n

n
n
n
xxxxx
analet
e alB-shKencs
Viti II, Numri 4,
Dhjetor 2007
Botim i Institutit Alb-Shkenca
(www.alb-shkenca.org)
At Gjergj Guxeta n albanologjin shqiptare
Prof. BARDHYL DEMIRAJ
Nanoteknologjia dhe mimet Nobel 2007
Prof. Dr. JAHJA KOKAJ
Pr nj kushtetut shqiptare
Av. AGRON ALIBALI
Parashikimi i shprndarjes s lagshtis s toks
ZAMIR LIBOHOVA
Temporaliteti i poems s Gavril Dars s Ri
Prof. ZEQIRJA NEZIRI
In Memoriam: Profesor Remzi Bakalli
Dr. BAJRAM BERISHA
APPROACHI NG SCI ENCE
ANASh
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 2
Prolog
Botimi i nj reviste informativo-shkencore shiptare u b i domos-
doshm n kushtet n t cilat ndodhet dhe zhvillohet sot shkenca n Shqipri,
Kosov dhe Maqedoni dhe n nj koh kur numri i antarve t Forumit
Alb-Shkenca (http://www.alb-net.com/mailman/listinfo/alb-shkenca) ka ar-
ritur nj numr t madh pjestarsh. Shumica e ktyre antarve jan studi-
ues, pedagog e student pasuniversitar shqiptar q kryejn veprimtarin
e tyre shkencor n vende t ndryshm t bots. Por ka edhe shum antar
t Alb-Shkencs q kontribuojn n gjallrimin e jets shkencore n univer-
sitetet dhe institucionet shkencore n Shqipri, Kosov dhe Maqedoni. Revista
e Alb-Shkencs synon t bj t njohur n t gjith botn shqiptare aktivitetin
shkencor mjaft t larmishm dhe shpesh her shum cilsor, t studiuesve
shqiptar kudo q ndodhen n bot. Nprmjet przgjedhjes s kujdesshme
t shkrimeve, n kt revist kemi pranuar pr botim vetm ato shkrime q
kalojn n nanofltrin e cilsis. Ktu pra do t pasqyrohet ajo ka sht m e
shquara e kontributit shkencor shqiptar n kto vite t para t shekullit XXI.
Kjo revist e prgjithshme dhe gjithprfshirse, botim i Institutit Alb-
Shkenca (www.alb-shkenca.org), sht menduar ti shrbej nj auditori
t gjer intelektualsh e dashamirsish t shkencs n prgjithsi dhe t
shkencs shqiptare n veanti. Antart aktual t Institutit vendosn ta
quanin kt revist me emrin simbolik: ANASHApproaching Science.
Dikush mund t pyes: Prse emri ANASH? Ai sht akronim i emrit
Analet e Alb-Shkencs q sht edhe emri zyrtar i ksaj reviste. Por fjala
shqip anash merr nj kuptim simbolik fare t veant kur vendoset pr-
para shprehjes n anglisht Approaching Science.
Fjala anash ka edhe nj kuptim t dyt simbolik q refekton t vrtetn,
at q diaspora intelektuale e shkencore shqiptare sht ln pakz mnjan
nga vmendja e politikbrsve dhe pushtetarve shqiptar e ndoshta edhe
sht harruar pr shkak t largsis e kohs nga trojet e atdheut.
Por e vrteta sht q edhe pse ndodhen larg, anash realitetit t prdit-
shm t shqiptarve t Ballkanit, intelektualt shqiptar q jetojn dhe puno-
jn jasht atdheut shrbejn jo vetm si ambasador t shklqyer por vzh-
gojn e ndjekin nga afr ecurit n do fush t jets dhe shoqris shqiptare.
T organizuar tek Alb-Shkenca ata gjithmon e m shum po krkojn t
marrin pjes aktivisht dhe t ndihmojn pr nj jet m t mir t shqiptarve
kudo q ndodhen. Botimi i revists ANASH sht shprehje e qart e ktij
angazhimi serioz t diaspors shkencore q po prpiqet prdit e m tepr
t kontribuoj n zhvillimet jo vetm t shkencs dhe arsimit por edhe t
shoqris shqiptare n prgjithsi.
Revista ANASH-it prfshin nj larmi artikujsh prej fushave nga m t
ndryshmet shkencore t prgatitur nga studiues t afrmuar apo student
pasuniversitar shqiptar q kontribuojn n shkencn botrore edhe n di-
siplina shkencore nga m t rejat si nanoteknologjia, ekologjia dhe informa-
tika, por edhe n fushat klasike t shkencs si fzika, veterinaria, ekonomia
dhe gjuhsia (albanologjia).
Ju urojm t gjithve lexim t kndshm.
Redaktor prgjegjs: Roland Leli, Toronto, Kanada
Adminstratore e prgjithshme: Lindita Komani, Grac, Austri
Redaktor shkencor: Robert T. Magari, Ph.D., Florida, SHBA
Nikolla P. Qafoku, Ph.D., Richland, SHBA
KUJTES PR SHKRIMET DHE AUTORT N
ANASH
N revistn ANASH-Approaching Science (Analet e
Alb-Shkencs) t prgatitur nga Instituti Alb-Shkenca
kryesisht botohen: i) raporte shkencore; ii) komente; iii)
perspektiva; iv) prezantime apo prmbledhje diskutimesh
n konferenca; v) letra q mund ti drgohen botuesit
t Analeve. Botohen gjithashtu edhe shkrime t cilat
mbshteten apo marrin ide nga diskutimet q bhen n
Forumin ton Alb-Shkenca.
i) Raportet shkencore prmbajn rezultate origjinale
t puns shkencore t autorit apo autorve. Duhet t jen
4-5 faqe t gjata prfshir ktu fotot ilustruese dhe refe-
rencat bibliografke.
ii) Komentet mund t shkruhen pr artikuj t nj
rndsie t veant n nj deg prkatse shkencore
apo edhe pr libra shkencor. Ata duhet t jen jo m t
gjat se 3 faqe.
iii) Perspektivat paraqesin ide rreth krkimit shkencor
n fusha t veanta studimi. Ato duhet t jen 1-3 faqe
t gjata.
iv) Prezantimet n konferenca mund t paraqiten si
prmbledhje t rezultateve dhe rekomandimeve m krye-
sore, ku mund t prfshihen jo m tepr se 1-2 foto. Ato
duhet t jen 1-2 faqe t gjat.
v) Letrat pr botuesin duhet t jen t gjata 1-1,5 faqe
dhe do t trajtojn probleme nga m t ndryshmet q
kan t bjn me krkimin shkencor.
ANASH sht nj revist e prgjithshme shkencore
me nj auditor t gjer lexuesish q i takojn fushave t
ndryshme. Pr kt arsye, dorshkrimet q do t drgohen
pr botim duhet t jen t kuptueshme pr kt auditor.
Dorshkrimet do t pranohen n shqip dhe anglisht n
adresn: anash@alb-shkenca.org. Ato duhet t shtypen
n word me hapsir dyfsh ndrmjet rreshtave si dhe
me madhsi grmash 11 pt.
Pasi merren n redaksi, dorshkrimet u drgohen 1-2
recensuesve, njeri prej t cilve sht antar i Institutit
Alb-Shkenca. Procesi eshte i till q recensuesit nuk
njohin emrin apo emrat e autorve, dhe po ashtu, autort
nuk din emrat e recensuesve. Dorshkrimi do ti kthehet
mbrapsht autorit pr t refektuar vrejtjet e rastit e au-
tori do t duhet t ridrgoj n redaksi dorshkrimim e
korrigjuar pas nj periudhe jo m t gjat se 2 jav nga
dita q e ka marr nga redaksia. do komunikim ndrmjet
redaksis, autorve dhe recensuesve do t bhet elek-
tronikisht. Ktij procesi nuk do ti nnshtrohen dorsh-
krimet, t cilt u krkohen autorve nga kshilli botues
i revists. N kt rast, njri prej antarve t Kshillit
Botues do ta lexoj dorshkrimin dhe do ti drgoj vrej-
tjet autorit.
Revista botohet n form elektronike dhe mund t
lexohet n faqen e Institutit Alb-Shkenca n internet
n adresn www.alb-shkenca.org. Pr mundsin e
shtypjes s saj dhe pr mimin do t vendoset n vijim.
Pyetjet dhe sugjerimet tuaja mund ti drejtoni n ad-
resn anash@alb-shkenca.org.
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 1
PASQYRA E LNDS
TAKIMI I TRET
I ALB-SHKENCS,
TIRAN, SHTATOR 2007
Kto dit kemi flluar prpjekjet pr
organizimin e takimit t ardhshm
t Alb-Shkencs, i cili sht i treti i
radhs, pas takimit t dyt t suk-
sesshm t zhvilluar n Prishtin
vitin e kaluar. Pr vitin 2008 kemi
menduar q takimi i 3-t t mbahet
n Tiran n fllim t muajit shtator.
Ftojm pra t gjith antart e Insti-
tutit Alb-Shkenca, antar t Forumit
ton dhe gjith punonjsit shken-
cor nga trojet shqiptare dhe nga dia-
spora q t na njoftojn pr dshirn
dhe gatishmrin pr t marr pjes
n kt takim. N adresn e Grupit
Administrues ga@alb-shkenca.org,
mund t na drgoni temat t cilat ju
mendoni t paraqisni n kt takim
dhe mundsin tuaj pt t kontribuar
n mbarvajtjen e punimeve t kon-
ferencave shkencore q do t orga-
nizohen n kt kuadr.
4 Konferenca e Kombeve t Bashkuara mbi klimn, Bali 2007
5 Aspekte t mendimit intelektual shqiptar n shek. XVIII-t.
At Gjergj Guxeta dhe vendi i tij n historin e albanologjis
Prof. Bardhyl demiraj
12 Toka jon sht vn n loj Sydney altman
(Prshtatur nga Corriere della Sera - Scienze e Tecnologie)
13 Nanoteknologjia dhe mimet Nobel 2007
Prof. dr. jahja KoKaj
17 Pr nj kushtetut shqiptare av. agron aliBali
19 The Prediction of Soil Moisture Distribution for a Small
Catchment by the Distributed Hydrology Soil Vegetation Model
(DHSVM) Zamir liBohova
25 Temporaliteti i poems s Gavril Dars s Ri
Prof. dr. Zeqirja neZiri
33 In memoriam: U nda nga jeta Prof. Dr. Remzi Bakalli
dr. Bajram BeriSha
35 Punimet shkencore t antarve t Alb-Shkencs, 2007
43 Kndi i librit
Universiteti Politeknik i Tirans
(Foto: Udhetimi.com)
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 +
BALI,
DHJETOR
2007
Konferenca e Kombeve t Bashkuara mbi klimn
M 3 dhjetor 2007 u hap n Bali (In-
donezi), Konferenca e 13-t e Kombeve
t Bashkuara mbi ndryshimin e klims.
(UN Framework Convention on
Climate Change - UNFCCC). Takimi u
hap me shpresat m t mira kur dele-
gacioni australian i kryeminstrit t
ri Kevin Rudd deklaroi se Kanberra
do t ratifkonte Protokollin e Kiotos
(1997), akordi ndrkombtar q caktoi
objektivat pr t ulur lirimin e gaz-
rave serr n vendet e zhvilluara.
Megjithat, konferenca e gjat e
Balit u karakterizua nga tensionet mid-
is Shteteve t Bashkuara (vendi i par
n bot pr prodhimin e gazrave serr)
dhe aleatve t tyre nga njra an dhe
Europs e mbshtetsit e saj nga ana
tjetr. Pasi kaloi dita e caktuar pr fr-
mosjen e nj marrveshjeje, takimi u
duk sikur po mbyllej n mnyrn m t
padshiruar. Pas diskutimeve t gjata,
190 vendet pjesmarrse aprovuan
dokumentin e pagzuar Bali road-
map q i hap rrugn nj traktaive dy
vjeare e cila do t mbyllet me takimin
e Kopenhagenit m 2009.
Megjith frmosjen e dokumentit re-
zultati i vetm real i konferencs ishte
ai i projektit pilot pr t shpjeguar se
si mund t ndalet shpyllzimi barbar i
pyjeve tropikale.
E reja e konferencs s Balit sht
se edhe vendet n zhvillim, q nuk
kan ndonj detyrim nga Protokolli
i Kiotos, pranuan q t ndrmarrin
masat e duhura pr reduktimin e
gazrave serr duke marr n shkm-
bim teknologji moderne dhe fnancime
nga vendet e industrializuara. N t
njejtn koh, pozicioni i vendeve t
zhvilluara n nj far mnyre u m-
blsua me premtime pr veprime
konkrete q jan t prshtashme
pr secilin shtet duke mbajtur para-
sysh rrethanat kombtare.
Kjo sht pak a shum ajo q donte
edhe administrata amerikane, protag-
oniste negative e ktij takimi pr opoz-
itn e vazhdueshme ndaj projekteve
ambicioze t Komunitetit Europian.
Me pak fjal ecuria e konferencs:
India qysh n fllim propozon nj ko-
rigjim t tekstit fnal. Amerika kundr-
shton me forc. Muri prball murit
vazhdon dit t tra dhe rrezikon
q konferenca t dshtoj. N kt
moment, sekretari i prgjithshm
Ban-ki Moon iu krkon t gjith del-
egatve q t tregojn nj ndjenj
prgjegjsie. Bota po na sheh dhe
pret nga ne. Pas tij, Yvo de Boer, sek-
retar ekzekutiv i UNFCCC (organizm
i OKB-s q drejton Protokollin e
Kiotos) pr shkak t tensionit t lart
braktis salln n mnyr demonstra-
tive nn shikimin e habitur t pjes-
marrsve t shumt. Kjo sken, n t
vrtet pakz teatrale, ndoshta ndikoi
pr t bllokuar gjith situatn. Pikr-
isht athere kur dukej sikur gjithka
mori t tatpjetn e pashpres,
Shtetet e Bashkuara trhiqen nga
pozita e tyre kundrshtare. Propozimi
indian pranohet dhe Bali roadmap i
dorzohet historis nn duartrokitjet
liruese t asembles.
Por, koht do t jen t gjata. T
gjitha vendet do t fllojn traktativat
pr t vendosur, brenda vitit 2009,
mbi sasin e gazit karbonik q duhet
reduktuar duke flluar nga viti 2012,
kur skadon Protokolli i Kiotos. N vitin
2009, si kujtoi edhe Al Gore, SHBA-
ja (q n Bali roadmap refuzoi t
jap shifra e prqindje mbi reduktimin
e gazrave serr) do t ket nj presi-
dent t ri e mendohet q t jet me nj
qendrim m t but e bashkpunues
edhe n shtjet e klims.
Deri athere rruga q on nga Bali
n Kopenhagen do t jet ende e
gjat, e vshtir e me pengesa.
Prmblodhi Roland Leli
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 3
Prof. Bardhyl demiraj
Katedra e alBanologjis,
Universiteti i mynihUt
b_demiraj@yahoo.de
Ujt shkon e zalli rri.
S
hfrytzoj rastin t prmend q n hyrje t ktij
punimi t thukt
1
mendimin e shfaqur shpesh
koht e fundit lidhur me (ri)vlersimin kritik t
disa fgurave q i kan dhn tonin zhvillimit t debatit
albanologjik prgjat shek. XVIII. sht kjo nj periudh
q jemi msuar ta damkosim jo rrall, por patkeq, si
parashkencore, edhe pse jemi m se t vetdijshm se
kjo sht pikrisht periudha, kur u hodhn bazat e atyre
disiplinave q formzojn sot s bashku fushn komplekse
t albanologjis.
Sa i prket rivlersimit t personalitetit t At Gjergj
Guxets, duam t theksojm q n fllim se bhet fjal
ktu pr nj shqyrtim t detajuar t trashgimis s tij
intelektuale, e cila po prvijon dita me dit konture t
plota, fal zbulimit fatlum t veprs s tij n dorshkrim
De Albanesium Itali ritibus excolendis, vepr e cila gzoi
kt vit dritn e botimit, duke u br kshtu pron e nj
rrethi shum m t zgjeruar lexuesish. Prndryshe njohja
po aq fatlume dhe botimi apo ribotimi i veprave t tjera t
ksaj periudhe, q na kan ln kryesisht n dorshkrim
ish-nxns apo ithtar t tij t mvonshm, lejojn t bhen
prsiatje t sakta lidhur me rolin q luajti kjo trashgimi n
mbarvajtjen e flologjis italo-arbreshe n prgjithsi e
t asaj t zhvilluar n Seminarin Arbresh t Palermos n
veanti.
vend z Guxeta n historin e albanologjis? nj
pyetje kjo q vjen m se natyrshm, po t marrim n analiz
zhvillimet q prjetoi flologjia italo-arbreshe prgjat
shek. XVIII. Dhe studimet paraprake n kt drejtim nuk
sht se mungojn. Mjafton t prmend ktu punimet e
fundit t dy kolegve dhe miqve t mi prof. Mandala dhe
Altimari, n t cilat sendrtohet bindshm mendimi se
flologjia italo-arbreshe prjetoi nj kthes vendimtare
[...] n vitet 30-t t shek. XVIII, kur u themelua n Shn
Benedikt n Kalabri, Kolegji Corsini (1732) dhe n Palermo
Seminari Arbresh (1734) (Mandal 2006 11). Pikrisht kt
kthes vendimtare jam prpjekur ta bj objekt diskutimi
n punimin tim, duke e vshtruar at nga dy perspektiva
studimi: a) n ku-
adrin e aktivitetit
intelektual dhe
social t vet Gu-
xets; si edhe b)
n prqasje me
nivelin e debatit
albanologjik n Ev-
ropn e asaj kohe.
Sigurisht q pr t
arritur n ndonj
rezultat paraprak
sht e nevojshme
ti prmbahemi ske-
ms s thjesht
e t prgjithshme
t zhvillimit t nj
disipline shken-
core fardo, e
cila parakupton
fllimisht, krahas
objektit edhe a)
shfaqjen/lindjen e ideve q hedhin drit n enigmat q
fshihen n t; duke vijuar m pas b) prpilimin e nj metode
q mundson mbledhjen, organizimin dhe hulumtimin e
materialit (p.sh. gjuhsor) nga nj kndvshtrim i ri; si edhe
c) prgatitjen dhe formimin adeptve, q e thellojn m tej
at hulli studimi; ka siguron d) vazhdimsin e nevojshme
n hulumtim, e q gjen shprehjen n prftimin e qendrave
krkimore, prkatsisht n zhvillimin e nj infrastrukture
ndrinstitucionale e kolegjiale pr disiplinn a disiplinat
n fjal.

1. Guxeta si ideator dhe themelues i qendrs s par dhe
m t vjetr albanologjike
Duke iu prmbajtur ksaj skeme, vrejm se themelimi
i dy kolegjeve t lartprmendura krijoi pa dyshim kushte
m se t favorshme si pr prgatitjen dhe formimin e
adeptve, ashtu edhe pr sigurimin e nj rrjedhe normale
t studimit historik dhe flologjik n arealin kulturor
arbresh. E n rast se lejohemi t fasim sot pr nj vatr
t mirfllt studimesh albanologjike n kt periudh,
kt mund ta mtojm pa droj t paktn pr Seminarin
1. Ky punim sht botuar n form t plot n Hylli i Drits
3 [2007] 9-26.
At Gjergj Guxeta (1682-1756)
Aspekte t mendimit intelektual shqiptar n shek. XVIII
At Gjergj Guxeta dhe vendi i tij n historin
e albanologjis
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 o
Arbresh t Palermos, i cili u ngjiz dhe funksionoi q n
fllimet e tij edhe si nj qendr e flologjis italo-arbreshe
dhe e albanologjis n prgjithsi. Kshtu, mjafton t
sjellim pr ilustrim ktu krahas emrit t ideatorit dhe
themeluesit t tij, At Gjergj Guxets, emrat e nj aradhe
t tr adeptsh, ithtarsh dhe kolegsh t tij, q u morn
intensivisht me krkime n fushat e historis, kulturs e
t flologjis arbreshe, si p.sh.: Pal Maria Prifti (/Parrini),
Nikoll Filia, Nikoll Keta n shek. XVIII; Sep Krispi n
shek. XIX apo Pal Skiro n fllim t shek. XX.
Fakt sht gjithashtu q prgjat shek. XVIII nuk ndeshim
kurrkund n Evrop dhe Ballkan ndonj qendr simotr t
studimeve albanologjike, e cila do t mund t konkurronte
deri diku Seminarin Arbresh t Palermos n shumsin
dhe larmin e aktiviteteve intelektuale e sociale. Kshtu
p.sh. n hapsirn kompakte kulturore-etnike shqiptare n
perndim t Ballkanit prjetojm prapjet e para drejt nj
qendre flologjike aty rreth gjysms s dyt s atij shekulli
n akademin e Voskopojs, ku shqipja shrbeu gjithsesi
thjesht dhe vetm si mjet ndihms pr prvetsimin m
t mir t greqishtes nga ana e shqipfolsve; ndrsa n
arealin kulturor-katolik t Veriut krahas ndonj shkolle
t improvizuar pr fllestar, ku msohej katekizmi edhe
n gjuhn shqipe hasim vetm ndrmarrje individuale,
si sht p.sh. rasti i Imzot Gjon P. Nikoll Kazazit, i cili
njihet tashm n historin e albanologjis si autori i nj
doktrine t vogl shqip (Rom 1743) e n t njjtn koh
fal korrespondencs q mbante m At Gjergj Guxetn
edhe si njri ndr zbuluesit e Mesharit t Gjon Buzukut.
Ndrmarrje kryesisht t izoluara i hetojm n kt
qindvjetsh edhe n perndim t Evrops. I till sht p.sh.
debati albanologjik q u zhvillua n hapsirn kulturore
gjermanishtfolse, kur flozof dhe enciklopedisti gjerman
Gottfried Wilhelm v. Leibniz (n korrespondencn e tij gjat
viteve 1688-1714) u interesua dhe ftoi njohurit e para
mbi gjuhn shqipe pr t mtuar m pas edhe origjinn e
saj prej ilirishtes; ose aty rreth 60 vjet m von historiani
suedez i universitetit t Halle-s Johann Thunmann (1774),
i cili iu prkushtua me intensitet shtjes s origjins s
shqiptarve, duke i par ata gjithashtu si pasardhs t
drejtprdrejt t fseve ilire n Ballkanin antik.
2. Vepra e Guxets si program i flologjis arbreshe n
shek. XVIII
Kthesn vendimtare q cituam m lart e prcjellim
po aq bindshm n paletn programatike dhe n
metodn e studimit q orientoi debatin albanologjik n
arealin kulturor italo-arbresh. Me njohurit q kemi
sot n dispozicion, prkatsisht me vendosjen e tyre n
aksin kronologjik, rezulton t ket pasur prsri rolin e
udhrrfyesit apostulli yn, ashtu si na prezantohet
n veprzn e tij n dorshkrim (Mandal 2006, 14vv.).
sht bash ky doracak i paprfunduar, ku ngrthehen pr
her t par e n mnyr ballore t gjith ata faktor q
kushtzojn s bashku dhe i japin form t ashtuquajturit
matriks t kulturs etnike arbreshe, si p.sh.: a) momenti
historik i zhvendosjes s bashksis etnike arbreshe drejt
brigjeve perndimore t Jonit dhe Adriatikut; prkatsisht
hapsira etnike kompakte e dikurshme n Ballkanin
perndimor (Cap. Primo), b) mnyra e jetess, botkuptimi
dhe kultura materiale n traditn popullore arbreshe
(Cap. Secondo), sikurse edhe c) gjuha (Cap. Terzo); dhe d)
riti e besimi fetar (Cap. Quarto e Quinto).
Interes t veant fton n vepr mnyra se si i
kombinon Guxeta kta faktor, si edhe metoda q ai
zbaton, kur trajton nj shtje t till, si p.sh. ajo e
identitetit etnik-kulturor t arbreshve t Italis. Jo m
pak i rndsishm sht edhe qndrimi i tij ndaj gjuhs,
jo vetm si komponent themelor i kulturs etnike, por
edhe si els metodik n shqyrtimin e problemit kompleks
t etnogjenezs shqiptare. Andaj le t prqendrohemi
n vazhdim kryesisht me analizat dhe rezultatet q arrin
Guxeta gjat trajtimit t ktij problemi, duke ndrmarr
sipas rastit prqasjet prkatse edhe me rezultatet
e debatit albanologjik n arealet t tjer kulturor n
Evropn e asaj kohe.
2.1 shtja e identitetit etnik-kulturor italo-arbresh
Sa i prket shtjes s identitetit italo-arbresh, do
shtuar q n fllim se ajo ishte rrjedhoj e natyrshme e
konfrontimit t vazhdueshm ndrkonfesional n shtresat
e klerit bashkkohor (Bartl 1969 32vv.; Mandal 2006
18vv.), meq n ngulimet arbreshe vijonte t ushtrohej
sikurse dikur n trojet e tyre etnike n Ballkan riti
ortodoks bizantin, ndrkoh q n mjedisin e ri social-
kulturor mbizotronte riti katolik romak. N kt kuadr
arbresht konsideroheshin, madje edhe prmoheshin
atbot si grek (ortodoks), d.m.th. skizmatik. Merit
e pakontestueshme e Guxets sht q ai kt shtje e
ngre n nivelin e nj debati t mirfllt intelektual, duke
e vshtruar konfesionin fetar thjesht dhe vetm si njrin
ndr komponentt prbrs t atij qerthulli problematik q
ngrthente identiteti etnik-kulturor i arbreshve.
Poashtu, Guxeta pjesmerr n mnyr sa aktive aq
edhe konfrontative n debat, duke vn prball njra-
tjetrs dy teza diametralisht t kundrta: a) e para, si
e pam m sipr, kish t bnte me mendimin, pas gjase
gjersisht t prhapur aso kohe n rrethet intelektuale e
fetare t Italis (s Jugut), sipas t cilit italo-arbresht
jan grek; ndrsa b) e dyta sht teza q mbshtet vet
Guxeta, e cila parakupton si t mirqena marrdhniet e
drejtprdrejta t fliacionit ndrmjet arbreshve t Italis
dhe popujve jogrek q gjllinin n pjesn perndimore t
Ballkanit antik, t cilt sipas tij nuk mund t ishin tjetr
BARDHYL DEMIRAJ
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 7
vese maqedonasit dhe epirott e dikurshm.
Prima di tutto bisogna confutare la diffusa opinione di
coloro che confondono questa gente con quella greca. Di
certo gli Albanesi non sono greci, infatti traggono la loro
origine, non dai Greci, ma dagli Epiroti e dai Macedoni.
(De albanesium, Cap. Primo)
Gjithsesi Guxeta nuk mungon t shtoj q n rrjedh
t kohs, sidomos pas ngrthimit t ktij territori n
perandorin romake, u prftuan przierje me racn (=
gjakun) romake dhe romane, nga e cila rezultojn sot
maqedonasit modern apo arbresht.
Sicuramente il sangue latino si diffuse nelle varie parti
dellAlbania abbastanza bene e i costumi splendidamente
forirono sotto i principi cristiani. [Si dice che] Teodosio,
imperatore dOriente, port dalla Spagna un gran
numero di suoi amici e familiari per governare varie
citt e genti dellAlbania. sicuro che fno ai tempi del
principe Kastriota in Albania erano famose le pi nobili
famiglie di Spagnoli, detti albano-spagnoli, e invincibile
Eroe li ebbe come compagni valorosissimi e fedelissimi
contro i turchi. Come sicuro che tra i siculi albanesi
nostrani, fno a questo momento, si trovano alcune
famiglie spagnole. (De albanesium, Cap. Sec.)
Prballja e ktyre dy tezave prshkon fund e krye gjith
veprn, duke kushtzuar deri diku edhe organizimin e
argumenteve pro dhe kundr, n kuptimin q ato argumente
negative, t cilat kundrshtonin bindshm pseudo-tezn
mbi origjinn greke t italo-arbreshve, Guxeta i prcjell
n t njjtn koh si argumente pozitive q tumirin tezn
mbi origjinn maqedonase t italo-arbreshve. Ndr to
prmendim:
a) Argumenti gjeografk-historik
Sipas Guxets arbresht n Sicili dhe gjetk n Italin
e Jugut nuk jan anas n ato troje. Si moment historik q
nxiti eksodin tragjik t arbreshve drejt brigjeve Italis
ai cilson vdekjen e heroit legjendar Gjergj Kastrioti
Sknderbeu n shek. XV, nj ngjarje kjo e hidhur q
do t mund t sillte pasoja t pallogaritshme ndaj gjith
popullsis shqiptare t krishter, e cila gjllinte atbot
n Shqiprin e pushtuar prej osmanve. Sipas tij:
Gli albanesi costituiscono una parte, non esigua n di
poco conto, del gregge di Cristo; essi vivono in Italia sparsi
qua e l nelle diverse colonie. Li cacci via dallEpiro la
furia dei turchi, dopo che Giorgio Kastriota Skanderbeg
(a cui va somma lode), il principe pi cristiano di tutta
lAlbania, mor liberandoli dalleterno terrore di costoro:
grazie alla piet dei re di Spagna e allamicizia verso il
defunto principe, essi furono accolti nei regni di Sicilia,
Calabria e Puglia; e grazie allo zelo della Santa Chiesa
di Roma essi furono affdati ai vari ordinamenti, sotto
la protezione dei vescovi locali, per essere aiutati nel
migliore dei modi. (De albanesium, Cap. Sec.)
Prndryshe, atdheu origjinar i arbreshve shtrihej at-
bot sikurse edhe n antikitet n Ballkanin perndimor, n
veri t hapsirs jetike greke, pikrisht n trojet e fseve t
dikurshme maqedonase dhe epirote.
Sicuramente la parte occidentale della Macedonia e, un
tempo, tutto lEpiro, ora quella parte, che, confnante con
la Macedonia a nord, si protende a ovest fno ai monti
Acrocerauni, che sovrastano il mare Adriatico, formano
in parti uguali lAlbania. N i Macedoni o gli Epiroti sono
Greci, ma dominatori dei greci, creatori dellimpero
greco, principi, per cui furono detti greci, come i greci
stessi dopo che limpero Romano per iniziativa di
Costantino Flaviano Augusto fu trasferito in Grecia, si
vantarono di essere chiamati Romani. (De albanesium,
Cap. Sec.)
b) Argumenti etnografk
Botkuptimi dhe tradita jetsore te shqiptart jan
sipas Guxets krejt t ndryshme nga ato t grekve.
Kshtu:
Quanto al resto, tuttavia, gli Albanesi non sono Greci
anche se hanno in comune con i Greci i santissimi riti,
non la lingua, non lamore per la vita, non i comportamenti
umani, infne non la stessa foggia dellabito che in
particolare le donne albanesi mantengono fno a questo
momento in territorio italiano. (De albanesium, Cap. Sec.)
Pr Guxetn arbresht non hanno nulla in comune
con i greci sia nel modo di vivere sia nel modo di vestirsi.
Pr m tepr :
La gente albanese infatti sembra nata unicamente []
non per le lettere (letteratura), ma per usare le armi e
per fare guerra, cosa che sotto Pirro, Alessandro Magno
e poi sotto il Principe Skanderbeg [] I soldati albanesi
deridono la gente greca effeminata, parlano male dei
suoi costumi; ma questa (fama), gonfata fnora da
antiche e molteplici notizie, taccia gli albanesi di nullit e
ovunque li fa chiamare rudi e illetterati. (De albanesium,
Cap. Sec.)
duke vazhduar m pas:
Dunque in questi, e cosa ancora pi grave, anche negli
animi, essi discordano molto dai greci e per dirla con
una sola parola: grande lodio, direi quasi, e naturale
lantipatia degli Albanesi verso i Greci. Per cui sono
abituali, presso luna e laltra gente, quei vergognosi pro-
verbi* e quegli sciocchi insulti con i quali si colpiscono a
vicenda. (De albanesium, Cap. Sec.)
ASPEKTE T MENDIMIT INTELEKTUAL SHQIPTAR N SHEK. XVIII: AT GJERGJ GUXETA
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 8
c) Argumenti kulturor-historik
Megjithat shton Guxeta arbresht nuk kan
munguar assesi t nxjerrin atbot edhe ndonj pinjoll
bmmadh n pun t letrave, si sht p.sh. rasti i
Aristotelit:
A liberarli da questo offesa bast lo Stagirita (=
Aristoteles) principe dei flosof, lunico tra gli altri
albanesi che si dedicarono alle lettere anche in mezzo
alle armi. (De albanesium, Cap. Sec.)
Gjithsesi ajo mnyr jetese e sidomos mungesa e
trashgimis shkrimore n gjuhn amtare sipas Guxets
kan ndikuar negativisht n rrgjimin e tradits dhe t
kujtess historike te shqiptart. Kshtu:
Daltronde della sua antichit non possono essere suff-
cienti i ricordi, seppur abbastanza chiari. Infatti i macedoni
non ebbero la possibilit di avere lettere (alfabeto) proprie
per questa lingua, adattata solo alluso del popolo, e non
consegnarono nulla alle posterit (ai posteri) se non
in lettere greche e in una lingua in cui abbiamo visto
coniate in greco le monete di Pirro, di Alessandro e dei
precedenti re delle Macedonia e dellEpiro; quindi (che io
sappia) nessun codice in questa lingua, nessuna scrittura,
sebbene quegli autori che allora decisero che solitamente
le cerimonie sacre fossero espresse in lingua albanese,
(cosa di cui ebbero conoscenza diretta) nei primi secoli
della Chiesa, abbiano dovuto introdurre alcuni codici
sacri. (De albanesium, Cap. Ter.)
prndryshe:
Da lodare sono quindi i moderni Macedoni che, ben
istruiti nelle lettere latine nel Collegio de Propaganda
fde, presero liniziativa di scrivere in questo idioma
piissimi libri ad uso della loro gente e di consegnarli ai
nostri tempi nei caratteri tipografci (noti). Nel nuovo
tipo di scrittura alcuni usano i caratteri latini [] (De
albanesium, Cap. Ter.)
d) Argumenti kulturor-fetar
Guxeta prpiqet n kt rast t saktsoj idet e tij
lidhur me pozicionin e klerit arbresh si pjes prbrse e
unionit kristian nn suazn e Papatit dhe t Kishs Katolike
Romake. Kshtu:
Continuo ad illustrare i costumi degli Albanesi; una
sola sia la regola per conoscerli: la sempre giusta fede
catholica degli Albanesi in Cristo [...] (De albanesium,
Cap. Quar.)
prndryshe:
Tuttavia vivono [gli italo-albanesi B.D.] secondo i riti
greci (queste sono istituzioni sacre per loro e per la
Chiesa) di cui non esiste nulla di pi prezioso e di pi
sacro di ci che la Grecia diffuse in tutto lOriente, e i
profughi, avendoli ricevuti dalla vicina Chiesa orientale,
sebbene fossero stati assegnati a quella occidentale
e al Patriarcato romano in virt degli antichi canoni,
dallEpiro li portarono con s in Italia, carichi, se si
pu dire, come gli israeliti che andavano vagando
verso la Palestina, di tutte le ricchezze dellEgitto. (De
Albanesium, Cap. Sec.)
d) Argumenti gjuhsor
Pr Guxetn njsia gjuhsore i bashkon m s miri
arbresht e Italis me shqiptart e dheut mm:
La storia conferma che le parlate locali (i vernacoli) sono
uguali alla lingua degli Albanesi nella quale gli Italo-
albanesi di casa nostra si intendono perfettamente con
gli Epiroti e con i Macedoni. (De albanesium, Cap. Ter.)
Si propria della gente albana kjo gjuh konsiderohet
prej tij si barbare, sepse:
[...] consta di suoni monosillabici che, per lo pi, sono
tenuti uniti da una sola vocale inserita (chiusa) in un
gran numero di consonanti. Perci risulta troppo dura
e giustamente inseribile tra le lingue barbare, pro-
pria della natura di una gente pi portata alla guerra
che al foro. Di questa rozza lingua non sono soliti
servirsi coloro che abitano la Macedonia e lEpiro e,
al posto di essa, usano dappertutto il volgare greco o
il turco, lingue che apprendono in eguale misura fn
dallinfanzia; mentre usano lalbanese unicamente in
casa e in guerra: in casa per usarla durante la guerra
risultando essa incomprensibile alle altre popolazioni;
in guerra per aumentare, anche con la lingua, la paura
nei nemici. Pur nondimeno quel semplice fato esprime
suffcientemente, anche con poche parole, i sentimenti
su moltissime cose. ricca di proverbi e di modi di dire
arguti e gradevoli, artisticamente coloriti da moltissime
onomatopee. sorprendente che questa lingua, dagli
italo-albanesi elevata alla poesia e adattata al metro
siculo e ai versi italici, risuoni con grazia e grande
piacevolezza. (De albanesium, Cap. Ter.)
Pr t kjo gjuh sht e lasht:
Considero antichissima questa lingua, non diversamente
che la gente; infatti giusto credere che essa non sia
recente o che sia nata invano dopo la sottomissione
della Grecia da parte dei Macedoni (De albanesium,
Cap. Ter.)
dhe duke qen e till mbetet t kryhen hulumtime rreth
origjins s saj, e cila nuk prkon me asnjrn prej gjuhve
fqinje n Ballkan. Kshtu, sipas Guxets:
BARDHYL DEMIRAJ
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 9
Di questa lingua infne resta da ricercare se sia propria
della gente albana, o se sia dipendente e prodotta da
unaltra. Infatti una moltitudine di persone la considera
greca: alcuni la immaginano Illirica, altri Turca. Ma in
effetti, dopo che fu fatta una comparazione tra i suoni
di queste lingue tra loro, si scoperto che nessuna
di quelle due concorda con la lingua albanese; se si
prendessero alcune voci dalla (lingua) greca e una o
due dalle altre (lingue), (si comprenderebbe) quali (sono)
quelle che la lunga familiarit degli Albanesi con quelle
popolazioni confnanti introdusse nellidioma albano. (De
albanesium, Cap. Ter.)
Guxeta nuk bashkohet n vepr as me mendimin e
humanistit shqiptar Marin Barleti, i cili lidhur me shqipen
pensa che quella sia la lingua latina, passata dagli
Italici agli Epiroti. Pr t ndikimi latin mbi shqipen sht i
dukshm, megjithat:
Anche se non del tutto, le voci barbare mostrano
suffcientemente che quanto pi sono proprie di questa
lingua, (tanto pi) sono del tutto diverse da quella latina;
le fessioni sia dei nomi sia dei verbi sono cos peculiari di
questa lingua che non si adattano a nessun altro dialetto.
Specialmente nella coniugazione dei verbi per i quali gli
Albanesi si contentano del solo modo indicativo, e dei
suoi tempi del presente, imperfetto e aoristo, che simile
a quello dei greci, e dellimperativo presente, usando
molte e varie circonlocuzioni per gli altri tempi e modi, alla
maniera dei barbari. (De albanesium, Cap. Ter.)
3. Mendimi i Guxets mbi etnogjenezn e popullit shqiptar
Argumentet e radhitura m sipr, t cilt Guxeta i
shfrytzon pr t nxjerr n pah dallimet thelbsore n
identitetin etnik-kulturor midis arbreshve dhe grekve,
i shrbejn atij n t njjtn koh si gur themeli n
rindrtimin e etnogjenezs s shqiptarve, q gjllinin
atbot n dy brigjet e Adriatikut dhe t Jonit. N projektin
e tij largvajts feksin sidomos dy faktor:
a) hapsira jetike e shqiptarve n Ballkanin perndimor,
e cila prkon jo rastsisht me territorin e dikurshm
t atyre fseve jogreke, t cilat Guxeta sikurse
shumkush n kohn e tij, madje edhe n kohn e
antikitetit (p.sh. Straboni) i konsideron si epirot,
prkatsisht maqedonas; dhe
b) gjuha e veant, e cila sht propria della gente
albana dhe si e till ruan n strukturn gramatikore
dhe n leksik tiparet arkaike t nj gjuhe t sert (=
rozza) barbare, e cila nuk mund t jet tjetr vese
gjuha amtare e maqedonasve dhe e epirotve
antik, edhe pse n rrjedh t kohs jan prftuar
ndikime dhe przierje me gjuht fqinje, kryesisht me
latinishten, duke marr sot trajtat e s ashtuquajturs
maqedonishte moderne (= lingua macedona odierna),
prkat-sisht t shqipes. Kshtu, sipas tij:
[] essendosi avuta nel frattempo una grande varie-
t di mescolanze con altre lingue straniere, sia nella
Colchide, dove gli Albani, partendo dal Lazio, si
rifugiarono e dove ebbero fno a 26 lingue, cosa che
riferisce Strabone, sia nella stessa Macedonia sia
nellEpiro, dove infne fssarono il loro domicilio, quanto
meno essa stata considerata latina dallo stesso
Strabone. Stando cos le cose, una s grande variet
di voci, sia latine sia barbare, di cui ricca lodierna
lingua vernacola degli albanesi, si and componendo
a tal punto che noi diciamo che essa non del tutto
latina, ma un misto di latino e di macedonico antico.
(De albanesium, Cap. Ter.)
Kta dy faktor prbjn n vetvete trart mbarts t
tezs q mbshtet Guxeta, sipas s cils fset maqedone
dhe epirote t Ballkanit antik, s bashku me prijsit e tyre
zulmmdhenj si Aleksandri i Madh i Maqedonis dhe
Pirro i Epirit, jan pararendsit historik t shqiptarve t
sotm. Fakt sht q kjo tez gzoi prkrahje t fuqishme
dhe u zhvillua n detaj n letrsin shkencore arbreshe
t shek. XVIII-XIX, duke u ngjizur m von si faktor
identifkues kombtar n programin ideologjik t Rilindjes
Kombtare Shqiptare (Mandal 2006, 18vv.). Por a sht
Guxeta gjetsi i ksaj teze? Ksaj pyetjeje nuk jemi ende
n gjendje ti prgjigjemi shterueshm, edhe pse gjendet
ndonj tregues q na shtyn thell n koh, t paktn
deri n shekujt XV-XVII. sht fjala ktu pr origjinn
arbneshe, prkatsisht epirote dhe/ose maqedone q
nuk mungojn ta theksojn madje me mburrje brezat e
par t shkrimtarve dhe eruditve shqiptar q vijn prej
arealit kulturor t Veriut, si p.sh. Marin Barleti, Pjetr Budi,
Frang Bardhi, Pjetr Bogdani etj.
2
Par nga kjo perspektiv,
besojm se nuk jemi larg s vrtets n rast se prsiasim
q kemi t bjm ktu me mendimin intelektual shqiptar
m t hershm dhe m afatgjat q njohim deri m sot,
pasi hyri si i till edhe n programin ideologjik t lvizjes
s Rilindjes Kombtare Shqiptare
3
.
N kt rast roli i Guxets rezulton t jet i dyfsht: nga
njra an, si prcjells i mendimit intelektual shqiptar t
ASPEKTE T MENDIMIT INTELEKTUAL SHQIPTAR N SHEK. XVIII: AT GJERGJ GUXETA
2. Si dshmi e hershme do vshtruar edhe thnia e famshme e
prijsit legjendar shqiptar Gjergj Kastriotit: Se le nostre croniche
non mentiscono noi ci chiamano epiroti.
3. Faktin q etnonimi diturak maqedon s bashku me at epirot
ka mbizotruar s lashti mendimin intelektual shqiptar, autori i k-
tyre radhve e shpjegon paraprakisht: a) me admirimin dhe respe-
ktin q gzonte n mesjet gjeograf aleksandrin Ptolemaios (= lat.
Ptolemeus), si m i hershmi autor i antikitetit t von q e cakton
fsin e Albanoi-ve n hinterlandin e Durrsit, pikrisht n provincn
e athershme romake t Maqedonis (shek. II e.j.); dhe a) me emr-
timin e njsis administrative kishtare Provinca e Maqedonis me
seli n Ohr, e cila shtrihej n perndim deri n brigjet e Adriatikut
duke prfshir pr nj koh edhe dioqezat sufragane t Vlors, Dur-
rsit dhe Lezhs.
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 10
kohs, e nga ana tjetr, si nxits i shqyrtimit t mtejshm
t ktij problemi n mjedisin kulturor italo-arbresh, duke
pjesmarr edhe vet n debat. Kshtu, ai nuk ngurron
ti pleks ngushtsisht faktort hapsir dhe gjuh
q prmendm m lart, duke prdorur si els metodik
analizn gjuhsore t toponomastiks antike t Ballkanit.
E till sht p.sh. la spiegazione della citt di nome Pella,
in Macedonia, che fu patria di Alessandro Magno e di suo
padre Filippo. Kshtu, sipas Guxets:
Sicuramente albana Pella, che in latino si traduce
Equa, cio Cavalla, e probabilmente con il termine Equa,
secondo i loro costumi i Macedoni chiamavano quella
citt in ricordo forse di una bellissima e straordinaria
Equa, confnante con la Tessaglia di Macedonia, non
diversamente dallEpiro che fu madre fecondissima di
cavalli e di cavalle straordinarie, che eccellevano su
tutte le altre e, una volta morte, erano tenute in grande
onore. (De albanesium, Cap. Ter.)
A sht binds pr studiuesin e sotm ky interpretim
gjuhsor, prkatsisht vet teza mbi origjinn (epirote-
)maqedonase t shqiptarve? Prgjigja ndaj ksaj pyetjeje
mund t jet e ndryshme. Dikush mund ta marr at thjesht
si provokuese dhe me buzn n gaz do t nxitoj t shtoj
pa t keq, q deduktime dhe rindrtime t ksaj natyre i
takojn m fort s ashtuquajturs periudh parashkencore
n ecurin e debatit albanologjik. Shumkush sht
megjithat i prirur q ti jap ksaj pyetjeje dyfshe nj
prgjigje negative, duke mtuar: a) se interpretimi gjuhsor
sht thjesht dhe vetm nj asociacion tingullor krejt i
rastit midis oronimit antik Pella, si vendlindja e Aleksandrit
t Madh t Maqedonis, dhe emrit t prgjithshm pel
cavalla; ndrsa b) vet teza mbi origjinn (epirote-)
maqedonase t arbreshve nuk sht gj tjetr vese
nj asociacion logjik, apo nj pseudo-identifkim i cili
ndrvar n mnyr fktive faktort koh, hapsir dhe
gjuh, n kuptimin q shqiptart, duke qen anas n
trojet e tyre etnike n Ballkanin perndimor e q fasin nj
gjuh t krejt t ndryshme nga popujt fqinj, ather duhet
ti vendosim n marrdhnie fliacioni me njrin a disa
ndr popujt jogrek n pjesn perndimore t Ballkanit
antik, t cilt pr Guxetn jan padyshim maqedonasit me
(pinjollt e tyre) epirott.
Gjithsesi t njjtn pyetje sa t thjesht, aq edhe
t vshtir mund ta shtrojm edhe sa i prket tezs s
ashtuquajtur shkencore q pranohet sot n shumic n
albanologji, sipas s cils shqiptart qenkan pasardhsit
e atyre popullsive ilire q paskan zotruar n antikitet
trojet perndimore t Ballkanit, e q qndruakan n
marrdhnie farefsnie gjenetike edhe me epirott. Edhe
kjo tez mbshtetet n instanc t fundit n po ata faktor,
q lexojm n veprzn e Guxets. Dhe kta jan:
a) hapsira jetike e shqiptarve t sotm n Ballkanin
perndimor, e cila prkon jo rastsisht me territorin e
dikurshm t atyre fseve jogreke, t cilat shumkush
sot, sikurse edhe n kohn e antikitetit i konsideron si
Illyri (proprie dicti) por n kt rast citohen autor
t tjer antik (p.sh. Plini i Vjetr); dhe
b) gjuha e veant, e cila sht propria della gente
albana dhe si e till ruan n strukturn gramatikore
dhe n leksik tiparet e nj gjuhe barbare, q nuk
mund t jet tjetr vese gjuha amtare e ilirve dhe
e epirotve antik, edhe pse n rrjedh t kohs
jan prftuar ndikime dhe przierje me gjuht fqinje,
kryesisht me latinishten, duke marr trajtat e nj si t
thuash ilirishteje moderne.
Ideatorin e ksaj teze, q citohet shpesh dhe bujshm
n historin e albanologjis, patm rast ta prmendnim
m lart. sht flolozof dhe eruditi gjerman Leibniz, nj
thuajse bashkkohs i Guxets, i cili n fakt shkruan
vetm pr [...] un livre & un Dictionnaire de la Langue
Albanoise; par l nous apprenons quelle toit la langue des
anciens Illyriens. ... (Opera omnia V, f. 494). Ishin kta librat
e dy autorve shqiptar t gjysms s par t shek. XVII, t
cilt i kumtuan Leibniz-it tiparet themelore t shqipes si nj
gjuh e mvetsishme n Ballkanin perndimor: Doktrina e
Krishten e Pjetr Budit, e sidomos Fjalori latinisht-epirotisht,
vepra e par e mirfllt albanologjike q njohim deri m sot
me autor Frang Bardhin. Leibniz-i sigurisht nuk msoi as
prej Pjetr Budit dhe as prej Frang Bardhit origjinn ilire t
shqipes. Ata vet e quajn veten sipas rastit (i) arbnesh,
epirot ose i dheut t Macedonies. Por n librat e tyre ai
krkoi dhe gjeti informacionin e nevojshm pr mvetsin
dhe prhapjen gjeografke t shqipes si gjuh q fitej n
perndim t Ballkanit. Prndryshe ne jemi t mendimit q
origjinn ilire t shqipes ai e prsiati thjesht dhe vetm,
sepse kishte nj tjetr koncept mbi hartn demografke t
Ballkanit antik.
4. Vendi i Guxets n historin e albanologjis
N rast se lejohemi s fundi t ballafaqojm kta
dy dijetar nga perspektiva e historis s mendimit
albanologjik, nuk bjm gj tjetr vese prqasim rezultatet
e arritura prej tyre, par kto si fryt i shkalls s njohjes
dhe i debatit albanologjik n dy areale kulturore, q deri
at koh nuk rezulton t ken pasur kontakte t ndrsjella,
prve shkmbimit t ndonj libri t rrall. T dy dijetart
i bashkon me njri-tjetrin n radh t par operacioni
do t thonim logjik, par ky si bashklidhje, prkatsisht
ndrvarsi kausale e faktorve koh, hapsir dhe gjuh.
BARDHYL DEMIRAJ
4. Nj prpjekje t par pr t bashkrenduar rezultatet e ar-
ritura n dy kta dy areale i hasim n fllim t shek. XIX n veprn
e italo-arbreshit Angelo Masci: Discorso sullorigine, costumi, e
stato attuale della natione Albanese, Napoli 1807.
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org
Q rezultatet e tyre jan t ndryshme si mund t ishin
edhe t njjta kt dallim mund dhe duhet ta prcjellim
sot si siprfaqsor, sepse ka t bj thjesht dhe vetm me
pozicionimin e njrit apo tjetrit dijetar ndaj ndrliksjes s
marrdhnieve etnike n pjesn perndimore dhe qendrore
t Ballkanit antik, pr t cilin dshmit gjuhsore t mirfllta
mungojn
4
.
Dallimet konsistojn m fort n aktivitetin intelektual
dhe social t njrit dhe tjetrit dijetar lidhur me krkimin
albanologjik n prgjithsi. Kshtu, Leibniz-i gjat trajtimit
t historis s popullit shqiptar, por edhe t gjuhs shqipe,
vepron kryesisht si enciklopedist, ndrsa Guxeta me
veprzn e tij sendrtoi nj projekt afatgjat t krkimit
albanologjik me pretendime t mirfllta shkencore n t
ardhmen. N kt kuadr edhe fjalia prmbyllse e ktij
projekti:
Allo stesso modo crediamo di fare (forse) una cosa gradita
agli studiosi dellantichit e a coloro ai quali, assieme agli
uomini pi eruditi, piace fare ricerche sulle origini delle
lingue. (De albanesium, Cap. Ter.)
ruan sot e gjith ditn n shkencn ton t shenjt t
albanologjis vlern e fjals apostolike.
ASPEKTE T MENDIMIT INTELEKTUAL SHQIPTAR N SHEK. XVIII: AT GJERGJ GUXETA
11
BiBliografi
Altimari, Francesco: Il movimento culturale della Rilindja
e il Collegio di S. Adriano nella prima met del secolo XIX,
nr. 11 i seris Quaderni di Zjarri 11 [1984]. Cosenza
Bartl, Peter: ber den Ritusstreit in den Italo-Albanischen
Gemeinden Kalabriens im 18. Jahrhundert, n: Studia
albanica monatcensia. In memoriam Georgii Castriotae
Scanderbegi 1468-1968, Mnchen 1969, f. 32-46
Borgia, Nilo: I monaci basiliani ditalia in Albania.
Appunti di storia missionanaria (Secoli XVI-XVIII). Periodo
secondo, Roma 1942
Demiraj, Bardhyl: Si t lexojm Leibniz-in, n: Seminari
ndrkombtar pr gjuhn, letrsin dhe kulturn shqiptare
(Prishtin-Prizren, gusht 2000), Prishtin 2001, S. 359-371.
Guzzetta, Giorgio: Losservanza del rito preso gli Alba-
nesi dItalia perch giovino a se stessi e a tutta la Chiesa
(= titulli i origjinalit n dorshkrim: De Albanesium Itali
ritibus excolendis ut sibi totique S. Ecclesiae prosint),
Palermo 2007.
Mandal, Matteo: Vepra e pabotuar e At Gjergj Guxets
dhe fllimet e albanologjis n shek. XVIII, n: Studime
Filologjike 1-2 [2006] 11-41
Rodot, Pompilio: Dellorigine, progresso, e stato pre-
sente del rito greco in Italia osservato dai greci, monaci
basiliani, e albanesi, Vol. III, Roma 1758
BIG THINK - MAGAZINA E IDEVE ON-LINE
Kultura sht objekti kryesor i faqeve t protago
nistit m t ri t rrjetit social n web: Big Think, nj
lloj YouTube i ideve.
Projekti lindi m 2006, kur njeri prej themeluesve
t platforms s re video, Peter Hopkin, i diplo
muar n Harvard takoi Lawrence H. Summers,
ekonomist dhe ish ministr i thesarit n SHBA. Ata
menduan t krijojn nj uebsajt ku t shkmbehen
video dedikuar kryesisht intelektualve.
Pas nj viti organizimi e provash, Big Think arri
ti kto dit zyrtarisht online, me nj bagazh inter
vistash me njerz t shkencs, politikan e mena
xher t suksesshm, prfaqsues t do sektori
(aktualisht jan 2510 ide video). Ky rrjet sht i
hapur pr t gjith e synon q t kthehet n nj are
n diskutimesh e debatesh pr argumente nga m
t ndryshmet. do vizitor sht i ftuar q t regjis
trohet e t bhet pjes aktive e rrjetit duke sjell
materiale t reja por edhe duke diskutuar, votuar
apo duke komentuar ato t parafolsve.
TEMATIKAT DHE OBJEKTIVAT Mjedisi, tek
nologjia, historia, ekonomia dhe mediat jan vetm
disa nga kanalet rreth t cilve do t grupohen dis
kutimet dhe kontributet e pjesmarrsve t thjesht
dhe profesionistve, q do t pasurojn m tej faqet
e Big Thinkut.
Shpresa e Hopkin dhe bashkpuntores s tij,
Victoria Brown, sht q ky uebsajt t kthehet n
nj pik referimi pr studentt q kan nevoj pr
burime origjinale e t besueshme pr studimet e
tyre. Pikrisht pr t zhvilluar aspektin social, kjo
platform do t pasurohet shpejt me nj aplikim si
Facebook, i cili do t bj t mundur krijimin e nj
rrjeti t vrtet pr shkmbimin e ideve.
CorrieredellaSera
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 12
S
hkenctart q n fusha t ndry-
shme punojn mbi argumente
teorike, kan si instrument t vetm
shkrimin. Gjithka duket shum e thje-
sht. N t kundrt, shkenctart q
kryejn eksperimente punojn n labo-
ratore. Laboratori mund t jet krejt
bota, hapsira apo nj qilar i vogl. Ka
qen gjithmon kshtu e kshtu do t
mbetet. Por, nse pyesim se me far
do t merren studiuesit pas 20 apo 30
vjetsh, prgjigja mund t jet shum
e vshtir apo e pamundur. Po t kthe-
heshim n fllim t shekullit XX e po t
bnim t njejtn pyetje do t gjendeshin
n t njejtn situat: as athere nuk di-
hej se si do t ishte e ardhmja. Patjetr
q ka pasur persona me ide mjaft t
goditura edhe pse ju mungonte aftsia
teknike pr t shpjeguar n detaj se si
intuicionet e tyre mund t funksiononin,
edhe pse t bazura mbi parime fzike.
Kta ishin shkrimtart e fantashkencs.
Jules Vernes na ka dhn nj ku-
adr t jets n nndetse bile dhe
me palombar q ecnin n fondalet
e oqeanit. Ai parashikoi edhe nj ud-
htim n Hn por n kt rast nji-
hte vetm siprfaqsisht problemet
q duhet t kaloj nj raket q t
mposht forcn e rndess s Toks.
Prve shpikjes s njeriut t paduk-
shm, H.G. Wells prshkroi nj luft
midis qenieve jashttoksore dhe
banorve toksor. Disa shkenctar
arritn t shohin edhe fuqin q vet
shkenca kish n vetvete. Idet e tyre
t ndritura jn n baz t nj pjese t
mir t teknologjis aktuale.
Guglielmo Marconi ishte njeri prej
tyre. Qysh i ri ai kuptoi se valt e radios
mund t drgoheshin n largsi dhe
arriti ta demostroj kt duke transmet-
uar sinjale midis Kanadas dhe Irland-
s. Wilhelm Roentgen, nuk e dinte se si
do t evolonte diagnostika me imazhe
dhe Ernest Rutherford e Niels Bohr nuk
mund t parashikonin zbulimin e grim-
cave subatomike apo fenomenin e rizo-
nancs manjetike. Gjith kjo vrteton se
e ardhmja e zbulimeve shkencore nuk
mund t parashikohet edhe pse mund
t imagjinojm nga mund t lindin disa
njohuri t reja e t rndsishme.
Nj pyetje tjetr vendimtare prek
rolin q shkenctart do t luajn n
jetn sociale. Si do t prdoren infor-
macionet e mbledhura prej tyre? A do
t jet dikush q do ti urdhroj ata
se cilat informacione t mbledhin?
(Perspektiv kjo aspak gazmore).
Le t marrim Albert Einstein-in,
ndoshta shkenctari m i njohur i shek-
ullit t kaluar. Aftsia e tij pr t vler-
suar me qartsi edhe problemet jasht
fziks e t fiste me plot forc e vend-
osmri ishte dika e admirueshme. Ta-
kohej me knaqsi me personalitetet e
periudhs s tij: ekziston nj sr foto-
grafsh me Charlie Chaplin-in n kul-
min e suksesit t tij. Por, Einstein-i, s
bashku me fzikanin tjetr Leo Szilard,
kontribuan q qeveria amerikane t
nxiste krijimin e bombs atomike pr
shkatrrimin e armatave naziste gjat
Lufts s Dyt Botrore.
Lufta m n fund mbaroi por gjrat
nuk shkuan ashtu si shpresohej. N.q.s.
do t ket nj luft tjetr ku njera nga
palt do t prdorte arm atomike,
mjedisi dhe e ardhmja jon do t rre-
zikoheshin rnd.
Jam i bindur se shkenctart duhet
t inkurajojn qeverit pr t prdorur
njohurit e tyre prej specialistsh kur
bhet fjal pr marrje vendimesh q
do t infuencojn mbi shoqrin ton.
Nuk besoj se studiuesit duhet t
kufzohen vetm me nj konsulenc
shkencore: ata duhet t tregojn edhe
prdorimin optimal t dijeve t tyre. N
SHBA na kan inkurajuar q tu japim
prfaqsueve tan politik informa-
cionet q kemi e t shpjegojm se si
mund t shfrytzohen me efkasitet
gjat marrjes s vendimeve politike.
Po si mund t prballojm problemet
ekologjike n rritje t cilt u vun n
pah s pari nga biologia dhe shkrimtar-
ja Rachel Carson? Nj dit karburantet
fosile do t shterojn. Ndoshta do t
duhen 100 vjet, pak a shum. Duhet t
gjejm rrugn pr t pastruar gazrat e
liruar nga kto karburante, gj q tani
pr tani sht tepr e kushtueshme.
N vend t tyre mund t prdorim
energjin hidroelektrike, at gjeoter-
mike, ern etj. Edhe energjia nukleare
pr prdorim paqsor mund t jet e
pranueshme nse arrijm t prpuno-
jm skorrjet radioaktive. Nj rndsi
t madhe kan edhe modifkimet gje-
netike t baktereve q prdoren pr
pastrimin e shkarkimeve industriale.
T mirat n shrbim t mijra nje-
rzve, sht nj argument si i karakterit
biologjik ashtu edhe atij ekonomik, q
shkon n favor t prdorimit t inxhe-
njeris gjenetike.
E s fundi, si mund t imagjinohet e
ardhmja? Ndoshta plot me automjete
q prdorin energjin elektrike dhe
nj numr i madh robotsh inteligjen-
t n shrbim t njerzimit.
T gjitha kto tingllojn si ide qe-
sharake. Gjja m e rndsishme,
ajo q sht e sigurt, sht se nse
shptojm planetin ton nga shkatrri-
mi, mrekullia e paparashikueshme e
shkencs do t na ofroj perspektiva
t reja se si t shfrytzojm hidrogje-
nin e, n prgjithsi, se si t prdorim
element q m par nuk ishin marr
fare n konsiderat.
Prmblodhi Roland Lelaj
TOKA JON SHT VN N LOJ
Thirrje e Sydney Altman, mim Nobel pr kimi, 1989:
Shkenctar, ejani t ndotim duart: politika ka nevoj pr ne
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 11

mimet Nobel prcaktojn aktualitetet shkencore

dhe jepen n baz t rolit apo rndsis s
zbulimeve pr jetn dhe mirqenien e njeriut.
Kto mime pr shkencat natyrore kt vit vrtetuan se
hulumtimet n nanoshkallt e sistemeve t gjalla apo jo
t gjalla si dhe magazinimi e rrjedhja e informacioneve
n kto sisteme jan n qendr t hulumtimeve moderne
shkencore dhe t potencialit t zbatueshmris s tyre
praktike. Kt e vrtetuan edhe tre mimet e dhna
n fzik, mjeksi dhe kimi, t cilat do t prpiqemi ti
komentojm n kt artikull.
NANOTEKNOLOGJIA
Prpara komenteve tona mbi zbulimet q u nderuan me
mimet Nobel n fjal, le t bjm nj hyrje t
shkurtr pr kuptimin e nanoteknologjis,
rolin e informacioneve n qendrn
kontrolluese t materies apo sistemeve
t gjalla, si dhe dallimit t tyre nga
materia jo e gjall. Kt mund ta
shprehim me nj ngjarje shum
t largt n koh e cila fllon para
mse 14 miliard vitesh, pikrisht
n momentin e krijimit apo Big-
Bang-ut. Mendohet se para atij
momenti (kjo mbetet sfd e dituris
s ardhme njerzore) ekzistonte
vetm potenciali apo energjia, e
nuk bhej fjal pr koh, hapsir apo
materie t fardo lloji. Pas eksplozionit t
madh flloi formimi i grimcave primitive materiale,
kuarceve, m von kuanteve e deri n formimin e atomit
m primitiv, atomit t hidrogjenit. M pas, nprmjet
transmutacioneve formohen elementt e rnd (deri tek
hekuri) dhe nprmjet plasjeve (supernova) formohen
element edhe m t rend duke plotsuar vargun e t
gjith elementve t materies q kemi sot n gjithsi. Nga
kjo materie prbhen galaktikat, yjet, planett por edhe
trupi dhe mendja e njeriut e cila n kt fllim t shekullit
XXI po merret me sekretet, strukturat apo dhe proceset
m t ndrlikuara t bots s gjall dhe jo t gjall.
N ngjarjen e prshkuar miliarda vjet m par, vlen t
theksohet se n strukturat materiale, grimcat nanometrike
ishin ndr blloqet e para t prbrjes s materies dhe t
sistemeve gjigande si sht toka apo yjet. Kronologjia
e zhvillimit apo mnyra e ndrtimit material prkon
me teorin nanoteknologjike t ndrtimit nga brenda
jasht. Pra, nga elementt themelor tek trupi n trsi.
Kt strategji ndrtimi nanoteknologjia e ka zgjedhur
pikrisht duke kopjuar natyrn. Le t shpjegohemi m
qart: n ndrtimet konvencionale, ndrtimi fllohet
nga muret, struktura t jashtme, e pastaj vazhdohet
me pjest e brendshme. E njjta procedur ndiqet pr
ndrtimin e automjeteve, nga jasht-brenda.
Procedura nanoteknologjike, ndryshe nga
m sipr, sht pikrisht n drejtim t
kundrt nga brenda-jasht. Sipas
nj procedure t till jan edhe
strukturat biologjike si nj mas
muskulore, kockore, organet etj.
Me informacionet q dalin nga
qendra kontrolluese informative,
pr t ciln do t fasim m posht,
n baz t strukturs s ADN-s
kontrollohet ndrtimi i proteinave
deri n sistemin muskulor, organe
etj. Energjia pr kt lloj ndrtimi
apo fabrikimi vjen nga proceset e
mirnjohura metabolike n nivel qelizor.
Ky informacion apo qendr informative e bn
qelizn apo njsit dhe sistemet e gjalla t dallohen nga
materia jo e gjall. N llojin e dyt t materies, komponimi
apo dinamika materiale kryhet pa nj qendr kontrolluese
informative. Energjia e komponimit material n kt rast
bazohet n ligjet fzike, kimike dhe n probabilitetin e
ngjarjeve q prcaktojn fatin e objektit.
Kapja e imazheve t strukturave q i prkasin nj bote
apo hapsire shum t vogl nanometrike (t miliardn
Prof. dr. jahja KoKaj
dePartamenti i fiZiKs
Universiteti i KUvajtit
kuc01@kuniv.edu.kw
Nanoteknologjia dhe mimet Nobel 2007
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 1+
pjes t metrit) e bazuar n metodat nanoskopike q
tejkalojn vrojtimin e bazuar (dhe t kufzuar) n difraksion
e valve elektromagnetike, hapin rrug t reja hulumtuese
prkrah deprtimit n sekretet m t imta t materies
s gjall dhe jo t gjall si dhe t sistemeve informative
procesuese, bartse dhe magazinuese. Ne kt front t
vizioneve hulumtuese jan edhe zbulimet e mimet Nobel
t ktij viti t cilat po mundohemi ti komentojm pr nj
pasqyrim transparent dhe q tju lehtsojm kolegve t
rinj kuptimin e esencs s zbulimeve n fjal.
MIMET N FIZIK DHE MJEKSI
M 16 tetor 2007 francezi Albert Fert dhe gjermani
Peter Gruenberg ftuan mimin Nobel n fzik pr zbulime
n mnyr t pavarur n vitin 1988. Albert Fert, tani n
moshn 68 vjeare, sht drejtor i Njsis pr Fizik n
CNRS/hTales n Orsey t Francs. Peter Gruenberg,
tani n moshn 69 vjeare, sht profesor i Institutit
pr Studime t Trupit t Ngurt n qytetin Juelich t
Gjermanis. T dy kta shkenctar zbuluan efektet
fzike t cilat bjn t mundur leximin e informacioneve
ultra t imta t regjistruara n hard disk apo mjedis tjetr
regjistrues. Ky efekt quhet magneto rezistenc gjigante
(MRG). Esht fjala pr fenomenin ku shndrrime shum
t dobta magnetike gjenerojn shndrrime shum t
mdha t rezistencs elektrike. N baz t ktij fenomeni,
informacionet e regjistruara n mnyr magnetike mund t
shndrrohen n sinjale elektrike t cilat mund t lexohen
nga kompjuteri si t tilla.
Ndrkaq nj dit m par, m datn 15 tetor, u shpall
mimi Nobel n mjeksi. Kt mim e ftuan amerikant
Mario R. Capecchi, Oliver Smithies dhe Briton Sir Martin J
Evans pr studime n manipulimin e gjeneve t minjve.
Erik Dexler, personazhi m i njohur n bot pr
propagandimin e nanoteknologjis deklaronte vite m
par q manipulimet gjenetike n nivel t ADN-s s
brthams qelizore do t kryejn zbulime revolucionare.
Ky mim dhe zbulimet e tjera t ksaj natyre q kan t
bjn me strukturat molekulare t ADN-s dhe rrjedhjen
e urdhrave informative pr sintetizimin e proteinave
dhe kontrollin e energjis n nivel qelizor apo metabolik,
do t jen baz edhe pr zbulime dhe mime t tjera t
rndsishme n t ardhmen.
Nuk sht rastsor fakti q dy zbulimet e mimeve
Nobel n fjal edhe pse jan n lmi t ndryshme kan nj
baz t prbashkt. Q t dy prshkruajn fenomene t
cilat ndodhin ne hapsira shum t vogla dhe t dy jan t
lidhur me procesin e magazinimit t informacioneve dhe
qarkullimit t tyre nga burimi n form t caktuar sinjalesh.
Dallimi qndron n faktin se zbulimi n fzik ka t bj
me strukturn e grimcave q n form t sasive tepr t
vogla magnetike regjistrohen informacionet ne hard disk.
Shkrimi i informacioneve bhet n mnyr magnetike,
ndrsa leximi i tyre, n baz t shndrrimit t rezistencs
kryhet me an t sinjaleve elektrike.
Strukturimi i grimcave n hard disk apo mjedis tjetr
regjistrues t teknologjis informative si dhe shkrimin e
informacioneve e kryen njeriu n mnyr artifciale. Le t
kujtojm ktu faktin q kemi t bjm me magnete ultra
t vogla. Po ashtu le t kujtojm q fusha magnetike
sht pasoj e ekzistencs s rryms apo lvizjes s
ngarkesave elektrike. Meq elektroni sht shembull i
ngarkess m t vogl t mundshme, lvizja apo lvizjet
relative rrotulluese (spinore) t tij gjenerojn sasin m t
vogl magnetike dhe prfaqsojn magnetet m t vegjl
t mundshm.
Ndrkaq strukturimi i elementeve t ADN-s n brendsi
t gjenit apo brthams qelizore, q n fakt prfaqson
strukturn informative urdhruese e cila qeveris energjin
e gjeneruar n nivelin qelizor, sht shkruar me shekuj
n mnyr evolutive trashguese. Me manipulimin e
ktyre strukturave n mnyr t qllimshme tek minjt,
shkenctart arritn t ndryshojn informacionet baz (t
cilat vijn nga AND-ja gjenetike apo qelizore pr ndrtimin
e organeve, apo funksioneve organike t minjve).
Dexler thot qe: bioteknologjia dhe klonimi jan
procese nanoteknologjike t cilat jan t bazuara n
manipulime n nivel t hapsirave apo grimcave ultra
t vogla me qllim t kontrollit t makro proceseve t
cilat kan efekte praktike apo t cilat do ta mundsojn
ndryshimin e bots ekzistuese. Pra kemi t bjm me nj
ndrtim i cili plotsisht dallohet nga ai ekzistues. Prderisa
ndrtimet tani (n kuadr t teknologjis konvencionale
ekzistuese) bhen sipas parimit jasht-brenda, parimi i
ndrtimeve nanoteknologjike sht plotsisht i kundrt
brenda-jasht.
Ndonse kemi t bjm me dy lmi shkencore t
ndryshme mund t thuhet se kto kan elemente t
prbashkt q prbjn bazn flozofke t t dy zbulimeve
n fjal. Zbulimet nuk mund ta ftonin mimin Nobel nse
nuk do t kishin rndsi t madhe pr njerzimin apo
mundsi t madhe praktike.
Pr ta kuptuar m mir rolin e zbulimit n lmin e
fziks vetm shihni kompjuterin tuaj portativ apo telefonin
celular ku jan t regjistruar nj numr shum i madh
informacionesh. Tani, zbulimi i efektit fzik pr t cilin u
dha mimi Nobel, mundson q numri i informacioneve
q regjistrohen n nj hard disk t rritet 100 apo 200 her
m tepr. Kjo njkohsisht bn t mundur zvoglimin e
mtejshm t prmasave t kompjuterit apo mjediseve
t tjera regjistruese. Kjo shkon drejt konfrmimit t teoris
s parashikuar nga Drexler q nj dit do t zbulohen
nanobote, kompjutera me madhsi nanometrash t cilat
n memoriet e tyre regjistruese do t ken informacione
JAHJA KOKAJ
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 13
q t kalojn edhe menurin e mjekut t sotm apo aftsi
shum m t mdha manipulative, duke qen n gjendje
q ta ndryshojn strukturn e materies. Nanoboti, thot
Drexler, i futur n ent e gjakut do t jet n gjendje t
eleminoj helmet apo kompozimet e dmshme kimike n
organizm.
Ne ann tjetr roli praktik i zbulimit n mjeksi ka
t bj me modifkimin e gjeneve me an t qelizave
embrionale (stem cells). Kjo nnkupton mundsin e
gjenerimit t nj skeme mutacionesh n gjenet e minjve
t cilat mundsojn kuptimin e detajeve t rndsishme
t imunologjis, neurobiologjis dhe metabolizmit. T
gjitha kto kan rndsi kolosale n trajtimin e shum
smundjeve t cilat ende jan t pa trajtueshme apo sot
trajtohen me efkasitet t ult.
NANOTEKNOLOGJIA DHE MIMI NOBEL NE KIMI
Gjermani Gerhard Ertl, m 10 tetor 2007 ftoi mimin
Nobel pr hulumtimet dhe zbulimet e proceseve t reja
kimike n siprfaqen e trupave t ngurt. Ai me metoda
t kapjes s imazheve nanoskopike arriti t prcaktoj
mekanizmat molekular t sintezs s amoniakut
nprmjet hekurit (i bazuar n procesin e mirnjohur
Huber-Boch) dhe kryen oksidimin katalitik t monoksidit t
karbonit nprmjet palladiumit (i cili shrben si konvertor
apo transformues katalik).*
Pr hulumtimet e tij Dr. Ertl zbatoi metodat e imazheve
nanoskopike t zbuluara qysh n vitin 1988. Por, pasi u arrit
nj kuf i mikroskopit t bazuar n difraksionin nprmjet
thjerzs, aftsia zbrthyese e tij n detaje ultra t imta u
pa q ka kufzimet e saj. Meq thjerza e mikroskopit ishte
ajo q prcaktonte kufzimet e imazheve, flloi t mendohet
se si te arrihej nj mikroskopi pa pranin e thjerzs. Deri
n nj far shkalle ktu ndihmonin metodat holografke.
Por m von lindi ideja q me an t efekteve fzike si
forca bashkvepruese e dy grimcave, t shndrrohet n
imazh siprfaqja q vzhgohet. Me nj gjilpr, maja e
s cils sht nj atomike, kryhet skanimi i siprfaqes q
vrojtohet. Duke kaluar mbi grimcn korresponduese mbi
siprfaqe, maten forcat ultra t dobta bashkvepruese t
grimcave. Matja vazhdon gjat tr skanimit t grimcave t
siprfaqes. N kt mnyr forcat bashkvepruese t dy
grimcave, maja e gjilprs dhe grimcave korresponduese
prball ksaj maje, gjenerojn imazhin e siprfaqes me
t gjitha detajet nanoskopike.
N kt mnyr lindi Mikroskopi Tunel Skanues (STM)
pr t cilin Greg Bining dhe Heinrich Rohrer morn mimin
Nobel n vitin 1986. Me kt eveniment lindi nanoshkenca
dhe nanoteknologjia e cila duke qen komplementare me
teknologjin informative shnojn revolucionin tekniko-
shkencor t ktij shekulli.
Gerhard Ertl kreu observimin nanometrik t siprfaqes
s trupave t ngurt gj q u b me mikroskopi nanometrike
t bazuar n STM, n difraksionin e elektroneve t
energjive t dobta dhe n spektroskopi fotoelektronike
ultraviolet. Jan kto teknika t cilat sot prdoren n
laboratort modern t imazheve balistike dhe jo lineare
apo fuoreshente-spektroskopike. Bazuar n metodat
e vrojtimit t grimcave ultra t imta t siprfaqeve t
metalit ai arriti pr her t par t zbuloj nj fenomen
shum t rndsishm i cili n fakt sht fenomeni i
reaksioneve oshilatore n siprfaqen e platiniumit dhe ato
q manifestohen gjat reaksioneve kimike t prmendura
n fllim.
Zbulimi i Dr. Ertl, n fakt, sht vazhdimsi e zbulimeve
Haber-Boch, t cilat quheshin e ardhmja m e rndsishme
e shekullit dhe q mundsuan sintetizimin e amoniakut nga
azoti dhe hidrogjeni. Pr ket Haber pat ftuar mimin Nobel
n vitin 1918, kurse po kt mim Boch e pati ftuar n vitin
1931. Ertl, m pas, mori vlersimin e lart pr kontributin
e tij n kimin e siprfaqeve meq zbuloi absorbimin e
hidrogjenit dhe azotit, i cili pason me formimin hap pas
hapi t amoniumit dhe desorbimin. Shkalla q prcakton
hapin n fjal varet nga disociimi i azotit t absorbuar t
molekulave t azotit.**
Zbulimi i G. Ertl ka rndsi t veant n sqarimin e
mekanizmave t caktuar kimik q hasen n siprfaqen e
metaleve por ka edhe rndsin praktike n hulumtimin e
siprfaqeve t metaleve n prgjithsi.
PERSPEKTIVA JON KOMBTARE
N kt vshtrim, duke u munduar t ofroj informacione
me gjuh sa m t kuptueshme pr lexuesin, nuk
pretendoj t futem n detaje t shumta profesionale.
Duke transmetuar t dhnat ekzistuese bazuar n teorin
e procesimit dhe magazinimit t informacioneve dhe
fenomeneve nanoteknologjike, bra disa komente pr
trajtimin e analogjis s ktyre dy zbulimeve me rndsi
t madhe pr njerzimin.
Dua t theksoj se Instituti Alb-Shkenca ka n gjirin e
tij hulumtues t cilt merren pikrisht me probleme t
ksaj natyre. Kjo u pa qart n tubimin e Prishtins ku
me prezantimet e tij Arben Merkoi dshmoi q sht nj
ekspert ndrkombtar n lmin e nanoteknologjis. Me t
kemi hapur biseda dhe mundsi praktike t bashkpunimit
shkencor t cilat n t ardhmen jo vetm do t ken rndsi
bilaterale, por me siguri do t prfshijn edhe antar t
tjer te rinj t Institutit ton
Ndrkaq, n lmin biologjis molekulare dhe gjenetiks
dua t veoj nj shkenctar tjetr t mirnjohur, Bajram
Berishn, i cili n tubimin e Prishtins publikoi rezultate
impozante shkencore. Thellsia e mendimit t tij shkencor,
energjia kreative q ai demonstroi t jep t kuptosh q ai
ka padyshim nivelin m t lart shkencor bashkkohor pr
NANOTEKNOLOGJIA DHE MIMET NOBEL 2007
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 1o
lmin e tij. Lajmi i ktyre ditve q ai renditet n mesin e 30
autorve m t cituar n lmin e biologjis s riprodhimit,
vrteton edhe nj her rolin e tij n shkenc n prgjithsi
dhe n IASH n veanti.
Un, pas nj pune shum t gjat kam arritur rezultate
t dalluara n lmin e prpunimit optik dhe spektroskopik
t informacioneve me an t lazerit. Gjenerimi i strukturave
flmike nanoteknologjike, karakterizimi i tyre me spektro-
skopi fuoreshente lazerike me qllim regjistrimin dhe le-
ximin e informacioneve jan nj kontribut me t cilat po
prpiqemi t krijojm struktura t reja pr magazinimin
dhe procesimin e informacioneve.
I prmenda kto tre raste t Forumit dhe Institutit Alb-
Shkenca, por me siguri ka shum t tjera, shum hulumtues
t rinj t cilt jan apo do t jen edhe m t mir se t
prmendurit. Formimi dhe komunikimi n IASH konstatoi
potencialin e lart shkencor t nivelit bashkkohor t
studiuesve shqiptar. Ndaj edhe krkesat tona kosovare
pr barazi ekonomike e politike me fqinjt serb jan t
logjikshme dhe t bazuara.
PRFUNDIM
Zbulimet apo mimet Nobel t komentuara, prfaqsojn
natyrn e frontit t hulumtimeve shkencore n fllim t
shekullit XXI. Pikat e ktij fronti edhe pse karakterizohen me
thellsi t specializimit t disiplins s caktuar shkencore,
kan elementet e tyre t prbashkta. Ato jan t bazuara
n metodologjin e nanoshkencs e nanoteknologjis dhe
n rrjedhjen e procesimin e informacioneve n sistemet
e caktuara materiale, t gjalla apo jo t gjalla. Nga kjo
rrjedh kan lindur e lindin disiplina t reja shkencore t
cilat krahas thellsis shum t madhe apo specializimit
shum t ngusht shkencor, uditrisht krkojn edhe nj
lidhshmri interdisiplinore t gjer. Duhet konsideruar ktu
se globaliteti dhe individualiteti i sotm i jets shoqrore
jan pasoj edhe t zhvillimeve t njohurive shkencore.
(Falenderoj mikun tim, Dr. Robert Magarin, pr inkurajimin
pr kt shkrim si dhe pr ndihmn n aspektin gjuhsor).
*http://chemistry.about.com/
**chemistry.about.com/mbiopage.htm
JAHJA KOKAJ
NANOTEKNOLOGJIA N DREJTIMIN E QELIZAVE TERAPEUTIKE
Nj grup studiuesish n Childrens Hospital n
Filadelfa ka vn n praktik nj teknik me t vr
tet inteligjente pr t drejtuar qelizat me interes
terapeutik n nj pik t caktuar t organizmit, atje
ku ka nevoj. Kjo metod bazohet n veshjen e qeli
zave me nanogrimca hekuri duke krijuar kshtu
mundsin q ato duke iu nnshtruar nj fushe
manjetike t drejtuar nga jasht t mund t zhven
dosen pa vshtirsi n pjesn e interesuar t trupit
t njeriut. Kt lajm e dha s fundi revista Proceed-
ingsoftheNationalAcademyofSciences.
Kjo praktik sht prdorur tashm n kafsh
laboratori pr t drguar qeliza endoteliale n disa
stent metalik t vendosur m par n arteriet
karotide pr t mbajtur hapur ent e gjakut q ai
t qarkulloj lirisht. N shum raste, efkasiteti i
stentve me kalimin e kohs zvoglohet sepse qeli
zat muskulore grumbullohen n siprfaqen e tyre
duke shkatuar prsri nj shtrngim t ri t ens s
gjakut ku sht vendosur ky stent.
Pr t kaprcyer kt problem, mjafton t futen
n ent e gjakut t interesuara qeliza t reja endo
teliale t cilat veshin nj siprfaqe t pastr t ens.
Esht pikrisht ajo q arritn t bjn studiuesit
amerikan t koordinuar nga Robert Levy.
Kemi prdorur grimca acidi poliatik, nj po
limer i biodegradueshm, t saturuara me oksid
hekuri, shpjegon Levy.
N nj moment t dyt, kafsht iu nnshtruan
nj fushe manjetike uniforme t jashtme, e aft q
t manjetizoj si nanogrimcat ashtu edhe stentt
pr t nxitur kshtu nj forc trheqjeje reciproke.
Studiuesit shpresojn q e njejta teknik t
mund t prdoret pr t trajtuar edhe lloje t tjera
patologjish tek njeriu dhe kafsht.
PNAS
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 17
THE JEWS IN ALBANIA A STORY OF SURVIVAL
avoKat agron aliBali
visiting fellow
University of massachUsetts
aalibali@post.harvard.edu
Pr nj kushtetut shqiptare
A
rgumenti sht i thjesht: Shqiptart nuk kan
tradita as demokratike, as shtet-formuese, as
kushtetuese. Ata nuk din t bjn kushtetut,
pr rrjedhoj duhet ti ndihmojm ne, t huajt. Pa u zg-
jatur m tej n kundrshtimin e ktyre tezave t padrejta
dhe t pavrteta, mjafton ti kthehemi nj momenti shum
t veant n historin e shtetit dhe s drejts n Shq-
ipri, atij t Republiks s Kors n vitet 1916-1917.
Republika e Kors sot pr sot sht ndofta i vetmi
shtet n Evrop q ka nj buxhet t ballancuar dhe pa def-
cite do t shkruante m 28 shkurt 1916, korrespondenti
ushtarak i revists frnge LIllustration, Robert Vaucher.
Mbshtetur n Kushtetutn e Shtetit t ri, Gjendarmeria
[e Republiks] ka detyr mbrojtjen e integritetit t territorit
dhe pavarsis shqiptare.
Dhe m tej: Shqiptart na provuan se jan t aft t
bashkjetojn m s miri me njeri-tjetrin [sont capables
de vivre en bonne intelligence les uns avec les autres].
Grindjet fetare nuk ekzistojn m pr arsyen e vetme se
nuk ka se kush ti nxis ato
Pra, n kulmin e zjarrit dhe gjakderdhjes q kishte mbje-
ll Lufta e Par Botrore, nj provinc e lir e Shqipris
s pushtuar, e cila ishte e lir pak a shum n kuptimin
e vetqeverisjes, i plotsonte atributet e nj demokracie
kushtetuese evropiane.
Le t zhvendosemi n vitin 1998, ose vitin e Kush-
tetuts s tashme t Shqipris. E paraqitur si Kush-
tetuta q vetvetiu do t sillte hapjen e portave t Evrops
[ktu fllon e ardhmja mburrej nj botim i saj i par
qysh n kopertin], ligji themeltar i shtetit t shqiptarve
prbn ndofta dokumentin q refekton m pak traditn
kushtetuese shtetrore e qeverisse vendase. Mund t
thuhet se, me prjashtim t Statutit Themeltar t Shq-
ipris s vitit 1913, t hartuar nga Komisioni Ndrkom-
btar i Kontrollit, Kushtetuta e vitit 1998 prbn shembul-
lin m t skajshm t angazhimit t juristve jo-vendas
n procesin e hartimit kushtetutes, po edhe modelin m
eklektik sa i takon huazimit t koncepteve apo shartimit t
modeleve q burojn nga tradita dhe shkolla t vendeve
t tjera. Copy and paste [kopjoje dhe prngjite] ma
karakterizoi me mprehtsi para disa kohsh nj zyrtare
dhe juriste shqiptare
at ushtrim kushtetues
q pruri n jet Kush-
tetutn e vitit 1998.
Ktu nuk sht as-
pak synimi pr t ulur
vlerat q pa tjetr
ekzistojn atje, dhe
q prcillen qart n
diskutimet e gjalla
dhe her her edhe t
zjarrta t atyre pjes-
marrsve t pakt n
Komisionin e Hartimit
t Kushtetuts. Nuk ka
dyshim se Kushtetuta e
sotme ka ide, qndrime
dhe parime t rndsishme, q pasurojn traditn kush-
tetuese vendase. Dhe se tre ndr juristt m t aft mor-
rn pjes n hartimin e saj.
Por nj analiz krahasimore e procesit kushtetues q
solli n hartimin dhe miratimin e Kushtetuts s vitit 1998,
si dhe disa nga zgjidhjet kryesore q ajo i nguli n ngre-
hinn kushtetutese t shtetit t shqiptarve t prcjellin
n prfundimin se Kushtetuta e vitit 1998 prbn nj hap
prapa n historin e shtetit dhe s drejts t periudhs s
Shqipris pas-komuniste.
Me ndihmn e agjencis IREX, autori ktij shkrimi kreu
nj studim t imt t Kushtetuts s vitit 1998 duke e kra-
hasuar me Kushtetutn e Prkohshme q prfaqsohet
me Ligjin pr Dispozitat Kryesore Kushtetuese i vitit 1991
si dhe ligjet q e plotsuan at. Studimi gjndet i botuar
n gjuhn angleze n faqen e IREX tek http://www.irex.
org/programs/stg/research/07/Alibali.pdf
Nga pikpamja e procedurs s hartimit dhe miratimit,
Kushtetuta e Prkohshme qndron cilsisht m lart dhe
m e sigurt se sa ajo e vitit 1998 pr kto arsye:
ajo u hartua, u diskutua dhe u miratua nga nj ku-
vend i dal prej zgjedhjesh q nuk ishin kontestuar nga
pala humbse (krahaso me klimn politike zgjedhore t
pas-1997);
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 18
AGRON ALIBALI
ajo ishte gjithprfshirse, pasi siguroi pjesmarrjen
e plot t opozits dhe miratimin prfundimtar t saj me
bashkplqim (krahaso mospjesmarrjen e opozits n t
gjith procesin kushtetues t vitit 1998 dhe miratimin e saj
me shumic votash, pa bashkplqimin dhe pjesmarrjen
e opozits) ;
ajo ishte nj produkt kryesisht dhe thelbsisht ven-
das, i hartuar nga jurist dhe politikan vendas (krahasoje
me shartimet e shumta juridike t huazuara nga tradita
kushtetutese t shum vendeve t tjera).
Nga pikpamja e zgjidhjeve kushtetutese-institucio-
nale t imponuara (prdorim kt term pasi vet doku-
mentacioni prkats i botuar vrteton se mjaft syresh u
sugjeruan dhe u pranuan n emr t disa parimeve t
prgjithshme apo standardesh t mjegullta ndrkombtare
t pa mbshtetura n praktikn kushtetuese ndrkom-
btare dhe krejtsisht jasht tradits dhe realitetit shqip-
tar), prsri Kushtetuta e vitit 1998 qndron m posht se
ajo paraardhse.
Ndr shembujt m fagrant t ksaj shmangieje kush-
tetuese mund t prmendim revolucionin q Kushtetuta e
vitit 1998 solli n strukturn dhe kompetencat e pushtetit
vendor. T ndryshosh strukturen e pushtetit lokal pr
mua do t thot ti heqsh ftlin ndonj detonatori, do t
deklaronte me vendosmri deputeti Pandeli Majko n nj
nga seancat dgjimore t Komisionit t Hartimit t Kush-
tetuts. [Mbledhja e 8 majit 1998 e Komisionit Kushtetues.
Debati Kushtetues, V. I. OSBE, Tiran, 2006, f. 288]
Krijimi dhe ngurtsimi me kushtetut i strukturs s
re t qarqeve (apo rajoneve a kantoneve) n dm t
rretheve q ishin njsi krejtsisht demokratike, t cilat
i shrbenin m s miri qytetarve dhe prputheshin tr-
sisht me traditn kushtetuese vendase u ndrmor nga
ana e Komisionit t Hartimit t Kushtetuts n mnyr t
gabuar dhe t shpejtuar proceduralisht. Ky shpartallim
kushtetuets i struktures s pushtetit vendor ka sjell sot
pasoja tejet t rnda n ushtrimin e demokracis ven-
dore, n prishjen e raporteve dhe kompetencave ndr-
tuese midis qytetarit, pushtetit vendor dhe atij qendror
si dhe ka qen faktor themelor n rrmujn dhe kaosin
e pashembullt ndrtimor dhe urbanistik q ka pllakosur
mbar Bregdetin dhe Ultsirn Perndimore t Repub-
liks s Shqipris.
Praktika e sotme kushtetutese n Shqipri tregon se
Kushtetuta e vitit 1998 duhet ndryshuar. Prve ndry-
shimit tektonik n strukturn e pushtetit vendor, nj sr
zgjidhjesh t tjera t saj jan br penges pr zhvillimin
e nj shteti demokratik, t fort dhe me dinjitet. Marrim
pr shembull, mnyrn e zgjedhjes s Presidentit, kom-
petencat e kufzuara t Kryeministrit n ndryshimin e
kabinetit t tij, dualizmin e panevojshm midis t drejts
s besimit si e drejt themelore individuale me t drejtat
e tejzgjeruara t komuniteteve fetare, ngurtsimin me
Kushtetut t organeve dhe institucioneve q normal-
isht duheshin krijuar e autorizuar me ligj, si pr shembull
Avokati i Popullit, Komisioni i Kontrollit t Shtetit, Komis-
ioni Qendror i Zgjedhjeve, kodifkimi i panevojshm i disa
parimeve dhe institucioneve t zakonshme ndrkoh q
nj kushtetut normalisht ngrthen vetm parimet dhe
normat themelore t shtetit, etj.
shtja nse Kushtetuta do br nga e para, domethn
e re, apo duhen br vetm disa ndryshime apo amenda-
mente t saj sht dika q i takon sfers politike pr tu
vendosur.
Mirpo ajo ka mund t nxirret si msim nga praktika
e hartimit dhe miratimit t Kushtetuts s vitit 1998 esht
se procesi i hartimit dhe miratimit t Kushtetuts s re
t Shqipris duhet t jet detyrimisht nj proces en-
dogjen, i ndrmarr, i udhhequr dhe zbatuar nga vet
shqiptart.
Para disa kohsh pata hedhur iden e nj Kshilli
t Urtsh pr hartimin e kushtetuts, i cili t thirrej nga
Presidenti dhe t punonte pr t prcaktuar rregullimet
apo prmirsimet q ka nevoj kushtetuta. Kshillit do t
duhej ti siguroheshin kushtet, mjetet dhe sidomos qetsia
e nevojshme.
Kshilli i t Urtve mund t mos ket m shum se
shtat apo nnt vet, ku gjysma t jen jurist t shquar
dhe gjysma tjetr t jen prfaqsues m n z nga sfera
t tjera shoqrore. Do t ishte shum e rndsishme q n
krye t Kshillit t t Urtve t ftohej shkrimtari i shquar
Ismail Kadare.
Kshillit mund ti lihet nj afat kohor prej gjasht muajsh,
n krye t t cilit ai t paraqes propozimin pr amenda-
mentet e nevojshme.
Ndrsa angazhimi i trthort i partive kryesore politike
do t ishte disi i nevojshm, prvoja negative e s kalu-
ars e bn t papranueshme ndrhyrjen e personave apo
entiteteve t interesuara n punn e Kshillit. Sa pr
ekspertt e huaj apo OSBE-s t cilt mund t ngaren-
din pr t ofruar ndihm, atyre mund tu thuhet shkurt Fa-
lemnderit shum, por nuk kemi nevoj.
I takon m pas Kuvendit dhe popullit q t mbajn
qndrim pr propozimet e Kshillit n ringritjen e Ligjit
Themeltar t shtetit si kushtetut e vrtet e shqiptarve,
dhe jo si Kushtetuta e sotme q vetm e till nuk sht.
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 19
THE JEWS IN ALBANIA A STORY OF SURVIVAL THE JEWS IN ALBANIA A STORY OF SURVIVAL
Zamir liBohova,
PhilliP owens,
laUra Bowling
PUrdUe University
indiana, shBa
zlibohov@purdue.edu
Te Prediction of Soil Moisture Distribution for a Small
Catchment by the Distributed Hydrology Soil Vegetation
Model (DHSVM)
aBstract
The soil series applied to a map unit uses ranges for
most of the soil characteristics; therefore, inherent vari-
ability exists within a soil map unit. The soil map units may
include more than one soil series which introduces anoth-
er source of variability. These shortcomings can be criti-
cal when the soil map units are viewed from a watershed
perspective and modeling, especially for quantitative as-
sessment of the role that soil characteristics have on soil
moisture distribution, interfow, water table depth, and vice
versa. The objectives of this research were to: i) evaluate
the spatial distribution of soil data based on polygons from
order 2 soil survey (SSURGO) and measured values from
zero order soil survey; and ii) compare hydrologic indicator
predictions using the Distributed Hydrology Soil Vegeta-
tion Model (DHSVM) for zero order and order 2 data input.
The use of average, minimum, and maximum ranges of soil
characteristics as inputs to the DHSVM based on SSURGO
indicated signifcant differences in the predicted soil mois-
ture distribution patterns. This is expected given the inher-
ent variability of the soil characteristics by the order 2 soil
survey. The DHSVM prediction of soil moisture distribution
using soil characteristics based on zero order soil survey
was more closely related to the geomorphic characteris-
tics of the catchment compared to the order 2 soil survey.
The spatial distribution of the depth to the limiting layer had
a major infuence on the moisture spatial distribution in the
soil profle and water table depth and duration.
Introduction
The Soil Survey was authorized by U.S. Congress with
the Agricultural Appropriation Act of 1896 and was later
expanded with the Soil Conservation Act of 1936 (Soil Sur-
vey Manual, 1993). Early Soil Surveys were conducted
to help farmers managing their soils for crop production.
They were more qualitative in nature but have become
more quantitative with the accumulation of knowledge
and introduction of new technologies. The soil concept
was gradually widened by determining the soil from a
series of pits rather than a single pit. Morphological de-
scriptions were also emphasized and ranges of properties
were used to characterize a soil (Marbut, 1935). With the
accumulation of knowledge came the need for a system-
atic classifcation of soils, which lead to the development
of various soil classifcations systems. Soil Classifcation
in the United States is based on the U.S. Soil Taxonomy.
According to the U.S. Soil Taxonomy Soil is defned as
a natural body comprised of solids (minerals and organic
matter), liquid, and gases that occurs on the land surface,
occupies space, and is characterized by one or both of
the following: horizons, or layers, that are distinguishable
from the initial material as a result of additions, losses,
transfers, and transformations of energy and matter or the
ability to support rooted plants in a natural environment.
Two major features related to this defnition are the devel-
opment of horizons or layers related to pedogenesis
and the ability to support root plants (Boul et al., 1973).
The pedogenesis views soils as natural bodies that have
evolved with time due to various factors, thus relating his-
toric forming factors to soils characteristics, which in turn
are related to their ability to support root plants. Related
directly to this defnition is the determination of the up-
per and lower boundaries of the soil and the diagnostic
features used to classify soils. The diffculty in defning of
the lower boundary (Boul et. Al., 1973; Soil Survey Manual,
1993; Soil Taxonomy, 1999), has lead to several defnitions
such as solum, which considers only the layer that
serves as the natural medium for plant growth (Brady and
Weil, 1999; Soil Taxonomy, 1999) with a 2 meter arbitrary
boundary (Boul et. Al., 1973; Soil Taxonomy, 1999). Rego-
lith has been used often to account for the parent mate-
rial and the unconsolidated materials beneath the solum
that extend to the bedrock or lithological discontinuities
(Brady and Weil, 1999).
In addition to pedegenic forming factors The U.S
Soil Classifcation utilizes concepts such as: pedon,
polypedon, soil series and map units to describe
the spatial distribution of soils. According to the Soil Tax-
onomy pedon is the smallest body of one kind of soil
that represents the nature and arrangement of horizons
and variability in the other properties. For practical pur-
poses it can be viewed as a point on the landscape with
small spatial boundaries (1m
2
to 10 m
2
); therefore the term
polypedon is used to represent its wider spatial bound-
aries. However, fnding the boundaries of the polypedon
on the ground is very diffcult. Recognizing this diffculty,
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 20
ZAMIR LIBOHOVA
soil scientists have only classifed pedons, ignoring their
wider spatial boundaries, thus transferring to the pedon
all soil properties from a wide surrounding area. The
soil series concept is a group of soils or polypedons
with horizons similar in arrangement and in differentiat-
ing characteristics that have a relatively narrow range of
characteristics. Some of the indicators commonly used to
differentiate soil series are horizons and their characteris-
tics such as kind, arrangement, thickness, structure, color,
texture, reaction, consistence, content of carbonates and
other salts, content of humus, content of rock fragments,
and mineralogical composition, etc. The soil series cate-
gory is the lowest and most homogeneous category in the
taxonomy used in the United States and it serves as the
building block for soil map unit that could include one or
more soils series. There are more than 20,000 detailed soil
series descriptions covering the United States and other
U.S. Territories (http://soils.usda.gov/technical/classif-
cation/osd/fact_sheet.html). However, the soil series
concept is not a homogenous category as it uses ranges
for most of the soil characteristics, thus it inherently in-
troduces variability to the soil map units. Each Offcial
Soil Series Description (OSD) contains information about
a specifc soil, and it also includes ranges in variability
for almost all the soil characteristics under the Range in
Characteristics section. As an example, Gilpin soil series
(Fine-loamy, mixed, active, mesic Typic Hapludults) has
ranges for depth to bedrock varying from 50 to 100 cm;
solum thickness from 50 to 90 cm; varying depths and tex-
tures for different horizons being silt loam or loam (A hori-
zon), silt loam, silty clay loam, clay loam, or their channery
analogues (Bt horizons), channery loam or sandy loam (C
horizon), and sandstone, shale or siltstone for underlying
bedrock. The same could be said for Wellston soil series
(Fine-silty, mixed, active, mesic Ultic Hapludalfs). Both
soils are present in the study area. Texture is one of the
major controlling variables of soil hydraulic properties like
hydraulic conductivity and infltration rate that are both
important for soil water movement and storage. Hydrau-
lic conductivity is a highly variable soil property that may
vary by 10-fold or more for a particular soil series soil (Soil
Survey Manual, 1993). Infltration rates can also vary with
texture and soil type (Dunne and Leopold, 1978) in addition
to spatial variability.
The delineation of soil map units takes into account
other factors such as: (i) landscapes in which soils occur;
(ii) and their predictive behavior under specifc land uses
(Soil Survey Manual, 1993). The integration of the frst two
factors into soil map unit design introduces further vari-
ability within the map units themselves in addition to the
soil series, variability that in most cases does not have
a spatial pattern that can be related or predicted by the
landscape or geomorphic features on a watershed level,
which depending on the scale could lead to erroneous
interpretations. The map units can only convey informa-
tion about the ranges of soil characteristics on a certain
landscape, but it does not provide a spatial characteriza-
tion of these ranges in terms of their distribution or oc-
currence on the landscape. As previously mentioned, the
depth to bedrock for Gilpin soil series varies from 50 to 100
cm and so does the solum thickness varying from 50 to 90
cm. These ranges may have a great infuence on soil wa-
ter movement and distribution depending on where they
occur on the landscape (shoulder versus foot slope for
example). These shortcomings can be critical when the
soil map units are viewed from a watershed perspective,
especially for quantitative assessment of the role that soil
characteristics have on soil moisture distribution, inter-
fow, water table depth and viceversa.
The completion of the initial Soil Survey for the entire
Unites States is projected around 2010. Efforts now are
being focused on producing digital seamless soil cover-
age for the continental United States and maintaining the
existing soil surveys by incorporating new knowledge. In
addition, the use of new digital technologies such as Geo-
graphic Information System (GIS), Global Positioning Sys-
tem (GPS) , Remote Sensing, and Digital Elevation Models
(DEMs) among others have increased the effciency and
the ability of Soil Survey to address the needs for a diverse
base of clients including researchers, especially those
working on modeling. These developments provide an op-
portunity for revisiting and addressing some of the issues
related to soil series, map units, and their interpretations.
Distributed Hydrology Soil Vegetation Model (DHSVM)
is a GIS-based modeling designed for watershed analy-
sis. DHSVM is a physically based, distributed hydrology-
vegetation model for complex terrain designed for a wide
range of spatial and temporal scales from plot to large
watershed at sub daily to daily timescales (Wigmosta et.,
1994). The model integrates hydrology-vegetation dynam-
ics (evapotranspiration model, energy balance for snow
accumulation and melt, two-layer rooting zone model, and
a saturated subsurface fow model) at the digital eleva-
tion model (DEM) scale. A distinguishing feature of the
model is its ability to redistribute the downslope soil mois-
ture on a pixel-by pixel basis, which in turn requires the
assignment of surface cover and soil properties to each
pixel (Wigmosta et., 1994). As spatial distributed model
DHSVM has important applications for the interpretation
and prediction of the effects of land use land changes on
hydrological indicators (Storck et al., 1998).
The size of the SIPAC watershed study area is vary
small, thus the sub-models used to characterize the hy-
drology-vegetation dynamics may very little in space,
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 21
except perhaps for the saturated subsurface fow model.
Under the model, each pixel exchanges water with its
eight neighboring pixels allowing for a quasi three-dimen-
sional subsurface fow. Several assumptions are made to
represent the subsurface fow. First, the unsaturated sub-
surface moisture movement is calculated using Darcys
law, which was derived for saturated subsurface fows
only. The model also assumes that for a saturated soil
the excess water becomes surface runoff. This assump-
tion may be valid for steeper slopes but perhaps not for
smother slopes. The travel time for the surface runoff is
calculated based on the fow path and the velocity vec-
tors along that fow path. The calculation of the velocity
vector for each pixel is based on upstream drainage area
and local slope, which does not allow for downstream
infltration (Storck et al., 1998). The saturated hydraulic
conductivity is assumed to decrease exponentially with
depth, which could be true for most cases, except for
soils that develop cracks (smectitic), or soils with buried
horizons and underlying coarser textured layers. Some of
these issues can be addressed by providing specifc mea-
sured parameters at a fner resolution based on detailed
surveys of the catchments, which maybe time consum-
ing and expensive. Despite these issues, the DHSVM is a
powerful tool for studying spatial distribution of hydrologi-
cal indicators at fner scales and their relationships with
soil properties and morphological features.
The general objective of this study is to quantify the
spatial distribution of soil characteristics based on a wa-
tershed scale in order to provide better soil interpretations
as they relate to benefcial uses. The specifc objectives
are: (i) demonstrate the advantages of using digital tech-
nologies (GIS, GPS) to better characterize the variation
of soil properties on landscape and watershed scales;
(ii) use the Distributed Hydrology Soil Vegetation Model
(DHSVM) to compare soil moisture predictions from a
small catchment using minimum and maximum soil range
characteristics provided by the Soil Survey.
Materials and Methods
The study site is located in Dubois County, Indiana at
the Southern Indiana Purdue Agricultural Center (SIPAC)
(Fig. 1).
spatial data acquisition
Several on-line sources were used to acquire spatial
data on terrain and soils. The 5 foot resolution Digital El-
evation Model (DEM) data were downloaded from the In-
diana Spatial Data Service along with aerial photographs
and satellite images for the study area. The Indiana 2005
digital elevation model was created from the 2005 Ortho-
photography of Indiana (color 1-ft and 6-in resolution) im-
agery that was collected during March and April leaf-off
conditions at a minimum resolution of 1-foot statewide.
The Coordinate System was Indiana State Plane 1983,
Horizontal Datum NAD83; WGS84 Vertical spheroid; Verti-
cal elevation units were in feet with a 5 foot pixel reso-
lution. The fle format was ERDAS IMAGINE and geotiff.
The DEM was projected in NAD-1983_UTM_Zone_16N in
order to change the cell units from feet to meters as re-
quired by the Distributed Hydrology Soil Vegetation Mode
(DHSVM).
Aerial photographs were from the 2005 Statewide Nat-
ural Color Aerial Photos in both TIFF and MrSID format.
High resolution tiles images were downloaded and had
State Plane Indiana East and West Coordinate System;
NAD83 Horizontal datum; a pixel resolution of 1-foot. In
addition to the state wide DEM and aerial photos, the high
resolution tile image data for tile number 30601168 were
downloaded in order to save space and processing time.
Soil data were downloaded from the USDA-NRCS
Soil Survey Geographic (SSURGO) database for Dubois
County, Indiana as ESRI shape fle format. The geospatial
reference was North American Horizontal Datum of 1983;
Geodetic Ellipsoid Reference System 80. The Soil shape
fle was re-projected based on the DEM projection.
spatial data processing
Several data transformations were performed using
ArcMap toolbox. The watershed boundaries of the study
area were delineated using ArcHydro function in ArcGis.
Terrain processing functions were followed to generate
several layers of hydrological characteristics of the wa-
tershed. The 1 meter resolution DEM 30601168_dem_
spw.tif tile was frst processed using the fll sinks func-
tion to smooth the DEM. Several functions were carried
out in the order of : Flow direction; Flow accumulation;
Stream Defnition; Stream Segmentation; Catchment Grid
Delineation; Catchment Polygon Processing; Drainage
Line Processing; Adjoint Catchment Processing; Drain-
age Point Processing; Weighted Flow Accumulation.
Each function created a layer that was used as an input
for the next function. This set of functions was used to
delineate the catchment boundaries based on the DEM.
The DEM boundaries were adjusted to the boundaries of
the catchment derived from ArcHydro using Extract by
Mask command under Spatial Analyst Tool. A Mask fle
in a raster format was created from the DEM generated
from the catchment boundaries using Option function
under Spatial Analyst toolbar in ArcMap. All cell values
in the mask raster fle within the catchment boundaries
were assigned values equal to one, while values outside
the mask (-9999) were assigned 0 values. This was ac-
complished in ArcMap using Con command under
THE PREDICTION OF SOIL MOISTURE DISTRIBUTION
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 22

ZAMIR LIBOHOVA
Conditional in Spatial Analyst Tools. The mask raster fle
generated from the DEM was used to generate a vegeta-
tion raster fle with one land cover type (pasture). Before
converting the soil map to a raster format the County Soil
Survey map was clipped with the catchment created from
the ArcHydro used as a cookie cuter. The soil shape fle
was also converted to a raster fle format, with soil types
marked as 1 and 2 representing the number of soil map
units within the catchment.
The Options command in the Spatial Analyst toolbar
in ArcMap was used to assure that the cell size, number of
rows and columns, and projections were the same for all
raster fles. A raster fle was also created for soil depths
for the soil map units within the catchment. Several raster
fles were created for minimum and maximum ranges of
soil depth to the lithic or paralithic material. Grid fles for
Mask, Soil, Soil depths, Vegetation, and DEM were con-
verted to Ascii fles (txt). The stream shape fle for the
catchment created during the ArcHydro processing was
imported from the geodatabse created by ArcHydro to an-
other folder and transformed to a coverage fle to allow
the use of ArcInfo in order to make the necessary correc-
tion needed for the model simulations.
soil data processing
Data on the Soil Series mapped in the project area
were acquired from published Dubois County Soil Survey
(USDA-NRCS, Soil Survey of Dubois County, Indiana, 1980)
and Soil Survey Geodata base (SSURGO). The soil series
mapped within the boundaries of the catchment were
Wellston and Gilpin series (Figure 1).
Figure 1. Location of the Study Area.
The soil series descriptions were downloaded from the
USDA-NRCS Offcial Soil Series Descriptions (OSD) web-
site. Ranges in soil characteristics were derived from the
Pedons described in the Soil Survey Book and Offcial Soil
Series Descriptions (OSD) provided by the USDA-NRCS
Soil Survey. According to the Soil Survey Book, soils with-
in the catchment boundary were classifed as Gilpin and
Wellston Series, each occupying a certain portion of the
catchment. The Taxonomic Groups for the soils were:
Wellston - Fine-silty, mixed, active, mesic Ultic Haplu-
dalfs;
Gilpin - Fine-loamy, mixed, active, mesic Typic Hap-
ludults.
Soil properties from the Pedons described in the Soil
Survey were assigned to each pixel within the polygon
that each soil series occupied in the catchment. Model
simulations were performed for minimum and maximum
ranges in soil depth to the bedrock (Table 1).
Table 1. Ranges in characteristics for the soil series
within the catchment boundaries.
ch channery;
vch and extch very and extremely channery;
gr gravelly; vgr and extgr very and extremely gravelly;
sil silt loam; sicl silty clay loam;
scl sandy clay loam; cl - clay loam; l loam;
sal sandy loam;
distriButed hydrology soil Vegetation Model
The Distributed Hydrology Soil Vegetation Model (DHS-
VM) (Wigmosa, 1994) was used to simulate soil moisture
distribution within the boundaries of the catchment. In
order to simulate soil moisture variations based on the
variations in ranges for the soil characteristics, DHSVM
Input fles were created (Table 2).
Two data sets were created for the depth to the lithic
contact based on the minimum and maximum soil ranges
that were used as input to the Distributed Hydrology Soil
vegetation Model (DHSVM). Values for lateral and verti-
cal conductivity were assigned based on the texture class
using approximations from (Maidment, 1993). Other soil
physical properties (porosity, pore size distribution, effec-
tive porosity, feld capacity, and wilting point) were also
assigned in the same manner. Bulk density and soil layer
thickness were assigned based on the measured values
from the soil pedon descriptions and analysis (http://Soil-
DataMart.nrcs.usda.gov). Soil layer thickness for A and E
horizons were combined for the frst soil layer thickness.
The same procedure was followed for the Bt horizons and
C horizons leading to three soil layers.
DHSVM uses meteorological data like precipitation,
relative humidity, air temperature, wind speed, short- and
long wave radiation for simulations by creating hourly or
daily time series depending on the availability and resolu-
tion of the weather data. Weather data for the October-
November 1986 period from the nearby weather station
were used.
Input Vegetation parameters during the simulation pe-
riod were based on grass land cover and assumed con-
stant during the simulation.
DHSVM simulations were performed separately for
minimum and maximum ranges in soil depth to lithic gen-
erating a set of soil moisture distribution maps. Output
maps were in binary format and were converted to raster
format for displaying into ArcMap.
The aggregated data output text fle with hourly and
daily changes in soil moisture distribution were converted
to excel spreadsheet for further analysis.
Soils: DHSVM
(DHSVM) is a GIS-based model designed for watershed
hydrology analysis. DHSVM is a physically based, dis-
tributed hydrology-vegetation model for complex terrain
designed for a wide range of spatial and temporal scales
from plot to large watershed at sub-daily to daily times-
cales (Wigmosta et al., 1994). A distinguishing feature of
the model is its ability to redistribute the soil moisture on
a pixel by pixel basis, thus requiring assignment of soil
properties to each pixel. ArcGIS software was used to
process the Digital Elevation Model (DEM) which is nec-
essary for running the model. Other spatial data such as
soil polygons, aerial photos, topographic sheets were pro-
cessed in ArcGIS. The Soil Shape fle downloaded from
SSURGO was converted to a raster format. Two separate
raster fles were created for the minimum and maximum
soil depth to the lithic or paralithic contact. Soil proper-
ties from Soil Data Mart were used as input values for
each pixel within each soil map unit for both raster fles.
Weather data were provided by a nearby weather station.
The model was simulated for a 12 month period from Oc-
tober 1, 1995 to September 30, 1996 on a hourly time basis.
Model outputs were soil moisture for three soil layers: A,
E and AE horizons (Soil_Layer_1/Top); Bt horizons (Soil_
Layer_2/Second); and BC/C horizons (Soil_Layer_3/Third),
and water table depth.
The soil moisture from the DHSVM output as Volumet-
ric Water Content (VWC) was also expressed as percent
moisture saturation of the total soil pore volume.
statistical analysis
A paired t-test analysis was used to compare average
soil moisture for all three soil layers and the whole soil
profle moisture for minimum and maximum ranges for
depth to lithic contact.
results and discussions
Soil pore moisture saturation was signifcantly higher
for the minimum depth to lithic for all three soil layers and
the weighted soil profle moisture (p<0.01) than for the
maximum depth (Fig. 2).
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 21
THE PREDICTION OF SOIL MOISTURE DISTRIBUTION
Table 2. DHSVM Soil Characteristics Input File.
Soil pore moisture saturation showed a great seasonal
variability and great differences between minimum and
maximum depth to lithic. The moisture saturation for the
minimum depth showed a greater seasonal variability
compared to the maximum depth (Fig. 3).
The volumetric soil moisture content distribution on the
catchment showed differences between minimum and
maximum depth to the lithic (Fig. 4).
The differences in predicted volumetric water content
(VWC) between minimum and maximum depth to lithic in-
creased with soil depth and were more pronounced for the
deeper soil layer. During the high precipitation month, the
differences in VWC were less and showed a more uniform
pattern within the watershed. During the low precipitation
month the differences in VWC were greater, especially for
the deeper soil layers, and this was somewhat opposite of
the high precipitation month (Fig. 4). This has implications
for soil pedogenic processes and development of redoxi-
morphic features as they are infuenced by water.
conclusions
The observed differences in the predicted soil moisture
distribution between minimum and maximum soil depths
from this preliminary research emphasize the importance
mapping the spatial distribution of soil properties on the
landscape. Soil maps would be more useful if based on
a continuum, like DEM, rather than discrete boundaries.
Models like DHSVM can potentially be used to predict the
spatial distribution of soil saturation conditions and other
soil interpretations on landscape and watershed scales
as well as on a site-specifc scale, given the soil data
is provided on a continuum. More work will be needed
in the future to collect feld data in order to validate the
DHSVM.
BIBLIOGRAPHY
Boul, S.B., F.D. Hole, R.J. McCracken, and R.J. Southard.
1973. Soil Genesis and Classifcation (4th Edition).
Brady, N.C., and R.R. Weil, 1999. The Nature and Proper-
ties of Soil (10th Edition).
Dunne, T, and L.B. Leopold, 1978. Water in Environmental
Planning.
Maidment, D.R. (ed) 1993. Handbook of Hydrology, Mc-
Graw Hill.
Storck, P, L. Bowling, P. Wetherbee, and D. Lettenmaier,
1998. Application of a GIS-based distributed hydrology
model for prediction of forest harvest effects on peak
stream fow in the Pacifc Northwest. Hydrological Pro-
cesses. 12, 889-904.
United States Department of Agriculture. Natural Re-
sources Conservation Service (USDA-NRCS) Agriculture
Handbook Number 436. Soil Taxonomy. Basic System of
Soil Classifcation for Making and Interpreting Soil Sur-
veys. Second Edition, 1999, By Soil Survey Staff.
United States Department of Agriculture Natural. Resources
Conservation Service (USDA-NRCS) Handbook Number 18.
Soil Survey Manual, 1993. By Soil Survey Staff: http://soils.
usda.gov/technical/classifcation/osd/fact_sheet.html
United States Department of Agriculture, Geospatial Data
Gateway: http://datagateway.nrcs.usda.gov/
Indiana Spatial Data Service.
http://www.indiana.edu/~gisdata/index.html
United States Department of Agriculture. Natural Re-
sources Conservation Service (USDA-NRCS). Soil Survey
Geographic (SSURGO) database for Dubois County, Indi-
ana: http://SoilDataMart.nrcs.usda.gov
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 2+
ZAMIR LIBOHOVA
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 23
MBI IDENTITETIN ETNIK T MIGJENIT THE JEWS IN ALBANIA A STORY OF SURVIVAL
Prof. dr. Zeqirja neZiri
Universiteti i shKUPit
zekoneziri@yahoo.com
Temporaliteti i poems s Gavril Dars s Ri
K
oha dhe hapsira jan dy nga prbrsit kryesor,
pa t cilt nuk mund t mendohet endja e nj
subjekti artistik. Pr rolin e rndsishm t tyre
q kan n organizimin dhe funksionimin strukturor t
nj vepre letrare sht e domosdoshme edhe prputhja
ose shprputhja, mandej grshetimi dhe harmonizimi
ciklik a linear ose i kombinuar i fabuls dhe subjektit. Me
fenomenin e kohs n veprn letrare kan shkruar shum
autor (Bahtini, Bali, Barti, Biti, Buti, Gremasi, Hamburgeri,
Jausi, Kaleri, Lotmani, Myleri, Propi, Rikeri, Strosi, Us-
penski, Zheneti). Meq narratori dhe personazhi kryesor
jan element kryesor t strukturs narrative, sht i
rndsishm edhe hulumtimi, interpretimi dhe studimi i
tyre nprmjet fenomenit t organizimit t kohs dhe t
funksionimit t saj. N t shumtn e rasteve, n hierarkin
e strukturs narrative, kohs i nnshtrohen edhe narratori
edhe heroi kryesor, ndaj edhe organizimi i tyre i nnshtrohet
parimit t qndrimeve dhe t harmonis s heroit.
N studimet narratologjike mbisundon mendimi se bota
e veprs letrare realizohet n nj loj me kohn, ligjsit
(graviteti, inercia, mosprania e trupit) dhe poetikn e saj
(kohn e rrfmit, kohn e rrfyer, kohn e jets). Dimensioni
kohor i veprs letrare transformon kohn e bots s
prditshme. N kt bot personazhet karakterizohen n
mnyra t ndryshme me kohn si prcaktuesin e qensis.
Ndaj thuhet se struktura e brendshme e veprs letare sht
nj perfomance i betejave t ndryshme kundr forcs s
palodhshme t kohs. Hapsira e kohs s veprs letrare
sht hapsir e psikologjis, e cila nprmjet fabuls
bhet pjes prbrse e totalitetit t kohs. Ajo mund t
tregohet n mnyra t ndryshme, si nprmjet strukturimit
t brendshm, ashtu edhe nprmjet prjetimeve t
personazhit. Nj model si ky i fundit i shrbeu Gavril Dars
s Ri pr endjen e subjektit t poems s tij.
Nn konceptin kohor t strukturs s veprs letrare
dallojm tri koh: kohn e rrfmit kohn e rrfyer kohn
e bots s rrfyer (paraqitur). Koha e rrfyer prcaktohet
npr kohzgjatjen q i sht kushtuar elementve t
ndryshm t subjektit n raport me kohzgjatjen q ata
kan n fabul, kurse koha e bots s paraqitur sht e
lidhur kryesisht me interpretimin e veprs n kuptim t
trheqjes mashtrimit t lexuesit n botn e tij.
Teknika narrative, sipas prbrjes s vet nuk sht
asgj tjetr vese vrojtim i fakteve jetsore n koh, t
cilt organizohen n harmoni me format e vet jets dhe t
ligjsive t kohs s saj. Rrfmi sht pjes prbrse, t
cilin narratologjia e defnon si tekst n t cilin nj instanc
n nj mnyr t veant rrfen fabuln e prezantuar.
Koha pr rrfmin ka rndsi kryesore, sepse ngjarjet
gjithmon zn nj koh dhe radhiten sipas nj rendi,
i cili sipas parimit t vet parasheh sukcesionin n koh.
Kjo radhitje mund t jet identike me fabuln, por mund ti
ket edhe shmangiet e veta, si ndodh me poemn Knga
e sprasme e Bals t Gavril Dars s Ri, ku grshetohen
dy koh t shkuara. Ndaj edhe kemi shmangie t subjektit
nga fabula.
Thuhet se ndjenjn e kohs e kemi sipas ngjarjes, kurse
ngjarja sht e mundshme vetm si lvizje n hapsir.
Ndaj koha dhe hapsira matematikisht jan dy kategori
t pandashme. Lvizja n hapsir gjithmon sht edhe
lvizje n koh. Vet ngjarja sht kalim nga nj gjendje
n nj gjendje tjetr, e cila si e till rregullisht nnkupton
sukcesionin n koh. Rrfme pa ngjarje nuk ka. M. Bal-i
ngjarjen e prcakton si kalim nga nj gjendje n nj gjendje
tjetr t kushtzuar ose prjetuar nga aktori (Bal, 2000: 143).
Poema Knga e sprasme e Bals n rrafshin prmbaj-
tsor nuk prpunon nj tem t mirfllt, por dy tema
kryesore dhe tre motive: dashuria ndaj atdheut dhe
dashuria e dy kryepersonazheve t poems, Nikut dhe
Mars, si dhe motivi i tradhtis, si lajtmotiv q shoqron
kto dy tema kryesore. Ato materializohen me nj fabul
lineare, ku ngjarjet prcjellin njra-tjetrn dhe t gjitha
bashkarisht krijojn nj trsi t veant dhe unike
tematike-motivore.
Rrfmtari nuk bn ndonj hyrje t veant, si sht
tradit n vjershrimet e ksaj natyre, por drejtprdrejt
deprton n rrfm dhe menjher prcakton edhe temn
kryesore. N tri vargjet e para: Mori Bij, bij e Lals, / Moj
e bukur, e mritur, / Pse m siell ndr mend t shkuarn
njoftohemi se, q n nism t narracionit, Gavril Dara,
krkon ta vendos prshkrimin e vet n rrethana t atilla
pshkrimore t cilat teknikisht do ti prafronin motivet e
dy kohve t largta n nj pik t prbashkt, q brenda
vetvetes ta luajn rolin e pikbashkimit brendaprbrenda
t dy kohve kundrshtare: t shkuars dhe t ardhmes.
Piktakimin e ktyre dy kohve t largta e paraqet koha
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 2o
ZEQIRJA NEZIRI
e tanishme, e cila fuqizohet n pranin e kohs s Bals
(dyzet vjeta pas zhvillimit t ngjarjeve) dhe t vetes s
fshehur t autorit (n shekullin e nntmbdhjet).
* * *
sht e ditur se Gavril Dara Nipi me poemn e vet i
prket qarkut t krijuesve q trajtojn tema, t cilat i
takojn t keqes dhe t mirs, trimris dhe tradhtis,
lumturis dhe vuajtjes, dashuris dhe urrejtjes. T gjitha
jan t pranishme n opusin e tij, zn hapsira qiellore
dhe toksore dhe prmes dashuris s dy t rinjve (Nik
Pets e Mars) prtheksohet m shum dashuria ndaj
atdheut t t parve. Kjo sht shpresa, q sht e
pranishme kudo.
Fabula sht krejt e thjesht: Dy t rinj Nik Peta dhe Pal
Golemi dalin t ftojn nam. Rruga i qet n Lal, ku takojn
Marn dhe t atin e saj Kaurin. Prej aty rekrutohen n
ushtrin e Sknderbeut, ku nj nat, derisa Bala bnte roje
arrin plaku Harun dhe i njofton se Ballabani me nj ushtri
sht nisur pr n Lal ta marr Marn dhe ta shpjer
n haremin e sulltanit. Nik Peta vullnetarisht obligohet t
ndeshet me Ballabanin dhe ta shptoj Marn, me t ciln
edhe martohet. Por menjher kthehet n front. Pason
beteja e Valikalit ku vdesin t dy trimat. Vdes dhe Mara
nga dhimbja dhe shqetsimi. Gjithka q nga kjo koh i ka
mbetur Bals sht kujtesa e dhimbshme pr kt dashuri
tragjike. At e mban shpresa se n t ardhmen do t agoj
nj dit e lumtur.
Skema temporale e narracionit sht mbshtetur n
rrfmin me paraecje, por nga perspektiva prapaecshe
(retrospektive) e narratorit. Pra, narratori ngjarjet i paraqet
n drejtim t rrjedhs s ndodhis ose progresit. Ndodhit
e jashtme jan vendosur n nj hapsir kohore t
ngusht. Monotonis s paraecjes shkrimtari i shmanget
me futurimet e kohpakohshme retrospektive kah ajo q
ka ndodhur dhe ky retrospekcion buron nga prmbajtja e
vetdijes s fokalizatorit t brendshm. Fiksimi objektiv
kohor sht i redukuar dhe prparsi i jepet kohs
subjektive t ciln e tregon sukcesivisht.
N rrafshin paradigmatik t poems sht ngritur
opozicioni i vetllojshm midis kronotopit real, t rregullt
dhe t mbshtetur n parimet logjike; dhe t nj kronotpi
tjetr, metafzik, i cili mbshtetet n parimet iracionale,
d.m.th. n perceptimin e matur t kohs. Sinkronikja
e pozits vrojtuese sht siguruar me prdorimin e
pcaktimeve t kohs (tani dikur).
Q n fllim t poems takojm diferencimin e dy
dimensioneve kohore: narracionin e tashmris dhe na-
rracionin e kalueshmris (Pse m sjell n mend t shku-
arn). Ky procede i ndarjes s kohs narrative sht i
rndomt n rastet kur rrfehet sipas kujtess. Kshtu
ngjet edhe te Gavril Dara i Ri. Poemn e rrfen rrfmtari
i gjithdijshm. N t sht i pranishm mbisundimi i
fokalizatorit t brendshm. Ky FB funksionon si entitet
krejtsisht i ndar, bile edhe me ligjrimin e vet. Gjithka
n poem udhheq kah Nik Peta e Mara, personazhet e
saj kryesor.
Fjalin e veuar Mori Bij, bij e Lals, shkrimtari e ka
prdorur sikur nj refren keqsjells. Kujtesa shndrrohet
n ligjrim. Shkrimtari me zvendsimin cilsor t foljeve
arrin efekt dinamik, i cili njkohsisht kombinohet me
grshetimin e rrafsheve hapsinore vertikale. Me kt fton
ligjrim t prhershm, ligjrim vitesh, ligjrim t heshtur,
n t cilin ndryshohet komunikimi i t gjitha rrafsheve.
Radha kohore prospektive shum shpejt ndrpritet me
shprehjen retrospektive t zrit t Nikut e t Mars, t
cilt shpjegojn n detaje zhvillimin e dashuris s tyre .
Me subjekt dhe fabul nnkuptohet distinkcioni q ia
japin formalistt. Fabula sht rrjedha kronologjike (shkak
pasoj) e ngjarjeve n realitet, e cili i nnshtrohet
subjektit si prpunim autorial i tekstit. Domethn n fabul
sht koha, kurse n subjekt konstruksioni letrar i kohs.
Marrdhniet midis fabuls dhe subjektit strukturalistt i
merrnin si marrdhnie midis rrfmit dhe diskursit.
* * *
Ngjarja mund t ket tri kategori t vetat, t cilat
manifestohen ndryshe n tekstin narrativ. Ndryshimin,
przgjedhjen dhe konfrontimin. Bal i thot se n proces
mund t dallohen tri faza: mundsia (realiteti), ngjarja vet
(realizimi) dhe rezultati (prfundimi i procesit). Kto faza
mund t kombinohet midis tyre dhe gjat ktij procesi teksti
mund t ket zhvillim linear t fabuls, por edhe radhitje
komplekse n t ciln grshetohen forma t ndryshme.
Sipas ksaj ngjarja e Bals i prket tipit t ngjarjeve q i
prshtaten identitetit t personazhit.
Si duket n kt parim t fundit t procedimit t ngjarjes
nga M. Bal-i, mund t prfshihet edhe interpretimi i ngjarjes
nga Jauss-it (Beker, 1985: 281-301). Ngjarja n tekstin
letrar, konsideron Jauss-i, varet nga realizueshmria te
lexuesi. N tekstet romantike ngjarja mbshtetet n nj
numr zbraztirash t rndsishme, t cilat ln lexuesin
t mendoj. Ndaj Bahtin-i, ka pasur t drejt kur thoshte
se ngjarja sht e shpjegueshme vetm nga perspektiva
e trsis. Ngjarja, thot Jauss-i, sht e lidhur me kohn
subjektive, psikike t pjesmarrsit t ndodhis historike.
Edhe sipas defnicionit strukturalist t Lotmanit (Lotman,
1976), ato paraqesin shmangie, transformim ose mohim t
strukturs, e cila vendos pritjen.
* * *
Raporti i kohs rrfmore dhe i kohs s rrfyer
ndrion edhe pozitn dhe rolin e narratorit n veprn
letrare. Narratologjia ktu dallon prespektivn dhe zrin.
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 27
TEMPORALITETI I POEMS S GAVRIL DARS S RI
Perspektiva ka t bj me pikpamjen e rrfmtarit, kurse
zri me vet aktin e rrfmit, at q rrfen dhe at t cilit
rrfmi i atribuohet. Kjo sht pozita e narratorit brenda
kohs, ku jan t mundshme kombinime t ndryshme
midis kohs s rrfmit dhe kohs s rrfyer. Autori kohn
mund ta llogaris nga pozita e ndonj personazhi ose
nga pozitat e veta. Kshtu, Gavril Dara i Ri q n fllim t
poems s tij boshtin temporal e ka vendosur nga pozita
dhe perspektiva e Bals, q m pas, kur rrfmi i bartet
Nikut ose Mars, narratori pranon pikvshtrimin e tyre.
N kt mnyr narratori mund ta ndryshoj pozitn
e vet, duke marr kndvrojtimin her t njrit e her t
personazhit tjetr, por mund ta shfrytzoj edhe pozitn
e vet kohore. Kjo mundsi e kombinimit t kndvrojtimit
prcakton mundsit e ndrlikimit t strukturs temporale,
me kt edhe t ndrlikimit t kompozicionit t poems.
Domethn, pozitat e ndryshme kohore mund t
kombinohen n mnyra t ndryshme. N poemn e Gavril
Dars s Ri pozita ndrrohet n mnyr sukcesive nga
ngjarja n ngjarje her nga kndvshtrimi i Bals e her
nga kndvshtrimi i Nikut ose Mars. Prshkrimi i episodit
t fundit n kngn e 9-t jepet njkohsisht n dy pozita
dhe me kt rast nuk paraqitet si rezultat i trthorsis,
por si sintez e kndvshtrimeve t ndryshme, t derdhjes
s tyre n nj pik unike.
sht krejtsisht e qart se brenda problemit t
temporalitetit autorin e takojm jasht tekstit. At e
takojm para s gjithash n kompozicion. N kt
ngrehin, e cila kushtimisht mund t quhet e jashtme,
merret parasysh koha e rrfyer, koha e lexuesit dhe koha
e krijuesit t veprs, d.m.th. ngritet ndikimi i ndrsjell
midis bots s rrfyer dhe rrfyesit, kohs s rrfyer dhe
kohs s rrfmit.
Letrsia nuk sht mimetike n kuptimin e kopjimit t
realitetit, por sht art mimetik n kuptimin e transformimit
t realitetit. Asnj sfer e veprimtaris njerzore nuk e prek
jetn n at mas sa e prek arti. Fizika dhe matematika,
biologjia dhe psikologjia, historia dhe flozofa vetm e
prekin jetn, por nuk e rrfejn. Vrtetsia e bots s
fksionit nuk matet me ngjashmrit e bots reale, fktive,
po me funksionimin e saj.
Paul Riccoeur-i dhe Mihail Bahtin-i, duke folur n dy
mnyra t ndryshme pr kt shtje, ishin t mendimit
se n zhanret rrfmore ajo q nuk sht n koh nuk
mund t rrfehet. Bahtin-i lidhjen e ndrsjell qensore
t marrdhnieve artistike kohore dhe hapsinore t
miratuara n letrsi i quante kronotop (Bahtin, 1989:
193). Ai sht i mendimit se shenjat e kohs zbulohen n
hapsir, kurse hapsira i jep kuptim dhe matet me kohn.
Paul Riccoeur-i, kt problem u prpoq ta shpjegoj me
an t tri shkallve t Mimesisit, si ai e quante kodin, n
t cilin kemi artikulimin trishkallor t informats artistike.
Prkundrazi analiza narratologjike e Mike Bal-it u thellua
n shkaqet e temporalitetit n tekstin rrfmor, q Bahtin-i
e shpjegonte me pasojn e strukturs temporale.
* * *
Pra, q n fllim t vjershrimit t Dars ndeshemi me dy
temat kryesore, si dhe me lajtmotivin e tyre dhe ato vendosen
brenda dy kohve rrfmore koha e ngjarjes si e shkuar
dhe koha e Bals si koh e tanishme e fokalizatorit,
brenda s cils realizohet veprimi i ktij konteksti letrar.
Kto dy koh brenda vetvetes apostrofojn temat
kryesore dhe bartse t veprimit dhe rreth tyre shtjellojn
subjektin e trsishm t poems. Koha e ngjarjeve ajo
e Nikut dhe Mars, si koh e shkuar dhe koha e fokalizimit
t Bals, si koh e tanishme ndrthuren midis tyre dhe
tentojn t prfshihen n rrjedhat e kohs s ardhme dhe
t trija bashkarisht t funksionojn si realizim poetik n
kohn e bashkkohsis s Dars. Tri koht rrfmore t
vjershrimit t Dars jan t lidhura ngushtsisht midis
tyre, e plotsojn njra-tjetrn, edhe pse jo n mnyr
proporcionale dhe kushtzohen prej njra tjetrs, sipas
parimit t shkak-pasojs.
Kshtu koha e Bals fokalizator kushtzohet prej kohs
s Nik Pets dhe Mars, kurse e kundrta, koha tyre
nuk kushtzohet nga koha e Bals. Kjo ngjet pr arsye
t varshmris s ndrsjell shkak pasoj dhe raportit
njdimensional t kohs s Bals. Ndaj edhe mund t
thuhet se ndrsjellshmria kohore nuk ekziston, sepse
ato jan ndrtuar n nj drejtim sipas kriterit t varsis
zinxhirore q do t thoshte se koha e Bals varet nga
koha e Nikut dhe Mars, ashtu si koha e ardhmris q
varet nga t dyja. N kt kontekst t dy koht rrfmore
tentojn dhe varen prej kohs s pritjes t ardhmris.
N kt diskurs t ndrtimit t rrfmit takojm edhe
qndrimin e autorit ndaj mnyrs s koncipimit t veprimit
poetik, i cili me pjesmarrjen aktive t rrfmtarit Bal, si
fokalizator i subjektit, e kushtzon rrjedhn strukturore
t kompozicionit t poems. Kjo sht pjesmarrje e
realizuar n form t drejtprdrejt dhe prdoret pr
ta shprehur mallin pr atdheun dhe dhimbjen pr fatet
tragjike e fatale t personazheve, t cilat si krkesa
poetike vihen n funksion t prtheksimit t krenaris
kombtare t periudhs historike t Motit t Madh. Kjo
mnyr e ndrtimit t veprimit poetik paraqitet edhe si
nevoj e prqafmit t programit t Rilindjes Kombtare.
Ajo kushtzohet nga ardhmria e funksionimit t tekstit
poetik dhe del si nevoj e shprehjes s kriterit t theksuar
institucional t konceptit t artit n prgjithsi, t letrsis
e t veprs letrare, n veanti, si dhe i miratimit dhe i
afrmimit t tyre nga Gavril Dara i Ri si domosdoshmri.
Njra koh sht koha e Bals, respektivisht koha e
tashmris s Dars, e cila praktikisht materializohet n
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 28
ZEQIRJA NEZIRI
tri vargjet e njohura q prsriten n fllim dhe n fund t
vjershrimit, me t vetmin ndryshim se n fllim pndoret
koha e tashme Pse m sjell ndr mend t shkuarn?, kurse
n fund e kryera e thjesht Pse mkujtove motn e shkuar?.
Pjesa tjetr e ngjarjes s vjershrimit zhvillohet n kohn
e shkuar, sepse ai si rrfmtar, n trsi e rrfen veprimin e
poems. Megjithat, n disa kng Bala distancohet nga
prshkrimi i ngjarjeve, ather rrfmin, pra fokalizatori
t ngjarjes bhen vet personazhet: Niku n kngn e
tret dhe t katrt (t pjess s par) dhe Mara n pjesn
e par[ t kngs s dyt (t pjess s tret) dhe n kngn
e par (t pjess s katrt), n trsi.
Tema e dashuris s Nikut dhe Mars dhe krejt ngjarja
e prshkruar n poemn Knga e sprasme e Bals i kri-
jon kushte narratorit ta zbatoj teknikn e montimit e t
ndrlidhjes s ngjarjeve q kan ndodhur n nj koh dhe
n nj hapsir t caktuar. Ndaj duke prdorur teknikn
prshkrimore t prfshirjes s vetes n kohn e rrfyer, ai
do ta rrfej at edhe si koh t veten, n bashkkohsin
e tij, por edhe si koh t bashkkohsis s personazheve
dhe me t dyja bashkarisht, ta ndrtoj trsin kohore
t poems. Kjo teknik prshkrimore i krijon kushte
t prshtatshme p[r konkretizimin dhe ta vendosjen e
fabuls s poems n nj hapsir konkrete, n t ciln
do t zhvillohet edhe subjekti i saj. Sjellja e nj veprimi
q ka ndodhur n nj koh t shkuar n bashkkohsin
e personazhit, n kohn e tanishme, i imponon narratorit
prdorimin e analepss s jashtme.
Ndrfutja e t tanishmes s Bals, brenda narracionit
t poems, midis t shkuars dhe t ardhmes, i shrben
rrfmtarit si mjet ndrlidhs. Me t, n form t kohs s
tanishme dshirohet t shprehet prpjekja e vazhdueshme
e njeriut pr ta mundur vetmin, monotonin e jets.
Rrfmi prgjithsisht ndrtohet n mnyr t shkallzuar
dhe n dy pjes. Midis tyre sht ndrfutur koha e
ardhmris, e cila duke qen e panjohur, sht vendosur
brenda rrjedhave t dy kohve t tjera dhe shrben pr
ndrlidhjen e bashkkohsis s Bals me angazhimin e
tij pr ta rrfyer historin.
Pika nismtare dhe prfundimtare e narracionit, e
paraqitur n veprimin e poems dhe n ndodhit e saj,
nuk prkon me koordinatat kohore t t ndodhurave
q prshkruhen n kngt n vazhdim. Ajo nuk sht
vendosur n bashkkohsi me ndodhit e prshkruara
vijuese, por dyzet vjet m von, nga koha e ndodhjes
s disa ngjarjeve. Narracioni nis ather kur ndodhit
tanim kan prfunduar n nj distanc m t hershme
kohore. Pika nismtare e rrfmit sht koha, e cila sht
vendosur n boshtin kohor t jetsis s Bals, dyzet vjet
pas prfundimit t jets fzike t Nikut, Palit e Mars.
Kshtu narracioni n poem vazhdimisht do t lviz
nga e shkuara kah e ardhmja dhe, q n fllim koha e
rrfmtarit, si e tanishme, me kohn q rrfehet vendosen
n pikn qendrore, brenda dy veprimeve: t kohs, n t
ciln nj ndodhi tanim ka prfunduar dhe t kohs, e cila
do t ngjaj m von, si koh e strukturs rrfmore t
poems. N fllim t veprs koha e rrfmtarit vendoset si
nj analeps e jashtme, por n kngn e tret dhe t katrt
t kngs s par, si dhe n kngn e dyt (t pjess s
tret) dhe t par (t pjess s katrt) shndrrohet n
analeps t brendshme. Grshetimi dhe funksionimi i tyre
si koh t tanishme t Bals, i mundsojn[ narratorit ti
paraqes si pjes prbrse t bashkkohsis s tij.
Ndaj, koha e ardhmris paraqitet si koh n korelativitet
t ndrsjell me kohn e shkuar dhe t dyja bashk n raport
me kohn e tanishme, pra me kohn e bashkkohsis s
Bals, qndrojn n pozita t njjta: sepse si koha e shkuar
(e Nikut dhe Mars), ashtu edhe koha e tanishme e Bals
synojn dhe kushtzojn ardhmrin.
Kto elemente prshkrimore t vjershrimit t Dars e
bjn at prfaqsuesin tipik t prshkrimit t pasojave.
N kt kontekst, vetvetiu imponohet konkludimi se
motivimi i faktorve dhe i agensave letrar sht i nxitur
dhe i realizuar sipas diskursit shkak-pasoj. Ky lloj motivimi
sht historik.
Dy koht rrfmore t Gavril Dars jan ndrtuar
dhe zhvillohen n mnyr paralele, ndrthuren dhe
prplotsojn njra-tjetrn, kan rrjedh t kundrt dhe
jan orientuar n drejtime t kundrta. Ndrtimi paralel
i shpie n pikmbrritje t prbashkt. Kshtu ato
plotsojn njra-tjetrn. Sepse koha e tanishme e ndrtimit
t rrfmit, si koh e Bals, pandrprer tenton t mbrrij
n kohn e shkuar, kurse e koha e rrfyer koha e Nik
Pets dhe e Mars tenton kah koha e ardhme, gjegjsisht
e tanishme nga kndvrojtimi i Bals. Prandaj edhe themi
se koht rrfmore nuk jan ndrtuar n mnyr t njjt,
nuk ndjekin kahe t njjt dhe nuk tentojn t arrijn n
kahe dhe pik t njjt.
Njra piknisje rrfmore sht ajo e Bals, n t ciln
rrfmi lviz nga nj pik n tashmri drejt nj pike n
kalueshmri t afrt, n segmentet e kohs historike.
Prball saj sht pika tjetr rrfmore, koha q rrfehet.
N t narracioni vazhdimisht lviz nga kalueshmria n
tashmri, bashkekziston, funksionon dhe gjallron me
t dhe pa t nuk mund t paramendohet qensia e saj.
Pra ajo shkon n drejtim t kundrt: nga kalueshmria
n tashmri. Por t dyja bashk tentojn t arrijn n nj
pik t ardhmris n kohn e lexuesit dhe t zhvillohen
paralelisht me kohn e tij, e cila, sipas Rikerit duhet t
ekzistoj n paralelizm kohor midis kohs s rrfyer dhe
kohs q rrfehet.
Dara fare mir e paraqet veprn si nj krijim t
Plakut Bal, rapsod i kohs s Sknderbeut. Ky sht
nj invencion pr t motivuar dhe pr ti dhn frym
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 29
TEMPORALITETI I POEMS S GAVRIL DARS S RI
m autentike rrfmit epiko-lirik pr luftn dhe fatin e
trimave t Sknderbeut. Pas rrfmit pr ngjarjet zbulohet
fati i heronjve dhe rravgimet e tyre shpirtrore; n
plhurn narrative t veprs pra shkrihen element t
eposit kombtar dhe t drams njerzore, q do t bhej
prmbajtja e romanit si zhanr (Bulo: 70).
* * *
Narratori n rrfmin historik thot Zh. Zheneti fshihet
prapa rolit t informuesit neutral, duke marr kshtu
funksionin e verifkuesit t fakteve historike. Ai kshtu e
ngrit tekstin rrfmor nga karakteristikat e tij nismtare,
sepse shkalla e informimit t tekstit sht e lidhur me
mungesn e folsit t tij. Ai me sa m pak plotni q
informon aq m tepr fsheh aktin e informimit (Zhenet,
1972/1980: 67). Largimi i subjektit rrfmor nga veprimi pr
t cilin rrfehet rezulton pavarsin jo vetm t pars, por
edhe t fundit (Culler, 1981: 170). Letrsia sot i nevojitet
secilit, por jo n mnyr t njjt (Biti, 1987: 21).
Kur ngjarja rrfehet me gojn e personazhit ather
paraqitet dukuria e narratorit si ndrmjets midis shkrim-
tarit dhe ngjarjeve pr t cilat fitet dhe rrfmi i distancuar
i ngjarjeve t t kaluars. Ato i paraqet si prjetim vetjak i
bots s jashtme.
Narratologjia nismn e vet e ka n gjysmn e viteve
t gjashtdhjeta t shekullit njzet. Paraardhs jan for-
malistt rus. Hulumtimi i diskursit nga formalistt rus
dhe nga strukturalistt francez, hapi perspektiva t reja
n studimet e vjershrimit narrativ: formsimi i kohs
dhe hapsirs, radhitja e kompozicionit dhe e t gjitha
elementve, t cilt i shmangen paraqitjes kronologjike dhe
lineare ose ciklike e t kombinuar t ndonj ngjarjeje (RKT:
498-499). Shklovski bnte dallimin midis fabuls (ndrtimi
themelor i rrfmit sipas radhs kauzale kronologjike) dhe
subjektit (prpunimi specifk i fabuls); Proppi paradigmn
(sistemin e caktuar t rregullave abstrakte) dhe sintagmn
(trsit e vogla narrative, n numr t pakufzuar); Klod
Levi-Strausi prktheu mitet (lindjen dhe strukturn e
trsive rrfmore). Duke bashkuar njsit e ndonj miti
n trsi lineare, Strosi zbuloi prpjekjet simbolike t
zgjidhjes s kundrshtive shoqrore prej t cilave mitet
kan lindur. A. Zh. Gremasi oi prpara iden e ifteve
binare, duke vrejtur se pran kundrshtis themelore
ekziston ifti implicit binar, n t cilin mungojn tiparet e
iftit t par.
Nism t vrtet t narratologjis konsiderohet numri
8 i revists Communications (1966), me artikullin hyrs
t Roland Bartit, n t cilin theksohet se narratologjia
n studimin e diskursit (prpunimit specifk t gjuhs) e
dekronologjizon tekstin. M 1972 Zh. Zheneti n kuadr
t Figure III shtron problemin e shhaprimit midis kohs
s rrfmit dhe vet ngjarjes n tregim dhe debaton pr
paraqitjen e kohs (sidomos analepss ose rindrtimit t
t kaluars), renditjen, prsritjen dhe shpeshtsin. Me
mnyrn kupton dallimin (si dhe kalimin) midis mimezs dhe
diegezs (tregimit); kurse me zrin nnkupton prputhjen ose
nuancat e dallimit midis kohs s rrfmit dhe vet tregimit,
si dhe me rrafshet rrfmore (q mund t jen brenda ose
jasht tekstit) dhe mund t pleksen me personazhin kryesor
ose me ndonj rrfmtar tjetr (RKT, 499).
N kontekst t fabuls dhe subjektit narracioni i poems
nis me kujtesn e Bals pr ngjarjen q do t bhet objekt
prshkrimor. Pr zhvillimin e subjektit n vend q t
prdoret rrjedha lineare, kronologjike, meq kemi t bjm
me nj tem historike, zbatohet rrjedha ciklike. Prishet
kronologjia e ecuris s ngjarjeve. Motivi i historis s
lindjes s dashuris s Nikut me Marn, n kngn e
tret, jepet me prapaecje nga perspektiva e Nikut, njsoj
si prshkruhen bmat dhe trimrit e Nikut (n kngn
e katrt). N kt diskurs Dara i Ri na del si krijues q i
kundrvihet natyrs bhet prqafues i pikpamjes s
diegezs s Platonit (Biti, 1987: 14) dhe jetson pikpamjen
e Benvenistit (Benvenisti, 1966/1975: 183), i cili mendonte
se n rrfmet historike koha e ndodhis sht shum larg
kohs s rrfmit, tashmria zvendsohet me t shkuarn
dhe krijohet prshtypja sikur ngjarjet i fasin vetes.
Zheneti mendon se hapja ndaj psikologjis s
personazheve t tjer dhe jo ndaj vetes duhet interpretuar
si indicion i fokalizimit, t cilin teksti rrfmor me kujdes
e prdor n form hipotetike (Zhenet, 1972/1980: 126).
Kritikt kan vrejtur se prdorimi i shpesht i shprehjeve
mnyrore (ndoshta, padyshim, sikurse, m duket, duket),
i mundson rrfmtarit hipotetikisht ta thot at q mund
ta vrtetoj pr t mos dal nga fokalizimi i brendshm
prfundon Zheneti (126). Midis informats s personazhit
dhe gjithdijes s shkrimtarit gjendet informata e
rrfmtarit, i cili disponon me t ashtu si e dgjon, por e
mban vetm nse e sheh shkakun e vrtet pr t (128).
Teoria e tekstit rrfmor (narratologjia) prpiqet ti
kuptoj pjest e prgjithshme prbrse t tekstit rrfmor,
analizon se si ndonj tekst rrfmor arrin prshtypjet dhe
prjetimet e veta. N narratologji besohet se ekziston
nj rrafsh strukturor, t cilin e quajm thurrje ose rrfm.
Thurrja ose rrfmi sht ngjarja q tregohet, e rregulluar
nga nj pik vshtrimi me ndihmn e diskursit (pjesve t
ndryshme t rrfmit). N narratologji dallimi kryesor sht
mdis thurrjes dhe rrfmit, rrfmit dhe diskursit.
* * *
Nocionin e fokalizimit n terminologjin teorike letrare
e ka futur Zherar Zheneti n vitin 1972, n Diskursin e
tekstit rrfmor. Ai n shkrimet e veta bn dallimin, deri
ather t paqart t kriterit, q i prgjigjej pyetjes kush
fet? dhe kush shikon?, edhe pse, ky nocion, pr shkencn
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 10
ZEQIRJA NEZIRI
e letrsis, sht i njohur edhe m hert.
Prsri Laboku n veprn Arti i romanit (1921),
analizon kndvshtrimet e autorit dhe njeh tri perspektiva
t narratorit: panoramike, retrospektive dhe dramatike.
Ndrkaq Buti me librin Retorika e prozs (1962) dalloi tipat e
ndryshm t folsve t narracionit; ndrsa Boris Uspenski
me librin Poetika e kompozicionit (1971) duke mos dalluar
autorin nga bartsi i zrit t tij, teorin naratologjike e
pasuroi me dallimin e kndvshtrimit t brendshm nga
kndvshtimi i jashtm.
Kto studime shrbyen si interlud pr vitin 1972 kur
Zherar Zheneti, konsideronte tre tipa t fokalizimit: (1)
fokalizimin zero; (2) fokalizimin e brendshm (me nntipat
i ndryshueshm, i pandryshueshm dhe fokalizimi i
shumllojshm); dhe (3) fokalizimin e jashtm. Ai dalloi
edhe nocionet alterim ose transformim dhe dy tipa t
alterimit paralepsn dhe polimodalitetin.
Prpunimin e fokalizimit e bri teoricientja holandeze
Mike Bal, e cila ndarjen triantarshe t Zhenetit e
ngushtoi me dyantarshin, por duke shtuar edhe t a.q.
nivel t fokalizimit, respektivisht fokalizimin n fokalizim,
ku fokalizatori
1
i nivelit t par bhet i fokalizuari. N
gjurm t njjta eci edhe Pjer Vitu. Teorin e Mike Balit
e vuri n dyshim Broncvaveri. Nga pasuesit e Mike Balit
konsiderohet teoricientja izraelite Shlomit Rimon-Kenan,
e cila i kthehet pikpamjeve t Uspenskit dhe aspektin e
fokalizimit e sjell n vrojtues, psikologjik dhe ideologjik.
Pr dallim prej saj, Simur etmeni bn dallimin e tregimit
nga diskursi dhe t personazhit nga narratori, kurse J.
Fontaneli, propozon q fokalizimi t kuptohet si njri
nga procedet e diskurzivizimit, me ndihmn e t cilit ai
q fet prjashton nga ai aktivitet dimensionin njohs t
veprimtaris vetjake t ligjrimit. Gremasi niset nga lnda
dhe fokalizimin e prshkruan si procede t pandrprer t
regjistrimit koncentrik t ndonj personazhi n rrfm ose
t ndonj sekuence n narracion n koordinatat precize
kohore hapsinore. Ai sht i mendimit se perspektivizimi
i nj lnde sjell pasoja t dmshme: mjegullimin e t dytit
n cilsin e prapavis s tij.
Morfologjia poetike e Gnter Mller-it ka ln n
trashgim tri koh: kohn e rrfmit, kohn e rrfyer dhe
kohn e jets. Koha e par sht kronologjike dhe kjo
sht para s gjithash koha e leximit, njsit matse t
t cils jan ditt, ort, minutat, por matet edhe numri i
1. Me fokalizim kuptojm marrdhniet midis ele-
mentve t pranishm (...) t raportit midis vizionit dhe
asaj q shihet. Fokalizatori, pra, sht pika nga e cila
vshtrohen elementet (...) dhe e cila mund t gjendet te
personazhi, pra, n elementet e fabuls, ose jasht tij.
Fokalizatori intern (Fokalizimi i brendshm), i cili gjendet
te ndonj personazh, dallohet nga fokalizatori ekstern
(Fokalizimi i jashtm), i cili funksionon jasht fabuls.
faqeve, rreshtave dhe fjalve. Analiza q prftohet nga
sasia e tekstit n ngjarje, sipas parimit t Mller it sht
nj informacion shum i rndsishm, i cili mund t merret
nga ndonj vepr letrare.
Kohzgjatja e subjektit formon trsin e veprs letrare,
e cila pran prcaktimit zhanror ka edhe prcaktimin e vet
estetik, kompozicional. Kshtu kompozicioni sht kalimi
nga pikpamja paradigmatike n sintagmatike. sht e
ditur se veprimi foljor sht i lidhur me rrjedhn kohore,
e cila mund t jet e kufzuar ose e pakufzuar. Po ashtu,
ekziston i a.q. raport i jashtm kohor i prmbajtjes foljore,
i cili prcaktohet sipas piks s momentit t ligjrimit, por
realizohet n kohn e tashme, t shkuar ose t ardhme.
sht theksuar disa her se roli kryesor i s tanishmes
sht sh[nimi i veprimit t tashmris dhe se me ndihmn
e saj mund t sh[nohet veprimi q sht zhvilluar n t
kaluarn dhe veprimi q do t ngjaj n ardhmri, dhe se
n t njjtn mnyr, roli kryesor i t kryers s thjesht
sht shnimi i veprimit t prjetuar, i cili n kalueshmri
ka pasur nj kohzgjatje t kufzuar dhe me ndihmn e tij
mund t shprehet veprimi q do t ngjaj n ardhmri.
Thuhet se bota e veprs letrare autonomin e vet e
fton n raport me botn reale, deri n at mas, q t jet
n gjendje t ket kuptim dhe t funksionoj n mnyr
t pavarur. Por, po ashtu, sht thn, se kjo bot nuk
sht dhe as nuk mund t jet plotsisht e pavarur nga
bota reale, bile n at mas n t ciln krkon formularin
e vet paradigmatik. Pikrisht pr kt kuptim sht e
pamundur t ndahet sistemi i kohve foljore nga vet
fenomeni i kohs. Ndaj koha e rrfmit mbetet kryesisht
n marrdhniet narrator-lexues, sepse, si e ka vrejtur
Paul Riccoeur, rrfmi tregohet kurse jeta jetohet dhe se
przgjedhja i siguron rrfmit t jet rrfm.
Por nse njsi e matjes sht teksti, ather ajo q n
gramatik quhet koh e shkuar n veprn letrare, fton
formn e kohs s rrfmit. N kt raport t dyfsht t
njjtsis dhe t prkufzimit midis reales s kohs s
shkuar dhe kohs s rrfmit, Paul Riccoeur-i sheh zbatimin
e raportit t Mimesisit I dhe t Mimesisit II. Koht e shkuara,
thot Riccoeur, tregojn para s gjithash t kaluarn dhe
pastaj me ndihmn e zhvendosjes metaforike, e cila ruan
at q tejkalon, tregojn hyrjen n rrfm, pa udhzimin e
drejtprdrejt n t kaluarn si t till. Shkak pr kt sht
trheqja e dallimit midis autorit real dhe rrfmtarit, i cili
edhe vet sht fksion. N fksion, thot Kete Hamburger,
ekzistojn dy diskurse, diskursi i rrfmtarit dhe diskursi
i personazhit. Me t kaluar, vazhdon ajo, duhet kuptuar
vetm t kaluarn reale, t lidhur me mbamendjen ose me
ndonj relacion historik.
N kt kontekst realizimi poetik i Kngs s sprasme
t Bals ndrtohet nga perspektiva e personazhit si
narrator, ku perspektiva e autorit Dars s Ri sht e
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 11
TEMPORALITETI I POEMS S GAVRIL DARS S RI
fshehur. Prandaj aty prshkruhet dhe prtheksohet e
kaluara e Bals, trthorazi e kaluara krenare dhe tragjike
e nj dashurie t dhimbshme e fatkeqe t periudhs s
Motit t Madh.
Pr Barthes-in, e kryera e thjesht shpreh ndrthurjen
e ndrsjell t temporalitetit dhe kauzalitetit (...) dhe
kushtzon q rrfmi t zhvillohet n nj mnyr t
shkallzuar, d.m.th. t bhet i kuptueshm. Pr kt arsye
ajo sht mjet ideal, pr do ngritje t bots; sht koh
artifciale, kosmogoni e miteve dhe e historis (...). Pas tij
gjithmon fshihet demiurgu, zoti ose rrfmtari (Barthes,
1979: 21-22).
Pr Paul Riccoeur-in dallimi midis t kryers s
tejshkuar dhe kohs s shkuar nuk ka kurrfar lidhjesh
me emrtimin e rndomt t kohs, por (...) lidhet me
aftsin q me vet kohn t kuptohet nj aspekt i t
paparashikueshmes. Pr Harld Vajnrih-un: koha fktive
e kohs kurr nuk sht plotsisht e prer nga koha e
prjetuar, koha e mbamendjes dhe e veprimit (Ricoeur,
1987: 396).
Gynter Mlleri, n strukturn temporale prfshin edhe
kohn e jets, kurse G. Genette kohn implicite dhe kohn
tematike e konsideron fundamentale. Kshtu koha e jets,
mbetet jasht veprs letrare. Pr Genette synim i analizs
sht: koha e rrfmit dhe koha e diegezs, ose koha e
fabuls dhe koha e subjektit.
Ngjashm sht shprehur edhe R. Barthes. Ai sht
i mendimit se at q e quajm koh ekziston vetm si
funksion, si element i sistemit semiotik. Sipas tij, koha, n
kuptimin e mirfllt, nuk i prket diskursit, por referencs.
Analiza e tekstit narrativ, sipas tij, duhet ta dekronologjizoj
kontinuitetin narrativ.
Kshtu u mendua se teksti projekton lexuesin e vet
ideal, por nga ana tjetr, ekziston edhe publiku konkret
historik, t cilit i atribuohet teksti, n momentin dhe n
vendin e paraqitjes dhe, n fund, ekziston lexuesi aktual,
te i cili si t thuash teksti nuk ka llogaritur. Njra nga
kritikat poststrukturaliste mundsoi q konceptit statik t
shenjs ti jepet efekti destruktiv faktet dhe prvojat e
vet temporalitetit. Derrida thot se historia e veprs nuk
qndron vetm n t kaluarn e veprs, ose n ardhmrin
e saj t paramenduar.
shtja komplikohet me futjen e lexuesit si pjesmarrs
aktiv n kodin e komunikimit. Ai me kontekstin e vet,
duke respektuar Mimesis I, fut n vepr prjetimin e vet
t kohs dhe n baz t tij t gjitha prjetimet e tjer t
kohs. Leximi sht ngjarje n koh n procesin e t cilit,
si shpjegon Jaussi, ekziston nj jostabilitet i caktuar, t
cilin lexuesi prpiqet ta stabilizoj dhe ti jap metatekst
t ri. Gjat leximit pandrprer krijojm presupozime,
sepse qndrimet e skematizuara t tekstit ofrojn vetm
parashikimet themelore pr lndn e prshkruar.
Recepcioni i tekstit, n mnyr simultane, zhvillohet
n dy drejtime: nga njra an me rrjetn e teksteve
(tekstimetateksti(kon)teksti) dhe, nga ana tjetr me
realitetin e dhn si mas t krijimit t metatekstit t
lexuesit n baz t prototekstit. P. Riccoeur prkundr
strukturalizmit saussurean, i cili nuk e pranon referentin
(realitetin), ka vrejtur se koha e jets sht e orientuar
nprmjet kohs s treguar n tekstin e veprs letrare.
Prjashtimi i udhzimeve n jet, sipas Riccoeur-it,
do t sillte q t mos kuptojm se tendosja midis dy
kohve buron nga nj morfologji, e cila (...), i ngjet puns
s arsimimit transformimit te organizmave t gjall,
por prej tyre dallohet se jeta e pakuptimt, me ndihmn
e artit, ngritet n vepr kuptimplote (Ricoeur 1987: 403).
Barthes-i problemin e temporalitetit e studioi vetm nga
pozita e tekstit, Riccoeur nga natyra e kundrt: vetm nga
pikpamja e Mimemis III (Lexuesit).
* * *
Pra, q t arrihet deri te ritmi global n veprn letrare
ne jemi t ballafaquar fllimisht me dy prjetime t
ndryshme t kohs: kohs fzike, e cila n vete nnkupton
marrdhniet matematike-historike ndaj ngjarjeve dhe
kohn psikologjike, n t ciln secili individ ka masn
e tij vetjake t kohs, e cila prputhet ose jo me kohn
fzike. Kto dy prjetime t kohs mund t grshetohen,
t ken raport t ndrsjell dhe t ndrtojn nj
dimension t ri kohor. Kjo koh fktive ngritet n baz
t kohs s rrfmit, kohs q sht rrfyer dhe kohs
s jets. Me kt rast me kohn e rrfmit nnkuptohet
prezantimi i ngjarjeve t caktuara npr faqet e tekstit.
Koha q rrfehet funksionimin e vet e fton n raportin
midis fabuls dhe subjektit, ku mund t paraqitet elipsa,
pauza, skena, prmbledhja dhe ngadalsimi, t cilt me
pranin e tyre n episode t veanta t veprs letrare
ndihmojn funksionalizimin e ritmit t trsishm. Duke
analizuar konstituentt e kohs q rrfehet arrihet n
prfundim se secila vepr letrare, n parim, mbshtetet
n dy boshte kohore, t cilt midis tyre grshetohen
dhe varsisht nga tipi i veprs, midis tyre zvendsojn
pikn dominuese: nga njra an sht boshti historik, i
cili paraqet momentin kulturor-qytetrues, kurse nga ana
tjetr sht boshti psikologjik, i cili paraqet prjetimin
individual t kohs. Koha e jets i mbetet n dispozicion
lexuesit dhe aktivizohet nprmjet kohs s narracionit
me ndrmjetsimin e kohs q rrfehet. Ky raport midis
kohs s rrfmit dhe kohs q rrfehet ndriohet n
pozitn dhe rolin e narratorit: kush rrfen, kujt i rrfehet,
nga cila pozit rrfehet dhe n raport jan narratori me
personazhet.
Pse sht e rndsishme analiza temporale e veprs
letrare? Thjesht pse me rindrtimin e temporalitetit
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 12
ZEQIRJA NEZIRI
t strukturs s veprs letrare mund t haprohet
n mnyr m[ cilsore n botn e interpretimit. N
pyetje sht ndriimi i ndrsjell i mardhnieve t
elementeve t veprs letrare, t cilt kushtzohen ose
me temporalitetin ose paraqesin boshte t ndryshme
temporale, t cilt sipas natyrs s sendeve anojn
kah ndonj trsi rregullatore. Fjala sht, natyrisht,
pr fabuln, vendin e subjektit, prshkrimin, dialogun,
narratorin, personazhet. N mnyrn se si analiza nuk
guxon t jet larg interpretimit, sepse kjo e dyta t parn
e pasuron, marrdhniet e ndrsjella t kohs s rrfmit
dhe t kohs q rrfehet, pasurojn kohn jetsore,
e cila aktivizohet nprmjet kohs s treguar me
ndrmjetsimin e bots q rrfehet. N t tri kohzgjatjet,
prmbahet edhe analiza edhe parimi i interpretimit. N
munges t cilsdo prej tyre, qasja e veprs letrare, do
t prfundonte ose n analiz lakuriqe, me munges t
kuptimit, ose vetm n interpretim, i cili n kt rast do
t mbshtetej, jo n dije, por n shije.
N poemn e Garvil Dars s Ri vrojtuam organizimin
kohor, por prmendm edhe fokalizimin. Koha n poem
sht organizuar ashtu q narracioni sht kryesisht
prospektiv dhe n t njohim t gjitha t dhnat relevante
t domosdoshme pr lidhjen e fotografs pr personazhet
n vepr. Megjithat, monotonis prospektive shkrimtari
i sht shmangur me futurimet e kohpakohshme
retrospektive, funksioni i t cilave sht n t, q prmes
vetdijes s kolektivit lexuesit, m n detaje dhe m
bukur tia paraqes faktet tanim t njohura lidhur me
personazhin dhe jetn e tij.
BiBliografia
1. Bahtin, M., (1989): O romanu. Beograd: Nolit. Kt
term mendohet se e ka huazuar nga Einstein i.
2. Bal, Mike (2000): Naratologija, teorija prie i
pripovedanja, Narodna knjiga, Beograd.
3. Bastide, F. (1997): Fokalizacija: Biti, V.: Pojmovnik:
101-102.
4. Beker, Miroslav (1986), Suvremene knjizevne teorije,
SNL, Zagreb.
5. Benveniste, Emile (1975/1966), Problemi opste
lingvistrike, Nolit, Beograd.
6. Biti, Vladimir (1987), Interes pripovjednog teksta, SNL,
Zagreb.
7. Brebanovic, Predrag (1995): Dva problema moderne
teorije pripovedanja. Numri tematik Reci 7 dhe 8, Beograd,
II, nr. 9; maj: 105-113.
8. Broncvaer, W. (1988), Pojam fokalizacije Mieke Bal,
Putevi, Banja Luka, knj. XXXIX, mart-april, str. 74-85.
9. Bulo, Jorgo (1998), Magjia dhe magjistart e fjals,
Tiran.
10. But, Vejn (1976): Retorika proze, Nolit, Beograd.
11. Cetmen, Simur (1995): Likovi i pripovedaci, Rec,
Beograd, II, nr. 8, april: 87-94.
12. Dado, Floresha (2003), Teoria e veprs letrare. Poetika,
Tiran: 200-209; 210-265.
13. Dara i Riu, Gavril (1976), Knga e sprasme e Bals,
Prishtin.
14. Demiraj, Shaban (1976), Gavril Dara (i Riu): Gavril
Dara i Riu: Knga e sprasme e Bals, Prishtin.
15. Elsie, Robert (2001), Historia e letrsis shqipe,
Prishtin: 131-132.
16. Genette, Gerard (1992), Figures III , Paris, 1972. jan
shfrytzuar kapitujt e librit t prfshira n librin Suvremena
teorija pripovijedanja, Zagreb, 1992, ur. V.Biti dhe kapitujt e
prfshir n 304-5/1984 dhe Gordogan 17-18/1985.
17. Genette, Grard (1976/1966), Granice price, TEKA 6,
Zagreb.
18. Greimas, A. J. (1997): Les actants, les acteurs, et
les fgures: kapitulli i prfshir n Revija 2/1979; dhe
Fokalizacija: Biti, V.: Pojmovnik suvremene knjizevne
terminologije, MH, Zagreb, 1997: 101-102.
19. Hamburger, Kte (1976), Logika knjizevnosti, Nolit,
Beograd.
20. Jauss, Hans Robert (1986), Povijest knjievnosti kao
izazov znanosti, M. Beker: Suvremene knjievne teorije,
Zagreb.
21. Kaller, Xhonatan (2001), Teori letrare. Era, Prishtin:
91-102.
22. Kodra, Klara (1989), Historia e letrsis shqiptare,
Prishtin: 294-307.
23. Kodra, Z. (1968), Historia e letrsis shqipe I-II,
Prishtin: 350-376.
24. Lotman, J. M. (1976): Struktura umjetnikog teksta.
Beograd: Nolit.
25. Qosja, Rexhep (1984), Historia e letrsis shqipe.
Romantizmi II. Prishtin: 349-374.
26. Riccoeur Paul (1987): Vrijeme i pria; prijevod
Slavica Mileti; Trei program Radio-Beograda, br. 72-I-
1987.
27. Solar, Milivoj (2004), Hyrje n shkencn pr letrsin,
Tiran: 37-43.
28. Solar, Milivoj /redak./ (1979), Moderna teorija
romana, Nolit, Beograd.
29. Todorov, Tzvetan (2000), Poetika e prozs, Tiran.
30. Uspenski, Boris (1979):Poetika kompozicije. Semiotika
ikone, Nolit, Beograd.
31. Xhiku, Ali (1980), Romantizmi arbresh, Tiran.
32. Zenet, Zerar (1995): Perspektiva i fokalizacije, Rec,
Beograd, II, nr. 8, april: 83-86.
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 11

IN MEMORIAM
Pushoi s rrahuri zemra
e shkenctarit t madh shqiptar
Remzi BAKALLI
Akademik Remzi Bakalli (djathtas) me ish studentin
dhe bashkpuntorin e tij Bajram Berisha. 28 korrik
2007, Athens, SHBA
Lajmi i hidhur, q na erdhi nga Atlanta e SHBA-s m
16 dhjetor t vitit 2007, na tronditi thell t gjithve, dhe
veanrisht botn shkencore, arsimore dhe kulturore t
Kosovs! Pushoi s rrahuri zemra e njeriut t madh, e
shkenctarit, dijetarit dhe atdhetarit t devotshm REMZI
BAKALLI.
Kujtimi pr Remzi Bakallin, si shkenctar i madh, pro-
fesor shum i respektuar i Universitetit t Prishtins dhe
antar i rregullt i Akademis s Shkencave dhe t Arteve
t Kosovs, do t mbetet i ngulitur n kujtesn ton. Pas
trbimit t pushtetit serb n fund t viteve 90 dhe futjes
se masave t dhunshme n Universitetin e Prishtins,
Remzi Bakalli ishte ndr profesort e par q u prjash-
tua nga puna n Universitet. Nga presioni i rnd dhe i
vazhdueshm q ushtronte pushteti i dhunshm serb mbi
t dhe familjen e tij, Profesor Bakalli n vitin 1992 u detyra
t largohej nga Kosova. Q ather Profesor Bakalli ka
jetuar e punuar n Athens t SHBA-s, dhe n Universite-
tin e Georgia-s (College of Agriculture and Environmen-
tal Science) t ktij qyteti ka vazhduar veprimtarin e tij
akademike dhe shkencore, t ndrprer dhunshm n
Kosov. Profesor Bakalli iku nga Kosova, pa e par at
t lir dhe t pavarur, ndonse e ndjente dhe e thoshte
q rruga e shtetsis s Kosovs ishte e hapur, njdre-
jtimshe, e pakthyeshme dhe e ndriuar.
Remzi Bakalli do t mbetet shkenctari shqiptar i pr-
masave ndrkombtare q la gjurm t thella n shken-
cat biologjike, shkencat e t ushqyerit dhe n shkencat e
mbrojtjes s mjedisit. Ai gjat karriers s tij t bujshme
shkencore ka botuar disa tekste universitare dhe mbi 400
punime, kumtesa dhe ligjrata shkencore n revista me
renome botrore. Puna e tij e shklqyer shkencore nga
lmi i t ushqyerit dhe toksikologjia ushqimore sht bo-
tuar n faqet e revistave prestigjioze ndrkombtare, si
jan: Poultry Science, Bulletin of Environmental Contami-
nation and Toxicology, Veterinary and Human Toxicology,
The British Journal of Nutrition, British Poultry Science etj.
N fund t vitit t kaluar doli nga shtypi (nga shtpia bot-
uese Traffordn SHBA) teksti universitar me titull Ush-
qimi dhe t ushqyerit e shpendve (Poultry Nutriton and
Feeding), njri nga autort e t cilit ishte Profesori yn.
Mbetet edhe kjo njra nga veprat shkencore me karakter
ndrkombtar q i bn nder dhe respekt edhe shkencs
shqiptare.
Kto vitet e fundit, larg Kosovs, ishin vitet m t vshti-
ra pr Profesor Bakallin. Mirpo, megjithse larg Kosovs,
gjat tr ksaj kohe ai asnjher nuk u nda nga ajo. Ishte
gjithnj n mbshtetje dhe prkrahje t shkenctarve t
rinj, t cilve u mundsoi specializime dhe u ndihmoi n
prfundimin e tezave t doktoratave n shtete t ndry-
shme t Evrops dhe n Amerik. Emri i Remzi Bakallit
do t qndroj nj koh t gjat n krye t lists s em-
rave t skalitur me shkronja t arta pr kontributin e tij n
ngritjen e kuadrit shkencor dhe pedagogjik n Universite-
tin e Prishtins. Gjat jets s tij t shkurtr ai prgatiti
qindra ekspert, shkenctar dhe profesor universiteti,
t cilt po bjn emr npr universitetet dhe institucio-
net shkencore t Kosovs, por edhe jasht saj, n shtetet
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 1+
evropiane dhe n SHBA. Studentt e tij t suksesshm
ishin krenaria e tij e madhe.
Kontributi shkencor dhe arsimor i Akademik Remzi
Bakallit nuk i bn nder vetm kombit ton, ky kontribut
i bn nder shkencs, kulturs dhe humanizmit n trsi.
Ai do t mbetet njeri i madh, i respektuar nga t gjith,
n saj t dituris, ndjenjs prej pedagogu dhe aftsive
t tij t jashtzakonshme organizative. Pr gjeneratat e
reja, do t ngelet nj fgur titanike, q tr jetn e tij ia
kushtoi shkencs dhe hapjes s shtigjeve t reja t dijes.
Shkenctart e rinj do t gjejn te personaliteti i ndritur
i profesorit t madh udhrrfyesin gjigant dhe pishtarin
q do tu ndrioj rrugn pr t arritur majat e thepisura
t shkencs dhe pr tu afruar sadopak pafundsis s
dijes.
Remzi Bakalli, me punn e tij t palodhshme, e ka ngri-
tur mendimin shkencor-flozofk shqiptar, pra edhe e em-
rin e Akademis s Shkencave dhe t Arteve t Kosovs
dhe t Universitetit t Prishtins, n piedestalin m t
lart t shkencs botrore, prandaj shpresoj se kto in-
stitucione do t gjejn mnyrn m t mir pr ta nderuar
njeriun e madh t shkencs q doli nga gjiri i tyre.
* * *
Tek po shkruaja kto rreshta mu kujtua takimi im i par
me PROFESORIN. Un isha student i vitit t dyt n Uni-
versitetin e Prishtins, ndrkaq AI ishte ndr profesort
m t famshm t atij Universiteti. Kam 20 vite t shkl-
qyera bashkpunimi me Profesor Bakallin. N fllim si
student, pastaj si asistent, dhe m von si bashkpuntor
i tij. Takimi yn i par u zhvillua n laborator, n Labora-
tort e Universitetit t Prishtins, n Prishtin, sikur edhe
takimi yn i fundit, i cili u zhvillua srish n laborator,
vese ksaj here n ato t Universitetit t Georgia-s, n
Athens t SHBA-s.
* * *
Vizita qe i bra Profesor Bakallit ne Athens, ne fund te
gushtit te ktij viti, ishte takimi im i fundit i cili prforcoj
edhe njher admirimin tim pr NJERIUN E MADH, REMZI
BAKALLIN, MESUESIN TIM!
Bajram Berisha, PD, Dr. Habil.
Universiteti Teknik i Munihut
Gjermani
Biografi e shkurtr e akadeMik reMzi Bakallit
Remzi Bakallli ka lindur m 9 shkurt t vitit 1944 n
Gjakov. Shkolln fllore e ka mbaruar n Prizren, kurse
shkolln e mesme n Kralev (Serbi).
Studimet e shkencave agrare i ka mbaruar n Univer-
sitetin e Beogradit n vitin 1967.
N vitin 1971 ka mbaruar studimet pasuniversitare
(magjistraturn), ndrkaq m 1975 edhe disertacionin e
doktorats, n Universitetin e Zagrebit.
Karriern e tij shkencore Remzi Bakalli e ka flluar n
vitin 1970, kur sht pranuar bashkpuntor shkencor n
lmin e biokimis dhe t ushqyerit, n Institutin e Blegto-
ris dhe Veterinaris n Prishtin.
N vitin 1974 ka qndruar pr specializim n Univer-
sitetin e Florids, ndrkaq n vitin 1987 n Universitetin e
Georgia-s, n Athens t SHBA-s.
N vitin 1976 sht zgjedhur n titullin e docentit n
Fakultetin e Bujqsis t Universitetit t Prishtins, n
vitin 1983 sht zgjedhur profesor inordinar, ndrkaq n
vitin 1988 e ka ftuar titullin e profesorit ordinar. N peri-
udhn 1977-1979 ka qen dekan i ktij Fakulteti.
N vitin 1986, bazuar n t arriturat shkencore dhe
arsimore, Remzi Bakalli sht zgjedhur antar me korre-
spondenc i Akademis s Shkencave dhe t Arteve t
Kosovs (ASHAK), ndrkaq n vitin 1991 sht zgjedhur
antar i rregullt i ksaj Akademie.
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 13
ALLABASHI R., W. Stach, L.L. Calle-
ja, A. de la Escosura, MERKOI A.
Quantifcation of gold nanoparticles
in aquatic systems by ICP-MS, Poster
presentation at: Aquatic Nanosci-
ences and Nanotechnology European
Workgroup in the German Water-
chemical Society, 1st International
Workshop Vienna University 9-11. De-
cember 2007.
A. Filipkowski, R. ALLABASHI, A.R.
Allen, P. Grabiec, A. Legin, E. Ma-
linowska, MERKOI A., P. Moscetta,
L.J. Opalski, S. Sandven, L. San-
flippo, I. Thompson, W. Wrblewski.
An integrated system for Water Risk
Management in EuRope WARMER.
Poster at Autmonet 2007, 3rd Inter-
national IWA Conference on Automa-
tion in Water Quality Monitoring, 5-7
September 2007, Gent, Belgium.
BALIU Begzad. Profesor Idriz Ajeti
dhe albanologjia. Kumtes e mbajtur
m 14.12.2007 n Sesionin shkencor
Idriz Ajeti - 90 vjet t organizuar
nga Instituti Albanologjik i Prishtins
dhe botuar n revistn Studime t
Akademis s Shkencave t Kosovs,
2007.
BALIU Begzad. Sprov pr nj his-
tori t albanologjis. Kumtes e mbaj-
tur m 21.11.2007 n Konferencn
shkencore Studime flologjike shqip-
tare, t organizuar nga ASHAK dhe
ASHSH, t mbajtur n Prishtin.
BALIU Begzad. Vetdija kom-
btare pr gjuhn e prbashkt sot
si vetdije pr Europn e bashkuar
nesr, Kumtes e e derguar per lexim
dhe botim m 21.09.2007 n Seminarin
I t Albanologjis, n Ohr.
BALIU Begzad. Gjendja e studime-
ve albanologjike dhe perspektiva e
tyre, Kumtes e mbajtur n Konfer-
encn Shkencore t Institutit Alb-
Shkenca, 15.08.2007.
BALIU Begzad. Kosova e poezis
s Arshi Pips (bashkautor: Myrvete
Dreshaj-Baliu), Gjurmime alban-
ologjike, seria e shkencave flologjike,
Instituti Albanologjik i Prishtins,
2007.
BALIU Begzad. Profesor Mark Tir-
ta dhe etnologjia shqiptare (bashk-
autor: Zymer Neziri), Gjurmime alban-
ologjike, seria e shkencave folklor
dhe etnologji), Instituti Albanologjik i
Prishtins, 2007
BALIU Begzad. Shtresa etimolo-
gjike t toponimis s Gallapit, n
revistn shkencore Malsia, Pod-
goric, 2007.
BALIU Begzad. Epoleksikoonomat
e prozs s Rexhep Qosjes, botuar
n vllimin e Konferencs jubilare t
tij, Instituti Albanologjik i Prishtins,
2007.
BALIU Begzad. Frang Bardhi dhe
albanologjia, botuar n vllimin e
Konferencs jubilare t tij, Instituti
Albanologjik i Prishtins, 2007.
BERISHA Bajram. Local Regula-
tion in the Bovine Ovary Extracellu-
lar Matrix Degradation, Angiogenesis
and Angiolysis. ISBN 978-3-940333-
08-7. Sierke Verlag Gttingen.
p.128, (La. English) 2007. http://www.
amazon.de/o/ASIN/3940333085/302-
1029001-3316833?SubscriptionId=0C
Q32QK7ERWCP0BB61R2
Kliem H., Welter H., Kraetzl W.D.,
Steff M., Meyer H.H., Schams D.,
BERISHA B. Expression and localisa-
tion of extracellular matrix degrading
proteases and their inhibitors during
the oestrous cycle and after induced
luteolysis in the bovine corpus lu-
teum. Reproduction. 2007 Sep; 134(3):
535-47.
Shimizu T., BERISHA B., Schams
D., Miyamoto A. Changes in the Mes-
senger RNA Expressions of the En-
dothelin-1 and Angiotensin Systems
in Mature Follicles of the Superovu-
lated Bovine Ovary. Journal of Re-
production and Development 2007
Jun;53(3):655-62.
Shimizu T., BERISHA B., Schams
D., Miyamoto A. Expression of angio-
poietin (ANPT)-1, ANPT-2 and their
receptors in Dominant follicles during
periovulatory period in GnRH-treated
cow. Reproduction in Domestic Ani-
mal 2007;42 (2):221-224.
Rabot A., Sinowatz F., BERISHA B.,
Meyer H.H.D., Schams D. Expression
and localization of extracellular ma-
trix-degrading proteinases and their
inhibitors in the bovine mammary
gland during development, function,
and involution. Journal of Dairy Sci-
ence 2007;90:740-748.
Abdoon A.S.S., Kandil O.M., BERI-
SHA B., Kliem H., Schams D. Mor-
Punimet shkencore t disa prej antarve
t Institutit Alb-Shkenca pr vitin 2007
(Renditur sipas rendit alfabetik)
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 1o
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
phology of dromedary camel oocytes
and their ability to spontaneous and
chemical parthenogenetic activation.
Reproduction in Domestic Animal
2007; 42: 88-93.
BERISHA B., Welter H., Kliem
H., Ulbrich S.E., Schams D., Meyer
H.H.D. Expression patterns of VEGF
and angiopoietin family members
in the bovine periovulatory follicles.
11th Annual Conference of the Eu-
ropean Society for Domestic Animal
Reproduction (ESDAR) 21st to 22nd of
September 2007, Celle, Germany. Re-
production in Domestic Animals, Vol.
42. Suppl. 2, 42: 124-124
Kliem H., Welter H., Steff M., Schams
D., BERISHA B. Expression and locali-
sation of matrix degrading and apop-
totic factors in the bovine corpus lutem
during induced luteolysis. 13th Interna-
tional Conference of ICPD Production
Diseases in Farm Animal, July 29th-
August 4th 2007, Leipzig. Proceedings,
Abstr. No. 11.2, p. 402.
BERISHA B., Schams D., Meyer
H.H.D. Disa nga arritjet n zhvil-
limin e shkencave t biologjis gjat
40 vjetve t fundit (Some break-
throughs in biological sciences dur-
ing the last 40 years). Tubimi i dyt i
Institutit Alb-Shkenca, Prishtin 15-16
gusht 2007, Prishtine (2nd Meeting of
Institute Alb-shkenca, 15-16.08.2007,
Prishtina). Book of Abstracts: p.150.
Shirasuna K., Yamashita H., Ricken
A.M., Spanel-Borowski K., BERISHA
B., Schams D., Shimizu T., Miyamoto
A. The expression of ephb/ephrinb
system in the bovine corpus luteum.
In: 40th Annual Meeting of the Society
for the Study of Reproduction (SSR),
21.07.-25.07.2007, San Antonio, USA.
Biology of Reproduction, Special Is-
sue (2007) Abstr. No. 582. p. 225-226.
Nagai K., Shirasuna K., Sasahara
K., Matsui M., Akemi Y., BERISHA B.,
Schams D., Shimizu T., Miyamoto A.
The expression of transcription fac-
tors, DAX-1, SF-1 and LRH-1 for regu-
lating steroidogenesis in the bovine
corpus luteum. In: 40th Annual Meet-
ing of the Society for the Study of Re-
production (SSR), 21.07.-25.07.2007,
San Antonio, USA. Biology of Repro-
duction, Special Issue (2007) Abstr.
No. 378. p.170-171.
Miyamoto A., Sayama K., Shira-
suna K., Asahi T., Shimizu T., Sasaki
M., Matsui M., Akemi Y., Schams D.,
BERISHA B. The expression and lo-
calization of Apelin and its receptor
APJ in the bovine corpus luteum. In:
40th Annual Meeting of the Society
for the Study of Reproduction (SSR),
21.07.-25.07.2007, San Antonio, USA.
Biology of Reproduction, Special Is-
sue (2007) Abstr. No. 376. p.170.
BERISHA B., Welter H., Kliem H.,
Meyer H.H.D., Schams D. Expression
of extracellular matrix degrading pro-
teases and VEGF in follicles before
and after GnRH application and after
ovulation in the cow. In: 40th An-
nual Meeting of the Society for the
Study of Reproduction (SSR), 21.07.-
25.07.2007, San Antonio, USA. Biology
of Reproduction, Special Issue (2007)
Abstr. No. 83. p.94.
BERISHA B., Kliem H., Welter H.,
Pfaff M., Pfarrer M., Schams D. The
expression of plasminogen activator
(PA) and their inhibitors during dif-
ferent functional stages in the bovine
ovary. 3rd International qPCR Sym-
posium & Industrial Exhibition & Ap-
plication Workshop, Weihenstephan.
qPCR 2007 Proceedings; P099:65-66.
Kliem H., Schams D., BERISHA B.
Expression of pro-infammatory cyto-
kines, chemoattractant proteins and
their receptors in bovine follicles be-
fore and after GnRH application and
ovulation. 3rd International qPCR Sym-
posium & Industrial Exhibition & Ap-
plication Workshop, Weihenstephan.
qPCR 2007 Proceedings; P081:60-61.
BERISHA B., Toth A., Bridger P.,
Kliem H., Pfarrer C. The expression
and localisation of connexins dur-
ing different functional stages in the
bovine corpus luteum. 51st Annual
Meeting of the German Society of
Endocrinology (DGE) together with
the 12th Annual Meeting of the Aus-
trian Society of Endocrinology and
Metabolism, Salzburg/sterreich 07.-
10.03.2007, Experimental and Clinical
Endocrinology and Diabetes, Suppl. 1,
115 (2007) S. S16, Abstr. No. P01-004
Pfarrer C., Leiser R., Schams D., Tin-
neberg H.R., BERISHA B. VEGF mRNA
expression in bovine fetal cotyledons
and maternal caruncles throughout
gestation. In: 51st Annual Meeting
of the German Society of Endocrinol-
ogy (DGE) together with the 12th An-
nual Meeting of the Austrian Society
of Endocrinology and Metabolism,
Salzburg/sterreich 07.-10.03.2007,
Experimental and Clinical Endocrinol-
ogy and Diabetes, Suppl. 1, 115 (2007)
S. S13, Abstr. No. PO1-146
Schams D., Rabot A., Sinowatz F.,
Meyer H.H.D, BERISHA B. The ex-
pression and localization of extracel-
lular matrix-degrading proteases in
the mammary gland during develop-
ment, function and involution in the
cow. 51st Annual Meeting of the Ger-
man Society of Endocrinology (DGE)
together with the 12th Annual Meet-
ing of the Austrian Society of Endo-
crinology and Metablism, Salzburg/
sterreich 07.-10.03.2007, Experimen-
tal and Clinical Endocrinology and
Diabetes, Suppl. 1, 115 (2007) S. S17,
Abstr. No. P01-008
BERISHA B., Kliem H., Welter H.,
Meyer H.H.D., Schams D. The expres-
sion of matrix metalloproteases (MMP)
and their inhibitors (TIMP) in bovine
ovary. Abstraktband der 40. Jahresta-
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 17
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
gung ber Physiologie und Pathologie
der Fortpfanzung und 32. Veterinr-
humanmedizinische Gemeinschaft-
stagung, Berlin, 21.-23.02.2007. Repro-
duction in Domestic Animals 2007; 42
(Suppl.1); 3 (Abstr. No. 6).
Kliem H., Djurkovic M., Meyer
H.H.D., Schams D., BERISHA B. Analy-
sis of chemokine mRNA expression in
the dominant follicles during periovu-
latory period in GnRH-treated cow.
Abstraktband der 40. Jahrestagung
ber Physiologie und Pathologie der
Fortpfanzung und 32. Veterinr-hu-
manmedizinische Gemeinschaftsta-
gung, Berlin, 21-23.02.2007. Repro-
duction in Domestic Animals 2007;42
(Suppl.1); 15 (Abstr. No. 44).
Schams D., BERISHA B. Changes
in mRNA expression of IGF system
members in bovine follicles before
and after GnRH application and after
ovulation in cow. Abstraktband der 40.
Jahrestagung ber Physiologie und
Pathologie der Fortpfanzung und 32.
Veterinr-humanmedizinische Gemein-
schaftstagung, Berlin, 21-23.02.2007.
Reproduction in Domestic Animals
2007; 42 (Suppl.1); 28 (Abstr. No. 85).
CAKA, Nebi; CAKA, Ali. Konkor-
dancat dhe fjalt els t poezis s
Ndre Mjeds, Takimi i dyt i Institutit
Alb-Shkenca, Konferenca e shken-
cave albanologjike, Prishtin, 15-16
gusht 2007, Prmbledhje punimesh,
ISBN 978-9951-518-518-00-0.
CAKA, Nebi; KOKAJ, Jahja; B. V.
K. Vijaya Kumar. Application of op-
tical computing: Investigation of a
high-speed dynamics of a bubble.
Takimi i dyt i Institutit Alb-Shkenca,
Konferenca e shkencave inxhinierike
dhe t teknologjis s informacionit,
Prishtin, 15-16 gusht 2007, Pr-
mbledhje punimesh, ISBN 978-9951-
518-518-00-0.
RIZAJ Musa, BEQIRI Ekrem, CAKA
Nebi. Vlersimi i puns shkencore n
fushn e inxhinieris, Takimi i dyt i
Institutit Alb-Shkenca, Konferenca
e shkencave inxhinierike dhe t tek-
nologjis s informacionit, Prishtin,
15-16 gusht 2007, Prmbledhje puni-
mesh, ISBN 978-9951-518-518-00-0.
LIMANI Myzafere, CAKA Nebi, KA-
BASHI Qamil, ZABELI Milaim. Analiza
e vonesave kohore te lidhja paralele
e MOSFET-ave t fuqis n invertort
njfazor, Takimi i dyt i Institutit Alb-
Shkenca, Konferenca e shkencave
inxhinierike dhe t teknologjis s
informacionit, Prishtin, 15-16 gusht
2007, Prmbledhje punimesh, ISBN
978-9951-518-518-00-0.
CAKA Nebi, ZABELI Milaim, LIMA-
NI Myzafere, KABASHI Qamil. Infu-
ence of MOSFET parameters on its
parasitic capacitances and their im-
pact in digital circuits, WSEAS Trans-
actions on Circuits and Systems, 2007;
Issue 3, Volume 6, March 2007, ISSN
1109-2734, pages 281-287.
CAKA Nebi, ZABELI Milaim, LIMA-
NI Myzafere, KABASHI Qamil. Impact
of MOSFET parameters on its para-
sitic capacitances. Proceedings of
the 6th WSEAS Int. Conf. on Electron-
ics, Hardware, Wireless and Optical
Communications (EHAC 07); Corfu
Island, Greece, February 16-19, 2007;
ISSN: 1790-5117; ISBN: 978-960-8457-
59-1; pages 55-59.
ZABELI Milaim, CAKA Nebi, LIMA-
NI Myzafere, KABASHI Qamil. The im-
pact of MOSFETs physical parameters
on its threshold voltage, Proceedings
of the 6th WSEAS International Con-
ference on Microelectronics, Nano-
electronics, Optoelectronics (MINO
07); Istanbul, Turkey, May 27-29, 2007;
ISSN: 1790-5117; ISBN: 978-960-8457-
73-7; pages 54-58.
CAKA, Nebi; KOKAJ, Jahja. The
use of the fuorescence intensity for
a computer controlled lithotriptor. Kr-
kime 15, ASHAK, 2007 [pranuar pr
botim].
CAKA, Nebi. Alb-Shkenca dhe
shkenca botrore, KOHA Ditore Nr.
3524: KOHA pr kultur, Nr. 349, f. 45,
Prishtin, 7 prill 2007.
CAKA, Nebi. Pakoja e Ahtisaarit n
gjuhn e simboleve, KOHA Ditore Nr.
3468: KOHA pr kultur, Nr. 342, f. 35,
Prishtin, 10 shkurt 2007.
CAKA, Nebi. Male t larta a male t
lart, Msuesi, MASh, Tiran, Viti 46,
Nr. 37 (2450), f. 11.
JASHARI R., Tabaku M., Van Hoeck
B., Cochez C., Callant M., Vandsrekel-
en A. Decontamination of heart valve
and arterial allografts in the European
Homograft Bank (EHB): comparison
of two different antibiotic cocktails in
low temperature conditions. Cell Tis-
sue Banking (2007) 8:247-255
JASHARI R. 18-year experience of
European Homograft Bank in banking
of cryopreserved human heart valves
and collaboration with implantation
centers in Europe. Forth Biennial
Meeting of the Society of Heart Valve
Disease, New York, June 15-18, 2007
JASHARI R., Goffn Y., Van Lommel
A., Verbeken E., De Corte P. Effects of
different decontamination protocols
on decontamination, vability, mor-
phology and ultra-structure of cryo-
preserved heart valve allografts. Ver-
ween, B. Van Hoeck, A. Vanderkelen.
16th International Congress of the Eu-
ropean Association of Tissue Banks,
Budapest October 17-20, 2007
Maraf M., KOKAJ J., Bhatia K.,
Makdisi Y., Mathew K. Laser Spec-
trfoscopy and Imaging of Gallblad-
der Stones, Tissue and Bile. Optics
and Lasers in Engineering, 45, 191-
197(2007).
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 18
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
Rakshani A., KOKAJ J., Mathew
J. Successive chemical solution de-
position of ZnO flms on fexible steel
substrate: structure, photoluminines-
cence and optical transitions, Appl.
Phys. A, 3785-8, (2006).

Rakshani A., Bumejdad, KOKAJ J.
Investigation of the ZnO Films Grown
by successive chemical solution de-
position, Appl. Phys A., 4280-4 (2007)

KOKAJ J., Maraf M. and Mathew
J., Optical Investigation of Dynamics
of Phenomena of Laser Based litho-
tripsy, Optics and Lasers in Engineer-
ing, 48, 283-291, (2007)

KOKAJ J., Maraf M and Casasent
D. Roli i Lazerit dhe drits koherente n
shkencn dhe teknologjin moderne,
Takimi i II-t i Institutit Alb-shkenca,
15-16 August 2007, Prishtin.

Maraf M. and KOKAJ J. Investiga-
tion of Dynamics of a bubble useng
holographic Intereferometry, Int.
Conference in Holography-Septem-
ber 2006.

CAKA N., KOKAJ J., Kumar B.V.,
Kompjuteri optik dhe zbatimi i tij n hu-
lumtimin e fenomeneve ultra t shpej-
ta, Takimi i II-t i Institutit Alb-shkenca,
15-16 August 2007, Prishtin.

Maraf M., KOKAJ J., Mathew
J. Photoluminescence and optical
transmittance of ZnO Films deposited
on glass by chemical method, Int.
Symposium in Optics, (Thin Film Ap-
plication), Orlando-2007.

KOKAJ J., Kosova n pragun e liris
apo n majn e turbulencave shekul-
lore, Libr i dorzuar n shtyp, Dhjetor
2007.
MAGARI, Robert. 2007. Uncertainty
of measurement and error in stability
studies. Journal of Pharmaceutical
and Biomedical Analysis 45: 171-175.
Pesola G.R., MAGARI R., Dartey-
Hayford S., Coelho-DCosta V., Chin-
chilli V.M. 2007. Total lung capacity:
single breath methane dilution versus
plethysmography in normals. Respi-
rology 12: 291-294.
Alegret S., MERKOI Arben. Elec-
trochemical Sensor Analysis, Ale-
gret and Merkoi (Eds), Book, Vol-
ume 49, Comprehensive Analytical
Chemistry, Elsevier B.V., 2007. See:
http://www.elsevier.com/wps/find/
bookdescription.cws_home/712265/
description#description
MERKOI A. Nanobiomaterial Ap-
plication in Electrochemical Analysis.
Special Issue of Electroanalysis on
Nanobiomaterials, Wiley InterScience,
Volume 19, Issue 7-8, April 2007. See:
http://www3.interscience.wiley.com/
cgi-bin/abstract/114209890/ABSTRAC
T?CRETRY=1&SRETRY=0
MERKOI A., Alegret S. Graphite-
epoxy electrodes for stripping analy-
sis, Chapter 7 at Volume 49 Electro-
chemical Sensor Analysis, Alegret
and Merkoi (Eds), Comprehensive
Analytical Chemistry, Elsevier B.V.,
p.143-161, 2007.
MERKOI A., Kirkoz U., Alegret S.
Determination of lead and cadmium
in tap water and soils by stripping
analysis using mercury-free graph-
iteepoxy composite electrodes,
Procedure 7 at Volume 49 Electro-
chemical Sensor Analysis Alegret
and Merkoi (Eds), Comprehensive
Analytical Chemistry, Elsevier B.V.,
e47-52, 2007.
Pumera M., MERKOI A., Alegret S.
Microchip electrophoresis/electro-
chemistry systems for analysis of ni-
troaromatic explosives, Chapter 35 at
Volume 49 Electrochemical Sensor
Analysis, Alegret and Merkoi (Eds),
Comprehensive Analytical Chemistry,
Elsevier B.V., p. 873-884, 2007.
Pumera M., MERKOI A., Alegret
S. Analysis of nitroaromatic explo-
sives with microchip electrophoresis
using a graphiteepoxy composite
detector, Procedure 49 at Volume 49
Electrochemical Sensor Analysis,
Alegret and Merkoi (Eds), Compre-
hensive Analytical Chemistry, Else-
vier B.V., e351-355, 2007.
Castaeda M.T., Alegret S.,
MERKOI A. Chapter 38. Gold nano-
particles in DNA and protein analysis,
Chapter 38 at Volume 49 Electro-
chemical Sensor Analysis, Alegret
and Merkoi (Eds), Comprehensive
Analytical Chemistry, Elsevier B.V., p.
941-958, 2007.

MERKOI A., Alegret S. Quantum
dots (QDs) as tracers for DNA elec-
trochemical sensing systems. Chap-
ter 26 at: Nanotechnology in Biology
and Medicine. Methods, Devices and
Applications, 2007, p. 26-1 to 26-16,
Editor: Tuan Vo-Dinh, CRC Press,
ISBN 0-8493-2949-3.

Castaeda M.T., Pumera M., Ale-
gret S., MERKOI A. DNA analysis
by using gold nanoparticle labels,
Procedure 53 at Volume 49 Electro-
chemical Sensor Analysis, Alegret
and Merkoi (Eds), Comprehensive
Analytical Chemistry, Elsevier B.V.,
e381-388, 2007
Castaeda M.T., MERKOI A.,
Pumera M., Alegret S. Electrochemi-
cal genosensors for biomedical appli-
cations based on gold nanoparticles,
Biosensors and Bioelectronics 22
(2007) 1961-1967
MERKOI A. Electrochemical bio-
sensing with nanoparticles, FEBS
Journal 274 310316 (2007) (Invited re-
view for the Minireview Series Nano-
biotechnology by Itamar Willner)
MERKOI A. Editorial, Nanobio-
materials in Electroanalysis, Electro-
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org 19
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
analysis 19, 2007, 739-741.
M.T. Castaeda, S. Alegret,
MERKOI A. Electrochemical sensing
of DNA using gold nanoparticles, Elec-
troanalysis 19, 2007, 743-753.
MERKOI A., L.H. Marcolino-Junior,
S. Marn, O. Fatibello-Filho, S. Ale-
gret. Detection of cadmium sulphide
nanoparticles by using screenprinted
electrodes and a handheld device.
Nanotechnology 18 (2007) (Art. No.
035502 JAN 24 2007) (On-line publica-
tion).
.A. Kirgoz, S. Timur, D. Odaci, B.
Prez, S. Alegret, MERKOI A. Carbon
nanotube composite as novel plat-
form for microbial biosensor, Electro-
analysis 19, 2007, 893-898.
A. Ambrosi, M.T. Castaeda,
A.J. Killard, M.R. Smyth, S. Alegret,
MERKOI A. Double-Codifed Gold
Nanolabels for Enhanced Immuno-
analysis, Analytical Chemistry, 2007,
79, 5232-5240.
B. Prez, M. del Valle, S. Alegret,
MERKOI A. Carbon nanofber vs.
carbon microparticles as modifers
of glassy carbon and gold electrodes
applied in electrochemical sensing of
NADH. Talanta 74 (2007) 398-404.
M. Pumera, MERKOI A., S. Alegret
Carbon nanotube detectors for micro-
chip CE: Comparative study of single-
wall and multiwall carbon nanotube,
and graphite powder flms on glassy
carbon, gold, and platinum electrode
surfaces, Electrophoresis 2007, 28,
1274-1280
MERKOI A. Use of nanocrystals
for biosensors applications. Oral pre-
senetation, Pittcon Conference, Chi-
cago, USA, Feb. 26.-March 2, 2007.
B. Prez, M. del Valle, S. Alegret,
MERKOI A. Carbon nanotubes for
sensor applications. Poster, Pittcon
Conference, Chicago, USA, Feb. 26.
March 2, 2007.
MERKOI A. Nanocrystals for bio-
sensors applications, Contributed
Speaker, Nanotech Northern Europe
Congress, (NTNE2007), Congress &
Exhibition, 27-29 March 2007, Helsin-
ki, Finland.
G.A. ngeles, Corona Avendao S.,
M.A. Romero Romo, M.Palomar Par-
dav, M.T. Ramrez Silva, B. Prez,
S.Alegret, MERKOI A. Electrochemi-
cal response versus dopamine and
ascorbic acid of a carbon nanotube
modifed electrode, Poster, 4th Nano-
Spain Workshop 12-15 March, 2007
Sevilla-Spain.
A. Ambrosi, A.J. Killard, M.R.
Smyth, S. Alegret, MERKOI A. En-
hanced electrochemical immunoas-
say based on paramagnetic platforms
and gold nanoparticle labels, Poster,
Poster, 4th NanoSpain Workshop 12-
15 March, 2007 Sevilla-Spain.
M.T. Castaeda, R. Eritja, M.M.V.
Maltez, S. Alegret, MERKOI A. New
gold nanoparticles based genosensor
design for detection of DNA hybridiza-
tion, Poster, 4th NanoSpain Workshop
12-15 March, 2007 Sevilla-Spain.
B. Prez, S. Alegret, M. del Valle,
MERKOI A. Carbon nanotube based
electrochemical sensors, Poster,
Poster, 4th NanoSpain Workshop 12-
15 March, 2007 Sevilla-Spain.
S. Marn, M.T. Castaeda, S. Ale-
gret, MERKOI A. DNA detection us-
ing cadmium sulphide nanocrystals
as electrochemical tags, Poster, 4th
NanoSpain Workshop 12-15 March,
2007 Sevilla-Spain.
A.de la Escosura Muiz, A. Am-
brosi , M.M.V. Maltez da Costa, M.T.S.
dos Reis Gomes, S. Alegret, MERKOI
A. Electrocatalytical immunosensing
methods based on gold nanoparticles,
Poster, 4th NanoSpain Workshop 12-
15 March, 2007 Sevilla-Spain.
MERKOI A. Biosensing-Oriented
Nanotechnology Using Carbon Nano-
tubes and Nanoparticles as Building
Blocks, Invited Keynoite Speaker, XIXth
International symposium on BIOELEC-
TROCHEMISTRY and BIOENERGETICS,
April 1-4, 2007, Toulouse, France.
MERKOI A. Nanomaterials for
BiosensingCharacterization and Di-
rect Detection. Keynote lecture ASIA-
SENSE 2007 Asian Conference on
Sensors Thomas Aquinas Research
Complex, University of Santo Tomas,
Manila, Philippines, 5-7 June 2007.
MERKOI A., A. de la Escosura Mu-
iz, A. Ambrosi, M.M. Viana Maltez da
Costa, M.T.S. dos Reis Gomes, S. Ale-
gret. Electrocatalytical Immunosens-
ing Methods Based On Gold Nanopar-
ticles. Oral presentation, ASIASENSE
2007 Asian Conference on Sensors
Thomas Aquinas Research Complex,
University of Santo Tomas, Manila,
Philippines, 5-7 June 2007.
B. Prez, MERKOI A., M. del Val-
le, S. Alegret. New Electrochemical
Studies Using Carbon Nanotubes.
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 +0
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
Poster presentation, ASIASENSE
2007 Asian Conference on Sensors
Thomas Aquinas Research Complex,
University of Santo Tomas, Manila,
Philippines, 5-7 June 2007.
S. Marn, M.T. Castaeda, S. Ale-
gret, MERKOI A. DNA Detection Us-
ing Cadmium Sulphide Nanocrystals
As Electrochemical Tags. ASIASENSE
2007 Asian Conference on Sensors
Thomas Aquinas Research Complex,
University of Santo Tomas, Manila,
Philippines, 5-7 June 2007.
M.T. Castaeda, R. Eritja, M.M.V.
Maltez, S. Alegret, MERKOI A. Strep-
tavidin Vs. Thiol Linked Gold Nanopar-
ticles DNA For Genosensing Appli-
cations. ASIASENSE 2007 Asian
Conference on Sensors Thomas Aqui-
nas Research Complex, University of
Santo Tomas, Manila, Philippines, 5-7
June 2007.
MERKOI A., S.Alegret, Nanoma-
teriales para aplicaciones bioanalti-
cas, I WORKSHOP SOBRE NANOTEC-
NOLOGA ANALTICA, Colegio Mayor
La Asuncin de la Universidad de
Crdoba, 16 y 17 de julio de 2007.
A. de la Escosura Muiz, A. Am-
brosi, M.M. Viana Maltez da Costa, S.
Alegret, MERKOI A. Gold nanopar-
ticles for immunosensing, Poster,
I WORKSHOP SOBRE NANOTEC-
NOLOGA ANALTICA, Colegio Mayor
La Asuncin de la Universidad de
Crdoba, 16 y 17 de julio de 2007.
B. Prez, M. del Valle, S. Alegret,
MERKOI A. Some electrochemical
aspects related to carbon nanotubes
integration into biosensing systems.
I WORKSHOP SOBRE NANOTEC-
NOLOGA ANALTICA, Colegio Mayor
La Asuncin de la Universidad de
Crdoba, 16 y 17 de julio de 2007.
M.T. Castaeda, R. Eritja, M.M.V.
Maltez, S. Alegret, MERKOI A. Two
sanwich hybridization assays for
electrochemical detection of DNA by
labelling with gold nanoparticles of
different sizes, Poster, I WORKSHOP
SOBRE NANOTECNOLOGA ANALTI-
CA, Colegio Mayor La Asuncin de
la Universidad de Crdoba, 16 y 17 de
julio de 2007.
F. Douglas, R. Yanez, J. Ros, S.
Marn, A. de la Escosura, S. Alegret,
MERKOI A. Silver, gold and the corre-
sponding core shell nanoparticles for
sensing applications. Poster, I WORK-
SHOP SOBRE NANOTECNOLOGA
ANALTICA, Colegio Mayor La Asun-
cin de la Universidad de Crdoba, 16
y 17 de julio de 2007.
A. Ambrosi, MERKOI A., A.J.
Killard, S. Alegret, M.R. Smyth. Gold
Nanoparticle labels for Enhanced
Electrochemical Immunoassay, 5th
Spring Meeting of the International
Society of Electrochemistry, Dublin
City, University in Dublin, Ireland, 1st
to the 4th May 2007.
MERKOI A. Carbon Nanotubes and
Nanoparticles for biosensing applica-
tions. Invited lecture at iNANO - Inter-
disciplinary Nanoscience Center at the
University of Aarhus and Aalborg Uni-
versity, Dainmarc (http://www.ochem.
au.dk/kalender/inano31.08.07)
MERKOI A. Nanotechnology and
nanoscience. Novel possibilities for
biosensors applications II-Meeting
of Alb-Shkenca network, Prishtin,
Kosov, 15-16 August 2007 (www.alb-
shkenca.org).
MERKOI A. Nanomaterials for bi-
osensor applications. Invited lecture
at: Competence from Nanotech-
nology, Seminar of Tekes FinNano
technology programme, 21st Sept
2007, University of Oulu, Finland.
MERKOI A. Biosensors basats
en nanomaterials, Oral presentation
at Nanocincia i nanotecnologia al
Campus de la UAB: el BNC-B, Confer-
ence organized by Secci de Cincies
i Tecnologia de lInstitut dEstudis Cat-
alans, amb la collaboraci de lInstitut
Catal de Nanotecnologia i el Centre
Nacional de Microelectrnica. No-
vembre 30th, 2007, Barcelona.
A. de la Escosura Muiz, M.M.
da Costa, M.T. Castaeda Briones,
S. Alegret, MERKOI A. Electrocata-
lytical magnetobiosensing based on
gold nanoparticles, Oral presentation
at Eurpean Nanosystems (ENS 2007),
Paris, France, December 03-04, 2007.
A. de la Escosura Muiz, A. Ambrosi,
S. Alegret, MERKOI A. Immunosens-
ing based on gold nanoparticles, Oral
presentation at the Workshop NANO-
BIOSENSORES PARA APLICACIONES
BIOMDICAS / NANOBIOSENSORS
FOR BIOMEDICAL APPLICATIONS,
Organized by Nanoaracat on 19 y 20 de
diciembre de 2007, Hotel Campus Serhs
UAB CAMPUS, Bellaterra. (Barcelona)
M.T. Castaeda, R. Eritja, M.M.V.
Maltez, S. Alegret, MERKOI A. DNA
sensors based on nanoparticles, Oral
presentation at the Workshop NANO-
BIOSENSORES PARA APLICACIONES
BIOMDICAS / NANOBIOSENSORS
FOR BIOMEDICAL APPLICATIONS,
Organized by Nanoaracat on 19 y 20
de diciembre de 2007, Hotel Campus
Serhs UAB CAMPUS, Bellaterra (Bar-
celona).
B. Prez, M. del Valle, S. Alegret,
MERKOI A. Carbon nanotubes based
biosensors systems, Oral presentation
at the Workshop NANOBIOSENSORES
PARA APLICACIONES BIOMDICAS
/ NANOBIOSENSORS FOR BIOMEDI-
CAL APPLICATIONS, Organized by
Nanoaracat on 19 y 20 de diciembre de
2007, Hotel Campus Serhs UAB CAM-
PUS Bellaterra (Barcelona).
NEZIRI Zymer. T dhna pr gjen-
djen e sotme t Eposit t Kreshnikve
dhe disa detyra t ngutshme pr ru-
ajtjen e tij. Kumtes n konferencn
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org +1
shkencore ndrkombtare Koso-
va sot, n Universitetin e Torunjit
Nikolla Kopernik, Poloni, m 26, 27
e 28 mars 2007.
NEZIRI Zymer. Nj projekt me in-
teres pr albanologjin n Universite-
tin e Harvardit. kumtes n Takimin e
Dyt t Institutit AlbShkenca, n
Konferencn e Seksionit t Alban-
ologjis, Prishtin, m 15 gusht 2007.
NEZIRI Zymer. Arritje dhe probleme
t Eposit t Kreshnikve. Kumtes n
Seminarin I Albanologjik, Sesioni i
Etnokulturs, organizuar nga Uni-
versiteti Shtetror i Tetovs, Fakulteti
Filologjik i Tetovs, mbajtur n Ohr,
m 23.9.2007
NEZIRI Zymer. Pse nuk duhet pasur
dilema se Gjergj Elez Alia sht kresh-
nik, sepse vendin e ka n Eposin e
Kreshnikve, krahas kryekreshnikve
Muji e Halili. Kumtes n simpoziu-
min shkencor Klasifkimi i letrsis
gojore, Instituti i Kulturs Popullore,
Tiran, Instituti Albanologjik i Prishti-
ns, m 20.11.07.
NEZIRI Zymer. Knga epike shqip-
tare n funksion t zgjimit dhe t
forcimit t ndjenjs kombtare gjat
historis dhe deri NDSH-ja e Lufta
lirimtare 1997-2001. Kumtes n
simpoziumin shkencor Kumanova
pr famur, nga NDSH-JA n UK,
Kumanov, m 25 nntor 2007.
NEZIRI Zymer. Letrsia popullore
n planprograme dhe n tekste msi-
more. Kumtes n sesionin shkencor
t Institutit Albanologjik t Prishtins,
Letrsia shqipe n shkolla dhe n
fakultete, m 15.12.2007.
NEZIRI Zymer. Veis Sejko dhe boti-
met e Eposit t Kreshnikve n Uni-
versitetin e Harvardit. Kumtes n
prurimin e librit t studiuesit Veis
Sejko, Mbi elementet e prbashkta
n epikn shqiptaro-arbreshe dhe
serbokroate, Bargjini, Tiran, 2002.
NEZIRI Zymer. Sally Becker, Nuk
ka engjj n kt bot. Drenishta,
2007, kumtes n prurimin e ktij li-
bri n Bibliotekn Kombtare dhe Uni-
versitare t Kosovs, m 28.5.2007.
NEZIRI Zymer. Jaho Brahaj, Flamuri
i kombit shqiptar. Origjina, lashtsia.
GEER, Tiran 2007, kumtes n pru-
rimin e ktij libri n Bibliotekn Kom-
btare dhe Universitare t Kosovs,
13 nntor 2007, Prishtin.
NEZIRI Zymer. Kontributi i aka-
demik Rexhep Qosjes pr ngritjen e
kuadrove shkencore n fushn e folk-
loristiks. N: Krijimtaria shkencore
dhe letrare e Rexhep Qosjes, Instituti
Albanologjik i Prishtins, Prishtin,
2007, f. 479-498.
NEZIRI Zymer. Dorshkrimi i kn-
gve popullore shqipe i Maksimilian
Lambercit n Vjen. N: Seminari
Ndrkombtar pr Gjuhn, Letrsin
dhe Kulturn Shqiptare, Prishtin,
Fakulteti i Filologjis i Universitetit t
Prishtins dhe Fakulteti i Historis-
Filologjis i Universitetit t Tirans, nr.
25/1, 2006, Prishtin, 2007, f. 159-162.
NEZIRI Zymer dhe BALIU Begzad.
Profesor Mark Tirta dhe etnologjia
shqiptare, n: rev. Gjurmime alban-
ologjike, Folklor dhe etnologji, 36,
2006, Instituti Albanologjik i Prishti-
ns, Prishtin, 2007, f. 63-81.
NEZIRI Zymer. Ali M. Ahmeti, Letr-
sia gojore e krahins s Plavs e t
Gucis, IAP,2004, n rev.: Gjurmime
albanologjike, Folklor dhe etnologji,
36, 2006, Instituti Albanologjik i Prishti-
ns, Prishtin, 2007, f. 437-440.
NEZIRI Zymer. Kontribut pr famu-
rin e shqiptarve gjat shekujve.
Gazeta Koha Ditore, Prishtin, 24
nntor 2007, f. 32.
NEZIRI Zymer. Shqiponja dykre-
nore n strukturat e trashguara
shpirtrore e materiale t popul-
lit ton. Gazeta Standard, Tiran,
26.11.2007, f. 17.
PAPA, Asti. Ami Bou: nj dasha-
mirs i hershm i Shqipris dhe i
shqiptarve. Studime, Akademia e
Shkencave dhe e Arteve e Kosovs,
Nr. 13, 2006 (2007), f. 249-268.
PAPAJORGJI, Petraq J.; Pardalos,
P. M. (Eds.), Advances in Modeling
Agricultural Systems, Series: Spring-
er Optimization and Its Applications,
2008. ISBN: 978-0-387-75180-1.
QERIMI, Qerim and Sergi Bruno
S.). The Political Economy of South-
east Europe from 1900 to the Present:
Challenges and Opportunities. Book,
The Continuum International Publish-
ing Group: New York and London.
QERIMI, Qerim. An Informal World:
The Role and Status of Contact Group
under International Law, 7 Chicago-
Kent Journal of International and
Comparative Law, pp. 117-143, 2007.

QERIMI, Qerim and Sergi B.S. The
Process of EU Enlargement towards
South-Eastern Europe: Current Chal-
lenges and Perspectives, South-East
Europe Review, 2/2007, pp. 57-65.
QERIMI, Qerim and Sergi B.S.
Fighting Corruption and Organised
Crime as a Means of Socio-Economic
Development in south-east Europe,
South-East Europe Review, 2/2007,
pp. 81-94.
SHABANI Naim, Kuhn C., Kunze S.,
Schulze S., Mayr D., Dian D., Gingel-
maier A., Schindlbeck C., Willgeroth
F., Sommer H., Jeschke U., Friese K.,
Mylonas I. Prognostic signifcance
of oestrogen receptor alpha (ERal-
pha) and beta (ERbeta), progesterone
receptor A (PR-A) and B (PR-B) in
endometrial carcinomas. Eur J Can-
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
n
n
n
n
ANASHApproaching Science Viti II Numri 4, 2007 +2
PUNIMET SHKENCORE 2007 T ANTARVE T INSTITUTIT ALB-SHKENCA
cer. 2007 Nov;43(16):2434-44. PMID:
17911007 [PubMed - in process]
SHABANI N., Mylonas I., Jeschke
U., THAQI A., Kuhn C., Puchner T., Fri-
ese K. Expression of estrogen recep-
tors alpha and beta, and progesterone
receptors A and B in human muci-
nous carcinoma of the endometrium.
Anticancer Res. 2007 Jul-Aug; 27(4A):
2027-33. PMID: 17649817 [PubMed -
indexed for MEDLINE]
Barthell E., Mylonas I., SHABANI N.,
Kunze S., Kuhn C., Jeschke U., Friese
K. Immunohistochemical visualisation
of cathepsin-D expression in breast
cancer. Anticancer Res. 2007 Jul-
Aug; 27(4A): 2035-9. PMID: 17649818
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Gingelmaier A., Gutsche S., Mylo-
nas I., SHABANI N., Kuhn C., Kunze
S., Jeschke U., Friese K. Expression
of HPV, steroid receptors (ERalpha,
ERbeta, PR-A and PR-B) and inhibin/
activin subunits (alpha, betaA and be-
taB) in adenosquamous endometrial
carcinoma. Anticancer Res. 2007 Jul-
Aug; 27(4A):2011-7. PMID: 17649814
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Hoeing A., Kuhn C., SHABANI N.,
Schulze S., Gingelmaier A., Dian D.,
Jeschke U., Friese K., Mylonas I. The
immunohistochemical expression of
the inhibin/activin subunits is up-reg-
ulated by interferon-beta1a in Ishika-
wa cell line. Anticancer Res. 2007 Jul-
Aug; 27(4A): 2005-10. PMID: 17649813
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Mylonas I., SHABANI N., Vogl
J., Makovitzky J., Kunze S., Kuhn
C., Schulze S., Friese K., Jeschke
U. Inhibin/activin subunits are im-
munohistochemically expressed in
complete and partial hydatidiform
moles. Anticancer Res. 2007 Jul-Aug;
27(4A):1995-2000. PMID: 17649811
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Vogl J., Haing A., Schulze S., Kuhn
C., Wiest I., SHABANI N., Jeschke U.,
Mylonas I., Friese K. Expression of in-
hibins in the endometrial carcinoma
cell line RL-95-2 after stimulation with
cortisol and estradiol. Anticancer
Res. 2007 Jul-Aug; 27(4A): 1989-93.
PMID: 17649810 [PubMed - indexed
for MEDLINE]
Mylonas I., Mayr D., Walzel H.,
SHABANI N., Dian D., Kuhn C., Kun-
ze S., Jeschke U., Friese K. Mucin 1,
Thomsen-Friedenreich expression
and galectin-1 binding in endome-
trioid adenocarcinoma: an immuno-
histochemical analysis. Anticancer
Res. 2007 Jul-Aug; 27(4A): 1975-80.
PMID: 17649808 [PubMed - indexed
for MEDLINE]
Jeschke U., Mylonas I., Kuhn C.,
SHABANI N., Kunert-Keil C., Schindl-
beck C., Gerber B., Friese K. Expres-
sion of E-cadherin in human ductal
breast cancer carcinoma in situ, in-
vasive carcinomas, their lymph node
metastases, their distant metastases,
carcinomas with recurrence and in
recurrence. Anticancer Res. 2007 Jul-
Aug; 27(4A): 1969-74. PMID: 17649807
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Mylonas I., Jeschke U., SHABANI
N., Kuhn C., Kunze S., Dian D., Friedl
C., Kupka M.S., Friese K. Steroid re-
ceptors ERalpha, ERbeta, PR-A and
PR-B are differentially expressed
in normal and atrophic human en-
dometrium. Histol Histopathol. 2007
Feb; 22(2): 169-76. PMID: 17149689
[PubMed - indexed for MEDLINE]
Worbs S., SHABANI N., Mayr D.,
Gingelmaier A., Makrigiannakis A.,
Kuhn C., Jeschke U., Kupka M.S., Fri-
ese K., Mylonas I. Expression of the
inhibin/activin subunits (-alpha, -be-
taA and -betaB) in normal and carci-
nogenic endometrial tissue: possible
immunohistochemical differentiation
markers. Oncol Rep. 2007 Jan; 17(1):
97-104. PMID: 17143484 [PubMed - in-
dexed for MEDLINE]
Mylonas I., SHABANI N., Kuhn C.,
Kunze S., Jeschke U., Friese K. Ent-
wicklung und Charakterisierung eines
polyklonalen Antikrpers fr den
immunhistochemischen Nachweis
von Inhibin-betaE (E) im normalen
ovariellen und plazentarem Gewebe.
Geburtsh Frauenheilk 2007; 67. DOI:
10.1055/s-2007-983558
ZYBERI G. The Development and
Interpretation of International Human
Rights and Humanitarian Law Rules
and Principles through the Case-law
of the International Court of Justice,
Netherlands Quarterly of Human
Rights, Vol. 25, March 2007, pp. 117-
139
ZYBERI G. Indictment (Commen-
tary), in Annotated Leading Cases of
International Criminal Tribunals, A.
Klip and G. Sluiter (eds.), Intersentia,
Volume XI, 2007, pp. 258-262
ZYBERI G. Judgements (Commen-
tary), in Annotated Leading Cases of
International Criminal Tribunals, A.
Klip and G. Sluiter (eds.), Intersentia,
Volume XII, 2007, pp. 581-597
ZYBERI G. and Handmaker, J. Is-
raels recht op bestaan: een issue?
Nederlands Juristenblad (NJB), No.
15, April 2007, pp. 932-933
ZYBERI G. (Book review) The Statute
of the International Court of Justice: A
Commentary, Edited by Andreas Zim-
mermann, Christian Tomuschat, and
Karin Oellers-Frahm, Oxford University
Press, 2006, in Netherlands Quarterly
of Human Rights, Vol. 25, No. 3, 2007,
pp. 547-550
ZYBERI G. From Peace to Justice:
Culture and International Law, Human
Rights School Newsletter, Volume 11,
Issue 2, June 2007
n
n
n
n
www.alb-shkenca.org / anash@alb-shkenca.org +1
Kndi i librit
Pak para Krshndellave 2007 doli nga
shtypi vllimi Local Regulation in the Bo-
vine Ovary - Extracellular Matrix Degrada-
tion, Angiogenesis and Angiolysis (Sht-
pia botuese Sierke Verlag - Goettingen).
Ky botim paraqet t rejat e fundit lidhur
me mekanizmat lokal q ndikojn mbi an-
giogjenzen (krijimin e enve t reja t gja-
kut) ne proceset fziologjike (n vezore), n
kuadr t formimit dhe zhbrjes periodike
t trupit t verdh (Corpus Luteum) gjate
ciklit seksual.
Duke pasur parasysh faktin se mekaniz-
mat e angiogjenezs si n rastet fziologjike
ashtu edhe n ato patologjike jan t kra-
hasueshme, hulumtimi i angiogjenezs
fziologjike n vezore paraqet nj model t
prshtatshm n rrugn shum t vshtir
t sqarimit t plot t mekanizmave pr-
gjegjs n procesin e angiogjenezs pato-
logjike (si rritja e tumoreve).
Pr m tepr informacion vizitoni: http://
www.amazon.de/Regulation-Extracellu-
lar-Degradation-Angiogenesis-Angiolysis/
dp/3940333085