Histori

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc.
Shqipe Nixha, ligjuese
LIGJRATA
HYRJE Si pasoj e kontradiktave t brendshme dhe dyndjeve barbare, Perandoria Romake vazhdimisht dobsohet ndrkaq uniteti i saj thyhet trsisht n vitin 395 pas Kr. duke u ndar me kt rast n : Perandori t Perndimit - me qendr n Rom, dhe Perandori t Lindjes - me qendr n Konstantinopoj.
Perandoria e perndimit qndroi n kmb edhe nj shekull e gjysm, kur dyndjet e mdha t popujve krcnojn vazhdimisht rnien e saj, ndrsa e dyta Perandoria e Lindjes, lulzoi m tej dhe pr m se dhjet shekuj (deri 1453) zhvilloi nj kultur m vehte e q njihet me emrin kultur Bizantine. Hapsira n t ciln u zhvillua kultura e lindjes prfshinte nj teritor t gjer, me shtete e qytete t zhvilluara. N t prfshihej Gadishulli Ballkanik, Azia e Vogl, Armenia, pjesa jugore e Italis dhe Siilia, m pastaj nj pjes e Italis Veriore me qendr Ravenn, Egjipti etj.. Kjo shtrirje kaq e madhe krkonte nj organizim t fuqishm shtetror, dhe kjo u realizua duke i dhn perandorit pushtet apsolut dhe duke e vendosur ate n krye t aparatit shtetror. Ktij pushteti i ndihmonte edhe ideologjia e re krishterimi/kristianizmi, e cila ishte shpall si ideologji zyrtare. Fillimisht, krishterimi kishte karakter t nj lvizje sociale, e cila prfaqsonte interesat e mass s gjer por m von do jet bartse e ideologjis feudale, duke iu premtuar t eksploatuarve barazi n botn tjetr. Prveq ksaj, kisha do t jet bartse e trashgimis s kulturs antike e cila n kt periudh kishte rol relativisht pozitiv, rol t cilin m von do t humbas kur do t bhet penges e ideve t reja prparimtare. Me lajmrimin e krishterimit paraqitet nevoja pr hapsira t atilla n t cilat organizatat kishtare duhej t zhvillonin aktivitetin e tyre. Ky aktivitet manifestohej me ngrnje kolektive dhe njkohsisht propagimin e fes s re. Por kta tempuj t ri duhej t ishin, n t vrtet, kshtjellat e forta t saj, npr t cilat kisha do luftonte pr forcimin e pozits s saj ekonomike dhe politike. Prveq ksaj, t krishtert i respektonin t vdekurit dhe kjo sipas tradits n lindje dhe rregullave fetare, prandaj pr kt arsye krkoheshin hapsira t mdha pr varrim. Jan kto dy krkesa t cilat shpijejn gjer tek ndrtimi i k a t a k o m b e v e.
( T krishtert sikurse edhe hebrenjt ishin relativisht t sigurt nga persekutimet romake prderisa i fshehnin ose preformonin ritet fetare n katakombe, t cilat ishin n fakt varreza nntoksore. Sipas ligjit romak varrezat ishin t shenjta, andaj romakt rrall i ndjeknin t krishtert brenda katakombeve, ku mund t gjenden edhe disa nga shembujt m t hershm t artit kristian. Pas shekullit t VI-t katakombet nuk do t shfrytzohen por krkimet pr to intensifikohen deri n shekullin e X-t me qllim t bartjes s eshtrave t dshmorve t krishter, m pastaj kishte ngecje n krkim dhe katakombet do t harrohen, pothuajse trsisht, deri n zbulimin e rastsishm t tyre n vitn 1578)
Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese
Katakombet ndrtohen qysh n shekullin e I-r, n t gjitha ant e perandoris, dhe numri i tyre rritet sidomos n shek. e II-t dhe III-t. Deri n shek. V-t katakombet shrbejn pr varrim, m pastaj varri bartet n bazilik. Sipas t dhnave, katakombet e para kan pas edhe hapsirat mbi tok, t cilat fillonin nga nj hyrje q shpiente n oborr t rrethuar me portik shtyllash. Nga kjo hapsir bhej hyrja n salln e madhe t r i k l i n i u m t r p e z a r i. Mirpo gjat shekullit t II-t dhe III-t, kur ndjekjet e t krishterve ishin t mdha, katakombet e humbin kt pjes mbitoksore dhe hyrjet fshehn n mnyra t ndryshme. N fakt, katakombet jan sistem i ndrlikuar i koridoreve nntoksore t cilat kryqzohen nn kndin e drejt (900). Pjesrisht jan ndrtuar n disa kate dhe komunikimi sht br nprmes shkallve. Koridoret e gdhendura n shkmb t gjersis 0.80-1.00m, kan tavan t rrafsht, dyujor ose me qemer. Ndriohen dhe ventilohen pjesrisht nprmes t hapjeve vertikale l a k u n a r e v e - nga t cilat lshohej edhe trupi i t vdekurit. Katakombet kishin edhe galerit, t cilat n disa pjes, prfundonin me hapsira t vogla t ashtuquajtura k u b i k u l e k r i p t a t cilat prfundonin me tavan n trajt qemeri. N kubikule vendosen altart dhe kto hapsira shndrrohen n kishza t vogla. Varrosja bhej n kamare l o k u s e - horizontale t mureve t galerive, t radhitura pran njera tjetrs ose njra mbi tjetrn, mbylleshin me tulla dhe llaq dhe mbi siprfaqet e tyre punoheshin freskat. T krishtert me renome dhe dshmort (lufttart t ideologjis s krishter) varrosen n kamare t gdhendura vertikalisht dhe prfundonj me gjysmkalot. Kto jan a k r o s o l i u m e t. Muret e katakombeve dhe kamareve stolisen me freska, me motive t krishtera si hardhia, peshku, bariu i mir, lulet, shpezt etj. e t cilat simbolizojn parajsn. Ndrsa dekorimi plastik zbatohej kryesisht n sarkofag, t cilat jan praktikisht vazhdimsi e antiks, respektivisht Roms pagane. Katakombet m t njohura n Rom mbajn emrat e familjeve t cilat e ndihmonin krishterizmin. E till ishte familja Priscila, Domicila, Shn Kalisto, Shn Anjeza etj. pastaj katakombet n Siili, Sardenja, por jan t ruajtura mir edhe grmadhat e katakombeve n Jerusalem, Aleksandri, Palmir,Malt, Tunis, Algjeri e gjetiu, pra n nj hark t Mesdheut. T krishtert ndrtuan edhe tempujt e par sub divo ( tempujt nn qiellin e hapur) me hapsirn e shejt n trajt t trifletshit t ashtuquajtur cela trihora. Kan qen me dimensione t vogla sepse e mbajnin ende principin pagan, ku vetm prifti ka t drejt t hyj n tempull - kish.
ARKITEKTURA KRISTIANE E ANTIKS S VONSHME Deri n fillim t shek. IV pas Kr. ceremonit fetare bhshin n katakombe dhe shtpi private, por me legalizimin e krishterizmit, respektivisht me nxjerrjen e Ediktit t Milanos n vitin 313 pas Kr. nga perandori Konstandin, kur krishterizmi bht fe zyrtare e Perandoris Romake, t krishtert e fituojn t drejtn t ndrtojn ndrtesa t reja t mdha pr t akomoduar masa t mdha t besimtarve. Krkesat e ideologjis s re kristiane mund t plotsoheshin vetm me objekte t mdha t cilat, prveq tjerash, me 2
madhshtin e tyre do t fascinonin besimtarin pr fuqin dhe pasurin e kishs. Andaj fillon ndrtimi i hovshm i objekteve kishtare si n Rom, Jeruzalem, Konstantinopoj dhe qytete tjera. Pr t shpejtuar krkesat pr hapwsira t mdha, n Rom fillimisht, jan shfrytzuar objekte t arkitekturs antike romake sikurse wshtw tregu San Stevano Rotonda, Tempulli i Pantheonit etj. Por, krishterimi nuk u prvehtsoi trajtn e tempullit greko-romak si shembull pr tempullin e saj. Pr hapsira t mdha, far i nevojiteshin ksaj feje, m s miri prgjigjej planimetria e burzave, tregjeve dhe gjykatoreve romake, respektivisht planimetria bazilikale. Prandaj ndrtimet e para t krishtera disejnohen me planimetrit e baziliks romake e cila do t bht baz e arkitekturs kishtare npr tr Europn perndimore, dhe ate jo vetm gjat periudhs mesjetare. Cila sht planimetria? Hapsirs s kishs i paraprin oborri i brendshm me kroin n mes, q dshmon se jan mbajtur t gjitha elementet e objekteve t parakristianizmit ( kjo i prgjigjet pjess s eprme t katakombeve). Oborri ndahet me hapsirn e kishs nprmes vestibulit hyrs, i cili shrben pr kryqzimin e paganve n t krishter, e kta jan k a t i h u m e n t. Hapsira kishtare i ka tri ose pes n f e (a n i j a t e) dhe n prfundimin e tyre sht a b s i d a (b e m a), hapsira e shenjt me tryezn e mbuluar me c i b o r i u m. Absida u dedikohet priftrve dhe ruajtjes s thesarit por ka raste kur shrben si varr i ndonj personaliteti t shquar t krishter por athere e merr karakterin e b a p t I s e r i t. Bazilikat e kishtera ndrtohen prej tulls ose interpolohen me gur t gdhendur, mbulohen me konstruksion druri pa tavan ose mveshen me t. Nfet n mes vehte ndahen me shtylla n mnyr q t ruhet trsia hapsinore. Shtyllat lidhen me arkitra dhe formojn k o l o n a d n ose me harqe duke formuar h a r k a d n . Nfi i mesm, pr shkak t ndriimit, ka lartsi dhe gjersi me t madhe, por ka shembuj kur nfet ansore jan dykatshe dhe nuk ka denivelim t tavanit. N kt rast, nfet ansore jan me galeri n katin e epr dhe t hapura kah nfi i mesm. Bazilikat vendosen n drejtimin lindje perndim. N lindje, hapsira e altarit ndrprehet me nj nf trthor t r a n s e p t - q ka lartsin e njajt me nfin e mesm . N pjesn qndrore t transeptit sht p r e d i k a t o r j a - a m v o n a, ndrsa pjest ansore jan t rezervuara pr kor. Transepti me nfin e mesm ndahet nprmes t harkut triumphal q e ka edhe funksionin e bartsit t konstruksionit t kulmit. Absida mbulohet me gjysmkalot dhe ka dysheme t ngritur pr disa shkall prej nivelit t dyshemes s nfeve. Nn t sht k r i p t a n t ciln vendoset sargofagu me trupin e personalitetit t shquar t krishter. Hapsira e altarit, q sht edhe pika fokale e kishs, wshtw e ndar nga nfet me pllaka t parapetit, me shtyllza t vogla t lidhura me harqe. Fillimisht, kto mbulohen me perde t thurura ndkaq m m von zvendsohen me ikona prej nga e kan prejardhjen i k o n o s t a s e t. Fasadat e kishave kan pamje t qet, t thjesht. Duket se ka pas pjes t fasadave t cilat jan mvesh me mermer ose mozaik, por t till shembuj ka pak. Dritaret mbyllen me pllaka - tranzene me hapje t trajtave t ndryshme. Dimenzionet e dritareve jan t mdha dhe shpeshher ndahen n dy, tri apo katr pjes me shtyllza t vogla, duke fituar kshtu - b i f o r e t , t r i f o r e t , 3
k u a d r i h o r e t, ndrsa portalet hyrse jan t thjeshta, zakonisht me arkitra dhe me profilime antike. Prkundr eksterierit t thejsht, enterieri sht mjaft i pasur. Muret jan mveshur me mermer, mozaiqe ose freska, dhe shpeshher n baz t art. Dyshemeja sht poashtu e mveshur me pllaka t mermerit t intarzuar ose t inkrustuar. Pjest e vetme t plastiks n gur jan shtyllat me kapitele, pllakat e parapetit t altarit, ciboriumi dhe amvona. Shtyllat jan marr shpeshher nga objektet antike ose jan gdhend t reja me kapitel kompozit. Mbshtetja e harqeve n pllakat e shtylls, respektivisht n pllakn e abakusit nuk bht drejtprdrejt por nprmes t nj elementi te ri t gurit t ashtuquajtur i m p o s t. Ky sht tipi universal i baziliks. Bazilikat ndrtohen si b a z i l i k a l a t i n e dhe si b a z i l i k a h e l e n e. Dallimi kryesor sht se bazilikat latine e kan t r a n s e p t i n , ndrsa ato helene nuk kan transept, pr kan n a r t e k s i n dhe nfet ansore prfundojn me kthina t vogla - d i a k o n i k u dhe p r o t e z i s i . kto jan kthinat q shrbenin pr ruajtjen e gjsendeve t kishs dhe shrbenin si garderob pr priftrinj. Bazilikat latine jan t lidhura me shum me traditn romake, ndrsa bazilikat helene me traditn antike greke. Disa nga bazilikat latine: Kisha e shn Pietrit n Rom /e rrnuar n trsi n shek. XVI/ San Paolo fuori le Mura (Shn Pali jasht mureve) Shn Anjeza, Shn Gjovani n Lateran, Shn Maria Magjore (madhshtore), Santa Restituta.
Disa nga bazilikat helene: Bazilika e Konstatinit (Anastazia) 328-336, San Apolinare in Classe Raven, Bazilika e lindjs n Betlejem, Bazilika e Shn Gjovanit n Stamboll, Shn Premtja dhe Shn Dhimitri n Selanik, Bazilika e Eufrazianit n Pore, Bazilika n Paleokastr afr Gjirokastrs, pjesa e dyt e shek. IV-t
San Paolo fuori le Mura (Shn Pali jasht mureve) - Rom, ndrtimi fillon n
vitin 385 pas Kr.
Enterieri i kishs s Shn Palit jasht mureve na jep iden m t qart rreth pamjes s kishav t kristianizmit t hershm. Vrtet trajet e drurit jan zvndsuar me tavan t kasetuar, por pjesa m e madhe e hapsirs bazilikale sht origjinale. Edhe kjo 4
bazilik e ruan nfin e gjr, nfet ansore, dritaret mbi nfin e mesm, dhe apsidn e baziliks romake. Harku triumphal bht harku i altarit, i cili mbshtetet me shtylla jonike, derisa shtyllat t cilat i ndajn nft jan t stilit t korinthit. Dekorimet e pasura me mozaik, ikonografia e tyre dhe dominimi i bazs s art kontribon jashtzakonisht n efektet impressive t enterierit me far kisha e arrin qllimin parsor t saj, impresionimin e besimtarit.
(Pas lvizjes s perandorit Constantin n lindje respektivisht n Konstandinopoj, n vitin 330, Roma e humb rndin e saj dhe pas vitit 350 sht Milano kryeqyteti i ri i perandoris s perndimit. Por kjo do jet nj periudh e shkurts pasiq perandori Honorius, n vitin 402, e bart selin e parandoris n qytetin Ravena e cila m pastaj do t vazhdoj t jet seli e mbretit t ostrogotve Teodorit. Andaj disa nga monumentet m t rndsishme t ksaj periudhe jan ndrtuar n Raven).
San Apolinare in Classe Raven, e ndwrtuar prej 532-549pas Kr. sht nj bazilik e cila e fillon ndrtimin nn patronatin e perandorit Justinian. Bazilik helene me ati druri, pa transept por me narteks. N koncptin planimetrk sht e ngjajshme me kishn m t hershme San Apollinare Nuovo, me planimetri t kryqit latin, por me dimensione m t mdha. Nfet e baziliks ndahen me harkada dhe ka apsidn, me proporcion, dekor, ndriqim dhe tipare specifike q reflektojn influencn e lindjs. Kjo shihet nga forma e jashtme e apsids q sht poligonale, tipar I lindjes, shtyllat e mermerit t prpunuara pasur dhe me distanca m t gjra,me kapitele me prpunime virtuoze q t krijojn efektin e harlisur me gjethe t lulzuara. Prderisa tek bazilikat romake kishim nj ndriqim dramatik tek bazilikat raveniane kemi nj prpjekje q t fituhet nj ndriqim sa m t qet dhe difuz. Kto tipare e karakterizojn edhe bazilikn San Apollinare in Classe. San Apolinare Nuovo Raven, ca 490pas Kr. Kjo bazilik, ndrtimi i t cils sht br rreth vitit 500 pas Kr. ka ruajtur n mas t madhe trajtn e saj origjinale, me ca ndryshime t vogla, duke e ruajtur posaqrisht eksterierin shum t thjesht, prej tulls, q duket t ket qen fasad tipike e shumics s kishave t kristianizmit t hershm. Pra, e ndrtuar prej tulls, me planimetri bazilikale me tri nfe, enterieri i kishs fokusohet n apsidn gjysmrrethore (sot nuk sht origjinali) . Muret mbi harkadn e nfit kryesor jan prfunduar me mozaik n tri shresa horizontale q kan nj shpjegim t qart pr rolin dhe mesazhet e kishs pr masat e gjra. (Rradha m e ult paraqet proesionin madhshtor t shenjtoreve femra dhe
martirve meshkuj drejtuar altarit ,duket q ky mozaik i prket shek. IX, dhe ka zvndsuar mozaikun original, tema e t cilit nuk dihet. N mes t dritareve t nfit kryesor jan figurat q paraqesin profett e Dhjats s Vjetr dhe apostujt dhe ungjit e Dhjats s Re. N rreshtin e fundit, t epr, jan skenat q paraqesin mundimet e Krishtit dhe mrekullit e Krishtit ). Ky elaborim i
dekorit n enterier nuk tregon vetm msimin kristian pr publikun e thjesht,kryesisht t paarsimuar, por njkohsisht simbolizon thesarin e mbretris s Zotit tek i cili shpirti synon.
KRYQTORET (BAPTISERET) dhe VARRET KISHTARE (MARTIRIUMET) Baptiseret jan t lidhura drejtprdrejt me dogmn e krishter, pr kryqzimin masovik t paganve n t krishter. Ndrtohen pran bazilikave, n koh dhe hapwsir t njjt. N fillim t krishterimit, ceremonia e kryqzimit bhej n nj hapsir t posame me pishin nw mes. Nuk sht zbuluar ende se a ka pas t tilla hapwsira edhe brenda n katakombe, por si objekte t veanta jan ndrtuar pran bazilikave, me planimetri katrore, rrethore ose poligonale. Por planimetria me e shpesht sht tetkndshi me pishin n mes.(numri tet simbolizon Regjenerimin apo Ringjalljen, prderisa Jezusi thot se sht ringjallur ditn e tet pas hyrjes n Jerusalem) Koncepti i till rrjedh nga vet funksioni, sepse, ceremonia e kryqzimit bhet n pranin e besimtarve. Gjer tek pishina arrihet me dy ose tri shkall dhe kjo hapsir rrethohet me parapet ose b a l u s t r a d .; mbulohet rregullisht me kupoll, ndrsa nwfet unazore me mbulohen me qemer. Enterieri i baptisereve sht i pasur, me dysheme me mozaik, me muret t cilat n pjesn e poshtme mveshen me mermer dhe inkrustim, ndrsa muret n pjesn e eprme si dhe qemert mveshen me piktura mure e mozaiqe. Martiriumet jan objekte t ngjashme, t vogla, me planimetri qndrore dhe ngriten mi varret e dshmorve t krishter ose mbi vendet ku jan torturuar ata. Jan kto, n fakt, mauzolejet e para t krishtera dhe pa dyshim jan me ndikim nga lindja. Ndr baptisert m t vjetr konsiderohet: Baptiseriumi Lateran n Rom, e t njohur jan dhe: San Gjovani in fonte n Rom, Santa Maria in Cosmedin, Kryqtoret n qytetin Leban dhe Stobi, Baptiseri i Butrintit, Martiriumi i Shn Konstancs n Rom, shek. IV-t. Mauzoleu i Gala Plaidies n Raven, shek. V-t.
Mauzoleu i Shn Constancs n Rom, i ndrtuar rreth vitit 350 pas Kr. sht me planimetri qendrore, me nj kupoll e cila mbshtetet n dymbdhjet pal shtylla mbi muret e tamburit t t cilit ngritet kupolla madhshtore. Tamburi lehtsohet dhe njkohsisht hapsira ndriohet nprmes t dymbdhjet dritareve t prpunuara n eksterier me dy rrath t harqeve t tulls duke i dhn fasads efekte interesante n thjeshtsin e saj. N konceptin origjinal kupolla e sajuar me ambulatorin / nfin rrethor, prqndronte vmendjen e vizitorit n sargofagun e vendosur n mes.( Mauzoleu njihet edhe si Kisha e Shn Constancs). Nfi rrethor mbulohet me qemer me mozaik t pasur ndrkaq shtyllat me kapitele t antikizuara, jan prej mermerit, q dshmon pr nj prkujdesje t jashtzakonshme n enterier Pas lvizjes s perandorit Constantin n lindje respektivisht n Konstandinopoj, n vitin 330, Roma e humb rndin e saj dhe pas vitit 350 sht Milano kryeqyteti i ri i 6
perandoris s perndimit. Por kjo do jet nj periudh e shkurts pasiq perandori Honorius, n vitin 402, e bart selin e parandoris n qytetin Ravena e cila m pastaj do t vazhdoj t jet seli e mbretit t ostrogotve Teodorit. Andaj disa nga monumentet m t rndsishme t ksaj periudhe jan ndrtuar n Raven. Mauzoleu m i vogl pr nga dimensionet por m i prpunuar n aspektin dekorativ sht Mauzoleu i Gala Plaidijs n Raven, i ndrtuar rreth vitit 425pas Kr. Ka planimetri t kryqit grek ( duke qen se brinjt e kryqit kan dimensione t njejta) dhe sht ndrtuar si varrez e Galla Plaidijas dhe familjarve t saj. (Galla Placidia, pas
vdekjes s vllaut t saj, sundoj perandorin e perwndimit me rregullat e veta dhe vazhdoi sundimin n emr t t birit t saj).
Pas nj fasade t ndrtuar me tull, t gjallruar me harqe t verbta dhe me pilastre, zhvillohet nj enterier i pasur me dysheme t mermerit dh me mozaiqe n mure dhe qemere. Brinjt e kryqit mbulohen me qemere gjysmcilindrike dhe n prerje t brinjve ngritet kupolla mbi pandative. N tamburin e kupolls jan dritaret e vogla q mundsojn ndriqim interesant me efekte enigmatike n prjetimin e mozaiqeve. Me nj fjal mauzoleu ka nj enterier trulloss q reflekton nivel t lart mjeshtrior dhe prkushtim t themeluesit.
Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare
NDRTIMET E HERSHME T KULTIT KRISTIAN Fondin e pasur t trashgimis arkitekturale mesjetare, n trojet shqiptare, e prbjn ndrtesat me karakter publik , objektet sakrale dhe profane . Kuptohet q kto vlera kulturore t realizuara n periudha t ndryshme t zhvillimit shoqroroekonomik, social, kulturor e fetar t popullit t ksaj treve, jan ngusht t lidhura me historin e saj. Andaj, zhvillimet historike t mesjets n trojet shqiptare, reflektojn pveq tjerash , edhe n krijimtarin arkitektonike. Arkitektura paleokristiane n trojet tona nuk mbetet prapa vendeve tjera fqinj. . Dihet mirfilli se edhe n hapsirn ton sikur edhe m gjr, krishterimi u prqafua q nga shekujt e par, pr tu legalizuar aty kah shekulli i IV. N strukturn e organizimit fetar, n baz t burimeve t shkruara, mund t kuptojme se q nga ky shekull ekzistonte hierarkia kishtare e organizuar n peshkopata, dioeza, me ndikime nga Roma e Selaniku, duke reflektuar kshtu me zhvillimin e jets monake t organizuar, q pr pasoj ka ndrtimin e objekteve t para sakrale paleokristiane si dhe komplekset e manastireve, n kuadr t t cilave gjendeshin objektet e banimit, konaqet dhe objektet prcjellse si trapezaria, sterna t ujit etj. Ndrtimet e kultit kristian t fillimit t shekullit IV pas Kr. prvehtsuan tipet e arkitekturs romake - bazilikn dhe ndrtesn me planimetri qendrore, si dhe prvehtson dhe zhvillon kishat me planimetri konhale me karakteristika t ngjajshnme me vendet tjera. Bazilikat - jan zakonisht trenfshe me ati dhe kapriat druri si rezultat i tradits antike, por edhe me mbules qemeri si tradit e lindjs, me aksin gjatsor dinamik n prputhshmri me lvizjen nga perndimi - lindje dhe me ritmin e harkadave mbi shtylla dhe pilastre me fokus drejt hapsirs s altarit Nga numri i madh I objekteve t tipit bazilik veojm: Bazilika e madhe n Butrint latine Bazilika e Akropolit n Butrint helene Bazilika n Tepe t Elbasanit helene Bazilika e Amanties helene Bazilika n Paleokastr afr Gjirokastrs helene Ndrsa nga ndrtesat me planimetri qndrore vend t rndsishm zn: Baptiseri i Butrintit Kisha e Linit Nga kishat me planimetri trikonhale vlen t prmendn: Kisha trekonshe e Linit Kisha n Jerm t Gjirokastrs Kisha e Lihnidit n Ohr
M e madhe dhe m e prkryer sht Bazilika e madhe n Butrint e ndrtuar mbi ndrtime m t hershme. sht ndr objektet m t rndsishme dhe e vetmja q ka ardhur deri n ditt tona me muret gadi n tr lartsin e tyre.
sht planimetri me tre nfe, me transept t hapur ndaj hapsirs s altarit i cili prfundon me absid t madhe gjysmrrethore. N kto mure, mbi harkada, ruhen gjurmt e harqeve q dshmojn se pjesa e mesme ishte m e lart. Bazilika mund t ket qen e mbuluar me qemer, duke u nisur nga trashsia e madhe e mureve dhe pilastreve q shrbenin si mbshtetse pr harqet trthore q e mbanin qemerin cilindrik ose kryqzor ?! Pjest ansore, jugore dhe veriore kan qen mbuluar me ati n dy ujra dhe n nivel m t ult. Kishte tri porta hyrse n fasadn perndimore dhe nga nj hyrje prej transeptit. Hyrja n nfin kryesor mbulohej me hark t dyfisht me tulla. Ambienti i altarit prfundon me apsidn gjysmrrethore t mbuluar me gjysmkalot dhe me nj dritare me tri hapje, respektivisht trifor. Dyshemeja m e vjetr ka qen e shtruar me mozaik, ndrsa m von me pllaka drejtkndshe prej gurit. Dikur ambienti i altarit ndahej me nj ikonostas dhe ka gjasa t ket patur edhe kriptn. Muret e baziliks jan ndrtuar kryesisht me gur, ndrsa harqet e dyerve, dritareve dhe harkadave jan ndrtuar n tull. Ndryshe tulla n muratur sht mjaft e rrall. Fasadat jan t thjeshta dhe t varfra n kuptim t trajtimit t tyre, prkundr enterierit i cili duhet t ket patur ndrtim t sakt dhe t pasur pr far dshmojn fragmente t dyshemes me mozaik, pllakat e rregullta dhe ikonostasi. N aspektin e ndrtimit planimetrik dhe vllimor bazilika ka paralele dhe ngjajshmri me ndrtime tjera t kohs t Ballkanit dhe Roms, n drejtim t transeptit, ndrtimit vllimor, ikonostasit, amvons etj.
Trajta planimetrike e Kishs trikonhale t Linit, koncipohet me naosin, dy kapelat me absid konhat n jug , veri dhe lindje, narteksin, baptiserin dhe atriumin Konhat i takojn ambientit t altarit t ndar nga naosi me ikonostas. Narteksi lidhet me naosin nprmjet tri portave respektivisht dyerve, nj m e madhe pr ambientin qendror dhe dy t vogla pr galerit ansore. Brendia sht mjaft e pasur pr far dshmojn mozaiqet shumngjyrshe npr dysheme, me motive nga m t ndryshmet, gjeometrike, bimore, shtazore dhe ku mbizotrojn simbolet e kultit. Ikonostaset jan me shtyllza dhe parapete t mermerit. Baptiseri i Butrintit sht me rndsi t veant n arkitekturn e shekujve V-VI pas Kr. pr vlerat e mdha t mozaiqeve t dyshemes , pr artet figurative por edhe pr dimensionet. Konsiderohet si objekti m i madh me planimetri qndrore n botn mesdhetare dhe dallohet nga ndrtsat e ngjajshme jo vetm pr prmasat por edhe ndrtimin e brendshm me dy rrath koncentrik. Sypozohet t jet ndrtuar brenda njers hapsir t termeve t dikurshme romake (prefurniumit). Baptiseri prbhet prej salls s pagzimit me planimetri rrethore me diametr rreth 13,5m i cili brendashkruhet n nj sall katrore n ann veriore. Brenda salls s pagzimit ka dy rrath prej nga 8 (tet) shtyllash t granitit, t vendosura simetrikisht dhe trthorazi sipas rrezeve q dalin nga qendra e salls ku sht vaska e pagzimit. Siq shihet nga shtyllat prej granitit , shum nga bazat e tyre jan marr nga ndrtesat antike. Muri rrethor ka 24 pilastre me trajt gjysmrrethore. Dyshemeja sht disejnuar q t siguroj nj ambient t prshtatshm pr ritual dhe t artikuloj funksionin liturgjik t hapsirs. sht realizuar n mozaik t jashtzakonshm me motive t shtazve t egra, ndrsa n qendr t mozaikut sht druri i Eukaristit, vazoja me hardhi t rrushit, dy zogj t vegjl dhe dy pallua mbi ta.
Nga grmadhat arkeologjike jan gjetur fragmente t muraturs me tulla n form harku dhe t suvatuara me lla glqereje, por krahas tyre jan gjetur edhe disa arkitrar prej graniti t cilt n ann e brendshme ishin t harkuar ndrsa nga jasht jan t drejt. Nga kjo rrjedh sypozimi se pjesa qndrore duhet t ket qen e mbuluar me kupoll t ngritur e ngritur mbi nj unaz, tambur, ndrsa hapsira me shtylla - unaza koncentrike, prkatsisht nfet unazore, kan qen t mbuluara me qemer kryqzor n dy rende. Dyshemeja ishte e shtruar me mozaik n shtat rath me motive gjeometrike, bimore-florale dhe zoomorfe.Kapitelet kan qen t tipit me kapitel jonik dhe impost q flet pr faktin se baptiseri i prket fundit t shek.V dhe fillimit t shek. VI, dhe sht ndrtuar n koh t njajt me Bazilikn e Madhe dhe nga mjeshtr t njajt. Ndrsa n Kosov kemi m pak t dhna pr kt krijimtari arkitekturale, e cila bashk me artet tjera vazhdon rrugn e vet t zhvillimit n mnyr t vazhdueshme, gjithnj duke u prsosur si n aspektin konstruktiv, arkitektonik, kompozicional e funksional, po ashtu n at teknik, artistik e estetik. N Dardani n nj koh t gjat mbijetuan besimi pagan si shprehje e tradits dhe ai i krishter i prqafuar fillimisht nga masat e gjra e t varfra. Por gradualisht vrht se mbijetesa e hyjve pagan ishte gjithnj e m e vshtirsuar nga shqetsimet q shaktonte sundimi romak me krizat t cilat e kishin kapluar perandorin dhe nga sulmet e parreshtura barbare. Prandaj, n katrahurat e kohs mbshtetja dhe forca morale u gjet n prqafimin e krishterimit.(Martirt e par t cilt
ran pr krishterimin n kto hapsira, Dardani, ishin Flori dhe Lauri, shek.II t cilt duhej t ndrtonin nj tempull pagan me porosi t perandorit Licin. Duke qene se kta t dy i thyen idolet pagane dhe tempullin ia kushtuan Krishtit u vran me porosi t Licinit. Eshtrat e tyre, n kohn e Konstantinit t madh, u drguan n Konstandinopoj).
Por aktiviteti i dendur kishtar dhe jeta e organizuar kishtare n Dardani dshmojn pr mishrimin e hershm me krishterimin. Si rezultat jan gjurmt e shumta arkeologjike t kishave paleokristiane t evidencuara n Kosov dhe n trojet tjera dardane si Bazilika n Prizren kisha e Shn Prends, n Ulpian, n Vrmic, n Fortes (Belacrk), n Bajic t Pejs, n Gradish t Korishs, Kisha e Shn Florit n Lipjan themelet e s cils gjenden edhe sot n qendrn e sotme t Lipjanit, e shum t tjera. Gjurmt, rrnojat e ktyre objekteve jan hasur (gjat rekognoscimit t terenit 1956-1990) n saje t toponimeve t cilat i gjejm n trajtn burimore si Kisha e Vjetr, Arat e Kishs, Varret e Kishs, Kisha e Kalas, Lisi i Kishs etj. pastaj nga gjetjet e materialeve si gur, tulla, lla, glqere, pjes t qeramiks, si dhe nga hulumtimet e pjesrishme arkeologjike si Municipiumi DD n Soanic, Ulpian, Manastiri Burgu Kamenic, Vrelln e Istogut . N baz t studimeve t bra e kemi t njohur se brenda kompleksit t manastirit ndrtohej bazilika me nj apo tri nfe, me apsid e narteks.Kto t dhna na tregojn se teknika e ndrtimit ka mundur t jete opus mixtum, gur e tulla t lidhura me lla glqereje dhe tulla e shtypur. Sipas prof. J. Dranollit, n arkiva t Raguzs, Kotorrit e t Vatikanit, ndeshim n t dhna pr veprimtarin e nj numri t konsiderueshm t famullive dhe kishave katolike n Kosov si, Kisha e Shn Mris dhe Shn Pjetrit n Prizren, Kisha e Shn Mris n Prishtin, Kisha e Shn Nikolls n Janjev, Kisha e Shn Nikolls dhe Shn Mris n Novobrd/ Artan dhe Kishat e Shn Mris dhe Shn Pjetrit n Trep, t cilat i ishin nn jusdikcionin e dioezs s Kotorrit
Kjo hapsir shquhej pr larmi t banorve q jetonin e punonin aty (shqiptart, sast, serbt, dubrovnikasit, kotorasit, hebrejt etj.). Kto rrethana dshmojn pr ekzistencn e dhjetra kishave ndr t cilat vlen t prmendet kisha Katedrale sase Kisha e Shnkolli e cila zotronte dy pjes: pjesn e vjetr n Perndim dhe tjetrn n Lindje. N muret rrnojave t saj sot, vrehen fasada t larmishme dhe pikturat. Pr nga monumentaliteti , mund t krahasohet me Kishn e Manastirit t Deanit (me rradhitjen horizontale t pllakave t mermerit n dy ngjyra kuq dhe verdh).N konceptin e prgjithshm arkitektonik sht nj bazilik trenfshe.
VREJTJE : Ligjrata sht kompilim dhe prshtatje nga literatura e poshtshnuar : 1. Apollon Aleksanr Emin Gjerak Pirro 2. Neritan 3. Dr. Edi 4. Dr. Edi 5. Dr. Emil Bae :............ Historia e arkitekturs shqiptare, Meksi nga fillimet deri n v.1912 , Tiran 1980 Riza Karaiskaj Thomo Ceka .. Iliret, Tiran 2001 Shukriu. Dardania paraurbane, Pej 1996 Shukriu.. Kosova Antike, Prishtin, 2004 Qershkov. Romakt n Kosove dhe Municipiumi DD te Socanica, Prishtine 1973
BIZANTI Fondin e pasur t trashgimis arkitekturale n trojet shqiptare e prbjn edhe ndrtesat me karakter publik , objektet sakrale dhe profane . Kuptohet, kto vlera kulturale t realizuara n periudha t ndryshme t zhvillimit shoqroroekonomik, social, kultural, fetar t popullit t ksaj treve jan ngusht t lidhura me historin e tij. Andaj, zhvillimet historike t mesjets n kto hapsira, reflektojn prveq tjerash, edhe n krijimtarin arkitektonike. Prej ndarjes prfundimtare t Perandoris Romake, viti 395, deri n mbarim t shek. XII, trojet shqiptare kan qen nn sundimin e Bizantit. N kt koh ka pasur nj aktivitet t dendur ndrtimor n ngritjen e kishave bizantine. Ishte koh kur ILIRIA erdhi n kt periudh pas nj lulzimi i cili kishte filluar, me gjas, nga perandori Anastasi pr t vijuar m pas me Justinianin e Par dhe t tjert, perandor me origjin ilire. Si pasoj e sulmeve barbare sllave t shek. VI dhe VII, prfundon nj etap e zhvillimit dhe fillon nj etap e shkatrrimit dhe degradimit t jets ekonomikeshoqrore t trevave gjithshqiptare dhe pasojat e ksaj u reflektuan edhe n fushn e ndrtimit. Me sa duket ndrtimet e reja t kultit jan t pakta dhe me materiale t tilla t cilat nuk i rezistuan kohs, Megjithate, t dhnat e zbulimeve arkeologjike pr kulturn mesjetare tregojn pr nj vijueshmri t jets n mjaft qendra t dikurshme, t cilat vazhdojn t jetojn edhe sot, por mungesa e t dhnave materiale (pak monumente t ksaj kohe jan ruajtur deri n ditt tona) nuk na jep mundsin t njohim m saktsisht veprimtarin arkitektonike dhe t nxjerrim n drit problemet prkatse. Dijm se edhe n shekujt n vijim, jan n funksion ndrtimet e kristianizmit t hershm sikurse ishte bazilika e Butrintit, e cila rindrtohet n shek. e IX-X,si dhe ajo e Balshit. Kah mbarimi i shek. XII, Zhupani i madh i Rashks, Stevan Nemanja, themelues i dinastis nemanjide, shkakton rnjn e perandoris bizantine dhe pr pasoj shkakton nj situat t re n kto troje. Shteti i Rashs, me Stevan Nemanjn, arrin t marr nn pushtetin e vet Kosovn dhe Shqiprin e Veriut, duke e prfshir edhe Shkodrn. Kshtu, tokat n veri t Drinit i merr Serbia, ndrsa n duart e shteteve e feudalve perndimor, venecianve, kalojn provinca e Durrsit dhe Arbria. Ndryshimet politike prun n territoret shqiptare dhe ndryshime n struktura organizative t kishs. Kryesisht n shekullin XIII e XIV, n kushte t athershme t favorshme, lindin edhe monumente t shumta t arkitekturs mesjetare, t cilat kan veorit e tyre, si rezultat i ndikimeve reciproke lindje-perndim, traditave ndrtimore t ksaj treve, materialeve t ndrtimit etj. Sulmeve dhe dyndjeve barbare nuk iu shmang as Kosova, q pr pasoj kishte shkatrrimin e qyteteve e n kuadr t ksaj edhe objekteve sakrale. Kto ndrtime psuan edhe nga fatkeqsi natyrore, (p.sh. termeti i vitit 518) duke e varfruar dukshm fondin e ksaj trashgimie. Por, arkitektura e mesjets s hershme, me ndikime evidente bizantine, vazhdoi t ndrtohet tutje, duke prdor tipat e vjetr arkitektural (bazilik), por edhe duke prdorur tipet e reja planimetrike t trajts s kryqit t brendashkruar. Edhepse ndikimi Kishs Bizantine n Kosov ishte tejet i madh, e sidomos me zgjrimin e shtetit nemanjid kah fundi i shek. XII e gjysma e par e shek. XIII, kur edhe Kisha orthodokse serbe zgjerohet me t gjitha tiparet q zotronte kisha
orthodokse bizantine, Kisha Katolike arrijti t mbijetoi dhe vazhdoi t veproi, edhepse n kushte tejet t vshtira, pasi q nj pjes e popullats qytetare q ishte jasht pronave kishtare, prmes kolonistve dalmatin, raguzan,sas, kotorras, gjerman e italian, mbeti e lidhur me Kishn Romake. Monumentet e shek. XI - koha e konsolidimit t kristianizmit - nuk jan ruajtur, por kemi monumente qysh nga shek. XII t cilat na mundsojn t vlersojme adaptimin e suksesshm , krijimin autentik t veant si dhe integrimin e t arriturave bashkhore t Bizantit e Perndimit dhe traditave t lashta lokale. (Ja disa t dhna nga hulumimet e bra n Kosov lidhur me kt
veprimtari arkitekturore - N grmimet arkeologjike t Ulpians (1955-57) jan zbuluar themelet e dy bazilikave tri nfshe t bizantit t hershm. Njmij metra n lindje nn themelet e Graanics - gjat konservimit - jan zbuluar themelet e nj bazilike trenfshe. Gjat punimeve konservuese n vitin 1967 ,nn themelet e kishs Vavedenja jane zbuluar themelet e dy bazilikave trenfshe t kristianizmit t hershm dhe Bizantit t hershm. Invadimi i Barbarve dhe Sllavve ka shkaktuar shkatrrimin e tyre. Kah fundi i shek.IX-XII jan gjetur grmadhat e kishs me kmbanare me e vjetr Paskalics fshati Videnj, nj kish njnfshe me kript dhe apsid fshati Banjic afr Banjs s Pejs, rrnojat e bazilikes s madhe me kmbanare dhe baptiserium fshati Belacrk, Ura Shenjt, bazilik trenfshe nn grmadhat e kishs Studenica fshati Studenic, Podgori i Pejs)
Prandaj jan t qarta ndikimet perndimore n objektet sakrale t periudhs s shek. XIII-XV, e t cilat vijn nga bregdeti, Kotorri, Raguza , Shkodra etj. dhe shprehen me stil romanik, romaniko-gotik dhe gotik, t realizuara nga ndrtues t ktyre trevave. P.sh. Kisha n Manastirin e Deanit. Kjo ndodh edhe n nj pjes t Shqipris s Mesme dhe ate t Veriut, ku arkitektura paraqet nj sr veantish t kushtzuara nga lidhja e peshkopatave t ksaj zone me kishn e Perndimit. N kto rrethana kemi krijimin e trajtave t veanta, t kushtzuara nga influencat arkitekturale t bizantit apo perndimit, sidomos n zonn e kontaktit, edhe ndrhyrje t tyre. Shembuj: Kisha e Shn Sergjit dhe
Bakut, rrethi i Shkodrs, Shn Mria n Vaun e Dejs etj.
Prej ksaj kohe e deri te rnia nn pushtimin osman, Kosova sht nj krahin e rndsishme e shtetit mesjetar t dinastis nemanjide. Gjat sundimit t mbretrve Dushan e Urosh, Prizreni ishte seli e sundimtarve mesjetar, ndrkaq Peja ishte qendr e patrikut t kishs serbe orthodokse. Dekada e fundit e shekullit XIV sht koh e deprtimit intensiv t turqve n Ballkan. Beteja dhe disfata n Gazimestan (te Prishtina) n vitin 1389 ua hap rrugn deprtimit n drejtim t veriut dhe perndimit t Gadishullit Ballkanik. Kosova, n vitin 1455, definitivisht hyn nn sundimin tjetr t ri, pra ate t turqis osmane. N kushtet e reja qytetet transformohen n vendbanime me tipare t reja urbano arkitektonike t tipit ballkanik oriental, n modelin e t cilave poashtu dominojn objektet e arkitekturs monumentale publike sakrale e profane. Duke patur parasysh shtrirjen territoriale, vendodhjen dhe numrin e monumenteve dhe larmin tipologjike, konkludojm se kemi t bejm me nj larmi t madhe t tipeve n ndrtimin planimetriko vllimor dhe n format e elementeve t veant. Prkundr tipeve, varianteve dhe nnvarianteve t ndryshme, t dala nga studimet e gjertanishme, kishat tona, nga pikpamja planimetrike vllimore, mund ti ndajm n kto grupe t mdha: kishat me planimetri njnefshe kisha me planimetri t kryqit t lir kisha me planimetri bazilikale - me kupoll kishat me planimetri t kryqit t brendashkruar me kupolla 2
KISHAT ME PLANIMETRI NJNEFSHE - Kisha e Shn Mris n Vaun e Dejs, Shkodr. sht njra ndr kishat e rralla romaniko-gotike, me vlera t larta monumentale. sht ndrtuar n rrz t malit t Dejs, n qytezn mesjetare dikur qendr e njohur peshkopale (e prmendur n vitin 1361). Kisha u shkatrrua n vitin 1967 si pasoj e botkuptimeve ideologjike komuniste. Kisha ishte e orientuar n drejtimin lindje-perndim dhe kishte nj planimetri drejtkndshe me apsid. Mbulohej me qemer t thepisur e prforcuar me harkun e mpreht t vendosur n mes t qemerit. Konstruksioni i qemerit prforcohej edhe me dy harqe t vendosura n murin verior dhe perndimor. N fasadat e jashtme dy pilastre mbajn harqet e verbta t tthepisura. Brenda tyre jan nga dy dritare t prfunduara poashtu me hark t mpreht, t cilt sbashku me hapjen rrethore okulusin, portalin hyrs n drejtimin lindor e ndriojn mir kishn. KISHA ME PLANIMETRI T KRYQIT T LIR Kisha e Marmiroit n Orikum t Vlors,shek. XII-XIV, gjendet prapa Pashalimanit, dhe mban emrin Marmirot, sipas gurors s mermerit. Kisha ka nj planimetri t kryqit t lir q prbn tr naosin dhe narteksin e rrnuar n ann perndimore. N murin lindor ndodhet apsida me nj dritare t vogl. Mbi katr pilastrat t formuara nga kraht e kryqit ngrihen qemert q mbulojn kraht e kryqit dhe njkohsisht si harqe mbajtse me ndihmen e trekndshave sferik, formojn katrorin pr tamburin dhe kupolln. Tamburi prfundon me korniz tullash mbi t ciln mbshtetet atia konike e kishs. Narteksi i rrnuarr ruan t njejtn teknik ndrtimi q dshmon pr njkohshmrin me naosin. Ndrtimi sht br me gur dhe copza tullash e tjegullash t vendosura n mes tyre. Me gur t prpunuar jan ndrtuar kndet e kishs, kornizat e dritareve dhe tri portalet hyrse. Apsida ka disa rende tullash pr efekte estetike por q dshmon njkohsisht se mjeshtrit e njihnin teknikn e klausonazhit. Prkundr formulimit pak a shum rigoroz, vlen t theksohet potencimi i kupolls e cila qndron mbi nj tambur impozant, dhe dominon n mnyr t padiskutueshme tr korpusin e kishs. Kisha pr kah zbukurimi trajtohet thjesht , mungon trsisht dekorimi. Prkujdesje sht treguar vetm n apsid dhe n portn jugore t realizuar me nj hark t rrem. KISHAT ME PLANIMETRI BAZILIKALE Kisha e Shn Kollit n Perihondi, Berat, shek. XI-XIV, sht bazilik trinfshe e tipit helenistik. sht m e vjetra n Shqipri. Prbhet nga narteksi me kmbanaren, naosin dhe mjedisin e altarit. N narteks hyhet nga porta perndimore npr kmbanare. Narteksi mbulohet me ati druri n tre ujra. Naosi sht i prbr nga tri nfe t cilat ndahen n mes vedi me nga dy harkada me dy harqe secila. Nfi i mesm, m i gjr dhe i lart, mbulohet me kapriat druri dhe ndriohet nga gjasht dritare t cilat dalin mbi kulmet e nfeve ansore. Edhe nfet ansore mbulohen me kapriata druri , ati t pjerrt dhe jan m t ulta se nfi i mesm. Mjedisi i altarit ndahet nga naosi me nj ikonostas druri dhe prbhet nga apsida, protezisi dhe diakoniku. Apsida mbulohet me qemer cilindrik, n nivel pak m t ult se nfi i mesm. Edhe hapsirat e protezisit dhe diakonikut
mbulohen me qemer cilindrik dhe komunikojn nprmes portave me hapsirn e naosit. Muratura e kishs sht mjaft interesante. sht zbatuar me rreshta t rregullt t gurve, jo shum t prpunuar, dhe tullave si dhe fugave ndrmjet tyre. Muret prfundojn me korniz t dyfisht tullash n form dhmbsharre, ku llaqi plotson tullat e pjerrta. Kmbanorja sht n form paralelopipedi dhe lidhet me narteksin. N t tria ant ka dritare dyshe bifora me korniza tullash dhe shtylla prej gurit t mersit. Mbi vllimin n form paralelopipedi ngrihet nj cilindr i vogl q prfundon me ati konike. Sikurse eksterieri ashtu sypozohet t ket qen i pasur edhe enterieri, nga i cili ruhen disa fragmente t ikonostasit t gurt dhe t dyshemes q dshmon pr krkesat estetike t kohs. Kisha n manastirin e Ardenics Manastiri i Ardenics i ndrtuar m 1417 dhe i rindrtuar n shek. XVIII, prbhet nga Kisha e Shn Mris, kapella e Shn Triadhs dhe konakt. Dikur manastiri ka pasur nj bibliotek dhe ka shrbyer si shkoll. Ekziston hipoteza se manastiri sht ndrtuar mbi themelet e nj tempulli pagan, i ndrtuar pr nder t perndeshs Artemisa, prej nga edhe rrjedh sot emri i lokalitetit Ardenica. Kisha sht e tipit planimetrik bazilikal, e mbuluar me ati druri dhe e mbyllur me tavan t rrafsht. Prbhet nga naosi, narteksi, egzonarteksi dykatsh, dhe n fund i ngjtet kmbanarja e lart 24m. N ann jugore ndodhet portiku me harkad. Kisha ka enterierin t pasur, me fragmente t afreskave t punuara nga piktort Konstandin dhe Athanas Zografi. Nuk mbetet m pak i rndsishm as ikonostasi i gdhendur n dru t polikromuar me ar, dhe mban dy rradh t ikonave t mdha, vepra t piktorit m t mir miniaturist t shek. XVIII, Konstandin Shapataraku. Kjo kish sht e njohur edhe pr faktin se n altarin e saj sht br kurorzimi i martess s heroit ton Kombtar, Gjergj Kastriotit Sknderbeut me Andronika apo Donika Arianitin, m 21 prill 1451.
KISHAT ME PLANIMETRI T KRYQIT T BRENDASHKRUAR ME KUPOLLA Kisha e Shn Triads n Berat, shek. XIII-XIV, sht ndrtuar brenda mureve t dyta t kalas s Beratit. Prbhet nga narteksi, naosi dhe mjedisi i altarit. Narteksi ka tri hyrje, ndahet n tri pjes me sistem pilastrash dhe mbulohet n dy vllimet ansore me qemer cilindrik t mpreht, ndikim i perndimit, ndrsa vllimi i mesm me kupoll sferike n nivel me t lart se qemert. T tria kto vllime jan ndrtuar me tulla. Naosi sht n form t kryqit. Kraht e kryqit mbulohen me qemer, sferik dhe cilindrik, n nivele m t ulta, ndrsa n prerjen e krahve t kryqit prmes trompeve ngritet kupolla. Hapsira e altarit sht gjysmrrethore. N ann e jashtme kisha prbhet nga dy vllime t ndara njera prej tjetrs. Narteksi me formulimin e tij dhe nga diferenca e lartsive krijon trajtn e kryqit, ashtu sikurse ndodh edhe me naosin ku trajta e kryqit t lir sht shum m e qart dhe vjen nga vllimet m t ulta kndore. atia e kishs mbulohet me tjegulla. Kisha ka nj trajtim t pasur n eksterier. Tamburi i kupolls, dritaret trifora dhe bifora, jan t zbukuruara me korniza t tullave zigzake, pastaj me koloneta me gur mersi.
Muratura e kishs sht zbatuar me alternim t gurit me tull. Brezi i poshtm sht ndrtuar me gur dhe llaq glqeror dhe m pastaj jan rradhitur brezat e gurit dhe tulles. Pra sht aplikuar nj klausonazh i nivelit t lart. Enterieri sht i pasur me freska t mjeshtri t madh mesjetar - Onufrit. Kisha e Manastirit t Shn Mris n Apolloni sht ndrtuar n shekullin e XIII. Kisha prbhet nga egzonarteksi, narteksi, naosi dhe mjedisi i altarit , nprmjet t s cilit lidhet me nj mjedis q shrbente pr ruajtjen e enve t kultit (skevofilakion). Naosi i shmanget forms knddrejte duke u kthyer n nj paralelogram. Ka trajtn e kryqit t prmbledhur t brendashkruar. Trajta e deformuar e naosit sht ruajtur n tr kishn dhe kupolla nuk ngrihet mbi baz t rregullt rrethore. Kraht e kryqit mbulohen me qemer dhe nprmjet trompeve ngrihet kupolla mbi tambur. Hapsira e altarit ndahej nga naosi me nj ikonostas t drunjt dhe n vehte prmban protezisin, diakonikun dhe apsidn t mbuluar me kalot sferike. Narteksi sht katrkndsh i mbuluar me qemer me hark t mpreht n drejtimin veri-jug. Egzonarteksi sht shtuar m von n ann perndimore dhe sht gjysm i hapur. Muratura e kishs sht e prbr nga dy breza. Deri te korniza e qemerve kisha sht ndrtuar me gur nga Apollonia antike t lidhura me pak llaq. Ndrsa pjesa e eprme, qemert, tamburi, kupolla jan ndrtuar prej tulls, prandaj formulimi arkitektonik duket shum i thjesht dhe i qart. Megjithate, pamja e kishs duket madhshtore, me nj ritem dinamik t volumeve, me kolonadn ritmike t fasads perndimore e cila ndrpritet me pilastre, me punim t rregullt t shtyllave me larmi t skulpturave, kapiteleve dhe fragmente tjera. Dritaret e kishs jan bifora me shtyllz n mes dhe e gjitha mbulohet me hark gjysmrrethor. N brendsi, mjediset kndore t ulta dhe t vogla, nuk arrijn t prfshihen trsisht n hapsirn e pjess qndrore, ku mbisundon kupolla me lartsin e saj. Duket se muret nga brenda ishin t mbuluara me freska dhe ate n disa shtresa. Tani p tani jan evidente vet disa fragmente t tyre.
NDRTIME T VEANTA Kisha e Manastirit t Shn Kollit n Mesopotam, Sarand, shek. XIII. Kisha nga jasht ka formn e nj kubi i cili ngritet n pjesn qndrore dhe ka katr kupolla. Prndryshe kisha prbhet nga naosi, narteksi, mjedisi i altarit dhe mbetjet e portikut q dikur rrethonte kishn n ann veriore t saj. Naosi sht pothuajse knddrejt, me nj pilastr masiv n qendr dhe mbulohet nga kupollat. Naosi ndahet nga narteksi dhe mjedisi I altarit me arkada me nga katr kolona secila. T tria kto vllime ndahen qartazi si n brendsi ashtu edhe nga jasht. E tr kisha mbulohet me nj sistem harqesh, kupollash dhe kalotash sferike, q ngrihen mbi nj rrjet kuadratike harqesh mbajtse dhe t verbr, t mbshtetur mbi pilastre q jan t theksuar edhe nga jasht. Muret jan ndtuar me breza. Brezi i poshtm sht ndrtuar me gurve t mdhenj glqeror, t prpunuar vetm n faqet e jashtme, ndrsa brezi i siprm sht zbatuar me teknikn klausonazh, me tulla t holla. Ky brez prfundon me friz me korniz t dyfisht n form dhmbsharre. Dritaret dhe portalet jan t mbuluara me hark.
Duket se brendsia e ksaj kishe ka qen shum e pasur me trajim piktoresk te mureve pr far dshmojn fragmente t mozaikut n dyshemen e naosit dhe t portikut t dikurshm q e rrethonte kishen. Portiku ishte i rrealizuar nga kolonat me gur mersi dhe mbulohej me qemer mbi pilastra. Nga ana e jashtme krkesa pr piktoreskn sht arritur nprmes zbukurimeve keramoplastike dhe klausonazhit. N arkitekturn bizantine kisha e Mesopotamit prben nj rast unikal, duke u nisur nga niveli i lart i prpunimit, madhsia e monumentit, planimetria dhe vllimi saj unikal. Sipas studijuesve shqiptar dhe hipotezs s tyre, kisha e cila i ka dy apsida, bema, i dedikohet ritit t krishter katolik dhe orthodoks. Kisha n Manastirin e Deanit Kisha n manastirin e Deanit sht ndrtuar apo rindrtuar gjat sundimit t mbretrve nemanjid Stefan Deani dhe Dushani (1327-1335). sht objekt karakteristik sa n konceptin planimetrik po aq edhe n konceptin konstruktiv dhe n elemente dekorative, sepse dallon dukshm nga koncepti arkitektonik ,si n eksterier ashtu edhe n enterier, nga objektet e kohs n kt hapsir. sht kish e cila ruan tipare t qarta t perndimit t ardhura nga bregdeti adriatik. Ndrtuesi, At Vita Kui Cuci, nga Kotorri, bashk me grupin e gurskalitsve t tij, realizoi kishn e tipit bazilik me kupoll. N kompozicionin e jashtm duken sikur tri bazilika t rradhitura njera pas tjetrs, nga t cilat e mesmja sht m e gjr, me pes nfe, e dyta me hapsiren e altarit trenfsh, prfundon me apsidn e madhe dhe dy t vogla t trajts gjysmrrethore, si dhe e treta n parahyrjen, prkatsisht narteksin t koncipuar poashtu me tre nfe. E tr ndrtesa mbulohet me konstruksione t qemerit me harqe t mprehta, trajta t qarta gotike, dhe kupolen n nefin e mesm e cila mbshtetet n katr shtylla. Nga jasht, kupolla mbshtetet n postament katror t a m b u r , i cili prbhet nga pjest e konstruksionit t brendshm pr bartjen e saj, harqeve dhe pandantifeve. Kisha sht ndrtuar me gur mermeri lokal t gdhendur dhe sht rradhitur n dy ngjyra (bardh dhe roze) duke i dhn objektit nj polikromi interesante. N fasadat e kishs vjen n shprehje t plot influenca romanike e shprehur me plastik t pasur skulpturale e cila sht zbatuar n portale, dritare, ancak dhe frizin harkad. Dritaret jan njpjesshe prkatsisht monofora (10), dypjesshe bifora (21) dhe n fasadn perndimore dhe apsid jan tripjesshe-trifora, t cilave u kushtohet kujdes i veqant, ashtu sikurse n shumicn e kishave t ksaj treve. Kornizat dhe frontonet e ktyre dritareve jan zbatuar me nj dekorim t pasur plastik. Portalet jan ndrtuar poashtu n frym romanike, me prerje t shkallzuar n mas t murit perimetral, me harqet e trajts gjysmrrethore dhe arkivolta,me dekorime t pasura plastike si n korniza ashtu edhe n arkivoltat e tyre. Kisha e Deanit ka katr portale ,tre n narteks/parahyrje, pra n t gjitha ant nga nj, t cilt jan trajtuar me nj prpunim t pasur, por ,megjithate portali kryesor n fasadn perndimore sht trajtuar me prkujdesje t veant dhe njkohsisht sht m i madh prkah dimensionet. Plastika skulpturale sht e thell me karakter specifik sidomos n arkivolten e portalit hyrs. Por plastik t thell kan edhe figurat n ancakt e frizit harkad. Motivet jan florale dhe mitike. Fasadat prfundojn me kuror lombarde t cilat prcjellin linjat e kulmit n t gjitha fasadat.
N enterier, dallohen kapitelet e shtyllave t punuara me plastik t pasur, me karakter kryesisht romano-gotik si dhe t ngjajshme n ikonostase. Muret jan trajtuar me freska. Sypozohet t ket mbi njmij tabllo freskash t ruajtura jashtzakonisht mir. Kisha e manastirit t Deanit sht n mbrojtje t UNESCO-s. Ktij grupi i prket edhe Kisha n Stan Trg afr Treps, ku sht ruajtur nj pjes e vogl, hapsira e altarit dhe pak nga themelet. Ka qen kish katolike pr t ciln nuk ka t dhna kur dhe kush e ka ndrtuar por sht evidente se ekzistonte n shek. XIII. N baz t gjurmve t pilastrave n siprfaqet e mureve t brendshme mund t sypozohet se ka qen bazilik trenfshe me kupoll. Poashtu edhe kisha e Shn Arkangjelit afr Prizrenit dhe Kisha n Manastirin e Banjs n Mitrovic Nn influencn e arkitekturs bizantine edhe n Kosov u ndrtuan kishat me planimetri kryqi me kupoll. Kto jan planimetri t ashtuquajtura kryq i brendashkruar, ku planimetris drejtkndshe i korespondon nj ndrtim struktural e vllimor, q n pjesn e siprme bn t dal n dukje forma e kryqit, me pjesn qndrore t mbuluar me kupoll. Shtrirja teritoriale, niveli teknik dhe ai arkitektural, proporcionet dhe dekori na shpiejn t prfundojm se n Kosov, ky tip ka qen mjaft i prhapur gjat shekujve XIII XIV dhe lajmrohet n variante t ndryshme. Ndrtesa e kultit kristian bizantin e cila vazhdon t zhvillohet n shek. XIII dhe XIV, diferencon hapsirn kryesore n lartsi, duke e mbuluar ate me shum kupolla dhe qemere, me qllim q ta gjallroj siluetn e jashtme t ndrtess, edhepse kjo shum her sht n dm t trsis t hapsirs s brendshme. E till sht Kisha e Shn Premts n Prizren, trajt e variantit kryq i zhvilluar me pes kupolla. Ky objekt ka ekzistuar edhe m hert (jan dhn fazat e ndrtimit t saj nga E. Shukriu), para shek.IX dhe ka pas trajtn planimetrike bazilik trinfshe me narteks. Konstruksioni i kulmit ka qen i drurit. Pjesa e siprme e baziliks ishte e rrnuar kur u rindrtua n pjesn e par t shek. XIII, prsri n trajt t baziliks trinfshe. N vitin 1307,(11 vjet para ndrtimit t Graanics), mbreti Millutin e finansoi rindrtimin e Shn Premts, por tani, n nfin e mesm ndrtohen dy rende t shtyllave katrore mbi t cilat vendoset konstruksioni i kryqit t brendashkruar me pes kupolla. Nfet ansore mbesin edhe m tutje , kshtu q brthama kryq me pes kupolla rrethohet n t gjitha ant. Apsida merr formn poligonale dhe zbukurohet me nike . N fasadn perndimore bazilika e fiton edhe eksonarteksin n dy etazha mbi t cilat ngritet kmbanarja. Objekti mbulohet me kupolln qndrore t diametrit 3,35m, katr kupollave t vogla me d-1,46m, t trajts gjysmrrethore nga brenda, ndrsa nga jasht kupollat jan n trajt tetkndshe dhe ngriten mbi tambure poashtu tetkndshe . Pjest e kryqit t brendshm dhe nfet tjera jan t mbuluara me qemere. Muret e kishs jan prej gurit t mersit t gdhendur dhe tulls n rende t alternuara, t lidhura me llaq. Tulla prdoret edhe si material ndrtimi (shtyllat me prforcime t drurit),por edhe si material zbukurimi dhe ate tek ndrtimi i shtyllzave t biforave, kornizave dhe harqeve t dritareve, harqeve n tamburet e kupollave dhe kurorave dhmbsharre. Dritaret e fazs s fundit jan monofora, bifora dhe triforat n apsid, n ballinat e brinjve t kryqit dhe nga dy n anijatet ansore. Hapjet e dritareve kan zakonisht kornizat me dy rende tullash dhe prfundojn me hark gjysmrrethor mbi
t cilat formsohen frontonet t rrethuara me harqe t shkallzuara tullash ndrsa siprfaqja e shesht ndrtohet me tulla t vendosura n forma t ndryshme. sht interesant portali i kishs i ndrtuar prej gurit me plastikn n frym romanike por vetm me efekte dekorative e jo edhe konstruktive, sepse prfundon me arkitra, duke bartur kshtu trajtn e portaleve antike. Enterieri sht pikturuar disa her me freska dhe s fundi sht ripikturuar nga dy mjeshtr me origjin greke, Nikolla dhe Astrapi. Tipit t planimetris kryq i brendashkruar me pes kupolla i prket edhe Kisha n Manastirin e Graanics. sht ndrtuar mbi themelet e baziliks s mhershm trinfshe e ngritur diku rreth shek. IV-XI. Pas rrnimit t saj , mbi themelet e nfit t mesm u rindrtua kisha kushtuar Zonjs s Bekuar t Graanics. Mbi kt kish mbreti nemanjid Millutini, rindrtoi Kishn e Graanics rreth vitit 1316. Trajta planimetrike e kishs sht kndrejti n t ciln prshkruhen dy trajta t kryqit, i pari m i lart ku vendoset kupolla kryesore, dhe i dyti m i ult, n mes t krahve t t cilit vendosen kupollat e vogla. Ballinat e krahve t kryqit t lart, nn kupolln kryesore, prfundojn me harqe t prera, ndrsa ato t kryqit t ult me harqe rrethore. Trajta e kryqit t dyfisht, n korpusin e jashtm, reflekton me siluet t efektshme arkitektonike t arritur me radhitjen e masave kryesore,krahve t kryqit, postamenteve, tambureve dhe kupollave. Ksaj i ndihmon edhe mnyra e ndrtimit, me klausonazh, alternimi i blloqeve t gurit t gdhendur me nj ose dy rende tulla t vendosura n dy drejtime, horizontal dhe vertikal, dhe kupollat t cilat nga jasht jan tetkndshe, t ndrtuara vetm me tull. Edhe fushat e frontoneve jan zbukuruar thjesht, vetm me tull. N vitin 1383 ndrtohet e parahyrja eksonarteksi, me t ciln dukshm dmtohet vlera e siluets s jashtme. Ndrkaq hapsira e brendshme sht e mbushur me shtylla e shtyllare, si rezultat I arkitekturs s jashtme, kshtu nuk ka pothuajse kurrfar trsie. Enterieri sht trajtuar me piktura murale me vlera t larta artistike. Grupit t Kishave me planimetri nj nfshe me kupoll i prkasin kishat n Patrikann e Pejs. N shekullin e XIII u ndrtua Kisha e Apostujve n Pej. N t vrtet kjo kish, q sot gjendet n kuadr t kompleksit t kishave t Patrikans s Pejs, sht rikonstuktim i nj ndrtimi t vjetr, t cilit iu dha forma e ndojn kishe t kohs. N fakt, arkipeshkopi Arsenije ia shtoi transeptin me kupoll, hapsirn e altarit me apsidn dhe hapsirat e protezisit dhe proskomidis. Pjesa e vjetr e kishs sht ndrtuar me ndikim t qart perndimor-bregdetar, stilit n t cilin u realizuan objektet sakrale n bregdetin dalmatin dhe malazias t sotm. sht ndrtuar me material t thjesht, dikur e lyer me llaq, e m von me piktura nga jasht. Mbshtetur n murin perndimor t kishs s vjetr ndrtohet kisha n trajt t kryqit t prmbledhur e shn Dhimitrit me kupoll t mbshtetur n mure. Ndrtohet me gur t gdhendur dhe tulla. Ndrsa Kishn e shn Mris, n murin jugor t kishs s vjetr, e ndrton kah viti 1330 arkipeshkopi Danillo i II, me planimetri m t zhvilluar t kryqit t brendashkruar t mbuluar gjithashtu me kupoll t mbshtetur n shtylla. Mbshtetur n t ndrtohet edhe nj kish e vogl e shn Nikolls pa kupoll. Kto tri kisha prmbledhn n nj trsi me narteksin t ndrtuar n vitin 1330, me shtyllza dhe shtylla t mermerit , q fillimisht sypozohet t ket qen portik i hapur, sot i mbyllur.
N mes, prpara narteksit, ka qen kulla e cila nuk ekziston sot. N kishat e reja t Patrikans s Pejs dritaret jan t ndrtuara prej mermerit dhe kan tipare t stilit gotik q nuk i korespondojn me tiparet planimetrike bizantine, prandaj sypozohet t ken qen ndrtuara nga mjeshtr t grupeve gurgdhendse t ndrtuesve t manastirit t Deanit. Enterieri i kishave sht i punuar me freska. Kisha t stilit bizantin ka gjithandej n trojet tona, por mund t prmendim edhe Kishn e shn Shptimtarit dhe Kish e Tutiqit n Prizren me dimensione shum m t vogla por me tipare t ngjajshme t kishave t siprprmendura, kurse Kisha e Shn Gjergjit n Prizren u ndrtua n shek. XIX (viti 1856-1887). Esht ndrtuar si duket nga kryemjeshtri dibran (sipas P.Kostiqit) me trajt planimetrike t baziliks me kupoll. Nfet prfundojn me apsidat gjysmrrethore nga brenda, ndrsa poligonale nga jasht. Mbi nfin e mesm n ann perndimore sht ndrtuar galeria prej drurit. sht mbuluar m konstruksione t harkuara, kupolla dhe qemer cilindrik. Muret dhe shtyllat jan ndrtuar prej gurit. Muret nga jasht jan me gur t gdhendur ndrsa n brendsi me suva. Kupolla ngritet mbi tambur poligonal i cili fillon nga nj postament i cekt. N faqet e tamburit jan hapjet e dritareve t zgjatura. Ka ngjajshmri me Katedralen e Zonjs Ndihmtare po n Prizren, si pr kah planimetria, madhsia e gabaritit dhe galeris . Gjat sundimit t turqve osmanlinj, veprimtaria arkitektonike nuk ndrpritet, rindrtohen dhe riparohen kisha e manastire. Vrtet nuk ndrtohen objekte kristiane t prmasave dhe rndsis s atyre t ndrtuara m par, por vazhdojn t ndrtohen kisha m t thjeshta, si pr nga dimensionet dhe zgjidhjet konstruktive ashtu edhe pr nga dekorimet plastike e skulpturale. sht e qart se kto objekte jan ndrtime t mjeshtrve vendor , m pak t talentuar dhe m pak t shkatht, t cilt vetm jan prpjekur ti imitojn ndrtimet e arkitekturs mesjetare t shekujve t mparshm. Objektet sakrale jan m t vogla, me kupolla m t thjeshta, me mure prej gurit t thjesht , pa alternime gur tull dhe me fasada t lyera me llaq. Enterieret jan srish t zbukuruara me freska por me vlera t ulta artistike.
BIZANTI Fondin e pasur t trashgimis arkitekturale n trojet shqiptare e prbjn edhe ndrtesat me karakter publik , objektet sakrale dhe profane . Kuptohet, kto vlera kulturale t realizuara n periudha t ndryshme t zhvillimit shoqroroekonomik, social, kultural, fetar t popullit t ksaj treve jan ngusht t lidhura me historin e tij. Andaj, zhvillimet historike t mesjets n kto hapsira, reflektojn prveq tjerash, edhe n krijimtarin arkitektonike. Prej ndarjes prfundimtare t Perandoris Romake, viti 395, deri n mbarim t shek. XII, trojet shqiptare kan qen nn sundimin e Bizantit. N kt koh ka pasur nj aktivitet t dendur ndrtimor n ngritjen e kishave bizantine. Ishte koh kur ILIRIA erdhi n kt periudh pas nj lulzimi i cili kishte filluar, me gjas, nga perandori Anastasi pr t vijuar m pas me Justinianin e Par dhe t tjert, perandor me origjin ilire. Si pasoj e sulmeve barbare sllave t shek. VI dhe VII, prfundon nj etap e zhvillimit dhe fillon nj etap e shkatrrimit dhe degradimit t jets ekonomikeshoqrore t trevave gjithshqiptare dhe pasojat e ksaj u reflektuan edhe n fushn e ndrtimit. Me sa duket ndrtimet e reja t kultit jan t pakta dhe me materiale t tilla t cilat nuk i rezistuan kohs, Megjithate, t dhnat e zbulimeve arkeologjike pr kulturn mesjetare tregojn pr nj vijueshmri t jets n mjaft qendra t dikurshme, t cilat vazhdojn t jetojn edhe sot, por mungesa e t dhnave materiale (pak monumente t ksaj kohe jan ruajtur deri n ditt tona) nuk na jep mundsin t njohim m saktsisht veprimtarin arkitektonike dhe t nxjerrim n drit problemet prkatse. Dijm se edhe n shekujt n vijim, jan n funksion ndrtimet e kristianizmit t hershm sikurse ishte bazilika e Butrintit, e cila rindrtohet n shek. e IX-X,si dhe ajo e Balshit. Kah mbarimi i shek. XII, Zhupani i madh i Rashks, Stevan Nemanja, themelues i dinastis nemanjide, shkakton rnjn e perandoris bizantine dhe pr pasoj shkakton nj situat t re n kto troje. Shteti i Rashs, me Stevan Nemanjn, arrin t marr nn pushtetin e vet Kosovn dhe Shqiprin e Veriut, duke e prfshir edhe Shkodrn. Kshtu, tokat n veri t Drinit i merr Serbia, ndrsa n duart e shteteve e feudalve perndimor, venecianve, kalojn provinca e Durrsit dhe Arbria. Ndryshimet politike prun n territoret shqiptare dhe ndryshime n struktura organizative t kishs. Kryesisht n shekullin XIII e XIV, n kushte t athershme t favorshme, lindin edhe monumente t shumta t arkitekturs mesjetare, t cilat kan veorit e tyre, si rezultat i ndikimeve reciproke lindje-perndim, traditave ndrtimore t ksaj treve, materialeve t ndrtimit etj. Sulmeve dhe dyndjeve barbare nuk iu shmang as Kosova, q pr pasoj kishte shkatrrimin e qyteteve e n kuadr t ksaj edhe objekteve sakrale. Kto ndrtime psuan edhe nga fatkeqsi natyrore, (p.sh. termeti i vitit 518) duke e varfruar dukshm fondin e ksaj trashgimie. Por, arkitektura e mesjets s hershme, me ndikime evidente bizantine, vazhdoi t ndrtohet tutje, duke prdor tipat e vjetr arkitektural (bazilik), por edhe duke prdorur tipet e reja planimetrike t trajts s kryqit t brendashkruar. Edhepse ndikimi Kishs Bizantine n Kosov ishte tejet i madh, e sidomos me zgjrimin e shtetit nemanjid kah fundi i shek. XII e gjysma e par e shek. XIII, kur edhe Kisha orthodokse serbe zgjerohet me t gjitha tiparet q zotronte kisha
orthodokse bizantine, Kisha Katolike arrijti t mbijetoi dhe vazhdoi t veproi, edhepse n kushte tejet t vshtira, pasi q nj pjes e popullats qytetare q ishte jasht pronave kishtare, prmes kolonistve dalmatin, raguzan,sas, kotorras, gjerman e italian, mbeti e lidhur me Kishn Romake. Monumentet e shek. XI - koha e konsolidimit t kristianizmit - nuk jan ruajtur, por kemi monumente qysh nga shek. XII t cilat na mundsojn t vlersojme adaptimin e suksesshm , krijimin autentik t veant si dhe integrimin e t arriturave bashkhore t Bizantit e Perndimit dhe traditave t lashta lokale. (Ja disa t dhna nga hulumimet e bra n Kosov lidhur me kt
veprimtari arkitekturore - N grmimet arkeologjike t Ulpians (1955-57) jan zbuluar themelet e dy bazilikave tri nfshe t bizantit t hershm. Njmij metra n lindje nn themelet e Graanics - gjat konservimit - jan zbuluar themelet e nj bazilike trenfshe. Gjat punimeve konservuese n vitin 1967 ,nn themelet e kishs Vavedenja jane zbuluar themelet e dy bazilikave trenfshe t kristianizmit t hershm dhe Bizantit t hershm. Invadimi i Barbarve dhe Sllavve ka shkaktuar shkatrrimin e tyre. Kah fundi i shek.IX-XII jan gjetur grmadhat e kishs me kmbanare me e vjetr Paskalics fshati Videnj, nj kish njnfshe me kript dhe apsid fshati Banjic afr Banjs s Pejs, rrnojat e bazilikes s madhe me kmbanare dhe baptiserium fshati Belacrk, Ura Shenjt, bazilik trenfshe nn grmadhat e kishs Studenica fshati Studenic, Podgori i Pejs)
Prandaj jan t qarta ndikimet perndimore n objektet sakrale t periudhs s shek. XIII-XV, e t cilat vijn nga bregdeti, Kotorri, Raguza , Shkodra etj. dhe shprehen me stil romanik, romaniko-gotik dhe gotik, t realizuara nga ndrtues t ktyre trevave. P.sh. Kisha n Manastirin e Deanit. Kjo ndodh edhe n nj pjes t Shqipris s Mesme dhe ate t Veriut, ku arkitektura paraqet nj sr veantish t kushtzuara nga lidhja e peshkopatave t ksaj zone me kishn e Perndimit. N kto rrethana kemi krijimin e trajtave t veanta, t kushtzuara nga influencat arkitekturale t bizantit apo perndimit, sidomos n zonn e kontaktit, edhe ndrhyrje t tyre. Shembuj: Kisha e Shn Sergjit dhe
Bakut, rrethi i Shkodrs, Shn Mria n Vaun e Dejs etj.
Prej ksaj kohe e deri te rnia nn pushtimin osman, Kosova sht nj krahin e rndsishme e shtetit mesjetar t dinastis nemanjide. Gjat sundimit t mbretrve Dushan e Urosh, Prizreni ishte seli e sundimtarve mesjetar, ndrkaq Peja ishte qendr e patrikut t kishs serbe orthodokse. Dekada e fundit e shekullit XIV sht koh e deprtimit intensiv t turqve n Ballkan. Beteja dhe disfata n Gazimestan (te Prishtina) n vitin 1389 ua hap rrugn deprtimit n drejtim t veriut dhe perndimit t Gadishullit Ballkanik. Kosova, n vitin 1455, definitivisht hyn nn sundimin tjetr t ri, pra ate t turqis osmane. N kushtet e reja qytetet transformohen n vendbanime me tipare t reja urbano arkitektonike t tipit ballkanik oriental, n modelin e t cilave poashtu dominojn objektet e arkitekturs monumentale publike sakrale e profane. Duke patur parasysh shtrirjen territoriale, vendodhjen dhe numrin e monumenteve dhe larmin tipologjike, konkludojm se kemi t bejm me nj larmi t madhe t tipeve n ndrtimin planimetriko vllimor dhe n format e elementeve t veant. Prkundr tipeve, varianteve dhe nnvarianteve t ndryshme, t dala nga studimet e gjertanishme, kishat tona, nga pikpamja planimetrike vllimore, mund ti ndajm n kto grupe t mdha: kishat me planimetri njnefshe kisha me planimetri t kryqit t lir kisha me planimetri bazilikale - me kupoll kishat me planimetri t kryqit t brendashkruar me kupolla 2
KISHAT ME PLANIMETRI NJNEFSHE - Kisha e Shn Mris n Vaun e Dejs, Shkodr. sht njra ndr kishat e rralla romaniko-gotike, me vlera t larta monumentale. sht ndrtuar n rrz t malit t Dejs, n qytezn mesjetare dikur qendr e njohur peshkopale (e prmendur n vitin 1361). Kisha u shkatrrua n vitin 1967 si pasoj e botkuptimeve ideologjike komuniste. Kisha ishte e orientuar n drejtimin lindje-perndim dhe kishte nj planimetri drejtkndshe me apsid. Mbulohej me qemer t thepisur e prforcuar me harkun e mpreht t vendosur n mes t qemerit. Konstruksioni i qemerit prforcohej edhe me dy harqe t vendosura n murin verior dhe perndimor. N fasadat e jashtme dy pilastre mbajn harqet e verbta t tthepisura. Brenda tyre jan nga dy dritare t prfunduara poashtu me hark t mpreht, t cilt sbashku me hapjen rrethore okulusin, portalin hyrs n drejtimin lindor e ndriojn mir kishn. KISHA ME PLANIMETRI T KRYQIT T LIR Kisha e Marmiroit n Orikum t Vlors,shek. XII-XIV, gjendet prapa Pashalimanit, dhe mban emrin Marmirot, sipas gurors s mermerit. Kisha ka nj planimetri t kryqit t lir q prbn tr naosin dhe narteksin e rrnuar n ann perndimore. N murin lindor ndodhet apsida me nj dritare t vogl. Mbi katr pilastrat t formuara nga kraht e kryqit ngrihen qemert q mbulojn kraht e kryqit dhe njkohsisht si harqe mbajtse me ndihmen e trekndshave sferik, formojn katrorin pr tamburin dhe kupolln. Tamburi prfundon me korniz tullash mbi t ciln mbshtetet atia konike e kishs. Narteksi i rrnuarr ruan t njejtn teknik ndrtimi q dshmon pr njkohshmrin me naosin. Ndrtimi sht br me gur dhe copza tullash e tjegullash t vendosura n mes tyre. Me gur t prpunuar jan ndrtuar kndet e kishs, kornizat e dritareve dhe tri portalet hyrse. Apsida ka disa rende tullash pr efekte estetike por q dshmon njkohsisht se mjeshtrit e njihnin teknikn e klausonazhit. Prkundr formulimit pak a shum rigoroz, vlen t theksohet potencimi i kupolls e cila qndron mbi nj tambur impozant, dhe dominon n mnyr t padiskutueshme tr korpusin e kishs. Kisha pr kah zbukurimi trajtohet thjesht , mungon trsisht dekorimi. Prkujdesje sht treguar vetm n apsid dhe n portn jugore t realizuar me nj hark t rrem. KISHAT ME PLANIMETRI BAZILIKALE Kisha e Shn Kollit n Perihondi, Berat, shek. XI-XIV, sht bazilik trinfshe e tipit helenistik. sht m e vjetra n Shqipri. Prbhet nga narteksi me kmbanaren, naosin dhe mjedisin e altarit. N narteks hyhet nga porta perndimore npr kmbanare. Narteksi mbulohet me ati druri n tre ujra. Naosi sht i prbr nga tri nfe t cilat ndahen n mes vedi me nga dy harkada me dy harqe secila. Nfi i mesm, m i gjr dhe i lart, mbulohet me kapriat druri dhe ndriohet nga gjasht dritare t cilat dalin mbi kulmet e nfeve ansore. Edhe nfet ansore mbulohen me kapriata druri , ati t pjerrt dhe jan m t ulta se nfi i mesm. Mjedisi i altarit ndahet nga naosi me nj ikonostas druri dhe prbhet nga apsida, protezisi dhe diakoniku. Apsida mbulohet me qemer cilindrik, n nivel pak m t ult se nfi i mesm. Edhe hapsirat e protezisit dhe diakonikut
mbulohen me qemer cilindrik dhe komunikojn nprmes portave me hapsirn e naosit. Muratura e kishs sht mjaft interesante. sht zbatuar me rreshta t rregullt t gurve, jo shum t prpunuar, dhe tullave si dhe fugave ndrmjet tyre. Muret prfundojn me korniz t dyfisht tullash n form dhmbsharre, ku llaqi plotson tullat e pjerrta. Kmbanorja sht n form paralelopipedi dhe lidhet me narteksin. N t tria ant ka dritare dyshe bifora me korniza tullash dhe shtylla prej gurit t mersit. Mbi vllimin n form paralelopipedi ngrihet nj cilindr i vogl q prfundon me ati konike. Sikurse eksterieri ashtu sypozohet t ket qen i pasur edhe enterieri, nga i cili ruhen disa fragmente t ikonostasit t gurt dhe t dyshemes q dshmon pr krkesat estetike t kohs. Kisha n manastirin e Ardenics Manastiri i Ardenics i ndrtuar m 1417 dhe i rindrtuar n shek. XVIII, prbhet nga Kisha e Shn Mris, kapella e Shn Triadhs dhe konakt. Dikur manastiri ka pasur nj bibliotek dhe ka shrbyer si shkoll. Ekziston hipoteza se manastiri sht ndrtuar mbi themelet e nj tempulli pagan, i ndrtuar pr nder t perndeshs Artemisa, prej nga edhe rrjedh sot emri i lokalitetit Ardenica. Kisha sht e tipit planimetrik bazilikal, e mbuluar me ati druri dhe e mbyllur me tavan t rrafsht. Prbhet nga naosi, narteksi, egzonarteksi dykatsh, dhe n fund i ngjtet kmbanarja e lart 24m. N ann jugore ndodhet portiku me harkad. Kisha ka enterierin t pasur, me fragmente t afreskave t punuara nga piktort Konstandin dhe Athanas Zografi. Nuk mbetet m pak i rndsishm as ikonostasi i gdhendur n dru t polikromuar me ar, dhe mban dy rradh t ikonave t mdha, vepra t piktorit m t mir miniaturist t shek. XVIII, Konstandin Shapataraku. Kjo kish sht e njohur edhe pr faktin se n altarin e saj sht br kurorzimi i martess s heroit ton Kombtar, Gjergj Kastriotit Sknderbeut me Andronika apo Donika Arianitin, m 21 prill 1451.
KISHAT ME PLANIMETRI T KRYQIT T BRENDASHKRUAR ME KUPOLLA Kisha e Shn Triads n Berat, shek. XIII-XIV, sht ndrtuar brenda mureve t dyta t kalas s Beratit. Prbhet nga narteksi, naosi dhe mjedisi i altarit. Narteksi ka tri hyrje, ndahet n tri pjes me sistem pilastrash dhe mbulohet n dy vllimet ansore me qemer cilindrik t mpreht, ndikim i perndimit, ndrsa vllimi i mesm me kupoll sferike n nivel me t lart se qemert. T tria kto vllime jan ndrtuar me tulla. Naosi sht n form t kryqit. Kraht e kryqit mbulohen me qemer, sferik dhe cilindrik, n nivele m t ulta, ndrsa n prerjen e krahve t kryqit prmes trompeve ngritet kupolla. Hapsira e altarit sht gjysmrrethore. N ann e jashtme kisha prbhet nga dy vllime t ndara njera prej tjetrs. Narteksi me formulimin e tij dhe nga diferenca e lartsive krijon trajtn e kryqit, ashtu sikurse ndodh edhe me naosin ku trajta e kryqit t lir sht shum m e qart dhe vjen nga vllimet m t ulta kndore. atia e kishs mbulohet me tjegulla. Kisha ka nj trajtim t pasur n eksterier. Tamburi i kupolls, dritaret trifora dhe bifora, jan t zbukuruara me korniza t tullave zigzake, pastaj me koloneta me gur mersi.
Muratura e kishs sht zbatuar me alternim t gurit me tull. Brezi i poshtm sht ndrtuar me gur dhe llaq glqeror dhe m pastaj jan rradhitur brezat e gurit dhe tulles. Pra sht aplikuar nj klausonazh i nivelit t lart. Enterieri sht i pasur me freska t mjeshtri t madh mesjetar - Onufrit. Kisha e Manastirit t Shn Mris n Apolloni sht ndrtuar n shekullin e XIII. Kisha prbhet nga egzonarteksi, narteksi, naosi dhe mjedisi i altarit , nprmjet t s cilit lidhet me nj mjedis q shrbente pr ruajtjen e enve t kultit (skevofilakion). Naosi i shmanget forms knddrejte duke u kthyer n nj paralelogram. Ka trajtn e kryqit t prmbledhur t brendashkruar. Trajta e deformuar e naosit sht ruajtur n tr kishn dhe kupolla nuk ngrihet mbi baz t rregullt rrethore. Kraht e kryqit mbulohen me qemer dhe nprmjet trompeve ngrihet kupolla mbi tambur. Hapsira e altarit ndahej nga naosi me nj ikonostas t drunjt dhe n vehte prmban protezisin, diakonikun dhe apsidn t mbuluar me kalot sferike. Narteksi sht katrkndsh i mbuluar me qemer me hark t mpreht n drejtimin veri-jug. Egzonarteksi sht shtuar m von n ann perndimore dhe sht gjysm i hapur. Muratura e kishs sht e prbr nga dy breza. Deri te korniza e qemerve kisha sht ndrtuar me gur nga Apollonia antike t lidhura me pak llaq. Ndrsa pjesa e eprme, qemert, tamburi, kupolla jan ndrtuar prej tulls, prandaj formulimi arkitektonik duket shum i thjesht dhe i qart. Megjithate, pamja e kishs duket madhshtore, me nj ritem dinamik t volumeve, me kolonadn ritmike t fasads perndimore e cila ndrpritet me pilastre, me punim t rregullt t shtyllave me larmi t skulpturave, kapiteleve dhe fragmente tjera. Dritaret e kishs jan bifora me shtyllz n mes dhe e gjitha mbulohet me hark gjysmrrethor. N brendsi, mjediset kndore t ulta dhe t vogla, nuk arrijn t prfshihen trsisht n hapsirn e pjess qndrore, ku mbisundon kupolla me lartsin e saj. Duket se muret nga brenda ishin t mbuluara me freska dhe ate n disa shtresa. Tani p tani jan evidente vet disa fragmente t tyre.
NDRTIME T VEANTA Kisha e Manastirit t Shn Kollit n Mesopotam, Sarand, shek. XIII. Kisha nga jasht ka formn e nj kubi i cili ngritet n pjesn qndrore dhe ka katr kupolla. Prndryshe kisha prbhet nga naosi, narteksi, mjedisi i altarit dhe mbetjet e portikut q dikur rrethonte kishn n ann veriore t saj. Naosi sht pothuajse knddrejt, me nj pilastr masiv n qendr dhe mbulohet nga kupollat. Naosi ndahet nga narteksi dhe mjedisi I altarit me arkada me nga katr kolona secila. T tria kto vllime ndahen qartazi si n brendsi ashtu edhe nga jasht. E tr kisha mbulohet me nj sistem harqesh, kupollash dhe kalotash sferike, q ngrihen mbi nj rrjet kuadratike harqesh mbajtse dhe t verbr, t mbshtetur mbi pilastre q jan t theksuar edhe nga jasht. Muret jan ndtuar me breza. Brezi i poshtm sht ndrtuar me gurve t mdhenj glqeror, t prpunuar vetm n faqet e jashtme, ndrsa brezi i siprm sht zbatuar me teknikn klausonazh, me tulla t holla. Ky brez prfundon me friz me korniz t dyfisht n form dhmbsharre. Dritaret dhe portalet jan t mbuluara me hark.
Duket se brendsia e ksaj kishe ka qen shum e pasur me trajim piktoresk te mureve pr far dshmojn fragmente t mozaikut n dyshemen e naosit dhe t portikut t dikurshm q e rrethonte kishen. Portiku ishte i rrealizuar nga kolonat me gur mersi dhe mbulohej me qemer mbi pilastra. Nga ana e jashtme krkesa pr piktoreskn sht arritur nprmes zbukurimeve keramoplastike dhe klausonazhit. N arkitekturn bizantine kisha e Mesopotamit prben nj rast unikal, duke u nisur nga niveli i lart i prpunimit, madhsia e monumentit, planimetria dhe vllimi saj unikal. Sipas studijuesve shqiptar dhe hipotezs s tyre, kisha e cila i ka dy apsida, bema, i dedikohet ritit t krishter katolik dhe orthodoks. Kisha n Manastirin e Deanit Kisha n manastirin e Deanit sht ndrtuar apo rindrtuar gjat sundimit t mbretrve nemanjid Stefan Deani dhe Dushani (1327-1335). sht objekt karakteristik sa n konceptin planimetrik po aq edhe n konceptin konstruktiv dhe n elemente dekorative, sepse dallon dukshm nga koncepti arkitektonik ,si n eksterier ashtu edhe n enterier, nga objektet e kohs n kt hapsir. sht kish e cila ruan tipare t qarta t perndimit t ardhura nga bregdeti adriatik. Ndrtuesi, At Vita Kui Cuci, nga Kotorri, bashk me grupin e gurskalitsve t tij, realizoi kishn e tipit bazilik me kupoll. N kompozicionin e jashtm duken sikur tri bazilika t rradhitura njera pas tjetrs, nga t cilat e mesmja sht m e gjr, me pes nfe, e dyta me hapsiren e altarit trenfsh, prfundon me apsidn e madhe dhe dy t vogla t trajts gjysmrrethore, si dhe e treta n parahyrjen, prkatsisht narteksin t koncipuar poashtu me tre nfe. E tr ndrtesa mbulohet me konstruksione t qemerit me harqe t mprehta, trajta t qarta gotike, dhe kupolen n nefin e mesm e cila mbshtetet n katr shtylla. Nga jasht, kupolla mbshtetet n postament katror t a m b u r , i cili prbhet nga pjest e konstruksionit t brendshm pr bartjen e saj, harqeve dhe pandantifeve. Kisha sht ndrtuar me gur mermeri lokal t gdhendur dhe sht rradhitur n dy ngjyra (bardh dhe roze) duke i dhn objektit nj polikromi interesante. N fasadat e kishs vjen n shprehje t plot influenca romanike e shprehur me plastik t pasur skulpturale e cila sht zbatuar n portale, dritare, ancak dhe frizin harkad. Dritaret jan njpjesshe prkatsisht monofora (10), dypjesshe bifora (21) dhe n fasadn perndimore dhe apsid jan tripjesshe-trifora, t cilave u kushtohet kujdes i veqant, ashtu sikurse n shumicn e kishave t ksaj treve. Kornizat dhe frontonet e ktyre dritareve jan zbatuar me nj dekorim t pasur plastik. Portalet jan ndrtuar poashtu n frym romanike, me prerje t shkallzuar n mas t murit perimetral, me harqet e trajts gjysmrrethore dhe arkivolta,me dekorime t pasura plastike si n korniza ashtu edhe n arkivoltat e tyre. Kisha e Deanit ka katr portale ,tre n narteks/parahyrje, pra n t gjitha ant nga nj, t cilt jan trajtuar me nj prpunim t pasur, por ,megjithate portali kryesor n fasadn perndimore sht trajtuar me prkujdesje t veant dhe njkohsisht sht m i madh prkah dimensionet. Plastika skulpturale sht e thell me karakter specifik sidomos n arkivolten e portalit hyrs. Por plastik t thell kan edhe figurat n ancakt e frizit harkad. Motivet jan florale dhe mitike. Fasadat prfundojn me kuror lombarde t cilat prcjellin linjat e kulmit n t gjitha fasadat.
N enterier, dallohen kapitelet e shtyllave t punuara me plastik t pasur, me karakter kryesisht romano-gotik si dhe t ngjajshme n ikonostase. Muret jan trajtuar me freska. Sypozohet t ket mbi njmij tabllo freskash t ruajtura jashtzakonisht mir. Kisha e manastirit t Deanit sht n mbrojtje t UNESCO-s. Ktij grupi i prket edhe Kisha n Stan Trg afr Treps, ku sht ruajtur nj pjes e vogl, hapsira e altarit dhe pak nga themelet. Ka qen kish katolike pr t ciln nuk ka t dhna kur dhe kush e ka ndrtuar por sht evidente se ekzistonte n shek. XIII. N baz t gjurmve t pilastrave n siprfaqet e mureve t brendshme mund t sypozohet se ka qen bazilik trenfshe me kupoll. Poashtu edhe kisha e Shn Arkangjelit afr Prizrenit dhe Kisha n Manastirin e Banjs n Mitrovic Nn influencn e arkitekturs bizantine edhe n Kosov u ndrtuan kishat me planimetri kryqi me kupoll. Kto jan planimetri t ashtuquajtura kryq i brendashkruar, ku planimetris drejtkndshe i korespondon nj ndrtim struktural e vllimor, q n pjesn e siprme bn t dal n dukje forma e kryqit, me pjesn qndrore t mbuluar me kupoll. Shtrirja teritoriale, niveli teknik dhe ai arkitektural, proporcionet dhe dekori na shpiejn t prfundojm se n Kosov, ky tip ka qen mjaft i prhapur gjat shekujve XIII XIV dhe lajmrohet n variante t ndryshme. Ndrtesa e kultit kristian bizantin e cila vazhdon t zhvillohet n shek. XIII dhe XIV, diferencon hapsirn kryesore n lartsi, duke e mbuluar ate me shum kupolla dhe qemere, me qllim q ta gjallroj siluetn e jashtme t ndrtess, edhepse kjo shum her sht n dm t trsis t hapsirs s brendshme. E till sht Kisha e Shn Premts n Prizren, trajt e variantit kryq i zhvilluar me pes kupolla. Ky objekt ka ekzistuar edhe m hert (jan dhn fazat e ndrtimit t saj nga E. Shukriu), para shek.IX dhe ka pas trajtn planimetrike bazilik trinfshe me narteks. Konstruksioni i kulmit ka qen i drurit. Pjesa e siprme e baziliks ishte e rrnuar kur u rindrtua n pjesn e par t shek. XIII, prsri n trajt t baziliks trinfshe. N vitin 1307,(11 vjet para ndrtimit t Graanics), mbreti Millutin e finansoi rindrtimin e Shn Premts, por tani, n nfin e mesm ndrtohen dy rende t shtyllave katrore mbi t cilat vendoset konstruksioni i kryqit t brendashkruar me pes kupolla. Nfet ansore mbesin edhe m tutje , kshtu q brthama kryq me pes kupolla rrethohet n t gjitha ant. Apsida merr formn poligonale dhe zbukurohet me nike . N fasadn perndimore bazilika e fiton edhe eksonarteksin n dy etazha mbi t cilat ngritet kmbanarja. Objekti mbulohet me kupolln qndrore t diametrit 3,35m, katr kupollave t vogla me d-1,46m, t trajts gjysmrrethore nga brenda, ndrsa nga jasht kupollat jan n trajt tetkndshe dhe ngriten mbi tambure poashtu tetkndshe . Pjest e kryqit t brendshm dhe nfet tjera jan t mbuluara me qemere. Muret e kishs jan prej gurit t mersit t gdhendur dhe tulls n rende t alternuara, t lidhura me llaq. Tulla prdoret edhe si material ndrtimi (shtyllat me prforcime t drurit),por edhe si material zbukurimi dhe ate tek ndrtimi i shtyllzave t biforave, kornizave dhe harqeve t dritareve, harqeve n tamburet e kupollave dhe kurorave dhmbsharre. Dritaret e fazs s fundit jan monofora, bifora dhe triforat n apsid, n ballinat e brinjve t kryqit dhe nga dy n anijatet ansore. Hapjet e dritareve kan zakonisht kornizat me dy rende tullash dhe prfundojn me hark gjysmrrethor mbi
t cilat formsohen frontonet t rrethuara me harqe t shkallzuara tullash ndrsa siprfaqja e shesht ndrtohet me tulla t vendosura n forma t ndryshme. sht interesant portali i kishs i ndrtuar prej gurit me plastikn n frym romanike por vetm me efekte dekorative e jo edhe konstruktive, sepse prfundon me arkitra, duke bartur kshtu trajtn e portaleve antike. Enterieri sht pikturuar disa her me freska dhe s fundi sht ripikturuar nga dy mjeshtr me origjin greke, Nikolla dhe Astrapi. Tipit t planimetris kryq i brendashkruar me pes kupolla i prket edhe Kisha n Manastirin e Graanics. sht ndrtuar mbi themelet e baziliks s mhershm trinfshe e ngritur diku rreth shek. IV-XI. Pas rrnimit t saj , mbi themelet e nfit t mesm u rindrtua kisha kushtuar Zonjs s Bekuar t Graanics. Mbi kt kish mbreti nemanjid Millutini, rindrtoi Kishn e Graanics rreth vitit 1316. Trajta planimetrike e kishs sht kndrejti n t ciln prshkruhen dy trajta t kryqit, i pari m i lart ku vendoset kupolla kryesore, dhe i dyti m i ult, n mes t krahve t t cilit vendosen kupollat e vogla. Ballinat e krahve t kryqit t lart, nn kupolln kryesore, prfundojn me harqe t prera, ndrsa ato t kryqit t ult me harqe rrethore. Trajta e kryqit t dyfisht, n korpusin e jashtm, reflekton me siluet t efektshme arkitektonike t arritur me radhitjen e masave kryesore,krahve t kryqit, postamenteve, tambureve dhe kupollave. Ksaj i ndihmon edhe mnyra e ndrtimit, me klausonazh, alternimi i blloqeve t gurit t gdhendur me nj ose dy rende tulla t vendosura n dy drejtime, horizontal dhe vertikal, dhe kupollat t cilat nga jasht jan tetkndshe, t ndrtuara vetm me tull. Edhe fushat e frontoneve jan zbukuruar thjesht, vetm me tull. N vitin 1383 ndrtohet e parahyrja eksonarteksi, me t ciln dukshm dmtohet vlera e siluets s jashtme. Ndrkaq hapsira e brendshme sht e mbushur me shtylla e shtyllare, si rezultat I arkitekturs s jashtme, kshtu nuk ka pothuajse kurrfar trsie. Enterieri sht trajtuar me piktura murale me vlera t larta artistike. Grupit t Kishave me planimetri nj nfshe me kupoll i prkasin kishat n Patrikann e Pejs. N shekullin e XIII u ndrtua Kisha e Apostujve n Pej. N t vrtet kjo kish, q sot gjendet n kuadr t kompleksit t kishave t Patrikans s Pejs, sht rikonstuktim i nj ndrtimi t vjetr, t cilit iu dha forma e ndojn kishe t kohs. N fakt, arkipeshkopi Arsenije ia shtoi transeptin me kupoll, hapsirn e altarit me apsidn dhe hapsirat e protezisit dhe proskomidis. Pjesa e vjetr e kishs sht ndrtuar me ndikim t qart perndimor-bregdetar, stilit n t cilin u realizuan objektet sakrale n bregdetin dalmatin dhe malazias t sotm. sht ndrtuar me material t thjesht, dikur e lyer me llaq, e m von me piktura nga jasht. Mbshtetur n murin perndimor t kishs s vjetr ndrtohet kisha n trajt t kryqit t prmbledhur e shn Dhimitrit me kupoll t mbshtetur n mure. Ndrtohet me gur t gdhendur dhe tulla. Ndrsa Kishn e shn Mris, n murin jugor t kishs s vjetr, e ndrton kah viti 1330 arkipeshkopi Danillo i II, me planimetri m t zhvilluar t kryqit t brendashkruar t mbuluar gjithashtu me kupoll t mbshtetur n shtylla. Mbshtetur n t ndrtohet edhe nj kish e vogl e shn Nikolls pa kupoll. Kto tri kisha prmbledhn n nj trsi me narteksin t ndrtuar n vitin 1330, me shtyllza dhe shtylla t mermerit , q fillimisht sypozohet t ket qen portik i hapur, sot i mbyllur.
N mes, prpara narteksit, ka qen kulla e cila nuk ekziston sot. N kishat e reja t Patrikans s Pejs dritaret jan t ndrtuara prej mermerit dhe kan tipare t stilit gotik q nuk i korespondojn me tiparet planimetrike bizantine, prandaj sypozohet t ken qen ndrtuara nga mjeshtr t grupeve gurgdhendse t ndrtuesve t manastirit t Deanit. Enterieri i kishave sht i punuar me freska. Kisha t stilit bizantin ka gjithandej n trojet tona, por mund t prmendim edhe Kishn e shn Shptimtarit dhe Kish e Tutiqit n Prizren me dimensione shum m t vogla por me tipare t ngjajshme t kishave t siprprmendura, kurse Kisha e Shn Gjergjit n Prizren u ndrtua n shek. XIX (viti 1856-1887). Esht ndrtuar si duket nga kryemjeshtri dibran (sipas P.Kostiqit) me trajt planimetrike t baziliks me kupoll. Nfet prfundojn me apsidat gjysmrrethore nga brenda, ndrsa poligonale nga jasht. Mbi nfin e mesm n ann perndimore sht ndrtuar galeria prej drurit. sht mbuluar m konstruksione t harkuara, kupolla dhe qemer cilindrik. Muret dhe shtyllat jan ndrtuar prej gurit. Muret nga jasht jan me gur t gdhendur ndrsa n brendsi me suva. Kupolla ngritet mbi tambur poligonal i cili fillon nga nj postament i cekt. N faqet e tamburit jan hapjet e dritareve t zgjatura. Ka ngjajshmri me Katedralen e Zonjs Ndihmtare po n Prizren, si pr kah planimetria, madhsia e gabaritit dhe galeris . Gjat sundimit t turqve osmanlinj, veprimtaria arkitektonike nuk ndrpritet, rindrtohen dhe riparohen kisha e manastire. Vrtet nuk ndrtohen objekte kristiane t prmasave dhe rndsis s atyre t ndrtuara m par, por vazhdojn t ndrtohen kisha m t thjeshta, si pr nga dimensionet dhe zgjidhjet konstruktive ashtu edhe pr nga dekorimet plastike e skulpturale. sht e qart se kto objekte jan ndrtime t mjeshtrve vendor , m pak t talentuar dhe m pak t shkatht, t cilt vetm jan prpjekur ti imitojn ndrtimet e arkitekturs mesjetare t shekujve t mparshm. Objektet sakrale jan m t vogla, me kupolla m t thjeshta, me mure prej gurit t thjesht , pa alternime gur tull dhe me fasada t lyera me llaq. Enterieret jan srish t zbukuruara me freska por me vlera t ulta artistike.

Histori

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Histori

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc.

Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Historia e Arkitekturs Mesjeta Mr.sc. Shqipe Nixha, ligjuese

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

Mr.sc. Shqipe Nixha, Arkitektura mesjetare n trojet shqiptare

You might also like