Ly Thuyet Truong

NGUYỄN CHÁNH TÚ
Khoa Toán, Đại Học Sư Phạm Huế
Giáo trình điện tử
LÍ THUYẾT MỞ RỘNG TRƯỜNG VÀ

GALOIS
Huế 12-2006
¯DĂC TÍNH KỸ THUÂT
˙ ˙
• Có thê’ tra cú’u d̄êń tù’ng phâ`n cu’a giáo trình bă`ng cách click vào Bookmarks
bên lê` trái cu’a Acrobat Reader.
• Có siêu kiên kê´t tham kha’o chéo và tham chiêú d̄êń các tài liêu tham kha’o
˙
(305).
• Có siêu liên kê´t d̄ê’ tra cú’u các thuât ngũ’ hoăc nôi dung cu thê’ bă`ng Chı’ muc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
(307) o’’ cuôí giáo trình.
• Có thê’ liên kê´t vó’i trang web chı’ ra.
• Có siêu liên kê´t d¯ê’ tham kha’o nhanh hu’ó’ng dâñ gia’i cu’a tù’ng bài tâp (250).
˙
• Có thê’ d̄oc trên mang, download hoăc nhanh chóng in thành giáo trình d¯oc.
˙ ˙ ˙ ˙
• Có thê’ dùng d̄ê’ trình chiêú vó’i chú’c năng View|Full Screen.
ii
MUC LUC
˙ ˙
LÒ’I NÓI D̄ÂÙ ix
HU’Ó’NG DÂ ˜ N SU’’ DUNG xiii

˙
VÀI NÉT VÊ` LICH SU’’ 1
˙
a) Lich su’’ gia’i phu’o’ng trình d¯a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
˙
b) Cuôc d¯ò’i cu’a Evariste Galois . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
˙
Chu’o’ng 0 KIÊ ´ N THÚ’C CHUÂ’N BI 21
˙
0.1 ´ ’
Tru’ò’ng. ¯Dăc sô cua tru’ò’ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
˙
0.2 Vành d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
iii
0.3 Môt sô´ nhóm hũ’u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
˙ ˙
0.4 Hàm Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
˙
Chu’o’ng 1 MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG 45

˙
§1 Mo’’ rông tru’ò’ng. Bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . 45
˙ ˙ ˙
1.1 Mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
˙
1.2 Bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
˙ ˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
˙
§2 ’
Mo’ rông d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
˙
2.1 Vành con và tru’ò’ng con sinh ra bo’’i môt tâp . . . . . . . . . 53
˙ ˙
2.2 ´ ’ ’
Câu trúc cua mo’ rông d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
˙
§3 Mo’’ rông hũ’u han và mo’’ rông d̄ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . 69
˙ ˙ ˙ ˙
3.1 Tính châ ´ t cu’a mo’’ rông hũ’u han và mo’’ rông d¯ai sô´ . . . . . 69
˙ ˙ ˙ ˙
iv
3.2 Tru’ò’ng con các phâ`n tu’’ d̄ai sô´. Tru’ò’ng d¯óng d̄ai sô´. Bao d̄óng
˙ ˙
´
d̄ai sô. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
˙
§4 Du’ng hình bă`ng thu’ó’c ke’ và compa . . . . . . . . . . . . . . . . 77
˙
4.1 Ba bài toán du’ng hình cô’ d̄iê’n . . . . . . . . . . . . . . . . 77
˙
4.2 ¯Diêu kiê˙n cân d̄ê’ d̄a giác d¯êù p ca˙nh du˙’ng d̄u’o˙’c bă`ng thu’ó’c
` `
ke’ và compa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
˙
§5 Tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c. ¯Da thú’c tách d¯u’o’c . . . . . . . 91
˙ ˙
5.1 ’
Tru’ò’ng phân rã cua môt d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . 91
˙
5.2 ¯Da thú’c tách d̄u’o˙’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103
˙
Chu’o’ng 2 LÍ THUYÊ ´ T GALOIS 109
§6 Tu’ d̄ă’ng câ
´ u và tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . 109
˙ ˙
6.1 ’
Nhóm các tu’ d̄ăng câ ´ u cu’a mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . 110
˙ ˙
v
6.2 Tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . . . 114
˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
˙
§7 Mo’ rông tách d̄u’o’c, chuâ’n tăć và Galois . . . . . . . . .
’ . . . . . 124
˙ ˙
7.1 Mo’’ rông tách d¯u’o’c và d̄inh lí phâ`n tu’’ nguyên thu’y . . . . . 124
˙ ˙ ˙
7.2 Tiêu chuân cu’a mo’’ rông Galois và chuâ’n tăć . . .
’ . . . . . 127
˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
˙
§8 ¯D˙inh lí co’ ba’n cu’a Lí thuyê´t Galois . . . . . . . . . . . . . . . . 137
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151
˙
§9 Môt sô´ ú’ng dung cu’a Lí thuyê´t Galois . . . . . . . . . . . . . . . 156
˙ ˙
9.1 Tru’ò’ng hũ’u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
˙
9.2 Tru’ò’ng và d¯a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn . . . . . . . . . . . . . . 160
9.3 ¯Da giác d̄êù du˙’ng d̄u’o˙’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa . . . . . . . 169
9.4 ¯D˙inh lí co’ ba’n cu’a d¯a˙i sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
˙
§ 10 Nhóm Galois cu’a d¯a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
10.1 Biêt thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
˙
vi
10.2 Nhóm Galois cu’a d̄a thú’c bâc 3 . . . . . . . . . . . . . . . . 181
˙
10.3 ¯Da thú’c bâ˙c 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
10.4 ¯Da thú’c tô’ng quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197
˙
§ 11 Tiêu chuâ’n gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c cu’a d̄a thú’c . . . . . . . . . 201
˙
11.1 Mo’’ rông căn và tiêu chuâ’n gia’i d̄u’o’c . . . . . . . . . . . . . 201
˙ ˙
11.2 Tính không gia’i d̄u’o’c cu’a d̄a thú’c có bâc ló’n ho’n bôń . . . . 211
˙ ˙
’ ’
11.3 Nghiêm căn thú’c cua các d¯a thú’c tông quát có bâc không quá 4213
˙ ˙
Bài tâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 220
˙
PHU LUC 223
˙ ˙
A Nhóm gia’i d¯u’o’c và nhóm d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
˙
B ¯D˙inh lí Sylow và ¯D˙inh lí Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . 239
C Bao d̄óng d¯ai sô´ cu’a môt tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . 242
˙ ˙
D So’ lu’o’c vê` Maple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
˙
HU’Ó’NG DÂÑ GIA’I BÀI TÂP 250
˙
vii
BA’ NG KÍ HIÊU VÀ QUY U’Ó’C 302
˙
TÀI LIÊU THAM KHA ’O 305
˙
CHI’ MUC 307
˙
viii
LÒ’I NÓI D̄ÂÙ
Lí thuyê´t Galois là môt trong nhũ’ng lí thuyê´t d̄ep d̄ẽ nhâ ´ t cu’a d̄ai sô´, tâp ho’p
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ´
nhiêu kiên thú’c và phu’o’ng pháp cu’a các lı̃nh vu’c toán hoc khác nhau, nhăm gia’i `
˙ ˙
´ ’ ’
quyêt các bài toán cô d̄iên và nhũ’ng vân d¯ê quan trong khác cu’a d¯ai sô´ hiên d¯ai.
´ `
˙ ˙ ˙ ˙
Môt trong nhũ’ng ú’ng dung chu’ yêú cu’a Lí thuyê´t Galois là gia’i quyê´t bài toán
˙ ˙
tìm nghiêm căn thú’c cua phu’o’ng trình d¯a thú’c, d̄ăc biêt chı’ ra ră`ng phu’o’ng trình
’
˙ ˙ ˙
´ ’
bâc ló’n ho’n bôn không thê giai d̄u’o’c băng căn thú’c. Măt khác, Lí thuyê´t Galois cho
’ `
˙ ˙ ˙
phép xác d̄inh d̄a giác d¯êù n canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa. Bên canh
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄ó, chúng ta nhân d̄u’o’c tù’ Lí thuyêt Galois lò’i giai cho ba bài toán du’ng hình cô’
´ ’
˙ ˙ ˙
d̄iê’n, d¯ó là không thê’ (bă`ng thu’ó’c ke’ và compa) chia ba môt góc, gâ ´ p d̄ôi hình lâp
˙ ˙
`
phu’o’ng hoăc câu phu’o’ng d̄u’ò’ng tròn.
˙
Do tâm quan trong cu’a Lí thuyê´t Tru’ò’ng và Galois mà tù’ năm 1986, môn hoc
`
˙ ˙
này d̄ã d¯u’o’c Bô Giáo duc và d̄ào tao d̄u’a vào trong chu’o’ng trình chính thú’c cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
khoa Toán các tru’ò’ng ¯Dai hoc và Cao d̄ă’ng, d¯ăc biêt là cho khoa Toán các Tru’ò’ng
˙ ˙ ˙ ˙
Su’ pham. Ho’n thê´, Lí thuyê´t Galois cũng d̄u’o’c gia’ng day cho các ló’p Cao Hoc, xem
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ’ ’
nhu’ kiên thú’c co’ ban d̄ê tù’ d̄ó mo’ rông cho nhũ’ng nghiên cú’u lí thuyêt và ú’ng ´
˙
dung sâu săć ho’n. ix
˙
Giáo trình này ra d̄ò’i trên co’ so’’ bài gia’ng cu’a tác gia’ cho sinh viên Khoa Toán,
Tru’ò’ng ¯Dai hoc su’ pham Huê´ suô´t ho’n 10 năm tru’c tiê´p gia’ng day môn hoc này.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Trong quá trình d̄ó, ba’n tha’o d̄u’o’c chı’nh su’’a và bô’ sung sao cho vù’a phù ho’p vó’i
˙ ˙
’ ` ’
chu’o’ng trình cua Bô Giáo duc và ¯Dào tao, vù’a d̄áp ú’ng nhu câu su’ dung các công
˙ ˙ ˙ ˙
cu mó’i cu’a d̄ai sô´ tính toán, vù’a bô’ sung nhũ’ng kiêń thú’c liên quan khó có thê’
˙ ˙
tìm d̄u trong môt vài quyê’n sách tham kha’o. Vì thê´, giáo trình ra d¯ò’i, tru’ó’c hê´t,
’
˙
nhă`m d¯áp ú’ng nhu câù su’’ dung cu’a sinh viên d̄ai hoc, cao d̄ă’ng và hoc viên cao
˙ ˙ ˙ ˙
hoc ngành toán. Bên canh d̄ó, giáo trình có thê là môt tài liêu tham khao bô’ ích cho
’ ’
˙ ˙ ˙ ˙
giáo viên phô’ thông trung hoc và hoc sinh gio’i. Ho có thê’ tìm thâ ´ y trong giáo trình
˙ ˙ ˙
này co’ so’’ toán hoc chăt chẽ cho viêc tìm nghiêm căn thú’c cu’a phu’o’ng trình d̄a
˙ ˙ ˙ ˙
thú’c, cua các bài toán du’ng hình băng thu’ó’c ke và compa, nhũ’ng kiêń thú’c vê` lich
’ ` ’
˙ ˙
su’’ toán hoc liên quan. Ngoài ra, giáo trình so’ lu’o’c gió’i thiêu vê` Maple, môt trong
˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ’ ´ ´
nhũ’ng hê thông tính toán d¯ai sô manh mẽ và phô biên nhât hiên nay. Thông qua
˙ ˙ ˙ ˙
nhũ’ng ví du minh hoa, giáo trình chı’ ra kha’ năng tính toán manh mẽ cu’a Maple
˙ ˙ ˙
cũng nhu’ viêc hô tro’ d̄ăc lu’c cua phân mêm này cho các giáo viên phô’ thông, cho
˜ ´ ’ ` `
˙ ˙ ˙
sinh viên và hoc sinh trong hoat d¯ông gia’ng day, nghiên cú’u và hoc tâp toán.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
x
Giáo trình d̄u’o’c biên soan trên nguyên tăć d̄a’m ba’o d̄â`y d̄u’ và chăt chẽ cu’a kiêń
˙ ˙ ˙
’ ’ ’ ` ´ ´
thú’c. ¯Dê làm viêc vó’i giáo trình này, d¯ôc gia chı cân môt sô kiên thú’c co’ so’’ cu’a d̄ai
˙ ˙ ˙ ˙
sô´ tuyêń tính, lôgic, d̄ai sô´ d̄ai cu’o’ng nhu’ d̄ã hoc trong năm thú’ nhâ ´ t và thú’ hai
˙ ˙ ˙
’ ’ ´
cua ¯Dai hoc hoăc Cao d̄ăng. Ngoài nhũ’ng kiên thú’c d¯ó, nhũ’ng khái niêm mó’i d¯u’o’c
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄inh nghı̃a và nhũ’ng kê´t qua’ mó’i d̄êù d̄u’o’c chú’ng minh d̄â`y d̄u’. Phâ`n kiêń thú’c
˙ ˙
’ ´
bô sung, nêu chu’a d¯u’o’c hoc trong nhũ’ng năm d¯âù tiên cu’a chu’o’ng trình ¯Dai hoc,
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ´ ˜ ´
Cao d¯ăng, sẽ d̄u’o’c gió’i thiêu chi tiêt trong Phu luc. Cuôi môi tiêt (§), giáo trình
˙ ˙ ˙ ˙
cung câ ´ p môt hê thôńg phong phú các bài tâp tù’ dê˜ d̄êń khó, bă´t d¯âù tù’ bài trăć
˙ ˙ ˙
nghiêm lí thuyêt nhăm giúp d¯ôc gia năm môt cách chăć chăń nhũ’ng khái niêm và
´ ` ’ ´
˙ ˙ ˙ ˙
kê´t qua’ chu’ yêú. Gâ`n 150 bài tâp trong giáo trình d¯êù có phâ`n hu’ó’ng dâñ gia’i d̄â`y
˙
d̄u trong nô lu’c giúp d¯ôc gia có thê’ tu’ hoc. Qua thu’c tê´ gia’ng day, tác gia’ cho ră`ng
’ ˜ ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
viêc day-hoc toán hiên nay nói chung, o’’ d̄ai hoc nói riêng, ngu’ò’i day và ngu’ò’i hoc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
câ`n khai thác su’ hô˜ tro’ hiêu qua’ cu’a các phâ`n mê`m toán hoc. Có su’ hô˜ tro’ này,
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
viêc day-hoc có nhũ’ng thay d̄ôi tích cu’c và chât lu’o’ng giáo duc d̄u’o’c cai thiên rõ ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
rêt. Cùng vó’i viêc nă´m vũ’ng kiêń thú’c lí thuyê´t, có kha’ năng gia’i quyê´t các bài
˙ ˙
toán ú’ng dung, ngu’ò’i hoc câ`n biê´t su’’ dung các phâ`n mê`m hô˜ tro’ cho các muc d̄ích
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
xi
tính toán cu thê’. Có nhiêù tính toán râ ´ t khó và phú’c tap tru’ó’c d̄ây nay tro’’ nên
˙ ˙
vô cùng d̄o’n gia’n vó’i su’ tro’ giúp cu’a các phâ`n mê`m toán hoc. Trên tinh thâ`n d̄ó,
˙ ˙ ˙
’o’ nhũ’ng vi trí thích ho’p, tác gia’ bô’ sung các lênh và ví du minh hoa cho viêc su’’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
dung Maple.
˙
¯Dê’ hoàn thành giáo trình này, tác gia’ d̄ã nhâ˙n d¯u’o˙’c su˙’ hô˜ tro˙’ cu’a nhiêù thê´ hê˙
sinh viên và hoc viên cao hoc trong viêc phát hiên, su’’a chũ’a sai sót trong giáo
˙ ˙ ˙ ˙
trình. Nhiêù thâ`y cô, d̄ô`ng nghiêp và ban bè cũng d̄ã d¯óng góp nhiêù ý kiêń quý
˙ ˙
báu trong quá trình biên soan. Nhân dip giáo trình này ra d¯ò’i, tác gia’, môt lâ`n
˙ ˙ ˙
nũ’a, go’’i lò’i ca’m o’n sâu săć d¯êń các thâ`y cô, d̄ô`ng nghiêp, ban bè và sinh viên vê`
˙ ˙
nhũ’ng giúp d¯õ’ vô giá trên.
Măc dù d̄ã cô´ găńg, giáo trình này không thê’ tránh kho’i nhũ’ng thiêú sót. Tác
˙
gia’ vô cùng biê´t o’n nêú nhân d̄u’o’c nhũ’ng ý kiêń d¯óng góp, bình luân và nhũ’ng
˙ ˙ ˙
phát hiên lôi trong giáo trình này cua d̄ôc gia gân xa. Moi ý kiên d¯óng góp, trao d̄ô’i
˜ ’ ’ ` ´
˙ ˙ ˙
xin gu’’i vê` d̄ia chı’ : TS. Nguyêñ Chánh Tú, Khoa Toán, Tru’ò’ng ¯Dai hoc su’ pham
˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ´
Huê, 32 Lê Lo’i, Thành phô Huê, email: nctu2000@yahoo.com.
˙
Huê´ ngày 25 tháng 4 năm 2007.
xii
HU’Ó’NG DÂ ˜ N SU’’ DUNG
˙
Lí thuyê´t Galois có nhiêù cách tiê´p cân khác nhau. Môt cách tiê´p cân có nhiêù
˙ ˙ ˙
’ ´ ’ ´ ’
u’u d̄iêm là trình bày Lí thuyêt Galois trên co’ so’ Lí thuyêt mo’ rông tru’ò’ng. Quan
˙
d̄iê’m d̄ó cu’a Bô Giáo duc và d¯ào tao d̄u’o’c chúng tôi thôńg nhâ ´ t trong viêc biên
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´
soan giáo trình này. Giáo trình có 2 chu’o’ng, ú’ng vó’i Lí thuyêt mo’ rông tru’ò’ng và ’
˙ ˙
´ ˜ ´
Lí thuyêt Galois. Môi chu’o’ng d̄u’o’c chia ra thành các tiêt (§) tu’o’ng ú’ng vó’i 4-5 giò’
˙
hoc tâp trên ló’p. Ngoài ra, giáo trình có bô’ sung phâ`n Kiêń thú’c chuâ’n bi (Chu’o’ng
˙ ˙ ˙
0), nhăm nhăc lai nhũ’ng kiên thú’c cũ chu yêu có liên quan sau này. Giáo trình cô´
` ´ ´ ’ ´
˙
găńg trình bày theo thú’ tu’ ho’p lí nhâ ´ t cu’a viêc gia’ng day-hoc tâp môn hoc. Tuy
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’
nhiên tùy theo muc d¯ích mà d¯ôc gia có thê su’ dung theo môt thú’ tu’ phù ho’p khác.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Sau khi d̄oc xong phâ`n lí thuyê´t cu’a tiê´t, d̄ôc gia’ câ`n tu’ mình gia’i quyê´t các bài
˙ ˙ ˙
´ ´ ´ ’
tâp cuôi tiêt và tra’ lò’i bài tâp trăc nghiêm (có thê tham kha’o phâ`n hu’ó’ng dâñ, nêú
˙ ˙ ˙
` ´ ´ ˜ ´
cân). Các bài tâp d¯u’o’c săp xêp tù’ dê d̄ên khó ; nhũ’ng bài tâp (*) d¯òi ho’i su’ tu’ duy
˙ ˙ ˙ ˙
cao ho’n. Nhu’ d̄ã trình bày, nêú có d̄iêù kiên, d¯ôc gia’ nên khai thác su’’ dung Maple
˙ ˙ ˙
thông qua các ví du và nôi dung cu thê trong giáo trình.’
˙ ˙ ˙
Tù’ (§ 8), giáo trình su’’ dung thêm các kiêń thú’c sâu săć ho’n cu’a d̄ai sô´ d̄ai cu’o’ng.
˙ ˙ ˙
xiii
Nhũ’ng kiêń thú’c này d¯u’o’c trình bày chi tiê´t trong Phu luc.
˙ ˙ ˙
’ ’
Các d̄inh lí, mênh d¯ê, hê qua, bô d̄ê d̄u’o’c d̄ánh sô theo tù’ng tiê´t, ví du “Mênh d̄ê`
` ` ´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
2.3” nă`m trong § 2 và d̄u’o’c trích dâñ là “Mênh d¯ê` 2.3” hoăc gon ho’n là “2.3”. Các
˙ ˙ ˙ ˙
công thú’c hoăc phu’o’ng trình d̄u’o’c d̄ánh sô tù’ d̄âu d̄ên cuôi giáo trình vê` bên pha’i,
´ ` ´ ´
˙ ˙
ví du
˙
Df = −4p3 − 27q 2 (1)
d̄u’o’c trích dâñ là “(1)”. Riêng phâ`n Phu luc, moi d̄inh lí, mênh d¯ê`,...d̄u’o’c d̄ánh sô´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
vó’i môt chũ’ cái d̄ú’ng tru’ó’c, ví du “Mênh d̄ê A.2.” d¯u’o’c trích dân là “Mênh d̄ê` A.2.”
` ˜
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
hay d¯o’n gia’n là “A.2.”. Giáo trình có ba’ng các kí hiêu su’’ dung trong giáo trình và
˙ ˙
` ’ ` ’ ˜
phân Chı Muc (307) (Index) nhăm giúp d̄ôc gia dê dàng tra cú’u d̄u’o’c nôi dung khái
˙ ˙ ˙ ˙
niêm hoăc kiêń thú’c câ`n thiê´t.
˙ ˙
xiv
VÀI NÉT VÊ` LICH SU’’ 1
˙
A) LICH SU ’ ’ GIA’I PHU’O’NG TRÌNH DA THÚ’C
¯
˙
Ngày nay, ngu’ò’i ta tin ră`ng, viêc gia’i phu’o’ng trình d¯a thú’c bâc hai d¯ã d̄u’o’c các
˙ ˙ ˙
nhà toán hoc cô’ d̄ai Babilon quan tâm cách d¯ây gâ`n 4000 năm. Nhũ’ng tâ ´ m d̄â
´ t sét
˙ ˙
có niên d̄ai 1600 BC d¯u’o’c tìm thâ ´ y cu’a nê`n văn minh Babilon còn ghi lai viêc tìm
˙ ˙ ˙ ˙
nghiêm cu’a nhũ’ng phu’o’ng trình bâc hai cu thê’. Tuy nhiên, nhũ’ng lò’i gia’i trên
˙ ˙ ˙
d̄u’o’c mô ta’ băng phu’o’ng pháp hình hoc và do d¯ó chı’ liên quan d̄êń nhũ’ng phu’o’ng
`
˙ ˙
´
trình bâc hai có hê sô ló’n ho’n 0.
˙ ˙
Nhũ’ng phu’o’ng pháp hình hoc d¯ê’ gia’i phu’o’ng trình bâc hai tiê´p tuc d̄u’o’c nhà
˙ ˙ ˙ ˙
toán hoc vı̃ d̄ai Hy Lap Euclid (325 BC-265 BC) d̄ê` câp d¯êń. Mãi d¯êń thê´ kı’ thú’ 7,
˙ ˙´ ˙ ˙
nhà toán hoc Â n ¯Dô Brahmagupta (598-665), mó’i trình bày môt cách gia’i phu’o’ng
˙ ˙ ˙
trình bâc hai có su’ dung sô âm và các kí hiêu, d¯ánh dâu su’ phát triê’n cu’a d̄ai sô´.
’ ´ ´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` `
Viêc xét môt cách d̄ây d¯u’ nghiêm cu’a phu’o’ng trình bâc hai băng phu’o’ng pháp
˙ ˙ ˙ ˙
d̄ai sô chı d̄u’o’c thu’c hiên bo’i các nhà toán hoc Arab, tiêu biê’u là al-Khwarizmi
´ ’ ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
1
Thông tin trong phâ`n này d̄u’o’c tham kha’o chu’ yêú tù’ [5] và [7].
˙
2 Vài nét vê` lich su’’
˙
(780-880). Tuy nhiên, các nhà toán hoc Arab lai chu’a biê´t d̄êń sô´ âm, do d¯ó trong
˙ ˙
´ ’
cuôn sách cua mình có tên “Hisabal-jabrw’al-muqaba”, al-Khwarizmi d¯ã phân
thành 6 loai phu’o’ng trình bâc hai, ú’ng vó’i 6 chu’o’ng trong cuôń sách và trình
˙ ˙
bày cách giai cho tù’ng loai. ¯Dây d̄uo’c xem là cuôń sách d¯âù tiên vê` d̄ai sô´ và tù’
’
˙ ˙ ˙
“Algebra” (d̄ai sô´) ra d¯ò’i tù’ tên cu’a cuôń sách này. ¯Dêń năm 1145, cuôń sách nô’i
˙
´
tiêng cu’a nhà toán hoc Tây Ban Nha, Abraham bar Hiyya Ha-Nasi (1070-1136)
˙
d̄u’o’c xuât ban o’ châu Âu có tên Latinh là “Liber ambadorum” cũng trình bày d̄â`y
´ ’ ’
˙
d̄u’ nghiêm cu’a các phu’o’ng trình bâc hai.
˙ ˙
Tru’ò’ng phái toán hoc Italy kho’’i d̄âù khoa’ng năm 1500 vó’i cuôń sách cu’a Luca
˙
Pacioli (1445-1517) xuâ ´ t ba’n năm 1494, d̄u’o’c biê´t d̄êń vó’i tên viê´t tă´t là “Suma”,
˙
trong d̄ó lò’i giai cua phu’o’ng trình bâc hai d̄u’o’c trình bày chi tiê´t bă`ng ngôn ngũ’ d̄ai
’ ’
˙ ˙ ˙
sô´ hiên d¯ai. Pacioli không d̄ê` câp d̄êń viêc gia’i phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc ba nhu’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ’ ´ ´
ông lai nhăc d¯ên viêc giai phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc bôn. Ông viêt, theo ngôn ngũ’
˙ ˙ ˙
cu’a d¯ai sô´ ngày nay, “phu’o’ng trình bâc bôń x4 = a + bx2 gia’i d̄u’o’c bă`ng phu’o’ng
˙ ˙ ˙4
´
pháp nhu’ d̄ôi vó’i phu’o’ng trình bâc hai, nhu’ng các phu’o’ng trình x + ax2 = b và
˙
x4 + a = bx2 thì không thê’ gia’i d̄u’o’c”.
˙
✎ Nguyêñ Chánh Tú
Vài nét vê` lich su’’ 3
˙
Ngu’ò’i d̄âù tiên tìm d¯u’o’c nghiêm cu’a phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc ba là Scipione
˙ ˙ ˙
’ ´ ’
del Ferro (1465-1526), môt giáo su’ nôi tiêng cua ¯Dai hoc Bologna, Italy. Ferro tìm
˙ ˙ ˙
d̄u’o’c nghiêm căn thú’c cu’a phu’o’ng trình x3 + mx = n. Tâ ´ t nhiên, nêú biê´t su’’
˙ ˙ ´ n Dô, thì công thúc nghiêm d̄ó là
dung khái niêm sô´ âm cu’a các nhà toán hoc Â ¯ ˙ ’
˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’ d̄ê’ gia’i tâ
´ t ca’ các dang cu’a phu’o’ng trình bâc ba. Tuy nhiên, lúc bâ ´ y giò’, Ferro
˙ ˙
´ `
không biêt d̄iêu d̄ó. Ferro gia’i d̄u’o’c phu’o’ng trình bâc ba nêu trên vào năm 1515,
˙ ˙
nhu’ng giũ’ bí mât cho d̄ên tru’ó’c lúc qua d̄ò’i năm 1526 mó’i tiê´t lô cho môt ngu’ò’i hoc
´
˙ ˙ ˙ ˙
trò cu’a mình là Antonio Fior. Fior là môt ngu’ò’i hoc toán bình thu’ò’ng và ngay lâp
˙ ˙ ˙
’ ’ ’ ` ` ` ’ ’
tú’c làm rò rı lò’i giai cua thây mình ra ngoài. Tin d¯ôn vê lò’i giai cua phu’o’ng trình
bâc ba lan rông khă´p Bologna và các vùng lân cân, kích thích nhà toán hoc nghiêp
˙ ˙ ˙ ˙ 2 ˙
’ ’
du’ Niccolo Fontana(1499-1557) tìm ra lò’i giai cua phu’o’ng trình x + mx = n3
không lâu sau d¯ó. N. Fontana (d¯u’o’c biê´t d̄êń vó’i tên Tartaglia) quyê´t d̄inh công
˙ ˙
bô´ thành công cu’a mình. Môt cuôc thách d¯ô´ khoa hoc nô’ ra giũ’a Tartaglia và Fior
˙ ˙ ˙
’ ’ ˜
năm 1535. Luât cua cuôc thi d¯o’n gian là môi ngu’ò’i sẽ d̄u’a ra 30 phu’o’ng trình bâc
˙ ˙ ˙
ba cho d̄ôí thu’, hen trong 50 ngày, ai gia’i d̄u’o’c nhiêù ho’n thì thăńg. Tâ
´ t ca’ các
˙ ˙
`
phu’o’ng trình mà Fior d¯u’a ra cho Tartaglia d¯êu có dang x3 + mx = b và Fior tin
˙
˙
Hình 1: Chân dung Tartaglia
chăć là Tartaglia không thê’ gia’i d̄u’o’c. Tru’ó’c thò’i han cuôí cùng 8 ngày, Tatarlia
˙ ˙
d̄ã tìm d̄u’o’c phu’o’ng pháp tô’ng quát gia’i tâ
´ t ca’ phu’o’ng trình bâc ba. Tru’ó’c công
˙ ˙
’ ’
chúng, Tartaglia d̄u’a ra lò’i giai cua 30 bài toán trong vòng 2 giò’ và d̄u’o’c công nhân
˙ ˙
là ngu’ò’i thăńg cuôc. Tuy nhiên, ông không công bô´ lò’i gia’i chi tiê´t.
˙
Chiêń thăńg cu’a Tartaglia lan d¯êń Milan, kích thích môt nhà toán hoc nghiêp
˙ ˙ ˙
du’ khác, bác sı̃ Girolamo Cardano (1501-1576). Cardano lâp tú’c mò’i Tartaglia
˙
˙
d̄êń thăm Milan vào năm 1539 và tìm cách thuyê´t phuc Tartaglia tiê´t lô lò’i gia’i
˙ ˙
`
phu’o’ng trình bâc ba cho mình. Tartaglia d̄ông ý vó’i giao u’ó’c Cardano pha’i giũ’
˙
bí mât vê` lò’i gia’i cho d¯êń khi Tartaglia tu’ mình xuâ
´ t ba’n công trình d̄ó. Nhu’ng
˙ ˙
Cardano không giũ’ giao u’ó’c, lò’i giai cua phu’o’ng trình bâc ba và bâc bôń d̄ã d¯u’o’c
’ ’
˙ ˙ ˙
xuâ ´ t hiên chi tiê´t trong quyê’n sách “Ars Magna” nô’i tiêńg cu’a Cardano, xuâ´ t ba’n
˙
năm 1545. Tartaglia vô cùng tú’c giân và trong môt bài báo cu’a mình xuâ ´ t ba’n sau
˙ ˙
’ ’
d̄ó, Tartaglia khăng d̄inh lai công lao cua mình và lên án su’ pha’n bôi cu’a Cardano.
˙ ˙ ˙ ˙
Trong “Ars Magna”, cuôń sách tiêńg Latinh d̄âù tiên trên thê´ gió’i vê` d̄ai sô´,
˙
` ´ ’ ’
Cardano có d¯ê câp d¯ên công lao cua Tartaglia chính là tác gia cua công thú’c ’
˙
nghiêm cua phu’o’ng trình bâc ba, nhu’ng ông cũng gia’i thích thêm ră`ng viêc chú’ng
’
˙ ˙ ˙
minh công thú’c cũng nhu’ trình bày lò’i gia’i chi tiê´t là cu’a ông cùng các hoc trò cu’a
˙
´ ’ ` ` ’
mình. ¯Dăc biêt, cuôn sách cua Cardano lân d̄âu tiên trình bày lò’i giai cho 20 loai
˙ ˙ ˙
phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc bôń. Các lò’i gia’i này d¯êù có chung phu’o’ng pháp là tìm
˙
’
nghiêm cua môt phu’o’ng trình phu bâc ba (ngày nay ta goi là gia’i thú’c bâc ba),
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
rôì su’’ dung nó d̄ê’ gia’i phu’o’ng trình bâc bôń d¯ã cho. Tác gia’ cu’a kê´t qua’ này là
˙ ˙
˙
Hình 2: Chân dung G. Cardano
Lodovico Ferari (1522-1565), môt trong nhũ’ng hoc trò xuâ ´ t săć nhâ
´ t cu’a Cardano.
˙ ˙
’
Môt lí do nũ’a d¯ê giai thích cho quyêt d̄inh cua Cardano là ông phát hiên ra ră`ng
’ ´ ’
˙ ˙ ˙
Ferro là ngu’ò’i d̄ã gia’i d¯u’o’c các phu’o’ng trình bâc ba tru’ó’c d̄ó 30 năm.
˙ ˙
Su’ ra d̄ò’i cu’a Ars Magna truyên ca’m hú’ng cho nhiêù nhà toán hoc trên thê´
`
˙ ˙
´ `
gió’i tiêp tuc nghiên cú’u vê phu’o’ng trình d¯a thú’c nhu’ Bombelli (1526-1572, Italy),
˙
Viéte (1540-1603, Pháp), Descartes (1596-1650, Pháp), Harriot (1560-1621, Anh),
˙
Hình 3: Chân dung N. Abel
Tschirnhaus (1651-1708, ¯Dú’c), Euler (1707-1783, Thuy Sı̃), Bezout (1730-1783,

˙
Pháp). Sau khi gia’i d̄u’o’c phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc ba và bôń, vâ ´ n d̄ê` tìm nghiêm
˙ ˙ ˙
căn thú’c cho phu’o’ng trình d̄a thú’c bâc năm d̄u’o’c d̄ăt ra môt cách tu’ nhiên và thu
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
hút su’ quan tâm cu’a nhiêù nhà toán hoc trong môt thò’i gian dài. Euler thâ ´ t bai
˙ ˙ ˙ ˙
˜ ’ ’
trong nô lu’c cua mình nhu’ng d̄at d̄u’o’c môt phu’o’ng pháp mó’i giai phu’o’ng trình
˙ ˙ ˙ ˙
bâc bôń. Lagrange (1736-1813), môt nhà toán hoc Italy-Pháp, d¯ã d̄at d̄u’o’c bu’ó’c
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
tiêń quan trong trong viêc nghiên cú’u ba’n châ ´ t quá trình tìm nghiêm cu’a phu’o’ng
˙ ˙ ˙
’
trình bâc nho ho’n năm ; quá trình d¯ó phu thuôc vào viêc xác d̄inh các hàm nghiêm
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
mà chúng không d¯ô’i du’ó’i tác d¯ông cu’a các hoán vi d̄ăc biêt trên tâp nghiêm cu’a
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ` ’
d̄a thú’c ; ông cũng d̄ã chı ra răng quá trình d¯ó không thê thu’c hiên d̄u’o’c d̄ôi vó’i d̄a ´
˙ ˙ ˙
thú’c bâc năm. Tù’ d̄ó, gia’ thuyê´t vê` viêc không thê’ gia’i d¯u’o’c phu’o’ng trình bâc năm
˙ ˙ ˙ ˙
`
băng căn thú’c tro’’ thành môt thách thú’c cho các nhà toán hoc. Năm 1813, Ruffini
˙ ˙
(1765-1822, Italy) d̄ã cô găng d̄u’a ra môt chú’ng minh cho gia’ thuyê´t trên, râ
´ ´ ´ t tiêć
˙
chú’ng minh cu’a ông còn nhiêù d¯iê’m không chính xác. Vâ ´ n d̄ê` chı’ d̄u’o’c gia’i quyê´t
˙
’ ` `
tron ven bo’i thân d̄ông toán hoc ngu’ò’i Na Uy, Niels Henrik Abel (1802-1829) vào
˙ ˙ ˙
năm 1824. Abel chu’a kip gia’i quyê´t bài toán tô’ng quát ho’n là “khi nào môt phu’o’ng
˙ ˙
’ ’ `
trình d̄a thú’c bâc n có thê giai d̄u’o’c băng căn thú’c” thì ông qua d̄ò’i lúc chu’a tròn
˙ ˙
27 tuô’i. Công trình cu’a Abel chı’ d̄u’o’c công nhân và xuâ ´ t ba’n sau d̄ó, năm 1830.
˙ ˙
Ba năm sau, môt bi kich tu’o’ng tu’ cũng xa’y ra vó’i Evariste Galois (1811-1832),
˙ ˙ ˙
môt thâ`n d̄ô`ng toán hoc khác. Su’ ra d̄i d̄ôt ngôt cu’a ông d¯ã không kip cho thê´ gió’i
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ´
toán hoc nhân ra môt trong nhũ’ng lí thuyêt d̄ep d̄ẽ nhât cua d̄ai sô, mà tù’ d̄ó dê˜
’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
dàng có câu tra’ lò’i cho bài toán tô’ng quát trên. Pha’i d̄o’i d̄êń năm 1843, mu’ò’i môt
˙ ˙
˙
Hình 4: Chân dung Galois lúc 15 tuô’i
năm sau ngày ông qua d̄ò’i, nhũ’ng tuyên bô´ sau cu’a nhà toán hoc Pháp Joseph
˙
’
Liouville (1809-1882) trong bú’c thu’ gu’i cho Viên Hàn Lâm Khoa Hoc Pháp mó’i
˙ ˙
´ u su’ thù’a nhân chính thú’c cu’a công d̄ô`ng toán hoc dành cho E. Galois.
d̄ánh dâ
˙ ˙ ˙ ˙
Liouville viê´t :
Hy vong tôi sẽ mang d̄êń cho Viên Hàn Lâm môt su’ quan tâm d̄ăc biêt bă`ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
viêc công bô´ ră`ng tôi d̄ã phát hiên d̄u’o’c trong các công trình cu’a Evariste
˙ ˙ ˙
˙
Galois lò’i gia’i hoàn ha’o và sâu săć cho bài toán nô’i tiêńg: khi nào thì
phu’o’ng trình d̄a thú’c gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c.
˙
Abel và Galois, hai sô´ phân bâ ´ t hanh vó’i nhiêù d̄iê’m tu’o’ng d̄ô`ng kì la, xuâ
´ t hiên
˙ ˙ ˙ ˙
và biêń mâ
´ t nhu’ hai vêt sao băng sáng chói trên bâù trò’i toán hoc. Su’ tô`n tai ngăń
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’
ngui cua ho d̄ã d̄ê lai nhũ’ng di san vı̃ d̄ai cho văn hóa nhân loai. Công trình cu’a
’
˙ ˙ ˙ ˙
Abel và Galois khép lai môt chu’o’ng cu’a lich su’’ gia’i phu’o’ng trình d̄a thú’c và mo’’
˙ ˙ ˙
ra nhiêu chu’o’ng mó’i cua d̄ai sô hiên d̄ai, kho’’i nguô`n cho nhũ’ng lí thuyê´t d̄ep d̄ẽ
` ’ ´
˙ ˙ ˙ ˙
cùng nhiêù ú’ng dung quan trong khác.
˙ ˙
B) CUÔC ¯DÒ’I CU ’ A EVARISTE GALOIS

˙
Evariste Galois sinh ngày 25 tháng 10 năm 1811 tai Bourg-la-Reine, môt vùng
˙ ˙
ngoai ô cu’athu’ d̄ô Paris nu’ó’c Pháp, trong môt gia d̄ình trí thú’c. Bô´ Galois là môt
˙ ˙ ˙
’ ´ ` ’ ’
ngu’ò’i nôi tiêng, nhiêu năm là thi tru’o’ng cua Bourg-la-Reine. Me ông am hiêu ’
˙ ˙
nhiêù lı̃nh vu’c nhu’ triê´t hoc, ngôn ngũ’, thâ`n hoc. Galois d¯u’o’c me day tiêńg Hy
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ´
lap, Latinh, thân hoc cho d̄ên năm 12 tuôi. ’
˙ ˙
Tháng 10 năm 1823, Galois bă´t d̄âù d¯êń tru’ò’ng và vào hoc ló’p 4, Tru’ò’ng Louis-
˙
˙
le-Grand. Tai d̄ây, Galois só’m chú’ng kiêń su’ nô’i dây cu’a hoc sinh hu’o’’ng ú’ng cuôc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
cách mang chôńg lai vua Louis XVIII và sau d¯ó là vua Charles X. Gâ`n 40 hoc sinh
˙ ˙ ˙
’ ’ ` ’
cua tru’ò’ng bi d̄uôi hoc trong năm hoc d¯âu tiên cua Galois. Viêc hoc cua Galois ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
trong năm hoc d̄âù tiên diêñ ra thuân lo’i. Galois d̄at d¯iê’m sô´ tô´t và nhân d¯u’o’c hoc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ˜
bông. Tuy nhiên, viêc hoc trên ló’p ngày càng tro’’ nên kém hâp dân và Galois pha’i
˙ ˙
lu’u ban vào năm 1826 do thiêú d̄iê’m môn tu tù’ hoc.
˙
Năm 1827, Galois tham gia khóa hoc toán d̄âù tiên vó’i giáo su’ M. Vernier, và
˙
só’m say mê môn hoc này. Năm 1828, Galois thi vào tru’ò’ng École Polytechnique,
˙
tru’ò’ng d¯ai hoc danh giá hàng d¯âù cu’a Pháp nhu’ng không d̄ô˜. Quay tro’’ vê` Louis-
˙ ˙
le-Grand, anh tham gia khóa hoc toán vó’i giáo su’ Louis Richard (1795-1849) và
˙
´ ` `
băt d̄âu nghiên cú’u nhũ’ng d tài riêng biêt cu’a mình. Galois tìm d¯oc các giáo trình
¯ê
˙ ˙
toán cao câ ´ p nhu’ Hình hoc cu’a Legendre, lí thuyê´t Langrange...Richard viê´t vê`
˙
Galois “Sinh viên này chı quan tâm d̄êń nhũ’ng lı̃nh vu’c khó nhâ´t cu’a toán hoc”.
’
˙ ˙
Sú’c hút cu’a toán hoc làm anh chê’nh ma’ng ho’n vó’i viêc hoc trên ló’p. Phiêú nhân
˙ ˙ ˙ ˙
` ` ’
xét vê Galois nhũ’ng năm d̄ó d̄êu mô ta anh là môt hoc sinh “khác thu’ò’ng, lâp
˙ ˙ ˙
di, d̄ôc d̄áo và khép kín”. Tháng 4 năm 1829, Galois có công trình toán d¯âù tiên
˙ ˙
˙
Hình 5: Chân dung Galois d¯u’o’c anh trai vẽ lai năm 1848
˙ ˙
xuâ ´ t ba’n trên tap chí Annales de Mathématiques vê` liên phân sô´. Cuôí tháng 5 và
˙
d̄âu tháng 6, Galois gu’’i cho Viên hàn lâm khoa hoc Pháp các kê´t qua’ nghiên cú’u
`
˙ ˙
vê` nghiêm cu’a phu’o’ng trình d¯ai sô´. Cauchy (1789-1857) là ngu’ò’i d̄u’o’c phân công
˙ ˙ ˙
’ ’ ´
phan biên và ông d¯ã bác bo các kêt qua này. ’
˙
Tha’m kich bă´t d̄âù xa’y ra vó’i Galois khi cha anh tu’ tu’’ tù’ môt su’ vu cáo ác hiê’m
˙ ˙ ˙ ˙
cu’a vi thâ`y tê´ vùng Bourg-la-Reine. Cha cu’a Galois là môt chính khách theo phái
˙ ˙
˙
công hòa. Nhũ’ng xung d̄ôt chính tri phú’c tap thò’i bâ ´ y giò’ giũ’a phái công hòa và
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ` ’ ´ ´
bao hoàng d̄ã lôi cuôn và góp phân d̄ây d̄ên nhũ’ng bi kich liên tiêp cho Galois
˙
và gia d̄ình anh. Cái chê´t cu’a cha gây sôć manh mẽ và tác d¯ông ló’n d̄êń cuôc d̄ò’i
˙ ˙ ˙
Galois sau này.
Chı’ vài tuâ`n sau cái chê´t cu’a cha, Galois pha’i tra’i qua lâ`n thi thú’ hai vào Tru’ò’ng
École Polytechnique. Và Galois lai ró’t ! Không na’n chí, tháng 12 năm 1829, Galois
˙
˜
thi và d̄ô vào tru’ò’ng École Normal. Trong kì thi d¯ó, vi giám kha’o môn toán d̄ã có
˙
nhân xét vê` Galois nhu’ sau :
˙
Hoc sinh này nhiêù khi diêñ ta’ môt cách rôí ră´m ý tu’o’’ng cu’a mình nhu’ng
˙ ˙
là môt hoc sinh thông minh và có kha’ năng d̄ăc biêt trong nghiên cú’u.
˙ ˙ ˙ ˙
Còn nhũ’ng nhân xét cu’a vi giám kha’o môn văn hoc là :
˙ ˙ ˙
D̄ây là hoc sinh duy nhâ´t tra’ lò’i râ´t tôì câu ho’i cu’a tôi và to’ ra không biê´t
˙
gì ca’. Tru’ó’c d̄ây, nhiêù ngu’ò’i nói vó’i tôi ră`ng hoc sinh này có năng khiêú
˙
` `
d̄ăc biêt vê toán hoc. Tôi thât su’ ngac nhiên vê d̄ánh giá d̄ó vì sau kì thi
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
này, tôi cho ră`ng anh ta không thông minh lă´m.
˙
Cuôí năm 1829, Galois lai gu’’i môt công trình khác vê` lí thuyê´t phu’o’ng trình cho
˙ ˙
Cauchy. Môt lân nũ’a Cauchy không thù’a nhân kê´t qua’ cu’a Galois. Tháng 2 năm
`
˙ ˙
1830, Galois gu’’i công trình “Vê` d̄iêù kiên môt phu’o’ng trình gia’i d̄u’o’c bă`ng căn
˙ ˙ ˙
’
thú’c” cho Viên hàn lâm khoa hoc Pháp d̄ê tham du’ giai thu’o’ng toán hoc cu’a Viên.
’ ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Thu’ kí Viên, giáo su’ nô’i tiêńg J. Fourier (1768-1830), là ngu’ò’i pha’n biên công
˙ ˙
trình cu’a Galois. Nhu’ng Fourier qua d̄ò’i d¯ôt ngôt vào tháng 4 năm 1830. Và công
˙ ˙
’ ´
trình cua Galois không bao giò’ d̄u’o’c tìm thây nũ’a. Khoa’ng thò’i gian này, Galois
˙
biê´t ră`ng môt bài báo cu’a nhà toán hoc quá cô´ Abel d̄u’o’c xuâ
´ t ba’n trên Bulletin
˙ ˙ ˙
` ´ ´
de Férussac có môt phân kêt qua giông cua mình. Sau khi tìm d̄oc các bài báo cu’a
’ ’
˙ ˙
Abel và Jacobi (1804-1851, ¯Dú’c), Galois d¯ã hoàn thành các nghiên cú’u vê` các hàm
elliptic và tích phân aben. Galois d̄ã d̄ăng 3 công trình trên Bulletin de Férussac
trong tháng 4 năm 1830. Trong tháng 6, Galois biê´t tin gia’i thu’o’’ng toán hoc cu’a
˙
Viên hàn lâm d̄ã d̄u’o’c trao d¯ô`ng thò’i cho Abel và Jacobi.
˙ ˙
Tháng 6 năm 1830, nu’ó’c Pháp suc sôi vó’i nhũ’ng xung d¯ôt giũ’a phe công hòa
˙ ˙ ˙
’ ´ ’
và bao hoàng. Vua Charles X bi truc xuât khoi Pháp, nhu’ò’ng ngai vàng cho vua
˙ ˙
Louis-Phillipe. Các cuôc biê’u tình, bao loan, d¯àn áp tiê´p tuc xa’y ra thu’ò’ng xuyên
˙ ˙ ˙ ˙
˙
trên các d¯u’ò’ng phô´ Paris. Hiêu tru’o’’ng tru’ò’ng École Normal, GS. M. Guigniault,
˙
nhôt hoc sinh trong tru’ò’ng d̄ê’ tránh không cho hoc sinh tham gia xuôńg d¯u’ò’ng.
´
˙ ˙
´
Trèo tu’ò’ng ra ngoài không thành, Galois viêt môt bài báo d̄ăng trên Gazette des
˙
Écoles d̄ê’ pha’n d̄ôí viêc khóa cu’’a nhô´t hoc sinh trong tru’ò’ng cu’a hiêu tru’o’’ng.
˙ ˙ ˙
’ ’
Galois bi d̄uôi hoc và tham gia vào pháo binh, môt binh chung trong quân d̄ôi
˙ ˙ ˙ ˙
hoàng gia. Tuy nhiên, d¯êń tháng 12 năm 1830, pháo binh bi gia’i tán bo’’i săć lênh
˙ ˙
’ ’ ´
cua nhà vua do lo so’ binh chung này là môi d¯e doa cho ngai vàng.
˙ ˙
Galois cô´ găńg quay tro’’ lai làm toán. Anh mo’’ môt ló’p hoc vê` d̄ai sô´ cao câ
´ p thu
˙ ˙ ˙ ˙
hút khoa’ng 40 sinh viên. Nhu’ng sau buô’i hoc d¯âù tiên, sô´ sinh viên gia’m môt cách
˙ ˙
´ ´
nhanh chóng và cuôi cùng ló’p hoc tan rã. Nhũ’ng công trình cuôi cùng trong d̄ò’i
˙
Galois là 2 bài báo nho’ d̄ăng trên Annales de Gergonne (tháng 12 năm 1830) và
trên Gazette des Écoles (tháng 1 năm 1831).
Tháng 1 năm 1831, theo go’i ý cu’a viên sı̃ Viên hàm lâm khoa hoc Pháp Poisson
˙ ˙ ˙ ˙
(1781-1840), lâ`n thú’ ba, Galois gu’’i công trình nghiên cú’u vê` phu’o’ng trình cu’a
mình cho Viên hàn lâm.
˙
Chính su’ nu’ó’c Pháp lai lôi cuôń Galois, ngu’ò’i d¯ang mang tâm trang năng nê`
˙ ˙ ˙ ˙
˙
khi pha’i d̄ôí măt vó’i nhũ’ng bâ ´ t hanh dô`n dâp. Ngu’ò’i thanh niên này liên tiê´p ro’i
˙ ˙ ˙
vào vòng xoáy cua nhũ’ng ý nghı̃ và hành d̄ông tiêu cu’c. Cuôí năm 1830, mu’ò’i chín
’
˙ ˙
sı̃ quan pháo binh bi bă´t vê` tôi âm lu’u lât d¯ô’ ngai vàng, nhu’ng d¯u’o’c tha bô’ng sau
˙ ˙ ˙ ˙
’
d̄ó. Ngày 9 tháng 5 năm 1831, nhũ’ng ngu’ò’i công hòa tô chú’c môt bũ’a tiêc chào
˙ ˙ ˙
mù’ng su’ kiên này và phô tru’o’ng thanh thê´. Phâ ´ n khích tù’ không khí cu’a bũ’a
˙ ˙
tiêc, Galois d¯eo kính, tay câ`m dao găm kêu goi moi ngu’ò’i chôńg lai nhà vua. Sau
˙ ˙ ˙ ˙
bũ’a tiêc, Galois bi băt giam o’ nhà tù Sainte-Pélagie. Ra tòa, Galois d¯u’o’c tha bô’ng
´ ’
˙ ˙ ˙
vào ngày 15 tháng 6 năm 1831. Ngày 14 tháng 7, kı’ niêm su’ kiên nguc Bastille,
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ` ’ ` ’
Galois lai xuât hiên o’ hàng d¯âu trong cuôc biêu tình râm rô cua nhũ’ng ngu’ò’i công
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
hòa, vó’i trang phuc pháo binh, tay câ`m súng và kiê´m. Galois lai bi tôńg giam vào
˙ ˙ ˙
` ´
Sainte-Pélagie. Lân này Galois bi kêt án 6 tháng tù giam. Trong tù, Galois nhân
˙ ˙
d̄u’o’c tin vê` sô´ phân hâ’m hiu cu’a công trình khoa hoc mà anh gu’’i lâ`n thú’ 3 cho
˙ ˙ ˙
Viên hàn lâm khoa hoc Pháp. Poisson nhân xét vê` công trình cu’a Galois :
˙ ˙ ˙
Chúng tôi d̄ã cô´ găńg d̄ê’ hiê’u chú’ng minh cu’a Galois. Râ´t tiêć, lâp luân
˙ ˙
’ ’ ´ ’ ’
cua tác gia không rõ ràng và nhũ’ng kêt qua d̄at d̄u’o’c chu’a d̄u d̄ê chúng tôi’
˙ ˙
khă’ng d̄inh d̄u’o’c tính d̄úng d̄ăń cu’a công trình...Tôi cho ră`ng tác gia’ nên
˙ ˙
˙
biên soan lai toàn bô kê´t qua’ cu’a mình trong môt công trình thôńg nhâ´t d̄ê’
˙ ˙ ˙ ˙
có tính thuyê´t phuc ló’n ho’n.
˙
Tháng 3 năm 1832, dich ta’ hoành hành o’’ Paris. Galois cùng các tù nhân d¯u’o’c
˙ ˙
chuyê’n d¯êń nhà an du’õ’ng Sieur Faultrier. Tai d¯ây, môt co’n gió mát tu’o’’ng chù’ng
˙ ˙
’ `
có thê làm diu d¯i nhũ’ng d¯au buôn vô tân trong lòng ngu’ò’i tù tre’. Galois d̄em lòng
˙ ˙
yêu Stephanie-Felice du Motel, con gái cu’a môt nhà vât lí trong vùng. Bâ ´ t hanh
˙ ˙ ˙
´ ´ ` ´
thay, d¯ây là môt môi tình d̄o’n phu’o’ng và lai là kho’’i d̄âu cho bi kich ló’n nhât cu’a
˙ ˙ ˙
Galois. Sau khi d¯u’o’c tu’ do vào ngày 29 tháng 4 năm 1832, Galois tiê´p tuc theo
˙ ˙ ˙
d̄uô’i cô gái no, nhu’ng cô luôn tìm cách tù’ chôí tình ca’m cu’a anh.
˙
Trong thò’i gian này, nghe theo lò’i khuyên cu’a Poisson, Galois lăng lẽ xâu chuô˜i
˙
lai nhũ’ng phát minh cu’a mình bă`ng nhũ’ng trang viê´t vôi vàng (Hình 6).
˙ ˙
´ ` ´
Thê rôi, Galois bi lôi vào cuôc d¯âu súng d̄inh mênh vào ngày 30 tháng 5 năm
˙ ˙ ˙ ˙
’
1832 vó’i Perscheux d’Herbinville. Nguyên nhân cua cuôc d¯â ´ u súng vâñ chu’a thu’c
˙ ˙
su’ rõ ràng nhu’ng chăć chăń là có liên quan tru’c tiê´p d¯êń Stephanie-Felice du
˙ ˙
Motel. Nhu’ tiên d¯oán d¯u’o’c kêt cuc, d¯êm 29 tháng 5, Galois thú’c tron d¯ê’ viê´t bú’c
´
˙ ˙ ˙
thu’ cuôí cùng cho ngu’ò’i ban Auguste Chevalier, tóm tă´t lai toàn bô phát minh
˙ ˙ ˙
˙
Hình 6: Môt trang ba’n tha’o cu’a Galois

˙
cu’a mình. Râ ´ t nhiêù d¯oan trong bú’c thu’ bi bôi xóa nhiêù lâ`n vó’i chú thích “tôi
˙ ˙
không có d̄u thò’i gian”. Sáng hôm sau, Galois bu’ó’c chân d¯êń d̄â
’ ´ u tru’ò’ng và kê´t cuc
˙
tiên liêu d̄ã xa’y ra. Cuôí ngày, môt ngu’ò’i nông dân trong vùng phát hiên Galois
˙ ˙ ˙
` `
bi trong thu’o’ng năm trên cánh d¯ông và d̄u’a anh vào bênh viên. Ngày 31 tháng 5
˙ ˙ ˙ ˙
năm 1832, Galois trút ho’i tho’’ cuôí cùng tai bênh viên Cochin và d¯u’o’c an táng tai
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
Montparnasse 2 ngày sau d̄ó.
Anh cu’a Galois và Chavalier gu’’i bú’c thu’ cùng toàn bô nhũ’ng ba’n tha’o dang
˙
do’ cua Galois cho Gauss (1777-1855, ¯Dú’c) và Jacobi nhu’ di chúc cu’a anh. Không
’ ’
hiê’u vì lí do gì, không có môt pha’n ú’ng hoăc ý kiêń nào tù’ Gauss và Jacobi. May
˙ ˙
´ ’ ´
măn là sau d̄ó, công trình cua Galois d̄ên d¯u’o’c tay Liouville. Mu’ò’i môt năm sau,
˙ ˙
Liouville d̄ã viê´t thu’ thông báo cho Viên hàn lâm Pháp vê` su’ d̄úng d̄ăń và sâu săć
˙ ˙
´ ’ ’ ´ ’
trong kêt qua cua Galois ; ông d¯ã cho xuât ban nhũ’ng phát minh cu’a Galois trên
tap chí Revue Encyclopédia cu’a mình vào năm 1846.
˙
Galois kê´t thúc bú’c thu’ d̄inh mênh cu’a mình bă`ng nhũ’ng dòng :
˙ ˙
Xin gu’’i cho Gauss và Jacobi d̄ê’ ho d̄ánh giá công khai, không pha’i vê` tính
˙
´ `
d̄úng d̄ăn mà là tâm quan trong cu’a nhũ’ng d̄inh lí này. Tôi hi vong hâu
˙ ˙ ˙ ˙
thê´ sẽ có ngu’ò’i thâý d̄u’o’c su’ sâu săć cu’a chúng cũng nhu’ gia’i mã d̄u’o’c tâ´t
˙ ˙ ˙
’ ’
ca nhũ’ng bí ân hiên thò’i.
˙
Phát minh mà Galois d̄em lai cho khoa hoc d¯ê’ tù’ d̄ó hâu thê´ d̄ã, d¯ang và sẽ tiê´p
˙ ˙ ˙
tuc “gia’i mã” là lí thuyê´t mang tên ông : Lí thuyê ´ t Galois.
˙
20 ´ N THÚ’C CHUÂ’N BI
Chu’o’ng 0. KIÊ
˙
Chu’o’ng 0
´ ’ ’
KIÊN THÚC CHUÂN BI
˙
✧✧✧
Trong phâ`n Kiêń thú’c chuâ’n bi, ta nhăć lai các kiêń thú’c co’ ba’n nhâ ´ t cu’a d̄ai
˙ ˙ ˙
´ ´
sô d̄ai cu’o’ng sẽ d̄u’o’c su’ dung trong cuôn sách này. Chú’ng minh cua các kêt qua’
’ ’ ´
˙ ˙ ˙
này dê˜ dàng tìm thâ ´ y trong các giáo trình d̄ai sô´ o’’ Cao d̄ă’ng và ¯Dai hoc. Các kiêń
˙ ˙ ˙
thú’c sâu săc ho’n vê Lí thuyêt nhóm cân thiêt sẽ d̄u’o’c trình bày chi tiê´t trong Phâ`n
´ ` ´ ` ´
˙
Phu luc. ¯Dăc biêt, viêc gia’i quyê´t các bài tâp cuôí tiê´t này tao d¯iêù kiên cho d̄ôc gia’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ´ ’ ’
năm tôt ho’n các tính chât và phu’o’ng pháp co’ ban su’ dung trong Lí thuyêt tru’ò’ng ´
˙
và vành d¯a thú’c.
21
˙
0.1 TRU’Ò’NG. ¯DĂC SÔ ´ CU ’ A TRU’Ò’NG.

˙
Tru’ò’ng là môt vành giao hoán có d¯o’n vi khác 0 và moi phâ`n tu’’
¯Dinh nghı̃a. ˙ ˙ ˙
˙ khác 0 d̄êù kha’ nghich.
˙
Nhân xét 0.1. Tru’ò’ng là môt miê`n nguyên, d̄ăc biêt tru’ò’ng không có u’ó’c cu’a 0.
˙ ˙ ˙ ˙
Ví du 1. Q là tru’ò’ng các sô´ hũ’u tı’ vó’i các phép toán công và nhân thông thu’ò’ng.
˙ ˙
Tu’o’ng tu’, ta có tru’ò’ng R các sô´ thu’c và tru’ò’ng các sô´ phú’c C.
˙ ˙
Ví du 2. Vành thu’o’ng Zn = Z/nZ là môt tru’ò’ng khi và chı’ khi n nguyên tô´.
˙ ˙
Tru’ò’ng Zp vó’i p nguyên tô´ là tru’ò’ng hũ’u han có p phâ`n tu’’.
˙
Môt d̄ô`ng câ
´ u tru’ò’ng là môt d¯ô`ng câ
´ u vành biêń d¯o’n vi thành d¯o’n
˙ ˙ ˙
¯D i nh nghı̃a. ´
vi. Tu’o’ng tu’ nhu’ vành, ta có khái niêm d̄o’n câu, toàn câ ´ u và d̄ă’ng
˙ ˙ ˙ ˙
´ u tru’ò’ng.
câ
Cho F là môt tru’ò’ng. Môt d̄ô`ng câ´ u (d̄ă’ng câ
´ u) tru’ò’ng tù’ F vào F goi là môt tu’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ´ ’ ´ ´ ’ ’ ´
d̄ông câu (tu’ d̄ăng câu) tru’ò’ng. Tâp tât ca các tu’ d̄ăng câu tru’ò’ng vó’i phép toán
˙ ˙ ˙
tích các ánh xa tao thành môt nhóm, ký hiêu Aut(F ).
˙ ˙ ˙ ˙
Nhân xét 0.2. Moi d̄ô`ng câ ´ u tru’ò’ng d̄êù là d̄o’n câ
´ u.
˙ ˙
´ N THÚ’C CHUÂ’N BI
Chu’o’ng 0. KIÊ 23
˙
Môt vành con A chú’a phâ`n tu’’ 1 cu’a tru’ò’ng F d̄u’o’c goi là tru’ò’ng
˙ con nêú A ô’n d¯inh vó’i phép lâ
´ y phâ`n tu’’ nghich d̄a’o.
˙ ˙
Nhân xét 0.3.
˙
(i) Môt tru’ò’ng con cu’a F là môt tru’ò’ng vó’i các phép toán ca’m sinh.
˙ ˙
(ii) Giao cu’a môt ho khác rôñg các tru’ò’ng con là môt tru’ò’ng con.
˙ ˙ ˙
Cho F là môt tru’ò’ng. Xét ánh xa
˙ ˙
ϕ : Z −→ F
m 7→ m 1F .
Dê˜ dàng chú’ng minh ră`ng ϕ là môt d¯ô`ng câ ´ u vành. Xét Ker(ϕ), ta có các tru’ò’ng
˙
ho’p sau:
˙
• Ker(ϕ) 6= 0. Do Z là miê`n nguyên chính, ta có Ker(ϕ) = (p) vó’i p > 0 là sô´
nguyên du’o’ng nho’ nhâ ´ t tho’a p 1F = 0. Rõ ràng p là môt sô´ nguyên tô´. Suy ra
˙
ϕ ca’m sinh môt d̄o’n câ´ u tù’ Zp vào F , do d¯ó F chú’a môt tru’ò’ng con d¯ă’ng câ
ú
˙ ˙
vó’i Zp. Tru’ò’ng con này chú’a trong tât ca các tru’ò’ng con cu’a F . Sô´ nguyên tô´
´ ’
p d̄u’o’c goi là d̄ăc sô´ cu’a tru’ò’ng F .
˙ ˙ ˙
˙
• Ker(ϕ) = 0, tú’c là 0 là sô´ nguyên duy nhâ ´ t d̄ê’ m 1F = 0. Khi d̄ó ϕ mo’’ rông duy
˙
nhâ ´ t thành môt d̄ô`ng câ ´ u tru’ò’ng tù’ Q vào F d̄inh bo’’i
˙ −1 ˙
m/n 7→ ϕ(m)ϕ(n) . Do d̄ó F chú’a môt tru’ò’ng con d¯ăng câu vó’i Q và ’ ´
˙
tru’ò’ng con này chú’a trong tâ ´ t ca’ các tru’ò’ng con cu’a F . Khi d̄ó ta nói F là
tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 0.
˙
Cho F là môt tru’ò’ng. Giao cu’a tâ ´ t ca’ các tru’ò’ng con cu’a F goi là
¯Dinh nghı̃a. ˙
´
˙
˙ ’
tru’ò’ng con nguyên tô cua F .
Tù’ kê´t qua’ trên, ta có:
Mênh d¯ê` 0.4. Môt tru’ò’ng d̄ăc sô´ p có tru’ò’ng con nguyên tô´ d̄ă’ng câú vó’i Zp xác
˙ ˙ ˙
d̄inh bo’’i m 7→ m1F . Môt tru’ò’ng d̄ăc sô´ 0 có tru’ò’ng con nguyên tô´ d̄ă’ng câú vó’i Q
˙ m
˙ −1
˙
xác d̄inh bo’’i n 7→ (m1F )(n1F ) .
˙
Nhân xét 0.5. Chú ý ră`ng chı’ có duy nhâ ´ t môt d̄ô`ng câ
´ u tù’ Q hay Zp vào môt
˙ ˙ ˙
tru’ò’ng cho tru’ó’c F và d̄ô`ng câ
´ u d¯ó xác d¯inh nhu’ trong mênh d̄ê` trên. Thât vây, gia’
˙ ˙ ˙ ˙
´ ` ´
su’’ F có d¯ăc sô 0 và φ : Q −→ F là môt d¯ông câu tru’ò’ng. Khi d̄ó ∀m ∈ N,
˙ ˙
φ(m) = φ(1 + · · · + 1) = mφ(1) = m1F .
˙
Ho’n nũ’a, φ(−m) = −φ(m) = −(m1F ) = (−m)1F . Hay
φ(m) = m1F , ∀m ∈ Z.
Do d¯ó
φ(m/n) = (m1F )(n1F )−1 vó’i moi m/n ∈ Q.
˙
Tu’o’ng tu’ vó’i tru’ò’ng ho’p F có d¯ăc sô´ p và φ : Zp −→ F là môt d¯ô`ng câ
´ u, ta luôn
˙ ˙ ˙ ˙
có φ(m) = m1F .
0.2 VÀNH ¯DA THÚ’C

Cho A là môt vành giao hoán có d̄o’n vi 1 6= 0. Ký hiêu A[x] là vành các d¯a thú’c
˙ ˙ ˙
´ ’
biên x siêu viêt có hê tu’ trong A. Môt d¯a thú’c
˙ ˙ ˙
f = a0 + a1x + · · · + anxn ∈ A[x], an 6= 0
goi là có bâc n, kí hiêu deg(f ). Khi d̄ó vành A chú’a trong A[x] nhu’ môt vành con.
˙ ˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` 0.6 (Tính phô’ dung cu’a vành d¯a thú’c). Cho vành d̄a thú’c A[x] và
˙ ˙
R là môt vành giao hoán và α ∈ R. Khi d̄ó moi d̄ô`ng câú vành τ : A −→ R mo’’
˙ ˙
˙
rông duy nhâ´t thành d̄ô`ng câú vành ϕ tù’ A[x] vào R tho’a
˙
ϕ(x) = α và ϕ(a) = τ (a), ∀ a ∈ A.
Mênh d¯ê` 0.7. Cho f, g ∈ A[x] và g 6= 0 có hê tu’’ dâñ d̄âù kha’ nghich. Khi d̄ó, tô`n
˙ ˙ ˙
tai duy nhâ´t q, r ∈ D[x] sao cho f = gq + r vó’i r = 0 hay deg(r) < deg(g). D̄a
˙
thú’c q (tu’o’ng ú’ng r) goi là thu’o’ng (tu’o’ng ú’ng du’) cu’a phép chia (Euclide) f cho g.
˙
Vành d̄a thú’c trên tru’ò’ng d¯óng môt vai trò d̄ăc biêt quan trong trong Lí thuyê´t
˙ ˙ ˙ ˙
mo’’ rông tru’ò’ng và Galois. Suô´t trong cuôń sách này, ta kí hiêu F là môt tru’ò’ng
˙ ˙ ˙
nêú không có gia’i thích khác.
Hê qua’ 0.8. Moi id̄êan cu’a F [x] d̄êù là id̄êan chính. Ho’n thê´ id̄êan (f ) ⊂ F [x] là
˙ ˙
tôi d̄ai khi và chı’ khi f bâ´t kha’ quy.
´
˙
Thuât toán Euclide cho phép ta tìm u’ó’c chung ló’n nhâ ´ t cu’a 2 d¯a thú’c cho tru’ó’c
˙
và ho’n thê´, cho phép ta tìm các d̄a thú’c s, t trong hê qua’ sau:
˙
Hê qua’ 0.9. Cho f, g ∈ F [x]. Ký hiêu d = (f, g). Khi d̄ó tô`n tai các d̄a thú’c
˙ ˙ ˙
s, t ∈ F [x] sao cho sf + tg = d.
˙
Vó’i Maple, các thuât toán trên trong Q[x] d̄u’o’c cho bo’’i các lênh thê’ hiên trong
˙ ˙ ˙ ˙
ví du sau:
˙
Su’’ dung Maple 1. ¯Dê’ tính du’ và thu’o’ng cu’a phép chia d¯a thú’c
˙
f = x5 + 2 x4 + x3 + x − 1
cho g = x3 − x + 3, ta có thê’ dùng lênh rem hoăc quo:

˙ ˙
> rem(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,’q’);
−7 − 3 x − x2
> q;
x2 + 2 x + 2
Nhu’ thê´ khi chia f cho g ta d̄u’o’c thu’o’ng là x2 + 2x + 2 và du’ là
2
˙
−7 − 3x − x .
¯Dê’ tính u’ó’c chung ló’n nhâ
´ t trong Q[x], ta dùng lênh
˙
> gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x);
1
˙
Lênh trên cũng cho ta tính d¯u’o’c d̄a thú’c s, t sao cho sf + tg = d nhu’ ví du sau
˙ ˙ ˙
d̄ây.
> gcdex(x^5+2*x^4+x^3+x-1,x^3-x+3,x,’s’,’t’);
1
> s,t;
64 24 1 149 18 79 22 1
− + x− x2 , + x2 + x− x3 + x4
511 511 511 511 511 511 511 511
Tính toán trong vành Zp[x], ta dùng lênh Rem và Gcdex tu’o’ng ú’ng.
˙
Mênh d¯ê` 0.10. Cho f ∈ Z[x] bâ´t kha’ quy trên Z. Khi d̄ó f bâ´t kha’ quy trên Q.
˙
Cho D là môt miê`n nguyên Gauss. Môt d̄a thú’c thuôc vành D[x]
¯Dinh nghı̃a. ’
˙
´ ´ ˜ `
˙
`
˙
˙ ’ ’
goi là chuân tăc nêu hê tu’ dân d¯âu cua f băng 1.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 0.11. Cho f ∈ Z[x] là môt d̄a thú’c chuâ’n tăć. Nêú g ∈ Q[x] là môt u’ó’c
˙ ˙ ˙
chuâ’n tăć cu’a f trong Q[x] thì g ∈ Z[x].
Chú’ng minh. Xem BT 0. 14.
˙
Mênh d¯ê` 0.12 (Tiêu chuâ’n bâ ´ t kha’ quy cu’a Eisenstein).
˙
Cho f = anxn + · · · + a0 ∈ Z[x]. Nêú tô`n tai môt sô´ nguyên tô´ p sao cho:
˙ ˙
2 ´
p - an, p|ai, ∀ i = 0, . . . , n − 1 và p - a0 thì f bât kha’ quy trong Q[x].
r
Mênh d¯ê` 0.13. Cho f = a0 + · · · + anxn ∈ Q[x]. Nêú phâ`n tu’’ ∈ Q, vó’i
˙ s
(r, s) = 1, là nghiêm cu’a f thì r | a0 và s | an.
˙
Su’’ dung Maple 2. Maple có thê’ tìm dang nhân tu’’ hóa cu’a môt d̄a thú’c khác 0
˙ ˙ ˙
´ t kỳ
bâ trong Q[x] hay Zp[x] bă`ng lênh factor hay Factor.
˙
> factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5);
(2 x2 + 1) (x2 + 2 x + 5)
> Factor(2*x^4+4*x^3+11*x^2+2*x+5) mod 13;
2 (x + 4) (x2 + 7) (x + 11)
´ u chính tăć Z −→ Zm mo’’ rông tâ`m thu’ò’ng thành

Xét vành thu’o’ng Zm. Toàn câ
˙
´ u vành Z[x] −→ Zm[x] biêń f = anxn +· · ·+a0 thành f := anxn +· · ·+a0.
toàn câ
˙
Mênh d¯ê` 0.14. Cho f ∈ Z[x]. Nêú tô`n tai môt sô´ nguyên tô´ p không chia hê´t hê tu’’
˙ ˙ ˙ ˙
cao nhâ´t cu’a f và f bâ´t kha’ quy trong Zp[x] thì f bâ´t kha’ quy trong Q[x].
Chú’ng minh. Xem Bài tâp 0. 8.

˙
Chú ý ră`ng, mênh d¯ê` trên chı’ cho môt d̄iêù kiên d̄u’. Có nhũ’ng d̄a thú’c bâ
´ t kha’
˙ ˙ ˙
quy trong Q[x] nhu’ng a’nh cu’a nó trong Zp[x] là kha’ quy vó’i moi sô´ nguyên tô´ p,
˙
xem Bài tâp 0. 6.
˙
0.3 MÔT SÔ ´ NHÓM HŨ’U HAN

˙ ˙
´ p cu’a môt nhóm (nhân) hũ’u han G là sô´ phâ`n tu’’ cu’a nhóm, kí hiêu (G : 1) hay
Câ
˙ ˙ ˙
|G|. Câ´ p cu’a môt phâ`n tu’’ a ∈ G là câ ´ p cu’a nhóm con cyclic sinh ra bo’’i a. Ta gió’i
˙
thiêu môt sô nhóm hũ’u han quan trong sẽ găp trong nôi dung cu’a cuôń sách này.
´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
a) Nhóm dihedral D2n
Nhóm dihedral D2n còn goi là nhóm các phép d̄ôí xú’ng cu’a d̄a giác d̄êù n canh
˙ ˙
´ ’ ’ ’ ’ ´
Pn, tú’c là nhóm các phép biên d¯ôi d¯ăng cu’ cua măt phăng biên Pn thành chính nó.
˙ ˙
Goi σ là phép quay có tâm là tâm cu’a Pn và góc quay là 2π/n (góc d¯inh hu’ó’ng).
˙ ˙
˙
Rõ ràng σ có câ ´ p n. Goi τ là phép d¯ôí xú’ng truc vó’i truc d̄ôí xú’ng d¯i qua môt d¯ı’nh
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ’ `
chon tru’ó’c cua Pn. Câp cua τ băng 2. Khi d¯ó
˙
D2n = {τ iσ j | i = 0, 1 ; j = 1, . . . , n}
´ p bă`ng 2n.
có câ
Dê˜ dàng chı’ ra ră`ng
D2n =< σ, τ | σ n = τ 2 = 1, στ = τ σ −1 > .
b) Nhóm d̄ôí xú’ng Sn

Nhóm d¯ôí xú’ng Sn là nhóm các phép hoán vi n phâ`n tu’’ cu’a tâp
˙ ˙
´ ` ˜ ` ’ ’ ´
Ω = {1, . . . , n}, có câp băng n!. Môi phân tu’ cua Sn goi là môt phép thê. Nhóm
˙ ˙
´
d̄ôi xú’ng Sn vó’i n ≥ 3 là môt nhóm không giao hoán.
˙
Môt vòng xích σ = (a1 a2 . . . am) gô`m các sô´ tu’ nhiên phân biêt cu’a Ω biê’u diêñ
˙ ˙ ˙
´ ’ ’
môt phép thê cua Sn d̄inh bo’i σ(ai) = ai+1 vó’i 1 ≤ i ≤ m − 1, σ(am) = a1 và
˙ ˙
giũ’ nguyên các phâ`n tu’’ còn lai cu’a Ω.
˙
Vòng xích σ goi là có d̄ô dài m nêú nó chú’a m phâ`n tu’’. Hai vòng xích goi là d̄ôc
˙ ˙ ˙ ˙
lâp nêú chúng không có phâ`n tu’’ chung. Tích cu’a 2 vòng xích d̄ôc lâp có tính giao
˙ ˙ ˙
˙
hoán. Có thê’ chú’ng minh dê˜ dàng kê´t qua’ sau.
Mênh d¯ê` 0.15. Moi phép thê´ d̄êù có thê’ biê’u diêñ môt cách duy nhâ´t (sai khác thú’
˙ ˙ ˙
’
tu’) du’ó’i dang tích cu’a các vòng xích d̄ôc lâp. Biêu diêñ này d̄u’o’c goi là biê’u diêñ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
vòng xích cu’a phép thê´.
Ví du 3. Trong S12, cho phép thê´ σ d̄inh bo’’i:

˙ ˙
σ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
12 2 3 1 11 9 5 10 6 4 7 8
Ta có σ = (1 12 8 10 4)(5 11 7)(6 9).
Khi d̄u’o’c biê’u diêñ bă`ng tích cu’a các vòng xích d̄ôc lâp, nghich d̄a’o cu’a phép thê´
˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’c xác d̄inh môt cách dê˜ dàng bă`ng cách viê´t d¯a’o ngu’o’c các phâ`n tu’’ trong các vòng
˙ ˙ ˙ ˙
xích d̄ôc lâp cu’a nó. Ví du, vó’i phép thê´ σ o’’ trên, ta có
−1
˙ ˙ ˙
σ = (4 10 8 12 1)(7 11 5)(6 9).
Ta cũng dê˜ dàng chú’ng minh d̄u’o’c kê´t qua’ sau.
˙
Mênh d¯ê` 0.16. Câ´p cu’a phép thê´ σ bă`ng bôi chung nho’ nhâ´t cu’a d̄ô dài cu’a các
˙ ˙ ˙
vòng xích trong biê’u diêñ vòng xích cu’a σ.
˙
˙
Môt vòng xích có d¯ô dài bă`ng 2 goi là môt phép chuyê’n trí. Moi vòng xích d̄êù
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’c biêu diên (không duy nhât) băng tích cua các phép chuyên trí, chă’ng han :
’ ˜ ´ ` ’ ’
˙ ˙
σ = (a1 a2 . . . am) = (a1 am) · · · (a1 a3)(a1 a2). (1)
Tù’ d̄ó suy ra :

Mênh d¯ê` 0.17. Moi phép thê´ d̄êù biê’u diêñ d̄u’o’c du’ó’i dang tích cu’a các phép
˙ ’ ˙ ˙ ˙
chuyên trí.
´ t ca’ các phép chuyê’n trí cu’a Sn sinh ra Sn. Kê´t qua’ sau
Nhu’ thê´ tâp ho’p T tâ
˙ ˙
cũng d̄u’o’c su’’ dung sau này.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 0.18. Nhóm d̄ôí xú’ng Sn d̄u’o’c sinh bo’’i vòng xích (1 2 . . . n) và phép
˙ ˙
chuyê’n trí (1 2).
Chú’ng minh. Cho c = (1 2 . . . n) và t = (1 2). Goi G là nhóm con sinh bo’’i t và
˙
c. Khi d¯ó G chú’a phâ`n tu’’ c tc−1 = (2 3), nên chú’a
c(2 3)c−1 = (3 4), . . .
˙
và do d¯ó chú’a các phép chuyê’n trí dang (m m + 1). Suy ra G chú’a các phâ`n tu’’
˙
(1 2)(2 3)(1 2) = (1 3) ; (1 3)(3 4)(1 3) = (1 4) ; ...
nhu’ thê´ G chú’a các phép chuyê’n trí dang (1 m). Do d¯ó G chú’a các phâ`n tu’’ dang
˙ ˙
´ ’
(1 m)(1 r)(1 m) = (m r) vó’i moi m, r ∈ {1, . . . , n}. Tât ca các phép chuyên trí ’
˙
sinh ra Sn nhu’ d̄ã thâ´ y o’’ mênh d̄ê` trên. Do d¯ó G = Sn.
˙
Ta nhăć lai khái niêm dâ
´ u cu’a phép thê´ và gió’i thiêu nhóm thay phiên An.
˙ ˙ ˙
¯Dă˙t
Y
∆n = (xi − xj ).
1≤i<j≤n
Vó’i σ ∈ Sn, tác d̄ông cu’a σ trên ∆n d̄inh bo’’i:

˙ ˙
Y ¡ ¢
σ(∆n) = xσ(i) − xσ(j) .
1≤i<j≤n
´ t hiên d̄úng môt lâ`n vó’i

Do σ là môt song ánh, mô˜i nhân tu’’ (xi − xj ) cu’a ∆n xuâ
˙ ˙ ˙
´ u + hay − trong σ(∆n). Nhu’ thê´, ta có σ(∆n) = ±∆n.
dâ
˙
¯Dă˙t
σ(∆n)
sign(σ) = ∈ {±1}
∆n
´ u cu’a phép thê´ σ.
goi là dâ
˙
Phép thê´ σ goi là phép thê´ chăñ nêú sign(σ) = 1, là phép thê´ le’
¯Dinh nghı̃a. ´ ˙
˙ nêu sign(σ) = −1.
Mênh d¯ê` 0.19. Ánh xa sign : Sn −→ {±1} là môt toàn câú nhóm.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Ta có
Q ¡ ¢ Q ¡ ¢
xτ σ(i) − xτ σ(j) xσ(i) − xσ(j)
1≤i<j≤n 1≤i<j≤n
sign(τ σ) = Q ¡ ¢ Q
xσ(i)−σ(j) (xi − xi)
1≤i<j≤n 1≤i<j≤n
= sign(τ ) sign(σ).
Dê˜ thâ´ y ră`ng sign là môt toàn ánh vì a’nh cu’a phép chuyê’n trí (1 2) bă`ng −1. Nhu’
˙
thê´ sign là môt toàn câ ´ u nhóm.
˙
Hê qua’ 0.20. Tâp ho’p tâ´t ca’ các phép thê´ chăñ trong Sn là môt nhóm con chuâ’n
˙ ˙ ˙ ˙
tăć cu’a Sn có chı’ sô´ bă`ng 2, goi là nhóm thay phiên (trên n phâ`n tu’’), kí hiêu An.
˙ ˙
˙
Ví du 4. Ta tính dâ ´ u cu’a phép chuyê’n trí tùy ý (i j). Ta d̄ã biê´t phép chuyê’n trí
˙
(1 2) là môt phép thê´ le’. Goi τ = (1 i)(2 j) là phép thê´ hoán vi 1 cho i và 2 cho j.
˙ ˙ ˙
` ´
Khi d¯ó ta có (i j) = τ (1 2)τ . Vì sign là d¯ông câu nhóm, ta có
sign(i j) = (−1) sign(τ )2 = −1.
Vây phép chuyê’n trí là phép thê’ le’.

˙
Mênh d¯ê` 0.21. Môt vòng xích d̄ô dài m là phép thê´ le’ khi và chı’ khi m là sô´ chăñ.
˙ ˙ ˙
Suy ra, môt phép thê´ σ là le’ khi và chı’ khi sô´ các vòng xích d̄ô dài chăñ trong biê’u
˙ ˙
˜ ’ ´
diên vòng xích cua σ là môt sô le.’
˙
Chú’ng minh. Môt vòng xích d̄ô dài m có thê’ biê’u diêñ nhu’ tích cu’a m − 1 phép
˙ ˙
chuyên trí (xem (1)). Do môi phép chuyê’n trí là le’, suy ra d¯iêù pha’i chú’ng minh.
’ ˜
c) Nhóm quaternion
Nhóm quaternion Q8 là nhóm có 8 phâ`n tu’’, xác d¯inh nhu’ sau. Cho
˙
Q8 = {1, −1, i, −i, j, −j, k, −k},
vó’i phép nhân d¯inh bo’’i:

˙
˙
• 1a = a1 = a vó’i moi a ∈ Q8 ;
˙
• (−1)(−1) = 1 ; (−1)a = a(−1) = −a vó’i moi a ∈ Q8 ;

˙
• ii = jj = kk = −1 ;
• ij = k ; ji = −k ;
• jk = i ; kj = −i ;
• ki = j ; ik = −j.
Dê˜ dàng kiê’m tra tâ

´ t ca’ các tiên d¯ê` cu’a nhóm d̄êù tho’a mãn.
0.4 HÀM EULER

Ta nhăć lai khái niêm hàm Euler và môt sô´ tính châ ´ t quan trong cu’a nó. Phâ`n
˙ ˙ ˙ ˙
´ t này d¯u’o’c thu’c hiên trong phâ`n Bài tâp.
chú’ng minh các tính châ
˙ ˙ ˙ ˙
˙
Hàm Euler ϕ là môt ánh xa tù’ N∗ vào N∗ d̄inh bo’’i
˙ ˙ ˙
ϕ(n) = #{m ∈ N | m ≤ n, (m, n) = 1}.
¯Dinh nghı̃a.
˙
Nghı̃a là ϕ(n) là sô´ các sô´ tu’ nhiên không ló’n ho’n n và nguyên
˙
tô´ cùng nhau vó’i n.
´ t cu’a hàm Euler d̄u’o’c phát biê’u trong mênh d̄ê` sau.
Môt sô´ tính châ
˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` 0.22. Kí hiêu ϕ là hàm Euler. Khi d̄ó:
˙ ˙
(i) ϕ(p) = p − 1 vó’i p là sô´ nguyên tô´ ;
(ii) ϕ(pm) = (p − 1)pm−1 ;
(iii) ϕ(ab) = ϕ(a)ϕ(b) vó’i moi (a, b) = 1 ;

˙
(iv) Nêú a = pm mr
1 · · · pr thì
1
1 1
ϕ(a) = a(1 − ) · · · (1 − );
p1 pr
P
(v) ϕ(d) = n.
d|n
˙
˙
Bài tâp
˙
✍ 0. 1 . Chon d̄úng (D ¯ ), sai (S) cho các mê nh d ` sau:
¯ê
˙ ˙
a) Hai d̄a thú’c bâ ´ t kỳ cu’a F [x] d̄êù tô`n tai u’ó’c chung ló’n nhâ
´ t.
˙
b) Tu’o’ng ú’ng tù’ F [x] vào Z cho bo’’i f 7→ deg(f ) là môt d̄ô`ng câ ´ u vành.
˙
c) Moi tru’ò’ng d¯êù d̄ă’ng câ
´ u vó’i tru’ò’ng các thu’o’ng cu’a nó.
˙
d) Vành Zn là môt miê`n nguyên khi và chı’ khi nó là môt tru’ò’ng.
˙ ˙
e) Moi d̄a thú’c trên tru’ò’ng F d̄êù có môt nghiêm trong F .
˙ ˙ ˙
f) Moi d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy trên Q d̄êù bâ ´ t kha’ quy trên Z.
˙
g) Moi d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy trên Q thì bâ ´ t kha’ quy trên R.
˙
h) Có vô han các d¯a thú’c bâ ´ t kha’ quy bâc n trên Q (trên R, trên C).
˙ ˙
i) Nhũ’ng d̄a thú’c nguyên tô´ cùng nhau thì có bâc khác nhau. (Xem HD 250)
˙
˙
✍ 0. 2 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p > 0. Xét ánh xa
˙ ˙
ϕ : F −→ F
a 7→ ap.
goi là ánh xa Frobenius. Chú’ng minh ră`ng ϕ là môt d̄ô`ng câ ´ u tru’ò’ng. Suy ra
˙ ˙ ˙
´ ’ ´
nêu F là tru’ò’ng hũ’u han thì ϕ là môt tu’ d̄ăng câu. (Xem HD 250)
˙ ˙ ˙
✍ 0. 3 . Cho D là miê`n nguyên và FD là tru’ò’ng các thu’o’ng cu’a nó. Cho K là môt
˙
tru’ò’ng và τ : D −→ K là môt d̄o’n câ ´ u vành. Chú’ng minh ră`ng tô`n tai duy
˙ ˙
´ ` ´
nhât môt d¯ông câu tru’ò’ng ϕ : FD −→ K sao cho ϕ(a) = τ (a), ∀a ∈ D. Suy
˙
ra tính duy nhâ ´ t cu’a tru’ò’ng các thu’o’ng cu’a D. (Xem HD 250)
✍ 0. 4 . Xác d¯inh các tu’ d̄ô`ng câ

´ u cu’a tru’ò’ng các sô´ hũ’u ty’. Tu’o’ng tu’, xác d̄inh các tu’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ´ ’ p
d̄ông câu cua Zp; suy ra công thú’c Fermat a ≡ a mod p vói moi a ∈ Z. (Xem
˙
HD 251)
✍ 0. 5 . Chú’ng minh ră`ng môt tru’ò’ng F có d̄ăc sô´ 0 (tu’o’ng ú’ng p nguyên tô´) khi và
˙ ˙
’ ` ` ´ ´
chı khi tôn tai môt d̄ông câu (d¯o’n câu) tru’ò’ng tù’ Q (tu’o’ng ú’ng Zp) vào F . Ho’n
˙ ˙
nũ’a, d¯ô`ng câ
´ u tru’ò’ng d̄ó là duy nhâ
´ t.
˙
(Xem HD 252)
✍ 0. 6 . Cho f = x4 − 10x2 + 1 ∈ Z[x]. Chú’ng minh ră`ng f bâ ´ t kha’ quy trên Z nhu’ng
kha’ quy khi xét nhu’ môt d¯a thú’c trong Zp[x] vó’i moi p nguyên tô´.
˙ ˙
(Xem HD 252)
✍ 0. 7 . Chú’ng minh Hê qua’ 0.8. (Xem HD 252)

˙
✍ 0. 8 . Chú’ng minh Mênh d¯ê` 0.14. (Xem HD 253)
˙
✍ 0. 9 . Tìm d = (f, g) vó’i f, g ∈ Z11[x] cho bo’’i f = x5 +2x4 +3x3 +3x2 −5x+2, g =
2x3 + 7x2 + 5x − 2. Tìm s, t ∈ Z11[x] sao cho sf + tg = d. Nên su’’ dung Maple.
˙
(Xem HD 253)
✍ 0. 10 . Chú’ng minh dang tô’ng quát cu’a MD ¯ . 0.10: cho D là miê`n nguyên Gauss và
˙
FD là tru’ò’ng các thu’o’ng cu’a D. Nêú f ∈ D[x] bâ´t kha’ quy trên D thì bâ´t kha’
quy trên FD . (Xem HD 253)
´ t kha’ quy cu’a các d̄a thú’c sau d¯ây. Trong tru’ò’ng ho’p kha’ quy,
✍ 0. 11 . Xác d̄inh tính bâ
˙ ˙
’ ’ ’
tìm dang nhân tu’ hóa cua d¯a thú’c trên tru’ò’ng chı ra.
˙
˙
a) x4 + 1 trên Q. e) x3 − 7x2 + 3x + 3 trên Q.
b) x4 + 1 trên R. f) x4 + 15x3 + 7 trên Q.
c) x7 + 11x3 − 33x + 22 trên Q. g) x4 + 7 trên Z17.
d) x4 + x3 + x2 + x + 1 trên Q. h) x3 − 5 trên Z11. (Xem HD 253)
✍ 0. 12 . Tìm nghiêm cu’a các d̄a thú’c sau d̄ây (tru’ó’c tiên trong Q sau d̄ó trong R, C).
˙
a) x3 + 1. d) x2 + 1.
b) x3 − 6x2 + 11x − 6. e) x4 + x3 + x2 + x + 1.
c) x5 + x + 1. f) x4 − 6x2 + 11.
(Xem HD 254)
´ t ca’ các d¯a thú’c chuâ’n tăć x2 + bx + c ∈ Z5[x]. ¯Da thú’c nào bâ
✍ 0. 13 . Tìm tâ ´ t kha’
quy ? Trong mô˜i tru’ò’ng ho’p, tính ∆ := b2 − 4c. Du’ d̄oán và chú’ng minh tiêu
˙ ˙
’ ´ ’
chuân bât kha quy theo ∆. (Xem HD 254)
✍ 0. 14 . Chú’ng minh Mênh d¯ê` 0.11. (Xem HD 254)

˙
˙
p2 − p
✍ 0. 15 . Cho p là môt sô´ nguyên tô´. Chú’ng minh ră`ng trong Zp[x] có d¯úng d̄a
˙ 2
thú’c chuâ’n tăć bâ
´ t kha’ quy bâc 2. (Xem HD 255)
˙
✍ 0. 16 . Chú’ng minh Mênh d¯ê` 0.16 bă`ng cách chú’ng minh các khă’ng d̄inh sau.
˙ ˙
• Nêú σ = (a1 a2 . . . am) thì vó’i moi i ∈ {1, 2, . . . , m}, ta có σ i(ak ) = ak+i
˙
´ y thăng du’ theo modulo m.
vó’i k + i d̄u’o’c lâ
˙ ˙
• Trong môt nhóm nhân G, cho a, b là 2 phâ`n tu’’ giao hoán d̄u’o’c, khi d¯ó
n
˙n n ˙
(ab) = a b vó’i moi n ∈ Z.
˙
✍ 0. 17 . Cho ϕ là hàm Euler. Chú’ng minh ră`ng
a) nêú q | n thì ϕ(qn) = qϕ(n) ;

b) nêú (p, n) = 1 và p nguyên tô´ thì ϕ(pn) = (p − 1)ϕ(n) ;
c) suy ra nêú p nguyên tô´ và (p, n) = 1 thì
ϕ(pmn) = (p − 1)pm−1ϕ(n) ;
d) suy ra ϕ(ab) = ϕ(a)ϕ(b), ∀(a, b) = 1 ;
˙
P
e) ϕ(d) = n. (Xem HD 255)
d|n
* 0. 18 . Cho F là môt tru’ò’ng. Chú’ng minh ră`ng moi nhóm con hũ’u han cu’a nhóm
˙ ˙ ˙
∗ ´
nhân F = F − {0} là môt nhóm cyclic. Suy ra nêu F là tru’ò’ng hũ’u han thì
˙ ˙
F ∗ là nhóm cyclic. (Xem HD 256)
* 0. 19 . Xác d̄inh tâp các tu’ d̄ô`ng câ

´ u cu’a tru’ò’ng R. (Xem HD 257)
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1
’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG
MO
˙
✧✧✧
’’ RÔNG TRU’Ò’NG. BÂC CU’A MO

§ 1 MO ’’ RÔNG TRU’Ò’NG
˙ ˙ ˙
1.1 MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG
˙
Cho tru’ò’ng K và F là môt tru’ò’ng con cu’a K. Khi d¯ó F ⊂ K goi
˙ ˙
’ ’ ’
là môt mo’ rông tru’ò’ng và K d̄u’o’c goi là môt mo’ rông (tru’ò’ng) cua
D
¯ i nh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ F . Môt mo’’ rông tru’ò’ng F ⊂ K còn d̄u’o’c kí hiêu là K : F hay
˙ ˙ ˙ ˙
K/F .
45
46 ’’ RÔNG TRU’Ò’NG
Chu’o’ng 1. MO
˙
Nhân xét 1.1. (i) Moi tru’ò’ng d̄êù là mo’’ rông cu’a tru’ò’ng con nguyên tô´ cu’a nó.
˙ ˙ ˙
(ii) Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng. Khi d¯ó tru’ò’ng con nguyên tô´ cu’a chúng
˙ ˙
trùng nhau.
Ví du 5. Q ⊂ R, Q ⊂ C, R ⊂ C là các mo’’ rông tru’ò’ng.

˙ ˙
Ví du 6. Cho F là môt tru’ò’ng và F (x) là tru’ò’ng các phân thú’c hũ’u ty’ biêń x siêu
˙ ˙
` ´ t F vó’i các phân thú’c hă`ng, ta có F ⊂ F (x) là môt mo’’ rông
viêt trên F . ¯Dông nhâ
˙ ˙ ˙
tru’ò’ng.
Cho K : F và L : F là các mo’’ rông tru’ò’ng cu’a F . Môt d̄ô`ng câ ú

˙ ˙
(d̄ă’ng câ´ u) tru’ò’ng ϕ : K −→ L tho’a ϕ(a) = a, ∀ a ∈ F goi là
˙
` ´ ’ ´ ’
F -d̄ông câu (F -d̄ăng câu). Mo’’ rông K : F d̄u’o’c goi là F -d̄ăng câú
¯Dinh nghı̃a. ´ `
˙
’
˙ ˙
´ u tù’ K vào L, kí
˙ ’
vó’i mo’ rông L : F nêu tôn tai môt F -d̄ăng câ
˙ ˙ ˙
hiêu K ∼ =F L. Nêú K = L thì các F -d̄ô`ng câ ´ u (F -d̄ă’ng câ´ u) goi
˙ ˙
` ´ ’ ´
là F -tu’ d̄ông câu (F -tu’ d̄ăng câu).
˙ ˙
Tô’ng quát ho’n, ta có:
§ 1. Mo’’ rông tru’ò’ng. Bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng 47
˙ ˙ ˙
Cho F ⊂ L là các mo’’ rông tru’ò’ng,

⊂ K và E cho
˙
´ u (d̄ă’ng câ
τ : F −→ E là môt d̄ô`ng câ ´ u) tru’ò’ng. ¯Dô`ng ú
câ
¯Dinh nghı̃a. ˙
˙ ’ ´
(d̄ăng câu) ϕ : K −→ L goi là môt mo’’ rông cu’a τ nêú
˙ ˙ ˙
ϕ(a) = τ (a), ∀a ∈ F .
Mo’’ rông F ⊂ K goi là d̄ă’ng câ

´ u vó’i mo’’ rông E ⊂ L nêú tô`n tai
˙ ˙ ˙ ˙
D
¯ i nh nghı̃a. ’ ´
các d̄ăng câu i : F −→ E và môt mo’’ rông cu’a nó j : K −→ L,
˙ ˙ ˙
nghı̃a là j(a) = i(a), ∀a ∈ F.
Nhân xét 1.2. Quan hê d̄ă’ng câ ´ u cu’a các mo’’ rông tru’ò’ng là môt quan hê tu’o’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’ng. ¯Dăc biêt, quan hê “∼
=F ” là môt quan hê tu’o’ng d̄u’o’ng.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` 1.3. Cho K : F và L : F là các mo’’ rông tru’ò’ng, cho ϕ : K −→ L là môt
˙ ˙ ˙
` ´ ’
F -d̄ông câu. Cho α ∈ K là môt nghiêm cua f ∈ F [x]. Khi d̄ó ϕ(α) ∈ L là môt
˙ ˙ ˙
nghiêm cu’a f .
˙
Chú’ng minh. Goi f = anxn + · · · + a0. Ta có
˙
f (α) = anαn + · · · + a0 = 0.
Chu’o’ng 1. MO
˙
Suy ra
0 = ϕ(f (α)) = anϕ(α)n + · · · + a0 = f (ϕ(α)).
Nghı̃a là ϕ(α) là môt nghiêm cu’a f .
˙ ˙
Ta có dang tô’ng quát cu’a mênh d̄ê` trên, xem Bài tâp 1. 8.
˙ ˙ ˙
1.2 BÂC CU ’ A MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG

˙ ˙
Cho K : F là môt mo’’ rôngtru’ò’ng. Khi d¯ó K có câ ´ u trúc cu’a môt không gian véc
˙ ˙ ˙
to’ trên F vó’i phép nhân vô hu’ó’ng là phép nhân trên K. Môt co’ so’’ cu’a F −không
˙
’ ’ ’
gian véc to’ K cũng d¯u’o’c goi là co’ so’ cua mo’ rông tru’ò’ng K : F .
˙ ˙ ˙
Bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng K : F là chiêù cu’a F −không gian véc to’
˙ ˙
K, kí hiêu [K : F ]. Nêú [K : F ] hũ’u han thì ta goi K : F là môt
¯Dinh nghı̃a. ˙
´
˙ ˙ ˙
˙ ’ ’
mo’ rông hũ’u han. Nêu mo’ rông K : F không hũ’u han thì goi là
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
mo’’ rông vô han.
˙ ˙
Ví du 7. Xét mo’’ rông tru’ò’ng C : R. Ta biê´t moi phâ`n tu’’ cu’a C d̄u’o’c viê´t môt cách
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ’
duy nhât du’ó’i dang a + bi vó’i a, b ∈ R. Do d¯ó {1, i} là môt co’ so’ cua C : R. Suy
˙ ˙
ra [C : R] = 2.
˙ ˙ ˙
Ví du 8. Các mo’’ rông tru’ò’ng R/Q, C/Q, K(x)/K là các mo’’ rông vô han.
˙ ˙ ˙ ˙
`
Nhân xét 1.4. Bâc cu’a mo’’ rông F ⊂ K băng 1 khi và chı’ khi F = K. Nói cách
˙ ˙ ˙
khác bâc cua mo’ rông tru’ò’ng bă`ng 1 khi và chı’ khi mo’’ rông là tâ`m thu’ò’ng. Thât
’ ’
˙ ˙ ˙ ˙
vây, nêú K = F.α thì 1 = aα, kéo theo α = a−1 ∈ F . Do d¯ó F = K.
˙
¯Dinh lí 1.5. Cho K : F và L : K là các mo’’ rô ˙
ng tru’ò’ng. Khi d̄ó L : F là môt mo’’
˙
˙
rông tru’ò’ng và
˙
[L : F ] = [L : K][K : F ].
Ho’n thê´ nêú {ei}i∈I và {fj }j∈J lâ`n lu’o’t là co’ so’’ cu’a K : F và L : K thì
˙
{eifj }i∈I,j∈J là môt co’ so’’ cu’a L : F .
˙
Chú’ng minh.
Kí hiêu E = {ei}i∈I , S = {fj }j∈J và ES = {eifj }i∈I,j∈J . Cho u ∈ L. Khi d¯ó
P˙
u= aj fj vó’i aj ∈ K. Do aj biê’u thi tuyêń tính qua E nên thay aj trong biê’u
˙
diêñ cu’a u bo’’i các tô’ ho’p tuyêń tính cu’a S , ta có biê’u diêñ tuyêń tính cu’a u qua
˙
ES. Do d¯ó ES là hê sinh cu’a không gian véc to’ L trên F .
˙
Ta chú’ng minh ră`ng ES d̄ôc lâp tuyêń tính. Xét môt tô’ ho’p tuyêń tính trong L
P ˙ ˙ P P ˙ ˙
cho bo’’i i,j aij eifj = 0 vó’i aij ∈ F . Ta viê´t j ( i aij ei)fj = 0 nhu’ môt quan hê
˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
P
tuyêń tính tâ`m thu’ò’ng cu’a S. Do S d̄ôc lâp tuyêń tính, ta có i aij ei = 0 vó’i moi
˙ ˙ ˙
´
j. Măt khác, do E d̄ôc lâp tuyên tính, ta có aij = 0 vó’i moi i, j. Vây ES d̄ôc lâp
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
tuyêń tính.
Nhân xét 1.6. ¯Dinh lý trên cho thâ´ y ră`ng L : F là mo’’ rông hũ’u han khi và chı’
˙ ˙ ˙ ˙
khi L : K và K : F là các mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙
Bài tâp
˙
✍ 1. 1 . Trong các tru’ò’ng ho’p sau, d̄âu là mo’’ rông tru’ò’ng ?
˙ √ ˙
a) Q ⊂ A := {a + b 2 | a, b ∈ Q} ;
√
b) Q ⊂ B := {a + b α | a, b ∈ Q} vó’i α ∈ N ;
√
c) Q ⊂ C := {a + b 3 2 | a, b ∈ Q} ;
d) Q ⊂ D := {a + bi | a, b ∈ Q} ? (Xem HD 257)
✍ 1. 2 . Xác d̄inh bâc cu’a các mo’’ rông tru’ò’ng tìm d̄u’o’c trong bài tâp trên. (Xem HD
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
257)
˙ ˙ ˙
√ √
✍ 1. 3 . Chú’ng minh ră`ng Q[ 3] := {a + b 3 | a, b ∈ Q} và
√ √
Q[ 5] := {a + b 5 | a, b ∈ Q} d̄êù là các mo’’ rông tru’ò’ng bâc 2 cu’a Q
˙ ˙
nhu’ng không d̄ă’ng câ
´ u vó’i nhau. (Xem HD 257)
✍ 1. 4 . Chú’ng minh ră`ng mo’’ rông R : Q là vô han. (Xem HD 258)

˙ ˙
✍ 1. 5 . Chú’ng minh ră`ng moi tu’ d̄ô`ng câ
´ u tru’ò’ng ϕ : K −→ K d̄êù là P −tu’ d̄ô`ng
˙ ˙ ˙
´ u vó’i P là tru’ò’ng con nguyên tô´ cu’a K.
câ (Xem HD 258)
✍ 1. 6 . Chú’ng minh ră`ng quan hê d̄ă’ng câ

´ u cu’a các mo’’ rông tru’ò’ng là môt quan hê
˙ ˙ ˙ ˙
tu’o’ng d̄u’o’ng.
✍ 1. 7 . Cho F ⊂ K là môt mo’’ rông tru’ò’ng. Môt tru’ò’ng E tho’a F ⊂ E ⊂ K d̄u’o’c

˙ ˙ ˙ ˙
goi là tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông F ⊂ K. Chú’ng minh ră`ng moi mo’’ rông
˙ ˙ ˙ ˙
´
tru’ò’ng bâc nguyên tô không có tru’ò’ng trung gian nào khác F và K. (Xem HD
˙
258)
✍ 1. 8 . a) Cho τ : F −→ E là môt d̄ô`ng câ

´ u tru’ò’ng. Khi d¯ó τ mo’’ rông thành môt d̄o’n
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
´ u vành τ∗ : F [x] −→ E[x] d̄inh bo’’i:
câ
˙
τ∗(a0 + · · · + anxn) = τ (a0) + · · · + τ (an)xn.
¯Dă˙c biê˙t, chı’ ra ră`ng nêú τ là d¯ă’ng câ

´ u tru’ò’ng thì τ∗ là d̄ă’ng câ
´ u vành và
khi d̄ó, nêú f ∈ F [x] bâ ´ t kha’ quy trên F thì τ∗(f ) bâ ´ t kha’ quy trên E. D̄ê’
d̄o’n gia’n, ta thu’ò’ng viê´t τ∗f thay cho τ∗(f ).
b) Cho F ⊂ K và E ⊂ L là các mo’’ rông tru’ò’ng; cho τ : F −→ E là môt d̄ô`ng
˙ ˙
´
câu tru’ò’ng và ϕ : K −→ L là môt mo’ rông cua τ . Chú’ng minh răng nêú
’ ’ `
˙ ˙
α ∈ K là nghiêm cu’a f ∈ F [x] thì ϕ(α) ∈ L là nghiêm cu’a τ∗f.
˙ ˙
(Xem HD 258)
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 53
˙
’’ RÔNG D̄O’N
§ 2 MO
˙
2.1 VÀNH CON VÀ TRU’Ò’NG CON SINH RA BO ’ ’I MÔT TÂP
˙ ˙
Cho K là môt tru’ò’ng và S là môt tâp con cu’a K. Giao cu’a tâ ´ t ca’
˙ ˙ ˙
’
các vành con (tru’ò’ng con) cua K chú’a S là môt vành con (tru’ò’ng
˙
D
¯ i nh nghı̃a. con) cu’ a K, go i là vành con (tru ò
’’ ng con) sinh ra bo’’i S. Vành con
˙ ˙
(tru’ò’ng con) sinh ra bo’’i S là vành con (tru’ò’ng con) nho’ nhâ ´ t cu’a
K chú’a S.
Cho F ⊂ K là môt mo’’ rông tru’ò’ng, cho S là môt tâp con cu’a K.
˙ ˙ ˙ ˙
Vành con (tru’ò’ng con) sinh ra bo’’i F ∪ S trong K d̄u’o’c goi là vành
¯Dinh nghı̃a. ˙ ¡˙
˙ ’
con (tru’ò’ng con) sinh ra bo’i S trên F , kí hiêu F [S] tu’o’ng ú’ng
¢ ˙
F (S) .
Nêú S = {s1, . . . , sn} thì ta kí hiêu F [s1, . . . , sn] cho F [S]. Tu’o’ng tu’ kí hiêu
˙ ˙ ˙
F (s1, . . . , sn) cho F (S).
Nhân xét 2.1.
˙
(i) Ta có F (s1, . . . , sn) = F (s1, . . . , sn−1)(sn), ∀ n ≥ 2.
Chu’o’ng 1. MO
˙
(ii) Nêú S ⊂ F , d¯ăc biêt khi S = ∅ thì F [S] = F (S) = F . Trong tru’ò’ng ho’p
˙ ˙ ˙
´ ’
S 6= ∅ ta có kêt qua sau:
Mênh d¯ê` 2.2. Cho mo’’ rông tru’ò’ng F ⊂ K và ∅ 6= S là môt tâp con cu’a K. Khi d̄ó
˙ n P ˙ ˙ ˙ o
i1
(i) F [S] = ai1···in s1 · · · sinn | ai1···in ∈ F, sj ∈ S, n ∈ N vó’i quy u’ó’c
hũ’u han
0 ˙
s = 1, ∀ s ∈ S ;
nf o
−1
(ii) F (S) = := f g | f, g ∈ F [S], g 6= 0 . Nói cách khác, tâp F (S) là
g ˙
tru’ò’ng các thu’o’ng cu’a F [S].
Chú’ng minh. (i) ¯Dăt

n ˙X o
i1 in
E= ai1···in s1 · · · sn | ai1···in ∈ F, sj ∈ S, n ∈ N .
hũ’u han
˙
Ta chú’ng minh ră`ng E là vành con nho’ nhâ
´ t chú’a F ∪ S. Rõ ràng F ⊂ E do
quy u’ó’c trên. Tâp E là môt vành con vì nó là môt nhóm con và d¯óng kín vó’i
˙ ˙ ˙
phép nhân. Cuôi cùng moi vành con cua K chú’a F ∪ S d̄êù chú’a các phâ`n tu’’
´ ’
˙
cu’a E.
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 55
˙
(ii) Hiê’n nhiên do tính nho’ nhâ

´ t cu’a tru’ò’ng các thu’o’ng.
√ √
Ví du 9. C = R[i] = R(i). Tu’o’ng tu’, ta có Q[ 2] = Q( 2).
˙ ˙
´ U TRÚC CU
2.2 CÂ ’ A MO ’ ’ RÔNG DO’N
¯
˙
Mo’’ rông tru’ò’ng F ⊂ K goi là mo’’ rông d̄o’n nêú tô`n tai α ∈ K
˙ ˙ ˙ ˙
` `
sao cho K = F (α). Phân tu’ α goi là phân tu’ nguyên thu’y cu’a
’ ’
¯Dinh nghı̃a. ˙
˙ mo’’ rông d̄o’n. Chú ý ră`ng môt mo’’ rông d̄o’n có thê’ có nhiêù phâ`n
˙ ˙ ˙
’ ’
tu’ nguyên thuy khác nhau.
Ví du 10. Các mo’’ rông R ⊂ C, Q ⊂ Q(π), Q ⊂ Q(i), F ⊂ F (x) là các mo’’ rông
˙ ˙ ˙
d̄o’n.
Cho K : F là mo’’ rông tru’ò’ng. Phâ`n tu’’ u ∈ K d̄u’o’c goi là d̄ai sô´
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’
trên F nêu nó là nghiêm cua môt d¯a thú’c f khác 0 trong F [x].
¯Dinh nghı̃a. ˙ ˙
˙ Môt phâ`n tu’’ u ∈ K không d̄ai sô´ trên F d̄u’o’c goi là siêu viêt trên
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
F.
Chu’o’ng 1. MO
˙
Mo’’ rông K : F d̄u’o’c goi là mo’’ rông d¯ai sô´ nêú moi phâ`n tu’’ cu’a
¯Dinh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ K d̄êù d̄ai sô´ trên F .
˙ √ √ √
Ví du 11. Các phâ`n tu’’ i, 2, 2 + 3 5 d̄êù d¯ai sô´ trên Q.
˙ ˙
Nhân xét 2.3. Năm 1844, Liouville (1809-1882, Pháp) chú’ng minh su’ tô`n tai cu’a
˙ ˙ ˙
sô´ siêu viêt (trên Q). Năm 1873, Hermite (1822-1901, Pháp) chú’ng minh sô´ e siêu
˙
viêt. Sau d¯ó, sô´ π siêu viêt d¯u’o’c Lindemann (1852-1939, ¯Dú’c) chú’ng minh năm
˙ ˙ ˙
1882. Năm 1874, Cantor (1845-1918, Pháp) chú’ng minh ră`ng tâp các sô´ d̄ai sô´
˙ ˙
´ ´
trên Q là d̄êm d¯u’o’c và tâp các sô thu’c R là không d̄êm d¯u’o’c. Nhu’ thê, sô các sô´
´ ´ ´
˙ ˙ ˙ ˙
` ´ ´ ¯a ´
thu’c siêu viêt là “nhiêu ho’n” sô các sô thu’c d i sô. Tuy nhiên, nói chung, râ ´ t khó
˙ ˙ ˙ ˙
d̄ê’ chú’ng minh môt sô´ thu’c cu thê’ là siêu viêt.
˙ ˙ ˙ ˙
Năm 1934, Gel’fond (1906-1968, Nga) và Schneider d¯ôc lâp chú’ng minh bài toán
˙ ˙
thú’ 7 nô’i tiêńg cu’a Hilbert (1862-1943), ră`ng các sô´ αβ là siêu viêt, trong d̄ó α, β
˙
´
d̄ai sô trên Q, α 6= 0, 1 và β ∈ / Q.
˙
Bây giò’, chúng ta sẽ phân tích sâu ho’n vê` câ ´ u trúc cu’a các mo’’ rông d¯o’n F (u)
˙
ú’ng vó’i các tru’ò’ng ho’p u d̄ai sô´ hoăc siêu viêt trên F .
˙ ˙ ˙ ˙
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 57
˙
Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K. Xét d¯ô`ng câ

´ u vành :
˙ ˙
ϕ : F [x] −→ F [u]
f 7→ f (u).
´ u. Xét Ker(ϕ), có 2 tru’ò’ng ho’p nhu’ sau :
Rõ ràng ϕ là môt toàn câ
˙ ˙
• Ker(ϕ) = 0. Nghı̃a là u siêu viêt trên F . Khi d̄ó ϕ là môt d¯ă’ng câ
´ u, do d̄ó
˙ ˙
F (x) ∼
= F (u).
• Ker(ϕ) 6= 0. Nghı̃a là u d̄ai sô´ trên F . Do F [x] là miê`n nguyên chính nên
˙
Ker(ϕ) = (f ), vó’i 0 6= f ∈ F [x]. Khi d̄ó f chính là d̄a thú’c có bâc nho’
˙
nhâ´ t nhân u làm nghiêm. Suy ra f bâ ´ t kha’ quy và do d¯ó Ker(ϕ) là id̄êan tôí
˙ ˙
d̄ai (xem 0.8). Theo d¯inh lý d¯ô`ng câ ´ u vành, ta có F [x]/Ker(ϕ) ∼ = F [u]. Do
˙ ˙
F [x]/Ker(ϕ) là môt tru’ò’ng nên F [u] = F (u).
˙
Nhu’ thê´, ta d¯ã chú’ng minh kê´t qua’ sau d̄ây :
Mênh d¯ê` 2.4. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K.

˙ ˙ ˙
(i) Nêú u siêu viêt trên F thì F (u) ∼
=F F (x), tru’ò’ng các phân thú’c hũ’u ty’ trên F .
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
(ii) Nêú u d̄ai sô´ trên F thì

˙
F (u) = F [u] ∼
=F F [x]/(f )
vó’i f 6= 0 là môt d̄a thú’c có bâc nho’ nhâ´t nhân u làm nghiêm.
˙ ˙ ˙ ˙
Nhân xét 2.5. Cho K : F là mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K d̄ai sô´ trên F . Khi d¯ó :
˙ ˙ ˙
(i) ¯Da thú’c 0 6= f ∈ F [x] có bâc nho’ nhâ ´ t nhân u làm nghiêm khi và chı’ khi f
˙ ˙ ˙
´ ’ `
bât kha quy nhân u làm nghiêm. ¯Diêu d¯ó tu’o’ng d¯u’o’ng vó’i f (u) = 0 và f chia
˙ ˙
hê´t moi d̄a thú’c nhân u làm nghiêm.
˙ ˙ ˙
(ii) Nêú f và g là 2 d̄a thú’c cu’a F [x] có bâc nho’ nhâ ´ t nhân u làm nghiêm thì
˙ ˙ ˙
´
deg(f ) = deg(g) và hó’n thê f ∼ g. Trong các d̄a thú’c có bâc nho nhât nhân ’ ´
˙ ˙
u làm nghiêm, tô`n tai duy nhâ ´ t môt d̄a thú’c có hê tu’’ dâñ d¯âù bă`ng 1, d̄a thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ’
d̄ó d¯u’o’c goi là d̄a thú’c tôi tiêu cu’a u. Bâc cua f d̄u’o’c goi là bâc cu’a u (trên F ).
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Hê qua’ 2.6. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K d̄ai sô´ trên F có bâc n.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Khi d̄ó moi phâ`n tu’’ cu’a F (u) d̄u’o’c viê´t duy nhâ´t du’ó’i dang
˙ ˙ ˙
a0 + a1u + · · · + an−1un−1, ai ∈ F
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 59
˙
vó’i moi i = 0, . . . , n − 1. Nói cách khác tâp {1, u, · · · , un−1} là môt co’ so’’ cu’a
˙ ˙ ˙
F (u) : F . Suy ra mo’’ rông d̄o’n F (u) : F là môt mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Goi f là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a u. Cho α ∈ F (u). Goi
˙ ˙
m m `
α = b0 + b1u + · · · + bmu . Xét g = b0 + b1x + · · · + bmx . Tôn tai q, r ∈ F [x]
˙
sao cho g = f q + r vó’i r = a0 + a1x + · · · + atxt, vó’i t < n. Rõ ràng
α = g(u) = r(u) = a0 + a1u + · · · + atut.
Ho’n nũ’a, nêú có 2 biê’u diêñ
α = a0 + a1u + · · · + an−1un−1 = c0 + c1u + · · · + cn−1un−1,
thì chúng trùng nhau, nghı̃a là ai = ci, ∀ i = 0, . . . , n − 1. Thât vây, nêú không
˙ ˙
thì 0 = (a0 − c0) + · · · + (an−1 − cn−1)u n−1 ’ ´
trái vó’i gia thiêt u có bâc n.
˙
Moi mo’’ rông d̄o’n d̄ai sô´ d̄êù là mo’’ rông hũ’u han. ¯Diêù ngu’o’c lai nói chung không
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄úng. Sau này, ta sẽ xác d¯inh d̄iêù kiên d¯ê’ môt mo’’ rông hũ’u han là mo’’ rông d¯o’n
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´
d̄ai sô.
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Hê qua’ 2.7. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u, v ∈ K d̄ai sô´ trên F . Nêú
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’
u và v có cùng môt d̄a thú’c tôi tiêu thì tôn tai duy nhât môt F -d̄ă’ng câú tru’ò’ng
` ´
˙ ˙ ˙
ϕ : F (u) −→ F (v) sao cho ϕ(u) = v.
Chú’ng minh. Thât vây các mo’’ rông d̄o’n F (u) và F (v) d̄êù d̄ă’ng câ
´ u vó’i F [x]/(f )
˙ ˙ ˙
´ ’ ’
vó’i f là d̄a thú’c tôi tiêu cua u và v.
´ y ră`ng, ú’ng vó’i môt mo’’ rông d̄o’n d¯ai sô´ trên F có môt ló’p các d̄a thú’c bâ
Ta thâ ´t
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
kha quy liên kêt vó’i nhau trên F nhân u làm nghiêm. Ngu’o’c lai, ta chú’ng minh
˙ ˙ ˙ ˙
ră`ng :
Mênh d¯ê` 2.8. Cho F là môt tru’ò’ng và f ∈ F [x] là môt d̄a thú’c bâ´t kha’ quy. Khi
˙ ˙ ˙
` ´
d̄ó tôn tai môt mo’ rông d̄o’n d̄ai sô F (α) : F sao cho α là môt nghiêm cu’a f .
’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. ¯Dăt K := F [x]/(f ). Theo (0.8), nhâ ´ t a ∈ F vó’i a ∈ K, ta có K : F
˙
’
là môt mo’ rông tru’ò’ng. ¯Dăt α = x. Rõ ràng f (α) = f = 0 và K = F (α).
˙ ˙ ˙
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 61
˙
Bài tâp
˙
✍ 2. 1 . Xác d̄inh tính d¯úng, sai cho các mênh d̄ê` sau :
˙ ˙
a) Moi tru’ò’ng d̄êù có môt mo’’ rông không tâ`m thu’ò’ng.
˙ ˙ ˙
b) Moi tru’ò’ng d̄êù có môt mo’’ rông d̄ai sô´ không tâ`m thu’ò’ng.
˙ ˙ ˙ ˙
c) Moi mo’’ rông d̄o’n d̄êù là mo’’ rông d¯ai sô´.
˙ ˙ ˙ ˙
d) Moi mo’’ rông tru’ò’ng d̄êù là mo’’ rông d̄o’n.
˙ ˙ ˙
e) Moi mo’’ rông d¯o’n d̄ai sô´ d̄êù d̄ă’ng câ ´ u.
˙ ˙ ˙
f) Moi mo’’ rông d̄o’n siêu viêt cu’a môt tru’ò’ng cho tru’ó’c d¯êù d¯ă’ng câ
´ u.
˙ ˙ ˙ ˙
g) Moi d̄a thú’c tôí tiê’u d̄êù bâ
´ t kha’ quy.
˙
h) Moi d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy thuôc F [x] nhân u ∈ K ⊃ F làm nghiêm d̄êù có
˙ ˙ ˙ ˙
cùng bâc.
˙
i) Moi d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy thuôc F [x] nhân u ∈ K ⊃ F làm nghiêm d¯êù là
˙ ˙ ˙ ˙
d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a u.
Chu’o’ng 1. MO
˙
´ t kha’ quy thuôc F [x] nhân u ∈ K ⊃ F làm nghiêm goi
j) Bâc cu’a d̄a thú’c bâ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
là bâc cua u. (Xem HD 258)
˙
✍ 2. 2 . Cho K = Q[α] vó’i α ∈ C là nghiêm cu’a d̄a thú’c x3 − x2 + x + 2. Biê’u diêñ
˙
các phâ`n tu’’ (α2 + α + 1)(α2 − α) và (α − 1)−1 cu’a K nhu’ các d¯a thú’c theo
α có bâc không quá 2. (Xem HD 258)
˙
✍ 2. 3 . Mô ta’ các mo’’ rông d̄o’n F (α) vó’i α là môt nghiêm cu’a các d̄a thú’c sau trên
˙ ˙ ˙
’
tru’ò’ng chı ra :
a) x2 − 5 ∈ Q[x] ;
b) x4 + x3 + x2 + x + 1 ∈ Q[x] ;
c) x2 + x + 1 ∈ Z2[x] ;
d) x3 + 2 ∈ Q[x]. (Xem HD 259)
´ t kha’ quy
✍ 2. 4 . Cho K : F là môt mo’’ rông hũ’u han và f ∈ F [x] là môt d̄a thú’c bâ
˙ ˙ ˙ ˙
có deg(f ) > 1. Chú’ng minh răng nêu [K : F ] và deg(f ) nguyên tô´ cùng nhau
` ´
thì f không có nghiêm trong K. (Xem HD 259)
˙
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 63
˙
✍ 2. 5 . Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và [K : F ] = n. Cho f ∈ F [x] là d̄a thú’c

˙ ˙
´ t kha’ quy bâc m tho’a (m, n) = 1. Chú’ng minh ră`ng f bâ
bâ ´ t kha’ quy trên K.
˙
(Xem HD 259)
✍ 2. 6 . Xác d̄inh bâc và chı’ ra môt co’ so’’ cu’a các mo’’ rông tru’ò’ng :
˙ ˙ √˙ ˙ √
√
a) Q ⊂ Q( 2, i) ; b) Q ⊂ Q( 3 5, −2) ;
√ √ √ √
c) Q ⊂ Q( 18, 3 2) ; d) Q ⊂ Q( 27, 3 + 12) ;
√ √ √
e) Q ⊂ Q( 18, 2) ; f ) Q ⊂ Q(u, 3 2) vó’i u là
4
nghiêm cu’a x4 + 6x2 + 3.

˙
(Xem HD 260)
√
´ ` ´
✍ 2. 7 . Xác d̄inh tât ca’ tu’ d̄ông câu cu’a các tru’ò’ng Q(i), Q( 3 2). (Xem HD 260)
˙ ˙
√ √ √ √
`
✍ 2. 8 . Chú’ng minh răng Q( a, b) = Q( a + b), ∀ a, b ∈ N. (Xem HD 260)
✍ 2. 9 . Biê’u diêñ các tru’ò’ng con sau cu’a Z2(x) :

a) Z2(x2) ;
b) Z2(x + 1). (Xem HD 260)
Chu’o’ng 1. MO
˙
✍ 2. 10 . Tìm d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a các phâ`n tu’’ sau d̄ây trên tru’ò’ng chı’ ra :
√
5+1
a) trên Q ;
√ 2
i 3−1
b) trên Q ;
2
c) α ∈ Z3(t)(α) vó’i α tho’a α2 = t + 1 trên Z3(t) ;
√ √
d) 4 5 + 5 trên Q ;
√ √
e) 2 + 3 4 trên Q ;
3
f) u2 + u vó’i u là nghiêm cu’a x3 + 3x2 − 3 ;

˙
6 2πi/7
g) ξ + ξ vó’i ξ = e trên Q ;
h) ξ + ξ 2 + ξ 4 vó’i ξ = e2πi/7 trên Q ;
i) ξ 2 + ξ 5 vó’i ξ = e2πi/7 trên Q. (Xem HD 260)
✍ 2. 11 . Cho α và β lâ`n lu’o’t là nghiêm cu’a x2 − 2 và x2 − 4x + 2 thuôc Q[x]. Chú’ng

˙ ˙ ˙
minh ră`ng Q(α) ∼=Q Q(β). (Xem HD 261)
✍ 2. 12 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ khác 2 và f là môt d̄a thú’c bâc 2 có hê tu’’ trong
˙ ˙ ˙ ˙
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 65
˙
F . Chú’ng minh ră`ng ca’ 2 nghiêm cu’a f d̄êù thuôc môt mo’’ rông d̄o’n F (u) vó’i
˙ ˙ ˙ ˙
´ `
u ∈ F . Suy ra tính chât “moi d̄a thú’c bâc 2 d¯êu giai d¯u’o’c trên mo’’ rông tru’ò’ng
2 ’
˙ ˙ ˙ ˙
cu’a F nhân d̄u’o’c bă`ng cách ghép vào các căn bâc 2 cu’a các phâ`n tu’’ cu’a F ”.
˙ ˙ ˙
Chú’ng to răng tính chât d̄ó không d̄úng vó’i tru’ò’ng có d¯ăc sô´ 2. (Xem HD 261)
’ ` ´
˙
√
` ’ ` ’ ´
✍ 2. 13 . a) Chú’ng minh răng moi mo’ rông bâc 2 trên Q d̄êu d¯ăng câu vó’i Q( d) vó’i
˙ ˙ ˙
d ∈ Z là môt sô´ không chính phu’o’ng.
˙
b) Chú’ng minh ră`ng moi mo’’ rông bâc 2 trên R d̄êù d¯ă’ng câ
´ u vó’i C.
˙ ˙ ˙
(Xem HD 262)
✍ 2. 14 . Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và [K : F ] = n. Chú’ng minh ră`ng bâc cu’a
˙ ˙ ˙
` ’ ’ ´ ´
phân tu’ u ∈ K là môt u’ó’c cua n. Suy ra nêu n nguyên tô thì K = F (u) vó’i
˙
moi u ∈ K \ F . (Xem HD 262)
˙
´ t ca’ các d¯a thú’c bâ
✍ 2. 15 . Tìm tâ ´ t kha’ quy bâc 2 trên Z3. Mô ta’ các mo’’ rông d¯o’n bâc 2
˙ ˙ ˙
´ ’ ’ ’ ´
trên Z3. Chú’ng minh tât ca các mo’ rông d̄o’n d¯ó là d¯ăng câu vó’i nhau.
˙
(Xem HD 262)
Chu’o’ng 1. MO
˙
✍ 2. 16 . Cho E = F (α) là môt mo’’ rông thu’c su’ cu’a F vó’i α là nghiêm chung cua x − 1 ’ 3
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
và x4 + x2 + 1. Xác d̄inh d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α. (Xem HD 262)
˙
✍ 2. 17 . Cho i : F −→ E là môt d̄ă’ng câ ´ u tru’ò’ng. Goi α là nghiêm cu’a môt d¯a thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
f = a0 + a1x + · · · + anxn ∈ F [x] bâ ´ t kha’ quy. Goi β là môt nghiêm cu’a d¯a
˙ ˙ ˙
thú’c
i∗f := i(a0) + i(a1)x + · · · + i(an)xn ∈ E[x].
Chú’ng minh tô`n tai môt mo’’ rông j : F (α) −→ E(β) cu’a i sao cho j(α) = β.
˙ ˙ ˙
´
Kêt qua’ trên mo’’ rông cho Hê qua’ 2.7. (Xem HD 262)
˙ ˙
✍ 2. 18 . Cho mo’’ rông d¯o’n d¯ai sô´ F (α) vó’i f ∈ F [x] là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α. Cho K : F
˙ ˙
là môt mo’ rông tru’ò’ng. Chú’ng minh ră`ng
’
˙ ˙
a) Nêu ϕ : F (α) −→ K là môt F -d̄ô`ng câ
´ ´ u thì ϕ(α) là môt nghiêm cu’a f .
˙ ˙ ˙
b) Ánh xa ϕ 7→ ϕ(α) xác d̄inh môt song ánh giũ’a tâp các F -d̄ô`ng câ ´ u tù’ F (α)
˙ ˙ ˙ ˙
vào K và tâp các nghiêm cu’a f trong K. Suy ra sô´ các F -d̄ô`ng câ ´ u bă`ng sô´
˙ ˙
’
nghiêm phân biêt cua f trong K. (Xem HD 262)
˙ ˙
✍ 2. 19 . Cho mo’’ rông d̄o’n d¯ai sô´ F (α) vó’i f ∈ F [x] là d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a α. Cho
˙ ˙
§ 2. Mo’’ rông d¯o’n 67
˙
τ : F −→ K là môt d̄ô`ng câ´ u tru’ò’ng. Chú’ng minh:

˙
a) Nêú ϕ : F (α) −→ K là môt mo’’ rông cu’a τ thì ϕ(α) là môt nghiêm cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
` ’
τ∗f trong K. Xem Bài tâp 1. 8 vê d̄inh nghı̃a cua τ∗f .
˙ ˙
b) Ánh xa ϕ 7→ ϕ(α) là môt song ánh giũ’a tâp các mo’’ rông cu’a τ vó’i tâp các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
nghiêm phân biêt cu’a τ∗f trong K.
˙ ˙
Bài tâp này là dang tô’ng quát cu’a bài tâp trên. (Xem HD 263)
˙ ˙ ˙
* 2. 20 . Chú’ng minh các mo’’ rông Q ⊂ R và Q ⊂ C d̄êù không pha’i là các mo’’ rông d̄o’n.
˙ ˙
(Xem HD 263)
* 2. 21 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ khác 2 và cho E : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng có bâc
˙ ˙ ˙ ˙
bă`ng 2. ¯Dăt
˙
S(E) = {a ∈ F ∗ | a = b2, vó’i b ∈ E}.
Chú’ng minh ră`ng:

a) S(E) là môt nhóm con cu’a F ∗ chú’a (F ∗)2;
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
b) Hai mo’’ rông bâc hai E, E 0 cu’a F là F -d̄ă’ng câ

´ u khi và chı’ khi S(E) =
˙ ˙
S(E 0);
c) Tô`n tai vô han các mo’’ rông bâc hai E1, E2 . . . cu’a Q sao cho
˙ ˙ ˙ ˙
Ei Ej , ∀ i 6= j.
´ t (sai khác d¯ă’ng câ
d) Tô`n tai duy nhâ ´ u) môt tru’ò’ng có d̄úng p2 phâ`n tu’’.
˙ ˙
(Xem HD 264)
´
§ 3. Mo’’ rông hũ’u han và mo’’ rông d¯ai sô 69
˙ ˙ ˙ ˙
§3
MO ’’ RÔNG HŨ’U HAN VÀ MO ’’ RÔNG D̄AI SÔ´
˙ ˙ ˙ ˙
3.1 TÍNH CHÂ ´ T CU ’ A MO ’ ’ RÔNG HŨ’U HAN VÀ MO ’ ’ RÔNG DAI SÔ ´
¯
˙ ˙ ˙ ˙
Ta biê´t ră`ng môt mo’’ rông d̄o’n d̄ai sô´ là mo’’ rông hũ’u han. Ta có kê´t qua’ tô’ng quát
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
ho’n sau d̄ây :
Mênh d¯ê` 3.1. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u1, . . . , un ∈ K sao cho u1 d̄ai
˙ ˙ ˙ ˙
sô´ trên F và uj d̄ai sô´ trên F (u1, . . . , uj−1), ∀ j = 2, . . . , n. Khi d̄ó F (u1, . . . , un)
˙
là mo’’ rông hũ’u han trên F .
˙ ˙
Chú’ng minh. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên n. Vó’i n = 1 ta có mo’’ rông d¯o’n
˙ ˙
d̄ai sô´ nên là mo’’ rông hũ’u han. Gia’ thiê´t kê´t qua’ d̄úng cho k. ¯Dăt
˙ ˙ ˙ ˙
E = F (u1, . . . , uk ). Ta có
[F (u1, . . . , uk+1) : F ] = [F (u1, . . . , uk+1) : E][E : F ].
Theo gia’ thiê´t quy nap, ta có [E : F ] hũ’u han. Măt khác, ta có mo’’ rông
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’
F (u1, . . . , uk+1) : E = E(uk+1) : E có uk+1 d̄ai sô trên E nên là mo’ rông
˙ ˙
hũ’u han. Suy ra F (u1, . . . , uk+1) : F là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Mênh d¯ê` 3.2. Moi phâ`n tu’’ cu’a môt mo’’ rông hũ’u han bâc n d̄êù d̄ai sô´ và có bâc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
là môt u’ó’c cu’a n.
˙
Chú’ng minh. Cho K : F là mo’’ rông hũ’u han và d̄ăt n = [K : F ]. Xét u ∈ K.
˙ ˙ ˙
Tâp ho’p {1, u, . . . , u } là môt tâp gôm n+1 phân tu’ trong K nên phu thuôc tuyêń
n ` ` ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
tính. Do d̄ó tô`n tai quan hê tuyêń tính không tâ`m thu’ò’ng a0 +a1u+· · ·+anun = 0.
˙ ˙
Nói cách khác u là nghiêm cu’a d̄a thú’c f = a0 + a1x + · · · + anxn ∈ F [x] khác
˙
0. Do d̄ó u d̄ai sô´ trên F . Măt khác, ta có
˙ ˙
[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ] = n.
Do d¯ó [F (u) : F ] | n. Vây bâc cu’a u là u’ó’c cu’a n.
˙ ˙
Sau này (xem 3.6) ta sẽ chı’ ra ră`ng tô`n tai các mo’’ rông d̄ai sô´ không hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙
Hê qua’ 3.3. Môt mo’’ rông K : F là mo’’ rông hũ’u han khi và chı’ khi tô`n tai
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
u1, . . . , un ∈ K d̄ai sô´ trên F sao cho K = F (u1, . . . , un).
˙
Chú’ng minh. Gia’ su’’ [K : F ] = n. Goi {u1, . . . , un} là môt co’ so’’ cu’a mo’’ rông
˙ ˙ ˙
` ´
K : F . Theo mênh d̄ê trên u1, . . . , un d̄ai sô trên F . Rõ ràng K = F (u1, . . . , un).
˙ ˙
D
¯ `
iê u kiê n d ’
¯u có d¯u o
’’ c do Mê nh d `
¯ê 3.1.
˙ ˙ ˙
´
˙ ˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` 3.4. Cho F ⊂ K ⊂ L là các mo’’ rông tru’ò’ng. Khi d̄ó L : F là mo’’ rông
˙ ˙ ˙
d̄ai sô´ khi và chı’ khi L : K và K : F là các mo’’ rông d̄ai sô´.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Nêú L : F d̄ai sô´ thì rõ ràng các mo’’ rông L : K và K : F d̄ai sô´.
˙ ˙ ˙
Ngu’o’c lai, gia’ su’’ L : K và K : F d̄ai sô´. Xét u ∈ L. Do u d̄ai sô´ trên K nên ta
˙ ˙ ˙ ˙
có b0 + b1u + · · · + bnu = 0 vó’i bi ∈ K không d¯ông thò’i bă`ng 0. Xét mo’’ rông
n `
˙
F (b0, . . . , bn, u) : F , theo Mênh d̄ê` 3.1, d̄ó là môt mo’’ rông hũ’u han. Do d¯ó u d̄ai
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´
sô trên F .
3.2 TRU’Ò’NG CON CÁC PHÂ`N TU ´ . TRU’Ò’NG DÓNG DAI SÔ

’ ’ DAI SÔ
¯ ¯ ¯
´ . BAO
´ ˙ ˙
¯DÓNG ¯DAI SÔ.
˙
`
Mênh d¯ê 3.5. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng. Tâp ho’p
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
E = {u ∈ K | u d̄ai sô´ trên F }
˙
là môt tru’ò’ng con cu’a K chú’a F , goi là tru’ò’ng con các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ cu’a K trên
˙ ˙ ˙
F . Suy ra E : F là môt mo’’ rông d̄ai sô. ´
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Vì moi phâ`n tu’’ thuôc F d̄êù d̄ai sô´ trên F nên F ⊂ E. Cho
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
u, v ∈ E. Xét mo’’ rông F (u, v) : F . Theo (3.1) và (3.2), ta có F (u, v) là d¯ai sô´ trên
˙ ˙
´
F . Suy ra F (u, v) ⊂ E. Suy ra u − v, uv ∈ F (u, v) ⊂ E và nêu u 6= 0 ta có
u−1 ∈ F (u, v) ⊂ E. Vây E là tru’ò’ng.
˙
Nhân xét 3.6. Tru’ò’ng con E các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ cu’a R trên Q là môt mo’’ rông vô
˙ ˙ ˙ ˙
´ ˜ ’ ` ’
han trên Q. Thât vây, nêu [E : Q] = n thì dê dàng chı ra môt phân tu’ d̄ai sô thuôc ´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
R có bâc ló’n ho’n n. ¯Diêù này mâu thuâ’n vó’i Mênh d¯ê` 3.2.
˙ ˙
Môt tru’ò’ng K d̄u’o’c goi là d̄óng d̄ai sô´ nêú moi d¯a thú’c bâc ló’n
D
¯ i nh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ ` ´
ho’n 0 d¯êu có ít nhât môt nghiêm trong K.
˙ ˙
Ví du 12. Tru’ò’ng các sô´ phú’c C là môt tru’ò’ng d̄óng d¯ai sô´. ¯Dây là môt kê´t qua’ cô’
˙ ˙ ˙ ˙
d̄iê’n thu’ò’ng d̄u’o’c goi là ¯Dinh lí co’ ba’n cu’a d¯ai sô´. Ta sẽ d̄u’a ra môt chú’ng minh
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
cua d¯inh lí này trong § 9.
˙
Nhân xét 3.7. Cho K là môt tru’ò’ng. Các mênh d¯ê` sau là tu’o’ng d¯u’o’ng :
˙ ˙ ˙
(i) K d̄óng d¯ai sô´ ;
˙
(ii) moi d̄a thú’c thuôc K[x] có bâc ló’n ho’n không d̄êù phân tích thành tích các
˙ ˙ ˙
nhân tu’’ bâc nhâ ´t ;
˙
´
˙ ˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy trong K[x] d̄êù là d¯a thú’c bâc nhâ
(iii) moi d̄a thú’c bâ ´t ;
˙ ˙
(iv) moi mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a K d̄êù trùng vó’i K.
˙ ˙ ˙
Cho mo’’ rông tru’ò’ng K : F . Tru’ò’ng K d̄u’o’c goi là bao d̄óng d¯ai
¯Dinh nghı̃a. ´ ’ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ sô cua F nêú K d̄óng d¯ai sô´ và K : F là mo’’ rông d̄ai sô´.
˙ ˙ ˙
Ví du 13. Tru’ò’ng C là bao d̄óng d̄ai sô´ cu’a R nhu’ng không pha’i là bao d¯óng d̄ai sô´
˙ ˙ ˙
cu’a Q.
Mênh d¯ê` 3.8. Cho K : F là mo’’ rông tru’ò’ng, trong d̄ó K d̄óng d̄ai sô´. Kí hiêu E là
˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng con các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ cu’a K : F . Khi d̄ó E là môt bao d̄óng d̄ai sô´ cu’a F .
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Ta d¯ã biê´t F ⊂ E là mo’’ rông d̄ai sô´. Cho
˙ ˙
f = a0 + a1x + · · · + anxn ∈ E[x]
là môt d̄a thú’c bâc ló’n ho’n 0. Do K d̄óng d̄ai sô´, d¯a thú’c f có nghiêm u ∈ K. Rõ
˙ ˙ ˙ ˙
ràng F (a0, . . . , an, u) : F là môt mo’ rông d̄ai sô (Mênh d¯ê 3.1) nên u d̄ai sô´ trên
’ ´ `
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
F . Suy ra u ∈ E. Vây E d̄óng d̄ai sô´.
˙ ˙
Nhân xét 3.9. Moi tru’ò’ng con cu’a C d̄êù tô`n tai môt bao d¯óng d̄ai sô´.Sau này ta sẽ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ` ` ` ´
chı ra răng moi tru’ò’ng d̄êu tôn tai môt bao d̄óng d¯ai sô, xem (C.1) trong Phu luc.
✎ ˙
Nguyêñ Chánh Tú ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Bài tâp
˙
✍ 3. 1 . Chon d̄úng, sai cho các mênh d¯ê` sau :
˙ ˙
a) Moi mo’ rông hũ’u han cùng bâc d¯êù d¯ă’ng câ
’ ´ u.
˙ ˙ ˙ ˙
b) Các mo’’ rông trên cùng môt tru’ò’ng F và F -d̄ă’ng câ ´ u vó’i nhau thì có cùng
˙ ˙
bâc.
˙
c) Moi mo’’ rông d̄ai sô´ d̄êù là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d) Moi mo’’ rông siêu viêt d¯êù là mo’’ rông vô han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ` ´
e) Moi phân tu’’ cu’a C d̄êu d¯ai sô trên R.
˙ ˙
f) Moi mo’’ rông cu’a R d̄êù là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙
´ `
g) Moi mo’’ rông d̄ai sô cu’a Q d̄êu là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
h) Tru’ò’ng con A các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ cu’a C trên Q là tru’ò’ng con ló’n nhâ ´ t cu’a C
˙
sao cho nó là mo’’ rông d¯ai sô´ cu’a Q. (Xem HD 264)
˙ ˙
✍ 3. 2 . Chú’ng minh ră`ng moi mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a R d̄êù d̄ă’ng câ
´ u vó’i R hoăc vó’i C.
˙ ˙ ˙ ˙
(Xem HD 265)
´
˙ ˙ ˙ ˙
✍ 3. 3 . Xét mo’’ rông tru’ò’ng F ⊂ F (x) vó’i biêń x siêu viêt trên F . Cho mo’’ rông
˙ ˙ ˙
M ⊂ F (x) vó’i M chú’a F nhu’ môt tru’ò’ng con thu’c su’. Chú’ng minh răng `
˙ ˙ ˙
M ⊂ F (x) là môt mo’’ rông d̄ai sô´. (Xem HD 265)
˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy các d̄a thú’c sau trên tru’ò’ng d̄u’o’c chı’ ra :
✍ 3. 4 . Xét tính bâ
√ ˙
3
a) x + 4 trên Q( 11) ;
√
b) x2 + 1 trên Q( −2) ;
5 2
√ √
c) x + 5x − 25x − 5 trên Q( 2, 3, 1 − i). (Xem HD 265)
✍ 3. 5 . Trong mô˜i tru’ò’ng ho’p sau, xét xem u có sinh ra mo’’ rông d¯u’o’c chı’ ra cu’a tru’ò’ng
˙ ˙ ˙
Q hay không ?
√ √ √ √
a) u = 2 + 5 trong Q( 2, 5) ;
2 √ √
b) u = + 3 trong Q( 3 3) ;
3
3
√
2−1 √
c) u = √ trong Q( 2) ;
1+ 2
d) u = v 2 + v + 1 trong Q(v), vó’i v là nghiêm cu’a f = x3 + 5x − 5.
˙
(Xem HD 265)
Chu’o’ng 1. MO
˙
✍ 3. 6 . Cho F ⊂ K là mo’’ rông d̄ai sô´ và f ∈ K[x] là môt d̄a thú’c khác 0. Chú’ng minh
˙ ˙ ˙
` ` ’
răng tôn tai g ∈ F [x] khác 0 sao cho f là u’ó’c cua g.
˙
(Xem HD 265)
✍ 3. 7 . Cho E : F là môt mo’’ rông d̄ai sô´. Chú’ng minh ră`ng E là bao d¯óng d̄ai sô´ cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
´ `
F nêu moi d̄a thú’c f ∈ F [x] có bâc ló’n ho’n 0 d̄êu phân rã trong E.
˙ ˙
(Xem HD 266)
* 3. 8 . Cho K : F là môt mo’’ rông hũ’u han vó’i F là tru’ò’ng vô han. Chú’ng minh ră`ng
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’
K : F là mo’ rông d̄o’n khi và chı khi K chı có hũ’u han các tru’ò’ng con chú’a F .
˙ ˙
(Xem HD 266)
` ng thu’ó’c ke’ và compa
§ 4. Du’ng hình bă 77
˙
§4 ` NG THU’Ó’C KE’ VÀ COMPA

DU’NG HÌNH BĂ
˙
Ta sẽ ú’ng dung lí thuyê´t vê` mo’’ rông tru’ò’ng d̄ê’ tìm câu tra’ lò’i cho 3 bài toán
˙ ˙
’
du’ng hình xuât hiên thò’i Hy Lap cô d̄ai và xét bài toán du’ngd̄a giác d̄êù n-canh
´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
’ ’
4.1 BA BÀI TOÁN DU’NG HÌNH CÔ ¯DIÊN
˙
Ba bài toán du’ng hình cô’ d̄iê’n là: dùng thu’ó’c ke’ và compa d̄ê’
˙
• “chia 3 môt góc” cho tru’ó’c ;
˙
´ p d̄ôi môt hình lâp phu’o’ng”, tú’c là du’ng môt hình lâp phu’o’ng có thê’ tích
• “gâ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ p d¯ôi thê’ tích môt hình lâp phu’o’ng cho tru’ó’c ;
gâ
˙ ˙
• “câù phu’o’ng d¯u’ò’ng tròn”, tú’c là du’ng môt hình vuông có diên tích bă`ng diên
˙ ˙ ˙ ˙
tích cu’a môt hình tròn cho tru’ó’c.
˙
Ta xây du’ng các khái niêm co’ ba’n vê` d̄iê’m và sô´ du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Trong măt phă’ng R2, cho 2 d¯iê’m P0 = (0, 0),

˙
P1 = (1, 0). Môt d̄iê’m P ∈ R2 d̄u’o’c goi là du’ng d¯u’o’c
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ’ ´ `
(băng thu’ó’c ke và compa) nêu tôn tai dãy hũ’u han P0, P1, . . . , Pn
˙ ˙
sao cho P = Pn và vó’i moi j ≥ 2, d¯iê’m Pj xác d̄inh tù’
˙ ˙
’
Sj−1 := {P0, P1, . . . , Pj−1} bo’i môt trong 3 “phép du’ng” sau :
˙ ˙
• giao cu’a 2 d̄u’ò’ng thă’ng phân biêt, trong d¯ó mô˜i d̄u’ò’ng thă’ng
˙
d̄i qua 2 ’
d̄iê m ´
bâ t kỳ cu’ a S ;
¯Dinh nghı̃a. j−1
˙
• giao cu’a môt d¯u’ò’ng thă’ng qua 2 d¯iê’m cu’a Sj−1 và môt d¯u’ò’ng
˙ ˙
’ `
tròn có tâm tai môt d̄iêm cu’a Sj−1 và có bán kính băng khoa’ng
˙ ˙
’
cách giũ’a 2 d¯iêm trong Sj−1 ;
• giao cu’a 2 d̄u’ò’ng tròn phân biêt, trong d̄ó mô˜i d̄u’ò’ng tròn có
˙
tâm tai môt d̄iê’m cu’a Sj−1 và có bán kính bă`ng khoa’ng cách
˙ ˙
’
giũ’a 2 d̄iêm trong Sj−1.
˙
Môt d̄u’ò’ng thă’ng goi là du’ng d¯u’o’c nêú nó d̄i qua 2 d¯iê’m du’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
d̄u’o’c. Môt d̄oan thăng goi là du’ng d̄u’o’c nêu 2 d̄iêm mút du’ng ’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
¯D i nh nghı̃a. d̄u’o’c. Môt d¯u’ò’ng tròn goi là du’ng d¯u’o’c nêu có tâm là môt d̄iê’m
´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
du’ng d¯u’o’c và có bán kính bă`ng khoa’ng cách giũ’a 2 d̄iê’m du’ng
˙ ˙ ˙
d̄u’o’c.
˙
Môt sô´ thu’c x d̄u’o’c goi là du’ng d̄u’o’c (bă`ng thu’ó’c ke’ và compa)
˙ ˙ ˙ 2˙ ˙ ˙
¯D i nh nghı̃a. ´
nê u ’
d̄iê m (x, 0) ∈ R du ’ng d¯u o
’’ c. Rõ ràng, d̄ô dài cu’a môt d¯oan
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
thăng du’ng d̄u’o’c là môt sô thu’c du’ng d¯u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Môt góc β goi là du’ng d̄u’o’c nêú cos β (tu’o’ng d¯u’o’ng sin β) là sô´
¯Dinh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙
˙ thu’c du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
¯Dinh lí 4.1. Cho P = (α, β) ∈ R là mô
2
t d̄iê’m du’ng d̄u’o’c. Khi d̄ó
˙ ˙ ˙ ˙
[Q(α, β) : Q] = 2r vó’i r ∈ N.
Chú’ng minh. Cho P0, P1, . . . , Pn = P là môt dãy hũ’u han nhu’ trong d̄inh nghı̃a
˙ ˙ ˙
’ ’
cua d̄iêm du’ng d¯u’o’c . ¯Dăt K0 = K1 = Q và Kj = Kj−1(αj , βj ) vó’i 2 ≤ j ≤ n
˙ ˙ ˙
và Pj = (αj , βj ). Dê˜ dàng thâ´ y ră`ng các sô´ thu’c αj , βj là nghiêm cu’a môt d̄a thú’c
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
bâc 1 hoăc bâc 2 có hê tu’’ trong Kj−1. Do d̄ó [Kj : Kj−1] = 2 vó’i t ∈ N. Suy ra
t
˙ ˙ ˙ ˙
[Kn : Q] = [Kn : Q(α, β)][Q(α, β) : Q] = 2m
vó’i m ∈ N. Do d̄ó [Q(α, β) : Q] = 2r vó’i r ∈ N.

Hê qua’ 4.2. Không thê’ chia ba góc π/3 bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ √ ¡ ¢
’
Chú’ng minh. ¯Diêm (−1/2, 3/2) = cos(π/3), sin(π/3) là du’ng d̄u’o’c. ¯Dăt
˙ ˙ ˙
u = cos(π/9), v = sin(π/9). Chia ba góc π/3 tu’o’ng d̄u’o’ng vó’i viêc d¯iê’m (u, v)
˙
du’ng d̄u’o’c. Ta có
˙ ˙
cos(π/3) = cos(3.π/9) = 4 cos3(π/9) − 3 cos(π/9).
Hay 1/2 = 4u3 − 3u. Suy ra 8u3 − 6u − 1 = 0. ¯Da thú’c 8x3 − 6x − 1 bâ ´ t kha’
quy trên Q nên [Q(u) : Q] = 3. Tù’ ¯Dinh lí 4.1, suy ra (u, v) không du’ng d̄u’o’c. Nói
˙ ˙ ˙
’ ` ’
cách khác không thê chia ba góc π/3 băng thu’ó’c ke và compa.
Dùng phu’o’ng pháp tu’o’ng tu’, ta có các kê´t qua’ sau d̄ây :
˙ √
Hê qua 4.3. Không thê du’ng d̄u’o’c d̄iêm ( 3 2, 0). Nói cách khác không thê’ gâ´p d̄ôi
’ ’ ’
˙ ˙ ˙
hình lâp phu’o’ng có canh bă`ng 1.
˙ ˙
˙
˙
√
Hê qua’ 4.4. Không thê’ du’ng d̄u’o’c d̄iê’m ( π, 0). Nói cách khác không thê’ du’ng
˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’c hình vuông có diên tích bă`ng diên tích hình tròn bán kính 1.
˙ ˙ ˙
˙
’
4.2 ¯DIÊÙ KIÊN CÂ`N ¯DÊ ¯DA GIÁC ¯DÊÙ P CANH DU’NG ¯DU’O’C BĂ
` NG
˙ ˙ ˙ ˙
THU’Ó’C KE’ VÀ COMPA
Ta nhăć lai các kê´t qua’ so’ câ
´ p quen thuôc trong du’ng hình.
˙ ˙ ˙
Bô’ d¯ê` 4.5.
(i) Trung d̄iê’m cu’a d̄oan thă’ng du’ng d̄u’o’c là du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
(ii) Nêú 3 d̄ı’nh cu’a môt hình bình hành du’ng d̄u’o’c thì d̄ı’nh còn lai du’ng d̄u’o’c
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
(tu’o’ng d̄u’o’ng vó’i phép du’ng d̄u’ò’ng thă’ng song song vó’i môt d̄u’ò’ng thă’ng cho
˙ ˙
’
tru’ó’c qua môt d̄iêm cho tru’ó’c).
˙
Chú’ng minh. Xem Bài tâp 4. 6
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Bô’ d¯ê` 4.6. Nêú (a, 0) là d̄iê’m du’ng d̄u’o’c thì (0, a) và (−a, 0) là d̄iê’m du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Tru’ó’c tiên ta du’ng truc tung. ¯Diê’m (−1, 0) du’ng d̄u’o’c vì nó là giao
˙ ˙ ˙ ˙
cu’a truc hoành vó’i d̄u’ò’ng tròn tâm (0, 0) và d̄i qua (1, 0). Truc tung là d̄u’ò’ng
˙ ˙
’ ’ `
thăng d¯i qua giao d¯iêm cu’a 2 d¯u’ò’ng tròn lân lu’o’t có tâm (1, 0) và (−1, 0) bán kính
˙
`
băng 2.
¯Diê’m (0, a) du˙’ng d̄u’o˙’c vì nó là mô˙t trong 2 giao d¯iê’m cu’a tru˙c tung vó’i d¯u’ò’ng
tròn tâm (0, 0) d̄i qua (a, 0). Ngoài ra d̄u’ò’ng tròn này că´t truc hoành tai d¯iê’m
˙ ˙
(−a, 0) nên d̄iê’m (−a, 0) du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 4.7. D̄iê’m (a, b) du’ng d̄u’o’c khi và chı’ khi a và b du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Nêú a và b du’ng d¯u’o’c, tú’c là các d̄iê’m (a, 0) và (b, 0) du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’
Suy ra d¯iêm (0, b) du’ng d¯u’o’c. ¯Diêm (a, b) du’ng d̄u’o’c vì nó là d̄iêm thú’ tu’ cu’a hình
˙ ˙ ˙ ˙
’
bình hành có 3 d̄iêm (0, 0), (a, 0) và (0, b) du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙
Ngu’o’c lai, nêú (a, b) là d̄iê’m du’ng d̄u’o’c. Xét 2 d̄u’ò’ng tròn tâm (0, 0) và (1, 0) d̄i
˙ ˙ ˙ ˙
qua (a, b). Giao d̄iêm cua chúng là (a, b) và (a, −b). ¯Du’ò’ng thă’ng d̄i qua 2 d¯iê’m
’ ’
này că´t truc hoành tai (a, 0) nên (a, 0) du’ng d̄u’o’c. ¯Diê’m (0, b) du’ng d̄u’o’c vì nó
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
là d¯iê’m thú’ tu’ cu’a hình bình hành có 3 d¯iê’m (0, 0), (a, 0) và (a, b) du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙
D
¯ ´
ên lu o
’’ t ’
d̄iê m (b, 0) du’ng d̄u o
’’ c vì nó là mô t trong các giao ’
d̄iê m ’
cu a tru c hoành
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
và d¯u’ò’ng tròn tâm (0, 0) d̄i qua (b, 0).
¯Dinh lí 4.8. Tâ p tâ´t ca’ các sô´ du’ng d̄u’o’c là môt tru’ò’ng con cu’a R. Ho’n nũ’a, nêú c
˙ ˙ √ ˙ ˙ ˙
du’ng d̄u’o’c và c > 0 thì c du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Goi E là tâp tâ ´ t ca’ các sô´ du’ng d̄u’o’c. Cho a, b ∈ E. Ta d̄ã chú’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ¡ ¢
minh −a ∈ E. Do (a, 0) và (b, 0) du’ng d̄u’o’c, d̄iê’m giũ’a Q = a+b 2
, 0 du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
Giao d¯iêm cua truc hoành và d¯u’ò’ng tròn tâm Q qua (0, 0) là (a + b, 0). Do d̄ó
˙
a + b du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙
’
¯Dê chú’ng minh ab ∈ E, ta chı’ câ`n xét tru’ò’ng ho˙’p ab 6= 0 và b 6= 1. Do (b − 1)
du’ng d̄u’o’c nên d̄iê’m (0, b − 1) du’ng d̄u’o’c. Theo Bô’ d̄ê` 4.5, d¯iê’m (a, b − 1) du’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’c. Giao d̄iê’m cu’a d̄u’ò’ng thă’ng qua (0, b) và (a, b − 1) vó’i truc hoành là d̄iê’m
˙ ˙
(ab, 0). Vây ab du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙
Ta chú’ng minh ră`ng a−1 ∈ E nêú a 6= 0. Do a ∈ E, ta có 1 − a ∈ E, hay d̄iê’m
(0, 1 − a) du’ng d¯u’o’c. Theo Bô’ d̄ê` 4.5, d̄iê’m (1, 1 − a) du’ng d̄u’o’c. ¯Du’ò’ng thă’ng qua
˙ ˙ ˙ ˙
(0, 1) và (1, 1 − a) că´t truc hoành tai (a−1, 0). Vây a−1 ∈ E.
˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Cho c ∈ E và c > 0. Do 12 (1 − c) du’ng d̄u’o’c, d̄iê’m Q = (0, 1−c 2

) du’ng d¯u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
D u
¯ ’’ òng tròn tâm Q qua d ’
¯iê m (0, 1) ´
că t tru c hoành ta i 2 ’
d̄iê m có to a d̄ô (u, 0) và
˙ ˙ ˙ ˙
(−u, 0) vó’i u > 0. Theo ¯Dinh lí Pythagore, ta có u2 + 14 (1 − c)2 = 41 (1 + c)2. Suy
√ ˙ √
ra u2 = c, do d¯ó u = c. Vây c du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
Ta xét bài toán du’ng d¯a giác d̄êù n canh. Rõ ràng d̄a giác d¯êù n canh du’ng d¯u’o’c
¡ ˙ 2π ¢ ˙ ˙ ˙ 2π ˙
’ 2π `
nghı̃a là d̄iêm cos( n ), sin( n ) du’ng d̄u’o’c. ¯Diêu d̄ó tu’o’ng d̄u’o’ng vó’i cos( n ) là
˙ ˙
môt sô´ du’ng d̄u’o’c. Trong phâ`n này ta chı’ d̄u’a ra d̄iêù kiên câ`n cu’a bài toán cho
˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng ho’p n = p nguyên tô. Kêt qua d̄ây d̄u sẽ d̄u’o’c xét trong phâ`n sau (xem § 9).
´ ´ ’ ` ’
˙ ˙
Ta biê´t ră`ng vó’i p nguyên tô´, d̄a thú’c xp−1 + · · · + x + 1 bâ ´ t kha’ quy trên Q. Do
d̄ó nó là d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a e2πi/p = cos( 2π p
) + i sin( 2π
p
). Xét các mo’’ rông tru’ò’ng
¡ 2π
¢ 2πi/p
˙
Q ⊂ Q cos( p ) ⊂ Q(e ). Ta có
¡ ¢ ¡ ¢
[Q(e2πi/p) : Q cos(2π/p) ].[Q cos(2π/p) : Q] = [Q(e2πi/p) : Q]
= p − 1.
Do cos( 2π
p
) = 1
2
(e2πi/p + e−2πi/p), ta có
2 cos(2π/p)e2πi/p = (e2πi/p)2 + 1.
˙
¡ ¢
Nghı̃a là bâc cu’a e2πi/p trên Q cos( 2π p
) bă`ng 2. Do d¯ó
˙
2πi ¡ ¢
[Q(e ) : Q cos(2π/p) ] = 2.
p
¡ ¢
Suy ra [Q cos( p ) : Q] = p−1
2π
2
. Do cos( 2πp
) du’ng d̄u’o’c, ta có p = 2t + 1. Ho’n thê´,
˙ ˙
nêú t có môt u’ó’c le’ r > 1 thì
˙
p = 2t + 1 = 2rt1 + 1 = (2t1 + 1)(2t1(r−1) − 2t1(r−2) + · · · + 1).
m
Do d̄ó t có dang 2m. Vây p = 22 + 1 vó’i m ∈ N. Sô´ nguyên tô´ có dang này goi là
˙ ˙ ˙ ˙
sô´ nguyên tô´ Fermat1.
Nhu’ thê´ ta d¯ã chú’ng minh kê´t qua’ sau:
Mênh d¯ê` 4.9. Nêú d̄a giác d̄êù p canh (p nguyên tô´) du’ng d̄u’o’c thì p là sô´ nguyên
˙ ˙ ˙ ˙
tô´ Fermat.
Nhân xét 4.10. Năm 19 tuô’i, Gauss (1777-1855) chú’ng minh ră`ng d¯a giác d̄êù 17
˙
1
Năm 1640, Fermat (1601-1665) cho ră`ng tâ
2 ´ t ca’ nhũ’ng sô´ có dang Fm := 2 m + 1 vó’i m ∈ N d̄êù nguyên tô´. Tuy nhiên ho’n 100 năm sau,
˙
Euler (1707-1783) chı’ ra ră`ng F5 = 232 + 1 = 641.6700417. Có thê’ dê˜ dàng kiê’m tra kê´t qua’ d̄ó vó’i Maple. Thu’c ra tâ ´ t ca’ nhũ’ng sô´ Fm vó’i
˙
5 ≤ m ≤ 16 d̄êu là ho’p sô. Các sô F20 , F22 , F24 cũng là các ho’p sô (F24 là ho’p sô d̄u’o’c chú’ng minh bo’’i Crandall năm 1999). Cho d̄êń nay,
` ´ ´ ´ ´
˙ ˙ ˙ ˙
chúng ta vâñ chu’a biê´t nhũ’ng sô´ nguyên tô´ Fermat nào ú’ng vó’i m > 4.
Chu’o’ng 1. MO
˙
canh du’ng d̄u’o’c bă`ng cách chı’ ra công thú’c:
˙ ˙ ˙ q
¡ 2π ¢ 1 1√ 1 √
cos =− + 17 + 34 − 2 17 +
17 16 16 16
r q q
1 √ √ √
17 + 3 17 − 34 − 2 17 − 2 34 + 2 17.
8
Bài tâp
˙
˙ ˙
’
a) Sô π không thê du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa;
´
˙ ˙
b) Góc π không thê’ chia 3 bă`ng thu’ó’c ke’ và compa;
c) Không thê’ gâ´ p 3 môt hình lâp phu’o’ng bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙
d) Nêú d̄iêm (0, α) ∈ R không thê’ du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa thì α
’ 2
˙ ˙
siêu viêt trên Q.
˙
e) Toa d̄ô cu’a môt d̄iê’m du’ng d̄u’o’c nă`m trong tru’ò’ng con cu’a R và có bâc trên
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Q là môt lũy thù’a cu’a 2.
˙
˙
f) Môt d̄oan thă’ng d̄ô dài π không thê’ du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
g) Nêú d¯a giác d̄êù n canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa thì n là sô´
˙ ˙ ˙
´
nguyên tô.
h) Nêú d̄a giác d¯êù p (nguyên tô´) canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa thì
˙ ˙ ˙
´ ´
p là sô nguyên tô Fermat.
i) ¯Da giác d¯êù 65537 canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙
(Xem HD 267)
✍ 4. 2 . Chú’ng to’ ră`ng trong chú’ng minh ¯Dinh lý 4.1, ta có [Kj : Kj−1] ≤ 2. Suy
˙ √ √
´ ’
ra nêu (α, β) là d¯iêm du’ng d̄u’o’c thì α, β ∈ Q( γ1, . . . , γn−1) vó’i γj ∈
√ √ ˙ ˙
Q( γ1, . . . , γj−1), ∀ j = 1, . . . , n − 1. (Xem HD 267)
✍ 4. 3 . Dùng ¯Dinh lý 4.8 d̄ê’ chú’ng minh chiêù ngu’o’c lai cu’a phát biê’u trên: nêú α, β ∈
√ ˙ √ √ ˙ ˙√
Q( γ1, . . . , γn−1) trong d̄ó γj ∈ Q( γ1, . . . , γj−1), vó’i moi 1 ≤ j ≤ n − 1
˙
thì (α, β) là d̄iê’m du’ng d̄u’o’c. (Xem HD 269)
˙ ˙
✍ 4. 4 . Chú’ng minh Bô’ d̄ê` 4.3. (Xem HD 269)
Chu’o’ng 1. MO
˙
✍ 4. 7 . Chú’ng minh ră`ng tru’ò’ng các sô´ du’ng d̄u’o’c là môt mo’’ rông d̄ai sô´ trên Q nhu’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
không phai là mo’ rông hũ’u han. (Xem HD 269)
˙ ˙
✍ 4. 8 . Chú’ng minh ră`ng d̄a giác d̄êù năm canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙
(Xem HD 270)
2π
✍ 4. 9 . Chú’ng minh ră`ng có thê’ chia 3 góc bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
5
(Xem HD 270)
✍ 4. 10 . Chú’ng minh ră`ng không thê’ du’ng d¯a giác d̄êù 18 canh bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙
✍ 4. 11 . Chú’ng minh ră`ng không thê’ du’ng d¯a giác d̄êù 9 canh bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙
✍ 4. 12 . Cho β là môt góc du’ng d̄u’o’c. Chú’ng minh ră`ng góc β có thê’ chia 3 bă`ng thu’ó’c
˙ ˙ ˙
ke và compa khi và chı khi d̄a thú’c 4x3 − 3x − cos β kha’ quy trên tru’ò’ng
’ ’
Q(cos β). (Xem HD 270)
˙
✍ 4. 13 . Chú’ng minh ră`ng ta có thê’ chia 3 môt góc cho tru’ó’c bă`ng compa và môt thu’ó’c
˙ ˙
´ u nhu’ sau (xem Hình 1).
d̄ánh dâ
M
N β/3
B β
ª
O D
Hình 1: Chia 3 môt góc bă`ng compa và thu’ó’c d¯ánh dâ

ú
˙
´ u 2 d¯iê’m N, D có d¯ô dài bă`ng r.

Gia’ su’’ trên thu’ó’c, ta d̄ánh dâ
˙
• Du’ng góc AOB \ bă`ng β.
˙
• Du’ng d¯u’ò’ng tròn tâm O bán kính bă`ng r, că´t OA tai M .
˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
• ¯Dăt thu’ó’c ke’ d̄i qua M , sao cho 1 d¯iê’m d̄ánh dâ
´ u D nă`m trên BO, d̄iê’m
˙
\ chính là góc câ`n du’ng.
´ u còn lai N nă`m trên d¯u’ò’ng tròn. Góc ODN
d̄ánh dâ
˙ ˙
(Xem HD 271)
§ 5. Tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c. D̄a thú’c tách d¯u’o’c 91
˙ ˙
§5 TRU’Ò’NG PHÂN RÃ CU’A MÔT D̄A THÚ’C. D̄A THÚ’C TÁCH D̄U’O’C
˙ ˙
’ A MÔT DA THÚ’C
5.1 TRU’Ò’NG PHÂN RÃ CU ¯
˙
Cho f ∈ F [x] và K là môt mo’’ rông tru’ò’ng cu’a F . Ta nói
˙ ˙
f phân rã trong K hay K phân rã f nêú f có thê’ viê´t
¯Dinh nghı̃a.
˙ d̄u’o’c du’ó’i dang f = a(x − u1) · · · (x − un) vó’i a, ui ∈ K,
˙ ˙
∀i = 1, . . . , n.
Ví du 14. Nêú K là môt bao d̄óng d¯ai sô´ cu’a F thì K phân rã moi d̄a thú’c cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
F [x].
√ √ √
Ví du 15. Cho f = x3 − 2 ∈ Q[x]. Ba nghiêm cu’a f trong C là 3 2, ξ 3 2 và ξ 2 3 2
˙ 2π
√ ˙
vó’i ξ = e 3 = − 2 + i 23 (chú ý ră`ng ξ 3 = 1). Rõ ràng tâ
1 ´ t ca’ các tru’ò’ng con cu’a C
√ √ √ √
’ ` 3
chú’a 3 nghiêm cua f d̄êu phân rã f . ¯Dăc biêt Q( 2, ξ 3 2 3
2, ξ 3
2) = Q( 2, ξ) là
˙ ˙ ˙
´ t phân rã f . Ta có d¯inh nghı̃a :
tru’ò’ng nho’ nhâ
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Cho 0 6= f ∈ F [x]. Môt mo’’ rông tru’ò’ng K cu’a F d̄u’o’c goi là

˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng phân rã (hay tru’ò’ng nghiêm) cu’a f trên F nêú K phân
¯Dinh nghı̃a. ´
˙
˙ rã f và f không phân rã trong bât kỳ tru’ò’ng con thu’c su’ nào cu’a
˙ ˙
K.
Nhân xét 5.1.
˙
(i) Cho f = a(x − u1) · · · (x − un) vó’i a, ui ∈ K. Khi d̄ó K là tru’ò’ng phân rã
cu’a f nêú K = F (u1, . . . , un).
(ii) Tru’ò’ng phân rã Ef cu’a d̄a thú’c f trên F là môt mo’’ rông hũ’u han cu’a F . Nói
˙ ˙ ˙
` ’ ’ ` ´
riêng, moi phân tu’ cua Ef d̄êu d̄ai sô trên F .
˙ ˙
Ví du 16. Ta xây du’ng tru’ò’ng phân rã cu’a f = x2 +x+1 trên Z2. Trong tru’ò’ng ho’p
˙ ˙ ˙
này ta không thê’ dùng nghiêm trong C nhu’ trong Ví du 15. Rõ ràng f bâ ´ t kha’ quy
˙ ˙
trên Z2. Goi Z2(α) là mo’ rông d¯o’n sao cho α là môt nghiêm cu’a f . Khi d̄ó Z2(α) có 4
’
˙ ˙ ˙ ˙
phâ`n tu’’ 0, 1, α và 1 + α. Ta có α2 + α + 1 = 0. Rõ ràng (1 + α)2 + (1 + α) + 1 = 0,
nên f có 2 nghiêm trong Z2(α), do d̄ó f phân rã trong Z2(α). Suy ra Z2(α) là
˙
tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Z2.
˙ ˙
Ví du 17. Nhiêù d¯a thú’c khác nhau có thê’ có cùng môt tru’ò’ng phân rã. Cho
˙ ˙ √
f = (x2 − 3)(x3 + 1) ∈ Q[x]. Tâp nghiêm cu’a f trong C là {−1, ± 3, ξ, ξ 2}, vó’i
√ ˙ ˙ √
ξ = (1 + 3i)/2. Do d̄ó môt tru’ò’ng phân rã cua f trên Q là Q( 3, i). Dê˜ dàng
’
√ ˙
´ y ră`ng Q( 3, i) cũng là tru’ò’ng phân rã cu’a g = (x2 − 2x − 2)(x2 + 1) trên Q.
thâ
Mênh d¯ê` 5.2. Cho d̄a thú’c f ∈ F [x] bâc n. Tô`n tai môt tru’ò’ng phân rã Ef cu’a f
˙ ˙ ˙ ˙
trên F sao cho [Ef : F ] là u’ó’c cu’a n!.
Chú’ng minh. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap theo n. Vó’i n = 1, kê´t qua’ là hiê’n
˙
’ ’ ´
nhiên. Gia su’ kêt qua d̄úng vó’i moi d̄a thú’c có bâc nho’ ho’n n.
’
˙ ˙
Nêú f không bâ ´ t kha’ quy, ta viê´t f = gh vó’i deg(g) = m < n và
deg(h) = n − m. Theo gia’ thiê´t quy nap, ta có [Eg : F ]|m!, vó’i Eg là tru’ò’ng
˙
phân rã cua g trên F . Goi Eh là tru’ò’ng phân rã cu’a h trên Eg và có [Eh :
’
˙
Eg ]|(n − m)!. Khi d¯ó Eh cũng là tru’ò’ng phân rã cu’a f = gh trên F . Ho’n thê´
[Eh : F ] = [Eg : F ][Eh : Eg ] là u’ó’c cu’a m!(n − m)!, do d¯ó [Eh : F ] là u’ó’c cu’a n!.
Xét tru’ò’ng ho’p f bâ´ t kha’ quy. Goi α là môt nghiêm cu’a f . ¯Dăt F1 = F (α). Ta
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
viêt f = (x − α)f1 vó’i f1 ∈ F1[x]. Do deg(f1) = n − 1 nên theo gia’ thiê´t quy
´
nap, tô`n tai tru’ò’ng phân rã Ef1 cu’a f1 trên F1 và [Ef1 : F1]|(n − 1)!. Rõ ràng Ef1
˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Ho’n nũ’a,
[Ef1 : F ] = [Ef1 : F1][F1 : F ]|(n − 1)!n = n!.
Su’’ dung Maple 3. Maple cho phép phân tích môt d̄a thú’c trên môt mo’’ rông hũ’u
˙ ˙ ˙ ˙
’ ¯ó, ’ ’ ¯a
han cua Q hay Zp. Do d có thê tìm d̄u’o’c tru’ò’ng phân rã cua môt d thú’c trên Q
˙ ˙ ˙
hay Zp.
Ví du 18. Cho d̄a thú’c f = x3 + 3x2 + 3x + 4 ∈ Q[x].
˙
> f:=x^3+3*x^2+3*x+4;
f := x3 + 3 x2 + 3 x + 4
Ta xác d̄inh dang nhân tu’’ hóa cu’a f trên Q.
˙ ˙
> factor(f);
x3 + 3 x2 + 3 x + 4
Nhu’ thê´ f bâ
´ t kha’ quy. Goi α là môt nghiêm cu’a f . Phân tích f trong vành
˙ ˙ ˙
Q(α)[x] nhu’ trong chú’ng minh cu’a mênh d¯ê` trên.
˙
> alias(alpha=RootOf(f,x)):
˙ ˙
> factor(f,alpha);
(x − α) (x2 + 3 x + x α + 3 + 3 α + α2)
¯Dó là da˙ng nhân tu’’ hóa cu’a f trong Q(α)[x], tiê´p tu˙c go˙i β là mô˙t nghiê˙m cu’a
nhân tu’’ thú’ hai trong biê’u diêñ trên. Sau d̄ó phân tích f trong Q(α, β)[x].
> g:=factor(f/(x-alpha));
g := x2 + 3 x + x α + 3 + 3 α + α2
> alias(beta=RootOf(g,x)):
> factor(f,{alpha,beta});
(x − β) (x + 3 + α + β) (x − α)
Ví du 19. Xét d̄a thú’c h = x4 + x2 + 2 ∈ Z3[x].
˙
> h:=x^4+x^2+2;
h := x4 + x2 + 2
Ta xác d̄inh dang nhân tu’’ hóa cu’a h trong Z3[x].
˙ ˙
> Factor(h) mod 3;
x4 + x2 + 2
Chu’o’ng 1. MO
˙
Nhu’ thê´ h bâ
´ t kha’ quy trên Z3. Goi γ là môt nghiêm cu’a h và tìm dang nhân
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
tu’ hóa cua h trog Z3(γ)[x]
> alias(gamma=RootOf(h,x) mod 3):
> Factor(h,gamma)mod 3;
(x + 2 γ) (x + γ) (x + γ 3) (x + 2 γ 3)
Vây h phân rã trong Z3(γ), nên tru’ò’ng phân rã cu’a h trên Z3 là Z3(γ).
˙
´ t, sai khác d¯ă’ng
Tru’ò’ng phân rã cu’a môt d̄a thú’c trên môt tru’ò’ng là duy nhâ
˙ ˙
´ u, nhu’ d̄u’o’c thê’ hiên sau d¯ây.
câ
˙ ˙
Mênh d¯ê` 5.3. Cho τ : F1 −→ F2 là môt d̄ă’ng câú tru’ò’ng và f ∈ F1[x]. Goi K1 và
˙ ˙ ˙
K2 tu’o’ng ú’ng là tru’ò’ng phân rã cua f trên F1 và cu’a ’
τ∗f = τ (an)xn + · · · + τ (a0) ∈ F2[x] trên F2. Khi d̄ó τ mo’’ rông thành môt
˙ ˙
’ ´
d̄ăng câu ϕ : K1 −→ K2, nghı̃a là ϕ(a) = τ (a), ∀ a ∈ F1.
Chú’ng minh. Ta chú’ng minh quy nap theo bâc cu’a f . Kê´t qua’ là hiê’n nhiên nêú
˙ ˙
´ `
deg(f ) = 1. Gia thiêt deg(f ) = n và mênh d̄ê d̄úng vó’i d̄a thú’c có bâc nho’ ho’n n.
’
˙ ˙
Goi α ∈ K1 là môt nghiêm cu’a f và kí hiêu m ∈ F1[x] là d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a α.
˙ ˙ ˙ ˙
˙ ˙
´ t kha’ quy trên F2[x]. Goi β ∈ K2 là môt nghiêm cu’a τ∗m. ¯Dă’ng
Rõ ràng τ∗m bâ
˙ ˙ ˙
câ ´ u, mo’’ rông thành d¯ă’ng câ
´ u F1[x] −→ F2[x], theo d¯inh lí phân tích d̄ô`ng câ ú
˙ ˙
ψ : F1(α) = F1[x]/(m) −→ F2[x]/(τ∗m) = F2(β)
tho’a ψ(a) = τ (a), ∀ a ∈ F1. Goi f = (x − α1)f1 vó’i f1 ∈ F1(α)[x] có bâc n − 1.

˙ ˙
` ’
Ta có K1, K2 lân lu’o’t là tru’ò’ng phân rã cua f1 và τ∗f1 trên các tru’ò’ng tu’o’ng ú’ng
˙
F1(α) và F2(β). Theo gia’ thiê´t quy nap, tô`n tai d̄ă’ng câ
´ u ϕ : K1 −→ K2 tho’a
˙ ˙
ϕ(b) = ψ(b), ∀ b ∈ F1(α). ¯Dăc biêt ϕ(a) = ψ(a) = τ (a), ∀ a ∈ F1.
˙ ˙
Nhân xét 5.4. Nêú F1 = F2 và τ là phép d̄ô`ng nhâ ´ t thì mênh d̄ê` trên có nghı̃a là
˙ ˙
tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c trên F1 là duy nhâ´ t sai khác bo’’i F1-d̄ă’ng câ
´ u.
˙
Hê qua’ 5.5. Cho f ∈ F [x] và K là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Cho α, β ∈ K.
˙
Tôn tai môt F -tu’ d̄ă’ng câú cu’a K biêń α thành β khi và chı’ khi α và β có cùng
`
˙ ˙ ˙
môt d̄a thú’c tôí tiê’u trên F .
˙
Chú’ng minh. Nêú có ϕ : K −→ K là F -tu’ d̄ă’ng câ ´ u. Goi g ∈ F [x] là d¯a thú’c tôí
˙ ˙
tiê’u cu’a α. Khi d̄ó ϕ(α) = β cũng là nghiêm cu’a g nên g cũng chính là d̄a thú’c
˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
tôí tiê’u cu’a β. Ngu’o’c lai nêú α và β d̄êù có chung d̄a thú’c tôí tiê’u g ∈ F [x]. Khi
˙ ˙
d̄ó tô`n tai F -d̄ă’ng câ
´ u ψ tù’ F (α) vào F (β) tho’a ψ(α) = ψ(β). Khi d̄ó K chính
˙
là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F (α) và F (β). Theo mênh d¯ê` trên, d¯ă’ng câ ´ u ψ mo’’
˙
rông thành F -tu’ d̄ă’ng câ ´ u cu’a K, biêń α thành β.
˙ ˙
5.2 ¯DA THÚ’C TÁCH ¯DU’O’C

˙
Bô’ d¯ê` 5.6. Cho F ⊂ K là môt mo’’ rông tru’ò’ng và f, g ∈ F [x]. Goi d1 = (f, g)
˙ ˙ ˙
trong F [x] và d2 = (f, g) trong K[x]. Khi d̄ód1 ∼ d2 trong K[x], tú’c là d1 = ad2
vó’i a ∈ K. Suy ra nêú f và g nguyên tô´ cùng nhau trong F [x] thì chúng không có
nghiêm chung trong bâ´t cú’ môt mo’’ rông tru’ò’ng nào cu’a F .
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Rõ ràng d1|d2 trong K[x]. Măt khác, tô`n tai k, h ∈ F [x] sao cho
˙ ˙
f h + gk = d1. Suy ra d2|d1 trong K[x].
˙ ˙
Cho f ∈ F [x] và f = aΠni=1(x − ui)mi vó’i ui 6= uj , mi ≥ 1

trong môt tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Do các tru’ò’ng phân rã
˙
¯D i nh nghı̃a. cu’ a f trên F là d̄ă’ng câ
´ u, tâp các sô´ mũ {m1, . . . , mn} không
˙ ˙
phu thuôc vào tru’ò’ng phân rã. Sô´ mũ mi d̄u’o’c goi là sô´ bôi cu’a
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
nghiêm ui.
˙
¯Da thú’c f go˙i là có nghiê˙m bô˙i nêú tô`n ta˙i mi > 1. Nghiê˙m ui
¯Dinh nghı̃a. ú’ng vó’i mi > 1 goi là nghiêm bôi cu’a f . Nghiêm ú’ng vó’i mi = 1
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
goi là nghiêm d¯o’n.
˙ ˙
Ví du 20. Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p và a ∈ F tho’a d̄iêù kiên không có căn bâc
˙ ˙ ˙ ˙
’
p trong F (ví du a = t trong tru’ò’ng các phân thú’c hũ’u tı Zp(t)). Ta có d̄a thú’c
˙
p ´
f = x − a bât kha’ quy (Bài tâp 5. 10) trong F [x]. Goi b là môt nghiêm cu’a f .
˙ ˙ ˙ ˙
Khi d̄ó,
xp − a = xp − bp = (x − b)p
´ t kha’ quy có thê’ có

trong tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Nhu’ thê´ môt d̄a thú’c bâ
˙
nghiêm bôi.
˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
Cho f = anxn + · · · + a1x + a0 ∈ F [x]. ¯Dao hàm hình thú’c cu’a

0
˙
f , kí hiê u f , là d¯a thú
’ c d̄inh ’
bo ’i
˙
f = nanxn−1 + · · · + a1 ∈ F [x].
Chú ý ră`ng tù’ d̄inh nghı̃a trên, dê˜ dàng suy ra các công thú’c tính d̄ao hàm cu’a
˙ ˙
d̄a thú’c tô’ng và tích quen thuôc
˙
(f + g)0 = f 0 + g 0 ; (f g)0 = f 0g + f g 0.
Bô’ d¯ê` 5.7. D̄a thú’c f có nghiêm bôi khi và chı’ khi (f, f 0) 6= 1.
˙ ˙
Chú’ng minh. Nêú f có nghiêm bôi α trong tru’ò’ng phân rã K cu’a nó, thì dê˜ dàng
˙ ˙0
thây răng α cũng là nghiêm cua f . Do d̄ó (f, f 0) 6= 1 (xem 5.6). Ngu’o’c lai, nêú
´ ` ’
˙ ˙ ˙
(f, f 0) 6= 1 thì f và f 0 có nghiêm chung α trong tru’ò’ng phân rã cu’a f . Nêú α
˙
là nghiêm d¯o’n thì dê dàng chú’ng minh ră`ng α không pha’i là nghiêm cu’a f 0. Vô
˜
˙ ˙
lí.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 5.8. Cho f ∈ F [x] là môt d̄a thú’c bâ´t kha’ quy. Các phát biê’u sau là
˙ ˙
tu’o’ng d̄u’o’ng :
(i) f có nghiêm bôi ;

˙ ˙
(ii) (f, f 0) 6= 1 ;
(iii) F có d̄ăc sô´ p > 0 và f là môt d̄a thú’c cu’a xp ;

˙ ˙
(iv) moi nghiêm cu’a f d̄êù là nghiêm bôi.
˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. (i) =⇒ (ii) Xem (5.7).
´ t kha’ quy và (f, f 0) 6= 1 ta có f 0 = 0. Do d̄ó F có d¯ăc sô´
(ii) =⇒ (iii) Vì f bâ
˙
’ p
p > 0 và f là môt d̄a thú’c cua x .
˙
(iii) =⇒ (iv) Ta có f (x) = g(xp) vó’i g(x) ∈ F [x]. ¯Dăt
˙
g(x) = Π(x − ui)mi , mi ≥ 1.
Khi d̄ó
f (x) = g(xp) = Π(xp − ui)mi = Π(x − αi)pmi ,
Chu’o’ng 1. MO
˙
vó’i αpi = ui. Do pmi > 1 nên tâ
´ t ca’ các nghiêm cu’a f d̄êù là nghiêm bôi.
˙ ˙ ˙
(iv) =⇒ (i) Hiê’n nhiên.
Môt d̄a thú’c f ∈ F [x] goi là tách d̄u’o’c trên F nêú moi nhân tu’’
˙ ˙ ˙ ˙
D
¯ i nh nghı̃a. ´ ’ ’ `
bât kha quy cua f d̄êu không có nghiêm bôi. Môt tru’ò’ng F goi là
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
hoàn chı’nh nêú moi d¯a thú’c có hê tu’’ trong F d̄êù tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` 5.9. Môt tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 0 là hoàn chı’nh. Môt tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p là
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ` ’ ’ `
hoàn chınh khi và chı khi moi phân tu’ cua F d̄êu có căn bâc p trong F .
˙ ˙
Chú’ng minh. Kê´t qua’ hiê’n nhiên cho tru’ò’ng có d¯ăc sô´ 0 (xem 5.8). Xét tru’ò’ng
˙
´ ´ ` ` ’
ho’p F có d¯ăc sô p. Nêu tôn tai môt phân tu’ a ∈ F không có căn bâc p trong F . Khi
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄ó d̄a thú’c xp − a không tách d¯u’o’c. Ngu’o’c lai, gia’ thiê´t moi phâ`n tu’’ cu’a F d̄êù có
˙ ˙ ˙ ˙
´ ` ´ ’
căn bâc p. Nêu tôn tai môt d̄a thú’c bât kha quy f không tách d¯u’o’c thì
˙ ˙ ˙ ˙
X X p X
f = ai(xp)i = bi (xp)i = ( bixi)p.
´ t kha’ quy. Mâu thuâñ này kéo theo F hoàn chı’nh.

Nhu’ vây f không bâ
˙
˙ ˙
Ví du 21. Moi tru’ò’ng hũ’u han d¯êù là tru’ò’ng hoàn chı’nh. Thât vây, tu’ d̄ô`ng câ
ú
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Frobenius:
ϕ : F −→ F
a 7→ ap
là môt d̄ă’ng câ
´ u vì nó là môt d¯o’n câ
´ u. Do d¯ó moi phâ`n tu’’ cu’a F d̄êù có căn bâc p
˙ ˙ ˙ ˙
trong F .
Ví du 22. Moi tru’ò’ng d̄óng d¯ai sô´ d̄êù hoàn chı’nh.
˙ ˙ ˙
Bài tâp
˙
˙ ˙
`
a) Moi d¯a thú’c d̄êu phân rã trong môt mo’’ rông nào d̄ó.
˙ ˙ ˙
b) Moi d¯a thú’c có hê tu’’ thuôc môt trong các tru’ò’ng Q, R, C d̄êù tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
c) Moi d̄a thú’c có hê tu’’ thuôc Zp d̄êù tách d¯u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
d) Môt d¯a thú’c có nghiêm bôi thì không tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
Chu’o’ng 1. MO
˙
e) Moi d¯a thú’c trên tru’ò’ng có d¯ăc sô´ p d̄êù không tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy d̄êù tách d̄u’o’c.
f) Moi d̄a thú’c bâ
˙ ˙
´ t kha’ quy f ∈ F [x] không tách d¯u’o’c thì F có d̄ăc sô´ p.
g) Môt d̄a thú’c bâ
˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy f ∈ F [x] không tách d¯u’o’c khi và chı’ khi F có d¯ăc
h) Môt d̄a thú’c bâ
˙ ˙ ˙
´ ’
sô p và f là môt d¯a thú’c cua x . p
˙
i) Moi nghiêm cu’a môt d¯a thú’c trên môt tru’ò’ng cho tru’ó’c d¯êù có cùng sô´ bôi.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
j) Moi nghiêm cu’a môt d¯a thú’c bâ ´ t kha’ quy trên môt tru’ò’ng cho tru’ó’c d¯êù có
˙ ˙ ˙ ˙
´
cùng sô bôi.
˙
k) ¯Da thú’c (x3 + 5)2 tách d̄u’o’c trên Z7.
˙
l) Tru’ò’ng phân rã xác d̄inh duy nhâ ´ t sai khác d¯ă’ng câ´ u.
˙
(Xem HD 271)
✍ 5. 2 . Cho f ∈ F [x] có deg(f ) = n > 0 và E = F (α1, . . . , αr ) vó’i α1, . . . , αr là

nghiêm cu’a f vó’i r ≤ n. Cho K là môt tru’ò’ng phân rã f . Chú’ng minh ră`ng :
˙ ˙
a) Tô`n tai môt F -d̄ô`ng câ
´ u tù’ E vào K.
˙ ˙
˙ ˙
b) Sô´ các F -d̄ô`ng câ

´ u tù’ E vào K không vu’o’t quá [E : F ] và bă`ng vó’i [E : F ]
˙
´
nêu f có n nghiêm phân biêt trong K.
˙ ˙
c) Suy ra tính duy nhâ ´ t cu’a tru’ò’ng phân rã cu’a f ∈ F [x] trên F .
(Xem HD 271)
✍ 5. 3 . Chú’ng minh ră`ng nêú môt tru’ò’ng viê´t d¯u’o’c nhu’ ho’p cu’a các tru’ò’ng hoàn chı’nh
˙ ˙ ˙
là môt tru’ò’ng hoàn chı’nh. Suy ra moi mo’’ rông d¯ai sô´ trên Zp là môt tru’ò’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
hoàn chınh. (Xem HD 272)
✍ 5. 4 . Xây du’ng tru’ò’ng phân rã cu’a các d̄a thú’c

˙
x3 − 1, x4 + 5x2 + 6, x6 − 8, x5 − 2
trên Q và tính bâc cu’a các mo’’ rông tu’o’ng ú’ng trên Q.
˙ ˙
✍ 5. 5 . Xây du’ng tru’ò’ng phân rã cu’a các d¯a thú’c x3 + 2x + 1 và x3 + x2 + x + 2 trên
˙
Z3. Chúng có d̄ă’ng câ
´ u vó’i nhau không ? (Xem HD 272)
✍ 5. 6 . Cho F ⊂ K ⊂ L trong d¯ó L là tru’ò’ng phân rã cu’a f ∈ F [x] trên F . Chú’ng

minh ră`ng L cũng là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên K.
Chu’o’ng 1. MO
˙
✍ 5. 7 . a) Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p và a ∈ F . Chú’ng minh ră`ng nêú d¯a thú’c
p
˙
’
x − x − a kha quy trong F [x] thì phân rã trong F .
b) Vó’i moi sô´ nguyên tô´ p, chú’ng minh ră`ng d̄a thú’c xp − x − 1 bâ
´ t kha’ quy
˙
trên Q. (Xem HD 272)
✍ 5. 8 . Cho F là tru’ò’ng có d¯ăc sô´ 0, cho f, g ∈ F [x] và d = (f, g). Chú’ng minh ră`ng
˙
tâp nghiêm cu’a f và h = f /d là trùng nhau. (Xem HD 273)
˙ ˙
✍ 5. 9 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p và f ∈ F [x] bâ ´ t kha’ quy. Chú’ng minh ră`ng
pe
˙
f = g(x ) vó’i e ≥ 0 và g ∈ F [x] là d¯a thú’c bâ ´ t kha’ quy, tách d¯u’o’c. Suy ra,
˙
moi nghiêm cu’a f d̄êù có chung sô´ bôi trong tru’ò’ng phân rã cu’a f .
˙ ˙ ˙
(Xem HD 273)
✍ 5. 10 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p và a ∈ F không có căn bâc p trong F . Chú’ng minh
˙ ˙
` p ´ ’
răng f = x − a bât kha quy trên F . (Xem HD 274)
* 5. 11 . (Tô’ng quát cu’a Bài tâp 5. 2) Cho τ : F −→ K là môt d̄ô`ng câ ´ u tru’ò’ng. Cho
˙ ˙
E = F (α1, . . . , αr ) vó’i α1, . . . , αr là các nghiêm cu’a f ∈ F [x] có bâc n ≥ r.
˙ ˙
˙ ˙
Chú’ng minh ră`ng :
]{ϕ : E −→ K | ϕ là F -d̄ô`ng câ

´ u, ϕ|F = τ } ≤ [E : F ]
và d¯ă’ng thú’c xa’y ra khi K chú’a n nghiêm phân biêt cu’aτ∗f .

˙ ˙
(Xem HD 274)
Chu’o’ng 1. MO
˙
Chu’o’ng 2
´ T GALOIS
LÍ THUYÊ
✧✧✧
’ ´ U VÀ TRU’Ò’NG TRUNG GIAN CU’A MO ’’ RÔNG TRU’Ò’NG

§6 TU’ D̄ĂNG CÂ
˙ ˙
Trong bài này, ta nghiên cú’u nhóm Aut(E/F ) các tu’ d̄ă’ng câ ´ u cu’a mo’’ rông
˙ ˙
tru’ò’ng E : F , d¯ăc biêt vó’i tru’ò’ng ho’p cu’a tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c trên F .
˙ ˙ ˙ ˙
D
¯ `
ô ng thò’i, ta nghiên cú
’ u tu o
’’ ng ú’ng giũ
’ a tâ p các nhóm con cu ’ a Aut(E/F ) và tâp
˙ ˙
’ ’ ’
các tru’ò’ng con cua E chú’a F , goi là các tru’ò’ng trung gian cua mo’ rông E : F .
˙ ˙
109
110 ´ T GALOIS
Chu’o’ng 2. LÍ THUYÊ
’ ´ U CU ’ A MO’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG

6.1 NHÓM CÁC TU’ ¯DĂNG CÂ
˙ ˙
´ ` ` ´ ’ `
Ta băt d̄âu băng môt sô bô d̄ê d̄o’n gia’n sau d̄ây :
˙
Bô’ d¯ê` 6.1. Cho E : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng. Tâp tâ´t ca’ các F -tu’ d̄ă’ng câú cu’a E
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
là nhóm con cu’a nhóm Aut(E), goi là nhóm các F -tu’ d̄ăng câu cu’a E : F , kí hiêu
˙ ˙ ˙
Aut(E/F ).
Chú’ng minh. Tâp Aut(E/F ) 6= ∅ do chú’a phép d̄ô`ng nhâ ´ t. Tích cu’a hai F -d̄ă’ng
˙
´ u và nghich d̄a’o cu’a F -d̄ă’ng câ
câ ´ u là F -d̄ă’ng câ
´ u. Do d̄ó Aut(E/F ) là nhóm con
˙
cu’a Aut(E).
Bô’ d¯ê` 6.2. Cho E : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ E d̄ai sô´ trên F . Goi m ∈ F [x]
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ’ ` ´
là d̄a thú’c tôi tiêu cua u. Cho ϕ : E −→ E là môt F −d̄ông câu. Khi d̄ó ϕ(u) cũng
˙
là nghiêm cu’a m.
˙
Chú’ng minh. ¯Dây chı’ là tru’ò’ng ho’p d̄ăc biêt cu’a Mênh d¯ê` 1.3.
˙ ˙ ˙ ˙
Bô’ d¯ê` 6.3. Cho f ∈ F [x] có deg(f ) = n > 0 và E = F (α1, . . . , αr ) vó’i α1, . . . , αr
là các nghiêm cu’a f . Cho K là môt tru’ò’ng phân rã f . Khi d̄ó tô`n tai môt F -d̄ô`ng
˙ ˙ ˙ ˙
§ 6. Tu’ d¯ă’ng câ
´ u và tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông tru’ò’ng 111
˙ ˙
câú tù’ E vào K ; sô´ các F -d̄ô`ng câú tù’ E vào K không vu’o’t quá [E : F ] và bă`ng
˙
´
vó’i [E : F ] nêu f có n nghiêm phân biêt trong K.
˙ ˙
˙
Ta mo’’ rông kê´t qua’ trên bă`ng bô’ d̄ê` sau d̄ây.
˙
Bô’ d¯ê` 6.4. Cho τ : F −→ K là môt d̄ô`ng câú tru’ò’ng. Cho E = F (α1, . . . , αr ) vó’i
˙
α1, . . . , αr là các nghiêm cu’a f ∈ F [x] có bâc n ≥ r. Khi d̄ó
˙ ˙
]{ϕ : E −→ K | ϕ là F -d̄ô`ng câú, ϕ|F = τ } ≤ [E : F ]
và d̄ă’ng thú’c xa’y ra khi K chú’a n nghiêm phân biêt cu’a τ∗f .
˙ ˙
˙
√ √ √ √
´
Ví du 23. Cho G = Aut(Q( 2)/Q). Nêu ϕ ∈ G thì ϕ( 2) = 2 hay ϕ( 2) =
√˙ √ √
´ t kéo theo ϕ(a + b 2) = a + b 2 hay ϕ = id. Tru’ò’ng
− 2. Tru’ò’ng ho’p thú’ nhâ
˙ √
ho’p thú’ 2 tôn tai do ± 2 d̄êù có cùng môt d¯a thú’c tôí tiê’u và các mo’’ rông d¯o’n cu’a
`
˙ ˙ √ ˙ ˙
chúng trên Q chính là Q( 2).
112 ´ T GALOIS
√ √
´ ’
Ví du 24. Cho G = Aut(Q( 2)/Q). ¯Da thú’c tôi tiêu cua 3 2 là f = x3 − 2. Các
3
’
˙ √ √ 2πi √
nghiêm còn lai cu’a f là ξ 3 2 và ξ 2 3 2, vó’i ξ = e 3 , d̄êù không thuôc Q( 3 2). Do
˙ ˙ ˙
d̄ó G = 1.
Nhân xét 6.5.
˙
(i) Cho E = F (u1, . . . , ur ) vó’i ui d̄ai sô´ trên F . Khi d̄ó mô˜i F -tu’ d̄ô`ng câ
´ u ϕ biêń
˙ ˙
ui thành môt nghiêm cu’a d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a ui. ¯Dăc biêt, Aut(E/F ) là môt
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ` ´
nhóm hũ’u han. Ho’n thê, môt F -tu’ d̄ông câu ϕ hoàn toàn xác d̄inh khi biêt tâp ´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
a’nh cu’a u1, . . . , ur .
(ii) ¯Dăc biêt, khi E là tru’ò’ng phân rã cu’a môt d̄a thú’c f ∈ F [x] có deg(f ) = n
˙ ˙ ˙
thì mô˜i F -tu’ d̄ô`ng câ
´ u ϕ sẽ ca’m sinh môt hoán vi cu’a các nghiêm cu’a f . Do d̄ó
˙ ˙ ˙ ˙
´
Aut(E/F ) là môt nhóm con cu’a nhóm d¯ôi xú’ng Sn.
˙
Mênh d¯ê` 6.6. Cho Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f ∈ F [x]. Khi d̄ó
˙
(Aut(Ef /F ) : 1) ≤ [Ef : F ].
Dâú “=” xa’y ra khi f tách d̄u’o’c.
˙
Chú ý, ta kí hiêu (G : 1) hay |G| cho câ´p cu’a môt nhóm nhân hũ’u han G.
˙ ˙ ˙
§ 6. Tu’ D̄ă’ng câ
´ u và trU’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông trU’ò’ng 113
˙ ˙
´ u ϕ cu’a Ef cũng là F -tu’ d̄ă’ng câ
Chú’ng minh. Chú ý ră`ng mô˜i F -tu’ d̄ô`ng câ ´ u vì
˙ ˙
ϕ hoán vi các nghiêm cu’a f trong K nên ϕ biêń co’ so’’ cu’a Ef : F thành co’ so’’. Măt
˙ m˙1 ˙
´ mr ’ ’
khác, nêu f = f1 · · · fr là dang nhân tu’ hóa cua f thì tru’ò’ng phân rã cua f ’
˙
trên F cũng chính là tru’ò’ng phân rã cu’a g := f1 · · · fr trên F . Do d¯ó, tù’ Bô’ d̄ê`
´ u “=” xa’y ra khi f tách d̄u’o’c.
6.3, ta có (Aut(Ef /F ) : 1) ≤ [Ef : F ] và dâ
˙
Mênh d¯ê` 6.7. Cho E : F và L : F là các mo’’ rông tru’ò’ng vó’i E hũ’u han trên F .
˙ ˙ ˙
Khi d̄ó
(i) Sô´ F -d̄ô`ng câú tù’ E vào L không vu’o’t quá [E : F ]. D̄ăc biêt
˙ ˙ ˙
(Aut(E/F ) : 1) ≤ [E : F ].
(ii) Tô`n tai môt mo’’ rông hũ’u han K trên L và môt F -d̄ô`ng câú tù’ E vào K.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Goi E = F (u1, . . . , un) vó’i u1, . . . , un d̄ai sô´ trên F . Goi
˙ ˙ ˙
´ ’ ’
m1, . . . , mn ∈ F [x] tu’o’ng ú’ng là các d̄a thú’c tôi tiêu cua u1, . . . , un. ¯Dăt
˙
f = m1 · · · mn và goi K là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên L. Theo Bô’ d̄ê` 6.3, tô`n
˙
tai môt F -d̄ông câu tù’ E vào K và sô´ F -d̄ô`ng câ
` ´ ´ u tù’ E vào K không quá [E : F ].
˙ ˙
D ă
¯ ˙ c biê t, sô´ các F -d̄ô`ng câ
´ u tù’ E vào L ⊂ K không quá [E : F ].
˙
114 ´ T GALOIS
6.2 TRU’Ò’NG TRUNG GIAN CU ’ A MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG

˙
Cho E : F là mo’’ rông tru’ò’ng. Các tru’ò’ng con cu’a E chú’a F goi
˙ ˙
D
¯ i nh nghı̃a. ’ ’ ´
là các tru’ò’ng trung gian cua mo’ rông E : F . Kí hiêu F là tâp tât
˙ ˙ ˙ ˙
ca’ các tru’ò’ng trung gian cu’a E : F .
Bô’ d¯ê` 6.8. Cho ∅ 6= H ⊂ Aut(E/F ). Tâp

˙
T (H) = {b ∈ E| ϕ(b) = b, ∀ ϕ ∈ H}
là môt tru’ò’ng trung gian cu’a E : F , goi là tru’ò’ng trung gian cô´ d̄inh bo’’i H.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Rõ ràng F ⊂ T (H). Nêú a, b ∈ T (H) và ∀ ϕ ∈ H, ta có
ϕ(a + b) = a + b, ϕ(ab) = ab. Măt khác, nêú 0 6= a ∈ T (H) thì ϕ(a−1) = a−1.
˙
Do d¯ó T (H) là môt tru’ò’ng trung gian cu’a E : F .
˙
Bô’ d¯ê` 6.9. Cho K là tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông E : F . Khi d̄ó Aut(E/K) là
˙
môt nhóm con cu’a Aut(E/F ), goi là nhóm con cô´ d̄inh K, kí hiêu N (K).
˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Su’’ dung Bô’ d̄ê` 6.1 và Aut(E/K) ⊂ Aut(E/F ).
˙
Kí hiêu H là tâp tâ´ t ca’ các nhóm con cu’a Aut(E/F ). Hai ánh xa sau :
˙ ˙ ˙
˙ ˙
N : F −→ H T : H −→ F
và
K 7→ N (K) H 7→ T (H)
goi là các tu’o’ng ú’ng Galois cu’a mo’’ rông E : F .

˙ ˙
Nhân xét 6.10. Ta dê˜ dàng kiê’m tra các tính châ ´ t sau d̄ây :
˙
(i) N (F ) = Aut(E/F ), N (E) = {1} và T ({1}) = E.
(ii) Các ánh xa N và T d̄a’o ngu’o’c thú’ tu’ bao hàm. Nghı̃a là:
˙ ˙ ˙
• Nêú F ⊂ K1 ⊂ K2 ⊂ E thì N (K1) ⊃ N (K2).
• Nêú H1 ⊂ H2 là 2 nhóm con cu’a Aut(E/F ) thì T (H1) ⊃ T (H2).
(iii) H ⊂ N (T (H)), ∀ H ∈ H ; tu’o’ng tu’ K ⊂ T (N (K)),∀ K ∈ F .

˙
√ √
Ví du 25. Trong mo’’ rông Q ⊂ Q( 3 2), ta biê´t ră`ng Aut(Q( 3 2)/Q) = 1. Suy ra
˙ √
3
˙
T (N (Q)) = Q( 2). Do d̄ó Q ( T (N (Q)).
´ y ră`ng H = N (T (H)), vó’i moi H hũ’u han.
Tuy nhiên, ta sẽ thâ
˙ ˙
116 ´ T GALOIS
¯Dinh lí 6.11 (Artin). Cho E : F là mo’’ rô

˙
ng tru’ò’ng và H ⊂ Aut(E/F ) là môt
˙
˙
nhóm con hũ’u han. Khi d̄ó :
˙
[E : T (H)] ≤ (H : 1).
Chú’ng minh. Goi H = {ϕ1, . . . , ϕm} vó’i ϕ1 = 1. Cho α1, . . . , αn vó’i n > m là
˙
n phân tu’ tùy ý cu’a E. Ta chú’ng minh ră`ng α1, . . . , αn phu thuôc tuyêń tính trên
` ’
˙ ˙
T (H). Xét hê phu’o’ng trình tuyêń tính thuâ`n nhâ´ t:
˙ 

 ϕ1(α1)x1 + · · · + ϕ1(αn)xn = 0

... (2)


 ϕm(α1)x1 + · · · + ϕm(αn)xn = 0.
Do n > m, hê phu’o’ng trình trên có nghiêm không tâ`m thu’ò’ng trong E. Goi
˙ ˙ ˙
v = (c1, . . . , cn) là môt nghiêm cu’a (2) có sô´ phâ`n tu’’ khác 0 nho’ nhâ ´ t. Sau khi
˙ ˙
hoán vi các ci nêu cân, ta có thê’ gia’ thiê´t c1 6= 0. Ta có thê’ gia’ thiê´t c1 = 1 ∈ T (H)
´ `
˙
bă`ng cách nhân v vó’i môt vô hu’ó’ng thích ho’p. Chú ý ră`ng do ϕ1 = 1, nên phu’o’ng
˙ ˙
trình d̄âu cua (2) cho ta c1α1 + · · · + cnαn = 0. Ta câ`n chú’ng minh ră`ng tâ
` ’ ´ t ca’
thành phâ`n cj cu’a v thuôc T (H).
˙
˙ ˙
Nêú tô`n tai ci ∈ ´t
/ T (H) thì có ϕk ∈ H sao cho ϕk (ci) 6= ci. Tác d̄ông ϕk vào tâ
˙ ˙
’ ’ `
ca các phu’o’ng trình cua hê (2) vó’i chú ý răng
˙
{ϕk ϕ1, . . . , ϕk ϕm} = {ϕ1, . . . , ϕm},
ta có v 0 := (c1, ϕk (c2), . . . , ϕk (cn)) cũng là nghiêm cu’a (2). Suy ra

˙
v − v 0 = (0, . . . , ci − ϕk (ci), . . . , cn − ϕk (cn))
cũng là nghiêm cu’a (2). Rõ ràng nghiêm v−v 0 không tâ`m thu’ò’ng do ci −ϕk (ci) 6= 0
˙ ˙
và có sô´ phâ`n tu’’ khác 0 ít ho’n sô´ phâ`n tu’’ khác 0 cu’a v. Vô lí ! Nhu’ thê´ tâ
´ t ca’ các
ci thuôc T (H), ta có d̄iêù pha’i chú’ng minh.
˙
Hê qua’ 6.12. Cho H ⊂ Aut(E/F ) là môt nhóm con hũ’u han. Khi d̄ó
˙ ˙ ˙
[E : T (H)] = (H : 1) và H = N (T (H)).
Chú’ng minh. Ta có [E : T (H)] ≤ (H : 1) do d¯inh lí Artin. Măt khác
˙ ˙
`
(N (T (H)) : 1) ≤ [E : T (H)] do Mênh d¯ê 6.7. Suy ra
˙
[E : T (H)] ≤ (H : 1) ≤ (N (T (H)) : 1) ≤ [E : T (H)].
Do d¯ó [E : T (H)] = (H : 1) và H = N (T (H)).
118 ´ T GALOIS
Tù’ kê´t qua’ trên, ta suy ra, nêú E : F hũ’u han thì T là d̄o’n ánh và N là toàn
˙
ánh. Ta sẽ xét môt mo’ rông tru’ò’ng trong d¯ó các ánh xa T và N d̄êù là song ánh
’
˙ ˙ ˙
và do d¯ó là nghich d̄a’o cu’a nhau.
˙ √ √
Ví du 26. Xét Q( 2, 3), là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c f = (x2 − 2)(x2 − 3).
˙ √ √ √ √ √ √
Cho ϕ ∈ G = Aut(Q( 2, 3)/Q) thì ta có ϕ( 2) = ± 2, ϕ( 3) = ± 3.
Nhu’ thê´ có 4 tru’ò’ng ho’p nhu’ sau :
(˙ √ √ (√ √
2 7→ 2 2 7→ − 2
√ √ ; √ √ ;
3 7→ 3 3 7→ 3
(√ √ (√ √
2 7→ 2 2 7→ − 2
√ √ ; √ √ .
3 7→ − 3 3 7→ − 3
Theo Mênh d̄ê` 6.6, ta có
˙ √ √ √ √
(Aut(Q( 2, 3)/Q) : 1) = [Q( 2, 3) : Q] = 4.
Nhu’ thê´ 4 phâ`n tu’’ cu’a G tu’o’ng ú’ng vó’i 4 tru’ò’ng ho’p nêu trên. ¯Dăt
(√ √ (√ ˙ √ ˙
2 7→ − 2 2 7→ 2
σ: √ √ ; τ √ √ .
3 7→ 3 3 7→ − 3
˙ ˙
Ta có σ = τ = 1 và G =< σ, τ >. Suy ra G ∼
2 2
= Z2 × Z2 (goi là nhóm Klein). Ta
˙
liêt kê các nhóm con và tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng cùng so’ d̄ô` bao hàm cu’a chúng
˙
nhu’ trong Hình 7. Ngoài ra, bă`ng cách chú’ng minh ră`ng nêú môt tru’ò’ng trung
˙
G } Q
3
6
= s√
<σ> < στ > ¾ - √ √?
<τ > Q( 3) Q( 6) Q( 2)
o 6 µ
R ? =
√ √
1 Q( 2, 3)
√ √
Hình 7: Tu’o’ng ú’ng Galois cu’a mo’’ rông Q( 2, 3).
˙
√ √ √
gian K có bâc 2 trên Q, thì K là môt trong các tru’ò’ng Q( 2), Q( 3), Q( 6). Do
˙ ˙
d̄ó các ánh xa N và T là song ánh và là nghich d¯a’o cu’a nhau.
˙ ˙
120 ´ T GALOIS
Bài tâp
˙
✍ 6. 1 . Xác d̄inh tính d¯úng, sai cu’a các mênh d̄ê` sau :
˙ ˙
’ ´ u cu’a mo’’ rông E : F d̄êù là môt tu’ d̄ă’ng câ
a) Moi F -tu’ d̄ăng câ ´ u cu’a E.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
´ u cu’a E d̄êù là F -tu’ d̄ăng câ
b) Moi tu’ d̄ăng câ ´ u cu’a mo’’ rông E : F .
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ u cu’a F d̄êù là ánh xa d̄ô`ng nhâ
c) Moi F -tu’ d̄ăng câ ´ t.
˙ ˙ ˙
d) Nhóm Aut(E/F ) luôn là nhóm aben.
e) Nhóm Aut(C/R) là nhóm cyclic.
f) Các tu’o’ng ú’ng Galois luôn là song ánh.
g) Các tu’o’ng ú’ng Galois ba’o toàn thú’ tu’ bao hàm.
˙
h) Nêú Aut(E/F ) = 1 thì E = F .
i) Nêú E = F thì Aut(E/F ) = 1.
j) Tru’ò’ng K(x) chı’ có môt K-tu’ d̄ă’ng câ
´ u.
˙ ˙
k) Nhóm Aut(K(x)/K(x2)), vó’i K có d̄ăc sô´ khác 2, d̄ă’ng câ
´ u vó’i Aut(C/R).
˙
˙ ˙
l) H = N (T (H)) vó’i moi nhóm con hũ’u han H cu’a Aut(E/F ).
˙ ˙
m) Cho mo’’ rông tru’ò’ng E : F thì T (N (F )) = F .
˙
n) Cho mo’’ rông tru’ò’ng E : F thì T (N (E)) = E. (Xem HD 276)
˙
✍ 6. 2 . Vẽ so’ d̄ô` bao hàm các nhóm tu’ d̄ă’ng câ
´ u cu’a các mo’’ rông tru’ò’ng sau d¯ây và
˙ ˙
’
xét xem các tu’o’ng ú’ng Galois N và T có phai là các song ánh không.
a) C : R ;
b) Q(ω) : Q vó’i ω = e2πi/5 ;
c) Ef : Q vó’i Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f = x4 − 2 ;
2πi
d) Ef :
Q(θ) vó’i θ = e 3 và Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a
f = x3 − 2 trên Q(θ) ;
√ √ √
e) Q( 2, 3, 5) : Q ;
f) Tru’ò’ng phân rã cu’a d¯a thú’c (x3 − 5)(x3 − 7) trên Q ;
g) Tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c (x6 − 5) trên Q và trên R. (Xem HD 276)
´ p cu’a G và xét
✍ 6. 3 . Cho G là nhóm Galois cu’a d̄a thú’c x5 − 2 trên Q. Xác d¯inh câ
˙
xem G có pha’i là nhóm aben hay không ? (Xem HD 280)
122 ´ T GALOIS
´ p cu’a nhóm Galois cu’a d¯a thú’c (x3 − 5)(x3 − 2) trên Q và R.

✍ 6. 4 . Xác d̄inh câ
˙
(Xem HD 281)
2πi
✍ 6. 5 . Chú’ng minh ră`ng Aut(Q(ξ)/Q) là nhóm aben vó’i ξ = e n và n ∈ N.
(Xem HD 281)
✍ 6. 6 . Cho f = xp − a ∈ F [x] và goi Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Xác d¯inh

˙ ˙
’
tru’ò’ng phân rã cua f trên F trong các tru’ò’ng ho’p :
˙
a) F = Q ; b) F = Zp . (Xem HD 281)
✍ 6. 7 . Chú’ng minh hoăc bác bo’ các mênh d¯ê` sau d̄ây :
˙ ˙
a) Nêú E : F là môt mo’’ rông bâc 2 thì tô`n tai σ ∈ Aut(E) sao cho
˙ ˙ ˙ ˙
σ(a) = a, ∀ a ∈ F .
b) Giôńg nhu’ trên vó’i gia’ thuyê´t thêm là tru’ò’ng E hũ’u han.
˙
(Xem HD 281)
✍ 6. 8 . Cho K là tru’ò’ng phân rã cu’a x5 − 1 trên Q. Mô ta’ nhóm Aut(K/Q) và chı’ ra

ră`ng K : Q chı’ có môt tru’ò’ng trung gian thu’c su’ là Q(ξ + ξ 4) vó’i ξ = e2πi/5.
˙ ˙ ˙
˙ ˙
Xác d¯inh d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a ξ + ξ 4. Xác d̄inh các tru’ò’ng phân rã cu’a các d¯a
˙ ˙
thú’c sau trên Q :
a) (x2 − 5)(x5 − 1) ;
b) (x2 + 3)(x5 − 1). (Xem HD 281)
√
✍ 6. 9 . Cho K là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c x3 − 5 trên Q( 7). Chú’ng minh ră`ng
√
Aut(K/Q( 7)) ∼ = S3 . (Xem HD 282)
124 ´ T GALOIS
§7 ’’ RÔNG TÁCH D̄U’O’C, CHUÂ’N TĂ

MO ´ C VÀ GALOIS
˙ ˙
Trong bài này, ta xét các mo’’ rông tru’ò’ng d̄ăc biêt ho’n nhă`m tìm d̄iêù kiên d̄ê’
˙ ˙ ˙ ˙
các tu’o’ng ú’ng Galois là các song ánh.
7.1 MO ’ ’ RÔNG TÁCH DU’O’C VÀ DINH LÍ PHÂ`N TU ’ ’ NGUYÊN THU ’Y

¯ ¯
˙ ˙ ˙
Môt mo’’ rông d¯ai sô´ E : F goi là tách d̄u’o’c nêú d̄a thú’c tôí tiê’u
D
¯ i nh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ cu’a moi phâ`n tu’’ thuôc E d̄êù tách d¯u’o’c.
˙ ˙ ˙
´
Nhu’ thê, mo’ rông E : F là không tách d¯u’o’c nêu các tru’ò’ng có d̄ăc sô´ p và d̄a
’ ´
˙ ˙ ˙
thú’c tôí tiê’u cu’a môt phâ`n tu’’ nào d¯ó cu’a E có dang g(xp) vó’i g ∈ F [x].
˙ ˙
Ví du 27. Mo’’ rông Z2(t2) ⊂ Z2(t) là không tách d¯u’o’c vì d̄a thú’c tôí tiê’u x2 − t2
˙ ˙ ˙
cu’a t là không tách d̄u’o’c.
˙
Mênh d¯ê` 7.1. Cho F ⊂ M ⊂ E là các mo’’ rông tru’ò’ng. Nêú F ⊂ E là mo’’ rông
˙ ˙ ˙
’
tách d̄u’o’c thì F ⊂ M và M ⊂ E là các mo’ rông tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Rõ ràng F ⊂ M là mo’’ rông tách d̄u’o’c. Cho α ∈ E. Goi f ∈ F [x]
˙ ˙ ˙
§ 7. Mo’’ rông tách d¯u’o’c, chuâ’n tă
´ c và Galois 125
˙ ˙
và g ∈ M [x] tu’o’ng ú’ng là các d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a α trên F và M . Rõ ràng g | f .
Do F ⊂ E tách d¯u’o’c, d̄a thú’c f là tách d̄u’o’c. Suy ra g là tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
´ t d¯ăc biêt d¯u’o’c thê’ hiên sau d¯ây.
´ t râ
Mo’’ rông tách d¯u’o’c có môt tính châ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
¯Dinh lí 7.2 (Phâ`n tu’’ nguyên thu’y). Cho E = F (α1, · · · , αn) là mô ˙
t mo’’ rông
˙
˙
hũ’u han cu’a F sao cho α2, · · · , αn tách d̄u’o’c trên F . Khi d̄ó tô`n tai γ ∈ E sao cho
˙ ˙ ˙
E = F (γ).
Chú’ng minh. Nêú F là tru’ò’ng hũ’u han thì E hũ’u han và do d̄ó nhóm nhân E ∗
˙ ˙
các phâ`n tu’’ khác 0 là nhóm cyclic (xem Bài tâp 0. 18). Goi u là môt phâ`n tu’’ sinh
˙ ˙ ˙
’ ∗
cua E . Rõ ràng E = F (u).
Ta chı’ câ`n xét tru’ò’ng ho’p F vô han. Ta chú’ng minh quy nap trên n. Nêú n = 1,
˙ ˙ ˙
´ ’
kêt qua’ là hiên nhiên. Nêu kêt qua’ d̄úng vó’i n = 2 thì tù’ gia’ thiê´t quy nap, ta có
´ ´
˙
F (α1, . . . αn) = F (α1, . . . αn−1)(αn) = F (t, αn)
và suy ra d̄iêù pha’i chú’ng minh. Do d¯ó bài toán quy vê` viêc chú’ng minh kê´t qua’
˙
cho n = 2.
126 ´ T GALOIS
Xét E = F (v, w) vó’i w tách d̄u’o’c trên F . Goi f, g ∈ F [x] lâ`n lu’o’t là d¯a thú’c tôí
˙ ˙ ˙
’ ’ ’
tiêu cua v, w. Goi K là tru’ò’ng phân rã cua f g. Khi d̄ó f có các nghiêm trong K là
˙ ˙
v, v1, . . . , vr ; d̄a thú’c g có các nghiêm phân biêt trong K là w, w1, . . . , ws. Do F
˙ ˙
`
vô han, tôn tai c ∈ F sao cho
˙ ˙
vi − v
c 6= , ∀ i = 1, . . . , r, ∀j = 1, . . . , s.
w − wj
¯Dă˙t u = v + cw. Ta sẽ chı’ ra ră`ng v, w ∈ F (u), do d̄ó F (v, w) = F (u).

¯Dă˙t h = f (u − cx) ∈ F (u)[x]. Ta có
h(w) = f (u − cw) = f (v) = 0.
Nêú có wj vó’i 1 ≤ j ≤ s nào d̄ó là nghiêm cu’a h thì

˙
h(wj ) = f (u − cwj ) = 0.
Nhu’ thê´ tô`n tai i tho’a 1 ≤ i ≤ r sao cho u − cwj = vi. Hay c(w − wj ) = vi − v.
˙
´ t trong tâp {w, w1, . . . , ws}.
Vô lý do cách chon c. Vây h chı’ có w là nghiêm duy nhâ
˙ ˙ ˙ ˙
Suy ra (h, g) = x − w trong K[x]. Suy ra x − w ∈ F (u)[x] (xem Bô’ d̄ê` 5.6), d¯ăc
˙
biêt w ∈ F (u). Ta có d¯iêù pha’i chú’ng minh.
˙
´ c và Galois 127
˙ ˙
Hê qua’ 7.3. Moi mo’’ rông hũ’u han, tách d̄u’o’c là mo’’ rông d̄o’n. D̄ăc biêt moi mo’’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ` ’
rông hũ’u han trên tru’ò’ng có d̄ăc sô 0 hoăc tru’ò’ng hũ’u han d̄êu là mo’ rông d̄o’n.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ A MO ’ ’ RÔNG GALOIS VÀ CHUÂ’N TĂ Ć
7.2 TIÊU CHUÂN CU
˙
Môt mo’’ rông d¯ai sô E : F goi là chuâ’n tăć nêú d¯a thú’c tôí tiê’u
´
`
˙ ˙
˙ ’ ’
cua moi phân tu’ thuôc E phân rã trong E.
˙ ˙
Nhân xét 7.4. Cho E : F là môt mo’’ rông chuâ’n tăć và tách d̄u’o’c. Cho f ∈ F [x]
˙ ˙ ˙ ˙
là môt d̄a thú’c bâ´ t kha’ quy bâc m. Nêú f có nghiêm trong E thì f có d¯úng m
˙ ˙ ˙
nghiêm phân biêt trong E.
˙ ˙
´ `
Ta d̄ã biêt răng vó’i môt mo’’ rông tru’ò’ng E : F thì nói chung
˙ ˙
F ( T (N (F )) = T (Aut(E/F )).
´ u d̄ă’ng thú’c xa’y ra.
Ta xét nhũ’ng mo’’ rông tru’ò’ng mà dâ
˙
Môt mo’’ rông hũ’u han E : F d̄u’o’c goi là mo’’ rông Galois nêú
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
¯Dinh nghı̃a. F = T (N (F )). Khi d̄ó Aut(E/F ) goi là nhóm Galois cu’a mo’’
˙ ˙
rông tru’ò’ng và d̄u’o’c kí hiêu là Gal(E/F ).
˙ ˙ ˙
128 ´ T GALOIS
’
¯Dinh lí 7.5 (Tiêu chuân cu’a mo’’ rông Galois). Cho mo’’ rô ˙
ng tru’ò’ng E : F . Các
˙ ˙
mênh d̄ê` sau là tu’o’ng d̄u’o’ng :
˙
(i) E là tru’ò’ng phân rã cu’a môt d̄a thú’c tách d̄u’o’c trên F ;
˙ ˙
(ii) [E : F ] = (Aut(E/F ) : 1) < ∞ ;
(iii) E : F là mo’’ rông Galois ;

˙
(iv) F = T (G) vó’i G là môt nhóm con hũ’u han cu’a Aut(E/F ) ;
˙ ˙
(v) E : F là mo’’ rông chuâ’n tăć, tách d̄u’o’c và hũ’u han trên F .
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh.
(i) =⇒ (ii) Xem Mênh d¯ê` 6.6.

˙
(ii) =⇒ (iii) Theo ¯Dinh lí Artin, ta có
˙
[E : T (N (F ))] = (N (F ) : 1) = |Aut(E/F )|.
Suy ra [E : T (N (F ))] = [E : F ]. Do d̄ó F = T (N (F )), hay E : F là mo’’ rông

˙
Galois.
´ c và Galois 129
˙ ˙
´ y G = Aut(E/F ).
(iii) =⇒ (iv) Lâ
(iv) =⇒ (v) Theo ¯Dinh lí Artin (6.11), ta có [E : F ] ≤ [G : 1]. Suy ra E : F hũ’u

˙
han. Lây α ∈ E. Goi f ∈ F [x] là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α. Ta chú’ng minh ră`ng
´
˙ ˙
f phân rã trong E thành các nhân tu’’ phân biêt.
˙
¯Dă˙t N = {σα | σ ∈ G} = {α1, . . . , αm}. Xét d̄a thú’c
Ym
g= (x − αi) = xm + a1xm−1 + · · · + am ∈ E[x].
i=1
Vó’i moi τ ∈ G, ánh xa τ hoán vi các phâ`n tu’’ trong N . Do các hê tu’’ ai cu’a g
˙ ˙ ˙ ˙
d̄êù là các d̄a thú’c d̄ôí xú’ng cu’a α1, . . . , αm, ta có τ (ai) = ai, ∀ i = 1, . . . , m.
Suy ra ai ∈ F hay g ∈ F [x]. Vì f là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α, ta có f | g. Măt
˙
` ’ ` ’
khác, các phân tu’ αi d̄êu là nghiêm cua f nên g| f . Vây g = f , do d̄ó f phân
˙ ˙
rã thành các nhân tu’’ phân biêt.
˙
(v) =⇒ (i) Vì E : F là mo’’ rông hũ’u han, ta có E = F (α1, . . . , αn) vó’i αi d̄ai sô´
˙ ˙ ˙
trên F . Goi mi là d̄a thú’c tôi tiêu cua αi vó’i moi i = 1, . . . , n. Do E : F chuâ’n
´ ’ ’
˙ ˙ Q
tăć, các d̄a thú’c mi phân rã trong E, do d¯ó E là tru’ò’ng phân rã cu’a f = mi
130 ´ T GALOIS
trên F . Ho’n thê´, do mo’’ rông E : F là tách d̄u’o’c, d̄a thú’c f là tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
Nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c tách d̄u’o’c f ∈ F [x] là nhóm Galois
D
¯ i nh nghı̃a. ˙ ˙
˙ cu’a tru’ò’ng phân rã cu’a f .
Hê qua’ 7.6. Moi mo’’ rông hũ’u han, tách d̄u’o’c d̄êù chú’a trong môt mo’’ rông Galois.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Cho F ⊂ E là mo’’ rông hũ’u han và tách d¯u’o’c, ta có
˙ ˙ ˙
E = F (α1, . . . , αn) vó’i αi d̄ai sô trên F . Goi mi là d̄a thú’c tôi tiê’u cu’a αi
´ ´
˙ ˙ Q
vó’i moi i = 1, . . . , n. Do mi tách d̄u’o’c, d̄a thú’c f = mi là tách d̄u’o’c. Tru’ò’ng E
˙ ˙ ˙
’
chú’a trong tru’ò’ng phân rã cua f ∈ F [x].
Hê qua’ 7.7. Cho F ⊂ M ⊂ E là các mo’’ rông tru’ò’ng. Nêú F ⊂ E là mo’’ rông
˙ ˙ ˙
Galois thì M ⊂ E là mo’’ rông Galois.
˙
Chú’ng minh. E là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c f ∈ F [x]. Rõ ràng E cũng là
tru’ò’ng phân rã cu’a f trên M . Ho’n thê´ M ⊂ E là mo’’ rông tách d¯u’o’c (xem Mênh
˙ ˙ ˙
d̄ê` 7.1). Do d̄ó M ⊂ E là mo’’ rông Galois.
˙
´ c và Galois 131
˙ ˙
¯D˙inh lí 7.5 cho ta tiêu chuâ’n cu’a mô˙t mo’’ rô˙ng Galois. Kê´t qua’ sau cho ta tiêu
chuâ’n cu’a mo’’ rông chuâ’n tăć.
˙
Mênh d¯ê` 7.8. Môt mo’’ rông E : F là hũ’u han và chuâ’n tăć khi và chı’ khi E là
˙ ˙ ˙ ˙
’
tru’ò’ng phân rã cua môt d̄a thú’c trên F .
˙
Chú’ng minh. ¯Diêù kiên câ`n cu’a mênh d̄ê` d̄u’o’c chú’ng minh tu’o’ng tu’ nhu’ trong
˙ ˙ ˙ ˙
`
¯D˙inh lí 7.5. Ta chú’ng minh d̄iêu kiê˙n d¯u. Cho E là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c
’
f ∈ F [x] trên F . Goi g ∈ F [x] là d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a α ∈ E. Ta chú’ng minh ră`ng
˙
moi nghiêm cu’a g d̄êù thuôc E.
˙ ˙ ˙
Goi K là tru’ò’ng phân rã cu’a g trên E và β là môt nghiêm cu’a g trong K. Xét
˙ ˙ ˙
so’ d̄ô` nhu’ trong Hình 8.
Ta sẽ chı’ ra ră`ng [E(α) : E] = [E(β) : E] và do [E(α) : E] = 1, ta có
[E(β) : E] = 1, nên β ∈ E. Do α và β d̄êù là nghiêm cu’a g bâ´ t kha’ quy trên
˙
` ’
F nên tôn tai F −d̄ăng câu F (α) −→ F (β). Rõ ràng E(α) và E(β) lâ`n lu’o’t là
´
˙ ˙
tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F (α) và F (β) nên ϕ mo’’ rông thành F −d̄ă’ng câ
ú
˙
132 ´ T GALOIS
> K k
6
E(α)
} 3 E(β)
6 6
E
6
F (α) F (β)
Y 3
Hình 8: So’ d̄ô` chı’ ra E(α) d̄ă’ng câ

´ u vó’i E(β).
ϕ0 : E(α) −→ E(β). Nhu’ thê´ [E(α) : F ] = [E(β) : F ]. Suy ra
[E(α) : E] = [E(β) : E].
Ta có d¯iêù câ`n chú’ng minh.
´ c và Galois 133
˙ ˙
Bài tâp
˙
˙ ˙
a) Moi mo’ rông hũ’u han d̄êù là mo’’ rông chuâ’n tăć.
’
˙ ˙ ˙ ˙
’
b) Moi mo’’ rông chuân tăć d̄êù là mo’’ rông Galois.
˙ ˙ ˙
c) Moi mo’’ rông tách d̄u’o’c d̄êù là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
d) Moi mo’’ rông Galois d̄êù là mo’’ rông chuân tăć và tách d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙
e) Moi mo’’ rông tách d¯u’o’c d¯êù là mo’’ rông chuâ’n tăć.
˙ ˙ ˙ ˙
’
f) Moi mo’’ rông chuân tăć và hũ’u han d̄êù là mo’’ rông Galois.
˙ ˙ ˙ ˙
g) Moi mo’’ rông chuâ’n tăć d̄êù là tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c.
˙ ˙ ˙
`
h) Moi mo’’ rông Galois d¯êu là tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c.
˙ ˙ ˙
i) Môt mo’’ rông hũ’u han là Galois khi và chı’ khi nó là tru’ò’ng phân rã cu’a môt
˙ ˙ ˙ ˙
d̄a thú’c tách d̄u’o’c.
˙
j) Moi mo’’ rông Galois d¯êù là mo’’ rông d̄o’n.
˙ ˙ ˙
k) Moi mo’’ rông hũ’u han d¯êù là mo’’ rông d̄o’n.
˙ ˙ ˙ ˙
134 ´ T GALOIS
l) Nêú F ⊂ M ⊂ E có F ⊂ E là mo’’ rông tách d̄u’o’c thì F ⊂ M và M ⊂ E

˙ ˙
tách d¯u’o’c.
˙
m) Nêú F ⊂ M ⊂ E có F ⊂ E là mo’’ rông chuâ’n tăć thì F ⊂ M và M ⊂ E
˙
chuâ’n tăć.
n) Nêú F ⊂ M ⊂ E có F ⊂ E là mo’’ rông Galois thì F ⊂ M và M ⊂ E
˙
Galois. (Xem HD 283)
✍ 7. 2 . Cho F ⊂ E ⊂ K là các mo’’ rông tru’ò’ng. Nêú F ⊂ E và E ⊂ K là các mo’’

˙
rông Galois thì F ⊂ K có pha’i là mo’’ rông Galois không ?
˙ ˙
(Xem HD 283)
✍ 7. 3 . Chú’ng to’ ră`ng moi mo’’ rông bâc 2 trên tru’ò’ng có d¯ăc sô´ khác 2 d̄êù là các mo’’
˙ ˙ ˙ ˙
’
rông Galois. Khăng d̄inh trên có d¯úng cho tru’ò’ng có d¯ăc sô´ 2 không ?
˙ ˙ ˙
(Xem HD 283)
✍ 7. 4 . Cho F là tru’ò’ng có d¯ăc sô´ p và f = xp − x − a ∈ F [x]. Xác d¯inh tru’ò’ng phân

˙ ˙
’ ’ ’
rã Ef cua f trên F và xét xem nó có phai là mo’ rông Galois trên F không ?
˙
Xác d̄inh các phâ`n tu’’ cu’a nhóm Aut(Ef /F ). (Xem HD 283)
˙
´ c và Galois 135
˙ ˙
n
✍ 7. 5 . Cho f = xp − x ∈ Zp[x] và Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Zp. Xác d̄inh
˙
` ’ ’
nhóm Aut(Ef /Zp) và vẽ so’ d̄ô bao hàm cua các nhóm con cua nó.
(Xem HD 283)
✍ 7. 6 . Tìm các mo’’ rông tru’ò’ng Q ⊂ F1 ⊂ F2 ⊂ F3 vó’i F1, F3 Galois trên Q nhu’ng F2
˙
không Galois trên Q. (Xem HD 284)
p √
`
✍ 7. 7 . Chú’ng minh răng Q ⊂ Q( 2 + 2) là mo’’ rông Galois và xác d̄inh nhóm
˙ ˙
Galois cu’a mo’’ rông d̄ó. (Xem HD 284)
˙
✍ 7. 8 . Trong các mo’’ rông o’’ Bài tâp 6. 2, mo’’ rông nào là mo’’ rông Galois, chuâ’n tăć ?
˙ ˙ ˙ ˙
✍ 7. 9 . Mô ta’ nhóm Galois cu’a các d̄a thú’c sau trên Q.
a) f = (x2 − 2)(x2 − 3)(x2 − 5) ;
b) g == xp − 2 vó’i p nguyên tô´ ;
c) h = x4 − 14x2 + 9. (Xem HD 284)
✍ 7. 10 . Chú’ng minh ră`ng nhóm Galois cu’a xp − 2 trên Q d̄ă’ng câ

´ u vó’i nhóm nhân các
136 ´ T GALOIS
Ã !
a b
ma trân vó’i a, b ∈ Zp và a 6= 0. (Xem HD 285)
˙ 0 1
✍ 7. 11 . Chú’ng minh ră`ng nêú nhóm Galois cu’a môt d¯a thú’c bâc 3 là môt nhóm cyclic
˙ ˙ ˙
´ ´ ’ ’ `
câp 3 thì tât ca các nghiêm cua f d̄êu là nghiêm thu’c. (Xem HD 285)
˙ ˙ ˙
´ t Galois
§ 8. D̄inh lí co’ ba’n cu’a Lí thuyê 137
˙
§8 D̄INH LÍ CO’ BA ´ T GALOIS

’ N CU’A LÍ THUYÊ
˙
Nhăć lai, vó’i môt mo’’ rông F ⊂ E cho tru’ó’c, kí hiêu F là tâp các tru’ò’ng trung
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
gian cu’a mo’’ rông và H là tâpcác nhóm con cu’a Aut(E/F ). Giũ’a F và H có các
˙ ˙
ánh xa N và T , goi là các tu’o’ng ú’ng Galois.
˙ ˙
¯Dinh lí 8.1. Cho F ⊂ E là mo’’ rô
˙
ng Galois vó’i G = Gal(E/F ). Khi d̄ó các tu’o’ng
˙
ú’ng Galois N : F −→H và T : H−→F là các song ánh và là nghich d̄a’o cu’a
˙
nhau. Ho’n thê´ :
(i) H1 ⊂ H2 ⇐⇒ T (H1) ⊃ T (H2), ∀ H1, H2 ∈ H ;
(ii) chı’ sô´ cu’a nhóm bă`ng bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng, nghı̃a là vó’i moi H1, H2 ∈ H,
˙ ˙ ˙
H1 ⊂ H2 =⇒ (H2 : H1) = [T (H1) : T (H2)] ;
(iii) T (σHσ −1) = σ T (H) và
N (σM ) = σ N (M )σ −1, ∀ σ ∈ G, ∀ H ∈ H, ∀ M ∈ F ;
138 ´ T GALOIS
(iv) H C G khi và chı’ khi T (H) : F là mo’’ rông chuâ’n tăć (do d̄ó Galois) và
˙
Gal(T (H)/F ) ∼
= G/H.
Chú’ng minh. Do E : F là mo’’ rông hũ’u han nên G hũ’u han. Khi d¯ó ∀ H ∈ H,
˙ ˙ ˙
ta có N (T (H)) = H. Măt khác ∀ M ∈ F , ta có E : M là mo’’ rông Galois, do d¯ó
˙ ˙
T (N (M )) = M . Suy ra N và T là các song ánh và là nghich d¯a’o cu’a nhau.
˙
(i) Ta có
T (H1) ⊃ T (H2) =⇒ H1 = N (T (H1)) ⊂ N (T (H2)) = H2.
(ii) Vó’i H ∈ H, ta có E : T (H) là mo’’ rông Galois. Do d¯ó

˙
[E : T (H)] = (H : 1).
Cho H1 ⊂ H2 là các nhóm con cu’a G. Suy ra
F ⊂ T (H2) ⊂ T (H1) ⊂ E.
Ta có(H2 : 1) = (H2 : H1)(H1 : 1). Suy ra
[E : T (H2)] = (H2 : H1)[E : T (H1)]
= [E : T (H1)][T (H1) : T (H2)].
´ t Galois
˙
Do d¯ó (H2 : H1) = [T (H1) : T (H2)].
(iii) Cho y = σx ∈ σ T (H). Vó’i moi σϕσ −1 ∈ σHσ −1, ta có

˙
σϕσ −1(y) = σϕ(x) = σx = y.
Suy ra y ∈ T (σHσ −1). Do d¯ó σ T (H) ⊂ T (σHσ −1).

Ngu’o’c lai, cho y ∈ T (σHσ −1). Khi d̄ó, vó’i moi ϕ ∈ H, ta có (σϕσ −1)(y) = y.
˙ ˙ −1 ˙
¯Dă˙t x = σ (y), ta có
(σϕσ −1)(y) = σϕ(x) = y = σx.
Nhu’ thê´ ϕ(x) = x, ∀ ϕ ∈ H. Suy ra x ∈ T (H), do d̄ó y = σx ∈ σ T (H).

Vây T (σHσ −1) = σ T (H).
˙
Ta chú’ng minh σ N (M )σ −1 = N (σM ). Vó’i moi σϕσ −1 ∈ σ N (M )σ −1,
˙
cho y = σx ∈ σM , ta có
σϕσ −1(y) = σϕσ −1(σx) = σϕ(x) = σx = y.
Suy ra σϕσ −1 ∈ N (σM ).
140 ´ T GALOIS
Ngu’o’c lai, vó’i moi ψ ∈ N (σM ), d̄ăt ϕ = σ −1ψσ. Ta chú’ng minh ϕ ∈ N (M ).

˙ ˙ ˙ ˙
Thât vây, vó’i moi x ∈ M , ta có
˙ ˙ ˙
ϕ(x) = σ −1ψσ(x) = σ −1ψ(σx) = σ −1σ(x) = x.
Do d¯ó ϕ ∈ N (M ). Vây ψ = σϕσ −1 ∈ σ N (M )σ −1.

˙
(iv) Gia’ thiê´t F ⊂ T (H) là mo’’ rông chuâ’n tăć. Goi T (H) = F (α1, . . . , αm).
˙ ˙
Vó’i moi σ ∈ G, ta có σ(αi) cũng là nghiêm cu’a d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a αj ,
˙ ˙
nên σ(αi) ∈ T (H). Do d̄ó σ T (H) ⊂ T (H). Do σ là d̄ă’ng câ ´ u, ta có
σ T (H) = T (H). Suy ra
σ N (T (H))σ −1 = N (σ T (H)) = N (T (H)) = H.
Hay σHσ −1 = H, nghı̃a là H C G.
Ngu’o’c lai, gia’ thiê´t H C G. Do σHσ −1 = H, ∀ σ ∈ G, suy ra

˙ ˙
σ T (H) = T (σHσ −1) = T (H).
´ t Galois
˙
Ta có d¯ô`ng câ
´ u nhóm :
g : G −→ Aut(T (H)/F )
σ 7→ σ|T (H) .
Ta có
Ker(g) = {σ ∈ G | σ|T (H) = id} = N (T (H)) = H.
0 0 0
¯Dă˙t H = Im(g) ⊂ Aut(T (H)/F ). Kí hiê˙u T và N là các tu’o’ng ú’ng Galois
cu’a mo’’ rông F ⊂ T (H). Ta có T 0(H 0) = T (G) = F do g : G −→ H 0 là toàn
˙0
câu. Vì H hũ’u han, theo tiêu chuâ’n cu’a mo’’ rông Galois, ta có T (H) : F là
´
˙ ˙
mo’’ rông Galois. Măt khác, tu’o’ng ú’ng Galois ú’ng vó’i mo’’ rông Galois T (H) : F
˙ ˙ ˙
cho ta
H 0 7→ F 7→ Gal(T (H)/F ) = H 0.
Nhu’ thê´, Gal(T (H)/F ) ∼
= G/H.
Ví du 28. Xét nhóm Galois cu’a d̄a thú’c f = x4 − 2 ∈ Q[x]. Các nghiêm cu’a f là
√
4 ˙ √ √ √ √ ˙
2, − 4 2, i 4 2 và −i 4 2. Tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Q là Q(i, 4 2).
142 ´ T GALOIS
√
˜ ’
1) Dê dàng kiêm tra [Q(i, 4 2) : Q] = 8.
√
2) ¯Dăt G = Gal(Q(i, 4 2)/Q). Ta có (G : 1) = 8.
˙
3) Tô`n tai các phâ`n tu’’ σ, τ trong G xác d¯inh bo’’i
˙ ˙
n√ 4
2 7→ i 2
√
4 n √4
2 →
7
√
4
2
σ: và τ : .
i 7→ i i 7 → −i
´ y ră`ng σ 4 = τ 2 = 1. Ngoài phâ`n tu’’ d̄o’n vi 1 và σ, τ , các phâ`n tu’’
Dê˜ dàng thâ
˙
’
còn lai cua G là :
˙
n√ 4
2 →
7 −
√
4
2 n√ 4
2 →
7 −i
√
4
2
2 3
σ : ; σ : ;
i 7→ i i 7→ i
n√ 4
√
2 7→ i 4 2 n√ 4
2 →
7 −
√4
2
2
στ : ; σ τ : ;
i 7→ −i i 7→ −i
và
n√
4
√
2 7→ −i 4 2
σ3τ : .
i 7→ −i
´ t Galois
˙
4) So’ d̄ô` bao hàm các nhóm con cu’a G nhu’ trong Hình 9.
G
Á 6o
(σ 2 , τ ) (σ) (σ 2 , στ )
7 6] 6 7 6 o
(σ 2 τ ) (τ ) (σ 2 ) (στ ) (σ 3 τ )
} ] 6 Á 3
1
√
Hình 9: So’ d̄ô` các nhóm con cu’a Aut(Q( 4 2, i)/Q).
5) Do các tu’o’ng ú’ng Galois là song ánh, ta có so’ d̄ô` tâ

´ t ca’ các tru’ò’ng trung gian
cu’a mo’’ rông nhu’ trong Hình 10.
˙
6) Trong so’ d̄ô` bao hàm các tru’ò’ng trung gian, dê˜ thâ´ y ră`ng các mo’’ rông bâc 2
˙ ˙
144 ´ T GALOIS
? s
√ ª √
Q( 2) Q(i) Q(i 2)
R = ~
ª ? ?
√ √ √ √ √
Q(i 4 2) Q( 4 2) Q(i, 2) Q((1 + i) 4 2) Q((1 − i) 4 2)
~ ?+
j √ )
Q(i, 4 2)
Hình 10: So’ d̄ô` các tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng.
cu’a Q là các mo’’ rông Galois. Các nhóm con câ ´ p 4 tu’o’ng ú’ng (σ 2, τ ), (σ) và
˙ √
(σ 2, στ ) là các nhóm con chuâ’n tăć. Măt khác, mo’’ rông Q ⊂ Q(i, 2) là mo’’
˙ 2 ˙
rông Galois nên nhóm con tu’o’ng ú’ng (σ ) cũng là môt nhóm con chuâ’n tăć
˙ ˙
cu’a G. Các mo’’ rông còn lai d¯êù không pha’i là mo’’ rông Galois do các nhóm con
˙ ˙ ˙
´ t Galois
˙
tu’o’ng ú’ng cu’a nó không pha’i là nhóm con chuâ’n tăć.

Cho M1, . . . , Mr là các tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông
˙
’
tru’ò’ng E : F . Tru’ò’ng ho’p thành cua M1, . . . , Mr , kí hiêu
Qr ˙ ˙
D
¯ i nh nghı̃a. M 1 · · · M r hay M i , là tru ò
’’ ng con ’
nho ´
nhâ t ’
cu a E chú’a
1
˙
M1, . . . , Mr (nói cách khác nó là tru’ò’ng con cu’a E sinh ra bo’’i
∪r1Mi).
Nhân xét 8.2. Các tu’o’ng ú’ng Galois cu’a môt mo’’ rông Galois E : F cho ta các tính
˙ ˙ ˙
´ t sau :
châ
(i) Cho M1, . . . , Mr là các tru’ò’ng trung gian. Khi d̄ó tru’ò’ng ho’p thành M1 · · · Mr
˙
ú’ng vó’i nhóm con ló’n nhâ´ t chú’a trong các N (Mi), tú’c là ú’ng vó’i nhóm
∩r1 N (Mi).
(ii) Cho H là môt nhóm con cu’a G = Gal(E/F ). Goi M = T (H). Khi d̄ó nhóm
˙ ˙
con chuâ’n tăć ló’n nhâ
´ t cu’a G chú’a trong H là N = ∩ σHσ −1. Tru’ò’ng trung
σ∈G
´ t cu’a F chú’a tâ
gian tu’o’ng ú’ng vó’i N là mo’’ rông Galois nho’ nhâ ´ t ca’ σM , vó’i
Q ˙ Q
σ ∈ G, tú’c là σM . Sau này, (xem ¯Dinh nghı̃a 11.1) ta thâ ´ y ră`ng σM
σ∈G ˙ σ∈G
146 ´ T GALOIS
chính là bao d̄óng chuâ’n tăć cu’a M .
Các kê´t qua’ sau cho ta tính châ

´ t cu’a các tru’ò’ng ho’p thành.
˙
Mênh d¯ê` 8.3. Cho M, N là các tru’ò’ng trung gian cu’a E : F . Nêú M : F là mo’’
˙
rông Galois thì các mo’’ rông M N : N và M : (M ∩ N ) cũng Galois. Ho’n thê´, ánh
˙ ˙
xa
˙
Gal(M N/N ) −→ Gal(M/M ∩ N )
σ 7→ σ|M
là môt d̄ă’ng câú nhóm.

˙
Chú’ng minh. Xét so’ d̄ô` nhu’ Hình 11. Vì M : F là mo’’ rông Galois, ta có M là
˙
tru’ò’ng phân rã cu’a môt d¯a thú’c f tách d̄u’o’c trên F . Do d̄ó M N là tru’ò’ng phân
˙ ˙
rã cua d̄a thú’c f trên N . Tu’o’ng tu’ M là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên M ∩ N . Vì
’
˙
thê´, M N : N và M : M ∩ N là các mo’’ rông Galois.
˙
Moi d̄ô`ng câ
´ u σ ∈ Gal(M N/N ) biêń nghiêm cu’a f thành nghiêm cu’a f , vì thê´
˙ ˙ ˙
´ t Galois
˙
MN
=
M N
M ∩N
F
Hình 11:
σM = M . Do d¯ó, ta có d¯ô`ng câ

´ u nhóm :
ψ : Gal(M N/N ) −→ Gal(M/F )

σ 7→ σ|M .
Xét σ ∈ Gal(M N/N ) tho’a σ|M = 1. Khi d̄ó σ cô´ d̄inh moi phâ`n tu’’ cu’a M và N
˙ ˙
nên cô´ d̄inh moi phâ`n tu’’ cu’a M N . Do d̄ó d̄ô`ng câ
´ u ψ là môt d̄o’n câ
´ u.
˙ ˙ ˙
Kí hiêu H là anh cua ψ. Goi MH 0 là tru’ò’ng con cua M cô´ d̄inh bo’’i H 0. Rõ ràng
0 ’ ’ ’
˙ ˙ ˙
M ∩ N ⊂ MH 0 . Theo tu’o’ng ú’ng Galois, tru’ò’ng ho’p thành MH 0 N ú’ng vó’i nhóm
˙
148 ´ T GALOIS
Galois Gal(M N/N ). Do d̄ó MH 0 N = N . Hay MH 0 ⊂ N . Do d̄ó MH 0 = M ∩ N .

Tu’o’ng ú’ng Galois trong M : F cho ta H 0 = Gal(M/M ∩ N ). Ta có d̄iêù pha’i
chú’ng minh.
Hê qua’ 8.4. Vó’i gia’ thiê´t nhu’ mênh d̄ê` trên và N : F là mo’’ rông hũ’u han. Khi d̄ó :
˙ ˙ ˙ ˙
[M : F ][N : F ]
[M N : F ] = .
[(M ∩ N ) : F ]
Chú’ng minh. Ta có
[M N : F ] = [M N : N ][N : F ] = [M : (M ∩ N )][N : F ].
[M : F ]
Thay [M : (M ∩ N )] = , ta có d¯iêù pha’i chú’ng minh.
[M ∩ N : F ]
Mênh d¯ê` 8.5. Cho M, N là các tru’ò’ng trung gian cu’a mo’’ rông tru’ò’ng trên F tho’a
˙ ˙
M : F và N : F là các mo’’ rông Galois. Khi d̄ó M N và M ∩ N là các mo’’ rông
˙ ˙
Galois cu’a F . Ho’n thê´ :
Gal(M N/F ) −→ Gal(M/F ) × Gal(N/F )
σ 7→ (σ |M , σ|N )
´ t Galois
˙
là môt d̄ă’ng câú tù’ Gal(M N/F ) vào nhóm con

˙
H = {(σ1, σ2) | σ1 |M ∩N = σ2 |M ∩N }
cu’a nhóm Gal(M/F ) × Gal(N/F ).

Chú’ng minh. Cho α ∈ M ∩ N , goi f ∈ F [x] là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α. Goi
˙ ˙
n = deg(f ). Vì M và N Galois trên F , d¯a thú’c f có d¯úng n nghiêm phân biêt
˙ ˙
´
trong M và N . Trong tru’ò’ng ho’p thành M N , d¯a thú’c f có tôi d¯a n nghiêm, do
˙ ˙
´
d̄ó f có d̄úng n nghiêm phân biêt trong M ∩ N . Nhu’ thê M ∩ N Galois trên F .
˙ ˙
Măt khác, tru’ò’ng M (tu’o’ng ú’ng N ) là tru’ò’ng phân rã cu’a môt d̄a thú’c g (tu’o’ng
˙ ˙
’
ú’ng h) tách d̄u’o’c trên F . Khi d̄ó M N là tru’ò’ng phân rã cua gh trên F . Do d̄ó
˙
M N Galois trên F .
Xét d̄ô`ng câ
ú
φ : Gal(M N/F ) −→ Gal(M/F ) × Gal(N/F )

σ 7→ (σ |M , σ|N ).
Nêú σ ∈ Gal(M N/F ) cô´ d̄inh moi phâ`n tu’’ cu’a M và N thì cô´ d̄inh moi phâ`n tu’’
˙ ˙ ˙ ˙
cu’a M N . Do d̄ó φ là d¯o’n ánh.
150 ´ T GALOIS
Rõ ràng Im(φ) ⊂ H, vó’i H = {(σ1, σ2) | σ1 |M ∩N = σ2 |M ∩N }. Ta chú’ng minh

chúng trùng nhau bă`ng cách chı’ ra ră`ng sô´ phâ`n tu’’ cu’a chúng bă`ng nhau. Ta có
theo d¯inh lí co’ ba’n:
˙
Gal(N/F ) ∼
= Gal(M ∩ N/F ).
Gal(N/(M ∩ N ))
Suy ra, vó’i môt d¯ô`ng câ
´ u σ ∈ Gal(M/F ) cho tru’ó’c, d¯ô`ng câ
´ u han chê´ σ |M ∩N có
˙ ˙
’
d̄úng [N : (M ∩ N )] mo’ rông trong Gal(N/F ). Do d̄ó
˙
(H : 1) = [M : F ][N : (M ∩ N )].
Măt khác, theo hê qua’ trên, ta có

˙ ˙
[M : F ][N : F ]
[M : F ][N : (M ∩ N )] = = [M N : F ]
[M ∩ N : F ]
= |Gal(M N/F )|.
Hê qua’ 8.6. (i) Cho M, N nhu’ trong hê qua’ trên. Nêú M ∩ N = F thì
˙ ˙
Gal(M N/F ) ∼= Gal(M/F ) × Gal(N/F.
´ t Galois
˙
(ii) Ngu’o’c lai, cho môt mo’’ rông E : F có Gal(E/F ) = G1 × G2 vó’i G1, G2 là
˙ ˙ ˙ ˙
2 nhóm con cu’a Gal(E/F ). Khi d̄ó tô`n tai các tru’ò’ng trung gian M, N cu’a
˙
E : F sao cho M, N là các mo’’ rông Galois trên F và E = M N .
˙
Chú’ng minh. Phâ`n thú’ nhâ ´ t suy ra ngay tù’ hê qua’ trên. Goi M và N tu’o’ng
˙ ˙
ú’ng là các tru’ò’ng trung gian cô´ d̄inh bo’’i G1 và G2. Khi d̄ó tru’ò’ng trung gian
˙
´
M ∩ N ú’ng vó’i nhóm con nho’ nhât chú’a G1 và G2. Nhóm d¯ó chính là G. Do d̄ó
M ∩ N = F . Theo hê qua’ trên, ta có M N Galois trên F và có nhóm Galois d̄ă’ng
˙
´ u vó’i G1 × G2 = Gal(E/F ). Suy ra M N = E.
câ
Bài tâp
˙
˙ ˙
´
a) Nêu mo’ rông là Galois thì các tu’o’ng ú’ng Galois là các song ánh, ba’o toàn
’
˙
quan hê bao hàm.
˙
b) Môt mo’’ rông hũ’u han là Galois khi và chı’ khi các tu’o’ng ú’ng Galois là song
˙ ˙ ˙
ánh.
152 ´ T GALOIS
c) Trong môt mo’’ rông Galois F ⊂ E, tru’ò’ng cô´ d̄inh bo’’i môt nhóm con cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
’
nhóm Galois là môt mo’ rông Galois trên F .
˙ ˙
d) Trong môt mo’’ rông Galois F ⊂ E, tru’ò’ng cô´ d̄inh bo’’i môt nhóm con chuâ’n
˙ ˙ ˙ ˙
´
tăc cu’a nhóm Galois là môt mo’’ rông Galois trên F .
˙ ˙
e) Trong môt mo’’ rông Galois F ⊂ E có nhóm Galois G, tru’ò’ng trung gian M
˙ ˙
ú’ng vó’i nhóm con H cu’a G có bâc trên F là (H : 1).
˙
f) Trong môt mo’’ rông Galois F ⊂ E có nhóm Galois G, tru’ò’ng trung gian M
˙ ˙
ú’ng vó’i nhóm con H cu’a G có bâc trên F là (G : H).
˙
g) Trong môt mo’’ rông Galois F ⊂ E có nhóm Galois G, goi M là tru’ò’ng trung
˙ ˙ ˙
’
gian ú’ng vó’i nhóm con H cua G. Khi d¯ó [E : M ] = (H : 1).
h) Nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c bâc 3 luôn là nhóm aben.
˙ ˙
i) Nhóm Galois cu’a môt mo’’ rông Galois bâc 4 luôn là nhóm aben.
˙ ˙ ˙
´ t chú’a
j) Tru’ò’ng ho’p thành cu’a 2 tru’ò’ng trung gian là tru’ò’ng con nho’ nhâ
˙
chúng. (Xem HD 285)
✍ 8. 2 . Chı’ ra các tu’o’ng ú’ng Galois cu’a mo’’ rông tru’ò’ng Q(ξ) : Q vó’i ξ = e2πi/7. Chı’
˙
´ t Galois
˙
ra các tru’ò’ng trung gian nào là Galois trên Q. Trong tru’ò’ng ho’p tru’ò’ng trung
˙
gian M là Galois trên Q, tìm d̄a thú’c tu’o’ng ú’ng g ∈ Q[x] sao cho M là tru’ò’ng
phân rã cu’a g trên Q (Xem HD 285)
✍ 8. 3 . Chú’ng minh các kê´t luân o’’ Nhân xét 8.2. (Xem HD 286)
˙ ˙
✍ 8. 4 . Phân tích các tu’o’ng ú’ng Galois cu’a tru’ò’ng phân rã cu’a d¯a thú’c x3 − 2 trên Q
và chı’ ra các tru’ò’ng trung gian là mo’’ rông Galois trên Q. (Xem HD 287)
˙
✍ 8. 5 . Phân tích tu’o’ng ú’ng Galois cu’a mo’’ rông o’’ các Bài tâp 6. 2, 7. 7 và 7. 9.
˙ ˙
(Xem HD 287)
√
✍ 8. 6 . Cho K là tru’ò’ng phân rã cua d̄a thú’c x − 5 trên Q( 7). Chú’ng minh ră`ng
’ 3
√
tô`n tai tru’ò’ng con M cu’a K chú’a Q( 7), sao cho Gal(K/M ) ∼ = Z3. (xem bài
˙
tâp 6. 9 ) (Xem HD 288)
˙
✍ 8. 7 . Xác d̄inh nhóm Galois cu’a d̄a thú’c f = x5 − 6x4 + 3 trên F vó’i
˙
a) F = Q ;
b) F = Z2.
154 ´ T GALOIS
Trong mô˜i tru’ò’ng ho’p, goi K là tru’ò’ng phân rã cu’a f , xác d̄inh có bao nhiêu
˙ ˙ ˙
tru’ò’ng trung gian M cu’a F ⊂ K sao cho [M : F ] = 2. (Xem HD 288)
√ √
✍ 8. 8 . Cho K = Q( 5, 7) và L là tru’ò’ng phân rã cu’a f = x3 − 2.
a) Xác d̄inh nhóm Galois cu’a K : Q và L : Q.
˙
b) Tru’ò’ng K có chú’a nghiêm nào cu’a f hay không ?
˙
c) Xác d¯inh bâc cu’a mo’’ rông Q ⊂ K ∩ L. (Xem HD 288)
˙ ˙ ˙
✍ 8. 9 . Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ khác 2.
˙
a) Cho a, b ∈ F sao cho a, b và ab không có căn bâc 2 trong F . Chú’ng minh
√ √ ˙
răng tru’ò’ng F ( a, b) là môt mo’ rông Galois trên F và Gal(K/F ) ∼
` ’ =
˙ ˙
Z2 × Z2.
b) ¯Da’o lai, cho F ⊂ K là môt mo’’ rông bâc 4 có Aut(K/F ) ∼
= Z2 × Z2. Chú’ng
˙ √ √ ˙ ˙ ˙
minh ră`ng K = F ( a, b) vó’i a, b và ab không có căn bâc 2 trong F .
˙
(Xem HD 289)
´ t Galois
˙
√ √ √
✍ 8. 10 . Cho E = Q( 8 2, i), M1 = Q(i), M2 = Q( 2), M3 = Q( −2). Xác d̄inh các
˙
nhóm Aut(E/Mi) vó’i 1 ≤ i ≤ 3. (Xem HD 289)
✍ 8. 11 . Cho f = x4 − 2x2 − 2 ∈ Q[x].

´ t kha’ quy trên Q.
a) Chú’ng to’ f bâ
p √ p √
b) ¯Dăt α = 1 + 3 và β = 1 − 3. Chú’ng to’ α và β d̄êù là nghiêm cu’a
˙ ˙
’
f . Tìm các nghiêm còn lai cua f .
˙ ˙
c) ¯Dăt K1 = Q(α), K2 = Q(β). Chú’ng to’ K1 6= K2 và
˙
√
K1 ∩ K2 = Q( 3) = F.
d) Chú’ng minh ră`ng K1, K2 và K1K2 là các mo’’ rông Galois trên F . Mô ta’
˙
`
nhóm Galois Gal(K1K2/F ), vẽ so’ d̄ô bao hàm các nhóm con và các tru’ò’ng
trung gian tu’o’ng ú’ng.
e) Chú’ng minh ră`ng nhóm Galois cu’a f d̄ă’ng câ
´ u vó’i nhóm các phép d¯ôí xú’ng
cu’a hình vuông. (Xem HD 290)
156 ´ T GALOIS
´ Ú’NG DUNG CU’A LÍ THUYÊ

§ 9 MÔT SÔ ´ T GALOIS
˙ ˙
9.1 TRU’Ò’NG HŨ’U HAN
˙
¯Dinh nghı̃a. Môt tru’ò’ng có hũ’u han phâ`n tu’’ thì goi là tru’ò’ng hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Nhân xét 9.1.
˙
(i) Tru’ò’ng hũ’u han E có d¯ăc sô´ p nguyên tô´. Do d̄ó tru’ò’ng con nguyên tô´ cu’a E,
˙ ˙
’ ´
kí hiêu Fp, d¯ăng câu vó’i Zp.
˙
(ii) Tru’ò’ng hũ’u han E có d̄ăc sô´ p thì có q = pn phâ`n tu’’, vó’i n = [E : Fp].
˙ ˙
Mênh d¯ê` 9.2. Moi tru’ò’ng hũ’u han d̄êù là mo’’ rông d̄o’n trên tru’ò’ng con nguyên tô´
˙ ˙ ˙ ˙
cu’a nó.
Chú’ng minh. Cho E là môt tru’ò’ng hũ’u han có tru’ò’ng con nguyên tô´ Fp. Ta biê´t
˙ ˙
ră`ng nhóm nhân E ∗ = E\{0} là môt nhóm cyclic. Goi α là phâ`n tu’’ sinh. Rõ ràng
˙ ˙
E = Fp(α).
Mênh d¯ê` 9.3. Môt tru’ò’ng hũ’u han E có pn phâ`n tu’’ (p nguyên tô´) d̄ă’ng câú vó’i
˙ ˙ n ˙
tru’ò’ng phân rã cu’a xp − x trên Fp, có nhóm Galois là nhóm cyclic câ´p n sinh bo’’i
´ ú’ng dung cu’a Lí thuyê
§ 9. Môt sô ´ t Galois 157
˙ ˙
ánh xa Frobenius σ : a 7→ ap. Suy ra vó’i moi n ∈ N, tô`n tai duy nhâ´t (sai khác
˙ ˙ ˙
’ ´ n ` ’
d̄ăng câu) môt tru’ò’ng hũ’u han có p phân tu’, kí hiêu Fpn .
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Do E ∗ = E\{0} là nhóm nhân câ ´ p pn − 1 nên apn−1 = 1, vó’i
n
moi a ∈ E ∗. Suy ra, moi phâ`n tu’’ cu’a E d̄êù là nghiêm cu’a d̄a thú’c xp − x. Ho’n
˙ ˙ ˙
nũ’a, d¯a thú’c xp − x không thê’ có quá pn nghiêm, do d̄ó E là tru’ò’ng phân rã cua’
n
pn pn
˙
x − x trên Fp.Vì d̄a thú’c x − x tách d̄u’o’c trên Fp nên E là mo’’ rông Galois trên
˙ ˙
Fp và nhóm Galois G cu’a nó có câ ´ p n. Goi α ∈ E ∗ là phâ`n tu’’ có câ
´ p pn − 1 trong
i ˙
nhóm cyclic E ∗. Do σ i(α) = αp 6= α ∀ i < n và σ n(α) = α nên σ có câ ´ p là n. Do
d̄ó G là nhóm cyclic sinh ra bo’’i σ.
Hê qua’ 9.4. Cho Fpn là tru’ò’ng có pn phâ`n tu’’. Moi tru’ò’ng trung gian cu’a Fpn : Fp
˙ ˙
`
d̄êu là mo’ rông Galois cua Fp và tu’o’ng ú’ng 1-1 vó’i tâp các u’ó’c cu’a n.
’ ’
˙ ˙
Chú’ng minh. Vì mo’’ rông là Galois, các tru’ò’ng trung gian cu’a Fpn : Fp tu’o’ng ú’ng
˙
1-1 vó’i các nhóm con cu’a nhóm cyclic (σ) câ ´ p n. Do d¯ó chúng tu’o’ng ú’ng 1-1 vó’i
các u’ó’c cu’a n. Vó’i d | n, tru’ò’ng trung gian duy nhâ´ t bâc d trên Fp (d̄ă’ng câ
´ u vó’i
˙
´ ’ d
Fpd ) là tru’ò’ng cô d̄inh bo’i nhóm cyclic (σ ).
˙
158 ´ T GALOIS
Hê qua’ 9.5. Cho f ∈ Fp[x] bâ´t kha’ quy bâc d ≤ n. Khi d̄ó f là môt nhân tu’’ cu’a
˙
pn
˙ ˙
’
x − x khi và chı khi d | n.
n
Chú’ng minh. Goi α là môt nghiêm cu’a f . Vì f là nhân tu’’ cu’a xp − x nên α
˙ ˙ n˙
`
năm trong tru’ò’ng phân rã cu’a x − x. Do d¯ó d = [Fp(α) : Fp] là môt u’ó’c cu’a n.
p
˙ d
’
Ngu’o’c lai, ta có Fp(α) d̄ăng câ´ u vó’i Fpd là tru’ò’ng phân rã cu’a xp − x trên
˙ ˙ d d
Fp. Suy ra α là nghiêm cu’a xp − x. Do d̄ó f là u’ó’c cu’a xp − x nên là u’ó’c cu’a
pn
˙
x − x.
Su’’ dung Maple 4. Hê qua’ trên cho ta xác d̄inh tâ ´ t ca’ các d̄a thú’c chuâ’n tăć, bâ
´t
˙ ˙ ˙ d
kha’ quy bâc d (và bâc d0 | d) trên Zp bă`ng cách tìm dang nhân tu’’ hóa cu’a xp − x.
˙ ˙ ˙
˜ `
Vó’i Maple, ta dê dàng thu’c hiên d¯iêu d¯ó.
˙ ˙
´ ´ t kha’ quy chuâ’n tăć bâc 1, bâc 2 và 4 trên
Ví du sau tìm tât ca’ các d¯a thú’c bâ
˙ ˙ ˙
tru’ò’ng Z3.
> Factor(x^(3^4)-x)mod 3 ;
˙ ˙
(x4 + x2 + x + 1) x (x4 + x3 + x2 + x + 1) (x + 1) (x2 + 1)

(x4 + 2 x3 + x2 + 1) (x4 + 2 x + 2) (x4 + 2 x3 + x2 + x + 2)
(x4 + 2 x3 + 2) (x4 + x3 + 2 x + 1) (x4 + 2 x2 + 2)
(x4 + 2 x3 + x + 1) (x4 + x2 + 2) (x4 + x3 + x2 + 2 x + 2)
(x4 + 2 x3 + 2 x2 + x + 2) (x2 + x + 2) (x4 + x3 + 2) (x + 2)
(x4 + x2 + 2 x + 1) (x4 + x + 2) (x4 + x3 + 2 x2 + 2 x + 2)
(x2 + 2 x + 2) (x4 + x3 + x2 + 1) (x4 + 2 x3 + x2 + 2 x + 1)
Hê qua’ 9.6. Moi d̄a thú’c bâ´t kha’ quy f trên tru’ò’ng hũ’u han E d̄êù phân rã trong
˙ ˙ ˙
mo’’ rông E(α) vó’i α là môt nghiêm cu’a f .
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Tru’ò’ng E(α) là mo’’ rông Galois trên Fp nên là mo’’ rông Galois trên
˙ ˙
E. Suy ra d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α (do d¯ó f ) phân rã trong E(α).
Mênh d¯ê` 9.7. Cho E là môt tru’ò’ng hũ’u han. Tô`n tai bao d̄óng d̄ai sô´ cu’a E.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Goi p là d̄ăc sô´ cu’a E. Khi d¯ó E d̄ă’ng câ ´ u vó’i Fpn . ¯Dăt
S ˙ ˙ ˙
Fp = Fpr . Khi d¯ó Fp là môt tru’ò’ng. Dê˜ thâ ´ y ră`ng nó là môt mo’’ rông d¯ai sô´
r≥1 ˙ ˙ ˙ ˙
cu’a Fp, và do d¯ó là mo’’ rông d¯ai sô´ cu’a E. Cuôí cùng nó là môt tru’ò’ng d̄óng d̄ai sô´
˙ ˙ ˙ ˙
160 ´ T GALOIS
vì vó’i moi f ∈ Fp[x], tô`n tai l d̄ê’ f ∈ Fpl [x]. Tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Fpl là mo’’
˙ ˙
rông hũ’u han cu’a Fp do d¯ó có dang Fpm nên chú’a trong Fp.
˙ ˙ ˙
Viêc tô`n tai bao d¯óng d̄ai sô´ cu’a môt tru’ò’ng bâ
´ t kì, xem ¯Dinh lí C.1 trong Phu
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
luc.
˙
9.2 TRU’Ò’NG VÀ ¯DA THÚ’C CHIA ¯DU’Ò’NG TRÒN

Cho F là môt tru’ò’ng và n ∈ N∗ không chia hê´t cho d̄ăc sô´ cu’a
˙ ˙
D
¯ i nh nghı̃a. F . Tru ò
’’ ng phân rã E n cu’ a xn
− 1 trên F d̄u o
’’ c go i là tru’ò’ng chia
˙ ˙ ˙
d̄u’ò’ng tròn bâc n (trên F ).
˙
Nhân xét 9.8. Môt nghiêm cu’a xn − 1 goi là căn bâc n cu’a d¯o’n vi. Tâp tâ ´ t ca’ các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
căn bâc n cu’a d̄o’n vi tao thành môt nhóm nhân Cn trong tru’ò’ng chia d¯u’ò’ng tròn
˙ ˙ ˙ ˙
bâc En. Nhóm Cn có n phâ`n tu’’ do xn − 1 tách d̄u’o’c. Nhu’ thê´ nhóm Cn là nhóm
˙ ˙
` ’ ’
cyclic (xem Bài tâp 0. 18). Môt phân tu’ sinh cua Cn goi là căn nguyên thu’y bâc
˙ ˙ ˙ ˙
n cu’a d̄o’n vi. Sô´ các căn nguyên thu’y bâc n cu’a d̄o’n vi bă`ng ϕ(n) vó’i ϕ là hàm
˙ ˙ ˙
Euler.
Mênh d¯ê` 9.9. Tru’ò’ng chia d̄u’ò’ng tròn En là mo’’ rông d̄o’n Galois trên F .
˙ ˙
˙ ˙
Chú’ng minh. Goi ξn là môt căn nguyên thu’y bâc n cu’a d̄o’n vi. Khi d¯ó
˙ ˙ ˙ ˙
En = F (ξn). ¯Da thú’c xn − 1 tách d̄u’o’c trên F nên En Galois trên F .
˙
Cho σ ∈ Gal(En/F ). Khi d¯ó σ ca’m sinh môt tu’ d̄ă’ng câ ´ u cu’a nhóm Cn. Do d̄ó
˙ ˙
σ(ξn) cũng là môt phâ`n tu’’ sinh cu’a Cn. Suy ra, tô`n tai duy nhâ ´ t i ∈ {1, . . . , n−1},
˙ ˙
tho’a (i, n) = 1 d̄ê’ σ(ξn) = ξni . Nhu’ thê´, ta có môt ánh xa tù’ Gal(F (ξn)/F ) vào
˙ ˙
`
Zn , nhóm nhân các phân tu’ kha nghich cua Zn, xác d nh bo’’i σ 7−→ i. Dê˜ dàng
× ’ ’ ’ ¯i
˙ ˙
´ y ră`ng ánh xa này là môt d¯o’n câ
thâ ´ u nhóm. Do d̄ó ta có kê´t qua’ sau.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 9.10. Ánh xa tù’ Gal(F (ξn)/F ) vào Z× ’
n xác d̄inh bo’i σ 7−→ i là môt d̄o’n
˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ´
câu nhóm. Suy ra nhóm Galois Gal(F (ξn)/F ) d̄ăng câu vó’i môt nhóm con cu’a
˙
Z×n .
Nhân xét 9.11. ¯Do’n câ ´ u nhóm Gal(F (ξn)/F ) −→ Z× nêu trên không nhâ ´ t thiê´t
n
˙
’
phai là môt toàn câ ´ u. Ví du nêú F = R, nhóm Gal(R(ξn)/R) hoăc là nhóm tâ`m
˙ ˙ ˙
thu’ò’ng hoăc chı’ có 2 phâ`n tu’’. Măt khác, nêú F = Q và n = p, nhóm Gal(Q(ξp)/F )
˙ ˙
` ` ´
có p − 1 phân tu’, băng vó’i câp cu’a Z×
’ ´ ’ ´
p , nên d̄o’n câu trên là môt d̄ăng câu. Ta sẽ
˙
´ y ră`ng d̄iêù d̄ó d̄úng vó’i moi n khi F = Q.
thâ
˙
162 ´ T GALOIS
Cho ξ1, . . . , ξϕ(n) là ϕ(n) căn nguyên thu’y bâc n cu’a d̄o’n vi trong
˙ ˙
tru’ò’ng chia d̄u’ò’ng tròn bâc n trên F . ¯Da thú’c chia d̄u’ò’ng tròn
˙
’
thú’ n là d̄a thú’c d¯inh bo’i
¯Dinh nghı̃a. ˙
˙ ϕ(n)
Y
Φn(x) = (x − ξi).
i=1
´ t d¯o’n gia’n sau d̄ây liên quan d̄êń Φ(n) :
Ta có các tính châ
Mênh d¯ê` 9.12.

˙
n
Q
(i) x − 1 = Φd(x).
d|n
(ii) Nêú F có d̄ăc sô´ 0 và d̄ô`ng nhâ´t Z vó’i a’nh cu’a nó trong F qua d̄o’n câú d̄inh
˙ ˙
bo’’i n 7→ n.1F thì Φn(x) ∈ Z[x].
(iii) Nêú F có d̄ăc sô´ p và d̄ô`ng nhâ´t Zp vó’i tru’ò’ng con nguyên tô´ cu’a F thì
˙
Φn(x) ∈ Zp[x], bă`ng vó’i d̄a thú’c nhân d̄u’o’c o’’ (ii) modulo p.
˙ ˙
Chú’ng minh. (i) Hiê’n nhiên.
˙ ˙
(ii) Ta chú’ng minh bă`ng quy nap theo n. Nêú n = 1 kê´t qua’ là hiê’n nhiên. Ta có
˙
Y Y
n
x −1= Φd(x) = Φn(x) Φd(x).
d|n dkn
Theo gia’ thiê´t quy nap Φd(x) ∈ Z[x], ∀ dkn (nghı̃a là d là u’ó’c cu’a n và d < n).
˙
¯Dă˙t Y
G= Φd(x) ∈ Z[x].
dkn
Ta có
xn − 1
Φn(x) =
G
là thu’o’ng cu’a hai d̄a thú’c có hê tu’’ thuôc Z nên Φn(x) ∈ Z[x].
˙ ˙
(iii) Hiê’n nhiên tù’ chú’ng minh cu’a (ii).
Ví du 29. (i) Vó’i moi p nguyên tô´, ta có

˙ ˙
Φp(x) = xp−1 + · · · + x + 1.
164 ´ T GALOIS
(ii) Tù’ mênh d̄ê` trên, ta dê˜ dàng tính d̄u’o’c Φ(n), chă’ng han :
˙ ˙ ˙
• Φ1(x) = x − 1 ;
x2 − 1
• Φ2(x) = =x+1;
x−1
x3 − 1
• Φ3(x) = = x2 + x + 1 ;
x−1
x4 − 1
• Φ4(x) = = x2 + 1 ;
(x − 1)(x + 1)
x6 − 1
• Φ6(x) = = x2 − x + 1 ;
(x − 1)(x + 1)(x2 + x + 1)
x8 − 1
• Φ8(x) = = x4 + 1 ;
(x − 1)(x + 1)(x2 + 1)
x9 − 1
• Φ9(x) = = x6 + x3 + 1 ;
(x − 1)(x2 + x + 1)
x10 − 1
• Φ10(x) = = x4 − x3 + x2 − x + 1 ;
(x − 1)(x + 1)Φ5(n)
˙ ˙
x12 − 1
• Φ12(x) = = x4 − x2 + 1 ;
Φ1(x)Φ2(x)Φ3(x)Φ4(x)Φ6(x)
Nhân xét 9.13. ¯Dê’ tính d¯a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn, ta có thê’ dùng công thú’c d̄a’o
˙
ngu’o’c Möbius sau d¯ây. Goi µ : N∗ −→ N là hàm Möbius d¯inh bo’’i :
˙  ˙ ˙
 ´
 1
 nêu n = 1,
µ(n) = 0 nêú n chú’a môt u’ó’c chính phu’o’ng,

 (−1)r nêú n = p1 · · ·˙ pr , pi 6= pj nguyên tô´.

¯Dă˙t f là hàm xác d¯i˙nh trên N và lâ ´ y giá tri trong 1 nhóm nhân aben. Cho
Q ˙
F (n) = f (d). Khi d¯ó công thú’c d̄a’o ngu’o’c Möbius cho bo’’i :
d|n ˙
Y n
f (n) = F (d)µ( d ).
d|n
Áp dung cho hàm f (n) = Φn(x) có giá tri trong nhóm nhân F (x)∗ và
˙ Q n ˙
F (n) = xn − 1. Ta có Φn(x) = (xd − 1)µ( d ).
d|n
´ p cho ta lênh d¯ê’ tính d¯a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn
Su’’ dung Maple 5. Maple cung câ
˙ ˙
nhu’ sau :
166 ´ T GALOIS
> with(numtheory):
> cyclotomic(n,x); vó’i n là môt sô´ tu’ nhiên xác d̄inh.
˙ ˙ ˙
Ví du, Maple cho lai ta các d̄a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn d¯ã biê´t:
˙ ˙
> for i to 12 do Phi[i]:=cyclotomic(i,x) od;
Φ1 := x − 1
Φ2 := x + 1
Φ3 := x2 + x + 1
Φ4 := x2 + 1
Φ5 := x4 + x3 + x2 + x + 1
Φ6 := x2 − x + 1
Φ7 := x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1
Φ8 := x4 + 1
Φ9 := x6 + x3 + 1
Φ10 := x4 − x3 + x2 − x + 1
Φ11 := x10 + x9 + x8 + x7 + x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1
˙ ˙
Φ12 := x4 − x2 + 1
Ta có kê´t qua’ d̄o’n gia’n sau d¯ây :
Mênh d¯ê` 9.14. Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 0 hoăc không chia hê´t n. Goi F (ξn) là
˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng chia d̄u’ò’ng tròn bâc n trên F , vó’i ξn là môt căn nguyên thuy bâc n cu’a d̄o’n
’
˙ ˙ ˙
vi. Các mênh d̄ê` sau là tu’o’ng d̄u’o’ng :
˙ ˙
(i) d̄a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn Φn(x) bâ´t kha’ quy trên F ;
(ii) [F (ξn) : F ] = ϕ(n) ;
(iii) d̄o’n câú Gal(F (ξn)/F ) −→ Z× ’ ´

n xác d̄inh nhu’ trong (9.10) là môt d̄ăng câu.
˙ ˙
Chú’ng minh. ¯Da thú’c tôí tiê’u cu’a ξn trên F là u’ó’c cu’a Φn(x), và Φn(x) có bâc
˙
là ϕ(n). Do d̄ó Φn(x) bâ ´ t kha’ quy khi và chı’ khi [F (ξn) : F ] = ϕ(n). Chú ý ră`ng
´ p cu’a Gal(F (ξn)/F ) bă`ng vó’i [F (ξn) : F ], nên [F (ξn) : F ] = ϕ(n) khi và chı’
câ
´ u Gal(F (ξn)/F ) −→ Z× là d̄ă’ng câ
khi d̄o’n câ ´ u.
n
¯Dinh lí 9.15. D̄a thú’c chia d̄u’ò’ng tròn Φn(x) bâ´t kha’ quy trên Q.
˙
168 ´ T GALOIS
Chú’ng minh. Goi f ∈ Z[x] là môt u’ó’c bâ ´ t kha’ quy cu’a Φn(x). Ta có
˙ ˙
Φn(x) = f g, vó’i g ∈ Z[x]. Goi ξn là môt nghiêm cu’a f . Rõ ràng ξn là môt
˙ ˙ ˙ ˙
căn nguyên thu’y bâc n cu’a d¯o’n vi. Ta chú’ng minh Φn(x) = f bă`ng cách chı’ ra
˙ ˙
` ´
răng vó’i moi m nguyên tô cùng nhau vó’i n thì ξnm cũng là môt nghiêm cu’a f . Thu’c
˙ ˙ ˙ ˙
ra, ta chı’ câ`n chı’ ra ră`ng vó’i moi p nguyên tô´ không chia hê´t n, phâ`n tu’’ ξnp cũng
˙
là môt nghiêm cu’a f .
˙ ˙
Gia su’ có p nguyên tô´ không chia hê´t n sao cho ξnp không pha’i là nghiêm cu’a
’ ’
p
˙
’ ’ p
f . Suy ra ξn là nghiêm cua g. Nói cách khác ξn là nghiêm cua g(x ). Nhu’ vây ξn
˙ ˙ ˙
là nghiêm chung cu’a f và g(xp). Nhu’ thê´ (f, g(xp)) 6= 1 trong Q[x]. Goi f , g(xp)
˙ ˙
’ ’ p p
là anh cua f và g(x ) trong vành Zp[x]. Suy ra (f , g(x )) 6= 1 trong Zp[x]. Trong
p
Zp[x], ta có g(xp) = g(x) . Nhu’ thê´ (f , g) 6= 1 trong Zp[x]. Nói cách khác, Φn(x)
có nghiêm bôi trong tru’ò’ng phân rã cu’a nó trên Zp. ¯Diêù này vô lí.
˙ ˙
Nhân xét 9.16. Trên tru’ò’ng có d¯ăc sô´ ló’n ho’n 0, d̄a thú’c Φn(x) không nhâ
´ t thiê´t
˙ ˙
´ ’
bât kha quy. Ví du
˙
Φ12(x) = x4 − x2 + 1 = (x2 + 6x + 1)(x2 + 5x + 1)
˙ ˙
trong Z11[x].
9.3 ¯DA GIÁC ¯DÊÙ DU’NG ¯DU’O’C BĂ ` NG THU’Ó’C KE’ VÀ COMPA
˙ ˙
Trong Bài 4, ta d̄ã chú’ng minh ră`ng nêú α ∈ R du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa
˙ ˙
thì [Q(α) : Q] = 2r vó’i r ∈ N. Ngu’o’c lai, ta có :
˙ ˙
’
Bô d¯ê` 9.17. Cho α ∈ E ⊂ R vó’i E là môt mo’’ rông Galois cu’a Q. Nêú
˙ ˙
r ` ’
[E : Q] = 2 thì α du’ng d̄u’o’c băng thu’ó’c ke và compa.
˙ ˙
Chú’ng minh. Gia’ su’’ ta có [E : Q] = 2r . Goi G = Gal(E/Q). Ta có (G : 1) = 2r .
˙
Tô`n tai dây chuyê`n các nhóm con (A.17)
˙
{1} = G0 ⊂ G1 · · · ⊂ Gr = G
tho’a (Gi : Gi−1) = 2, vó’i moi i = 1, . . . , r. Ta có dây chuyê`n các tru’ò’ng trung
˙
gian tu’o’ng ú’ng:
E = T (G0) ⊃ T (G1) · · · ⊃ T (Gr ) = Q
vó’i [T (Gi−1) : T (Gi)] = 2, vó’i moi i = 1, . . . , r. Suy ra
˙ √
T (Gi−1) = T (Gi)( d),
170 ´ T GALOIS
vó’i d ∈ T (Gi). Do d̄ó nêú moi phâ`n tu’’ cu’a T (Gi) du’ng d̄u’o’c thì moi phâ`n tu’’ cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
T (Gi−1) cũng du’ng d̄u’o’c, vó’i moi i = 1, . . . , r. Suy ra α du’ng d¯u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
¯Dinh lí 9.18. D̄a giác d̄êù n ca ˙
nh du’ng d̄u’o’c khi và chı’ khi n = 2r p1 · · · ps vó’i
˙ ˙
˙
´ ´
p1, · · · , ps là các sô nguyên tô Fermat khác nhau.
Chú’ng minh. ¯Da giác d¯êù du’ng d̄u’o’c khi và chı’ khi
˙ ˙
ξn = e2πi/n ∈ C = R2
là môt d¯iê’m du’ng d̄u’o’c. Tu’o’ng d̄u’o’ng vó’i sô´ α = cos( 2π n

) du’ng d¯u’o’c. Ta có
˙ −1
˙ ˙ 2
˙ ˙
α = (ξn + ξn )/2. Suy ra ξn − 2αξn + 1 = 0. Do d¯ó [Q(ξn) : Q(α)] = 2.
Măt khác ta biê´t ră`ng Q(ξn) : Q là mo’’ rông Galois có nhóm Galois G d̄ă’ng câ ú
˙ ˙
vó’i Z×n . Tru ò
’’ ng trung gian Q(α) cũng là mô t mo’’ rông Galois trên Q. Do d̄ó α du’ng
ϕ(n) ˙ ˙ ˙
’ ’
d̄u’o’c khi và chı khi [Q(α) : Q] = 2 là môt lũy thù’a cua 2. Tu’o’ng d̄u’o’ng ϕ(n)
˙ ˙
là môt lũy thù’a cu’a 2. ¯Diêù d̄ó xa’y ra khi và chı’ khi n có dang nhu’ d̄ã chı’ ra (xem
˙ ˙
Mênh d̄ê` 0.22).
˙
˙ ˙
9.4 ¯DINH LÍ CO’ BA’N CU ’ A DAI SÔ ´

¯
˙ ˙
’
Ta sẽ áp dung Lí thuyê´t Galois d̄ê d̄u’a ra môt chú’ng minh cho ¯Dinh lí co’ ba’n cu’a
˙ ˙ ˙
d̄ai sô´.
˙
¯Dinh lí 9.19 (D ¯ inh lí co’ ba’n cu’a d¯ai sô ´ ). Moi d̄a thú’c bâc ló’n ho’n 0 trên tru’ò’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´
sô phú’c C có môt nghiêm trong C.
˙ ˙
Chú’ng minh. Ta dùng 2 tính châ ´ t co’ ba’n sau vê` tru’ò’ng sô´ thu’c và phú’c.
˙
´ ´ ’ `
Tính chât 1. Moi d̄a thú’c hê sô thu’c có bâc le d̄êu có môt nghiêm thu’c. Suy ra R
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
không có môt mo’’ rông thu’c su’ bâc le’. Tính châ ´ t này suy ra dê˜ dàng tù’ ¯Dinh lí giá
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ’
tri trung bình. Môt d¯a thú’c f (x) trên R chuân tăc bâc le thì có giá tri âm vó’i x
˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’ bé và có giá tri du’o’ng vó’i x d̄u’ ló’n. Vì thê´ f có ít nhâ ´ t môt nghiêm thu’c. Vó’i
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’ ’
môt mo’ rông E : R bâc le, do E là mo’ rông d¯o’n cua R nên E = R(α). Goi f là d̄a
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
thú’c tôí tiê’u cu’a α thì f bâ ´ t kha’ quy và có nghiêm trong R, nên f có bâc 1. Suy ra
˙ ˙
E = R.
Tính châ ´ t 2. Moi d̄a thú’c bâc 2 trên C có nghiêm trong C. Tính châ ´ t này d̄u’o’c suy
˙ ˙ ˙ ˙
ra nêú ta chı’ ra ră`ng moi sô´ phú’c d¯êù có môt căn bâc 2. Thât vây, nêú z = reα vó’i
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
172 ´ T GALOIS
√ α/2
0 ≤ r ∈ R. Khi d̄ó sô´ phú’c a = re tho’a a2 = z.
Bây giò’ ta chú’ng minh d̄inh lí. Goi τ ∈ Aut(C) là phép lâ ´ y liên ho’p. Cho
˙ ˙ ˙
f ∈ C[x] có bâc n ló’n ho’n 0. Goi f là d̄a thú’c nhân d̄u’o’c bă`ng tác d¯ông τ lên các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
hê sô cua f . ¯Da thú’c f f có các hê sô bât biên bo’i τ nên thuôc vào R[x]. Do d¯ó, d̄ê’
´ ’ ´ ´ ´ ’
˙ ˙ ˙
chú’ng minh f có nghiêm phú’c, ta chı’ câ`n chú’ng minh cho f ∈ R[x]. Xét n = 2mk
˙
vó’i k le’ và m ≥ 0. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên m. Nêú m = 0 thì n le’,
˙
nên d¯inh lí d̄u’o’c chú’ng minh. Xét m > 0. Goi α1, . . . , αn là các nghiêm cu’a f và
˙ ˙ ˙ ˙
d̄ăt K = R(α1, . . . , αn, i). Khi d̄ó K là mo’’ rông Galois cu’a R và C ⊂ K. Vó’i moi
˙ ˙ ˙
t ∈ R, xét d¯a thú’c :
Y
Lt = [x − (αi + αj + tαiαj )].
1≤i<j≤n
Rõ ràng, vó’i moi σ ∈ Gal(K/R), khi tác d¯ông σ∗ lên f , các nhân tu’’ cu’a L hoán vi
˙ ˙ ˙
cho nhau nên σ∗(Lt) = Lt. Nói cách khác Lt ∈ R[x]. Bâc cua Lt là ’
˙
n(n − 1)
= 2m−1k(2mk − 1) = 2m−1k0
2
vó’i k0 le’. Do sô´ mũ cu’a 2 nho’ ho’n m nên theo gia’ thuyê´t quy nap, d¯a thú’c Lt có
˙
˙ ˙
nghiêm phú’c. Nhu’ thê´ vó’i mô˜i t ∈ R, tô`n tai i, j tho’a 0 ≤ i < j ≤ n sao cho
˙ ˙
’
αi + αj + tαiαj ∈ C. Do t có thê lây vô han trong khi sô´ căp (i, j) hũ’u han, nên
´
˙ ˙ ˙
tô`n tai s 6= r trong R và căp i, j d̄ê’
˙ ˙
αi + αj + tαiαj , αi + αj + sαiαj ∈ C.
Suy ra (s − t)αiαj ∈ C. Nên αiαj và do d̄ó ca’ αi + αj thuôc C. Nhu’ thê´ αi và

˙
αj là 2 nghiêm cua cùng môt d¯a thú’c bâc 2 trên C do d̄ó thuôc C. Ta có d¯iêù pha’i
’
˙ ˙ ˙ ˙
chú’ng minh.
Bài tâp
˙
˙ ˙
a) Moi tru’ò’ng hũ’u han d̄êù là mo’’ rông Galois trên tru’ò’ng nguyên tô´ cu’a nó.
˙ ˙ ˙
b) Có duy nhâ ’
´ t (sai khác d̄ăng câ
´ u) môt tru’ò’ng hũ’u han có n phâ`n tu’’.
˙ ˙
c) Có duy nhâ ’
´ t (sai khác d̄ăng câ´ u) môt tru’ò’ng hũ’u han có pn phâ`n tu’’ vó’i p
˙ ˙
174 ´ T GALOIS
nguyên tô´.
d) Moi d¯a thú’c bâ´ t kha’ quy bâc d trên Zp d̄êù là u’ó’c cu’a xpn − x.
˙ ˙
´
e) Có hũ’u han d̄a thú’c bât kha’ quy bâc n trên môt tru’ò’ng hũ’u han cho tru’ó’c.
˙ ˙ ˙ ˙
f) Có tru’ò’ng hũ’u han gô`m 124 phâ`n tu’’.
˙
g) Có tru’ò’ng hũ’u han mà nhóm nhân các phâ`n tu’’ khác 0 gô`m 124 phâ`n tu’’.
˙
h) Moi tru’ò’ng có 121 phâ`n tu’’ d̄êù d¯ă’ng câ
´ u.
˙
´ u cu’a tru’ò’ng hũ’u han d¯êù là tu’ d̄ă’ng câ
i) Moi tu’ d̄ô`ng câ ´ u.
˙ ˙ ˙ ˙
`
j) Nhóm công các phân tu’’ trong tru’ò’ng hũ’u han là nhóm cyclic.
˙ ˙
k) Nhóm con hũ’u han cu’a nhóm nhân các phâ`n tu’’ khác 0 cu’a môt tru’ò’ng hũ’u
˙ ˙
han là môt nhóm cyclic.
˙ ˙
l) Moi tru’ò’ng chia d̄u’ò’ng tròn d¯êù là mo’’ rông Galois.
˙ ˙
m) Nhóm Galois cu’a tru’ò’ng chia d¯u’ò’ng tròn là nhóm cyclic.
n) Nhóm Galois cu’a tru’ò’ng chia d̄u’ò’ng tròn là nhóm aben.
o) Có d̄úng ϕ(n) căn nguyên thu’y bâc n > 0 cu’a d¯o’n vi trên tru’ò’ng F có d̄ăc
˙ ˙ ˙
sô´ không chia hê´t n.
˙ ˙
´ t kha’ quy trên tru’ò’ng nguyên tô´ cu’a
p) ¯Da thú’c chia d̄u’ò’ng tròn luôn luôn bâ
nó.
q) ¯Da thú’c chia d¯u’ò’ng tròn luôn tách d¯u’o’c.
˙
r) ¯Da giác d̄êù có 2 2006
.3.5.17.257.65537 canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và
˙ ˙ ˙
compa.
s) ¯Da giác d̄êù có 30 canh du’ng d¯u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙
t) ¯Da giác d̄êù có 18 canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙
u) ¯Da giác d̄êù có 14 canh du’ng d̄u’o’c bă`ng thu’ó’c ke’ và compa.
˙ ˙ ˙
(Xem HD 291)
✍ 9. 2 . Tìm tâ ´ t kha’ quy bâc 2, 3, 4, 5 trên tru’ò’ng Z2, Z3, Z5 (có thê’ su’’
´ t ca’ d̄a thú’c bâ
˙
dung Maple). (Xem HD 291)
˙
✍ 9. 3 . Cho f, g là 2 d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy cùng bâc trên tru’ò’ng hũ’u han E. Goi α, β
˙ ˙ ˙
lâ`n lu’o’t là nghiêm cu’a f và g. Chú’ng minh ră`ng các tru’ò’ng E(α) và E(β)
˙ ˙
’ ´
d̄ăng câu vó’i nhau. (Xem HD 291)
176 ´ T GALOIS
✍ 9. 4 . Chú’ng minh ră`ng vó’i moi sô´ nguyên du’o’ng n, tô`n tai môt d̄a thú’c bâ
´ t kha’ quy
˙ ˙ ˙
bâc n trên Fp. (Xem HD 292)
˙
✍ 9. 5 . Chú’ng minh ră`ng d̄a thú’c x4 + 1 là kha’ quy trên Zp vó’i moi p nguyên tô´.
˙
(Xem HD 292)
✍ 9. 6 . Xác d̄inh các tu’o’ng ú’ng Galois cu’a tru’ò’ng chia d¯u’ò’ng tròn Q(ξ12) trên Q.
˙
(Xem HD 292)
✍ 9. 7 . Làm tu’o’ng tu’ cho Q(ξ13). (Xem HD 293)

˙
✍ 9. 8 . Cho E : F là môt mo’’ rông hũ’u han. Chú’ng minh ră`ng E = F (γ) khi và chı’
˙ ˙ ˙
khi E : F chı có hũ’u han các tru’ò’ng trung gian. Suy ra moi mo’’ rông hũ’u han
’
˙ ˙ ˙ ˙
và tách d¯u’o’c d¯êù là mo’’ rông d̄o’n. (xem Bài tâp 3. 8) (Xem HD 293)
˙ ˙ ˙
✍ 9. 9 . Ký hiêu Fp là bao d¯óng d¯ai sô´ cu’a Fp. Chú’ng minh ră`ng mo’’ rông Fp(x, y) không
˙ ˙ ˙
pha’i là mo’’ rông d̄o’n cu’a Fp(xp, y p) bă`ng cách chı’ ra ră`ng có vô han tru’ò’ng
˙ ˙
trung gian, (xem bài tâp 9. 8). (Xem HD 293)
˙
˙ ˙
✍ 9. 10 . Cho F là tru’ò’ng có 16 phâ`n tu’’. Xác d¯inh sô´ nghiêm trong F cu’a các d̄a thú’c
˙ ˙
sau d¯ây :
a) x3 − 1 ;
b) x4 − 1 ;
c) x15 − 1 ;
d) x17 − 1. (Xem HD 294)
✍ 9. 11 . Cho F là tru’ò’ng có d¯ăc sô´ khác 2. Chú’ng minh ră`ng phu’o’ng trình x2 = −1 có
˙
nghiêm trong F khi và chı’ khi |F | = 4k + 1 vó’i k ∈ N. (Xem HD 294)
˙
✍ 9. 12 . Goi ζ là môt căn nguyên thu’y bâc 12 cu’a d̄o’n vi trên Q. Có bao nhiêu tru’ò’ng
˙ ˙ ˙ 3 ˙
’ ’
trung gian thu’c su’ cua mo’ rông Q(ζ ) ⊂ Q(ζ) ? (Xem HD 294)
˙ ˙ ˙
✍ 9. 13 . Cho F là tru’ò’ng có 81 phâ`n tu’’. Xác d¯inh sô´ nghiêm trong F cu’a các d̄a thú’c
˙ ˙
sau :
a) x80 − 1 ;
b) x81 − 1 ;
178 ´ T GALOIS
c) x88 − 1. (Xem HD 294)
✍ 9. 14 . Tìm dang nhân tu’’ hóa cu’a d̄a thú’c f = x4 + 1 trên F5, F25 và F125. Xác d¯inh
˙ ˙
tru’ò’ng phân rã cu’a f trong các tru’ò’ng ho’p trên.
˙
(Xem HD 294)
§ 10. Nhóm Galois cu’a d¯a thú’c 179
§ 10 NHÓM GALOIS CU’A D̄A THÚ’C
Trong bài này, ta sẽ tính toán nhóm Galois cu’a môt sô´ ló’p d̄a thú’c d¯ăc biêt trên
˙ ˙ ˙
môt tru’ò’ng F tùy ý.
˙
10.1 BIÊT THÚ’C

˙
Cho f = xn + a1xn−1 + · · · + a0 ∈ F [x] là môt d̄a thú’c tách d̄u’o’c. Goi α1, . . . , αn
˙ ˙ ˙
´ t ca’ các nghiêm cu’a f . ¯Dăt :
là tâ
˙ ˙ Y
Df = (αi − αj )2
1≤i<j≤n
goi là biêt thú’c cu’a f . Kí hiêu

˙ ˙ ˙p Y
Df = (αi − αj ).
1≤i<j≤n
Chú ý ră`ng Df 6= 0 khi và chı’ khi f không có nghiêm bôi. Goi Gf là nhóm Galois
˙ ˙ ˙
cu’a f trên F và xem Gf là nhóm con cu’a nhóm d¯ôí xú’ng Sn.
Bô’ d¯ê` 10.1. Cho f xác d̄inh nhu’ trên và không có nghiêm bôi. Vó’i moi σ ∈ Gf ,
˙ ˙ ˙ ˙
180 ´ T GALOIS
p p
(i) σ( Df ) = sign(σ) Df ;
(ii) σ(Df ) = Df .
Chú’ng minh. Suy ra tru’c tiê´p tù’ d̄inh nghı̃a cu’a d̄ô`ng câ
´ u sign.
˙ ˙
Mênh d¯ê` 10.2. Cho f nhu’ trong bô’ d̄ê` trên. Goi Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên
˙ ˙
F . Khi d̄ó :
(i) Biêt thú’c Df là môt phâ`n tu’’ cu’a F ;
˙ ˙
p
(ii) Tru’ò’ng con cu’a Ef cô´ d̄inh bo’’i Gf ∩ An là F ( Df ), trong d̄ó An là nhóm thay
˙
phiên. Suy ra
p
Gf ⊂ An ⇐⇒ Df ∈ F ⇐⇒ Df chính phu’o’ng trong F.
Chú’ng minh. (i) Do Df cô´ d̄inh bo’’i moi phâ`n tu’’ cu’a Gf và Ef : F Galois nên
˙ ˙
Df ∈ F .
p
(ii) Do f chı’ có nghiêm d¯o’n nên Df 6= 0. Tù’ bô’ d̄ê` trên, ta có σ ∈ Gf cô´ d̄inh
p ˙ p ˙
’ ´
Df khi và chı khi σ ∈ An. Do d̄ó Gf ∩ An chính là nhóm cô d̄inh F ( Df ).
˙
Ví du 30. Cho d̄a thú’c bâc hai f = x2 + bx + c ∈ F [x] tách d̄u’o’c. Goi α1, α2 là 2
˙ ˙ ˙ ˙
nghiêm cu’a f . Ta có
˙
Df = (α1 − α2)2 = (α1 − α2)2 − 4α1α2 = b2 − 4c.
Biêt thú’c Df = 0 khi và chı’ khi f có nghiêm kép. Nhóm Galois Gf d̄ă’ng câ
´ u vó’i
˙ ˙
’ ´
nhóm con cua S2. Nêu Df chính phu’o’ng trong F thì Gf = 1 = A2 và Gf = S2
nêú Df không chính phu’o’ng trong F .
10.2 NHÓM GALOIS CU ’ A DA THÚ’C BÂC 3

¯
˙
’
Trong muc này và muc (10.3) sau, d̄ê d̄o’n gia’n trong biên luân, ta gia’ thiê´t F có
˙ ˙ ˙ ˙
d̄ăc sô´ khác 2, 3. Khi d̄ó moi d̄a thú’c bâc 2, 3, 4 trên F d̄êù tách d̄u’o’c.
˙ 3 2
˙ ˙ ˙
Cho f = x + ax + bx + c ∈ F [x]. Thay x = y − a/3, ta có d̄a thú’c theo y
g = y 3 + py + q ∈ F [y] (3)
vó’i
1 2 1
p= (3b − a ), q= (2a3 − 9ab + 27c).
3 27
182 ´ T GALOIS
Rõ ràng tru’ò’ng phân rã cu’a f và g trên F là nhu’ nhau và biêt thú’c cu’a chúng
˙
cũng trùng nhau. Goi α1, α2, α3 là 3 nghiêm cu’a g. Ta có
˙ ˙
g = (y − α1)(y − α2)(y − α3).
¯Da˙o hàm hình thú’c cu’a g là :
g 0 = (y − α1)(y − α2) + (y − α2)(y − α3) + (y − α1)(y − α3).
Do d¯ó
g 0(α1) = (α1 − α2)(α1 − α3)

g 0(α2) = (α2 − α1)(α2 − α3)
g 0(α3) = (α3 − α1)(α3 − α2).
Nhu’ thê´
Dg = [(α1 − α2)(α1 − α3)(α2 − α3]2 = −g 0(α1)g 0(α2)g 0(α3).
Măt khác, tù’ (3), ta có g 0 = 3y 2 + p. Do d̄ó

˙
−Dg = (3α21 + p)(3α22 + p)(3α23 + p)
= 27α21α22α23 + 9p(α21α22 + α21α23 + α22α23)
+3p2(α21 + α22 + α23) + p3.
Biê’u diêñ Dg qua các d̄a thú’c d̄ôí xú’ng so’ câ
´ p s1, s2, s3 cu’a α1, α2, α3 vó’i chú ý
ră`ng s1 = 0, s2 = p, s3 = −q, ta có
Dg = −4p3 − 27q 2.
Do Dg cũng là biêt thú’c cu’a f , biê’u diêñ Dg theo các hê tu’’ cu’a f , ta có
˙ ˙
2 2 3 3 2
Df = a b − 4b − 4a c − 27c + 18abc. (4)
Nêú f kha’ quy trên F thì nhóm Galois Gf cu’a nó trùng vó’i nhóm Galois cu’a
môt d¯a thú’c bâc 2 trên F . Ta chı’ câ`n xét khi f bâ ´ t kha’ quy trên F . Khi d̄ó
˙ ˙
(Gf : 1) ≥ 3 do d̄ó Gf d̄ă’ng câ ´ u vó’i A3 hoăc vó’i S3. Nêú Df chính phu’o’ng
˙
trong F thì do Gf ⊂ A3, suy ra Gf = A3. Khi d¯ó tru’ò’ng phân rã Eg = F (αi) vó’i
i ∈ {1, 2, 3}. Nêú Df không chính phu’o’ng trong F thì Gf = S3 và
p
Ef = F (αi, Df ) vó’i i ∈ {1, 2, 3}.
184 ´ T GALOIS
Ví du 31. Cho d̄a thú’c g = x3 − 4x + 2 ∈ Q[x]. Rõ ràng g bâ ´ t kha’ quy và biêt
˙ 3 2
˙
thú’c Dg = 4.4 − 27.2 = 4.37 không chính phu’o’ng trong Q. Do d̄ó nhóm Galois
√
cu’a g là S3. Tru’ò’ng phân rã cu’a g trên Q là Q( 37, α) vó’i α là môt nghiêm cu’a g.
˙ ˙
Ví du 32. Cho f = x3 − 6x2 + 9x − 1 ∈ Q[x]. Dê˜ dàng kiê’m tra f bâ ´ t kha’ quy
˙
trên Q. Biêt thú’c Df = 81 = 92. Do d¯ó nhóm Galois cu’a f là A3. Tru’ò’ng phân
˙
rã cu’a f là Q(α) vó’i α là môt nghiêm cu’a f . Su’’ dung Maple, ta dê˜ dàng tìm d¯u’o’c
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
dang nhân tu’ hóa cua f trong Q(α) là
˙
f = (x − 4 + 4α − α2)(x − 2 − 3α + α2)(x − α).
10.3 ¯DA THÚ’C BÂC 4

˙
Cho d̄a thú’c f = x4 + ax3 + bx2 + cx + d ∈ F [x]. Bă`ng cách thay x = y − a/4,
ta có d¯a thú’c theo y
g = y 4 + py 2 + qy + r ∈ F [y],
vó’i
1
p = (−3a2 + 8b) ;
8
1
q = (a3 − 4ab + 8c) ;
8
1
r= (−3a4 + 16a2b − 64ac + 256d).
256
Goi các nghiêm cu’a g là α1, α2, α3 và α4. Goi G là nhóm Galois cu’a g (cũng là cu’a
˙ ˙ ˙
f ). Nêu g là tích cua môt d̄a thú’c bâc 1 và bâc 3 trên F thì nhóm G d̄ă’ng câ
´ ’ ´ u vó’i
˙ ˙ ˙
nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c bâc 3 d̄ã xác d̄inh o’’ trên. Nêú g là tích cu’a 2 d̄a thú’c
˙ ˙ ˙ √ √
´ ’ ’
bât kha quy bâc 2 trên F thì tru’ò’ng phân rã Eg cua g trên F là F ( d1, d2) vó’i
˙
d1, d2 ∈ F ∗. Nêú d1 = a2d2 vó’i a ∈ F thì Eg là mo’’ rông bâc 2 trên F và G ∼ = Z2 .
˙ ˙
Nêú không thì G ∼ = Z2 × Z2.
´ t kha’ quy trên F . Khi d¯ó, ta biê´t ră`ng, vó’i 2
Bây giò’, ta xét tru’ò’ng ho’p g bâ
˙
nghiêm tùy ý αi, αj cho tru’ó’c cu’a g, tô`n tai môt phâ`n tu’’ σ ∈ G biêń αi thành αj
˙ ˙ ˙
186 ´ T GALOIS
´ t d̄ó là :
(xem 5.5). Nhũ’ng nhóm con cu’a S4 tho’a mãn tính châ
S4 ;
A4 ;
D8 = {1, (1324), (12)(34), (1423), (13)(24), (14)(23), (12), (34)}
và các nhóm con liên ho’p σ −1D8σ cu’a D8 (xem Phu luc A) ;
˙ ˙ ˙
V = {1, (12)(34), (13)(24), (14)(23)} ;
C4 = {1, (1234), (13)(24), (1432)} và các nhóm con liên ho’p
˙
σ −1C4σ cu’a C4.
Nhóm Galois G sẽ d̄ă’ng câ
´ u vó’i môt trong các nhóm trên. ¯Dăt
˙ ˙
θ1 = (α1 + α2)(α3 + α4)
θ2 = (α1 + α3)(α2 + α4)
θ3 = (α1 + α4)(α2 + α3).
Ta có
θ1 + θ2 + θ3 = 2p
θ1θ2 + θ1θ3 + θ2θ3 = p2 − 4r
θ1θ2θ3 = −q 2.
Suy ra θ1, θ2 và θ3 là 3 nghiêm cu’a

˙
h(X) = X 3 − 2pX 2 + (p2 − 4r)X + q 2. (5)
¯Da thú’c (5) go˙i là gia’i thú’c bâ c 3 cu’a g. Chú ý ră`ng
˙
θ1 − θ2 = α1α3 + α2α4 − α1α2 − α3α4
= −(α1 − α4)(α2 − α3).
Tu’o’ng tu’ ta có :
˙
θ1 − θ3 = −(α1 − α3)(α2 − α4)
θ2 − θ3 = −(α1 − α2)(α3 − α4).
Suy ra biêt thú’c cu’a gia’i thú’c (5) trùng vó’i biêt thú’c cu’a g (do d̄ó trùng vó’i biêt
˙ ˙ ˙
thú’c cu’a f ). Tù’ công thú’c tính biêt thú’c (4), ta có biêt thú’c cu’a gia’i thú’c (5) là :
˙ ˙
Dh = 16p4r − 128p2r 2 + 256r 3 − 4p3q 2 − 27q 4 + 144pq 2r. (6)
Thay các giá tri cu’a p, q, r trong (6), ta có
˙
Df = −6a2c2d + b2a2c2 + 144a2bd2 − 4a2b3d + 144bdc2
+18abc3 − 192acd2 + 16b4d − 128b2d2 − 80b2acd
+18a3bcd − 27a4d2 + 256d3 − 4a3c3 − 4b3c2 − 27c4.
188 ´ T GALOIS
Su’’ dung Maple 6. Trong Maple, ta dê˜ dàng tính d̄u’o’c biêt thú’c cu’a môt d̄a thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
tùy ý vó’i lênh :
˙
>discrim(f,x);
Ví du, biêt thú’c cu’a f = x4 + ax3 + bx2 + cx + d có thê’ tính tru’c tiê´p bă`ng lênh :
˙ ˙ ˙ ˙
>discrim(x^4+a*x^3+b*x^2+c*x+d,x)};
−6a2c2d + b2a2c2 + 144a2bd2 − 4a2b3d + 144bdc2

+18abc3 − 192acd2 + 16b4d − 128b2d2 − 80b2acd
+18a3bcd − 27a4d2 + 256d3 − 4a3c3 − 4b3c2 − 27c4
Tru’ò’ng phân rã cu’a gia’i thú’c h(X) chú’a trong tru’ò’ng phân rã cu’a f . Do d¯ó
nhóm Galois cu’a h là nhóm thu’o’ng cu’a G. Ta có các tru’ò’ng ho’p nhu’ sau :
˙
• Nêú h bâ
´ t kha’ quy và Df không chính phu’o’ng trong F . Khi d¯ó G không chú’a
trong A4 và nhóm Galois cu’a h d̄ă’ng câ´ u vó’i S3. Do d¯ó câ
´ p cu’a G chia hê´t cho
6. Suy ra G = S4.
• Nêú h bâ
´ t kha’ quy và Df chính phu’o’ng trong F . Khi d̄ó G ⊂ A4 và nhóm
Galois cu’a h d̄ă’ng câ
´ u vó’i A3. Suy ra G có câ
´ p chia hê´t cho 3. Suy ra G = A4.
• Nêú h kha’ quy và phân rã thành 3 nhân tu’’ tuyêń tính trong F [X]. Khi d̄ó
θ1, θ2 và θ3 thuôc F . Do d̄ó moi phâ`n tu’’ G pha’i cô´ d̄inh chúng. Suy ra G ⊂ V .
˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy nên G = V .
Vì g bâ
• Nêú h phân tích thành 1 d¯a thú’c bâc 2 và môt d̄a thú’c bâc nhâ ´ t trong F [X].
˙ ˙ ˙
Khi d¯ó có d¯úng 1 phâ`n tu’’ trong {θ1, θ2, θ3} thuôc F . Ta có thê’ gia’ thiê´t θ1 ∈ F .
˙
Nhu’ thê´ moi phâ`n tu’’ cu’a G cô´ d̄inh θ1 nhu’ng không cô´ d̄inh θ2 và θ3. Suy ra
˙ ˙ ˙ p
´
G ⊂ D8 và G * V . Nhu’ thê G = D8 hay G = C4. Chú ý răng F ( Df ) là `
tru’ò’ng cô´ d̄inh bo’’i G ∩ A4. Ta có D8 ∩ A4 = V và C4 ∩ A4 = {1, (13)(24)}.
˙ p
Chú ý răng G ∩ A4 là nhóm Galois cua g trên F ( Df ). Do d¯ó nêú g bâ
` ’ ´ t kha’
p
quy trên F ( Df ) thì G ∩ A4 có câ ´ p không nho’ ho’n 4, do d¯ó G = D8. Ngu’o’c
p ˙
´ ’
lai, nêu g kha quy trên F ( Df ) thì G = C4.
˙
´ t kha’ quy trên Q. Gia’i
Ví du 33. Cho d¯a thú’c f = x4 + 5x2 + 5x − 5. Rõ ràng f bâ
˙
´ t kha’ quy trên Q. Ho’n thê´ biêt thú’c
thú’c cu’a f là h = x3 − 10x2 + 45x + 25 bâ
˙
’ ’
cua f là −281375 không chính phu’o’ng. Do d̄ó nhóm Galois cua f là S4.
Ví du 34. Cho d̄a thú’c f = x4 − 5x2 − 4 ∈ Q[x]. Kiê’m tra f bâ

˙
190 ´ T GALOIS
ChU’O’ng 2. LÍ THUYÊ
Gia’i thú’c cu’a f là
h(x) = x3 + 10x2 + 41x = x(x2 + 10x + 41)
kha’ quy trên Q. Măt khác biêt thú’c cu’a f là −107584 = −3282 không chính
˙ ˙
’ ´ ´ y ră`ng f không kha’ quy trên
phu’o’ng. Có thê tính tru’c tiêp nghiêm cu’a f và thâ
˙ ˙
’ ’
Q(i). Do d̄ó nhóm Galois cua f d̄ăng câ ´ u vó’i D8.
Su’’ dung Maple 7. Trong Maple, ta có thê’ tính tru’c tiê´p nhóm Galois cu’a môt d¯a
˙ ´ ˙ ˙
’
thú’c bât kha quy có bâc không quá 9 trên Q. Cú pháp nhu’ ví du sau d̄ây :
˙ ˙
> restart;
> f:=x^4-5*x^2-4;
f := x4 − 5 x2 − 4
> galois(f);
“4T3”, {“D(4)”}, “-”, 8, {“(1 3)”, “(1 2 3 4)”}
´ y nhóm Galois cu’a x4 − 5x2 − 4 d̄ă’ng câ
Kê´t qua’ tính toán cu’a Maple cho thâ ú
vó’i nhóm D8, có 8 phâ`n tu’’ và sinh bo’’i các phép thê´ (1 3) và (1 2 3 4) nhu’ nhóm
con cu’a nhóm S4 (trong Maple kí hiêu D(n) cho nhóm d̄ôí xú’ng cu’a n−giác d̄êù).
˙
’
10.4 ¯DA THÚ’C TÔNG QUÁT
Trong muc này, ta sẽ xét ló’p d̄ăc biêt các d̄a thú’c goi là d̄a thú’c tô’ng quát và chú’ng
˙ ˙ ˙ ˙
` ’ ’
minh răng nhóm Galois cua chúng d¯ăng câu vó’i nhóm d¯ôí xú’ng.
´
Môt mo’’ rông E cu’a F goi là hũ’u han sinh nêú
˙ E = F (α1, . . . , αn).
Cho E : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và t1, . . . , tn ∈ E. Các phâ`n tu’’
˙ ˙
t1, . . . , tn goi là d̄ôc lâp d¯ai sô´ trên F nêú không tô`n tai d̄a thú’c
¯Dinh nghı̃a. ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙ f ∈ F [x1, . . . , xn] khác 0 sao cho f (t1, . . . , tn) = 0. Chú ý ră`ng,
khi d¯ó các phâ`n tu’’ t1, . . . , tn là siêu viêt trên F .
˙
Ví du 35. Trong mo’’ rông Q(x, y) : Q các phân tu’’ siêu viêt x, y là d̄ôc lâp d̄ai sô´
`
˙ ˙ 2 ˙ ˙ ˙ ˙
trên Q, trong khi x và x không d¯ôc lâp d¯ai sô. ´
˙ ˙ ˙
’
Bô d¯ê` 10.3. Cho E : F là môt mo’’ rông hũ’u han sinh. Khi d̄ó tô`n tai môt tru’ò’ng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
trung gian M sao cho :
(i) M = F (α1, . . . , αr ) vó’i α1, . . . , αr d̄ôc lâp d̄ai sô´ trên F ,
˙ ˙ ˙
(ii) E : M là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙
192 ´ T GALOIS
Chú’ng minh. Goi E = F (β1, . . . , βn). Nêú tâ ´ t ca’ β1, . . . , βn d̄ai sô´ trên F thì
˙ ˙
lây M = F . Nêu tôn tai βi siêu viêt trên F thì ký hiêu nó là α1. Nêú E : F (α1)
´ ´ `
˙ ˙ ˙
không hũ’u han thì tô`n tai βj siêu viêt trên F (α1). ¯Dăt α2 = βj . Tiê´p tuc nhu’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ’
vây cho d̄ên khi tìm d¯u’o’c F (α1, . . . , αr ) ⊂ E là mo’ rông hũ’u han. Khi d¯ó d̄ăt
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
M = F (α1, . . . , αr ).
Bô’ d¯ê` 10.4 (Stienitz). Vó’i các kí hiêu nhu’ trong bô’ d̄ê` trên, nêú tô`n tai môt tru’ò’ng
˙ ˙ ˙
trung gian N = F (γ1, . . . , γs) khác sao cho γ1, . . . , γs d̄ôc lâp d̄ai sô trên F và´
˙ ˙ ˙
E : N hũ’u han thì r = s. Sô´ r xác d̄inh nhu’ thê´ d̄u’o’c goi là bâc siêu viêt cu’a mo’’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
rông tru’ò’ng.
˙
Chú’ng minh. Do E : M là mo’’ rông hũ’u han, ta có γ1 d̄ai sô´ trên
˙ ˙ ˙
M = F (α1, . . . , αr ). Do d¯ó tô`n tai d̄a thú’c f ∈ F [x0, . . . , xr ] khác 0 sao cho
˙
f (γ1, α1, . . . , αr ) = 0. (7)

Không mâ ´ t tính tô’ng quát, gia’ su’’ α1 xuâ
´ t hiên trong biê’u diêñ (7). Nhu’ thê´ α1 d̄ai
˙ ˙
´ ’ ´
sô trên F (γ1, α2, . . . , αr ) và E : F (γ1, α2, . . . , αr ) là mo’ rông hũ’u han. Nêu s > r
˙ ˙
thì tiê´p tuc quá trình trên, các αi d̄u’o’c thay bo’’i γi và mo’’ rông E : F (γ1, . . . , γr )
˙ ˙ ˙
hũ’u han. Tuy nhiên d̄iêù d̄ó kéo theo γr+1 d̄ai sô´ trên F (γ1, . . . , γr ), vô lí. Vây
˙ ˙ ˙
’ ’
s ≤ r. Tu’o’ng tu’, thay d̄ôi vai trò cua s và r, ta có r ≤ s. Vây r = s.
˙ ˙
Nhân xét 10.5. Bă`ng qui nap ta dê˜ dàng chú’ng minh ră`ng nêú t1, . . . , tn d̄ôc lâp
˙ ˙ ˙ ˙
d̄ai sô´ trên F thì F (t1, . . . , tn) d̄ă’ng câ
´ u vó’i tru’ò’ng các phân thú’c hũ’u ty’ r biêń
˙
F (x1, . . . , xn).
Cho F là môt tru’ò’ng và t1, . . . , tn là các phâ`n tu’’ d̄ôc lâp d̄ai sô´ trên F . Xét
˙ ˙ ˙ ˙
E := F n (t1, . . . , tn) o
P (t1 ,...,tn )
= Q(t1 ,...,tn )
| P, Q ∈ F [t1, . . . , tn], Q 6= 0 .
Mô˜i σ ∈ Sr xác d¯inh môt F -tu’ d̄ă’ng câ

´ u cu’a E d̄inh bo’’i :
˙ ˙ ˙ ¡ ˙ ¢
P (t1, . . . , tn) P σ(t1), . . . , σ(tn)
7→ ¡ ¢.
Q(t1, . . . , tn) Q σ(t1), . . . , σ(tn)
Tu’o’ng ú’ng trên là môt d¯o’n câ ´ u tù’ Sn vào Aut(E/F ). Xem Sn nhu’ môt nhóm
˙ ˙
’ ´ ’
con cua Aut(E/F ). Ký hiêu N là tru’ò’ng con cô d̄inh bo’i Sn. Rõ ràng N chú’a các
˙ ˙
d̄a thú’c d¯ôí xú’ng, d¯ăc biêt chú’a các d̄a thú’c d¯ôí xú’ng so’ câ
´ p s1, . . . , sn. Nhăć lai,
˙ ˙ ˙
194 ´ T GALOIS
các d̄a thú’c d¯ôí xú’ng so’ câ

´ p d̄u’o’c d̄inh nghı̃a nhu’ sau :
˙ ˙
s 1 = t1 + · · · + tn ;
P
s2 = titj = t1t2 + · · · + tn−1tn ;
1≤i<j≤n
P
s3 = titj tk ;
1≤i<j<k≤n
···
sn = t1 · · · tn.
Ta có kê´t qua’ sau :
¯Dinh lí 10.6. N = F (s1, . . . , sn).

˙
Chú’ng minh. Ta có [F (t1, · · · , tn) : N ] = (Sn : 1) = n! theo ¯Dinh lí Artin. Ta
˙
chú’ng minh ră`ng
[F (t1, · · · , tn) : F (s1, · · · , sn)] ≤ n!
và tù’ nhân xét F (s1, · · · , sn) ⊂ N , suy ra d̄iêù pha’i chú’ng minh.
˙
Xét các mo’’ rông:
˙
F (s1, · · · , sn) ⊂ F (s1, · · · , sn, tn) ⊂ F (t1, · · · , tn).
Ta có tn là nghiêm cu’a
˙
X n − s1X n−1 + · · · + (−1)nsn ∈ F (s1, · · · , sn)[X].
Do d¯ó [F (s1, · · · , sn, tn) : F (s1, · · · , sn)] ≤ n.

Goi s01, . . . , s0n−1 là các d̄a thú’c d̄ôí xú’ng so’ câ
´ p cu’a các biêń t1, . . . , tn−1. Rõ ràng
˙
sj = s0j−1tn + s0j vó’i moi 1 ≤ j ≤ n. Do d¯ó
˙
F (s1, . . . , sn, tn) = F (s01, . . . , s0n−1, tn).
Bă`ng quy nap, ta có

˙
[F (t1, . . . , tn) : F (s1, . . . , sn, tn)]
= [F (tn)(t1, . . . , tn−1) : F (tn)(s01, . . . , s0n−1)] ≤ (n − 1)!
và suy ra d̄iêù pha’i chú’ng minh.

Mênh d¯ê` 10.7. Vó’i các kí hiêu nhu’ trên, các phâ`n tu’’ s1, . . . , sn là d̄ôc lâp d̄ai sô´
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
trên F .
Chú’ng minh. Do [F (t1, . . . , tn) : F (s1, . . . , sn)] = n! nên bâc siêu viêt cu’a
˙ ˙
chúng trên F là nhu’ nhau. Do d̄ó s1, . . . , sn d̄ôc lâp d̄ai sô´ trên F .
˙ ˙ ˙
196 ´ T GALOIS
Cho F là môt tru’ò’ng và s1, . . . , sn là các phâ`n tu’’ d̄ôc lâp d̄ai sô´
˙ ˙ ˙ ˙
trên F . ¯Da thú’c
¯Dinh nghı̃a.
˙ g = tn − s1tn−1 + · · · + (−1)nsn ∈ F (s1, . . . , sn)[t] (8)
goi là d̄a thú’c tô’ng quát bâc n trên F .

˙ ˙
¯Dinh lí 10.8. Cho F là mô t tru’ò’ng và g là d̄a thú’c tô’ng quát (8) trên F . Goi Eg là
˙ ˙ ˙
tru’ò’ng phân rã cu’a g trên F (s1, . . . , sn). Khi d̄ó các nghiêm t1, . . . , tn cu’a g d̄ôc
˙ ˙
lâp d̄ai sô´ trên F và nhóm Galois cu’a Eg : F (s1, . . . , sn) là Sn.
˙ ˙
Chú’ng minh. Ta có Eg = F (t1, . . . , tn). Do Eg : F (s1, . . . , sn) là mo’’ rông hũ’u
˙
han nên bâc siêu viêt cu’a Eg trên F bă`ng vó’i bâc siêu viêt cu’a F (s1, . . . , sn) trên
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
`
F , tú’c băng n. Suy ra d̄a thú’c (8) tách d¯u’o’c nên mo’ rông Eg : F (s1, . . . , sn) là mo’’
’
˙ ˙
rông Galois. Măt khác, các phâ`n tu’’ t1, . . . , tn là d¯ôc lâp d¯ai sô´ và s1, . . . , sn là các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄a thú’c d¯ôí xú’ng so’ câ
´ p cu’a chúng. Theo ¯Dinh lí 10.6 và tu’o’ng ú’ng Galois, nhóm
˙
’ ’
Galois cua mo’ rông Eg : F (s1, . . . , sn) chính là Sn.
˙
Bài tâp
˙
˙ ˙
a) Biêt thú’c cu’a môt d¯a thú’c f ∈ F [x] là môt phâ`n tu’’ cu’a F .
˙ ˙ ˙
b) Nhóm Galois cu’a môt d¯a thú’c bâc n > 0 là môt nhóm con cu’a Sn.
˙ ˙ ˙
c) Nhóm Galois cu’a môt d¯a thú’c bâc 2 tách d̄u’o’c trên F là môt nhóm cyclic.
˙ ˙ ˙ ˙
d) Nhóm Galois cu’a d̄a thú’c bâc 3 kha’ quy, tách d̄u’o’c trên F là môt nhóm
˙ ˙ ˙
cyclic.
e) Nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c bâc 3 tách d̄u’o’c có biêt thú’c chính phu’o’ng là
˙ ˙ ˙ ˙
môt nhóm cyclic.
˙
f) Nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c bâc 3 tách d¯u’o’c có biêt thú’c không chính
˙ ˙ ˙ ˙
phu’o’ng d̄ă’ng câ
´ u vó’i S3.
g) Nhóm Galois cu’a môt d¯a thú’c bâc 3 bâ´ t kha’ quy, tách d̄u’o’c có biêt thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
không chính phu’o’ng d̄ă’ng câ
´ u vó’i S3.
198 ´ T GALOIS
h) Tô`n tai d̄a thú’c bâc 4 trên Q có nhóm Galois d¯ă’ng câ
´ u vó’i môt nhóm con
˙ ˙ ˙
cu’a S4.
i) Tô`n tai môt d̄a thú’c bâc 3 bâ ´ t kha’ quy trên Q có 3 nghiêm thu’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
j) Môt d¯a thú’c bâc 3 trên Q có nhóm Galois d¯ă’ng câ ´ u vó’i A3 thì có 3 nghiêm
˙ ˙ ˙
thu’c.
˙
k) Biêt thú’c cu’a d̄a thú’c bâc 4 và cu’a gia’i thú’c bâc 3 cu’a nó là nhu’ nhau.
˙ ˙ ˙
l) ¯Da thú’c tô’ng quát bâc n trên F có các hê tu’’ thuôc F .
˙ ˙ ˙
m) Moi mo’’ rông hũ’u han sinh d̄êù là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
n) Moi mo’’ rông d¯ai sô´, hũ’u han sinh d̄êù là mo’’ rông hũ’u han.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
o) Moi mo’’ rông hũ’u han sinh d¯êù là mo’’ rông d¯ai sô´.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
p) Các phâ`n tu’’ d̄ôc lâp d¯ai sô´ trên F thì siêu viêt trên F .
˙ ˙ ˙ ˙
q) Các phâ`n tu’’ siêu viêt trên F thì d̄ôc lâp d̄ai sô´. (Xem HD 295)
˙ ˙ ˙ ˙
✍ 10. 2 . Hãy tìm dang nhân tu’’ hóa cu’a d¯a thú’c f = x3 − 4x + 2 ∈ Q[x] (xem Ví du
˙ √ ˙
31) trong Q(α, 37) bă`ng Maple, vó’i α là môt nghiêm cu’a f . (Xem HD 295)
˙ ˙
✍ 10. 3 . Xác d̄inh nhóm Galois cu’a các d̄a thú’c sau d̄ây trên tru’ò’ng Q :
˙
a) −x3 − 3x2 + 4x − 1 ; b) x3 + 2x2 − 2x − 2 ;
c) 7x3 + 10x2 + 5x + 1 ; d) x3 + x − 1 ;
e) x3 − 2x − 2 ; f) 3x3 − 3x + 1 ;
g) x3 − 3x + 1 ; h) x3 + 2x2 − 2x − 2 . (Xem HD 295)
✍ 10. 4 . Xác d̄inh nhóm Galois cu’a các d̄a thú’c sau d̄ây trên tru’ò’ng Q.
˙
a) x − x2 + 4x + 5 ;
4
b) x4 + x2 + 3x + 5 ;
c) x4 + 3x + 1 ; d) x4 − 4x2 − 4x − 2 ;
e) x4 − 4x − 2 ; f) x4 + 2x2 − 4 ;
g) x4 − x3 − 3x + 4 ; h) x4 + 2x3 + 2x2 − 4x + 2 ;
i) x4 − 4x3 + 5x2 − 2x + 1 ; j) x4 + 2x2 + 4. (Xem HD 296)
✍ 10. 5 . Có thê’ nói gì vê` nhóm Galois cu’a d¯a thú’c f = x4 + ax2 + b ∈ F [x] bâ ´ t kha’
quy và F có d̄ăc sô´ khác 2, 3 ? (Xem HD 298)
˙
✍ 10. 6 . Cho f ∈ F [x] bâ ´ t kha’ quy và F là tru’ò’ng có d¯ăc sô´ khác 2,3. Goi h là gia’i thú’c
˙ ˙
bâc 3 cu’a f và M là tru’ò’ng phân rã cu’a h trên F . Kí hiêu Df là biêt thú’c cu’a
˙ ˙ ˙
200 ´ T GALOIS
f và Gf là nhóm Galois cu’a f . Chú’ng minh ră`ng :

´ t kha’ quy trên F và Df không chính phu’o’ng
a) Gf = S4 khi và chı’ khi h bâ
trong F ;
´ t kha’ quy trên F và Df chính phu’o’ng trong
b) Gf = A4 khi và chı’ khi h bâ
F ;
c) Gf = D8 khi và chı’ khi h kha’ quy trên F, Df không chính phu’o’ng trong
´ t kha’ quy trên M ;
F và f bâ
d) Gf = V khi và chı’ khi h kha’ quy và Df chính phu’o’ng trong F ;
e) Gf = C4 khi và chı’ khi h kha’ quy trên F, Df không chính phu’o’ng trong
F và f kha’ quy trên M . (Xem HD 298)
✍ 10. 7 . Cho F là tru’ò’ng hũ’u han và f = x3 + ax + b ∈ F [x]. Chú’ng minh ră`ng nêú
˙
´ ’
f bât kha quy trên F thì −4a3 − 27b2 chính phu’o’ng trong F . (Xem HD 298)
§ 11. Tiêu chuâ’n gia’i d¯u’o’c bă
` ng căn thú’c cu’a d¯a thú’c 201
˙
’ ’ I D̄U’O’C BĂ` NG CĂN THÚ’C CU’A D̄A THÚ’C
§ 11 TIÊU CHUÂN GIA
˙
11.1 MO ’ ’ RÔNG CĂN VÀ TIÊU CHUÂ’N GIA’I DU’O’C
¯ p
˙ ˙
−p ± p2 − 4q
Ta biê´t ră`ng các nghiêm cu’a d̄a thú’c f = x + px + q ∈ Q[x] là
2
˙ √ 2
`
năm trong mo’’ rông tru’ò’ng Q( ∆) vó’i ∆ = p − 4q. 2
˙
Cho d¯a thú’c bâc ba g = x3 + px + q ∈ Q[x]. Nghiêm cu’a g cho bo’’i công thú’c
˙ ˙
’
Cardano. (Ta sẽ kiêm chú’ng công thú’c Cardano o’ phân cuôí cu’a tiê´t này).
’ `
s r³ ´ s r³ ´
3 q q 2 ³ p ´3 3 q q 2 ³ p ´3
α= − + + + − − + .
2 2 3 2 2 3
Xét các mo’’ rông Q = E0 ⊂ E1 ⊂ E2 ⊂ E3, trong d̄ó:
˙
³ q ´2 ³ p ´3
2
• E1 := E0(α1) vó’i α1 = + ∈ E0 ;
2 3
q
• E2 := E1(α2) vó’i α32 = − + α1 ∈ E1 ;
2
• E3 := E2(α3) = E(α1, α2, α3) vó’i α33 = −α32 − q ∈ K2.
202 ´ T GALOIS
Khi d¯ó α = α2 + α3 ∈ E3. Ta nói ră`ng E3 : Q là môt mo’’ rông căn. Ta có d¯inh
˙ ˙ ˙
nghı̃a sau d̄ây :
Môt mo’’ rông F ⊂ E goi là môt mo’’ rông căn nêú
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
E = F (α1, . . . , αm) sao cho vó’i moi i = 1, . . . , m tô`n tai ni
ni ˙ ˙
¯D i nh nghı̃a. tho’ a α i ∈ F (α 1 , . . . , α i−1 ). Khi d¯ó ta cũng nói E là mô t mo’’
˙ ˙
rông căn cu’a F . Ta nói các phâ`n tu’’ αi tao ra môt chuô˜i căn cho
˙ ˙ ˙
mo’’ rông F ⊂ E.
˙
Môt phâ`n tu’’ α thuôc vào môt mo’’ rông căn E : F thì goi là biê’u
¯Dinh nghı̃a. ˙
˜ `
˙ ˙ ˙ ˙
˙ diên d̄u’o’c băng căn thú’c (trên F ).
˙
Môt d¯a thú’c f trên F d̄u’o’c goi là gia’i d¯u’o’c bă`ng căn thú’c (trên
¯Dinh nghı̃a. ˙
´
˙ ˙
`
˙
˙ F ) nêu tru’ò’ng phân rã cua f năm trong môt mo’’ rông căn cu’a F .
’
˙ ˙
´ ` ´
Nhu’ thê, môt d̄a thú’c gia’i d̄u’o’c băng căn thú’c trên F nêu moi nghiêm cu’a nó
˙ ˙ ˙ ˙
’ ˜
d̄u’o’c biêu diên qua hũ’u han các phép toán công, trù’, nhân, chia và lây căn các ´
˙ ˙ ˙
phâ`n tu’’ cu’a F . Khi d̄ó ta cũng nói các nghiêm cu’a f là nghiêm căn thú’c trên F .
˙ ˙
Ta nhăć lai kê´t qua’ d̄ã biê´t trong § 9.
˙
˙
Bô’ d¯ê` 11.1. Cho f = xn − 1 ∈ F [x] vó’i n không chia hê´t cho d̄ăc sô´ cu’a F . Goi Ef
˙ ˙
’ ’
là tru’ò’ng phân rã cua f trên F . Khi d̄ó Ef : F là mo’ rông Galois và Gal(Ef /F )
˙
là môt nhóm aben.
˙
Chú’ng minh. Xem Mênh d¯ê` 9.10
˙
Môt mo’’ rông Galois E : F goi là mo’’ rông aben (cyclic) nêú nhóm
˙ Gal(E/F ) là nhóm aben (cyclic).
Kê´t qua’ trên cho thâ
´ y ră`ng moi tru’ò’ng chia d¯u’ò’ng tròn là môt mo’’ rông aben.
˙ ˙ ˙
Bô’ d¯ê` 11.2. Cho 0 6= n ∈ N, cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ không chia hê´t n và F chú’a
˙
môt căn nguyên thuy bâc n cua d̄o’n vi. Cho a ∈ F và E là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a
’ ’
˙ ˙ ˙
thú’c xn − a trên F . Khi d̄ó nhóm Galois cu’a E : F là môt nhóm cyclic có câ´p là
˙
u’ó’c cu’a n.
Chú’ng minh. Goi ξn ∈ F là môt căn nguyên thu’y bâc n cu’a d¯o’n vi. Goi α là môt
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ n ´ ’ ’ n i
nghiêm cua x − a. Khi d̄ó tât ca các nghiêm cua x − a là ξnα vó’i i = 1, . . . , n.
˙ ˙
Nhu’ thê´ tru’ò’ng phân rã cu’a xn − a trên F là E = F (α). Goi Cn ⊂ E là nhóm
˙
204 ´ T GALOIS
cyclic các căn bâc n cu’a d¯o’n vi. Xét d̄ô`ng câ
ú
˙ ˙
ψ : Gal(F (α)/F ) −→ Cn
σ(α)
σ 7→ .
α
´ y ră`ng ψ là d̄o’n câ
Dê˜ dàng thâ ´ u, do d̄ó Gal(E/F ) là nhóm cyclic có câ
´ p là u’ó’c cu’a
n.
Cho E : F là môt mo’’ rông d¯ai sô´. Môt bao d¯óng chuâ’n tăć cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
E : F là môt mo’’ rông N cu’a E sao cho :
˙ ˙
¯Dinh nghı̃a.
˙ • N : F là mo’’ rông chuâ’n tăć;
˙
• Nêú E ⊂ M ⊂ N và M : F chuâ’n tăć thì M = N .
Có thê’ nói bao d̄óng chuâ’n tăć N chính là mo’’ rông chuâ’n tăć nho’ nhâ
´ t cu’a F
˙
chú’a E.
Bô’ d¯ê` 11.3. Moi mo’’ rông hũ’u han d̄êù tô`n tai duy nhâ´t (sai khác d̄ă’ng câú) môt
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
bao d̄óng chuân tăc.´
˙
Chú’ng minh. Goi {α1, . . . , αr } là môt co’ so’’ cu’a E : F . Lâ´ y N là tru’ò’ng phân rã
Qr ˙ ˙
cua 1 mi trên F vó’i mi là d̄a thú’c tôi tiê’u cu’a αi vó’i i = 1, . . . , r. Rõ ràng N : F
’ ´
là mo’’ rông chuâ’n tăć và E ⊂ N . Nêú có E ⊂ M sao cho M : F chuâ’n tăć, khi d̄ó
Qr ˙
´ ’ ´
1 mi phân rã trong M nên N ⊂ M . Suy ra nêu M là môt bao d¯óng chuân tăc
˙
cu’a E : F thì M ∼ = N .
Ví du 36. Bao d¯óng chuâ’n tăć cu’a môt mo’’ rông hũ’u han, tách d̄u’o’c là môt mo’’ rông
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Galois.
Ví du 37. Cho E : F là môt mo’’ rông Galois và M là môt tru’ò’ng trung gian cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ´ ’
mo’ rông. Khi d̄ó bao d̄óng chuân tăc cua M là tru’ò’ng ho’p thành cu’a σM , vó’i moi
˙ Q ˙ ˙
σ ∈ G, tú’c là σM (xem Nhân xét 8.2).
σ∈G ˙
¯Dinh lí 11.4. Nêú d̄a thú’c f gia’i d̄u’˙o’c bă`ng căn thú’c trên tru’ò’ng F có d̄ă
˙
c sô´ 0 thì
˙
’ ’
nhóm Galois cua f là nhóm giai d̄u’o’c.
˙
Chú’ng minh. Do f gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c trên F nên tô`n tai chuô˜i các mo’’ rông
˙ ˙ ˙
F = E0 ⊂ E1 ⊂ · · · ⊂ Em
206 ´ T GALOIS
n
sao cho Ei = Ei−1(αi) tho’a αi i ∈ Ei−1, ∀i = 1, . . . , m và Em chú’a tru’ò’ng phân
rã cu’a f . ¯Dăt n = n1 · · · nm. Goi Ω là môt mo’’ rông Galois cu’a F chú’a Em và chú’a
˙ ˙ ˙ ˙
môt căn nguyên thu’y ξn cu’a d̄o’n vi. (Môt mo’’ rông Ω nhu’ thê´ tô`n tai. Chă’ng han,
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ˜ ´ ’ ’
biêu diên Em = F (γ), goi g ∈ F [x] là d̄a thú’c tôi tiêu cua γ. Lây Ω là tru’ò’ng ´
˙
phân rã cu’a g(xn − 1) trên F ).
Goi G = {σ1, . . . , σr } là nhóm Galois cu’a Ω : F và K ⊂ Ω là bao d̄óng chuâ’n
˙
tăć cu’a Em(ξn) : F . Khi d̄ó (xem Ví du 37), ta có K là tru’ò’ng ho’p thành cu’a
˙ ˙
´
σiEm(ξn) vó’i moi σi ∈ G. Nhu’ thê K là tru’ò’ng sinh bo’i ’
˙
ξ n , α 1 , . . . , α m , σ 1 α1 , . . . , σ 2 α1 , . . . , σ r α1 , . . .
trên F . Ghép thêm các phâ`n tu’’ cu’a dãy trên vào F theo thú’ tu’, ta có chuô˜i các mo’’
˙
rông tru’ò’ng
˙
F ⊂ F (ξn) ⊂ F (ξn, α1) ⊂ . . . ⊂ L ⊂ L0 ⊂ · · · ⊂ K.
´ y ră`ng mô˜i mo’’ rông L ⊂ L0 cu’a chuô˜i trên tho’a mãn L0 d̄u’o’c sinh ra
Ta nhân thâ
˙ ˙ ˙
’ ` ’ ’ r
trên L bo’i môt phân tu’ βi thoa βi ∈ L, vó’ir ∈ {n1, . . . , nm, n}. Do d¯ó theo (11.1)
˙
và (11.2), chúng là các mo’’ rông aben. Theo tu’o’ng ú’ng Galois, chuô˜i các mo’’ rông
˙ ˙
˙
trên ú’ng vó’i chuô˜i các nhóm con cu’a nhóm Galois G0 = Gal(K/F )
1 = G0 ⊂ G1 ⊂ . . . ⊂ Gt = G0
sao cho Gi C Gi+1 và Gi+1/Gi aben. Do d¯ó G0 là nhóm gia’i d̄u’o’c. Xét các mo’’ rông
˙ ˙
F ⊂ Ef ⊂ K vó’i Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F . Vì nhóm Galois cu’a f là
nhóm thu’o’ng cu’a G0, theo tính châ ´ t cu’a nhóm gia’i d¯u’o’c (A.4), nhóm Gf cũng gia’i
˙
d̄u’o’c.
˙
¯Dê’ chú’ng minh d¯iêù ngu’o˙’c la˙i cu’a d̄i˙nh lí trên, ta câ`n mô˙t sô´ bô’ d̄ê` nhu’ sau :
Bô’ d¯ê` 11.5. Cho f ∈ F tách d̄u’o’c và F ⊂ E là mo’’ rông tru’ò’ng. Khi d̄ó nhóm
˙ ˙
Galois cu’a f trên E là nhóm con cu’a nhóm Galois cu’a f trên F .
Chú’ng minh. Goi R = {α1, . . . , αn} là tâp các nghiêm cu’a f . Kí hiêu
˙ ˙ ˙ ˙
K = F (α1, . . . , αn) và L = E(α1, . . . , αn) lâ`n lu’o’t là tru’ò’ng phân rã cu’a f
˙
trên F và trên E. Rõ ràng K ⊂ L. Môi σ ∈ Gal(L/E) hoán vi các phâ`n tu’’ trong
˜
˙
R, do d̄ó biêń K thành K. Nói cách khác, phép han chê´ σ 7→ σ|K là môt d̄ô`ng
˙ ˙
´ ´
câu tù’ Gal(L/E) vào Gal(K/F ). Rõ ràng phép han chê d̄ó là môt d̄o’n câ ´ u nên
˙ ˙
Gal(L/E) là môt nhóm con cu’a Gal(K/F ).
˙
208 ´ T GALOIS
Bô’ d̄ê` sau chı’ ra môt phâ`n tính d̄a’o ngu’o’c cu’a (11.2) :
˙ ˙
Bô’ d¯ê` 11.6. Cho p là môt sô´ nguyên tô´, cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ khác p và F
˙ ˙
’ ’ ´ ’
chú’a môt căn nguyên thuy bâc p cua d̄o’n vi. Nêu E : F là mo’ rông cyclic bâc p thì
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
E = F (α) vó’i αp ∈ F .
Chú’ng minh. Goi z1, . . . , zp ∈ F là các căn bâc p phân biêt cu’a d̄o’n vi. Lâ ý
˙ ˙ ˙ ˙
` ’ ’
β ∈ E\F , ta có E = F (β). Goi σ là phân tu’ sinh cua nhóm cyclic G = Gal(E/F ).
i−1
˙
D ă
¯ ˙ it β = σ (β), vó
’ i i = 1, . . . , p. Ta có βi 6= βj vó’i moi i 6= j. Khi d̄ó β1 = β,
˙
´
βi+1 = σ(βi) nêu i = 1, . . . , p − 1 và σ(βp) = β1. ¯Dăt
˙
di(β) = β1 + ziβ2 + · · · + zip−1βp, i = 1, . . . , p.
goi là gia’i thú’c Lagrange. Khi d̄ó

˙
σ(di) = β2 + ziβ3 + · · · + zip−1β1 = zi−1di.
Do d¯ó σ(dpi) = σ(di)p = dpi. Suy ra dpi ∈ F .

Măt khác, xét hê phu’o’ng trình tuyêń tính
˙ ˙
di = x1 + zix2 + · · · + zip−1xp, i = 1, . . . , p.
˙
Ma trân hê sô´  
˙ ˙
1 z1 · · · z1p−1
. ... · · · ... 
 .. 
 
1 zp · · · zpp−1
Q
có d̄inh thú’c (zj − zi) 6= 0, do d¯ó βi, vó’i 1 ≤ i ≤ p, là môt tô’ ho’p tuyêń
˙ 0<i<j≤p ˙ ˙
tính cu’a d1, . . . , dp vó’i hê tu’’ trong F (chú ý ră`ng F chú’a z1, . . . , zp ). Suy ra
˙
E = F (β) = F (d1, . . . , dp). Rõ ràng tô`n tai di ∈ E\F . Khi d̄ó E = F (di) và
p ˙
di ∈ F .
Bây giò’ ta chú’ng minh kê´t qua’ ngu’o’c lai cu’a (11.4).
˙ ˙
¯Dinh lí 11.7. Nêú nhóm Galois cu’a d̄a thú’c f trên tru’ò’ng có d̄ă
˙
c sô´ 0 gia’i d̄u’o’c thì
˙
˙
f gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c trên F .
˙
Chú’ng minh. Goi Gf là nhóm Galois cu’a f trên F . Goi n = deg(f ) và kí hiêu
˙ ˙ ˙
’ ’
E = F (ξn) vó’i ξn là môt căn nguyên thuy bâc n cua d¯o’n vi. Theo (11.5), nhóm
˙ ˙ ˙
Galois G cu’a f trên E là nhóm con cu’a Gf , do d¯ó G gia’i d̄u’o’c.
˙
210 ´ T GALOIS
Theo (A.7), tô`n tai chuô˜i các nhóm con

˙
G = Gm ⊃ . . . ⊃ G0 = 1 (9)
sao cho Gi C Gi+1 và Gi+1/Gi cyclic có câ ´ p nguyên tô´ pi, vó’i moi i = 0, . . . , m − 1.
˙
Goi K là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên E. Khi d¯ó K chú’a tru’ò’ng phân rã cu’a f trên
˙
F.
Chuô˜i các nhóm con (9) cho ta chuô˜i các mo’’ rông
˙
F ⊂ F (ξn) = E = E0 ⊂ E1 ⊂ . . . ⊂ Em = K
vó’i Ei : Ei−1 cyclic bâc pi, vó’i moi i = 0, . . . , m. Theo Bô’ d̄ê` 11.6, ta có
p ˙ ˙
Ei = Ei−1(αi) vó’i αi i ∈ Ei−1, vó’i moi i = 0, . . . , m. Nhu’ thê´ K : F là môt
˙ ˙
’ ’ ’ `
mo’ rông căn chú’a tru’ò’ng phân rã cua f trên F , nên f giai d̄u’o’c băng căn thú’c
˙ ˙
trên F .
Hê qua’ 11.8. Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 0. Môt d̄a thú’c trên F gia’i d̄u’o’c bă`ng căn
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’
thú’c khi và chı khi nhóm Galois cua nó là giai d̄u’o’c.
˙
Hê qua’ 11.9. Cho F là tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 0. D̄a thú’c tô’ng quát (8) không gia’i d̄u’o’c
˙ ˙ ˙
bă`ng căn thú’c trên F (s1, . . . , sn) khi và chı’ khi n ≥ 5.
˙
11.2 TÍNH KHÔNG GIA’I ¯DU’O’C CU ’ A DA THÚ’C CÓ BÂC LÓ’N HO’N BÔ Ń
¯
˙ ˙
Ta câ`n môt kê´t qua’ cu’a nhóm d¯ôí xú’ng, tu’o’ng tu’ nhu’ (0.18).
˙ ˙
Bô’ d¯ê` 11.10. Nêú môt nhóm con cu’a nhóm d̄ôí xú’ng Sp vó’i p nguyên tô´ chú’a môt
˙ ˙
vòng xích d̄ô dài p và môt phép chuyê’n trí thì trùng vó’i Sp.
˙ ˙
Chú’ng minh. Goi G là nhóm con cu’a Sp sinh bo’’i σ = (a1 · · · ap) là môt vòng
˙ ˙
xích có d̄ô dài p và τ = (i j) là môt phép chuyê’n trí. Bă`ng cách d¯ánh sô´ lai nêú
˙ ˙ ˙
câ`n thiê´t, ta có thê’ gia’ thiê´t τ = (1 2). Viê´t lai σ du’ó’i dang σ = (1 a2 . . . ap). Lâ
ý
˙ ˙
’ ´ ’
lũy thù’a thích ho’p cua σ, ta có d̄u’o’c kêt qua là (1 2 b3 · · · bp), d̄ó cũng là môt vòng
˙ ˙ ˙
xích d¯ô dài p do p nguyên tô´. Giũ’ nguyên 1 và 2, d̄ánh sô´ lai các phâ`n tu’’ cu’a tâp
˙ ˙ ˙
{3, 4, . . . , p}, suy ra nhóm con G chú’a τ = (1 2) và vòng xích (1 2 · · · p). Theo
(0.18), ta có G = Sp.
Mênh d¯ê` 11.11. Cho môt d̄a thú’c f ∈ Q[x] bâ´t kha’ quy có bâc p nguyên tô´. Nêú f
˙ ˙ ˙
có d̄úng 2 nghiêm không thu’c trong C thì nhóm Galois cu’a f là nhóm d̄ôí xú’ng Sp.
˙ ˙
Chú’ng minh. Goi Ef là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Q và G = Gal(Ef : Q) xem
˙
nhu’ nhóm con cu’a Sp. Goi α ∈ Ef là môt nghiêm cu’a f . Do Q ⊂ Q(α) ⊂ Ef và
˙ ˙ ˙
212 ´ T GALOIS
[Q(α) : Q] = p, ta có p là u’ó’c cu’a [Ef : Q] = (G : 1). Suy ra G chú’a môt phâ`n tu’’
˙
´ ’ ´
câp p, xem (B.2). Trong Sp chı có các vòng xích d¯ô dài p có câp p, (xem 0.16). Nhu’
˙
thê´ G chú’a môt vòng xích d¯ô dài p. Măt khác Ef là môt tru’ò’ng con cu’a C. Trong
˙ ˙ ˙ ˙
Aut(C/Q), xét phép liên ho’p a + bi 7→ a − bi. Vì f có d̄úng 2 nghiêm không thu’c
˙ ˙ ˙
r1, r2, chúng là các sô´ phú’c liên ho’p. Khi d̄ó phép liên ho’p hoán vi 2 nghiêm r1, r2
˙ ˙ ˙ ˙
´ ´
và cô d̄inh các nghiêm còn lai cu’a f . Do d̄ó han chê cu’a phép liên ho’p trên Ef xác
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
d̄inh môt phép chuyên trí cua G. Theo (11.10), ta có G = Sp.
˙ ˙
Hê qua 11.12. D̄a thú’c f = x5 − 4x2 + 2 ∈ Q[x] không gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c.
’
˙ ˙
Chú’ng minh. ¯Da thú’c f bâ ´ t kha’ quy trên Q do tiêu chuâ’n Eisenstein cho p = 2.
Ta có
f (−1) = −3 ; f (0) = 2 ; f (1) = −1 ; f (2) = 18.
´ t 3 nghiêm thu’c nă`m trong (−1, 0),(0, 1) và (1, 2). Măt khác, do
Do d̄ó f có ít nhâ
0 4 3
˙ ˙ ˙p
f = 5x − 8x = x(5x − 8), có d̄úng 2 nghiêm thu’c là x = 0 và x = 3 8/5. Do
˙ ˙
d̄ó f có d̄úng 3 nghiêm thu’c. Theo (11.11), d̄a thú’c f có nhóm Galois d̄ă’ng câ ´ u vó’i
˙ ˙
S5 là môt nhóm không gia’i d¯u’o’c (A.9). Do d¯ó f không gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c trên
˙ ˙ ˙
Q.
˙
’ A CÁC DA THÚ’C TÔ’NG QUÁT CÓ BÂC

11.3 NGHIÊM CĂN THÚ’C CU ¯
˙ ˙
KHÔNG QUÁ 4
Trong phâ`n này, ta trình bày nghiêm căn thú’c cu’a d¯a thú’c tô’ng quát (8) (xem
˙
trang 196) vó’i n ≤ 4. Hiê’n nhiên, khi s1, . . . , sn lâ ´ y giá tri trong F thì ta sẽ có
˙
’ ’
nghiêm căn thú’c cua các d¯a thú’c trên F . ¯Dê d̄o’n gian, ta gia thiê´t F có d̄ăc sô´ 0.
’ ’
˙ ’ ˙
¯Da thú’c tông quát bâc 2
˙
Cho g = t2 − s1t + s2 có nhóm Galois trên F (s1, s2) là S2 = {1, (12)}. Phâ`n
tu’’ (1, 2) hoán vi t1, t2 nên cô´ d̄inh (t1 − t2)2. Do d̄ó (t1 − t2)2 ∈ F (s1, s2). Cu thê’
˙ p˙ ˙
(t1 − t2)2 = s21 − 4s2. Kí hiêu s21 − 4s2 là môt nghiêm cu’a x2 − (s21 − 4s2), ta có
p ˙ ˙ ˙
2
t1 − t2 = s1 − 4s2 và t1 + t2 = s1. Suy ra công thú’c nghiêm quen thuôc:
( ˙ ˙
¡ p ¢
t1 = 12 s1 + s21 − 4s2
1
¡ p ¢
2 2
t2 = 2 s1 − s1 − 4s .
’
3 2
˙
Cho g = t − s1t + s2t − s3 có nhóm Galois trên F (s1, s2, s3) là S3. Ta có dãy
các nhóm con chuâ’n tăć 1 C A3 C S3 có thu’o’ng là các nhóm cyclic. ¯Dăt ω = e2πi/3
˙
214 ´ T GALOIS
và y = t1 + ωt2 + ω 2t3, vó’i t1, t2, t3 là các nghiêm cu’a g. Vó’i moi σ ∈ A3, tô`n tai
i 3 3
˙ ˙ 2
˙
0 ≤ i ≤ 2 sao cho σ(y) = ω y. Nên σ(y ) = y . Tu’o’ng tu’, d̄ăt z = t1 + ω t2 + ωt3
˙ ˙
thì ta có σ(z 3) = z 3, ∀σ ∈ A3. Măt khác, vó’i σ là môt phép thê´ le’ thì σ(y 3) = z 3.
˙ ˙
` ’ 3 3 ´ ´
Nói cách khác các phân tu’ y + z và y z bât biên vó’i S3. Do d¯ó y 3 + z 3 và y 3z 3
3 3
thuôc F (s1, s2, s3). Nhu’ thê´ y 3 và z 3 là nghiêm cu’a cùng môt d̄a thú’c bâc 2 trên
˙ ˙ ˙ ˙
˜ ´ `
F (s1, s2, s3). Măt khác, dê dàng thây răng:
˙ 
 1
 t1 = 3 (s1 + y + z)

t2 = 13 (s1 + ω 2y + ωz)


 t3 = 1 (s1 + ωy + ω 2z).
3
Do d̄ó, khi d̄ã gia’i d¯u’o’c y 3 và z 3, ta có nghiêm cu’a g. Thu’c ra, ta có thê’ tính toán
˙ ˙ ˙
´ 2 3 3 3
tru’c tiêp yz = s1 − 3s2 và y + z = 2s1 − 9s1s2 + 27s3.
˙
Trong thu’c hành, ta thu’ò’ng gia’i bă`ng cách d̄ăt u = t − 13 s1. Khi d̄ó ta có d̄a thú’c
˙ 3
˙
bâc 3 theo u là f = u + pu + q vó’i
˙
1 2 1
p = s2 − s21, q = − s31 + s1s2 − s3 ∈ F (s1, s2, s3).
3 27 3
Do d̄ó y 3 + z 3 = −27q và y 3z 3 = −27p3. Khi d̄ó y 3 và z 3 là 2 nghiêm cu’a
˙
˙
2 3
X + 27qX − 27p = 0. Tù’ d̄ó,
s r³ ´ s r³ ´
3 q q 2 ³ p ´3 3 q q 2 ³ p ´3
y=3 − + + , z=3 − − +
2 2 3 2 2 3
sao cho yz = −3p. Ta nhân lai công thú’c nghiêm Cardano
s ˙ ˙ s˙
r³ ´ ³ ´ r³ ´
3 q q 2 p 3 3 q q 2 ³ p ´3
u= − + + + − − + (10)
2 2 3 2 2 3
và 3 nghiêm cu’a f cho bo’’i
˙ 

 u = 1
(y + z)
 1 3
u2 = 31 (ω 2y + ωz)


 u3 = 1 (ωy + ω 2z).
3
Nhân xét 11.13. Trong công thú’c (10), thay D = −4p3 − 27q 2 là biêt thú’c cu’a
˙ ˙
f = u3 + pu + q, ta có công thú’c nghiêm cho bo’’i
s ˙ s
r r
3 q −D 3 q −D
u= − + + − − . (11)
2 27 2 27
216 ´ T GALOIS
Ví du 38. Tìm nghiêm căn thú’c cu’a f = x3 − x + 1 ∈ Q[x]. Ta có D = −23. Do

˙ ˙
d̄ó môt nghiêm cu’a f là
˙ ˙
r r
3 1 1 √ 3 1 1√
− + 69 + − − 69.
2 18 2 18
Hai nghiêm còn lai là 2 sô´ phú’c liên ho’p.
˙ ˙ ˙
Ví du 39. Cho d̄a thú’c f = x3 − 6x2 + 9x − 1. Thay x = u + 2, ta có d̄a thú’c theo
˙
u là g = u3 − 3u + 1. Biêt thú’c cu’a nó là D = 81. Môt nghiêm biê’u diêñ bă`ng
˙ ˙ ˙
’
căn thú’c cua g là
r r
3 1 1√ 3 1 1√
− + −3 + − − −3.
2 2 2 2
Chú ý ră`ng trong tru’ò’ng ho’p này, d¯a thú’c g cũng nhu’ f d̄êù có 3 nghiêm thu’c.
˙ ˙ ˙
’ ’ ˜ ` ’
Tuy nhiên d¯ê biêu diên băng căn thú’c, các biêu diên nghiêm cân phai dùng d¯êń
˜ ` ’
˙
các căn cu’a sô´ phú’c.
Su’’ dung Maple 8. Maple cho chúng ta nghiêm căn thú’c cu’a môt d¯a thú’c bâc 3 tùy
˙ ˙ ˙ ˙
`
ý băng lênh >solve(f); vó’i f là môt d¯a thú’c bâc 3.
˙ ˙ ˙
˙
’
˙
Cho g = t4 − s1t3 + s2t2 − s3t + s4. Nhóm Galois S4 cu’a g có dãy các nhóm con
chuâ’n tăć
1 C V C A4 C S4 vó’i V = {1, (12)(34), (13)(24, (14)(23)}.
¯Dă˙t
y1 = (t1 + t2)(t3 + t4),
y2 = (t1 + t3)(t2 + t4),
y3 = (t1 + t4)(t2 + t3).
Vì các d̄a thú’c d̄ôí xú’ng so’ câ
´ p cu’a y1, y2, y3 thuôc F (s1, s2, s3, s4) nên y1, y2, y3
˙
là nghiêm cua môt d̄a thú’c bâc 3 trên F (s1, s2, s3, s4), goi là gia’i thú’c bâc 3 cu’a g.
’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Khi d̄ã gia’i d̄u’o’c y1, y2, y3, cùng vó’i t1 + t2 + t3 + t4 = s1, suy ra các căp
˙ ˙
’
(t1 + t2, t3 + t4); (t1 + t3, t2 + t4); (t1 + t4, t2 + t3) là nghiêm cua các d̄a thú’c
˙
bâc 2 có hê tu’’ trong F (s1, s2, s3, s4, y1, y2, y3). Tù’ d̄ó gia’i d̄u’o’c t1, t2, t3, t4.
˙ ˙ 1
˙
Trong thu’c hành, ta d¯ăt u = t − 4 s1 thì ta có môt d̄a thú’c bâc 4 theo u :
˙ ˙ ˙ ˙
218 ´ T GALOIS
Tù’ d̄ó tính d¯u’o’c :

˙
y1 + y2 + y3 = 2p ;
y1y2 + y1y3 + y2y3 = p2 − 4r ;
y1y2y3 = −q 2.
Suy ra gia’i thú’c cu’a f (u) là
X 3 − 2pX 2 + (p2 − 4r)X + q 2.
Các nghiêm cu’a f cho bo’’i :

˙ 
 1 √ √ √

 u1 = 2
( −y 1 + −y 2 + −y3)

u = 1 √ √ √
2 2
( −y 1 − −y 2 − −y3)
√ √ √

 u3 = 1
(− −y1 + −y2 − −y3)

 2
√ √ √
u = 1
(− −y − −y − −y3)
4 2 1 2
√ √ √
vó’i các căn thú’c d¯u’o’c chon sao cho −y1. −y2. −y3 = −q.
˙ ˙
’
Su’ dung Maple 9. Trong Maple, nghiêm căn thú’c cu’a môt d̄a thú’c bâc 4, theo
˙ ˙ ˙ ˙
` ’ ’
ngâm d¯inh, không d¯u’o’c hiên thi trên màn hình, do tính phú’c tap cua công thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
nghiêm.
˙
˙
> restart;
> solve(x^4+x^3-9);
Maple hiê’n thi nghiêm du’ó’i dang RootOf và dê˜ dàng nhân d̄u’o’c nghiêm gâ`n
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄úng.
> evalf(%);
1.527117219, −.2396103081 + 1.679403718 I,

−2.047896603, −.2396103081 − 1.679403718 I
Nhu’ thê´ d̄a thú’c x4 + x3 − 9 có 2 nghiêm thu’c và 2 nghiêm phú’c liên ho’p. Muôń
˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ `
hiên thi nghiêm căn thú’c cua d̄a thú’c bâc 4, cân dùng nhu’ sau :
˙ ˙ ˙
> _EnvExplicit:=true:
> solve(x^4+x^3-9);
Sau khi nhâ ´ n Enter d¯ê’ thu’c hiên lênh cuôí cùng, 4 nghiêm căn thú’c cu’a f sẽ
˙ ˙ ˙ ˙
’
d̄u’o’c hiên thi.
˙ ˙
220 ´ T GALOIS
Bài tâp
˙
✍ 11. 1 . Xác d̄inh tính d¯úng, sai cho các mênh d̄ê` sau :
˙ ˙
’
a) Nhóm Galois cu’a d¯a thú’c tông quát bâc n là gia’i d¯u’o’c.
˙ ˙
b) Nhóm S3 chı’ có hai nhóm con thu’c su’ là 1 và A3.
˙ ˙
c) ¯Da thú’c tô’ng quát bâc n trên F là môt d̄a thú’c có môt biêń siêu viêt trên F .
˙ ˙ ˙ ˙
d) Bâc siêu viêt cu’a tru’ò’ng phân thú’c Q(t) trên Q bă`ng 1.
˙ ˙
e) Môt d¯a thú’c bâc nho’ ho’n 5 trên Q luôn luôn gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c trên
˙ ˙ ˙
Q.
f) Tô`n tai d̄a thú’c bâc ló’n ho’n 4 trên R không gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c trên R.
˙ ˙ ˙
g) Moi d̄a thú’c bâc 2 trên tru’ò’ng d̄ăc sô´ 0 gia’i d̄u’o’c bă`ng căn thú’c.
˙ ˙ ˙ ˙
h) Moi mo’’ rông căn thú’c d¯êù hũ’u han.
˙ ˙ ˙
i) Moi mo’’ rông hũ’u han d̄êù là mo’’ rông căn thú’c.
˙ ˙ ˙ ˙
´ p cu’a nhóm Galois cu’a môt d̄a thú’c câ
j) Câ ´ p n chia hê´t n!.
˙
k) Tô`n tai môt d¯a thú’c bâc 4 có nhóm Galois là S4.
˙ ˙ ˙ ✎Nguyêñ Chánh Tú
˙
´ t kha’ qui trên Q bâc 11 có d¯úng 2 nghiêm không thu’c thì
l) Môt d̄a thú’c bâ
˙ ˙ ˙ ˙
’ `
không giai d¯u’o’c băng căn thú’c.
˙
m) Nhóm A5 có 60 phâ`n tu’’. (Xem HD 299)
✍ 11. 2 . Tìm nghiêm căn thú’c cu’a các d¯a thú’c sau :
˙
3
a) t − 3t + 5 ;
b) t3 − 7t + 6 ;
p
3 √ p
3 √
3 2
c) x + x − 2. Suy ra 26 + 15 3 + 26 − 15 3 = 4.
d) x3 − 5x2 + 4x + 5 ;
e) t4 − t3 − 2t − 1 ;
f) t4 + 4t + 2 ;
g) t6 + 2t5 − 5t4 + 9t3 − 5t2 + 2t + 1. (Xem HD 299)
✍ 11. 3 . Chú’ng minh ră`ng C : Q và R : Q không pha’i là mo’’ rông hũ’u han sinh.
˙ ˙
(Xem HD 300)
✍ 11. 4 . Tính bâc siêu viêt cu’a các mo’’ rông sau :
˙ ˙ ˙
222 ´ T GALOIS
a) Q(t, u, v, w) : Q vó’i t2 = 2, u siêu viêt trên Q(t) ; v 3 = t + 5 và w siêu viêt

˙ ˙
trên Q(t, u, w).
b) Q(t, u, v) : Q vó’i t2 = u3 = v 4 = 7. (Xem HD 300)
✍ 11. 5 . Cho f = x3 − 3x + 1 ∈ F [x]. Chú’ng minh ră`ng f hoăc là bâ

´ t kha’ qui hoăc
˙ ˙
phân rã trong F . (Xem HD 300)
✍ 11. 6 . Chú’ng minh các d̄a thú’c sau không gia’i d¯u’o’c bă`ng căn thú’c trên Q :
˙
5
a) t − 4t + 2 ; c) t5 − 6t2 + 3 ;
b) t5 − 6t + 3 ; d) t7 − 10t5 + 15t + 5. (Xem HD 301)
PHU LUC 223
˙ ˙
PHU LUC
˙ ˙
A NHÓM GIA’I ¯DU’O’C VÀ NHÓM ¯DO’N

˙
Muc này trình bày các kiêń thú’c co’ ba’n vê` nhóm gia’i d̄u’o’c và nhóm d̄o’n. Các kê´t
˙ ˙
’ `
qua chính trong phân này là A.4, A.7, A.9 và A.17.
1. Nhóm gia’i d¯u’o’c

˙
Cho G là môt nhóm nhân. Chuô˜i chuâ’n tăć cu’a G là môt chuô˜i
˙ ˙
hũ’u han các nhóm con phân biêt
˙ ˙
1 = G0 C G1 C · · · C Gn = G, (12)
¯Dinh nghı̃a.
˙
nghı̃a là Gi là nhóm con chuâ’n tăć cu’a Gi+1 vó’i moi
˙
i = 0, . . . , n− 1. Các nhóm thu’o’ng Gi+1/Gi, vó’i i = 0, . . . , n−1,
goi là các thành phâ`n cu’a chuô˜i chuâ’n tăć (12).
˙
224 PHU LUC
˙ ˙
Chuô˜i (12) goi là chuô˜i ho’p thành cu’a G nêú Gi là nhóm con
˙ ˙
¯D i nh nghı̃a. chuâ ’ n ´
tă c ´
tô i d¯a i cu ’ a G ´ u có N C Gi+1 và N chú’a
i+1 , nghı̃a là nê
˙ ˙
Gi thì Gi = N hay N = Gi+1, vó’i moi i = 0, . . . , n − 1.
˙
Nhân xét A.1. Chú ý ră`ng, trong chuô˜i chuâ’n tăć (12), không kéo theo Gi C G
˙
ngoai trù’ i = n − 1.
˙
Môt nhóm G goi là gia’i d¯u’o’c nêú tô`n tai chuô˜i chuâ’n tăć (12) sao
˙ cho Gi+1/Gi là nhóm aben, vó’i moi i = 0, . . . , n − 1.
˙
Ví du A.2. (i) Moi nhóm aben d¯êu gia’i d¯u’o’c.`
˙ ˙ ˙
(ii) Nhóm d¯ôí xú’ng S3 gia’i d¯u’o’c vì có chuô˜i 1 C A3 C S3, trong d̄ó A3 là nhóm cyclic
˙
và S3/A3 là nhóm cyclic câ ´ p 2.
(iii) Nhóm d̄ôí xú’ng S4 gia’i d¯u’o’c vì có chuô˜i chuâ’n tăć

˙
1 C V C A4 C S4,
trong d¯ó V = {1, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}.

Ta nhăć lai kê´t qua’ d̄o’n gia’n sau cu’a lí thuyê´t nhóm.
˙
PHU LUC 225
˙ ˙
Bô’ d¯ê` A.3. Cho G là môt nhóm nhân.

˙
(i) Nêú H C G và A là nhóm con cu’a G thì H ∩ A C A và
A∼ HA
= .
H ∩A H
(ii) Nêú H C G và H ⊂ A C G thì H C A, A/H C G/H và

G/H ∼ G
= .
A/H A
Các kê´t qua’ trong bô’ d̄ê` trên tu’o’ng ú’ng goi là d̄inh lí d̄ă’ng câ
´ u thú’ nhâ
´ t và d̄inh
˙ ˙ ˙
’ ´
lí d̄ăng câu thú’ hai.
Ta có kê´t qua’ quan trong d¯âù tiên vê` nhóm gia’i d¯u’o’c.
˙ ˙
Mênh d¯ê` A.4. Cho G là môt nhóm.
˙ ˙
(i) Nêú G gia’i d̄u’o’c thì moi nhóm con H cu’a G gia’i d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
(ii) Nêú N C G và G gia’i d̄u’o’c thì G/N gia’i d̄u’o’c.
˙ ˙
226 PHU LUC
˙ ˙
(iii) Nêú tô`n tai nhóm con chuâ’n tăć N C G sao cho N và G/N gia’i d̄u’o’c thì G
˙ ˙
gia’i d̄u’o’c.
˙
Chú’ng minh.
(i) Cho chuô˜i chuâ’n tăć
1 = G0 C G1 C · · · C Gn = G
sao cho Gi+1/Gi aben, vó’i moi i = 0, . . . , n − 1. ¯Dăt Hi = Gi ∩ H. Khi d̄ó ta

˙ ˙
có chuô˜i chuâ’n tăć :
1 = H0 C H1 C · · · C Hn = H.
Ta chú’ng minh các thành phâ`n Hi+1/Hi là aben. Ta có

Hi+1 Gi+1 ∩ H Gi+1 ∩ H ∼ Gi(Gi+1 ∩ H)
= = = .
Hi Gi ∩ H Gi ∩ (Gi+1 ∩ H) Gi
Nhóm cuôí cùng là nhóm aben vì nó là nhóm con cu’a nhóm aben Gi+1/Gi. Vì
thê´ H là nhóm gia’i d̄u’o’c.
˙
PHU LUC 227
˙ ˙
(ii) Tù’ chuô˜i ho’p thành cu’a G nhu’ trên, nhóm thu’o’ng G/N có chuô˜i các nhóm
˙
con sau
1 = G0N/N ⊂ G1N/N ⊂ · · · ⊂ GnN/N = G/N.
Gi+1N/N ∼ Gi+1N
Ta có = theo d¯inh lí d̄ă’ng câ
´ u thú’ hai. Măt khác
GiN/N GiN ˙ ˙
Gi+1N ∼ Gi+1(GiN ) ∼ Gi+1
= =
GiN Gi N Gi+1 ∩ (GiN )
∼ Gi+1/Gi
= .
(Gi+1 ∩ (GiN ))/Gi
Nhóm cuôí cùng là nhóm thu’o’ng cu’a Gi+1/Gi nên là nhóm aben. Vây G/N
˙
’
giai d¯u’o’c.
˙
(iii) Tô`n tai 2 chuô˜i chuâ’n tăć
˙
1 = N0 C N1 C · · · C Nr = N
1 = G0/N C G1/N C · · · C Gs/N = G/N
vó’i các thành phâ`n aben. Xét chuô˜i
1 = N0 C N1 C · · · C Nr = N = G0 C G1 C · · · C Gs = G/N
228 PHU LUC
˙ ˙
có các thành phâ`n d̄ă’ng câ

´ u vó’i Ni+1/Ni hay d¯ă’ng câ
´ u vó’i
Gi+1/Gi ∼
= (Gi+1/N )/(Gi/N ),
chúng d¯êù là nhóm aben. Vây G gia’i d¯u’o’c.
˙ ˙
2. Nhóm d¯o’n
Môt nhóm G 6= 1 goi là nhóm d¯o’n nêú G không có nhóm con
D
¯ i nh nghı̃a. ˙ ˙
˙ chuâ’n tăć nào khác 1 và chính nó.
Nhu’ thê´ chuô˜i (12) là chuô˜i ho’p thành cu’a G khi và chı’ khi moi thành phâ`n
˙ ˙
Gi+1/Gi là các nhóm d¯o’n.
Nhân xét A.5. Nêú G là nhóm hũ’u han thì trong G = G1 có nhóm con chuâ’n tăć
˙ ˙
tôi d¯ai G2, nhóm G2 chú’a môt nhóm con chuâ’n tăć tôí d̄ai G3,...Tiê´p tuc quá trình
´
˙ ˙ ˙ ˙
này, ta thâ ´ y ră`ng moi nhóm hũ’u han d¯êù có môt chuô˜i ho’p thành.
˙ ˙ ˙ ˙
` `
Mênh d¯ê A.6. Moi nhóm d̄o’n gia’i d̄u’o’c d̄êu là nhóm cyclic có câ´p nguyên tô´.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Goi G là nhóm d¯o’n gia’i d¯u’o’c. Khi d̄ó có chuô˜i chuâ’n tăć
˙ ˙
1 = G0 C · · · C Gr = G
PHU LUC 229
˙ ˙
vó’i các thành phâ`n aben. Vì G d̄o’n nên r = 1 và G = G/G0 aben. Trong nhóm
aben, moi nhóm con d¯êù là nhóm con chuâ’n tăć, do d̄ó d̄ê’ G d̄o’n, nó trùng vó’i nhóm
˙
con cyclic sinh ra bo’’i môt phâ`n tu’’ bâ
´ t kì khác 1 cu’a G. Do d̄ó G là nhóm cyclic có
˙
´ ´
câp nguyên tô.
Hê qua’ A.7. Môt nhóm hũ’u han G là gia’i d̄u’o’c khi và chı’ khi tô`n tai chuô˜i ho’p
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
thành 1 = G0 C G1 C · · · C Gn = G sao cho vó’i moi 1 ≤ i ≤ n, ta có Gi/Gi−1
˙
cyclic có câ´p nguyên tô´.
Chú’ng minh. Goi 1 = G0 C G1 C · · · C Gn = G là chuô˜i ho’p thành cu’a nhóm

˙ ˙
giai d̄u’o’c G. Khi d̄ó nhóm con Gi+1 giai d̄u’o’c nên nhóm thu’o’ng Gi+1/Gi gia’i d̄u’o’c,
’ ’
˙ ˙ ˙
vó’i moi i = 0, . . . , n − 1. Do chuô˜i trên là chuô˜i ho’p thành nên Gi+1/Gi là nhóm
˙ ˙
`
d̄o’n.Tù’ (A.6), ta có các thành phân Gi+1/Gi là các nhóm cyclic câ ´ p nguyên tô´.
Chiêù ngu’o’c lai là hiê’n nhiên vì moi nhóm cyclic d̄êù aben.
˙ ˙ ˙
Bô’ d¯ê` A.8. Cho G là nhóm nhân và H C G sao cho G/H aben. Khi d̄ó ∀a, b ∈ G,
ta có a−1b−1ab ∈ H.
230 PHU LUC
˙ ˙
Chú’ng minh. Vó’i moi a, b ∈ G, ta có

˙
ab = ab = ba = ba.
Suy ra (ba)−1(ab) = a−1b−1ab ∈ H.
¯Dinh lí A.9. Nhóm d̄ôí xú’ng Sn vó’i n ≥ 5 không gia’i d̄u’˙o’c.

˙
Chú’ng minh. Gia’ su’’ ngu’o’c lai, nhóm Sn vó’i n ≥ 5 gia’i d̄u’o’c. Khi d¯ó tô`n tai chuô˜i
˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
chuân tăc
1 = G0 C G1 C · · · C Gr = Sn,
´t
sao cho Gi/Gi−1 aben vó’i moi i = 1, . . . , r. Goi (a b c) là môt vòng xích bâc 3 bâ
˙ ˙ ˙ ˙
ý
kì cu’a Sn. Lâ
u, v ∈ {1, . . . , n}\{a, b, c}
sao cho u 6= v (chú ý u, v tô`n tai do n ≥ 5). Bô’ d̄ê` trên kéo theo:
˙
(u b a)−1(v c a)−1(u b a)(v c a) = (a b c) ∈ Gr−1,
´ t ca’ các vòng xích d¯ô dài 3. Tiê´p tuc lí luân
do Sn/Gr−1 aben. Vây Gr−1 chú’a tâ
˙ ˙ ˙ ˙
´ t ca’ các vòng xích d¯ô dài 3. Bă`ng
nhu’ trên, do Gi−1/Gi−2 aben, nhóm Gr−2 chú’a tâ
˙
PHU LUC 231
˙ ˙
quy nap, nhóm G0 chú’a tâ ´ t ca’ các vòng xích d¯ô dài 3. Vô lí ! Vây Sn không gia’i
˙ ˙ ˙
d̄u’o’c.
˙
Mênh d¯ê` A.10. Vó’i moi n ≥ 5, nhóm thay phiên An là nhóm d̄o’n.
˙ ˙
Chú’ng minh. Gia’ su’’ có 1 6= N C An. Ta câ`n chı’ ra N = An. Tru’ó’c hê´t ta chú’ng
to’ ră`ng nêú N chú’a môt vòng xích d¯ô dài 3 thì N = An. Ta có thê’ gia’ thiê´t N
˙ ˙
chú’a vòng xích (1 2 3). Khi d̄ó vó’i moi k > 3, ta có (3 2 k) ∈ An. Do d̄ó
˙
(3 2 k)(1 2 3)(3 2 k)−1 = (1 k 2) ∈ N.
Nhu’ thê´ N chú’a các phâ`n tu’’ (1 k 2)2 = (1 2 k) vó’i moi k ≥ 3.

˙
`
Chú ý răng (m r) = (1 m)(1 r)(1 m) vó’i moi m, r. Do d¯ó Sn d̄u’o’c sinh bo’’i các
˙ ˙
chuyê’n trí (1 i) vó’i i = 2 . . . , n. Suy ra, moi phép thê´ chăñ d̄êù là tích cu’a môt sô´
˙ ˙
˜ ’ ’ ` ’
chăn các chuyên trí loai này. Nên An d̄u’o’c sinh bo’i các phân tu’ (1 j)(1 i) = (1 i j),
˙ ˙
vó’i i, j = 2, . . . , n. Ta có
(1 i j) = (1 2 j)−1(1 2 i)(1 2, j),
vó’i i, j 6= 2. Nhu’ thê´ An d̄u’o’c sinh bo’’i các phâ`n tu’’ (1 2 k). Do d¯ó N = An.
˙
232 PHU LUC
˙ ˙
Ta còn pha’i chú’ng minh N chú’a môt vòng xích bâc 3. Ta chia ra các tru’ò’ng ho’p
˙ ˙ ˙
nhu’ sau :
• Nhóm con N chú’a môt phâ`n tu’’ x = a b c ... vó’i a, b, c, . . . là các vòng xích d̄ôc
˙ ˙
lâp và
˙
a = (a1a2 . . . am) vó’i m ≥ 4.
¯Dă˙t t = (a1a2a3). Khi d̄ó N chú’a phâ`n tu’’ z := t xt. Chú ý ră`ng t giao hoán
−1
vó’i các vòng xích a, b, . . ., nên
z = t−1xt = (t−1at)bc . . . .
Cuôí cùng, ta thâ

´ y ră`ng N chú’a phâ`n tu’’ zx−1 = t−1ata−1 = (a1a2a4).
• Xét N chú’a 1 phâ`n tu’’ có phân tích vòng xích d¯ôc lâp chú’a 2 vòng xích d¯ô dài
˙ ˙ ˙
´ ’ ’ ’
3. Không mât tính tông quát, gia su’ N chú’a
x = (123)(456)y.
¯Dă˙t t = (234). Khi d¯ó N chú’a

x−1(txt−1) = (12436).
PHU LUC 233
˙ ˙
Tù’ tru’ò’ng ho’p d¯âù tiên, ta suy ra N chú’a môt vòng xích d¯ô dài 3.
˙ ˙ ˙
• Nêú N chú’a môt phâ`n tu’’ x có dang phân tích vòng xích là (ijk)σ vó’i σ là tích
˙ ˙
’
cua các phép chuyên trí d¯ôc lâp. Khi d̄ó N chú’a x2 = (ijk).
’
˙ ˙
• Tru’ò’ng ho’p còn lai là moi phâ`n tu’’ cu’a N d̄êù là tích cu’a các phép chuyê’n trí
˙ ˙ ˙
d̄ôc lâp. Vì n ≥ 5, ta có thê’ gia’ thiê´t N chú’a phâ`n tu’’ x vó’i phân tích vòng xích
˙ ˙
x = (12)(34)σ
trong d¯ó σ là tích các phép chuyê’n trí d¯ôc lâp. ¯Dăt t = (234). Khi d¯ó N chú’a
˙ ˙ ˙
phâ`n tu’’
x−1(txt−1) = (23)(14).
´ y u = (145), khi d¯ó N chú’a
Lâ
ux−1(txt−1)u−1 = (23)(45).
Nhu’ thê´ N chú’a

(23)(14)(23)(45) = (145).
Mâu thuâñ !
234 PHU LUC
˙ ˙
Vây An là nhóm d̄o’n vó’i moi n ≥ 5.

˙ ˙
Kê´t qua’ này cũng kéo theo ¯Dinh lí A.9. Thât vây, nêú Sn gia’i d¯u’o’c thì An gia’i
˙ ˙ ˙ ˙
d̄u’o’c. Ho’n nũ’a, tù’ d̄inh lí trên, ta có An là nhóm d¯o’n. Tù’ Mênh d¯ê` A.6, suy ra An
˙ ˙ ˙
´ ´ ´ ’ n! ´
có câp nguyên tô. Vô lí vì câp cua An là 2 , không nguyên tô khi n ≥ 5.
3. Các p−nhóm
Trong muc này, ta xét ló’p các nhóm gia’i d¯u’o’c d¯ăc biêt goi là p−nhóm. Bên canh
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ’ ´ ’ ´
d̄ó, ta chú’ng minh môt sô kêt qua sâu săc cua lí thuyêt nhóm, d¯ăc biêt là tính châ ´t
˙ ˙ ˙
cu’a p−nhóm thông qua chuô˜i chuâ’n tăć cu’a nó (A.17).
Cho G là môt nhóm nhân. Phâ`n tu’’ a ∈ G goi là liên ho’p vó’i
˙ ˙ ˙
b ∈ G nêú tô`n tai g ∈ G sao cho a = g −1bg. Quan hê liên ho’p là
˙ môt quan hê tu’o’ng d̄u’o’ng trên G. Các ló’p tu’o’ng d̄u’o’ng theo quan
˙ ˙
hê liên ho’p goi là các ló’p liên ho’p.
˙ ˙ ˙ ˙
Nêú G hũ’u han, goi các ló’p liên ho’p là C1, C2, . . . , Cr vó’i C1 = {1}. Kí hiêu
˙ ˙ ˙ ˙
|S| là sô´ phâ`n tu’’ cu’a môt tâp hũ’u han S. Ta có d¯ă’ng thú’c :
˙ ˙ ˙
|G| = 1 + |C2| + · · · + |Cr |, (13)
PHU LUC 235
˙ ˙
goi là phu’o’ng trình ló’p cu’a G.

˙
Ta có môt quan hê tu’o’ng d̄u’o’ng tu’o’ng tu’ trên tâp các nhóm con cu’a G.
˙ ˙ ˙ ˙
Hai nhóm con H, K cu’a nhóm nhân G goi là liên ho’p vó’i nhau
˙ ˙
´ ` −1 ˜ ’
¯Dinh nghı̃a. nêu tôn tai g ∈ G sao cho K = g Hg. Dê dàng kiêm tra d̄ây là
˙ ˙
môt quan hê tu’o’ng d¯u’o’ng.
˙ ˙
Cho G là nhóm nhân và x ∈ G. Kí hiêu
˙
CG(x) = {g ∈ G | gx = xg}.
¯Dinh nghı̃a.
˙
Khi d̄ó CG(x) là môt nhóm con cu’a G goi là nhóm con trung tâm
˙ ˙
’
cua x trong G.
Bô’ d¯ê` A.11. Cho G là nhóm hũ’u han. Sô´ phâ`n tu’’ trong ló’p liên ho’p cu’a x ∈ G
˙ ˙
` ’ ´ ’
băng vó’i chı sô cua CG(x) trong G.
´ y 2 phâ`n tu’’ g −1xg và h−1xh bâ

Chú’ng minh. Lâ ´ t kì trong ló’p tu’o’ng d̄u’o’ng cu’a
x. Ta có
g −1xg = h−1xh ⇐⇒ hg −1x = xhg −1 ⇐⇒ hg −1 ∈ CG(x).
236 PHU LUC
˙ ˙
Nhu’ thê´ h và g nă`m trong cùng ló’p ghép cu’a CG(x). Suy ra sô´ phâ`n tu’’ trong ló’p
liên ho’p cu’a x bă`ng vó’i chı’ sô´ cu’a CG(x) trong G.
˙
Bô’ d̄ê` kéo theo :
Hê qua’ A.12. Sô´ phâ`n tu’’ trong môt ló’p liên ho’p tùy ý chia hê´t câ´p cu’a nhóm G.
˙ ˙ ˙
Môt nhóm hũ’u han G goi là môt p−nhóm nêú câ ´ p cu’a G là lũy
˙ thù’a cu’a môt sô´ nguyên tô´ p.
˙
Ví du A.13. Nhóm dihedral D8 (xem tr. 30) là 2−nhóm. Nhóm Sn vó’i n ≥ 3 không
˙
pha’i là p−nhóm vó’i moi p nguyên tô´.
˙
Tâm cu’a nhóm G là tâp
˙
¯Dinh nghı̃a.
˙ Z(G) = {x ∈ G | gx = xg, ∀g ∈ G}.
Dê˜ dàng kiê’m tra Z(G) là môt nhóm con chuâ’n tăć cu’a G.
˙
Ví du A.14. a) Tâm cu’a nhóm aben là chính nó.
˙
b) Tâm cu’a nhóm S3 là nhóm tâ`m thu’ò’ng.
c) Z(D8) = {1, σ 2} vó’i σ ∈ D8 là phâ`n tu’’ có câ

´ p 4 trong D8.
PHU LUC 237
˙ ˙
Ta có kê´t qua’ tô’ng quát sau d̄ây :
¯Dinh lí A.15. Mo i p−nhóm khác 1 d̄êù có tâm không tâ`m thu’ò’ng.

˙ ˙
Chú’ng minh. Tù’ phu’o’ng trình ló’p, ta có
pn = |G| = 1 + |C2| + · · · + |Cr |.
Vì sô´ phâ`n tu’’ cu’a moi ló’p liên ho’p chia hê´t pn, ta goi |Ci| = pni vó’i ni ≥ 0. Vì vê´
˙ ˙ ˙
phai chia hêt cho p, sô ló’p có 1 phân tu’ phai là môt bôi sô´ cu’a p. Măt khác, nêú x
’ ´ ´ ` ’ ’
˙ ˙ ˙
thuôc vào ló’p có 1 phâ`n tu’’ thì ta có g −1xg = x vó’i moi g ∈ G. Nghı̃a là x ∈ Z(G).
˙ ˙
´ `
Nhu’ thê Z(G) có nhiêu ho’n 1 phân tu’. ` ’
Bô’ d¯ê` A.16. Nêú A là môt nhóm aben hũ’u han có câ´p chia hê´t cho môt sô´ nguyên
˙ ˙ ˙
´ ` ’ ´
tô p thì chú’a môt phân tu’ câp p.
˙
Chú’ng minh. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên |A|. Nêú |A| = p, thì kê´t qua’
˙
là hiê’n nhiên.
Goi M là môt nhóm con thu’c su’ có câ ´ p tôí d̄ai trong A. Nêú p chia hê´t |M | thì
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
bô’ d̄ê` d̄u’o’c chú’ng minh theo nguyên lí quy nap. Xét tru’ò’ng ho’p p không chia hê´t
˙ ˙ ˙
238 PHU LUC
˙ ˙
|M |. Goi b ∈ A\M , xét B =< b > là nhóm cyclic sinh ra bo’’i b. Khi d̄ó M B là
˙
môt nhóm con (chú ý G aben) chú’a M thu’c su’ nên M B = A. Ta có d̄ă’ng câ
ú
˙ ˙ ˙
nhóm (A.3)
M/(M ∩ B) ∼ = M B/B.
Suy ra
|M ||B|
|M B| = .
|M ∩ B|
Do d¯ó p chia hê´t câ
´ p r cu’a B =< b >. Khi d̄ó phâ`n tu’’ br/p có câ
´ p p.
´ t d¯ăc biêt cu’a p−nhóm.

Ta có môt tính châ
˙ ˙ ˙
Mênh d¯ê` A.17. Cho G là môt p−nhóm có câ´p pn. Khi d̄ó G có chuô˜i các nhóm con
˙ ˙
chuâ’n tăć
1 = G0 C G1 C · · · C Gn = G
sao cho (Gi : 1) = pi vó’i moi i = 0, . . . , n.
˙
Chú’ng minh. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên n. Nêú n = 0 thì kê´t qua’ là
˙
hiê’n nhiên. Xét n > 0. Do Z(G) là môt nhóm aben khác 1 có câ
´ p chia hê´t cho p
˙
PHU LUC 239
˙ ˙
nên theo (A.16), tô`n tai môt phâ`n tu’’ x ∈ Z(G) có câ
´ p p. Nhóm cyclic K =< x >
˙ ˙
’ ´ ’
là nhóm con chuân tăc cua G vì x ∈ Z(G). Nhóm thu’o’ng G/K có câ ´ p pn−1, theo
gia’ thuyê´t quy nap, tô`n tai chuô˜i các nhóm con chuâ’n tăć cu’a G/K tho’a
˙ ˙
K/K = G1/K C G2/K C · · · C Gn/K = G/K
vó’i |Gi/K| = pi−1 và Gi C G vó’i moi i = 1, . . . , n. Nhu’ thê´ |Gi| = pi. ¯Dăt
˙ ˙
`
G0 = 1, ta có d¯iêu pha’i chú’ng minh.
Hê qua’ A.18. Moi p−nhóm d̄êù gia’i d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Tù’ chuô˜i các nhóm con chuâ’n tăć cu’a G cho trong mênh d̄ê` trên, ta
˙
` ´
có các thành phân Gi/Gi−1 có câp là p nên là nhóm cyclic. Suy ra G gia’i d̄u’o’c.
˙
B ¯DINH LÍ SYLOW VÀ ¯DINH LÍ CAUCHY

˙ ˙
Ta gió’i thiêu khái niêm nhóm con Sylow và chú’ng minh môt phâ`n kê´t qua’ cu’a
˙ ˙ ˙
´ ’ ’ ’
¯D˙inh lí Sylow, kêt qua d̄ó d̄u d̄ê chú’ng minh ¯D˙inh lí Cauchy.
¯Dinh lí B.1 (Sylow). Cho G là mô t nhóm nhân hũ’u han có pαm phâ`n tu’’, trong
˙ ˙ ˙
d̄ó p nguyên tô´ không chia hê´t m. Khi d̄ó
240 PHU LUC
˙ ˙
(i) G chú’a môt nhóm con có câ´p pα ;

˙
(ii) moi nhóm con câ´p pα d̄êù liên ho’p vó’i nhau ;
˙ ˙
(iii) moi p−nhóm con cu’a G d̄êù chú’a trong môt nhóm con câ´p pα ;
˙ ˙
(iv) sô´ các nhóm con câ´p pα bă`ng 1 + kp vó’i k ∈ N.
Môt nhóm con có câ´p pα goi là p−nhóm Sylow cu’a G.

˙ ˙
Chú’ng minh. Ta chı’ chú’ng minh phâ`n i) cu’a d̄inh lí trên. Ban d̄oc có thê’ tham
˙ ˙ ˙
’ ` ’ ’ ` ´
khao chú’ng minh d̄ây d¯u cua d̄inh lí trong các sách vê ¯Dai sô, ví du [1], tr. 141.
˙ ˙ ˙
Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên |G|. Kê´t qua’ hiê’n nhiên nêú |G| = 1, 2. Goi
˙ ˙
’
C1, . . . , Cr là các ló’p liên ho’p cua G và goi ci = |Ci|. Khi d̄ó, phu’o’ng trình ló’p cho
˙ ˙
ta
pαm = c1 + · · · + cr . (14)
Goi Zi là nhóm con trung tâm cu’a môt phâ`n tu’’ xi ∈ Ci và ni = |Zi| vó’i
˙ ˙
i = 1, . . . , r. Tù’ (A.11), ta có
pαm
ni = . (15)
ci
PHU LUC 241
˙ ˙
Gia’ su’’ tô`n tai ci ló’n ho’n 1 và không chia hê´t cho p. Khi d̄ó, tù’ (15), ta có ni < pαm
˙
và ni chia hêt cho pα. Theo gia’ thuyê´t quy nap, tô`n tai môt nhóm con câ
´ ´ p pα trong
˙ ˙ ˙
Zi. Ta có d̄iêù câ`n chú’ng minh.
Xét tru’ò’ng ho’p vó’i moi i = 1, . . . , r, ta có ci = 1 hay ci không chia hê´t cho p.
˙ ˙
Goi z = |Z(G)|. Nhu’ trong chú’ng minh cu’a (A.15), sô´ các ci = 1 bă`ng vó’i z. Nhu’
˙
thê´ ta có
pαm = z + kp
vó’i k ∈ N. Suy ra p chia hê´t z = |Z(G)|. Theo (A.16), tô`n tai môt phâ`n tu’’
˙ ˙
x ∈ Z(G) có câ ´ p p. Goi P =< x > là nhóm cyclic sinh ra bo’’i x. Do P ⊂ Z(G),
˙
ta có P C G. Nhóm thu’o’ng G/P có pα−1m phâ`n tu’’ nên theo gia’ thuyê´t quy nap
˙
chú’a môt nhóm con S/P câp p ´ α−1 ’ ´
, vó’i S là môt nhóm con cua G. Khi d̄ó S có câp
˙ ˙
pα. Ta có d̄iêù pha’i chú’ng minh.
Tù’ d̄inh lí trên, ta có kê´t qua’ cu’a Cauchy.

˙
¯Dinh lí B.2 (Cauchy). Nêú mô ˙
t nhóm hũ’u han G có câ´p chia hê´t cho sô´ nguyên
˙
˙
´ ` ’ ´
tô p thì G có môt phân tu’ câp p.
˙
242 PHU LUC
˙ ˙
Chú’ng minh. Goi S là p−nhóm con Sylow cu’a G, khi d̄ó S 6= 1. Theo (A.17), tô`n
˙
tai môt nhóm con chuâ’n tăć câ
´ p p trong S. Ta có d̄iêù pha’i chú’ng minh.
˙ ˙
C BAO ¯DÓNG ¯DAI SÔ ´ CU ’ A MÔT TRU’Ò’NG

˙ ˙
Muc này trình bày hai chú’ng minh vê` viêc tô`n tai cu’a bao d¯óng d¯ai sô´ cu’a môt
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng tùy ý.
¯Dinh lí C.1. Mo i tru’ò’ng F d̄êù tô`n tai môt bao d̄óng d̄ai sô´.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. Tru’ó’c tiên ta chú ý ră`ng, tu’o’ng tu’ nhu’ vành d̄a thú’c hũ’u han biêń
˙ ˙
d̄ôc lâp d̄ai sô´, ta có thê’ xây du’ng vành d̄a thú’c F [{xj }] vó’i tâp tùy ý các biêń {xj },
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˜ ’
trong d̄ó môi d̄a thú’c là tông hũ’u han các d̄o’n thú’c axi1 · · · xim , vó’i xit ∈ {xj }.
˙
Goi F [. . . , yf , . . .] là vành d¯a thú’c mà mô˜i biêń yf ú’ng vó’i môt d̄a thú’c chuâ’n tăć
˙ ˙
f ∈ F [x]. Goi I là id¯êan cua F [. . . , yf , . . .] sinh bo’i tât ca d̄a thú’c f (yf ). Nêú
’ ’ ´ ’
˙
I = (1) thì tô`n tai g1, . . . , gn ∈ F [. . . , yf , . . .], sao cho
˙
g1f (yf1 ) + · · · + gnf (yfn ) = 1. (16)
Goi F 0 là môt mo’’ rông cu’a F chú’a môt nghiêm αi cu’a fi vó’i moi i = 1, . . . , n.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
PHU LUC 243
˙ ˙
Xét d̄ô`ng câ

´ u vành tù’ F [. . . , yf , . . .] vào F 0 biêń yf thành αi, ∀ i = 1, . . . , n và
i
/ {f1, . . . , fn}. Khi d̄ó biê’u diêñ (16) cho 0 = 1. Vô lí ! Cho nên
biêń yf = 0 vó’i f ∈
I 6= (1).
Do d¯ó, theo Bô’ d̄ê` Zorn, tô`n tai môt id¯êan tôí d̄ai M cu’a F [. . . , yf , . . .] chú’a I.
˙ ˙ ˙
¯Dă˙t E1 = F [. . . , yf , . . .]/M , khi d̄ó E1 là mô˙t tru’ò’ng chú’a F . Mo˙i d¯a thú’c trong
F [x] d̄êù có ít nhâ
´ t môt nghiêm trong E1. Lăp lai quá trình trên khi thay F bo’’i
˙ ˙ ˙ ˙
E1, ta có mo’ rông E2 cua E1. Tiêp tuc nhu’ thê´, ta có chuô˜i các mo’’ rông tru’ò’ng
’ ’ ´
˙ ˙ ˙
F = E0 ⊂ E1 ⊂ · · · , và d̄ăt E = ∪Ei. Khi d¯ó E là môt tru’ò’ng d̄óng d̄ai sô´ vì
˙ ˙ ˙
`
vó’i moi d̄a thú’c f ∈ E[x], tôn tai i sao cho f ∈ Ei[x]. Nhu’ thê f có ít nhâ ´ ´ t môt
˙ ˙ ˙
nghiêm trong Ei+1 ⊂ E. Lâ ´ y tru’ò’ng con F các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ trên F trong E. Khi
˙ ˙
d̄ó F là bao d¯óng d̄ai sô´ cu’a F .
˙
Môt chú’ng minh khác su’’ dung nhũ’ng tính châ ´ t vê` lu’c lu’o’ng. Ta câ`n bô’ d̄ê` sau :
˙ ˙ ˙ ˙
Bô’ d¯ê` C.2. Cho F là môt tru’ò’ng vô han và K là môt mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a F . Khi
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
d̄ó K có cùng lu’c lu’o’ng vó’i F .
˙ ˙
Chú’ng minh. K bă`ng ho’p rò’i rac cu’a các tâp hũ’u han, mô˜i tâp chú’a tâ ´ t ca’ các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
244 PHU LUC
˙ ˙
nghiêm trong K cu’a môt d¯a thú’c chuâ’n tăć bâ ´ t kha’ quy trong F [x]. Do d̄ó lu’c
˙ ˙ ˙
lu’o’ng cu’a K bă`ng vó’i lu’c lu’o’ng các d̄a thú’c chuâ’n tăć, bâ´ t kha’ quy trong F [x]. Ta
˙ ˙ ˙
biêt răng tâp các d̄a thú’c chuâ’n tăć có bâc bă`ng n cho tru’ó’c trong F [x] có cùng lu’c
´ `
˙ ˙ ˙
lu’o’ng vó’i F , do d¯ó lu’c lu’o’ng cu’a tâp tâ´ t ca’ các d̄a thú’c chuâ’n tăć cũng bă`ng lu’c
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
lu’o’ng cu’a F , suy ra K và F có cùng lu’c lu’o’ng.
˙ ˙ ˙
Chú’ng minh. (D ¯ inh lí C.1) Ta chı’ câ`n chú’ng minh cho tru’ò’ng ho˙’p F là tru’ò’ng vô
˙
han. Nhúng F vào trong môt tâp S có lu’c lu’o’ng ló’n ho’n lu’c lu’o’ng cu’a F . Goi Λ là
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ’
tâp các bô (E, + , ·), trong d¯ó E ⊂ S là môt mo’ rông d̄ai sô cua F và + , · là các phép
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
toán trên tru’ò’ng E. Trên Λ xét quan hê thú’ tu’, d¯inh bo’’i (E, + , ·) > (E 0, + , ·)
˙ ˙ ˙
’ ’ 0 ’
nêu E là mo’ rông tru’ò’ng cua E . Bô d̄ê Zorn chı’ ra ră`ng tô`n tai môt phâ`n tu’’ tôí
´ `
˙ ˙ ˙
d̄ai (K, + , ·) trong Λ. Khi d̄ó K là môt mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a F . Ta chú’ng minh K
˙ ˙ ˙ ˙
d̄óng d̄ai sô´. Gia’ su’’ ngu’o’c lai K không d¯óng d¯ai sô´. Khi d¯ó tô`n tai môt mo’’ rông d̄ai
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ `
sô thu’c su’ L = K(α) cua K. Vì |L| < |S|, nhúng L vào S băng môt d̄o’n ánh sao
˙ ˙ ˙
cho d̄ô`ng nhâ ´ t trên K. Khi d̄ó tô`n tai môt phâ`n tu’’ cu’a Λ ló’n ho’n (K, + , ·), vô lí
˙ ˙
´ ’
do tính tôi d̄ai cua (K, + , ·).
˙
PHU LUC 245
˙ ˙
D SO’ LU’O’C VÊ` MAPLE

˙
Maple là môt hê thôńg tính toán trên các biê’u thú’c d̄ai sô´ và minh hoa toán hoc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’
manh mẽ cua công ty Warterloo Maple Inc., ra d̄ò’i năm 1991, d̄ên nay (2006) d¯ã´
˙
phát triê’n d̄êń phiên ba’n 10. Maple có cách cài d̄ăt d̄o’n gia’n, chay trên tâ ´ t ca’ các
˙ ˙
hê d̄iêù hành, có câ´ u trúc linh hoat d̄ê’ su’’ dung tôí u’u câ ´ u hình máy và d̄ăc biêt có
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ˜ ’ ’ ’
trình tro’ giúp (Help) rât dê su’ dung. Tù’ phiên ban 7 tro’ d̄i, Maple cung câp ngày ´
˙ ˙
càng nhiêù các công cu tru’c quan, các gói lênh tu’ hoc găń liê`n vó’i toán phô’ thông
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’
và d¯ai hoc. Uu d̄iêm d¯ó làm cho nhiêu nu’ó’c trên thê´ gió’i lu’a chon su’’ dung Maple
`
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
cùng các phâ`n mê`m toán hoc khác trong day hoc toán. Viêc su’’ dung Maple cũng
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
nhu’ công nghê thông tin trong day và hoc toán là môt xu hu’ó’ng ngày càng phô’
˙ ˙ ˙ ˙
biên trên thê gió’i và to ra là môt phu’o’ng tiên hô tro’ d̄ăć lu’c nhă`m làm cho viêc
´ ´ ’ ˜
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
day-hoc toán tro’’ nên thu’c tiêñ ho’n, d¯áp ú’ng nhu câù phát triê’n cu’a giáo duc hiên
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
` ´ ´ ’ ` ’
d̄ai. Phân này cung câp nhũ’ng kiên thú’c co’ ban vê Maple d¯ê ngu’ò’i d¯oc có thê khai ’
˙ ˙
thác su’’ dung nó trong viêc hoc tâp và gia’ng day toán hoc, trong d¯ó có Lí thuyê´t
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ ’ `
Tru’ò’ng và Galois. ¯Dôc gia có thê tìm hiêu thêm vê Maple trong các tài liêu tham
˙ ˙
kha’o [8] và [10].
246 PHU LUC
˙ ˙
Các tính năng co’ ba’n cu’a Maple.

Có thê’ nêu văń tă´t các chú’c năng co’ ba’n cu’a Maple nhu’ sau.
- là môt hê thôńg tính toán trên các biê’u thú’c sô´ hoc và d¯ai sô´ ;
˙ ˙ ˙ ˙
- có thê’ thu’c hiêc d¯u’o’c hâù hê´t các phép toán co’ ba’n trong chu’o’ng trình toán
˙ ˙ ˙
d̄ai hoc và phô’ thông ;
˙ ˙
- cung câ´ p các công cu minh hoa hình hoc thuân tiên gô`m: vẽ d̄ô` thi tı̃nh và d¯ông
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ’ `
cua các d̄u’ò’ng và măt d̄u’o’c cho bo’i các hàm tùy ý trong nhiêu hê toa d¯ô khác
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
nhau ;
- môt ngôn ngũ’ lâp trình d̄o’n gia’n và manh mẽ, có kha’ năng tu’o’ng tác vó’i các
˙ ˙ ˙
ngôn ngũ’ lâp trình khác ;
˙
- cho phép trích xuâ ´ t dũ’ liêu ra các d¯inh dang khác nhau nhu’ LaTex, Word,
˙ ˙ ˙
HTML,...
- Môt công cu biên soan giáo án và bài gia’ng d̄iên tu’’ ;

˙ ˙ ˙ ˙
´ p môt môi tru’ò’ng day-hoc tu’o’ng tác tru’c tiê´p.
- cung câ
˙ ˙ ˙ ˙
PHU LUC 247
˙ ˙
Giao diên và lênh trong Maple.

˙ ˙
Giao diên cu’a Maple d̄u’o’c thê’ hiên nhu’ trong Hình 12.
˙ ˙ ˙
Hình 12: Giao diên cu’a Maple

˙
Lênh cu’a Maple d̄u’o’c gõ vào trang làm viêc (worksheet) tai dâ ´ u nhăć lênh ">" và
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
theo ngâ`m d¯inh d¯u’o’c hiê’n thi bă`ng font Courier màu d̄o’. Môt lênh d¯u’o’c kê´t thúc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙˙
248 PHU LUC
˙ ˙
´ u ":" hoăc dâ
bo’’i dâ ´ u ";" và d̄u’o’c ra lênh thu’c hiên bă`ng viêc nhâ
´ n Enter khi con tro’
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´ ’ ’ ’
d̄ang o’ trên dòng lênh. Kêt qua cua lênh d̄u’o’c hiên thi ngay bên du’ó’i dòng lênh
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
nêú dùng dâ ´ u ";".
Maple có dich vu tro’ giúp khá d̄â`y d¯u’ và thuân lo’i bao gô`m cú pháp, gia’i thích
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
cách dùng và các ví du d̄i kèm. ¯Dê’ nhân d̄u’o’c tro’ giúp, có thê’ dùng môt trong các
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ´ ´ ´
cách sau. Nêu d¯ã biêt tên lênh thì tù’ dâu nhăc gõ vào, ví du:
˙ ˙
> ?factor
Nêú dùng môt gói lênh thì khi nap gói lênh bă`ng lênh “with”, Maple sẽ hiê’n thi
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
toàn bô lênh trong gói d¯ó. Môt cách thông dung nũ’a là dùng trình Help|Topic
˙ ˙ ˙ ˙
Search rôì gõ vào tù’ khóa câ`n tìm.
Các môi tru’ò’ng làm viêc.

˙
Maple có 2 môi tru’ò’ng làm viêc là toán và văn ba’n. Ngu’ò’i dùng có thê’ chuyê’n
˙
d̄ôi môt cách dê dàng giũ’a 2 môi tru’ò’ng này d¯ê’ tao ra môt môi tru’ò’ng tu’o’ng tác
’ ˜
˙ ˙ ˙
khi day-hoc qua hê thôńg e-learning hoăc trích xuâ ´ t ra bài gia’ng hoàn chı’nh sau
˙ ˙ ˙ ˙
này. Khi kích hoat Maple, trang làm viêc mo’’ ra vó’i môi tru’ò’ng toán. Con tro’ nă`m
˙ ˙
´ u nhăć “>” màu d̄o’. Muôń chuyê’n sang môi tru’ò’ng văn ba’n, chı’ câ`n kích chuôt
o’’ dâ
˙
PHU LUC 249
˙ ˙
vào biê’u tu’o’ng T trên thanh công cu hoăc vào Insert | Text, hay dùng tô’ ho’p phím
˙ ˙ ˙ ˙
Ctrl+T. Trong môi tru’ò’ng văn ba’n, Maple cho phép biên soan tài liêu theo câ ú
˙ ˙
trúc, cho phép hiên thi theo nhiêu tâng ló’p, rât phù ho’p vó’i viêc gió’i thiêu tô’ng
’ ` ` ´
˙ ˙ ˙ ˙
quan hoăc tô’ng kê´t ôn tâp. Giôńg nhu’ môt hê soan tha’o văn ba’n, Maple cho phép
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
thay d̄ôi các font chũ’, màu săc và d̄ăc biêt có thê’ tao ra các bookmark d¯ê’ truy xuâ
’ ´ ´t
˙ ˙ ˙
´
nhanh chóng d̄ên các vi trí tùy ý trong trang làm viêc hiên hành hay các trang
˙ ˙ ˙
làm viêc khác ; tao ra các siêu liên kê´t d̄ê’ nôí vó’i trang web hay phâ`n tro’ giúp cu’a
˙ ˙ ˙
Maple.
Lu’u giũ’ và trích xuâ ´ t dũ’ liêu.
˙
Trang làm viêc cu’a Maple sẽ d̄u’o’c lu’u giũ’ bă`ng file có d̄uôi ".mws". File d̄u’o’c lu’u
˙ ˙ ˙
` ’ `
giũ’ băng trình File|Save. Môt file d̄ã có d̄u’o’c mo’ băng File|Open. Ngoài viêc lu’u
˙ ˙ ˙
giũ’ bă`ng d̄inh dang cu’a Maple nhu’ trên, dũ’ liêu có thê’ d̄u’o’c trích xuâ
´ t thành các
˙ ˙ ˙ ˙
d̄inh dang khác nhu’ Word, LaTex hay HTML. Trích xuâ ´ t bă`ng File|Export.
˙ ˙
250 Hu’ó’ng dâñ gia’i bài tâp
˙
˜ N GIA
HU’Ó’NG DÂ ’ I BÀI TÂP
˙
Chu’o’ng 0
0. 1. a) ¯D d) ¯D g) S
b) S e) S h) ¯D (S, S)
c) ¯D f) S i) S
0. 2. Kiê’m tra tru’c tiê´p ϕ(ab) = (ab)p = apbp = ϕ(a)ϕ(b). Tu’o’ng tu’
˙ ˙
ϕ(a + b) = (a + b)p = ap + bp
p!
do p là u’ó’c cu’a và p a = 0, ∀a ∈ F . Nêú F là hũ’u han, ánh xa ϕ
(p − k)!k! ˙ ˙
´ u nên cũng là d¯ă’ng câ
là d¯o’n câ ´ u.
0. 3. Xét tu’o’ng ú’ng ϕ(m/n) := τ (m)τ (n)−1. Dê˜ dàng chı’ ra ϕ là môt ánh xa
˙ ˙
và là d¯ô`ng câ
´ u tru’ò’ng. Ho’n nũ’a, nêú tô`n tai d¯ô`ng câ
´ u φ : FD −→ K tho’a
˙
Hu’ó’ng dâñ gia’i bài tâp 251
˙
φ(a) = τ (a), ∀a ∈ D thì
φ(m/n) = φ(m)φ(n)−1 = τ (m)τ (n)−1 = ϕ(m/n).
Vây ϕ xác d¯inh duy nhâ ´ t.

˙ ˙
0. 4. Goi ϕ : Q −→ Q là môt d¯ô`ng câ ´ u tru’ò’ng. Ta có ϕ(1) = 1. Vó’i moi n ∈ N, dê˜
˙ ˙ ˙
´ `
thây răng ϕ(n) = ϕ(n 1) = nϕ(1) = 1. Măt khác] ϕ(−n) = −ϕ(n) = −n.
˙
Vây ϕ(m) = m, ∀m ∈ Z. Ho’n nũ’a
˙
1 1
ϕ(1) = ϕ(n ) = nϕ( ) = 1.
n n
1 1
Do d¯ó ϕ( ) = . Cuôí cùng
n n
m 1 1 1 m
ϕ( ) = ϕ(m ) = ϕ(m)ϕ( ) = n = ,
n n n m n
m
vó’i moi ∈ Q. Nhu’ thê´ ánh xa d̄ô`ng nhâ ´ t là tu’ d̄ô`ng câ
´ u tru’ò’ng duy nhâ
´ t cu’a
˙ n ˙ ˙
Q. Tu’o’ng tu’ vó’i tâp các tu’ d̄ông câu cua tru’ò’ng Zp. Cuôí cùng theo 0. 2, ánh xa
` ´ ’
˙ ˙ ˙ ˙
Frobenius là phép d¯ô`ng nhâ ´ t, suy ra d¯iêù pha’i chú’ng minh.
˙
0. 5. Nêú có d̄ô`ng câ´ u ψ : Q −→ F thì F chú’a môt tru’ò’ng con d̄ă’ng câ ´ u vó’i Q. Do d̄ó
˙
0 là d̄ăc sô´ cu’a F . Tu’o’ng tu’ cho tru’ò’ng ho’p Zp. Ngu’o’c lai nêú F là tru’ò’ng có d¯ăc
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ m ˙
´ ` ` ´
sô 0 thì tôn tai d¯ông câu tru’ò’ng ϕ : Q −→ F sao cho ϕ( n ) = (m1F )(n1F ) −1
˙
(xem trang 23). Ho’n nũ’a, nêú có ψ : Q −→ F là môt d̄ô`ng câ ´ u tru’ò’ng thì chı’
˙
ra ră`ng ϕ( m n
) = (m1 F )(n1 F ) −1
. Do d¯ó ϕ là duy nhâ ´ t. Chú’ng minh tu’o’ng tu’
˙
cho Zp.
0. 6. Nêú ∃a ∈ Zp sao cho 2 = a2 thì
f = x4 − 10x2 + 1 = (x2 − 1)2 − a6x2 = (x2 + a3x − 1)(x2 − a3x − 1).
Nêú ∃b ∈ Zp sao cho b2 = 3 thì f = (x2 + 1)2 − (2bx)2. Cuôí cùng nêú 2 và 3
d̄êù không chính phu’o’ng trong Zp thì 6 chính phu’o’ng trong Zp. ¯Diêù này suy
´ t d¯o’n gia’n ră`ng trong môt nhóm xyclic, tích cu’a 2 phâ`n tu’’ không
ra tù’ tính châ
˙
chính phu’o’ng là chính phu’o’ng. Theo 0. 18, nhóm Z× p cyclic. Trong tru’ò’ng ho’p
2 2
˙
này f = (x − 5) − 24 kha quy. ’
0. 7. Do F [x] là miê`n nguyên Euclide nên là miê`n nguyên chính. Thu’c ra, ta có thê’
˙
chú’ng minh tru’c tiê´p ră`ng, vó’i moi id̄êan thu’c su’ I ⊂ F [x], goi f ∈ I là d̄a
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
thú’c có bâc nho’ nhâ ´ t trong các d¯a thú’c thuôc I. Dê˜ dàng chı’ ra I = (f ).
˙ ˙
Nêú f không bâ ´ t kha’ quy, goi h là môt u’ó’c thu’c su’ cu’a f . Khi d̄ó
˙ ˙ ˙ ˙
(f ) ⊂ (h) 6= F [x]. Nghı̃a là f không tôi d¯ai. Ngu’o’c lai nêú (f ) không tôí
´
˙ ˙ ˙
d̄ai thì (f ) ⊂ m 6= F [x] vó’i m là môt id̄êan thu’c su’ cu’a F [x]. Goi m = (h)
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
’ ´
thì h là môt u’ó’c thu’c su’ cua f . Vây f không bât kha quy.’
˙ ˙ ˙ ˙
´ t kha’ quy thu’c su’ cu’a f . Khi d̄ó f = gh. Vì
0. 8. Gia’ su’’ f = gh vó’i g là môt u’ó’c bâ
˙ ˙ ˙
´ ´ ’ ´
hê sô cao nhât cua f không chia hêt cho p nên g là môt u’ó’c bâ ´ t kha’ quy thu’c
˙ ˙ ˙
su’ cu’a f . Vô lí !
˙
0. 9. d = x + 2, s = 2 và t = 2x2 + 8x + 6.
0. 10. Chú’ng minh tu’o’ng tu’ nhu’ d̄ôí vó’i tru’ò’ng ho’p Z và Q.
˙ ˙
0. 11. a) f = x4 + 1 bâ´ t kha’ quy trên Q, dùng tiêu chuâ’n Eisentein vó’i f (x − 1).
√ √
b) x4 + 1 = (x2 − 2x + 1)(x2 + 2x + 1) là dang nhân tu’’ hóa trong R[x].
˙
7 3
c) x + 11x − 33x + 22 bâ ´ t kha’ quy theo Eisentein cho p = 11.
´ t kha’ quy, dùng tiêu chuâ’n Eisenstein vó’i g(x+5).
d) g = x4 +x3 +x2 +x+1 bâ
˙
e) Chú ý x3 − 7x2 + 3x + 3 có nghiêm 1.
˙
´ t kha’ quy, có thê’ chú’ng minh bă`ng cách han chê´ x4 + 15x3 + 7 trên Z2.
f) Bâ
˙
´ t kha’ quy trên Z17.
g) Bâ
h) x3 − 5 = (x + 8)(x2 + 3x + 9) trong Z11[x].
0. 12. Chú ý ră`ng

c) x5 + x + 1 = (x2 + x + 1)(x3 − x2 + 1).
d) x4 − 6x2 + 11 bâ
0. 13. x2 + bx + c ∈ Z5 bâ ´ t kha’ quy khi và chı’ khi ∆ = b2 − 4c không chính

phu’o’ng trong Z5. Các d̄a thú’c chuâ’n tăć, bâ
´ t kha’ quy bâc 2 là
˙
x2 + x + 2, x2 + 4x + 2, x2 + 3x + 4, x2 + 2x + 4,
x2 + 2x + 3, x2 + 4x + 1, x2 + x + 1, x2 + 2
x2 + 3, x2 + 3x + 3.
0. 14. Goi f = gh vó’i h ∈ Q[x] chuâ’n tăć. Goi m, n ∈ N có sô´ thù’a sô´ nguyên tô´ ít
˙ ˙
´ t sao cho mg, nh ∈ Z[x]. Khi d̄ó ta có mnf = (mg)(nh). Ga’i su’’ mn 6= 1.
nhâ
˙
Goi p | mn. Khi d̄ó p | (mg) hay p | nh. Suy ra p chia hê´t tâ ´ t ca’ các hê sô´ cu’a
˙ m n
˙
’
g hay cua h. Khi d¯ó p g ∈ Z[x] hay p h ∈ Z[x]. Vô lí vó’i cách chon m, n.
˙
0. 15. Trong Zp[x] có d¯úng p2 d̄a thú’c chuâ’n tăć bâc 2. Trong d̄ó có p d̄a thú’c dang
˙ ˙
(x − a)2 và (p2 − p)/2 d̄a thú’c dang (x − a)(x − b) vó’i a 6= b. Suy ra sô´ d̄a
˙
´ ’
thú’c bât kha quy.
0. 17. Vó’i moi x ∈ N, x ≤ qn, ta có x = nt+y vó’i 0 ≤ t ≤ q −1 và 0 ≤ y ≤ n−1.

˙
Do (x, n) = (y, n), mô˜i giá tri y ≤ n tho’a (y, n) = 1 có d̄úng q giá tri x ≤ qn
˙ ˙
sao cho (x, n) = 1. Nhu’ thê´ sô´ các giá tri x ≤ qn sao cho (x, n) = 1 bă`ng
˙
qϕ(n).
a) Nêú q | n thì (x, n) = (x, qn). Do d̄ó ϕ(qn) = qϕ(n).
b) Nêú p nguyên tô´ và (n, p) = 1 thì (x, pn) = 1 khi và chı’ khi (x, n) =
(x, p) = 1. Nhu’ thê´ ϕ(pn) bă`ng vó’i sô´ giá tri x ≤ pn tho’a (x, n) = 1 trù’
˙
d̄i cho các giá tri cua x thoa (x, p) 6= 1. Do (p, n) = 1, các giá tri x nhu’ thê´
’ ’
˙ ˙
có dang x = pt vó’i t ≤ n và (t, n) = 1. Suy ra ϕ(pn) = pϕ(n) − ϕ(n).
˙
c) Su’’ dung 2 kê´t qua’ trên và chú’ng minh bă`ng quy nap theo m.
˙ ˙
˙
d) Tù’ câu c), ta có ϕ(pm) = (p − 1)pm−1 vó’i moi sô´ nguyên tô´ p. Cho
m1 mr
˙
a = p1 · · · pr . Dùng quy nap theo r.
˙
e) Tù’ d), suy ra
ϕ(pm1
1
· · · pmr
r ) = (p 1 − 1)pm1 −1
1 · · · (pr − 1)pm
r
r −1
.
’ Pm
Biên d¯ôi vê công thú’c chı ra. Chú’ng minh i=0 ϕ(pi) = pm, bă`ng cách khai
´ ` ’
triê’n vê´ trái. Phân tích n = pm mr `
1 · · · pr rôi chú’ng minh d̄úng cho n.
1
P
0. 18. Nhăć lai công thú’c Euler : d|n ϕ(d) = n vó’i ϕ(d) là sô´ các sô´ nguyên du’o’ng
˙
không vu’o’t quá d và nguyên tô´ cùng nhau vó’i d. Goi n = (G : 1) vó’i G là
˙ ˙
nhóm con cu’a F ∗. Vó’i d|n, goi ψ(d) là sô´ các phâ`n tu’’ cu’a G có bâc d. Nhu’ thê´
P ˙ ˙
d|n ψ(d) = n.
Chú ý ră`ng các phâ`n tu’’ có câ

´ p d d̄êù là nghiêm cu’a d̄a thú’c xd − 1, do d¯ó
˙
nêú có a ∈ G là môt phâ`n tu’’ câ ´ p d thì moi phâ`n tu’’ câ
´ p d d̄êù thuôc vào
˙ ˙ ˙
nhóm cyclic (a) = {1, a, . . . , a }. Do d¯ó sô các phân tu’ câp d d̄úng bă`ng
d−1 ´ ` ’ ´
ϕ(d). Nói cách khác, nêú tô`n tai môt phâ`n tu’’ câ´ p d thì ψ(d) = ϕ(d). Suy
˙ ˙ P P
ra ψ(d) ≤ ϕ(d), ∀ d|n. Măt khác, do d|n ψ(d) = d|n ϕ(d) = n, ta có
˙
˙
ψ(d) = ϕ(d), ∀ d|n. Nói cách khác ψ(n) 6= ∅ nên tô`n tai môt phâ`n tu’’ câ
´p n
˙ ˙
trong G.
0. 19. Cho ϕ là môt tu’ d̄ô`ng câ

´ u cu’a R. Chı’ ra ϕ(a) = a, ∀a ∈ Q. Măt khác, chı’
˙ ˙ ˙
ra ϕ(r) > 0 nêú r > 0, r ∈ R. Suy ra ϕ(a) < ϕ(b) nêú a < b.
Nêú có r ∈ R sao cho ϕ(r) 6= r. Gia’ su’’ ϕ(r) < r. Lâ´ y a ∈ Q sao cho
ϕ(r) < a < r. Suy ra a < ϕ(r). Vô lý. Vô lý cũng xa’y ra khi ϕ(r) > r. Vây
˙
ϕ(r) = r, ∀r ∈ R.
§1
1. 1. Các tru’ò’ng ho’p a), b) và d) là các mo’’ rông tru’ò’ng.
˙ ˙
1. 2. ¯Dêù là các mo’’ rông bâc 2.
˙ ˙
√ √ √ √
1. 3. Goi ϕ : Q[ 3] −→ Q[ 5] là môt d̄ă’ng câ ´ u tru’ò’ng. Goi ϕ( 3) = a + b 5. Ta
˙ √ 2 ˙ √ √
˙
có 3 = (a + b 5) = (a + 5b ) + 2ab 5. Suy ra 2ab 5 = 0 và a2 + 5b2 = 3.
2 2
Chı’ ra ră`ng không tô`n tai a, b ∈ Q nhu’ thê´.

˙
˙
1. 4. Nêú [R : Q] hũ’u han thì R d̄ê´m d̄u’o’c do Q d̄ê´m d̄u’o’c. Vô lý. Hoăc chı’ ra trong
˙ ˙ ˙ ˙
´
R có môt tâp vô han d̄ôc lâp tuyên tính.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
1. 5. Xét tru’ò’ng ho’p P ∼ = Q. Khi d̄ó moi phâ`n tu’’ cu’a a ∈ P d̄êù viê´t d¯u’o’c du’ó’i
˙ −1
˙ ˙
dang (m1K )(n1K ) vó’i m, n ∈ Q. Do d̄ó ϕ(a) = a, ∀a ∈ K. Làm tu’o’ng tu’
˙ ∼ ˙
cho tru’ò’ng ho’p P = Zp.
˙
1. 7. Goi E là môt tru’ò’ng trung gian cu’a F ⊂ K. Xét [K : F ] = [K : E][E : F ].
˙ ˙
1. 8. a) Dê˜ dàng chı’ ra τ∗ là d¯ô`ng câ
´ u vành. Ho’n nũ’a τ∗ là d¯o’n câ
´ u do τ là d̄o’n câ
´ u.
Cuôí cùng, nêú τ toàn câ ´ u thì chı’ ra τ∗ cũng là toàn câ
´ u.
b) Chú’ng minh tu’o’ng tu’ nhu’ trong Mênh d¯ê` 1.3.

˙ ˙
§2
2. 1.a) ¯D b) ¯D c) S d) S e) S
f) ¯D g) ¯D h) ¯D i) S j) ¯D
˙
2. 2. Tru’ó’c hê´t chı’ ra d̄a thú’c f = x3 − x2 + x + 2 bâ
´ t kha’ quy. ¯Dăt
˙
g = (x2 + x + 1)(x2 − x).
Tìm du’ cu’a phép chia g cho f (có thê’ dùng Maple). Ta có g = f q + (−4x − 2).
Suy ra u = (α2 + α + 1)(α2 − α) = g(α) = −4α − 2.
Tu’o’ng tu’, d̄ăt h = x − 1. Do (h, f ) = 1 (chú’ng minh), tô`n tai s, t ∈ Q[x] sao
˙ ˙ ˙
cho hs + f t = 1. Khi d¯ó s(α) = h(α)−1 = (α − 1)−1. Tìm d¯u’o’c (có thê’ dùng
2 −1
˙
Maple), −1/3 − α /3 = (α − 1) .
2. 3. Su’’ dung Hê qua’ 2.6.

˙ ˙
2. 4. Nêú u ∈ K là môt nghiêm cu’a f . Xét
˙ ˙
[K : F ] = [K : F (u)][F (u) : F ].
Suy ra d¯iêù vô lý.
2. 5. Goi u là môt nghiêm cu’a f . Ta có

˙ ˙ ˙
[K(u) : F ] = [K(u) : K][K : F ] = [K(u) : F (u)][F (u) : F ].
˙
´ t kha’ quy trên K.
Chı’ ra [K(u) : K] = m. Suy ra f bâ
2. 6. a) bâc 4.
˙
b) bâc 6, c) bâc 6 và f) bâc 12, su’’ dung bài tâp 2. 5.
˙ ˙ √ ˙ √ ˙ √˙
d) bâc 3 vó’i chú ý Q( 27, 3 + 12) = Q( 3).
˙ √ √ √
e) bâc 4 vó’i chú ý Q( 18, 2) = Q( 4 2).
4
˙
2. 7. Su’’ dung Hê qua’ 2.7.
˙ ˙
√ √ a−b √ √ √ √
`
2. 8. Chú ý răng a − b = √ √ ∈ Q( a + b). Suy ra a và b d̄êù
√ a+ b
√
thuôc Q( a + b).
˙
2. 9. a) gô`m các d¯a thú’c chı’ chú’a các d¯o’n thú’c vó’i sô´ mũ chăñ.
2. 10. Các d̄a thú’c tôí tiê’u lâ`n lu’o’t là :

˙
2
a) x − x − 1 ∈ Q[x].
b) x2 + x + 1 ∈ Q[x].
c) x2 − (t + 1) ∈ Z3(t)[x].
˙
√ √ √ √ √ √
d) u = 4 5 + 5. Suy ra 4 5 = u − 5. Do d̄ó 5 = u2 − 2u 5 + 5. Hay
√
5(1 + 2u) = u2 + 5. Suy ra u4 − 10u2 − 20u + 20 = 0.
√ √ √ √
e) u = 2 + 4. Suy ra u = 6 + 6( 2 + 3 4) = 6 + 6u.
3 3 3 3
f) v = u2 + u. Do u3 + 3u2 − 3 = 0, ta có v 2 = 4u2 + 3u − 3 = 4v − u − 3. Măt

3 2
˙
’ 3 2
khác v = 15u +9u−15 = 15v−6u−15. Khu’ u, ta có v −6v +9v−3 = 0.
g) u = ξ + ξ 6. Ta có u2 = 1 − u − (ξ 3 + ξ 4). Do d¯ó u3 = 3u + (ξ 3 + ξ 4). Suy
ra u2 + u3 = 1 + 2u. Chı’ ra x3 + x2 − 2x − 1 chính là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a
u.
h) ξ + ξ 2 + ξ 4 có d̄a thú’c tôí tiê’u là x2 + x + 2.
i) ξ 2 + ξ 5 có d¯a thú’c tôí tiê’u là x3 + x2 − 2x − 1.
2. 11. Xét d¯ô`ng câ

´ u vành ϕ : Q[x] −→ Q[x]/(x2 − 4x + 2) = Q(β) xác d¯inh bo’’i
x 7→ β và a 7→ a, ∀a ∈ Q. Chı’ ra Ker(ϕ) = (x2 − 2). Suy ra d¯iêù pha’i chú’ng
minh.
2. 12. Cho f = ax2 + bx + c ∈ F [x]. Hai nghiêm cu’a f thuôc vào F (u) vó’i
˙ ˙
u2 = b2 − 4ac. Kê´t qua’ không d̄úng vó’i tru’ò’ng có d¯ăc sô´ 2, ví du trong Z2 do
˙ ˙
˙
moi phâ`n tu’’ d̄êù chính phu’o’ng.
˙
2. 13. a) Cho K : Q là môt mo’’ rông bâc 2. Khi d̄ó K = Q(u) vó’i u có bâc 2 trên Q.
˙ ˙ ˙ ˙
2 ´ ’
Goi f = ax + bx + c ∈ Z[x] là d̄a thú’c bât kha quy nhân u làm nghiêm.
˙ √ ˙ ˙
Rõ ràng Q(u) = Q( d) vó’i d = b2 − 4ac ∈ Z không chính phu’o’ng.
b) Goi K : R là mo’’ rông bâc 2. Khi d̄ó K = R(u) vó’i u có bâc 2 trên R. Goi
˙ 2 ˙ ˙ ˙ √˙
´ ’ ’ ∼
f = x + bx + c ∈ R[x] là d¯a thú’c tôi tiêu cua u. Tu’o’ng tu’ R(u) = R( d)
√ ˙ √
vó’i d = b2 − 4c < 0. Do R( d) ⊂ C và [C : R] = 2 nên C = R( d).
2. 14. Xét F ⊂ F (u) ⊂ K.

´ t kha’ quy bâc 2 là x2 +1, x2 +x+2 và x2 +2x+2.
2. 15. Trong Z3 chı’ có 3 d̄a thú’c bâ
˙
Su’’ dung phu’o’ng pháp nhu’ trong Bài tâp 2. 11.
˙ ˙
2. 16. Vì x4 + x2 + 1 = x(x3 − 1) + (x2 + x + 1) nên α là nghiêm cu’a x2 + x + 1.
˙
Suy ra x2 + x + 1 chính là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α.
2. 17. Tu’o’ng tu’ nhu’ trong chú’ng minh Hê qua’ 2.7.
˙ ˙
2. 18. a) Rõ ràng.
˙
b) Nêú β ∈ K là môt nghiêm cu’a f thì tô`n tai F -d̄ă’ng câ
´ u tù’ F (α) vào F (β)
˙ ˙ ˙
biêń α thành β. Do d̄ó ánh α 7→ ϕ(α) là toàn câ ´ u.
Măt khác, nêú ϕ(α) = ψ(α) thì ϕ = ψ vì {1, α, . . . , αn−1}, vó’i n là bâc
˙ ˙
cu’a α, là môt co’ so’’ cu’a F (α).
˙
2. 19. a) Rõ ràng.
b) Cho β ∈ K là môt nghiêm cu’a τ∗(f ). Chú ý ră`ng τ∗ : F [x] −→ τ (F )[x]
˙ ˙
’ ´
là môt d̄ăng câu vành và τ∗(f ) bâ ´ t kha’ quy trong τ (F )[x]. Do d̄ó τ∗(f ) là
˙
´ u vành τ∗ ca’m sinh môt d¯ă’ng câ
d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a β. Ho’n nũ’a, d¯ă’ng câ ú
˙
tru’ò’ng
ϕ : F (α) ∼
= F [x]/(f ) −→ τ (F )[x]/(τ∗(f )) ∼
= τ (F )(β)
tho’a ϕ(α) = β và ϕ(a) = τ (a), ∀a ∈ F . Xem ϕ nhu’ môt d̄ô`ng câ ´ u tù’ F
˙
vào K. Suy ra ánh xa ϕ 7→ ϕ(α) là môt toàn ánh. Tính d̄o’n ánh d̄u’o’c chú’ng
˙ ˙ ˙
minh nhu’ trong bài tâp trên.
˙
´ t moi mo’’ rông d̄o’n cu’a môt tru’ò’ng d¯ê´m d̄u’o’c là d¯ê´m d̄u’o’c.
2. 20. Dùng tính châ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
2. 21. a) Rõ ràng.
b) “khi” là hiê’n nhiên. Nêú có S(E) = S(E 0). Khi d¯ó E = F (α) vó’i α2 = d ∈
S(E) = S(E 0) và d ∈ F không chính phu’o’ng. Do d̄ó tô`n tai β ∈ E 0 sao cho
˙
α2 = β 2. Rõ ràng β ∈ / F và do d̄ó E 0 = F (β). Các tru’ò’ng E và E 0 d̄êù d̄ă’ng
´ u vó’i F [x]/(x2 − d).
câ
´ y các mo’’ rông Ep := Q(√p) cu’a Q vó’i p nguyên tô´. Khi d̄ó S(Ep) chı’
c) Lâ
˙ √
chú’a môt sô´ nguyên tô´ là p. Thu’c vây xét (a + b p)2.
˙ ˙ ˙
d) Môt tru’ò’ng có p phâ`n tu’’ có tru’ò’ng con nguyên tô´ d̄ă’ng câ
2 ´ u vó’i Zp. Xét các
˙
mo’’ rông bâc 2 cu’a Zp. Xét d¯ô`ng câ
´ u nhóm φ : Z× −→ Z× cho bo’’i φ(a) = a2.
p p
˙ ˙
Rõ ràng Ker(φ) = {±1}. Chı’ ra a’nh cu’a φ là nhóm con có chı’ sô´ 2 cu’a Z× p.
Nhu’ thê´ S(E) bă`ng Z× ’ ’ ’ ’ ´
p . Cho nên chı có 1 mo’ rông bâc 2 cua Zp , d̄ăng câu
˙ ˙
vó’i Zp[x]/(x2 − d) vó’i d ∈ / Z2p.
§3
3. 1.a) S b) ¯D c) S d) ¯D
˙
e) ¯D f) S g) S h) ¯D
3. 2. Goi K : R là mo’’ rông d̄ai sô´. Xét [K : R] > 1. Lâ ´ y u ∈ K \ R. Chı’ ra u có bâc
˙ ˙ ˙ ˙
2 trên R. Nhu’ thê´ C ∼
= R(u) ⊂ K. Mo i `
phâ n ’
tu ’ thuô c K d̄a i ´
sô trên R(u) ∼
= C.
˙ ˙ ˙
Suy ra K = R(u) ∼ = C.
f (x)
3. 3. Vì F ( M nên tô`n tai ∈ M vó’i deg(f ) > 0 hay deg(g) > 0. Khi d̄ó x
˙ g(x)
là nghiêm cu’a d̄a thú’c
˙
f (x)
f (t) − g(t) ∈ M [t].
g(x)
Do d¯ó x d̄ai sô´ trên M .

˙
´ t ca’ d̄êù bâ
3. 4. Tâ ´ t kha’ quy, su’’ dung Bài tâp 2. 5.
˙ ˙
3. 5. Câu tra’ lò’i khă’ng d̄inh cho a), b) và c) là rõ ràng. Vó’i d) chú ý ră`ng
˙
u2 = −2v 2 − 3v + 11. Kê´t ho’p vó’i 2u = 2v 2 + 2v + 2, ta có v = 13 − u2 − 2u.
˙
Do d¯ó Q(u) = Q(v).
˙
3. 6. Goi f = anxn+· · ·+a0 ∈ K[x]. Goi u là môt nghiêm cu’a f . Xét F (a0, . . . , an, u)
˙ ˙ ˙ ˙
là môt mo’’ rông d¯ai sô´ cu’a F . Do d¯ó u d̄ai sô´ trên F . Khi d¯ó f chia hê´t d¯a thú’c
˙ ˙ ˙ ˙
tôí tiê’u g ∈ F [x] cu’a u.
3. 7. Cho g = a0 + · · · + anxn ∈ E[x] có bâc ló’n ho’n 0. Goi u là môt nghiêm cu’a g.
˙ ˙ ˙ ˙
Xét F (a0, . . . , an, u) là môt mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a F . Do d̄ó u d̄ai sô´ trên F . Goi
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
´ ’ ’
m ∈ F [x] là d¯a thú’c tôi tiêu cua u. Vì m phân rã trong E nên u ∈ E. Suy ra
d̄iêù pha’i chú’ng minh.
´ y ră`ng kê´t qua’ này cũng d̄úng khi F là tru’ò’ng hũ’u han. Khi
3. 8. Sau này, ta thâ
˙
F vô han, chú’ng minh theo các go’i ý sau :
˙ ˙
• Nêú K = F (u1, u2) thì xét các tru’ò’ng con
Jc = F (u1 + cu2)
vó’i c ∈ F . Do K chı’ có hũ’u han các tru’ò’ng con chú’a F , tô`n tai c 6= c0 sao
0
˙ 0 ˙
cho Fc = Fc . Tù’ u1 + cu2, u1 + c u2 ∈ F (u1 + cu2), ta có u2 ∈ F (u1 + cu2).
Suy ra u1 ∈ F (u1 + cu2). Hay
K = F (u1, u2) ⊂ F (u1 + cu2).
˙
Dùng quy nap, chú’ng minh cho tru’ò’ng ho’p tô’ng quát.
˙ ˙
• Ngu’o’c lai cho F ⊂ M ⊂ F (u) = K. Goi f và f1 lâ`n lu’o’t là d̄a thú’c tôí
˙ ˙ ˙ ˙
’
tiêu cu’a u trên F và M Rõ ràng f1 | f . Ta có F (a1, . . . , am) ⊂ M vó’i ai
là hê tu’’ cu’a f1. Măt khác,
˙ ˙
[F (u) : F (a1, . . . , am)] = [F (u) : M ] = deg(f1).
Do d̄ó M = F (a1, . . . , am). Nhu’ thê´ chı’ có hũ’u han các tru’ò’ng trung gian
˙
M.
§4
4. 1. a) ¯D b) S c) ¯D d) S e) ¯D
f) ¯D g) S h) ¯D i) ¯D
4. 2. Dê˜ dàng thâ´ y ră`ng nêú (αj , βj ) là giao d̄iê’m cu’a 2 d̄u’ò’ng thă’ng mà phu’o’ng
trình cu’a chúng có hê tu’’ trong Kj−1 thì [Kj : Kj−1] = 1. Nêú (αj , βj ) là giao
˙
d̄iê’m cu’a môt d¯u’ò’ng thă’ng d và môt d¯u’ò’ng tròn C mà phu’o’ng trình cu’a chúng
˙ ˙
˙
lâ`n lu’o’t là :
˙
d : ax + by + c = 0
C : (x − a1)2 + (y − b1)2 − r 2 = 0
vó’i các hê sô´ trong Kj−1. Rút x hoăc y tù’ phu’o’ng trình cu’a d rôì thay vào
˙ ˙
phu’o’ng trình cu’a C, ta suy ra
[Kj−1(αj , βj ) : Kj−1] ≤ 2.
Cuôí cùng xét nêú (αj , βj ) là giao d¯iê’m cu’a hai d¯u’ò’ng tròn C1, C2 mà phu’o’ng
trình cu’a chúng lâ`n lu’o’t là:
˙
C1 : (x − a1)2 + (y − b1)2 − r12 = 0
C2 : (x − a2)2 + (y − b2)2 − r22 = 0
vó’i các hê sô´ trong Kj−1. Suy ra

˙
2(a2 −a1)(x−a2)+(a2 −a1)2 +2(b2 −b1)(y −b2)+(b2 −b1)2 +(r12 −r22) = 0.
Tu’o’ng tu’ nhu’ tru’ò’ng ho’p trên, ta có [Kj : Kj−1] ≤ 2.

˙ ˙
˙
√
Nhu’ thê´ Kj = Kj−1( γj ) vó’i aj ∈ Kj−1. Vây sau hũ’u han bu’ó’c, ta có d̄iêù
˙ ˙
’
phai chú’ng minh.
4. 3. Tù’ chú’ng minh cu’a ¯Dinh lý 4.8, ta thâ ´ y ră`ng các phâ`n tu’’ cu’a
√ √ ˙
Q( γ1, . . . , γn−1) du’ng d¯u’o’c, nên α, β du’ng d̄u’o’c. Suy ra (α, β) du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
√ √
4. 4. Do [Q( 3 2) : Q] = 3 nên d¯iê’m ( 3 2, 0) không du’ng d¯u’o’c.
˙ ˙
√ √
4. 5. Chú ý ră`ng [Q( π) : Q] = ∞ do π siêu viêt trên Q.
˙
4. 6. a) Cho d̄oan thă’ng AB có 2 d̄iê’m mút A, B du’ng d̄u’o’c. Du’ng d̄u’ò’ng tròn tâm
˙ ˙ ˙ ˙
A qua B và d¯u’ò’ng tròn tâm B qua A. ¯Du’ò’ng thă’ng qua 2 giao d¯iê’m cu’a 2
d̄u’ò’ng tròn này că´t AB tai trung d¯iê’m cu’a AB.
˙
b) Cho hình bình hành ABCD có 3 d¯ı’nh A, B, C du’ng d̄u’o’c. Du’ng trung
˙ ˙ ˙
’ ’ ’ ’ ´
d̄iêm O cua d¯oan thăng AC. ¯Du’ò’ng thăng BO căt d¯u’ò’ng tròn tâm O qua
˙
B tai d¯ı’nh thú’ tu’ D.
˙
4. 7. Goi L là tru’ò’ng các sô´ du’ng d̄u’o’c. Cho α ∈ L. Vì [Q(α) : Q] = 2m nên α d̄ai
˙ ˙ ˙ √n ˙
sô´ trên Q. Vây L : Q d̄ai sô´. Nêú [L : Q] = n thì dê˜ dàng chı’ ra sô´ 2 2 du’ng
˙ ˙ ˙
˙
d̄u’o’c nhu’ng bâc cu’a nó bă`ng 2n > n. Vô lý !
˙ ˙
4. 8. Chı’ ra ră`ng cos( π5 ) − cos( 2π
5
) = 1
2
. Thât vây
˙ ˙
cos( π5 ) − cos( 2π
5
) = 2 sin( 10 π
) sin( 3π
10
)
sin( 2π
10
) sin( 6π
10
) 1
= π 3π = 2 .
2 cos( 10 ) cos( 10 )
√ √
Tù’ d̄ó suy ra cos( π5 ) = 4
5
+ 1
4
và cos( 2π
5
) = 4
5
− 14 .
4. 9. Chú ý ră`ng cos( 2π

15
) = cos( π
3
− π
5
).
4. 12. Nêú cos(β) chia 3 d¯u’o’c, tú’c là cos( β3 ) du’ng d¯u’o’c. Mà cos( β3 ) là nghiêm cu’a
˙ ˙ ˙ ˙
4x3 − 3x − cos β ∈ Q(cos β). Rõ ràng
[Q(cos β, cos(β/3)) : Q(cos β)] = 2r ≤ 3.
Suy ra [Q(cos β, cos( β3 )) : Q(cos(β))] bă`ng 1 hay 2. Do d̄ó 4x3 − 3x − cos(β)

kha’ quy trên Q(cos(β)).
Ngu’o’c lai, nêú 4x3 − 2x − cos(β) kha’ quy trên Q(cos β) thì cos( β3 ) có bâc 1
˙ ˙ ˙
hoăc 2 trên Q(cos β). Do cos β du’ng d̄u’o’c, góc β3 du’ng d̄u’o’c.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
˙
\
4. 13. Chú ý ră`ng N \
OD = N DO
§5
5. 1. a) ¯D b) ¯D c) S d) S e) S k) ¯D
f) S g) ¯D h) ¯D i) S j) ¯D l) ¯D
5. 2. Chú’ng minh bă`ng qui nap theo r. Nêú r = 1, d¯ây chính là kê´t qua’ cu’a Bài
˙
tâp 2. 18. Ta viê´t
˙
F (α1, . . . , αr ) = F (α1, . . . , αr−1)(αr ).
Khi d¯ó, tô`n tai F -d̄ô`ng câ ´ u tù’ Er−1 = F (α1, . . . , αr−1) vào K; sô´ d̄ô`ng câ
ú
˙
không quá [Er−1 : F ] và d̄at tôí d¯a khi K chú’a n nghiêm phân biêt cu’a f .
˙ ˙ ˙
Vó’i mô˜i d̄ô`ng câ
´ u tù’ Er−1 vào K, tô`n tai mo’’ rông F -d̄ô`ng câ
´ u tù’ Er−1(αr )
˙ ˙
vào K vì K chú’a nghiêm cua f . Sô các mo’ rông nhu’ thê´ không vu’o’t quá
’ ´ ’
˙ ˙ ˙
[Er−1(αr ) : Er−1] và bă`ng [Er−1(αr ) : Er−1] khi K chú’a n nghiêm phân biêt
˙ ˙
˙
cu’a f (xem Bài tâp 2. 19). Nhu’ thê´ sô´ F -d̄ô`ng câ
´ u tù’ E vào K không vu’o’t quá
˙ ˙
[Er−1(αr ) : Er−1].[Er−1 : F ] = [E : F ].
Sô´ d̄ô`ng câ

´ u d¯at tôí d̄a khi K chú’a n nghiêm phân biêt cu’a f .
˙ ˙ ˙
5. 3. Nêú K = ∪Fj vó’i Fj là các tru’ò’ng hoàn chı’nh. Goi p > 0 là d̄ăc sô´ cu’a K.
˙ ˙
` `
Vó’i moi a ∈ K, tôn tai j sao cho a ∈ Fj . Do Fj hoàn chınh, phân tu’’ a có căn
’
˙ ˙
bâc p trong Fj . Nêu K là mo’’ rông d̄ai sô´ cu’a Zp, ta có K = ∪Zp(α), vó’i Zp(α)
´
˙ ˙ ˙ α
là các tru’ò’ng hoàn chı’nh.
5. 5. Kiê’m tra các d¯a thú’c d¯ó d̄êù bâ ´ t kha’ quy. Goi α là nghiêm cu’a
˙ ˙
f = x3 + 2x + 1. Khi d¯ó các nghiêm còn lai cu’a f là α + 1 và α + 2. Do
˙ ˙
d̄ó tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Z3 là Z3(α). Tu’o’ng tu’, goi β là nghiêm cu’a
3 2
˙ 2˙ ˙
’ 2
g = x + x + x + 2. Khi d¯ó các nghiêm còn lai cua g là β + 1 và β + β + 1.
˙ ˙
Do d¯ó tru’ò’ng phân rã cu’a g là Z3(β).
Chú ý ră`ng α2 là môt nghiêm cu’a g nên tô`n tai môt Z3-d̄ô`ng câ
´ u tù’ Z3(β) vào
˙ 2 ˙ ˙ ˙
´
Z3(α) biên β thành α .
˙
5. 7. a) Goi α là môt nghiêm cu’a f = xp − x − a trong môt tru’ò’ng phân rã cu’a f
˙ ˙ ˙ ˙
trên F . Khi d̄ó α + 1, . . . , α + (p − 1) là các nghiêm còn lai cu’a f . Gia’ su’’
˙ ˙
f = (xm + a1xm−1 + · · · + am)(xn + · · · + bn)
vó’i m > 0, n > 0 là môt phân tích cu’a f trong F [x]. Khi d̄ó −a1 là tô’ng
˙
’ ’
cua m nghiêm cua f . Do d¯ó −a1 = mα + d vó’i m, d ∈ Zp ⊂ F . Suy ra
˙
α ∈ F . Vây f phân rã trong F .
˙
b) Xét f¯ = xp − x − 1 trong Zp[x]. Dê˜ thâ
´ y ră`ng f¯ không có nghiêm trong Zp
˙
nên bâ´ t kha’ quy trên Zp.
Qr
5. 8. Viê´t f = a 1 (x − αi)mi . Khi d̄ó
X mi f
0
f = .
x − αi
Q Q
Do d¯ó d = r1(x − αi)mi−1. Suy ra h = r1(x − αi).
5. 9. Nêú f tách d̄u’o’c thì kê´t luân là hiê’n nhiên. Nêú f không tách d¯u’o’c thì
˙ ˙ ˙
f = f1(xp) vó’i f1 ∈ F [x] bâ ´ t kha’ quy. Nêú f1 không tách d̄u’o’c, ta có
˙
˙
2
f1 = f2(xp). Khi d̄ó f = f2(xp ). Tiê´p tuc nhu’ thê´. Do deg(fi) > deg(fi+1),
˙
quá trình trên sẽ dù’ng sau e bu’ó’c, ta có d¯iêù câ`n chú’ng minh.
Q
Cuôí cùng, d̄ăt g = a (x − αi), vó’i αi 6= αj . Ta có
˙
Y Y
pe e
f = a (x − αi) = a (x − αi)p .
5. 10. Gia’ su’’ f kha’ quy. Khi d̄ó f = gh vó’i
g = xm + a1xm−1 + · · · + a0
´t
sao cho 0 < m < p. Trong tru’ò’ng phân rã Ef cu’a f trên F , do tính duy nhâ
cu’a dang nhân tu’’ hóa, ta có
˙
g = (x − b)m = xm + (−1)mmb xm + · · · + (−1)mbm,
xem Ví du 20. Suy ra a1 = (−1)mmb. Do m 6= 0 trong F , ta có b ∈ F . Vô lý !

˙
5. 11. Ta chú’ng minh bă`ng quy nap trên r. Nêú r = 1, ta có
˙
]{ϕ : F (α) −→ K | ϕ|F = τ } = ]{β ∈ K | τ∗g(β) = 0}
˙
vó’i g ∈ F [x] là d̄a thú’c tôí tiê’u cu’a α (xem Bài tâp 2. 19). Rõ ràng
˙
]{ϕ : F (α) −→ K | ϕ là F -d̄ô`ng câ ´ u, ϕ|F = τ }
không vu’o’t quá [F (α) : F ] = deg(g). Nêú τ∗f có n nghiêm phân biêt trong
˙ ˙ ˙
K thì τ∗g có deg(g) nghiêm phân biêt trong K nên
˙ ˙
]{ϕ : F (α) −→ K | ϕ|F = τ } = [F (α) : F ].
Kê´t qua’ d̄úng vó’i r = 1.

Ta có E = F (α1, . . . , αr ) = F (α1, . . . , αr−1)(αr ). ¯Dăt F 0 = F (α1, . . . , αr−1).
˙
Theo gia’ thuyê´t quy nap
˙
]{ψ : F 0 −→ K | ϕ|F = τ } ≤ [F 0 : F ]
và d̄ă’ng thú’c xa’y ra nêú τ∗f có n nghiêm phân biêt trong K. Vó’i
˙ ˙
0 ` ´
ψ : F −→ K là d̄ông câu thoa ψ|F = τ có αr là nghiêm cua f tho’a ψ∗f = τ∗f ,
’ ’
˙
do d¯ó
]{ψ : F 0(αr ) −→ K | ϕ|F 0 = ψ} ≤ [F 0(αr ) : F 0]
˙
và d̄ă’ng thú’c xa’y ra khi τ∗f có n nghiêm phân biêt trong K. Chú ý ră`ng
˙ ˙
ϕ|F = ψ|F = τ . Suy ra
]{ψ : E −→ K | ϕ|F = τ } ≤ [E : F 0][F 0 : F ] = [E : F ]
và d¯ă’ng thú’c xa’y ra khi K chú’a n nghiêm phân biêt cu’a τ∗f .
˙ ˙
§6
6. 1. a) ¯D b) S c) ¯D d) S e) ¯D f) S g) S
h) S i) ¯D j) S k) ¯D l) ¯D m) S n) ¯D
6. 2. a) Aut(C/R) ∼
= Z2.
b) Q(ω) là tru’ò’ng phân rã cu’a f = x4 + x3 + x2 + x + 1 trên Q. Do d̄ó
(Aut(Q(ω)/A) : 1) = [Q(ω)/A) : Q] = 4.Goi σ : ω 7→ ω 2, khi d̄ó
˙
Aut(Q(ω)/A) = (σ) là nhóm cyclic câ ´ p 4. Do d̄ó nó chı’ có môt nhóm con
˙
´ 2 2 3
câp 2 là (σ ) ú’ng vó’i tru’ò’ng trung gian là Q(ω + ω ). Nó cũng chính là
tru’ò’ng trung gian duy nhâ ´ t.
˙
√
c) Dê˜ dàng tìm d̄u’o’c tru’ò’ng phân rã cu’a f = x4 − 2 là Ef = Q( 4 2, i). Nhóm
˙
G = Aut(Ef ) (d̄ă’ng câ ´ u vó’i nhóm d̄ôí xú’ng cu’a hình vuông), sinh bo’’i:
( (
i 7→ i i 7→ −i
σ: √ 4
√
4
; τ √
4
√4
.
2 7→ i 2 2 7→ 2
Tù’ d̄ó suy ra so’ d̄ô` bao hàm các nhóm con cu’a G nhu’ trong Hình 1.
G
Á 6o
(σ 2 , τ ) (σ) (σ 2 , στ )
7 6] 6 7 6 o
(σ 2 τ ) (τ ) (σ 2 ) (στ ) (σ 3 τ )
} ] 6 Á 3
1
√
Hình 1: So’ d̄ô` các nhóm con cu’a Aut(Q( 4 2, i)/Q).
Tính lâ`n lu’o’t các tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng, ta có so’ d̄ô` các tru’ò’ng trung
˙
gian nhu’ trong Hình 2.
˙
Q
? s
√ª √
Q( 2) Q(i) Q(i 2)
R ?= ~
ª ? ?
√ √ √ √
4
√
4
Q(i 4 2) Q( 4 2) Q(i, 2) Q((1 + i) 2) Q((1 − i) 2)
~ ?+
j √ )
Q(i, 4 2)
Hình 2: So’ d̄ô` các tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng.
√
3 ∼ √3
√
d) Ef = Q(θ, 2). Nhóm Aut(Ef )/Q(θ) = Z3 sinh bo’’i σ : 2 →
7 i 3 2. Do
d̄ó nó không có tru’ò’ng trung gian nào.
√ √ √
e) Nhóm G = Aut(Q( 2, 3, 5)/Q) là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c
f = (x2 −2)(x2 −3)(x2 −5) trên Q. Vì thê´ nhóm G d̄ă’ng câ
´ u vó’i Z2 ×Z2 ×Z2
˙
sinh ra bo’’i các phâ`n tu’’ câ
´ p 2:
√ √ √ √
 
 √2 7→ −

√
2  √2 →
 7 2
√
σ: 3 7→ 3 ; τ 3 → 7 − 3;

 √ √ 
 √ √
 5 7→ 5  5 → 7 5
√ √

 √2 →
 7
√
2
θ 3 → 7 3 .

 √ √
 5 → 7 − 5
√ √
f) Tru’ò’ng phân rã Ef cu’a f = (x3 − 5)(x3 − 7) trên Q là Q( 3 5, 3 7, ξ) vó’i
√ √
ξ=e i2π/3
. Do d¯ó nhómAut(Q( 5, 3 7, ξ)/Q) có câ
3
´ p 18, sinh bo’’i các phâ`n
tu’’
 
 
 ξ√ 7→ ξ √
  ξ√ 7→ ξ√

3
σ: 5 7→ ξ 3 5 ; τ 3
5 7→ 3 5 ;
 
√
 3
7 7→
√3
7 √
 3
√
7 7→ ξ 3 7
˙
và 
 ξ2
 ξ√ →
 7
√
3 3
θ 5 → 7 5.

 √ √
 37 → 7 3
7
√
6 √
’ 6
g) Tru’ò’ng phân rã Ef cua f = x − 5 trên Q là Q( 5, −3). Do d̄ó nhóm
√ √
Aut(Q( 6 5, i 3)/Q) có câ ´ p 12 (d¯ă’ng câ
´ u vó’i nhóm d̄ôí xú’ng cu’a luc giác
˙
` ’
d̄êu) sinh bo’i
( √ √ ( √ √
i 3 7→ −i 3 i 3 7→ i 3
σ: √ 6
√ ; τ √ √ ;
5 7→ 6 5 6
5 7→ ξ 6 5
√
πi/3 1 3
vó’i ξ = e = 2
+ 2
i.
√
’ 5 ´ p bă`ng
6. 3. Tru’ò’ng phân rã cua x − 2 là Q( 5 2, ξ) vó’i ξ = e2πi/5. Nhóm G có câ
√
[Q( 5 2, ξ) : Q] = 20. Nhóm G không giao hoán. Goi
( ( ˙
ξ 7→ ξ ξ 7→ ξ2
σ: √ 5
√ ; τ √ √ .
2 7→ ξ 5 2 5
2 7→ 5 2
Rõ ràng στ 6= τ σ.
˙
√ √
6. 4. Tru’ò’ng phân rã cu’a f = (x3 −2)(x3 −5) trên Q là Q( 3 2, 3 5, ξ) vó’i ξ = e2πi/3.
Nhóm Galois G có câ ´ p 18. Nhóm Galois cu’a f trên R có câ
´ p 2.
6. 5. Chú ý ră`ng Q(ξ) là tru’ò’ng phân rã cu’a d̄a thú’c xn − 1 trên Q. Mô˜i phâ`n tu’’ ϕ
thuôc Aut(Q(ξ)/Q) xác d¯inh bo’’i ϕ(ξ) = ξ r . Dê˜ dàng kiê’m tra tính giao hoán
˙ ˙
cu’a nhóm Aut(Q(ξ)/Q).
6. 6. Goi α là môt nghiêm cu’a xp − a. Khi d¯ó tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Q là
˙ ˙ ˙
Q(α, ξ) vó’i ξ = e2πi/p ; trên Zp là Zp(α) vì xp − a = (x − a)p.
6. 7. a) Không d̄úng, chă’ng han xét F = Z2(t2) ⊂ Z2(t). Khi d̄ó [E : F ] = 2 và

˙
Aut(E/F ) = 1.
b) Mênh d̄ê` d̄úng vì tru’ò’ng hũ’u han là tru’ò’ng hoàn chı’nh nên
˙ ∼ ˙
Aut(E/F ) = Z2.
6. 8. Các nghiêm cu’a x5 − 1 là ξ i vó’i i = 0, . . . , 4. Suy ra K = Q(ξ). Do d¯ó nhóm

˙
G = Aut(K/Q) có câ ´ p bă`ng 4 và là nhóm cyclic sinh ra bo’’i σ : ξ 7→ ξ 2. Vì thê´,
G chı’ có môt nhóm con thu’c su’ duy nhâ ´ t là < σ 2 >. Tru’ò’ng trung gian ú’ng
˙ ˙ ˙
˙
vó’i nhóm con này là Q(ξ + ξ 4). Dê˜ dàng tìm d¯u’o’c d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a ξ + ξ 4
˙
là x2 + x − 1.
a) Chú ý ră`ng
√
2π 5−1 1
cos( )= = (ξ + ξ 4).
5 4 2
Suy ra tru’ò’ng phân rã cu’a (x2 − 5)(x5 − 1) chính là K.
√
’ 2 5
b) Tru’ò’ng phân rã cua (x + 3)(x − 1) là Q(ξ, i 3).
√ √
` ´
6. 9. Chú ý răng x −5 bât kha quy trên Q( 7). Ta có K = Q( 3 5, ξ) vó’i ξ = e2πi/3.
3 ’
√
Rõ ràng [K : Q( 7)] = 6 và do d¯ó G = Aut(K/Q) có câ ´ p 6. Nhóm G sinh
bo’’i các phâ`n tu’’
( (
ξ 7→ ξ ξ 7→ ξ 2
σ: √ √ ´
câp 3 ; τ √ √ ´p 2 .
câ
3 3 3 3
5 7→ ξ 5 5 7→ 5
Nhóm này không giao hoán nên G ∼

= S3.
˙
§7
7. 1. a) S b) S c) S d) ¯D e) S f) S g) S
h) ¯D i) ¯D j) ¯D k) S l) ¯D m) S n) S
√ √
’
7. 2. Không d̄úng, chăng han Q ⊂ Q( 2) ⊂ Q( 4 2).
˙
7. 3. Moi d¯a thú’c bâ´ t kha’ quy bâc 2 trên tru’ò’ng có d¯ăc sô´ khác 2 d¯êù tách d̄u’o’c. Trên
˙ ˙ ˙ ˙
tru’ò’ng có d̄ăc sô´ 2 khă’ng d̄inh không d¯úng, ví du mo’’ rông bâc hai Z2(x2) ⊂
˙ ˙ 2 2 2
˙ ˙ ˙
Z2(x) không Galois vì d¯a thú’c t − x ∈ Z2(x )[t] không tách d¯u’o’c.
˙
7. 4. Nêú f bâ
´ t kha’ quy trên F , goi α là môt nghiêm cu’a f . Khi d̄ó tru’ò’ng phân rã
˙ ˙ ˙
là F (α) (xem Bài tâp 5. 7), và nhóm Galois cua f d̄ă’ng câ
’ ´ u vó’i nhóm cyclic có
˙
p phâ`n tu’’.
n
7. 5. Goi K là tru’ò’ng phân rã cu’a f = xp − x. Do f là d̄a thú’c tách d¯u’o’c, f có
˙ ˙
n ´ ’
d̄úng p nghiêm trong K. Măt khác nêu α, β ∈ K là 2 nghiêm cua f thì ta có
n ˙ n n ˙ n ˙
(α + β)p = αp + β p = α + β. Tu’o’ng tu’ (αβ)p = αβ. Cuôí cùng nêú α 6= 0
˙
˙
n
thì (α−1)p = α−1. Nhu’ thê´ tâp tâ´ t ca’ các nghiêm cu’a f chính là tru’ò’ng phân
˙ ˙
rã cua f (sau này ta sẽ kí hiêu tru’ò’ng có p phâ`n tu’’ là Fpn ).
’ n
˙
Nhóm Galois cu’a f có n phâ`n tu’’. Goi ϕ : K −→ K là ánh xa Frobenius. Rõ
˙ ˙
`
ràng ϕ ∈ Gal(K/F ). Chú’ng to’ răng Gal(E/F ) là nhóm cyclic sinh bo’’i ϕ.
√ √4
√4
√
’
7. 6. Ví du Q ⊂ Q( 2) ⊂ Q( 2) ⊂ Q( 2, i). Giai thích Q ⊂ Q( 2) và
˙ √ √
Q ⊂ Q( 4 2, i) là các mo’’ rông Galois nhu’ng Q ⊂ Q( 2) không pha’i là mo’’
˙
rông Galois.
˙ p √
’ `
7. 7. Chú’ng to răng α = 2 + 2 là nghiêm cu’a d̄a thú’c bâ ´ t kha’ quy
˙
f = x4 − 4x2 + 2. Chú’ng to’ ră`ng Q(α) chú’a 4 nghiêm cu’a f và do d̄ó nó
˙
là tru’ò’ng phân rã cu’a f trên Q. Nhóm Galois cu’a mo’’ rông d¯ă’ng câ
´ u vó’i nhóm
˙
` ’
cyclic có 4 phân tu’.
7. 9. a) Nhóm Galois d̄ă’ng câ

´ u vó’i Z2 × Z2 × Z2.
b) Nhóm Galois G =< σ, τ > vó’i σ có câ ´ p p và τ có câ
´ p p − 1. Moi phâ`n tu’’
˙
’ m n
cua G có dang σ τ vó’i 1 ≤ m ≤ p, 1 ≤ n ≤ p − 1.
˙
c) Nhóm Galois d̄ă’ng câ
´ u vó’i Z2 × Z2.
˙ Ã ! Ã !
1 1 −1 0
7. 10. Xét ánh xa ϕ d̄inh bo’’i σ 7→ và τ 7→ . Chú’ng minh ánh xa
˙ ˙ 0 1 0 1 ˙
d̄ó là d¯ă’ng câ
´ u.
7. 11. Nêú f có 2 nghiêm phú’c liên ho’p thì nhóm Galois sẽ có 1 phép chuyê’n trí,
˙ ˙
hoán vi 2 nghiêm phú’c. Vô lí !
˙ ˙
§8
8. 1. a) S b) ¯D c) S d) ¯D e) S
f) ¯D g) ¯D h) S i) ¯D j) ¯D
8. 2. Q(ξ) là tru’ò’ng phân rã cu’a x7 − 1 nên là mo’’ rông Galois trên Q. Phâ`n tu’’ ξ có
˙
´ ’
d̄a thú’c tôi tiêu là
x6 + x5 + x4 + x3 + x2 + x + 1.
Nhóm Galois G = Gal(Q(ξ)/Q) là nhóm cyclic câ ´ p 6 sinh bo’’i σ : ξ 7→ ξ 3. Do
d̄ó các nhóm con thu’c su’ cu’a G là < σ 2 > và < σ 3 >. Do G cyclic, các tru’ò’ng
˙ ˙
˙
trung gian cu’a Q(ξ) : Q d̄êù là các mo’’ rông Galois cu’a Q.
˙
Tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i < σ 2 > (câ ´ p 3) là M1 := Q(ξ + ξ 2 + ξ 4). Nhóm
Galois cu’a M1/M có câ ´ p bă`ng 2. Dê˜ dàng chı’ ra d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a ξ + ξ 2 + ξ 4
là x2 + x + 2.
Tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i < σ 3 > là Q(ξ + ξ 5) có bâc mo’’ rông bă`ng 3 và d̄a
˙ ˙
thú’c tôí tiê’u cu’a ξ + ξ 5 là x3 + x2 − 2x − 1.
8. 3. (i) rõ ràng do các tu’o’ng ú’ng Galois là song ánh, d¯ô`ng thò’i do d¯inh nghı̃a
˙
´ t chú’a M1, . . . , Mr .
M1 · · · Mr là tru’ò’ng con nho’ nhâ
(ii) Ta chı’ câ`n kiê’m tra ∩σ∈G(σ −1Hσ) là nhóm con chuâ’n tăć ló’n nhâ
´ t chú’a
trong H là d̄u’. Thât vây, do H là môt thành phâ`n cu’a ∩σ∈G(σ −1Hσ) nên
˙ ˙ ˙
chú’a ∩σ∈G(σ −1Hσ). Ho’n nũ’a ∀ σ ∈ G, dê˜ dàng kiê’m tra tâp σ −1Hσ
˙
’ ´ ’
là môt nhóm con chuân tăc, nên giao cua chúng cũng là môt nhóm con
˙ ˙
chuâ’n tăć. Cuôí cùng, gia’ su’’ N C G và N ⊂ H. Vó’i moi σ ∈ G, vó’i moi
−1 −1
˙ ˙
n ∈ N , ta có σnσ ∈ N ⊂ H. Suy ra σnσ = h, vó’i h ∈ H. Khi d̄ó
n = σ −1hσ ∈ σ −1Hσ. Nhu’ thê´ N ⊂ σ −1Hσ vó’i moi σ ∈ G. Suy ra d¯iêù
˙
˙
pha’i chú’ng minh.
√
8. 4. Tru’ò’ng phân rã cu’a x − 2 là Q( 3 2, ξ) vó’i ξ = e2πi/3. Nhóm Galois cu’a x3 − 2
3
là G có 6 phâ`n tu’’ sinh bo’’i

( (
ξ 7→ ξ ξ 7→ ξ 2
σ: √ √ ´p 3 ; τ √
câ √ ´p 2 .
câ
3 3 3 3
2 7→ ξ 2 2 7→ 2
Nhóm G ∼ = S3 và có các nhóm con thu’c su’ nhu’ sau :

˙ ˙
• Nhóm con câ ´ p 3 duy nhâ
´ t là A =< σ >. Tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i A là
Q(ξ). Tru’ò’ng trung gian này là mo’’ rông Galois.
˙ √
´
• Nhóm con câp hai B1 =< τ > ú’ng vó’i tru’ò’ng trung gian là Q( 3 2).
√
´
• Nhóm con câp hai B2 =< στ > ú’ng vó’i tru’ò’ng trung gian là Q( 3 4 ξ 2).
√
´
• Nhóm con câp hai B3 =< σ τ > ú’ng vó’i tru’ò’ng trung gian là Q( 3 2 ξ 2).
2
Chú ý ră`ng các tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i các nhóm con câ
´ p 2 d̄êù không pha’i
là mo’’ rông Galois trên Q.
˙
˙
8. 5. Ta phân tích tu’o’ng ú’ng Galois cu’a Bài tâp 7. 7. Khi d¯ó nhóm Galois
˙
G ∼ =p 4 Z nên chı’ có 1 nhóm con thu ’c su’ là nhóm câ ´ p 2. Goi
√ p √ ˙ ˙ ˙
σ : 2 + 2 7→ 2 − 2 là phâ`n tu’’ sinh cu’a nhóm Galois. Khi d¯ó
p √ p √
2
σ : 2 + 2 = − 2 + 2. Nhóm con câ ´ p 2 < σ 2 > ú’ng vó’i tru’ò’ng
√
trung gian Q( 2).
√
8. 6. Nhóm G = Gal(K/Q( 7)) ∼ = S3. Goi M là tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i nhóm
˙
thay phiên A3. Khi d̄ó [K : M ] = 3.
8. 7. a) Khi F = Q, chú’ng minh f có d̄úng 3 nghiêm thu’c nên nhóm Galois d¯ă’ng
˙ ˙
´ u vó’i S5. Có d̄úng 1 tru’ò’ng trung gian ú’ng vó’i nhóm thay phiên A5.
câ
b) Khi F = Z2, ta có
x5 − 6x4 + 3 = (x + 1)(x4 + x3 + x2 + x + 1).
Do d¯ó tru’ò’ng phân rã cu’a f là mo’’ rông bâc 4 cu’a Z2, có nhóm Galois d¯ă’ng
˙ ˙
câu vó’i Z4. Vì vây có duy nhât 1 tru’ò’ng trung gian nhu’ yêu câù d¯ê` bài.
´ ´
˙
8. 8. a) Gal(K/Q) ∼ = Z2 × Z2 và Gal(L/Q) ∼ = S3 .
˙
b) K không chú’a nghiêm nào cu’a f .
˙
c) Chú ý nêú K ∩ L 6= Q thì [K ∩ L : Q] = 2. Chú’ng minh d̄iêù d̄ó không thê’
xa’y ra. Suy ra [K ∩ L : Q] = 1.
√ √ √ √
8. 9. a) Xét F ⊂ F ( a) ⊂ F ( a, b) = K. Rõ ràng [F ( a) : F ] = 2. Do gia’
√ √ √
´ `
thiêt vê a, b, ta có b ∈
/ F ( a) nên [K : F ( a)] = 2. Suy ra [K : F ] = 4.
√ √
Tru’ò’ng F ( a, b) là tru’ò’ng phân rã cu’a (x2 − a)(x2 − b) không tách d̄u’o’c
˙
’ ` ` ’
nên là mo’ rông Galois. Nhóm Galois Gal(K/F ) gôm các phân tu’ 1, σ, τ và
˙
στ vó’i: (√ (√
√ √
a 7→ − a a 7→ a
σ: √ √ τ √ √
b 7→ b; b 7→ − b.
Suy ra G ∼ = Z2 × Z2.
b) Ngu’o’c lai, nêú G = Aut(K/F ) ∼ ´p
= Z2 ×Z2. Goi H1 ⊂ G là môt nhóm con câ
˙ ˙ ˙ ˙
2. Xét T (H1). Chı’ ra F ⊂ T (H1) và F 6= T (H1). Do d̄ó [T (H1) : F ] = 2
√
´ p 2 khác H1
nên T (H1) = F ( a) vó’i a ∈ F . Tu’o’ng tu’, goi H2 là nhóm câ
√ ˙ ˙ √ √
cu’a G. Ta có T (H2) = F ( b) vó’i b ∈ F . Chı’ ra K = ( a, b).
˙
√ √ √
8. 10. Nhúng Q( 8 2, i) trong mo’’ rông Galois Q( 8 2, i). Khi d̄ó
√
8
√ √8
√8
˙
[Q( 2, i) : Q( 2, i)] = 2 nên [Q( 2, i) : Q] = 16. Chı’ ra
√ √ √
[Q( 2, i) : Q(i)] = Z8, [Q( 2, i) : Q( 2)] ∼
∼
8 8
= D8
√ √
và [Q( 8 2, i) : Q( −2)] ∼
= Q8 .
8. 11. a) Rõ ràng.
p √ p √
b) Các nghiêm còn lai là γ = − 1 + 3 và δ = − 1 − 3.
p ˙ √ ˙ p √ √
c) Vì Q( 1 + 3) ⊂ R còn 1 − 3 ∈ / R nên K1 6= K2. Ta có 3 ∈ K1 ∩K2.
Măt khác
˙ √
Q ⊂ Q( 3) ⊂ K1 ∩ K2 ⊂ K1
√ √
kéo theo [K1 : Q( 3)] = [K1 : K1 ∩ K2)] = 2. Vây K1 ∩ K2 = Q( 3).
˙
d) Do K1 và K2 d̄êù là các mo’’ rông bâc 2 trên F nên Galois trên F . Suy ra
˙ ˙
K1K2 Galois (xem Mênh d¯ê` 8.5). Nhóm
˙
Gal(K1K2/F ) ∼ = Z2 × Z2.
˙
´ t ca’ các nghiêm cu’a f nên K1K2 chính là tru’ò’ng phân rã
e) Do K1K2 chú’a tâ
˙
’ ` ’
cua f trên Q. Suy ra d¯iêu phai chú’ng minh.
§9
9. 1. a) ¯D b) S c) ¯D d) S e) ¯D f) S g) ¯D
h) ¯D i) ¯D j) S k) ¯D l) ¯D m) S n) ¯D
o) ¯D p) S q) ¯D r) ¯D s) ¯D t) S u) S
9. 2. Các d̄a thú’c bâc 5 chuâ’n tăć, bâ

´ t kha’ quy trên Z2 là
˙
x5 + x4 + x3 + x + 1, x5 + x4 + x2 + x + 1,
x5 + x3 + 1, x5 + x2 + 1, x5 + x4 + x3 + x2 + 1,
x5 + x3 + x2 + x + 1.
Su’’ dung Maple, ta tìm d¯u’o’c có 624 d̄a thú’c chuâ’n tăć, bâ
´ t kha’ quy bâc 5 trên
˙ ˙ ˙
´
Z5. Còn trên Z3, con sô tu’o’ng ú’ng là 48.
˙
9. 3. Ta có E ∼
= Fpn vó’i p nguyên tô´. Goi bâc cu’a f và g là r. Khi d̄ó
˙ ˙
E(α) ∼ = Fprn ∼ = E(β).
9. 4. Tru’ò’ng Fpn là môt mo’’ rông d̄o’n cu’a Fp. Tô`n tai α ∈ Fpn sao cho
˙ ˙ ˙
Fpn = Fp(α). Goi f ∈ F [x] là d¯a thú’c tôí tiê’u cu’a α. Khi d¯ó f ´ t kha’
bâ
˙
quy có bâc n.
˙
9. 5. Nêú p = 2, ta có x4 + 1 = (x + 1)4 ∈ Z2[x]. Nêú p là sô´ nguyên tô´ le’ thì
8|(p2 − 1). Suy ra
2 −1 2
(x4 + 1)|(x8 − 1)|(xp − 1)|(xp − x).
2
Do d¯ó x4 + 1 phân rã trong tru’ò’ng phân rã Fp2 cu’a xp − x trên Zp. Vì
[Fp2 : Zp] = 2, suy ra x4 + 1 kha’ quy trên Zp.
9. 6. Q(ξ12) là tru’ò’ng phân rã cu’a x12 − 1 trên Q. Phâ`n tu’’ ξ12 có d¯a thú’c tôí tiê’u
là Φ12 = x4 − x2 + 1. Do d̄ó nhóm G = Gal(Q(ξ12)/Q) có câ ´ p 4 và d¯ă’ng câ ú
vó’i Z× ’
12 . Nhóm G sinh bo’i
σ : ξ 7→ ξ 5 = ξ3 − ξ ; τ : ξ 7→ ξ 7 = −ξ.
˙
´ p 2 nhu’ sau :
Khi d̄ó các nhóm con thu’c su’ cu’a G là 3 nhóm con câ
˙ ˙
3
• Nhóm H1 =< σ > có tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng là Q(ξ12 ).
2
• Nhóm H2 =< τ > có tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng là Q(ξ12 ).
3
• Nhóm H2 =< τ σ > có tru’ò’ng trung gian tu’o’ng ú’ng là Q(2ξ12 − ξ12 ).
9. 7. Nhóm Galois G = Gal(Q(ξ13)/Q) là nhóm cyclic d¯ă’ng câ

´ u vó’i Z12. Nhóm G
sinh bo’’i σ : ξ13 7→ ξ13
2
.
9. 8. Nêú F hũ’u han thì E hũ’u han. Khi d¯ó kê´t qua’ là hiê’n nhiên. Nêú F vô han,
˙ ˙ ˙
xem Bài tâp 3. 8.
˙
9. 9. Dê˜ dàng tính d¯u’o’c [Fp(x, y) : Fp(xp, y p)] = p2. Goi F = Fp(xp, y p). Nhu’
˙ ˙
’
trong chú’ng minh cua Bài tâp 3. 8, xét các tru’ò’ng con F (x + cy) vó’i c ∈ Fp.
˙
Nêú có F (x + cy) = F (x + c0y) vó’i c 6= c0 thì F (x + cy) = Fp(x, y). Tuy
nhiên, do
(x + cy)p = xp + cpy p ∈ F,
ta có [F (x + cy) : F ] ≤ p. Vô lí, vây các tru’ò’ng con F (x + cy) vó’i c ∈ Fp là
˙
˙
phân biêt. Suy ra d¯iêù pha’i chú’ng minh.
˙
´ p 15 có hai phâ`n tu’’ câ
9. 10. Trong nhóm cyclic F ∗ có câ ´ p 3. Suy ra x3 − 1 có d¯úng
3 nghiêm trong F . Tu’o’ng tu’, d¯a thú’c x4 − 1 có môt nghiêm trong F ; d¯a thú’c
15
˙ ˙ 17
˙ ˙
x − 1 có 15 nghiêm trong F và d̄a thú’c x − 1 có 1 nghiêm trong F .
˙ ˙
9. 11. Nghiêm ξ cu’a x2 = −1 là môt căn nguyên thu’y bâc 4 cu’a d̄o’n vi. Phâ`n tu’’ ξ
˙ ˙ ˙ ˙
’ ∗ ` ’ ´ ´ p cu’a F ∗
thuôc F khi và chı khi F có môt phân tu’ câp 4. Tu’o’ng d̄u’o’ng vó’i câ
˙ ˙
chia hê´t cho 4.
9. 12. Vì [Q(ζ) : Q] = 4 nên dê˜ dàng chı’ ra ră`ng [Q(ζ) : Q(ζ 3)] = 2. Suy ra không
có tru’ò’ng con thu’c su’ nào.
˙ ˙
9. 13. Nhóm cyclic F ∗ có 80 phâ`n tu’’. Sô´ nghiêm lâ`n lu’o’t là 80, 1, 8.
˙ ˙
9. 14. Trên F5, d̄a thú’c f = (x + 2)(x + 3). Do [F25 : F5] = 2 nên f phân rã trong
F25. Tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F125 d̄ă’ng câ
´ u vó’i F56 .
˙
§ 10
10. 1. a) ¯D b) ¯D c) ¯D d) ¯D e) ¯D f) S g) ¯D h) ¯D i) ¯D
j) ¯D k) ¯D l) S m) S n) ¯D o) S p) ¯D q) S
10. 2. Goi α là môt nghiêm cu’a f , rôì phân tích f = (x − α)h trong Q(α). Trong
˙ ˙ ˙
Maple, su’ dung lênh alias và factor d̄ê’ xác d̄inh h. Tiê´p tuc, tìm dang nhân
’
˙ ˙ √ ˙ ˙ ˙
tu’’ hóa cu’a h trong Q( 37). Kê´t qua’ khó có thê’ viê´t ra trên giâ
ý !
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng 49 nên nhóm

10. 3. a) ¯Da thú’c −x3 − 3x2 + 4x − 1 bâ
˙
’ ´
Galois d̄ăng câu vó’i A3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng 148, nên nhóm
b) ¯Da thú’c x3 + 2x2 − 2x − 2 bâ
˙
’ ´
Galois d̄ăng câu vó’i S3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng -23, nên nhóm
c) ¯Da thú’c 7x3 + 10x2 + 5x + 1 bâ
˙
Galois d̄ă’ng câ
´ u vó’i S3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng −31, nên nhóm Galois
d) ¯Da thú’c x3 + x − 1 bâ
˙
d̄ă’ng câ
´ u vó’i S3.
˙
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng −76, nên nhóm Galois
e) ¯Da thú’c x3 − 2x − 2 bâ
˙
’ ´
d̄ăng câu vó’i S3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng 1, nên nhóm Galois
f) ¯Da thú’c x3 − x + 1/3 bâ
˙
’ ´
d̄ăng câu vó’i A3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng 81, nên nhóm Galois
g) ¯Da thú’c x3 − 3x + 1 bâ
˙
’ ´
d̄ăng câu vó’i A3.
´ t kha’ quy có biêt thú’c bă`ng 148, nên nhóm
h) ¯Da thú’c x3 + 2x2 − 2x − 2 bâ
˙
Galois d̄ă’ng câ
´ u vó’i S3.
10. 4. a) ¯Da thú’c f = x4 − x2 + 4x + 5 bâ ´ t kha’ quy trên Q (có thê’ dùng Maple d̄ê’
kiê’m tra). Gia’i thú’c bâc 3 cu’a f là
˙
h = x + 2x2 − 19x + 16 = (x − 1)(x2 + 3x − 16)
3
√
` 4 2 ´ ’
có biêt thú’c băng 10512 = 2 .3 .73. Vì f bât kha quy trên Q( 73) nên
˙
nhóm Galois là D8.
b) ¯Da thú’c x4 + x2 + 3x + 5 bâ´ t kha’ quy trên Q, có gia’i thú’c là
h = x3 − 2x2 − 19x + 9 bâ´ t kha’ quy trên Q. Ngoài ra, biêt thú’c cu’a
˙
˙
chúng là 33137 không chính phu’o’ng. Nên nhóm Galois cu’a d̄a thú’c là S4.
´ t kha’ quy trên Q (có thê’ han chê´ trên Z2[x]), có gia’i
c) ¯Da thú’c x4 + 3x + 1 bâ
˙
3 ´ ’
thú’c là x + 9 − 4x bât kha quy và biêt thú’c là −1931. Do d¯ó nhóm Galois
˙
là S4.
d) ¯Da thú’c x4 − 4x2 − 4x − 2 có nhóm Galois là S4.
e) ¯Da thú’c x4 − 4x − 2 có nhóm Galois là S4.
f) ¯Da thú’c x4 + 2x2 − 4 có gia’i thú’c là h = x3 − 4x2 + 20x. Nhóm Galois d̄ă’ng
´ u vó’i D8.
câ
g) ¯Da thú’c x4 − x3 − 3x + 4 bâ ´ t kha’ quy, có gia’i thú’c là

625 ´
x3 + 43 x2 − 205
16
x + 64
bât kha’ quy, có biêt thú’c 4225 = 52.132 nên nhóm
˙
’ ´
Galois d¯ăng câu vó’i A4.
h) ¯Da thú’c x4 + 2x3 + 2x2 − 4x + 2 bâ ´ t kha’ quy, có gia’i thú’c là

h = x3 − x2 − 17x + 25 bâ ´ t kha’ quy và biêt thú’c bă`ng 10816 = 26.132 nên
˙
có nhóm Galois d¯ă’ng câ
´ u vó’i A4.
˙
i) ¯Da thú’c f = x4 − 4x3 + 5x2 − 2x + 1 có gia’i thú’c là
h = x3 + 2x2 − 3x = x(x + 3)(x − 1)
nên nhóm Galois d¯ă’ng câ ´ u vó’i V . Chú ý ră`ng nêú d̄ăt x = u + 1 thì có d¯a
˙
4 2 ˜
thú’c theo u là g = u − u + 1 nên dê dàng suy ra g bâ ´ t kha’ quy. Chú ý
ră`ng tru’ò’ng phân rã cu’a f là Q(α) vó’i α là môt nghiêm cu’a f . Dùng Maple
˙ ˙
’ ’
d̄ê tìm các nghiêm còn lai cua f theo α.
˙ ˙
j) Giôńg nhu’ tru’ò’ng ho’p trên, d¯a thú’c x4 + 2x2 + 4 có nhóm Galois d¯ă’ng câ ú
˙
vó’i V .
10. 5. Gia’i thú’c cu’a d¯a thú’c x4 +ax2 +b kha’ quy nên nhóm Galois cu’a nó không thê’
có quá 8 phâ`n tu’’. Nêú b chính phu’o’ng thì nhóm Galois là nhóm V ∼ = Z2 × Z2.
10. 6. Suy ra tru’c tiê´p tù’ tiêu chuâ’n trong muc 10.3.
˙ ˙
10. 7. Goi α là môt nghiêm cu’a f thì tru’ò’ng phân rã cu’a f trên F là F (α). Do d̄ó
˙ ˙ ˙
´ p cu’a nhóm Galois Gf là 3. Nhu’ thê´ Gf = A3, suy ra d̄iêù pha’i chú’ng minh.
câ
˙
§ 11
11. 1. a) S b) S c) S d) ¯D e) ¯D f) S g) ¯D
h) ¯D i) S j) ¯D k) ¯D l) ¯D m) ¯D
11. 2. a) Biêt thú’c cu’a f là D = −567 = −34.7. Môt nghiêm cu’a f cho bo’’i
˙ r r ˙ ˙
3 5 1 √ 3 5 1 √
− + 21 + − − 21.
2 2 2 2
b) Ta có t3 − 7t + 6 = (t − 1)(t − 2)(t + 3).
c) Ta có t3 + t2 − 2 = (t − 1)(t2 + 2t + 2). Tù’ công thú’c nghiêm Cardano, suy
˙
ra q q
3 √ √ 3 √ √
26 + 15 3 = 2 + 3, 26 − 15 3 = 2 − 3.
d) Thay t = u + 5/3 , ta có d̄a thú’c g = u3 − 13 3
u + 65
27
. Ta có biêt thú’c cu’a
˙
’ ˜
g là (13) , nên có 3 nghiêm thu’c. Biêu diên căn thú’c cua 1 nghiêm cu’a d̄a
2 ’
˙ ˙ ˙
thú’c ban d̄âù là
r r
3 65 13 √ 3 65 13 √
− + −3 + − − −3 + 5/3.
54 18 54 18
˙
e) Gia’i thú’c cu’a f là x3 + 3/4x2 + 99/16x + 289/64. Thay x = u − 1/4, ta
có d̄a thú’c theo u là h = u3 + 6u + 3.
´ t kha’ quy, có gia’i thú’c là x3 − 8x + 16. Biêt thú’c
f) ¯Da thú’c f = t4 + 4t + 2 bâ
˙
cu’a chúng là −4864 = −28.19
g) ¯Da thú’c f d̄ã cho có dang nhân tu’’ hóa
˙
f = (t2 − t + 1)(t4 + 3t3 − 3t2 + 3t + 1).
¯Dă˙t g = t + 3t − 3t + 3t + 1. Khi d̄ó g có gia’i thú’c là

4 3 2
51 2 899 7569
h = x3 + x + x+
4 16 64
1
= (4x + 29)(16x2 + 88x + 261).
64
11. 3. Chı’ ra ră`ng nêú tru’ò’ng K là mo’’ rông hũ’u han sinh cu’a môt tru’ò’ng d̄ê´m
˙ ˙ ˙
d̄u’o’c F thì K d̄ê´m d̄u’o’c.
˙ ˙
11. 4. a) bă`ng 2 ; b) bă`ng 0.
11. 5. Nêú F có d¯ăc sô´ 3 thì f = (x + 1)3. Xét F có d̄ăc sô´ khác 3. Khi d̄ó f tách
˙ ˙
d̄u’o’c trên F . Biêt thú’c cu’a f là 81, chính phu’o’ng trong F nên có nhóm Galois
˙ ˙
˙
chú’a trong A3. Nêú f không bâ ´ t kha’ quy và f phân tích thành môt d̄a thú’c
˙
bâc nhât và 1 d̄a thú’c bâc 2 bât kha quy thì nhóm Galois chú’a môt chuyê’n trí.
´ ´ ’
˙ ˙ ˙
Vô lí ! Do d¯ó f phân rã trong F .
Ta có thê’ chı’ ra tru’c tiê´p, nêú β là môt nghiêm cu’a f thì các nghiêm còn lai là
2 2
˙ ˙ ˙ ˙ ˙
2 − β − β , β − 2.
´ t kha’ quy và có d̄úng 2 nghiêm không thu’c.
11. 6. Chú’ng minh các d̄a thú’c d¯ó bâ
˙ ˙
a) Có d¯úng 3 nghiêm thu’c trong các khoa’ng (−2, −1) ; (0, 1) và (1, 2).
˙ ˙
b) Tu’o’ng tu’.
˙
c) Tu’o’ng tu’.
˙
d) Chú’ng minh d̄a thú’c có d̄úng 5 nghiêm thu’c trong khoa’ng (−4, 4).
˙ ˙
’ NG KÍ HIÊU VÀ QUY U’Ó’C
BA
˙
Kí hiêu Ý nghı̃a
˙
N Tâp các sô´ tu’ nhiên
˙ ˙
N ∗
Tâp các sô´ tu’ nhiên khác 0
˙ ˙
Z Vành các sô´ nguyên
Zn Vành các ló’p modulo n
Zp Tru’ò’ng các ló’p modulo p nguyên tô´
Fpn Tru’ò’ng hũ’u han có pn phâ`n tu’’
˙
Q Tru’ò’ng các sô´ hũ’u tı’
R Tru’ò’ng các sô´ thu’c
˙
C Tru’ò’ng các sô´ phú’c
Sn Nhóm d¯ôí xú’ng trên n phâ`n tu’’
An Nhóm thay phiên trên n phâ`n tu’’
302
˙
sign ´ u cu’a phép thê´
Hàm dâ
D2n Nhóm dihedral
D× Nhóm nhân các phâ`n tu’’ kha’ nghich cu’a vành có d̄o’n vi
˙ ˙
D∗ Tâp các phâ`n tu’’ khác 0 cu’a môt vành D
˙ ˙
F [x] ´
Vành d̄a thú’c 1 biên trên tru’ò’ng F
F (x) Tru’ò’ng phân thú’c hũ’u tı’ trên tru’ò’ng F
deg(f ) Bâc cu’a d̄a thú’c f
˙
Df Biêt thú’c cu’a d̄a thú’c f
˙
F ⊂ E, E : F Mo’’ rông tru’ò’ng
˙
[E : F ] Bâc cu’a mo’’ rông tru’ò’ng
˙ ˙
|S| Lu’c lu’o’ng cu’a tâp S
˙ ˙ ˙
(G : 1) ´ p cu’a nhóm G
Câ
303
˙
(G : H) Chı’ sô´ cu’a nhóm con H trong nhóm G
Φn ¯Da thú’c chia d̄u’ò’ng tròn
F (α) Mo’’ rông d̄o’n sinh ra bo’’i α trên tru’ò’ng F
˙
Aut(F ) Nhóm các tu’ d̄ă’ng câ ´ u cu’a tru’ò’ng F
˙
Aut(E/F ) Nhóm các F −tu’ d̄ă’ng câ ´ u cu’a E : F
˙
Gal(E/F ) Nhóm Galois cu’a mo’’ rông Galois E : F
˙
T (H) Tru’ò’ng trung gian cô´ d̄inh bo’’i H ⊂ Aut(E/F )
˙
N (M ) Nhóm con cô´ d̄inh tru’ò’ng trung gian M cu’a E : F
˙
304
’O
TÀI LIÊU THAM KHA
˙
[1] Dummit D., Foote R., Abstract Algebra, Prentice Hall (1991).
[2] Hungerford T., Abstract Algebra, Saunders College Publishing (1990).
[3] Jacobson N., Basic Algebra I, Freeman and Company (1974).
[4] Milne J.S., Fields and Galois Theory, preprint (2002).
[5] Stewart I., Galois Theory, Second edition, Chapman & Hall (1989).
[6] Weisstein E., Concise Encyclopedia of Mathematics, Second edition, Wolfram
Research, Inc. (2002).
[7] The MacTutor History of Mathematics archive
[8] Nguyêñ Chánh Tú, Su’’ dung Maple trong hoc tâp, gia’ng day và nghiên cú’u
˙ ˙ ˙ ˙
toán hoc, Bài gia’ng cho sinh viên năm thú’ 3, Khoa Toán, ¯DHSP Huê´ (2004).
˙
[9] Nguyêñ Chánh Tú, Mo’’ rông tru’ò’ng và Lí thuyê´t Galois, NXB Giáo Duc (2006),
˙ ˙
196 tr.
305
[10] Trâ`n Vui (chu’ biên), Lu’o’ng Hà, Lê Văn Liêm, Hoàng Tròn, Nguyêñ Chánh
Tú, Môt sô´ xu hu’ó’ng d̄ô’i mó’i trong day hoc toán o’’ tru’ò’ng trung hoc phô’ thông,
˙ ˙ ˙ ˙
Giáo trình bôì du’õ’ng thu’ò’ng xuyên giáo viên THPT chu kì III, NXB Giáo Duc
˙
(2005), 224 tr.
306
Chı’ muc
˙
Aut(F ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
Kí hiêu
˙ A
F -d̄ô`ng câú
Ars Magna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
sô´ lu’o’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66, 272
˙ Artin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
F (S) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
ánh xa Frobenius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
F (α). . . . . . . . . . . . . . . .Xem mo’’ rông d̄o’n ˙
˙
F (s1, . . . , sn) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 B
F [S] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 ´ t kha’ quy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
bâ
F [s1, . . . , sn] . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 Tiêu chuâ’n Eisenstein . . . . . . . . . . . 29
F × . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 bâc
˙
K/F . . . . . . . . . . . . .Xem mo’’ rông tru’ò’ng cu’a mo’’ rông. . .Xem mo’’ rông tru’ò’ng
˙ ˙ ˙
K : F . . . . . . . . . . . .Xem mo’’ rông tru’ò’ng siêu viêt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
˙ ˙
307
308 Chı’ muc
˙
bao d¯óng Cardano . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
chuâ’n tăć . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146, 204 Cantor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
bao d¯óng d¯ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . 73, 242 Cardano
˙
cu’a tru’ò’ng hũ’u han . . . . . . . . . . . . 159 công thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201, 215
˙
`
tôn tai. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .73 chia 3 môt góc . . . . . . . . Xem du’ng hình
˙ ˙ ˙
biêt thú’c. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .179 ’
không thê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
˙
biê’u diêñ vòng xích . . . . . . . . . . . . . . . . . 32 chuâ’n tăć
bao d¯óng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
C
chuô˜i
câù phu’o’ng hình tròn . Xem du’ng hình
˙ chuâ’n tăć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
’
không thê . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
ho’p thành . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
căn ˙
chuyê’n trí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
chuô˜i. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
căn nguyên thu’y . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 D
căn thú’c ´ u cu’a phép thê´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
dâ
biê’u diêñ d̄u’o’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 du’ng d̄u’o’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
˙ ˙ ˙
công thú’c d̄u’ò’ng thă’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79
Chı’ muc 309
˙
d̄u’ò’ng tròn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 d̄ôc lâp d¯ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
˙ ˙ ˙
d̄a giác d¯êù . . . . . . . . . . . . . . 81, 85, 169 ’ ´
d̄ăng câu
d̄iê’m . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 cu’a các mo’’ rông . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
˙
d̄oan thă’ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 tu’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
˙ ˙
góc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 d̄ă’ng câ ´ u tru’ò’ng
sô´ thu’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 tu’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
˙ ˙
tâp các sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 d̄ai sô´
˙ ˙
du’ng hình d̄ôc lâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
˙ ˙ ˙
3 bài toán cô’ d̄iê’n . . . . . . . . . . . . . . . . 77 bao d¯óng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
thu’ó’c ke’ và compa . . . . . . . . . . . 77, 86
mo’’ rông. . . . . . . . . . . . . . .Xem mo’’ rông
˙ ˙
¯D phâ`n tu’’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
d̄óng d¯ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . Xem tru’ò’ng d̄ao hàm hình thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . 100
˙ ˙
d̄ô`ng câ
´ u tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 d̄inh lí
˙
F - . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 d̄ă’ng câ
ú
tu’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 thú’ hai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
˙
d̄ăc sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 ´ t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
thú’ nhâ
˙
310 Chı’ muc
˙
co’ ba’n cu’a d¯ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . 171 tôí tiê’u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
˙
’ ’
co’ ban cua LT Galois . . . . . . . . . . . 137 tô’ng quát . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Cauchy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 241 vành . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
phâ`n tu’’ nguyên thu’y . . . . . . . . . . . 125
E
Sylow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239
Euler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
d̄a giác d¯êù du’ng d̄u’o’c. . . . . . . . . . . . .169
˙ ˙ hàm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
d̄ôí xú’ng F
´ p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 194
so’ câ Fermat
´ t kha’ quy. . . . . . .Xem bâ
bâ ´ t kha’ quy công thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
nghiêm bôi cu’a . . . . . . . . . . . . . . . . 101 sô´ nguyên tô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
˙ ˙ Frobenius
chia d¯u’ò’ng tròn . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
´ t kha’ quy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167 ánh xa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
bâ ˙
chuâ’n tăć . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 G
nghiêm bôi cu’a . . . . Xem nghiêm bôi ´ p d¯ôi hình lâp phu’o’ng . . . Xem du’ng
gâ
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
tách d¯u’o’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98, 102 hình
˙
Chı’ muc 311
˙
không thê’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80 hoàn chı’nh . . . . . . . . . . . . . . . Xem tru’ò’ng
Galois L
tu’o’ng ú’ng. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .115 Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
Gauss. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .85 liên ho’p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
˙
Gel’fond . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 ló’p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
gia’i d̄u’o’c Lindemann . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
˙
bă`ng căn thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202 Liouville . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
nhóm không . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 230
M
gia’i thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Möbius . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
Lagrange . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
công thú’c d̄a’o ngu’o’c . . . . . . . . . . . . 165
gia’i thú’c bâc 3. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .217 ˙
˙ ’
mo’ rông
˙
H d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
hàm ´ u trúc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57, 59
câ
Euler. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .37 ph.t. nguyên thu’y . . . . . . . . . . . . . . 55
Hermite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 sô´ d̄ô`ng câ ´ u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
Hilbert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 d̄ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56, 71
˙
312 Chı’ muc
˙
aben . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203 Maple . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27, 216, 218
cu’a d¯ô`ng câ´ u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 su’’ dung . . . . . . . . . . . . . . . 158, 165, 188
˙
căn. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .202
N
cyclic. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203
nghiêm d¯o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127 ˙
nghiêm bôi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
tiêu chuâ’n cu’a . . . . . . . . . . . . . . . . 128 ˙ ˙
có . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
hũ’u han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 nghiêm căn thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
˙ ˙
là mo’’ rông d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . 156 nhóm
˙
tiêu chuâ’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 d̄ôí xú’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
hũ’u han sinh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191 d̄o’n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 228
˙
tách d¯u’o’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124 con
˙
tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45 cô´ d̄inh tru’ò’ng trung gian . . . . . 114
˙
vô han . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 dihedral . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
˙
’
mo’ rông tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 Galois. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
˙
bâc cu’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 cu’a d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
˙
co’ so’’ cu’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 cu’a môt d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . 130
˙
Chı’ muc 313
˙
gia’i d̄u’o’c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224 phâ`n tu’’ nguyên thu’y
˙
Klein . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 d̄inh lí . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
˙
liên ho’p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 phân rã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
˙
quaternion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36 tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
tâm cu’a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 phu’o’ng trình ló’p . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235
tu’ d̄ă’ng câ
´ u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
S
˙
thay phiên . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 sô´ bôi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
nhóm con ˙
sô nguyên tô´ Fermat . . . . . Xem Fermat
´
Sylow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239, 240 Schneider. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
trung tâm. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .235 siêu viêt
˙
`
phân tu’’ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55
P
p-nhóm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 trên Q . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56
phép chia Euclid. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26 T
phép chuyê’n trí. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 tách d¯u’o’c
˙
phép thê´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem d̄a thú’c
chăñ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 mo’’ rông . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
˙
314 Chı’ muc
˙
Tâm cu’a nhóm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236 trung gian . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51, 114
tu’o’ng ú’ng Galois . . . . . . . . . . Xem Galois cô´ d̄inh bo’’i nhóm con . . . . . . . . . . 114
˙
tru’ò’ng . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 tru’ò’ng con nguyên tô´ . . . . . . . . . . . . . . . 24
d̄óng d¯ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72 V
˙
chia d¯u’ò’ng tròn . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 vành
con . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 d̄a thú’c . . . . . . . . . . . . . . . . Xem d̄a thú’c
các phâ`n tu’’ d̄ai sô´ . . . . . . . . . . . . . . 71 con sinh bo’’i môt tâp . . . . . . . . . . . . . 53
˙ ˙ ˙
’
sinh bo’i môt tâp . . . . . . . . . . . . . . . . 53 vòng xích . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
˙ ˙
ho’p thành . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 d̄ô dài . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
˙ ˙
hũ’u han . . . . . . . . . . . . . 22, 40, 44, 156 d̄ôc lâp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
˙ ˙ ˙
hoàn chı’nh . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
phân rã . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
bâc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
˙
duy nhâ ´ t . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
sô´ d̄ă’ng câ ´ u . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
tô`n tai . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
˙

Ly Thuyet Truong

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ly Thuyet Truong

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

NGUYỄN CHÁNH TÚ

Khoa Toán, Đại Học Sư Phạm Huế

Giáo trình điện tử

LÍ THUYẾT MỞ RỘNG TRƯỜNG VÀ

• Có thê’ liên kê´t vó’i trang web chı’ ra.

LÒ’I NÓI D̄Â`U ix

HU’Ó’NG DÂ ˜ N SU’’ DUNG xiii

Chu’o’ng 1 MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG 45

Hình 1: Chân dung Tartaglia

Hình 2: Chân dung G. Cardano

Hình 3: Chân dung N. Abel

Tschirnhaus (1651-1708, ¯Dú’c), Euler (1707-1783, Thuy Sı̃), Bezout (1730-1783,

Hình 4: Chân dung Galois lúc 15 tuô’i

B) CUÔC ¯DÒ’I CU ’ A EVARISTE GALOIS

Hình 6: Môt trang ba’n tha’o cu’a Galois

0.1 TRU’Ò’NG. ¯DĂC SÔ ´ CU ’ A TRU’Ò’NG.

0.2 VÀNH ¯DA THÚ’C

cho g = x3 − x + 3, ta có thê’ dùng lênh rem hoăc quo:

Chú’ng minh. Xem BT 0. 14.

´ u chính tă´c Z −→ Zm mo’’ rông tâ`m thu’ò’ng thành

Chú’ng minh. Xem Bài tâp 0. 8.

0.3 MÔT SÔ ´ NHÓM HŨ’U HAN

D2n =< σ, τ | σ n = τ 2 = 1, στ = τ σ −1 > .

b) Nhóm d̄ô´i xú’ng Sn

Ví du 3. Trong S12, cho phép thê´ σ d̄inh bo’’i:

Tù’ d̄ó suy ra :

c(2 3)c−1 = (3 4), . . .

Vó’i σ ∈ Sn, tác d̄ông cu’a σ trên ∆n d̄inh bo’’i:

´ t hiên d̄úng môt lâ`n vó’i

sign(i j) = (−1) sign(τ )2 = −1.

Vây phép chuyê’n trí là phép thê’ le’.

vó’i phép nhân d¯inh bo’’i:

• (−1)(−1) = 1 ; (−1)a = a(−1) = −a vó’i moi a ∈ Q8 ;

Dê˜ dàng kiê’m tra tâ

0.4 HÀM EULER

(ii) ϕ(pm) = (p − 1)pm−1 ;

(iii) ϕ(ab) = ϕ(a)ϕ(b) vó’i moi (a, b) = 1 ;

✍ 0. 4 . Xác d¯inh các tu’ d̄ô`ng câ

✍ 0. 7 . Chú’ng minh Hê qua’ 0.8. (Xem HD 252)

✍ 0. 14 . Chú’ng minh Mênh d¯ê` 0.11. (Xem HD 254)

a) nê´u q | n thì ϕ(qn) = qϕ(n) ;

d) suy ra ϕ(ab) = ϕ(a)ϕ(b), ∀(a, b) = 1 ;

* 0. 19 . Xác d̄inh tâp các tu’ d̄ô`ng câ

’’ RÔNG TRU’Ò’NG. BÂC CU’A MO

Ví du 5. Q ⊂ R, Q ⊂ C, R ⊂ C là các mo’’ rông tru’ò’ng.

Cho K : F và L : F là các mo’’ rông tru’ò’ng cu’a F . Môt d̄ô`ng câ ´u

Cho F ⊂ L là các mo’’ rông tru’ò’ng,

Mo’’ rông F ⊂ K goi là d̄ă’ng câ

1.2 BÂC CU ’ A MO ’ ’ RÔNG TRU’Ò’NG

✍ 1. 4 . Chú’ng minh ră`ng mo’’ rông R : Q là vô han. (Xem HD 258)

✍ 1. 6 . Chú’ng minh ră`ng quan hê d̄ă’ng câ

✍ 1. 7 . Cho F ⊂ K là môt mo’’ rông tru’ò’ng. Môt tru’ò’ng E tho’a F ⊂ E ⊂ K d̄u’o’c

✍ 1. 8 . a) Cho τ : F −→ E là môt d̄ô`ng câ

¯Dă˙c biê˙t, chı’ ra ră`ng nê´u τ là d¯ă’ng câ

Chú’ng minh. (i) ¯Dăt

(ii) Hiê’n nhiên do tính nho’ nhâ

Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K. Xét d¯ô`ng câ

Mênh d¯ê` 2.4. Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và u ∈ K.

(ii) Nê´u u d̄ai sô´ trên F thì

α = g(u) = r(u) = a0 + a1u + · · · + atut.

Ho’n nũ’a, nê´u có 2 biê’u diê˜n

α = a0 + a1u + · · · + an−1un−1 = c0 + c1u + · · · + cn−1un−1,

✍ 2. 5 . Cho K : F là môt mo’’ rông tru’ò’ng và [K : F ] = n. Cho f ∈ F [x] là d̄a thú’c

nghiêm cu’a x4 + 6x2 + 3.