Edebiyat

Dil-Dnce-Varlk Ekseninde nsan ve Dil likisi zerine Bir Yaklam

lyas ALTUNER*
"Armaan saydn ey, zmen gereken bir sorundur."1 Dil, bize armaan olarak verilmitir. Var olma boyutunu dnce boyutuyla birletirerek btn bunlarn bir anlam dahilinde davurumunu stlenen dilin, insann varlk dnyasnn bir aynas olarak karmza kt grlr. Kadim zamanlardan gnmze dek daima srp gelen tartmalarn odanda yer alan dil ve buna bal olarak anlamlandrma sorunu, hl hayret uyandran bir vaka olmaya devam etmektedir. nsan denen canl ve dnen varlk, tm bu srecin hem balangcnda hem de nihayetinde yer almaktadr. Dil ad verilen mefhumun insan sayesinde bir anlama sahip oluu, insann dnen ve dndkleri arasnda bir ba kurarak onlar anlamlandran yegne varlk oluundan ileri gelir demek yanl olmaz. Gadamer'in dedii gibi, eya hakknda, onlar arasndaki ortak eylerin ve uyumun kendisinde tamamland aratr dil.2 nsan, dil yardmyla, varlklar arasnda bulunan ve akl yoluyla kavranabilen bantlar anlamlandrmaya muktedir olur. Akl sahibi varlk olarak insann anlam dnyasnn, kendisinin nesnesi olan d dnyaya dikte ettii lisan edimsellik sayesinde zne olmaya lyk olmasnn bir yn olan anlamlandrma, insan bu bakmdan ziyadesiyle erefli klmaktadr. Her bir anlamlandrma giriimi, sonucunda yorumlar zincirini de beraberinde getiren bir metne doru bizi srkler. Metin, Eco'nun tabiriyle, yorumlamay geerli klacak bir parametre olmaktan ok yorumlamann yaplandrd bir nesnedir.3 nsan, ite bu metin karsnda kendi bilinci ve de sorumluluuyla ba baa kalan zne olmasndan dolay, kendini tarih boyunca yenileyen ve kendisine yeni anlamlar ykleyip daha sonra bu anlamlar farkl yorumlara tabi tutan lisan ve akll bir varlk olmay srdrmtr. Herhangi bir dnceyi belli bir dnceyle dile getirme imkn olsa bile, kukusuz hibir dnce belli bir dile bal olarak ortaya kmaz.4 Bu nedenle dil ve dnce, biri
* 1

dierinin yerine kullanlp aynlatrlan eyler deil, aksine ayrk olan ve herbiri btn tamamlayarak bu btnn tanmlanmasn salayan, ancak birbirlerinden yoksun olmalarnn ontik adan imknszl bilinen iki farkl yapdr. Dolaysyla insann dncesi dile gelme asndan, sylemleri de dnme asndan mmkn olup her iki yapnn birbirini tamamlamasyla "logos" yani "kelm" ortaya kar. Logos bir yandan dnce ve akl, dier yandan da sz ifade etme yeteneini kendinde bulunduran bir kavramdr. Hem dnce hem de sylem logosta ierilmi olarak bulunmaktadr. nsann kendini ifade etmesinin ilk art olarak kendini bilmesi ve tanmas, varlnn ayrdnda olmas gerekir. Bunun iin insann kendi kendine ne olduunu ve niin var olduunu sorabilmesi ve ardndan bunu cevaplama ekli, kendini ifade etme tarznn ak bir gstergesidir. Descartes'n yapt ey aynen budur: " yleyse ben neyim? Dnen bir ey. Dnen bir ey nedir? phe eden, anlayan, kavrayan, tasdik ve inkr eden..."5 nsann tm bu ifadeleri, netice olarak dile getirilebilir olmaktan baka ey deildir. Anlamlandrlmayan dnce yoksa, ki olmadn dnyoruz, onu anlaml klan eyin dil olduu grlr. nsann bir tr konumas olarak nitelenen dnce,6 tek tek nesneleri birbirine balayan akln bir edimi olmas yannda, kelmn da bir edimi olmaktadr. Bu anlamda kelm yani logos, ilh sz olmakla, dilin de kayna ve en temel unsuru saylabilir. Her ifade kendini bir dilde aa karrken, her bir sz de kendini bir dncede iselletirir. Byle bir kurgunun merkez noktasnda yer alan canl olmasndan tr insan, her trl dnce ve sylemin gerekletii kutsal yap hlini alr. nk insann Tanr ile ilikisi, kelmn anlamn dnerek tanrsal akln ifade edildii soyut kavramlar kendinde barndrmasyla mmkndr. Dil, insana verilmi yani hediye edilmi olmas bakmndan, dncenin verilmiliini de ortaya koyar. Dil hakkndaki her tefekkr, her zaman dil iinde nceden yer

Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, lahiyat Anabilim Dal Felsefe ve Din Bilimleri Bilim Dal Yksek Lisans Program rencisi. Ludwig Wittgenstein, Yan Deiniler, ev. Oru Aruoba, Altkrkbe Yayn, stanbul 1999, fr. 53. 2 Hans-Georg Gadamer, "el-Lua ke Vastun li'l-Hibrati'l-Hermenvtkiyye", Ar. ev. Georg Tmer, Fikrun wa Fann, sy. 75 (2000), s. 45. 3 Umberto Eco, Almlama Gstergebilimi, ev. Sema Rifat, Dzlem Yaynlar, stanbul 1991, s. 39. 4 Bedia Akarsu, Dil-Kltr Balants, nklp Kitabevi, stanbul 1998, s. 37. 5 Ren Descartes, Meditations on First Philosophy, ng. ev. E.S. Haldane- G.R.T. Ross, Key Philosophical Writings, Wordswort Edition, Hertfordshire 1997, s. 143. 6 Platon, Kratylos, ev. Cenap Karakaya, Sosyal Yaynlar, stanbul 2000, 408a.

LM YAYMA 1/1 YAZ 2005

7-8

lyas ALTUNER

Dil-Dnce-Varlk Ekseninde nsan ve Dil likisi zerine Bir Yaklam

Edebiyat

alm vaziyettedir. Zira dil zerinde dnmek, dnmenin yapld ara olan dilin iinde bu dnmenin ierildiini belli lde belirler. nsan dilinin belli bir dnceyi ekillendiren asl unsur olmasnn yannda, kendisini dil yapan zsel unsurlarn ne olduunu kavrayacak yapya sahip olma yetenei vardr. Sylenen szlerin nitelii, onun belirli dnce evresinde ekillenmesine bal olarak, dilin mahiyeti hakknda da bilgi verir. Augustinus, dildeki tekil szcklerin nesneleri adlandrdklarn sylerken, insan zihninin ekillenmesine de vurgu yapar.7 O burada yalnzca bu adlandrma srasnda zihnin nesneler karsndaki durumunun bir resmini izmekle kalmaz, ayn zamanda her bir szcn kendi anlamyla ilikisini de serimler. nsann eylemleri, onun nesneleri adlandrma ve anlamlandrma srelerinde dnmeyi kullanmasndan doar. Wittgenstein gibi syleyecek olursak, dil ile dilin rld eylemlerden oluan btne "dil oyunu" diyebiliriz.8 Her dnce de belli bir dil oyunu iinde gerekletirilir ve ayn oyun iinde anlamlandrlr. yleyse insan, dnd ve eyledii zaman dilden bamsz hareket etmi olmaz. Dil, semboller de dahil olmak zere, hem dncenin hem de eylemlerin belirlenmesinde asl durumda bulunan bir gereklik olarak kendini ortaya koyar. Dili olmayan insan, dnmeden yoksun olarak kalan bir nesne durumudur. nsan, dnen ve dile sahip bir varlk olmas dolaysyla, doru dnmenin de belli kurallar dahilinde yaplmasn salayan bir varlk olarak karmzda durur.9 Bu dnmenin yansmalar en gzel bir biimde dilde aa kar. Yaratma fiilinin taklidi olarak dnme ve insann sylemlerine indirgenen logos yani kelm, insan en yce makama karan bir nitelik olmas bakmndan yine ilh olma zelliini kaybetmemitir. Dil, dnme gcnn, varlk alanyla iletiim salad aralardan biri deildir. nk insan dnya ile asla bir bilin ya da dnce olarak karlamaz. nsan gerek kendisi

gerekse varln gerekletirdii ortam hakknda sahip olduu bilgilerde, daima kendine ait bir dil tarafndan kuatlmtr. nsann konumay renmesi, hlihazrdaki bir enstrman renmesi gibi deildir, aksine d dnyay tanma ve onu hem anlama hem de anlamlandrma giriimi saylmaldr.10 Dil, hem dnce hem de insanlarn birbirleriyle olan iliki ve etkileiminde temel bir rol xtlendii iin, elde edilen kazanmlar olanakl klan ikin insan yetenekleri konusunda akla yatkn birtakm sylemler zerinde konuulabilir.11 Akln kazanmlar byle bir durumda, kendini dilde ve eylemlerde gsterirken, dncenin varlkla olan ilikisini eylemler ortaya koymu olmaktadr. Dilsel edimler de bir eylem snfna dahil edilir ve o eylem snfnda anlamlandrlmaya allrlar. nsan denen dnen, eyleyen ve dile sahip canl varlk, btn ynleriyle anlama konu olurken, anlamlandrmay eylemleriyle belirleyip snrlandrm olur. nsan hem dnen ve hem de sze sahip eyleyen bir varlk olmasndan dolay kendinde dnce ve dili beraber bulunduran, ancak her iki yapnn varln snflandrp birbirine kartrmadan ilikilerini birlikte yrten canldr. Bu yzden insan eylemleri daima deerli ve sorumluluk duygusundan dolay da bir karla erime erefine nail eylemler saylmtr. Tabiatta verili olan eyleri kavrayarak onlar ilikilendiren akl sayesinde stn bir varlk olan insan, kendi z-bilincinin mahiyetini anlamaya baladktan sonra, ilh olma zelliini de kavrayacaktr. Hem kelm sahibi hem de akl sahibi bir varlk olmann tesinde insan, Tanr ile olan zihinsel ve edimsel bandan dolay da en gzel ve en iyi varlk olmay kazanm bir canl olmakla ereflenmitir. nsann ne dncesi ne dili ne de varl birbirinden kopuk olarak yaayamaz. nsan olmay gerekletirmenin yani insanln bilincine varmann ve bu bilinci d dnyaya dikte ederek yaamann baka bir yn yoktur.

Saint Augustinus, tiraflar, ev. Dominik Pamir, Kakns Yaynlar, stanbul 1999, s. 21. Wittgenstein, Felsefi Soruturmalar, ev. Deniz Kant, Kyerel Yaynlar, stanbul 2000, par. 7. 9 Aristoteles, doru dnmenin ya da bir anlamda dili iyi kullanmann yani gzel sz sylemenin yntem ve ilkelerini koyan bir analitik bilim olarak retorii gelitirmitir. Bkz. Aristoteles, el-Hitbe, thk. Abdurrahmn Bedev, Vekletu'l-Matb't ve Dru'l-Kalem, Beyrut ve Kuveyt 1979, 1359b. 10 Gadamer, "nsan ve Dil", ev. ve der. Medeni Beyazta, Hakikat Nedir: Felsefi Fragmanlar, Efkar Yaynlar, stanbul 2004, s. 116-7. 11 Chomsky, bu konuda zihinsel edimlerle inan dizgelerinin birbirleriyle olan ilikilerini ele almaktadr. Zihinsel kazanmlarn aklilii ve inan dizgelerinin hissilii gz nnde bulundurulduunda, byle bir ilikinin bantlarn incelemek gerekten sama olacaktr. Bu, yalnzca kendi iinde bir anlam ve deer tamaktadr. Konu hakkndaki grler iin bkz. Noam Chomsky, Dil ve Zihin, ev. Ahmet Kocaman, Ayra Yaynevi, Ankara 2002, s. 9 vd.
8