJeej kee Mee kes
mLeeve hej Deewefele nw? F&mee ieons hej yew"les Les~ (ceeer, 21) ieons kes mecyevOe
ceW Gvekeer oer ngF& JeJemLeeDeeW kee Deepe keee Gheeesie nw? kene efkemeer kee ieOee
cele egjeDees~ Deepe ieOee keewve heeuelee nw? Fmeer ekeej eesiesMJej eerke=<Ce ves Gme
mecee kes meceepe kees meceked JeJeefmLele efkeee, efpemekee GuuesKe ceneYeejle,
YeeieJele Fleeefo evLeeW ceW nw, meeLe ner Fve evLeeW ceW GvneWves eLeeLe& kee Yeer e$ele$e efe$eCe efkeee~ hejcekeueeCekeejer meeOevee Deewj Yeewefleke JeJemLeeDeeW kes
efveoxMe kees Ske ceW efceuee osves mes meceepe leJeefveCee&eke ece kees hetje-hetje veneR
mecePe heelee~ Yeewefleke JeJemLeeDeeW kees Jen peeW-kee-leeW veneR yeefuke ye{ee{ekej enCe kejlee nw; keeeWefke Jen Yeewefleke nw~ ceneheg<e ves kene Ssmee
kenkej Fve JeJemLeeDeeW kes efuees cenehegg<eeW keer ogneF& Yeer osles nQ~ Jes ceneheg<e
keer JeemleefJeke efeee kees lees[-cejes[kej Gmes Yeeceke yevee osles nQ~ Jeso, jeceeeCe,
ceneYeejle, yeeFefyeue, kegjeve meyekes eefle hetJee&enege Oetefceue OeejCeeSB Mes<e nQ~
yeee Oejeleue hej peerJeveeeheve kejvesJeeuee meceepe Gvekes keLeve kee mLetue DeeMee
ner enCe kej heelee nw~ Fmeerefuees YeieJeeve eerke=<Ce ves MeeMJele Oeece, Devevle
peerJeve, meoe jnvesJeeueer Meeefvle eoeefeveer ieerlee Meee kees Yeewefleke JeJemLeeDeeW mes
he=Leked efkeee~ ceneYeejle Yeejle kee ye=nled Fefleneme leLee ieewjJeMeeueer mebmke=efle
Meee nw~ GvneWves Fme efJeMeeue Fefleneme kes ceOe Fmekee ieeeve efkeee, efpememes
YeefJe<e ceW DeevesJeeueer mecemle heeref{eeB Fme Oece&Meee kees Oeeefce&ke Oejeleue hej
eLeeJele mecePe mekeW~ keeueevlej ceW cenef<e& heleeefue Fleeefo Deveske ceneheg<eeW ves
388
Yeer hejceese keer eLeeLe& efJeefOe kees meeceeefpeke JeJemLee mes nekej Deueie
emlegle efkeee~
ieerlee ceveg<e cee$e kes efuees YeieJeeve ves Fme Oece&Meee kee GheosMe
eJe=es Meemecheeles (ieerlee, 1/20) "erke Mee-meeeueve kes mecee
efkeee keeeWefke Jen Yeueer ekeej peeveles Les efke Yeewefleke mebmeej ceW keYeer Meeefvle
Deewj megKe neslee ner veneR~ DejyeeW ueesieeW keer Deengefle kes Ghejevle Yeer pees efJepeslee
neWies, Jen Yeer efJeheue ceveesjLe Deewj Devlele: Goeme ner neWies, Fmeefuees GvneWves Ssmes
MeeMJele eg kee heefjee ieerlee kes ceeOece mes efoee, efpemeceW Ske yeej efJepee nes
peeves hej meoe jnvesJeeueer efJepee, Devevle efJepee Deewj De#ee Oeece nw pees ceeveJe
cee$e kes efuees meowJe megueYe nw, pees #es$e-#es$e%e keer ue[eF& nw, eke=efle Deewj heg<e
kee mebIe<e& nw, Devle:kejCe ceW DeMegYe kee Devle Deewj MegYe hejceelcemJehe keer
eeefhle kee meeOeve nw~
Gece DeefOekeejer kes eefle ner GvneWves Gmes Jee efkeee~ eerke=<Ce ves yeejyeej kene efke legPe DeefleMee eerefle jKevesJeeues Yee kes eefle efnle keer Fe mes
kenlee ntB~ en Deefle ieesheveere nw~ Devle ceW GvneWves kene pees Yee veneR nes lees
eleer#ee kejes, Gmekees jemles hej ueeDees, efHej Gmeer kes efuees kenes~ ener ceveg<e
cee$e kes efuees eLeeLe& keueeCe kee Skecee$e meeOeve nw, efpemekee eceye JeCe&ve
eerke=<Ceese ieerlee nw~
emlegle erkee eesiesMJej eerke=<Ce eje emeeefjle eerceieJeerlee kes
DeeMee kee eLeeJeled DevegJeeo kejves kes keejCe emlegle erkee kee veece eLeeLe&
ieerlee nw~ en YeieJeeved keer DevlemesjCee hej DeeOeeefjle nw~ ieerlee Deheves ceW hetCe&
meeOeve-evLe nw~ mechetCe& ieerlee ceW mevosn kee Ske Yeer mLeue veneR nw~ peneB keneR
mevosn nw, Jen yeewefke mlej hej Fmes peevee veneR pee mekelee nw, Fmeefuees eleerle
neslee nw~ Dele: keneR mecePe ceW ve Deees lees efkemeer leJeoMeea ceneheg<e kes meeefVeOe
ceW mecePeves kee eeeme kejW~
leefef eefCeheelesve heefjeMvesve mesJeee~~
Gheos#eefvle les %eeveb %eeefvevemleJeoefMe&ve:~~
Meeefvle:! Meeefvle:!! Meeefvle:!!!
GheMece
389
efveJesove
eLeeLe& ieerlee eesiesMJej eerke=<Ce keer hejce hegveerle
JeeCeer eerceieJeerlee kee ner DeLe& nw~ FmeceW Deehekes oe
ceW efmLele hejceelcee keer eeefhle kes efJeOeeve kee eeefhle kes
heMeeled efkeee ieee efe$eCe nw~ DeJensuevee keer ef mes
Fmekee Gheeesie Jeefpe&le nw, DeveLee nce Deheves ue#e keer
peevekeejer mes Jebefele jn peeeWies~ Fmekes eehetJe&ke DeOeeve
mes ceeveJe Deheves keueeCe kes meeOeve mes Yejhetj nes peelee nw
Deewj eeflkebefeled Yeer enCe kejsiee lees hejceese kees eehle
kej uesiee; keeeWefke Fme F&MJej-heLe ceW DeejcYe kee keYeer
veeMe veneR neslee~
mJeeceer De[ie[evevo
390
kewmes emeejCe ceW DeOeeeeW kes hetJe& keer Yetefcekee

1. kesJeue Ske hejceelcee ceW ee Deewj mecehe&Ce kee mevosMe osvesJeeueer ieerlee meyekees
heefJe$e kejves kee Keguee Deecev$eCe osleer nw~ me=ef ceW keneR Yeer jnvesJeeues Deceerj
DeLeJee iejerye, kegueerve leLee DeeefoJeemeer, hegCeelcee Deewj heeheer, eer Deewj heg<e,
meoeeejer SJeb Delevle ogjeeejer meyekee GmeceW eJesMe nw~ efJeMes<ekej ieerlee
heeefheeeW kes ner Gej kee megiece heLe yeleeleer nw, hegCeelcee lees Yepeles ner nQ~
emlegle nw Gmeer ieerlee keer Deefleere JeeKee eLeeLe& ieerlee kee kewmes emeejCe~
2. Meee keer jevee oes efeeW mes keer peeleer nw- Ske lees meeceeefpeke JeJemLee Deewj
mebmke=efle kees keeece jKevee, efpememes ueesie hetJe&peeW kes heoefeeW kee DevegkejCe
kej mekeW leLee otmeje en efke Jes MeeMJele Meeefvle kees eehle kej ueW~ jeceeefjleceeveme,
yeeFefyeue, kegjeve Fleeefo ceW oesveeW he#eeW kee meceeJesMe nw; efkevleg Yeewefleke efeOeeve nesves kes keejCe ceveg<e meceepeesheeesieer JeJemLee kees ner heke[ heelee nw~
DeeOeeeflceke metefeeeW kees Yeer Jen meeceeefpeke JeJemLee kes ner mevoYe& ceW osKeves
ueielee nw~ kenlee nw efke Ssmee lees Meee ceW efueKee nw~ Fmeefuees JesoJeeme ves
oesveeW kes efuees Ske ner evLe ceneYeejle efueKeles ngS Yeer DeeOeeeflceke efeee kee
mebkeueve ieerlee kes he ceW Deueie mes efkeee, efpememes efke ueesie Fme cetue keueeCeheLe ceW Yeeefvle kee efceeCe ve kej mekeW~ GvneR DeeOeeeflceke cetueeW kes meeLe
emlegle nw ieerlee kee efoJe mevosMe~
3. ieerlee efkemeer efJeMes<e Jeefe, efkemeer peeefle, Jeie&, hevLe, osMe-keeue ee efkemeer
ef{ emle meceoee kee evLe veneR nw, yeefuke en meeJe&ueewekf eke leLee meeJe&keeefueke
Oece&Meee nw~ en eleske osMe, eleske peeefle, eleske Deeeg kes eleske eerheg<e kes efuees, meyekes efuees nw~ meecege ieerlee mechetCe& ceeveJe peeefle kee
Oece&Meee nw~ Deewj efkeleves ieewjJe keer yeele nw efke ieerlee Deehekee Oece&Meee nw~
4. hetpe YeieJeeve ceneJeerj, leLeeiele YeieJeeve yeg efJe%e nesles ngS Yeer ueeskeYee<eeDeeW
ceW ieerlee kes ner mevosMeJeenke nQ~ Deelcee mele nw Deewj hetCe& mebece mes DeelceefmLeefle
kee efJeOeeve nw en ieerlee kee ner efJeeej nw~ yeg ves Gmeer leJe kees meJe&%e leLee
DeefJeveeMeer heo kenkej ieerlee kes ner efJeeej kees heg efkeee nw~ Flevee ner veneR
GheMece
391
Deefheleg efJeMJe Jee*dcee ceW Oece& kes veece hej pees keg Yeer meej-meJe&mJe nw,
pewmes Ske F&MJej, eeLe&vee, heMeeleehe, lehe Fleeefo ieerlee kes ner GheosMe nQ~
Jener GheosMe mJeeceer eer De[ie[evevo peer kes cegKeeype mes efve:me=le eLeeLe& ieerlee
kewmes he ceW ceeveJe keer cegefe kee efoJe mevosMe yevekej GheefmLele nw~
5. Yeejle keer ueeskeieeLeeDeeW ceW nw efke megkejele keer efMe<e-hejcheje kes ceveer<eer
Dejmlet ves Deheves efMe<e efmekevoj kees Yeejle mes ieerlee%eeveer ieg ueeves kee efveoxMe
efoee Lee~ ieerlee kes ner SkesMJejJeeo kees efJeMJe keer efJeefJeOe Yee<eeDeeW ceW cetmee,
F&mee leLee Deveske metHeer cenelceeDeeW ves Hewueeee~ Yee<eevlej nessves mes es he=Lekedhe=Leked eleerle nesles nQ, efkevleg efmeevle ieerlee kes ner nQ~ Dele: ieerlee ceeveJe cee$e
kee Delekee& Oece&Meem$e nw~ ieerlee kee DeeMee eLeeLe& ieerlee kes he ceW emlegle
kej mJeeceer eer De[ie[evevo peer cenejepe ves ceeveJecee$e kees Ske Decetue
efveefOe oer nw, efpemekee kewmes heevlejCe eer peerlesve YeeF& kes meewpeve mes ngDee
nw~ ieerlee kes oefmeeeW npeej DevegJeeoeW kes yeere osoerheceeve Fme JeeKee kes
Deeueeske ceW Deehe meye hejceese kes meeOeke yeveW~
6. mebmeej ceW eeefuele meYeer Oece& ieerlee keer otjmLe eefleOJeefve cee$e nQ~ mJeeceer eer
De[ie[evevo peer cenejepe eje Fmekeer JeeKee eLeeLe& ieerlee kees megvekej
pewve kegueeslheVe eer peerlesve YeeF& peer ves ele ner ues efueee efke kewmeseW kes ceeOece
mes Fmekee emeejCe keB; keeeWefke YeieJeeve ceneJeerj, YeieJeeve ieewlece yeg, ieg
veeveke, keyeerj Fleeefo kes eehetefjle lehe-efmeevleeW keer Gelece DeefYeJeefe
ieerlee nw~ ieerlee kes Jes ner kewmes megceve Deehe meyekes mece#e Deelce-oMe&veeLe&
emlegle nQ~
7. ieerlee kes oes npeej Je<e& yeeo leke Oece& kes veece hej meceoee veneR yeves Les,
Fmeerefuees ieerlee ce]penyecege nw~ Gme mecee efJeMJe-ceveer<ee ceW Ske ner Meee
ietBpe jne Lee Gheefve<eod-meej ieerlee! cees#e Deewj mece=ef keer eesle ieerlee!!
Meee he{ves keer Dehes#ee Gmekee eJeCe DeefOeke ueeYeoeeke nw; keeeWefke GeejCe
keer Meglee Fleeefo ceW Skeeelee yeB peeleer nw~ Fmeerefuees mejue Yee<ee ceW
heevleefjle eLeeLe& ieerlee kes es kewmes Deehekeer mesJee ceW emlegle nQ~ Fvekes eJeCe
392
mes yees-yees ceW, heeme-he[esme ceW hejceelcee kes MegYe mebmkeejeW kee mebeej
nesiee, Deehekes Iej-DeeBieve kee JeeegceC[ue Yeer leheesYetefce-mee megjefYele nes
G"siee~
8. Jen Iej MceMeeve nw efpemeceW eYeg-eee& ve nes~ Deepe kee ceeveJe Flevee Jemle nw
efke eenkej Yeer Yepeve kes efuees mecee veneR efvekeeue heelee~ Ssmeer heefjefmLeefle ceW
ieerlee kee mevosMe keCe&-kegnjeW leke hengBe Yej peee lees hejceese Deewj mece=ef kes
mebmkeejeW kee yeerpeejesheCe nes peelee nw~ YeieJeeve keer JeeCeer kes Fve kewmeeW mes efove
Yej Gme hejce eYeg kee mcejCe yevee jnsiee Deewj ener Yepeve keer DeeOeejefMeuee nw~
9. Deheves yeeeW kees nce efMe#ee efoueeles nQ efke Jen Des mebmkeejeW kee Depe&ve
kejW~ Des mebmkeejeW kee DeeMee ueesie uesles nQ efke Jen Deheveer jespeer-jeser,
DeeJeeme-efJekeeme keer mecemeeDeeW kees nue kej ues~ F&MJej keer Deesj efkemeer kee
Oeeve ner veneR nw~ efkemeer-efkemeer kes heeme Flevee keg nw efke eYeg kees hegkeejves
keer DeeJeMekelee ner veneR mecePelee~ efkevleg en meye keg heeefLe&Je ner lees nw~ ve
eenles ngS Yeer meeje JewYeJe eneR es[kej peevee he[lee nw~ Ssmeer efmLeefle ceW
F&MJej keer heneeve ner Skecee$e mecyeue nw, efpemes eoeve kej jne nw eLeeLe&
ieerlee kee en kewmes emeejCe~
10.mebmeej ceW efpeleves Yeer Oeeefce&ke cele-celeevlej nQ, Jes meye-kes-meye efkemeer ceneheg<e
kes heers eeuegDeeW kee mebieef"le meceepe nw~ cenehegg<e keer Skeevle YepevemLeueer
ner keeueevlej ceW leerLe&, Deeece, ce" Deewj ceefvojeW kee he ues uesles nQ, peneB
ceneheg<e kes veece hej peerefJekeesheepe&ve mes ueskej efJeueeefmelee leke kes meeOeve
pegees peeles nQ~ ieefeeB ceneheg<e kes yeeo yeveleer nQ, ieefeeW mes keesF& cenehegg<e
veneR yevelee~ Fmeerefuees Oece& meoe mes ner ele#eoMeea ceneheg<e kes #es$e keer Jemleg
jne nw~ ieerlee Ssmes ner efveefJe&Jeeo ceneheg<e eesiesMJej YeieJeeve eerke=<Ce keer
JeeCeer nw, efpemekes efejvleve meleeW mes Deehekee mee#eeled keje jne nw eLeeLe&
ieerlee kee en kewmes emeejCe~

Geeta (Hindi)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Geeta (Hindi)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

~~ vece: meoddiegosJeee ~~

eer hejcenbme mJeeceer De[ie[evevopeer Deeece ^m

ekuuh; mPp U;k;ky; bykgkckn dk ,sfrgkfld fu.kZ;

Extract from Historical Judgment of Hon'ble High Court,

ieerlee ceeveJe cee$e kee Oece&Meee nw~

meYeer eYeg kes heg$e

ceeveJe leve keer meeLe&kelee

ceveg<e keer kesJeue oes peeefle

nj keecevee F&ej mes megueYe

YeieJeeve keer MejCe mes heeheeW kee veeMe

Yepeve kee DeefOekeej meyekees

YeieJelheLe ceW yeerpe kee veeMe veneR

F&ej kee efveJeeme

12. e%e kejves kee DeefOekeej

13. F&ej osKee pee mekelee nw

14. Deelcee ner mele nw, meveeleve nw

15. efJeOeelee Deewj Gmemes GlheVe me=ef veej nw

MeeeefJeefOe kee leeie

18. efveele efJeefOe keee nw?

21. Oece& eehle keneB mes kejW?

eeeervekeeue mes ueskej Deeleve ceveeref<eeeW eje efoes iees

me=ef kee DeeefoMeee

Jewefoke $e+ef<e (Deveeefokeeue-veejeeCe mete)

YeieJeeve eerjece ($esleeueeKeeW Je<e& hetJe&jeceeeCe)

eesiesMJej eerke=<Ce (5000 Je<e& hetJe&ieerlee)

cenelcee cetmee (3000 Je<e& hetJe&entoer Oece&)

cenelcee pejLege (2700 Je<e& hetJe&heejmeer Oece&)

YeieJeeve ceneJeerj (2600 Je<e& hetJe&pewveevLe)

ieewlece yeg (2500 Je<e& hetJe&ceneheefjefveyyeeve mege)

cemeern F&mee (2000 Je<e& hetJe&F&meeF& Oece&)

n]pejle cegncceo meueuueeng. (1400 Je<e& hetJe&Fmueece Oece&)

Deeefo Mebkejeeee& (1200 Je<e& hetJe&)

mevle keyeerj (600 Je<e& hetJe&)

ieg veeveke (500 Je<e& hetJe&)

mJeeceer oeevevo mejmJeleer (200 Je<e& hetJe&)

mJeeceer eer hejceevevo peer (meved 19111969 F&0)

efleere DeOeee (kece&-efpe%eemee)...............................

(e%eYeesee ceneheg<emLe censMJej)............

mehlece DeOeee (mecee peevekeejer).............................

SkeeoMe DeOeee (efJeMJehe-oMe&ve eesie)....................... 233-258

$eeesoMe DeOeee (#es$e-#es$e%e efJeYeeie eesie)....................

elego&Me DeOeee (iegCe$ee efJeYeeie eesie)........................

heeoMe DeOeee (heg<eesece eesie)............................... 295-306

mehleoMe DeOeee (lelmeled Je ee$ee efJeYeeie eesie)......... 317-330

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

6. eg-mLeeve en ceeveJe-Mejerj Deewj cevemeefnle FefveeW kee mecetn

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

18. DeJeleej Jeefe kes oe ceW neslee nw, yeenj veneR~

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

meoddieg ke=heeeeer, peieodyevOeg

~~ eer hejceelceves vece: ~~

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

esjle eefvLe peeefve Keiejeee~ efyeIve Deveske kejF leye ceeee~~

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

Deelcekeecees ve leme eeCee Gleeceefvle yeewJe meved yeeehesefle~

eerceieJeerlee : eLeeLe& ieerlee

(eesieoMe&ve, 1/14) oerIe&keeue leke efvejvlej ee-YeefehetJe&ke efkeee

lele: eslewn&eweg&es cenefle mevoves efmLeleew~~10~~

vece: meoddiegosJeee

eer hejceelceves vece:

lele: eslewn&eweg&es cenefle mevoves efmLeleew10

Yeer<ceesCeecegKele: meJex<eeb e ceneref#eleeced10

es<eeceLex kee*def#eleb vees jepeb Yeesiee: megKeeefve e10

kegue#ees eCeMeefvle kegueOecee&: meveelevee:10

GlmeVekegueOecee&Ceeb ceveg<eeCeeb peveeo&ve10

eer hejceelceves vece:

eee eesheheVeb mJeie&ejceheeJe=leced10

keeceelceeve: mJeie&heje pevcekece&Heueeoeced38

elelees eefhe keewvlese heg<eme efJeheefele:38

eer hejceelceves vece:

kecexefveeefCe mebece e Deemles cevemee mcejved1

FevYeesieeefvn Jees osJee oemevles e%eYeeefJelee:10

SJeb eJee|leleb eeb veevegJele&eleern e:10

eefo enb ve Jelexeb peeleg kece&Celeefvle:10

meee: kece&CeefJeebmees eLee kegJe&efvle Yeejle25

es lJesleoYemetevlees veevegefleefvle ces celeced10

Oetcesveeefeeles Jeefe&LeeoMeex ceuesve e10

eer hejceelceves vece:

me SJeeeb ceee lese eesie: eese: hegjeleve:1