Nhà dài của

người Ê-đê
05/01/2006

Ngôi nhà dài của Người Ê-đê.

Mọi người đến với Tây Nguyên không chỉ tìm hiểu về núi rừng đại ngàn hùng vĩ, mà còn thưởng thức
những nét văn hóa riêng có của cộng đồng người Tây Nguyên. Mỗi dân tộc có nét văn hóa riêng,
người Ê-đê cũng vậy, cộng đồng dân tộc này có những nét văn hóa đặc sắc. Bài viết này xin nói về
ngôi nhà dài.

Ngôi nhà dài của người Ê-đê là thể hiện nét đặc trưng của chế độ mẫu hệ, nó được xây dựng phù
hợp điều kiện tự nhiên của vùng đất mà buôn làng đó sinh sống cộng với những yếu tố tinh thần
như tập quán, tình cảm, thần linh...

Sự kết hợp này mang một nghệ thuật riêng của cộng đồng người Ê-đê. Ngôi nhà dài chừng nào, khi
nhìn qua ta biết trong ngôi nhà đó có bao nhiêu thế hệ đang sinh sống, bởi trong ngôi nhà này là nơi
tập hợp nhiều gia đình nhỏ theo dòng họ mẹ, đây là yếu tố quần cư cộng đồng thị tộc; hiện nay
thông thường trong ngôi nhà dài có ba nhóm thành viên chính sinh sống, đó là những người phụ nữ
theo dòng họ mẹ, hai là những người đàn ông thuộc dòng họ mẹ và nhóm thứ ba là những người
đàn ông không thuộc dòng họ mẹ.

Theo quan niệm của người Ê-đê, ngôi nhà không chỉ là nơi cư trú của gia đình mà còn thể hiện
phong cách, nếp sống, sự giàu sang, "đẳng cấp" của gia đình đó trong cộng đồng. Xét về kiến trúc,
nhà dài có ba phần: Sân sàn, ngăn khách và ngăn ở. Mỗi phần đều có tác dụng riêng có của nó và
mỗi ngăn phải được sử dụng theo mục đích, yêu cầu của từng ngăn, sao cho mọi người nhìn vào đều
phân biệt được cả hình thức và nội dung của từng ngăn trong ngôi nhà dài. Ngay cả cửa sổ bên hông
ngôi nhà, nhìn vào ai cũng biết trong ngôi nhà dài này đã có bao nhiêu phụ
nữ đã lập gia đình, bao nhiêu chưa có gia đình... Ðó là nét văn hóa độc đáo
mà cộng đồng dân tộc này lưu truyền, gìn giữ từ xa xưa cho đến hôm nay.

Sân sàn ở phía trước nhà, tiếng Ê-đê gọi là Dring gah, nơi đây thường làm
nơi giã gạo, nơi ngồi trò chuyện của gia đình sau ngày lao động nên những
gia đình khá giả thì được "trang bị" hai chiếc ghế để mọi người ngồi, trên
mặt ghế có chạm khắc hình mặt trăng. Phía trước sân sàn trước là cầu
thang lên xuống được chạm cặp vú phụ nữ, quanh cặp vú có hình đôi chim
cu đất hay hình mặt trăng. Xin nói đến chiếc cầu thang trong ngôi nhà dài
của người Ê-đê. Từ xa xưa chiếc cầu thang là niềm tự hào của gia đình và
cộng đồng, nó là vật có hình khối cân đối làm bằng gỗ đặc ruột được đẽo
vát nối tiếp nhau từ dưới đất lên đến sàn nhà, mặt phẳng của các bậc
thanh thường nghiêng về bên trong và các bậc đều lên xuống đều mang số
lẻ, đây là con số lý tưởng của người Ê-đê. Cầu thang thường có hai chiếc,
một dành cho khách và một dành cho người nhà khi lên xuống. Thiếu nữ bên chiếc cầu
thang nhà dài.
Sân sàn sau, đây là lối đi riêng của những người trong nhà, du khách không được đi lối đi này. Bên
cạnh hai sàn sân, người thăm ngôi nhà dài thường chú ý đến phòng ngăn khách, nơi đây diễn ra mọi
sinh hoạt của gia đình lớn và là nơi để các vật dụng quý, thiêng của cả nhà.

Những gia đình giàu có, sang trọng đều "trưng" các bộ chiêng, ché hay các vật dụng đắt tiền và tại
đây còn có gian bếp riêng, gọi là Kpưr gah, trong ngăn này bao giờ cũng có một chiếc ghế dài, có
người gọi là ghế độc mộc, tiếng Ê-đê gọi là Kpan. Ghế được làm bằng lõi một cây cổ thụ nguyên cây,
không bị sâu bệnh, ghế không được ghép, chắp với cây gỗ nào khác và chiếc Kpan thường dùng cho
các nghệ nhân đánh chiêng trong những lễ hội, cúng mừng của gia đình hay cộng đồng.

Như trên đã nói, chế độ mẫu hệ chi phối đến vị thế của mọi người trong gia đình người Ê-đê, phụ nữ
gần như nắm giữ toàn bộ sinh hoạt trong gia đình. Ngăn đầu tiên tính từ sân sàn sau nhà là phòng
của bà chủ nhà, gian này đặt bếp nấu ăn và bầu đựng nước sinh hoạt cho cả ngôi nhà và mọi hoạt
động trong ngôi nhà do bà chủ quyết định. Khi bà chủ mất hay tuổi đã già yếu thì "chức chủ nhà"
giao cho cô con gái út, cho nên cô con gái út lấy chồng khi bà mẹ còn sống thì gia đình cô được sống
sát gian của gian chủ nhà.
 
Ngôi nhà dài còn thể hiện yếu tố tâm linh, như cột cúng Yàng là chiếc cột của gian nhà bà chủ. Việc
hình thành ngôi nhà dài là vấn đề quan trọng, nó được thể hiện từ chỗ bà chủ nhà mời thầy cúng
thần chọn đất dựng nhà đến khi làm các chi tiết trên từng cột nhà, nhất là cột khách, cột chiêng,
cầu thang... và bà chủ nhà là người chặt nhát dao đầu tiên cũng như cuối cùng lên vật dựng làm
nhà.
 
Thông thường người Ê-đê chọn hướng nhà (hai sàn nhà) theo hướng Ðông - Tây và vị trí tốt nhất là
gần bến nước, đây vừa là yếu tố tâm linh vừa là yếu tố sinh hoạt. Bà con rất ngại làm nhà mới, cho
nên các gia đình thường nối thêm phía sau nhà mỗi khi chật chội.
 
Nhà dài Ê-đê là nơi sinh hoạt chung của cộng đồng vừa là nơi sinh hoạt riêng của từng gia đình nhỏ,
nơi đây tạo nên sự gắn bó, giúp đỡ nhau trong cuộc sống, nó gần giống như đình làng của người
Việt. Hình ảnh ngôi nhà dài như con thuyền lướt sóng, chiếc cầu thang là một biểu trưng thể hiện vẻ
bên ngoài đầy chất hoang sơ, mẫu hệ của người Ê-đê, đôi bầu sữa, một biểu trưng độc đáo. Từng
chi tiết trong ngôi nhà dài giúp chúng ta hình dung nếp sinh hoạt, nét văn hóa của cộng đồng Ê-đê.
Thiết nghĩ, chúng ta cần quan tâm đầu tư, bảo tồn một trong những nét văn hóa riêng có của người
Ê-đê: ngôi nhà dài.