Kurrikula Dhe Arsimi Gjithëpërfshirës

Prof. Asoc. Dr.
Virxhil Nano
N MBSHTETJE T PROCESEVE GJITHPRFSHIRSE
Paket n ndihm t msuesve
Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano
I. KURRIKULA DHE ARSIMI GJITHPRFSHIRS
Tashm, prvojat e suksesshme botrore kan demonstruar katriprisht se

prfshirja e personave q paraqesin nevoja t veanta edukative (arsimore) n gjirin e
klass apo t shkolls s zakonshme, kan rezultuar t vlefshme dhe dobiprurse pr t
gjith fmijt. Prania e tyre, m e shpesht n vitet e fundit n shkollat tona, ka pasuruar
prvojat e nxnsve dhe t msuesve. Ajo kurrsesi nuk ka ndikuar negativisht mbi
nxnsit e tjer. N t kundrt, ka br m t larmishme jetn n klas, ka dinamizuar
msuesit dhe nxnsit pr t ndihmuar njri-tjetrin, duke ndikuar kshtu n formimin e t
gjith nxnsve sipas mundsive dhe aftsive. N kto klasa, tashm me nj diversitet
nxnsish, atyre u sht dhn mundsia t kuptojn m mir vetveten, njri-tjetrin dhe
shoqrin n t ciln jetojn, apo ku synojm t shkojn n t ardhmen.
Duke iu referuar materialeve q prdoren n tekstet shkollore, mjaft studiues kan
shprehur shqetsimin se mjaft tekste apo materiale jan t pakapshme nga kta nxns.
N kundrshtim me sa m sipr, autor t tjer shprehin mendimin se t gjith
nxnsit, normal apo me aftsi t kufizuara qofshin ata, mund dhe duhet t prfitojn
nga informacioni q prfshin teksti. Mjaft studiues dhe autor tekstesh kmbngulin se
gjithka varet nga aftsia e msuesit pr t organizuar msimin, pr t marr parasysh n
msimdhnie nevojat e nxnsve dhe stilin e tyre t nxnies. Kjo do t thot q sht
msuesi ai q mund dhe duhet t realizoj lehtsimin e nevojshm sipas rastit dhe
individit-nxns, qoft ai me ose pa probleme n zhvillimin e tij.
Disa orientime strategjike lidhur me natyrn e kurrikuls q duhet t prdoret n
kushtet e realizimit t nj arsimimi gjithprfshirs
N momentin e pranimit dhe t puns pr t realizuar nj arsimim
gjithprfshirs, me t drejt pr kdo shtrohen nj sr pyetjesh:
Cilat jan synimet kryesore edukative q do t ndiqen n raport me nevojat e

veanta q paraqesin fmijt me aftsi t kufizuara apo t quajtur ndryshe fmij
me nevoja t veanta arsimore?
qllime dhe objektiva duhet t synoj veprimtaria msimore-edukative n nj
klas ku realizohet procesi gjithprfshirs?
A sht e nevojshme dhe e domosdoshme t zbatojm nj kurrikul t diferencuar,
t prshtatur apo dika tjetr?
Nse analizojm me vmendje veorit specifike t nxnies tek fmijt q

paraqesin aftsi t kufizuara t natyrave t ndryshme, arrijm n prfundimin se njra
ndr cilsit m thelbsore q duhet t karakterizoj kurrikuln gjithprfshirse ka t
bj me faktin se ajo t ket nj fleksibilitet i lart. Vetm n kt mnyr mund ti
ofrojm mundsi do nxnsi q ai t prparoj sipas ritmit t tij specifik q e
karakterizon, n vartsi nga aftsit q disponon. sht e nevojshme q formulimi apo
2

vendosja e objektivave, prcaktimi i prmbajtjes s nxnies dhe mnyrat e transmetimit t
informacioneve n klas t bhen n nj mnyr t diferencuar. N kto kushte, e gjith
skema e konceptimit dhe e realizimit t msimit krkohet t ndryshoj n mnyr
thelbsore me at ka ndodh tradicionalisht n klasat tona aktuale, nse realisht
dshirojm t kemi frytshmri m t lart n punn me nxnsit. Po kshtu, q nxns t
till t jen n gjendje t komunikojn dhe t ndrveprojn n nj mnyr optimale si me
msuesin, ashtu edhe me t gjith nxnsit e tjer t klass, numri i nxnsve n klas
duhet t jet m i ult (20-25).
Prvoja e pasur botrore n kt fush tashm ka argumentuar katriprisht
domosdoshmrin e hartimit t nj kurrikule t till ku do nxns t ndiehet mir, t
gjej vetveten duke dhn maksimumin e tij.
Duke vepruar n kt mnyr:
Respektohet e drejta e do fmije pr nj msimdhnie dhe edukim, mbshtetur

n mundsit dhe aftsit e tij;
Realizohet formimi i nxnsve q paraqesin aftsi t kufizuara me nj larmi
sjelljesh, t cilat mundsojn prshtatjen dhe prfshirjen e tyre n jetn shoqrore
nprmjet prvojave t prbashkta t nxnies, pran dhe bashkrisht me fmijt e
tjer q nuk paraqesin vshtirsi apo probleme t ndryshme;
Sigurohen lidhje konkrete me faktet reale t jets dhe bhet familjarizimi i tyre
me nj sr shprehish dhe zakonesh q kan t bjn me jetn e tyre t
prditshme, veprimet praktike dhe kalimin e kohs s lir;
Fmijt dhe t rinjt zhvillojn dhe praktikojn aftsit e nevojshme pr t
zgjidhur vet problemet (n vartsi nga shkalla e aftsis s kufizuar),
vetkontrollohen n situata t vshtira dhe ushtrohen n nj sr teknikash dhe
metodash pune t natyrs intelektuale, t cilat i ndihmojn dhe u sigurojn nj
prshtatje dhe gjithprfshirje t suksesshme n mjedisin shkollor dhe m gjer.
Prvoja ka treguar se nj kurrikul gjithprfshirse, duhet t prqendrohet

kryesisht n fusha t tilla, si:
Zhvillimi i cilsive t personalitetit n mjedisn socialemocional, t karakterit
dhe, mbi gjithka, n aftsimin e individit me shprehi praktike themelore pr nj
jet dinjitoze n shoqri.
N kt kuadr, n veanti krkohet:
Formimi i nj imazhi t drejt pr vetveten;

Aftsimi pr vendosjen e qllimeve, zhvillimin e interesave dhe formimin e
shprehive t domosdoshme pr nj jet n grup;
Motivimi i brendshm dhe i jashtm;
Zhvillimi n maksimum i potencialeve individuale, veprime dhe realizime n
fusha t caktuara, duke ofruar produkte t vlefshme pr t tjert;
Aftsimi pr pun t pavarur, veprimtari individuale dhe n grup;

Shkall t pranueshme t tolerancs dhe mirkuptimit me personat q e rrethojn,
respektim i vlerave t tyre;
Ekuilibr emocional dhe kontroll i mir i sjelljeve individuale;
Pjesmarrje n lojra dhe veprimtari dobiprurse n kohn e lir;
Prgjegjsi individuale, shkollore dhe sociale;
Marrdhnie me shokt, msuesit, edukatort etj.;
Sjellje dhe qndrime dinjitoze n situata t ndryshme;
Respekt pr vetveten dhe t tjert, mbshtetje dhe ndihm, kontroll t
agresivitetit;
Qndrime dinjitoze ndaj puns.
Prkujdesje t veant pr aftsimin, zhvillimin e shprehive pr pun t

pavarur dhe pr t menaxhuar fusha, si:
Shprehit e t nxnit dhe stilin e puns (nxnie pasive, aktive, t ndrgjegjshme,

t pandrgjegjshme);
Nxnie n grup, nxnie sociale;
Veprimtari nxnieje jashtshkollore;
Menaxhim i mir si i suksesit, ashtu edhe t dshtimit shkollor;
Veprimtari jashtshkollore dhe nxnie aktive;
Komunikim verbal dhe joverbal, gojor dhe me shkrim, shprehi baz pr t lexuar;
Zotrim t veprimeve kryesore matematike;
Prfshirje dhe aftsim si t zgjidh detyrat apo problemet me t cilat ndeshet.
Zhvillimi i sjelljeve t prshtatshme dhe nxitja e aspekteve estetike:
Familjarizimi dhe zhvillimi i vlerave morale;

Qndrimi ndaj vlerave fetare;
Fushat e interesit artistik;
Qndrimi ndaj ngjarjeve t ndryshme dhe dukurive sociale;
Shkalla e prfshirjes n veprimtari t ndryshme etike dhe estetike.
Zhvillimi i sjelljeve t harmonishme psikomotore
Formimi i shprehive psikomotore kryesore (ecja, gjestet, mimika etj.);

Pjesmarrje n lojra dinamike dhe ushtrime fizike;
Shkathtsimi dhe rritja e rezistencs ndaj sforcos fizike.

Nse shqyrtojm me vmendje prvojn botrore t disa vendeve t suksesshme
n proceset gjithprfshirse, si: Amerik, vendet nordike, Angli etj., vrejm nj prirje
pr t praktikuar me fmijt q paraqesin nevoja t veanta arsimore apo edukative,
plane specifike edukative apo t nj ndrhyrjeje t individualizuar. Kjo bhet me
synimin pr realizimin e nj prshtatjeje sa m efikase t kurrikuls s zakonshme sipas
nevojave t nxnsve. N kto situata, prdorimi i nj plani edukativ t individualizuar
(PEI) ofron oferta t larmishme n przgjedhjen e kurrikuls sipas prparsive,
specifikave dhe nevojave t individit. Kjo do t thot:
Przgjedhje nga kurrikula e zakonshme e shkolls t strukturave dhe prmbajtjeve

q prkojn dhe ndihmojn n realizimin e prparsive m urgjente t zhvillimit
pr fmijt me nevoja t veanta, duke hequr dor nga materiale, struktura apo
prmbajtje q paraqesin shkall t lart kompleksiteti, t cilat u krijojn mjaft
vshtirsi ktyre nxnsve;
Ofrim t varianteve t ndryshme nga nj prmbajtje kurrikulare e thjeshtuar, e

kuptueshme dhe e prvetsueshme nga nxnsit q paraqesin nevoja t veanta;
Zgjerim i komponentve t kurrikuls s prgjithshme t shkolls pr t

mundsuar prfshirjen e nxnsve me nevoja t veanta n veprimtari t
larmishme dhe interesante, individuale apo n grup, qofshin kto t natyrs
kompesuese, terapeutike apo t nj natyre tjetr me synim zhvillimin, rikuperimin
e mangsive dhe sigurimin e prfshirjes s tyre n veprimtari t larmishme
karakteristike n arsimin e zakonshm.
Nj tjetr element themelor q duhet marr parasysh n projektimin apo

przgjedhjen e kurrikuls pr nxnsit q paraqesin aftsi t kufizuara, sht natyra, tipi
dhe shkalla e problemit q paraqet individi.
Prvoja ka treguar se, prsa u prket nxnsve q paraqesin probleme t rnda dhe
rregullime t shtuara, sht m e prshtatshme q ata t prfshihen n institucione
riaftsuese t veanta, duke zbatuar nj kurrikul disi m specifike, pr t prfituar nga
strategji didaktike, prshtatur nivelit t tyre t t kuptuarit t prmbajtjes.
N rastin e ktyre fmijve, procesi i integrimit social duhet t mbshtetet
kryesisht dhe nga burimet komunitare (qendrat riaftsuese ditore, shoqatat apo grupet e
prindrve, organizatat e ndryshme mbshtetse pr personat n vshtirsi).
N rastin e fmijve q paraqesin dmtime senzore apo fizike, por q
konsiderohen normal pr sa i prket potencialit t tyre intelektual, prshtatja kurrikulare
prgjithsisht sht realizuar me zgjerim apo shtrirje, duke shtuar veprimtari t tjera
specifike q synojn kryesisht aspekte q kan t bjn me zhvillimin e t folurit,
prvetsimin e disa komunikimeve specifike (komunikimi me daktilema, gjuhn e
shenjave, alfabetin braile, komunikimin gojor, orientimin n hapsir, veprimtari pr
socializim dhe integrim n komunitet, veprimtari praktike t prqendruuara pr nj
prgatitje profesionale n prshtatje me natyrn, problemin e aftsis s kufizuar q
paraqet etj.

N kushtet e hartimit t nj programi, pr ndrhyrje t individualizuara
(praktikimit t nj kurrikule t individualizuar apo ndryshe t nj plani edukativ
disi m specifik n prshtatje me nevojat e nxnsit) sht e domosdoshme t
respektohen nj sr krkesash themelore q kan t bjn me:
a. Vlersimin dhe rivlersimin e fmijs nga pikpamja shndetsore, psikologjike,
pedagogjike dhe sociale, me synim: sigurimin e informacioneve t nevojshme pr
t prcaktuar profilin specifik t mnyrs si funksionon dhe zhvillohet fmija,
elementet e tij karakteristike; problemet, vshtirsit, mundsit dhe sukseset n
sfera t ndryshme t jets dhe veprimtaris s prditshme. Bhet fjal pr t
evidentuar individualitetin e tij, me mangsit dhe sidomos me rezervat dhe
potencialet pozitive q ai disponon. T gjitha kto ndihmojn pr t vendosur nj
prognoz t afrt dhe perspektive t individit me nevoja t veanta. Ky proces
mjaft kompleks dhe me pasoja t rndsishme pr fmijn q paraqet nevoja t
veanta, duhet br n mnyr periodike nga ekipe specialistsh me prvoj n
kt sektor dhe, mbi gjithka, duke u prirur pr t evidentuar m shum ato
aspekte q fmija bn, ant pozitive n mnyr q procesi t ohet m tej. Pra,
bhet fjal m shum pr t prcaktuar nj diagnoz funksionale, q do t thot
m shum deshifrim t rezervave pozitive dhe njohje e mir sesi funksionon
fmija, si dhe pr far duhet mbshtetur ai n perspektiv.
b. Prcaktimi i objektivave t programit q do t ndiqet me kta fmij n terma
afatshkurtr dhe afatgjat, t diferencuar sipas fushave q lidhen me riaftsimin
dhe edukimin e tyre (pedagogjik, psikologjik, social dhe pr jetn), pa harruar
vlersimin e shpesht t arritjeve dhe brjen e axhustimeve t nevojshme sipas
rastit.
c. Przgjedhja e veprimtarive dhe saktsimi i metodave, mjeteve, organizimeve dhe
procedurave specifike pr riaftsimin dhe edukimin e personave me nevoja t
veanta, n vartsi nga niveli i zhvillimit q ka arritur dhe veorit e personalitetit
q disponon.
d. Krijimi i ekipeve multidisiplinare n mbshtetje t shkolls pr t ofruar
shrbime terapeutike, edukative, mbshtetse, t cilat i ndihmojn msuesit, duke
i kshilluar apo duke ndrhyr drejtprdrejt n shkoll pr t mbshtetur stafin
dhe individt e veant q ndodhen n vshtirsi, duke favorizuar n maksimum
integrimin e nxnsit jo vetm n shkoll, por edhe n mjediset sociale, deri edhe
n familje.
e. Realizimi i marrdhnieve sa m t qndrueshme, efikase dhe bashkpunuese me
familjet e personave q paraqesin nevoja t veanta, me synim rishikimin dhe
prmirsimin e programit individual q zbatohet me fmijn, nisur nga premisa se
thuajse pjesn m t madhe t kohs nxnsi e kalon me pjestart e tjer t
familjes s tij, pa prjashtuar as shoqrin q ai krijon n lagjen ku banon.
Lidhur me zbatimin n shkolla t planeve edukative t individualizuara (PEI),

prvoja tregon se arritjet dhe suksesi i programeve t individualizuara varet kryesisht nga
mosha e fmijs. Sa m hert t praktikohen plane edukative t tilla, aq m leht fmija
percepton dhe thith ndikimet e jashtme. T gjitha kto ndrhyrje, t cilat sht mir t
jen sa m sistematike, nuk synojn ta veojn at, por, n radh t par, krkojn ta
bjn nxnsin pjes t grupit, qoft n kopsht apo n shkoll. Sa m shum ti ofrohen
fmijs mundsi pr sukses, aq m e mundshme dhe m e leht sht q kta fmij t
ndiehen mir, t paksojn pasojat q vijn nga dmtimet e ndryshme q kan psuar
duke garantuar nj ekuilibr psikik m t favorshm.
Nj pozicion komplementar lidhur me zbatimin e nj kurrikule gjithprfshirse,
sht edhe hartimi dhe prdorimi i nj kurrikule t diferencuar, prshtatur nevojave t
individit. Dihet tashm se fmijt apo t rinjt karakterizohen nga aspekte specifike, nga
mnyra dhe ritme t ndryshme q kushtzojn prvetsimin e dijeve dhe t shprehive,
organizimin, fiksimin, kontrollin dhe prgjithsimin e tyre.
Gjithashtu, njohja kushtzohet nga prvoja personale dhe nga vet mjedisi ku
jeton do individ. Duke ditur t gjitha kto, nuk do t thot t shfrytzosh mangsit e
individit si argumente pr t nxjerr n pah dobsit apo paaftsit e tij, prkundrazi ato
prbjn mundsi pr t krkuar dhe pr t zbatuar modele t reja nxnieje.
Nprmjet kurrikuls duhet ti ofrohen nxnsit nj sr elementesh mbshtetse
n plan praktik, social dhe konjitiv (mendor) pr t siguruar prvetsimin e njohurive.
Nga ana tjetr, nj ndr kyet pr zbatimin n jet t ksaj ideje, sht hartimi dhe
prdorimi i nj kurrikule alternative, me m pak ngarkes akademike, e cila tu
mundsoj nxnsve q paraqesin aftsi t kufizuara apo nevoja t veanta, mundsi,
mekanizma dhe strategji personale q t familjarizohen me njohurit e nevojshme pr
orientimin dhe zgjidhjen e problemeve t jets s prditshme. N kt aspekt, kultura
shkollore duhet t bj sht e mundshme q t gjith fmijt dhe t rinjt t aftsohen
pr t gjetur vet rrugzgjidhje, t praktikojn strategji t ndryshme, t prfshihen n
zgjidhjen e problemeve reale q ngre jeta, prshtatur me moshn e tyre.
Pr realizimin konkretisht t aspekteve t lartprmendura, sht e domosdoshme
t sigurohet nj prfshirje e gjith stafit shkollor, krkohet nj lidership, i cili t jet i
bindur pr vlerat pozitive dhe ndihmesn q sjellin proceset gjithprfshirse pr t gjith
fmijt, msuesit, prindrit dhe komunitetin.
Kurrikula dhe prshtatja e saj
Nuk kan qen dhe nuk jan t pakta n shkollat tona shqetsimet q paraqesin
msuesit pr arsimimin dhe edukimin e nxnsve q paraqesin nevoja t veanta. Jo pak
prej tyre shprehen se e kan mjaft t vshtir ti thjeshtojn apo ti prshtatin materialet
q prmbajn tekstet aktuale, pr m tepr, e kan, e kan t pamundur t krijojn vet
materiale t reja pr t plotsuar kto nevoja. Kjo situat prbn me t vrtet pr t
gjith nj moment pr t mbajtur qndrim.

Prvojat e suksesshme n jo pak vende t bots tregojn se nxnsit q paraqesin
nevoja t veanta, mund t prfitojn nga kurrikula aktuale e materializuar n tekstet tona
nse ajo prshtatet sipas specifikave t personave me aftsi t kufizuara dhe, mbi
gjithka, nse ajo u msohet nxnsve sipas stilit specifik t nxnies q disponon
gjithsecili. Pra, problemi shtrohet si t bashkrendojm kurrikuln me nxnsin.
Para puns me nxnsin q paraqet nevoja t veanta, msuesi t pyes
veten:
A zotron nxnsi shprehit baz t nevojshme pr t msuar informacionin e ri?

Nse jo, far shprehish i duhen atij? Pr far ndihme apo mbshtetje ka nevoj
ky nxns?
A sht n gjendje nxnsi t lexoj informacionin e nevojshm pr t msuar
prmbajtjen kurrikulare t caktuar?
Sa i aft sht nxnsi t prqendrohet dhe t lexoj? Sa sht n gjendje t
dgjoj dhe t t ndjek?
A sht n gjendje nxnsi t punoj n nj grup m t gjer apo m t ngusht?
A mundet ai t punoj n mnyr t pavarur? Nse jo, pr far mbshtetjeje ka
nevoj, n mnyr q edhe msuesi t mos jet i mbingarkuar?
stil nxnieje mbizotron tek nxnsi dhe si mund t modifikohet nxnia q t
prkoj me stilin e tij?
A sht nxnsi i motivuar pr t msuar informacionin?... dhe mjaft pyetje t
tjera.
Nse nxnsi paraqet mangsi n fushat e msiprme, t cilat prbjn edhe

parakushtet e nevojshme pr nj nxnie t mirfillt, sht e domosdoshme q nj ekip
bashkpunues t vendos se pr far mbshtetjeje ka nevoj ai nxns q t ket sukses
n prpjekjet e tij. Nse shprehit e tij jan shum nn nivelin e t tjerve, ndoshta nj
msues tjetr i specializuar, nj msues mbshtets apo burimor mund t prfshihet me t
n klas pr nj periudh t domosdoshme pr ta ushtruar n veprimtari m praktike.
Shpesh mjaftojn vetm pak ushtrime t thjeshta shtes q nxnsi t ndiehet pjes e
klass.
Por, si ndodh rrall q vetm nj nxns t ket nevoj pr mbshtetje, specialisti
apo nj msues m i prgatitur mund ta prqendroj punn me nj grup t vogl,
pjestart e t cilit paraqesin nevoja t ngjashme. Kur mangsit e tyre nuk jan shum t
ndryshme, msuesi mund t modifikoj materialet, tu mundsoj nj koh m t gjat
pune pr kryerjen e detyrave ose t prdor pyetje q prforcojn shprehit e mparshme.
sht e nevojshme q msuesi t njoh mir aftsit e nxnsve pr t lexuar nj
material t caktuar. Ai duhet t dij qart cilat jan aftsit e nxnsit pr tu prqendruar
dhe sa gjat mund t punoj n mnyr t pavarur, n grupe t vogla apo m t mdha.
T gjitha kto e ndihmojn msuesin t saktsoj situatat kur nxnsit mund t
prfitojn m shum.

E rndsishme sht q msuesi t deshifroj stilin karakteristik t nxnies n
mnyr q ti ofroj fmijs apo t rriturit m shum mundsi pr sukses. Gjithashtu,
theksojm se njohja e shkalls s motivimit t nxnsit prbn elsin e suksesit. Nse
nxnsi sht i interesuar dhe do t msoj nj material, kjo prbn nj filles t mbar
pr rezultate m t larta.
Mbshtetur n prvojn botrore, nj ndr format m t shpeshta q ndeshim n
praktikn shkollore sht integrimi n klasat e zakonshme i 1-2 fmijve q paraqesin
probleme t caktuara n zhvillimin e tyre. Nuk prjashtohen edhe raste t krijimit t
klasave t veanta me kta fmij, me nj numr m t ult nxnsish, por q zhvillojn
veprimtarin e tyre brenda shkolls me plane specifike, duke u trajtuar si klasa t
integruara dhe m pran mjedisit normal.
Gjithsesi, theksojm se qenia t grupuar krijon ndaj tyre nj lloj stigme, e cila
faktikisht kufizon disi marrdhniet me fmijt e tjer. Shum vende po e vlersojn kt
praktik si jofrytdhnse. Nuk jemi n nj shkoll speciale, por prap pr nj periudh jo
t pakt mungojn sfidat dhe modelet e duhura. Pr kt arsye, kur diskutohet pr
gjithprfshirjen e fmijve q paraqesin probleme n zhvillimin e tyre mendor (konjitiv),
theksi nuk vihet vetm n mnyrn e organizimit t klass, por edhe n masat specifike
q kan t bjn me do individ, pr t mbshtetur integrimin e mirfillt t fmijve q
paraqesin probleme n prshtatjen e tyre.
N kt kuadr, t bjm kujdes q jo pr do fmij q paraqet dshtime apo
probleme n zhvillimin e tij, t dyshojm dhe ta deklarojm lehtsisht si me prapambetje
mendore. N kt situat shtrohet problemi i brjes s nj vlersimi t kujdesshm pr t
dalluar personat q paraqesin prapambetje mendore t rreme, nga ata q realisht jan t
till.
Nga kjo pikpamje, sht e domosdoshme q krahas vlersimit shumplansh t
nivelit t zhvillimit mendor t individit, t evidentohen mundsit e tij pr t prparuar
duke realizuar nj sr investigimesh psikometrike dhe psikopedagogjike.
Praktika psikopedagogjike ka nxjerr n pah prfundimin sipas t cilit sht m
mir t gabojm duke mbivlersuar aftsit e fmijs q prfshihet n arsimin e
zakonshm, sesa t nnvleftsojm kapacitetet reale, duke e orientuar lehtsisht drejt
nj shkolle t arsimit special. Kjo aq m tepr kur dihet se nj riorientim i vonuar drejt
arsimit gjithprfshirs, kur fmija ka humbur nj koh t konsiderueshme n arsimin
special, pakson mundsit pr nj zhvillim t plot t personalitetit t tij.
Pr t favorizuar integrimin e fmijve q paraqesin probleme t zhvillimit
mendor apo edhe probleme t tjera, n strukturat e arsimit masiv dhe m pas n
komunitetin ku ai jeton, sht e nevojshme t zbatohen nj sr masash t karakterit
lehtsues, mbshtets apo mbrojts, si, p.sh.:
Prfshirja sa m hert e ktyre fmijve n kopsht
Fillimi dhe zbatimi q n familje dhe m pas n kopsht i disa masave t
prgjithshme nxitse, edukuese, veprimtarive apo terapive riaftsuese etj., n plan ndijor,
psikomotor, pr zhvillimin e t folurit dhe komunikimin n prgjithsi, pr rritjen e

pavarsis personale dhe t tjera, do t bnin q gjysma e problemeve n fillimin e
shkolls t paksohet.
Pr t realizuar kt, krkohet nj angazhim serioz nga t gjitha strukturat e
arsimit parashkollor dhe nj bashkpunim m i mir me shrbimet sociale dhe ato
terapeutike.
N veanti me vler t madhe jan edhe masat q duhen marr pr t siguruar nj
formim m t mir t nxnsve q nisin klasn e par. Shrbimi psikopedagogjik n
bashkpunim me shrbimin social e mjeksor duhet t ndjek me prparsi zhvillimin e
fmijs n familje, erdhe dhe kopsht. Prgatitja m e mir e fmijve pr nj nisje t
suksesshme t shkolls, sidomos t fmijve q paraqesin probleme shndetsore, sociale
apo n komunikim, prbn realisht nj mbshtetje dobiprurse pr nj start t suksesshm
n shkoll t do fmije.
Nse kemi t bjm me raste m t rnda, kshillohet shtyrja edhe me nj vit e
nisjes s shkolls, por me detyrimin q ky veprim t shoqrohet me nj prgatitje sa m
intensive t fmijs, n mnyr q ai t jet m i formuar pr t prballuar prfshirjen e tij
n klasn e par.
Pr fmijt q vazhdojn t ndeshin vshtirsi n nxnie dhe prshtatje edhe pas
nj periudhe pune intensive me ta, sht mir q ata t prfshihen n klasn e par t
zakonshme duke mos qen m shum se 1-2 fmij n nj klas, duke prfituar nga t
gjitha prparsit q ofron gjithprfshirja, pa prjashtuar edhe mbshtetjen q mund t
ket nevoj nga nj staf tjetr pedagogjik (burimor) pr or, dit apo periudha t caktuara.
Me vler jan n kto raste edhe format e prdorimit t planeve edukative individuale
(PEI) apo t disa programeve t veanta q ndihmojn pr aftsimin dhe prshtatjen
shkollore.
Nj problem krejtsisht specifik shfaqet n rastin e integrimit t fmijve, tashm
t rritur, t cilt paraqesin probleme t natyrave t ndryshme dhe q dshirojn t ndjekin
klasat me t larta (VI-IX).
N kt faze, nse sht fjala pr nxns q paraqesin probleme t zhvillimit
mendor, krkesat q shtrohen, kaprcejn mjaft aftsit e tyre pr t prdorur t
menduarit formal, ndrkoh q dshira pr tu aftsuar praktikisht apo pr tu integruar n
jetn shoqrore, nprmjet pjesmarrjes n veprimtari produktive tejkalon limitet e
terapis nprmjet puns.
Pr ta, n kt faz jan tepr t rndsishme veprimtarit praktike, t msuarit
duke punuar konkretisht, aspekt t cilin n kto vite ata kan pak mundsi ta ushtrojn n
shkoll, ndrkoh q kalojn n ciklin e lart. Forma aktuale e prgatitjes profesionale pr
kta fmij (sa e vlefshme sht n kt faz, aq edhe e pamenduar apo e neglizhuar)
sht aktualisht n sistemin ton shkollor t formimit.
N shumicn e rasteve jan nismat e prindrve q kan gjetur mundsi q kta
fmij t prfitojn dhe t ojn m tej zhvillimin e tyre socialprofesional. N kt
drejtim, ka vend pr reflektime dhe zgjidhje t cilat nuk duhet t zgjasin. Shum vende,
pr t plotsuar kt mangsi, kan nisur me krijimin e disa atelieve apo punishteve t
mbrojtura, n t cilat t rinjt prfshihen n procese t ndryshme prodhuese, ndrkoh q
10

plotsojn edhe formimin e tyre akademik me njohuri e shprehi praktike dhe t vlefshme
pr jetn.
Krijimi dhe mbshtetja e ktyre organizimeve, ku njkohsisht edhe msohet,
edhe punohet, ndikon pozitivisht q kta t rinj t ndiehen mir, t jen produktiv duke u
prgatitur shkall-shkall pr jetn shoqrore, pr t qen edhe ata qytetar t denj dhe t
vlefshm si gjith t tjert.
Aspekte tjera q lidhen me zbatimin konkret t kurrikuls
Nse nj shkoll synon t realizoj nj arsimim dhe edukim gjithprfshirs, kjo
nnkupton ndryshime rrnjsore jo vetm n klas, por n t gjith jetn e saj, jo vetm
n organizim, por sidomos n metoda e prmbajtje.
N veanti, rndsi ka zbatimi i nj kurrikule gjithprfshirse ku do nxns
t gjej vetveten, t prparoj sipas ritmit individual, t jet i suksesshm, t ndiehet
pjes aktive e shkolls.
Shum e vlersojn kt aspekt nj ndryshim radikal n metodat e msimdhnies,
t tjer vn theksin n organizimin apo strukturimin m t mir t shkolls, n
prmirsimin e marrdhnieve njerzore. Me nj fjal n krijimin e nj shkolle m t
mir pr t gjith. N kt situat duhet q:
T gjith nxnsit t prparojn sipas ritmit t tyre specifik;

Pr disa nxns hapa m t vegjl n t msuar, m shum mundsi pr rishikim,
m shum mundsi pr t praktikuar aftsit;
Mbshtetje nga shoku-shoku, pun n grup, prfitim nga modele pozitive,
disa mund t ken nevoj pr pun suplementare pr t kapur konceptet e reja, m
shum demonstrime dhe veprimtari konkrete;
Stafi mund t krkoj larmi mjetesh, deri edhe prdorimin e formave t veanta t
komunikimit, si: shkrimin braile (sistem specifik i printimit pr t verbrit) apo
komunikimin nprmjet shenjave t ndryshme n rastin e personave q nuk
dgjojn etj.;
Pr do fmij mund t krkohet formula specifike;
Kshilla e kolegve dhe mbshtetja nga ana e tyre, gjithashtu sht mjaft e
dobishme; dikush do sqarim, shum krkojn trajnim pr problemin e veant q
u lind n klas etj.
Por, mbi gjithka pr diversitetin e nxnsve q prfshihen dhe do t prfshihen

prher e m shum n t ardhmen n klasat tona, krkohet nj lidership kolektiv,
mbshtetje nga shoku-shoku dhe, mbi t gjitha, nj vizion i qart duke qen t bindur se
po japim ndihmes pr nj shoqri m t mir, m dinjitoze.
far vrehet dhe far ndodh zakonisht kur gjithprfshirja funksionon?
11
Realizimi i prmbledhjeve dhe evidentimi i ideve kryesore
Kjo form pune sht e vlefshme pr t gjith fmijt dhe njihet si nj praktik e
mir. Ato mund t jen nj ndihm e veant pr shum nxns q paraqesin vshtirsi n
t nxn. Nj prmbledhje gojore n fillim dhe/ose n fund t ors s msimit prforcon
t msuarit. Ato gjithashtu ndihmojn n zvoglimin e problemit t marrjes s shnimeve
duke e liruar nxnsin nga prqendrimi n prmbajtjen nganjher tepr t gjer t
msimit.
Sigurimi i mundsis n prdorimin e pajisjeve shkollore, deri edhe disa

prshtatje t tyre.
Jo t gjith nxnsit jan n gjendje t prdorin pajisje t ndryshme shkollore. Pr

prdorimin e shum prej tyre nevojiten prshtatje, shtesa apo ndihmesa n plus, nga
dikush tjetr gjat kohs q punon, pse jo edhe trajnime t veanta pr t prdorur x apo y
instrument n shkencat e natyrs.
N disa raste mund t krkohet trajnim si pr msuesin, ashtu edhe pr nxnsin
q paraqet nevoja t veanta.
Prvojat q synohen t realizohen n klas jan t larmishme dhe shpesh

dalin gjra t paparashikuara.
Le ti shfrytzojm kto situata pr t prfshir t gjith nxnsit t ndihmojn me

propozimet e tyre, duke mos harruar se edhe nxnsi me nevoja t veanta mund t jet
lider n kto procese.
Prvoja sa m t larmishme
Disa fmij q paraqesin nevoja t veanta, mund t ken nevoj t ushtrohen m

gjat pr t prmirsuar shprehit e reja.
Nxitini ata n punn q bjn. Disa nxns mund ta ken m t leht t shkruajn
nj tekst duke e dgjuar n kufje, ndrkoh q nj tjetr paraplqen ta shoh. Le t jemi
m t ndjeshm ndaj nevojave dhe stileve t tyre specifike. Nse kan nevoj pr m
shum praktik, le tua japim at.
Nuk duhet t harrojm se shum nxns q paraqesin aftsi t kufizuara, do t
ndiehen m mir, nse edhe ata afrohen gjithmon dhe m shum me rezultatet e
kolegve t tjer t klass.
Lidhur me vlersimin
N punn pr t realizuar nj arsim gjithprfshirs, do shkoll duhet t vendos

nj politik t qart pr kt aspekt. Mund t ket raste kur fmijt me aftsi t kufizuara
kan nevoj pr nj koh pune shtes, por pr kt aspekt nuk duhet t jemi shum
12

tolerant. do vendim duhet marr mbi nj baz individuale. T gjith nxnsit duhet t
kuptojn domethnien e nj afati, por mund t ket raste kur sht m mir t pranohet
nj pun e paprfunduar se t kmbngulet q nxnsi ta prfundoj at me shum
prpjekje. Prpjekja duhet vlersuar gjithashtu po aq sa arritja.
M shum mundsi pr sukses
Njohja dhe festimi i arritjeve sht baza e nj praktike t mir pr arritje t tjera.
Fmijve t vegjl u plqejn vlersimet konkrete, si: ylli, flamuri, fitimi i gjrave
konkrete, stampa n duar etj. Pr m t rriturit pikt mund t jen m nxitse. Marrja e
certifikatave a e disa letrave shumngjyrshe mund t nxis dhe t rris vetvlersimin
e fmijs apo t t riut.
sht e nevojshme q msuesi t njoh mir prpjekjet e fmijve, pa prjashtuar
edhe ata q paraqesin aftsi t kufizuara, duke u dhn atyre nxitjet e duhura. Por, jini t
vmendshm pr t br nj vlersim transparent, pasi nxnsit e klass jan t part q
do ta komentojn at.
Prdorimi racional i kohs
Dihet se stafi dhe nxnsit punojn brenda nj kuadri tepr sfidues. Koha ka
gjithmon nj mim. Nxnsit me aftsi t kufizuara mund t ken nevoj pr m shum
koh pr nj sr arsyesh. Edhe ndikimi i saj duhet njohur q n fillim, pr t br
ndryshime nse sht e nevojshme. Disa, ndoshta, mund t ken nevoj pr nj koh
shtes:
- pr t msuar,
- pr t komunikuar, pr t shkruar, pr t prpunuar tekstin,
- pr lvizjen e tyre dhe sigurimin e pajisjeve t duhura,
- pr t kryer shrbimet personale,
- pr t br ushtrime specifike, pun me terapist t ndryshm, pr korrigjimin e
mangsive n t folur etj.
Lidhur me t msuarit:
disa fmij kan nevoj pr nj koh m t gjat pr t kuptuar apo pr t msuar

dika,
t tjer mund t krkojn ti bjn gjrat konkretisht,
t tjer mund t lodhen m shpejt,
disa nuk mund t qndrojn gjat n nj pozicion pr arsye dhe shkaqe t
ndryshme shndetsore,
t tjer mund t ken nevoj pr shrbime ekstra, pr m shum pushim, qetsim
apo aktivizim.
13

Prsa i prket komunikimit:
Ky aspekt mund t krkoj koh edhe prpjekje n plus si nga nxnsit me aftsi
t kufizuara, ashtu edhe pr msuesit. Fmijve q kan nj kontroll t dobt t dors,
vshtirsi n t folur dhe dmtime t shqisave, mund tu duhet m shum koh pr t
komunikuar me t tjert dhe, n disa raste, mjete ndihmse apo pajisje t tjera teknike q
mund t prdoren.
Familjarizimi me situatn mund t ndihmoj stafin t kuptoj nj nxns m
shpejt, dhe ndonjher t marr me mend kuptimin e tyre para se ata t mbarojn
fjalin, por sht gjithmon e rndsishme t respektojm edhe t drejtat e individit pr
t shprehur idet si dshiron ai.
Atje ku komunikimi sht i vshtir, mund t bihet dakord pr disa shkurtime q
jan t vlefshme si pr nxnsin, ashtu edhe pr msuesit. Gjithashtu, kur punohet me nj
material t ri, sht e domosdoshme ti jepet nxnsit koh shtes pr tu siguruar nse i
ka kuptuar gjrat drejt apo jo.
Lidhur me lvizjet n mjediset e shkolls, mund t prballemi me vshtirsi t
veanta, sidomos kur kemi t bjm me persona q prdorin proteza, karrige me rrota apo
mjete t tjera ndihmse pr t lvizur. Problematika sht edhe m e madhe n vartsi t
kateve q ka ndrtesa shkollore, si jan ndrtuar rampat, kthesat etj. Po kshtu, largsia
ndrmjet klasave dhe shkallt jan shtje q duhen par me kujdes kur planifikohet orari
i shkolls.
N mjaft raste mund t ket edhe forma ndihmse. P.sh., tavolinat me rrota jan
me shum vler pr t lvizur pajisje t mdha, si: kompjuter apo ndonj mjet msimor t
konsiderueshm.
Disa fmijve q karakterizohen nga kocka t brishta, sidomos ata q prdorin

proteza, mund tu duhet m shum koh pr t lvizur n korridore apo nga nj
klas n tjetrn. N kt kuadr sht e nevojshme q shkolla t hartoj nj
strategji t veant Si t ndihmojm njri-tjetrin. Mund t jet e
prshtatshme, p.sh., q shok t veant t ndihmojn n mbajtjen e librave, n
hapjen e dyerve. Po kshtu, mund t veprohet pr t ndihmuar persona q
prdorin karrige me rrota. Nganjher mund t veprohet duke i ln kta nxns t
dalin pak minuta prpara nga klasa, pr t shmangur korridoret e mbingarkuara
nga nxnsit. Por kjo nuk do t thot se sht e vetmja zgjidhje e mundshme. Sa
her q ka mundsi, merren masa t zvoglohen largsit q duhen prshkruar
ndrmjet orve t msimit, pa prjashtuar edhe marrveshje t tjera, t cilat edhe
sepse pranohet se kta nxns kan nevoja t veanta, kurrsesi ky aspekt nuk
duhet t bhet shkak q ata t izolohen nga jeta shoqrore.
Kujdesi pr plotsimin e nevojave personale, vajtja n tualet etj. Disa nxnsve q

paraqesin aftsi t kufizuara, mund tu duhet m shum koh pr t kryer nevojat
e tyre. Mjaft prej ktyre nevojave mund t kryhen jasht orve t msimit, disa
nga nxnsit mund t ken nevoj pr mjekime apo trajtime m specifike, disa
mund t ken nevoj pr tu ndihmuar n ngrnie, pr t shkuar n tualet etj. Stafi
i shkolls duhet t jet i mirinformuar pr nevojat specifike t nxnsve n
14

mnyr q t bj edhe nj planifikim t prafrt t veprimeve mbshtetse q
duhet tu ofrojm gjat veprimtarive ditore.
Disa nxns mund t ken nevoj t prdorin m shpesh tualetin, t tjer q
paraqesin vshtirsi n lvizje, mund tu duhet m shum koh n dispozicion.
Pavarsisht nga sa m sipr, duhet br kujdes q kta nxns t mos humbasin
shum nga koha e nevojshme pr tu argtuar dhe pr t marr pjes n veprimtarit
rikrijuese me shokt dhe shoqet e tyre.
Realizimi i disa krkesave m specifike

N shumicn e rasteve, ndr m shum nevoja q kan kta nxns, dy aspekte
duket se nuk duhen neglizhuar. sht fjala pr mbshtetjen e ktyre nxnsve me
ushtrime q lidhen me terapin e t folurit dhe fizioterapin. Rndsia e ktyre trajtimeve,
pa prjashtuar edhe t tjera, duhet njohur dhe duhet pranuar nga stafi n mnyr q t
mbshtetet sa her q sht e nevojshme. Mund t krijohet mendimi se n kt mnyr po
e veojm nxnsin. Pr kt aspekt duhet t jemi tepr t ndjeshm pr t mos krijuar
efektin e kundrt, veimin. Nse kto veprimtari realizohen edhe me pjesmarrjen e
nxnsve t tjer, kjo do t ofronte nj kuadr m t pranushm.
Nse nxnsi ka nevoj pr mjekime periodike apo ushtrime t veanta, sht e
nevojshme q ato t bhen me takt. Po kshtu, ushtrimet e fizioterapis mund t
shprndahen n 2-3 seanca m t shkurtra gjat dits.
Bashkpunimi dhe puna n klas
Mjaft nga veprimtarit, organizimet, q prdorin zakonisht msuesit n klas, jan
frytdhnse edhe pr fmijt q paraqesin aftsi t kufizuara. Praktikat e msuesve pr t
organizuar fmijt n grupe dyshe apo m t mdha ka treguar se sht mjaft
frytdhnse. Nxnsit msojn shum nga njri-tjetri, biles ndonjher arrijn t kuptojn
shokun edhe m thell se t rriturit.
Ndarja e detyrave pr t arritur n nj prfundim t prbashkt, mund t jet nj
mnyr kur fmijt me aftsi t kufizuara t mund t japin nj ndihmes t vlefshme
brenda grupit t tyre, pa qen nevoja t ndrmarrin gjithka vet. Ata mund ta ndajn
punn pr t realizuar nj projekt. N kt kuadr sht e rndsishme q nxnsit t
punojn s bashku, t ndajn dijet e tyre dhe t vlersojn mendimet e njri-tjetrit.
Duke i vendosur nxnsit t bashkpunojn n forma dhe grupe t ndryshme (n
grupe dyshe, treshe etj.), ata msohen me kuadrin e zakonshm t formave t puns q
ndeshen m shpesh n jet. Ndrthurjet e tyre mund t jen t menduara, por edhe
rastsore. Shpesh ndrthurjet e rastsishme dalin m frytdhnse.
Barazia e mundsive dhe prfshirja n kurrikul
15

N kt kuadr sht e domosdoshme t punohet n shkoll me msuesit dhe
nxnsit pr t kuptuar format e diskriminimit q kan ndodhur n vite me kta persona,
duke kaluar nga veimi n gjithprfshirje.
sht me vler q n shkoll t zhvillohen veprimtari t larmishme pr njohjen e
personave me aftsi t kufizuara, n mnyr q t gjith t familjarizohen me ta.
Vetm duke diskutuar pr situata konkrete, t gjith nxnsit kuptojn se edhe
kta nxns jan njlloj si gjith t tjert. Ata krijojn bindje se ndonse pr arsye t
caktuara kta fmij paraqesin disa kufizime, kjo nuk do t thon se ata jan inferior.
Prania e tyre n shkoll sht nj mundsi m shum pr t krijuar nj shoqri m t
drejt dhe m njerzore.
Barazia e paaftsis msohet m mir n kuadrin e barazis s t drejtave
njerzore. Pr kt, me vler t veant jan edhe veprimtarit n nivel klase apo shkolle,
ku njerz me probleme t ndryshme, msues, inspektor, inxhinier e t tjer paraqesin
problematika, zgjidhje dhe realizime q dshmojn se kta persona jan po aq t
vlefshm sa edhe t tjert.
Po kshtu, sht e nevojshme q t ftohen n klas persona tashm t rritur me
aftsi t kufizuara pr tu folur nxnsve pr prvojat dhe jetn e tyre, duke organizuar
edhe diskutime e debate rreth ksaj tematike etj.
Prfshirja e nxnsve n vizita msimore, udhtime etj.
Njihet tashm vlera e madhe e veprimtarive jashtshkollore. vendosjet brenda
dhe jasht qytetit me synime t caktuara ndihmojn n pasurimin e prvojs s nxnsve.
Ato ndihmojn pr njohjen m t mir t realitetit, duke ndihmuar njkohsisht n
forcimin e lidhjeve ndrmjet nxnsve. N kto situata atyre u krijohen mundsi pr t
praktikuar shprehi t vlefshme q lidhen me pavarsin vetjake dhe jetn n grup.
Nse nj udhtim sht me vler pr nj msim, kjo nnkupton se t gjith fmijt
e klass kan prfituar prej tij. N kto raste sht mir t bhen marrveshje t veanta
pr t menaxhuar apo pr t rregulluar edhe fmijt q paraqesin nevoja t veanta
edukative. T veprosh ndryshe do t thot tu mohosh atyre mundsin pr tu prballur
me prvojat jetsore dhe pr t msuar nga to.
Organizimi i veprimtarive t tilla krkon kujdes. Q n planifikimin e udhtimit
ditor mund t jet e nevojshme t sigurohet asistenc fizike n plus (sidomos nse bhet
fjal pr largsi t gjata apo situata t vshtira). Po kshtu, paramendohet edhe pr
ndrhyrjet apo medikamentet e duhura q mund t prdoren n situata krize. Q n kt
moment organizatort duhet t jen t ndrgjegjshm pr nevojat e fmijve me aftsi t
kufizuara dhe t paramendohen mnyra pr t prballuar dhe pr t plotsuar nevojat q
mund t shfaqen. Kjo mund t bhet mjaft mir duke u mbshtetur n njohjen e kolektivit
t klass a t shkolls, si dhe duke organizuar paraprakisht takime dhe biseda t
prbashkta msues-nxns-prindr.
Disa vende apo ndrtesa mund t mos jen t pajisura me kushtet e domosdoshme
t nevojshme pr kta fmij (sidomos n disa vende larg qendrave t banuara ose n
zona rurale). Megjithat, kjo nuk duhet t prbj shkak q kta fmij t mos prfshihen
16

n ekskursione t ndryshme. Kjo aq m shum, kur dim se kta fmij apo t rinj kan
nevoj t eksplorojn m shum, t jen aktiv n njohjen e realitetit.
Nse nj fmij paraqet vshtirsi n ecje, sht mir t sigurohet nj karroc q
paloset pr nj rast q mund t duhet. Kjo mund t nevojitet sidomos kur bhet fjal pr
largsi t gjata. Familjart tashm mund t ken prpunuar nj strategji pr situata t tilla,
prandaj ata duhen konsultuar para organizimit t ktyre veprimtarive. Edhe kshillat e
ndryshme n kto raste jan mjaft t vlefshme. Megjithat, sht e rndsishme t qent i
ndjeshm ndaj dshirave t nxnsve q shprehin vshtirsi. Disa mund t jen t gzuar
se do t prdorin karriget me rrota, ndrkoh q pr t tjer nj gj e till mund t mos
jet e pranueshme.
N kto raste, stafi mund t ket nevoj t arrij n nj marrveshje kompromisi
me nxnsit. Prandaj duhet q edhe nxnsit t njihen paraprakisht me mendimet e stafit
dhe t gjykojn situatn.
Vizitat n vende me t largta, krkojn gjithashtu nj organizim dhe prkujdesje
t veant. Stafi duhet t jet i qart pr nevojat e nxnsve, si duhen administruar
medikamentet, far diete duhet mbajtur etj. Nxnsit dhe prindrit mund t jen t aft t
japin kshilla, por nse edhe prindrit duan t ndihmojn, duhen lejuar t marrin pjes si
vullnetar. N kt situat tregohet kujdes q prindi t mos ndiehet nn presion pr shkak
t vshtirsive q paraqet fmija. Stafi t jet i kujdesshm pr t mos shfrytzuar prindin
n kt situat.
Duhet pranuar se kur bhen vizita larg shkolls, n vetvete kjo situat sht
dobiprurse q fmijt t menaxhojn vet rrethanat. N kt situat ata vet gjejn
zgjidhje mjaft t mira.
Fmijt me aftsi t kufizuara dhe prindrit e tyre kan nevoj pr nj
prvoj t till, ndoshta edhe m shum se t tjert. Kshtu ata msojn t planifikojn
nj udhtim, t marrin masa paraprake, t vendosen realisht n situata reale ku edhe duhet
t gjejn zgjidhjet e prshtatshme. Fmijt me nevoja t veanta dhe prindrit e tyre kan
nevoj pr prvoja t tilla, ndoshta edhe m shum se t tjert.
N organizimin e nj ekskursioni duhet t kemi nj staf t mjaftueshm pr t
mbuluar nevojat e t gjith nxnsve. N mjaft raste, ndoshta duhet t bhen edhe
trajnime specifike t stafit msimor pr t njohur problematikat e nxnsve me nevoja t
veanta (pr far kan nevoj nxns t ndryshm, ti njohin mir ata dhe t din si
duhet ndrhyr sipas rastit).
Shum mendojn se para do veprimtarie jasht shkolls, ku prfshihen edhe kta
nxns, paraprakisht t organizohen biseda ku t prfshihen edhe prindrit apo t afrmit
e tyre. Nse prshkohen largsi t gjata duhet t mblidhet informacion sa m i gjer, si
pr numrat e telefonit nga qendrat m t afrta nga vendi ku zhvillohet ekskursioni.
Stafi duhet siguruar se politika e shkolls mbulon do eventualitet q mund t
ndeshet gjat nj vizite apo udhtimi t gjat.
Lidhur me realizimin e detyrave t shtpis
17

N realizimin e nj arsimimi gjithprfshirs, n prgjithsi, nxnsit q paraqesin
nevoja t veanta duhet t ndjekin dhe t zbatojn t njjtat krkesa pr kryerjen e
detyrave t shtpis si edhe nxnsit e tjer, brenda nj afati t caktuar kohor. Por, n kt
situat, disa aspekte duhen par me realisht.
S pari, nj fmij q paraqet aftsi t kufizuara pr shkak t nj dmtimi t
caktuar, mund t mos jet ne gjendje t realizoj aq sa mund t bjn shokt e tjer t
klass dhe pr pasoj mund ti duhet m shum koh pr t mbaruar detyrat. Kur punohet
me fmij m t vegjl, sht mir q msuesit ti orientojn nxnsit dhe t japin
udhzime lidhur me kohn q pritet t mbarohet detyra, p.sh., t mos punojn m shum
se 45 minuta. Msuesit duhet t marrin parasysh edhe pasojat e nj pune t strzgjatur. N
vartsi t gjendjes fizike dhe shndetsore t secilit fmij, duhet t prllogariten edhe
sforcot q duhen br. Gjithashtu, msuesit duhet t jen t ndrgjegjshm se disa nga
nxnsit mund t ket nevoj pr ushtrime specifike, pr fizioterapi apo trajtim mjeksor.
Sigurisht nuk mund t prcaktohen udhzime pr do rast dhe situat. Ashtu si
edhe pr aspektet e tjera t msimdhnies dhe nxnies, msuesi duhet t njoh mir
efektet e gjendjes s tyre lidhur me mundsin pr t msuar, duke br edhe marrveshje
t prshtatshme n mnyr q nxnsit t mos ndiehet nn nj presion t panevojshm.
N kt rast, konsultimet dhe lidhjet e rregullta me prindrit jan mjaft t dobishme.
Prdorimi i personave mbshtets apo burimor
Nga prvoja botrore del se personat mbshtets prbjn nj figur t re me vler
edukative n mbshtetje t proceseve gjithprfshirse. Pavarsisht nga emrtimi i tyre,
ato mund t jen persona me nj formim t mir psikopedagogjik, psikolog, punonjs
social, msues, t rinj me nj formim fillestar pedagogjik etj., t cilt ndihmojn dhe
mbshtesin msuesin e klass pr aspekte organizative, praktike, pun t diferencuar
individuale, pun me grupe t caktuara q paraqesin vshtirsi, mbshtetje pr raste t
veanta pr nj koh m t shkurtr apo m t gjat etj.
Thelbi i ktij shrbimi sht t mbshtes msuesin n zgjidhjen e problematikave
t shumta me t cilat ai prballet n nj klas tepr t larmishme. Shrbimet e tij jan t
shumta, ashtu si edhe koha e prfshirjes n klas, e cila varet sipas nevojave q paraqet
menaxhimi i klass.
Kta mbshtets apo persona burimor ofrojn ndihmesn e tyre n organizimin
dhe zhvillimin e msimit, lehtsojn prfshirjen fizike n kurrikul, duke prgatitur
materiale t veanta msimore q lehtsojn kapjen e prmbajtjes s lnds, si, p.sh.,
duke prdorur libra me tekste me t thjeshta apo duke shtuar mjete figurative. Kjo figur
e re e shkolls mbshtet msuesin n mnyr q t gjith nxnsit e klass t ndiehen
mir. Shpesh ata e paraprgatisin nxnsin q m pas ai vet t punoj n mnyr t
pavarur.
N kt veprimtari duhet br kujdes q mbshtetja q ofrohet, t mos kthehet n
varsi pr nxnsin. Ai t ndihmohet q m pas t jet n gjendje vet pr t qen
gjithmon dhe m i pavarur. N rastet kur n klasa vendoset kjo figur e re, e cila
faktikisht nuk zotron shprehi psikopedagogjike t mirfillta, sht e nevojshme q secili
18

prej tyre t trajnohet paraprakisht pr t kryer kt rol t rndsishm. Kjo figur e re
vlersohet si nj mbshtetje e vlefshme n klas dhe n shkoll.
Sa m mir ti njohim, aq m leht do ti ndihmojm dhe do ti edukojm.
II. PR NJ NJOHJE M T THELL T NXNSVE Q

PARAQESIN NEVOJA T VEATA EDUKATIVE
(Forma t larmishme pune sipas specifikave q paraqesin)
1. NXNSIT Q PARAQESIN PRAPAMBETJE T LEHTA N ZHVILLIMIN E TYRE

MENDOR
Prcaktohet se nj person paraqet prapambetje mendore, kur ai ndesh vshtirsi

t ndjeshme n t nxn, krahasuar me bashkmoshatart e tij q gzojn nj zhvillim
mendor mesatar.
Pr shkak t ritmit specifik, m t avasht t zhvillimit mendor, kta fmij apo
nxns mbesin pas dhe ndeshin vshtirsi pr tiu prshtatur ndaj krkesave edukative
dhe kulturore q shtron shoqria. Nga sa m sipr, tek kta nxns dallojm:
Nj aspekt intelektual, mendor nn norm q zakonisht sht i pranishm q n
moshat e hershme;
Vshtirsi apo prshtatje e tyre jo e frytshme ndaj krkesave q shtron shoqria.
N thelb, dukuria e prapambetjes mendore ka t bj me dika m komplekse se
thjesht t kesh vshtirsi n nxnie, t ciln m pak a m shum ei ndeshim t gjith
gjat jets dhe q sht kalimtare apo pjese e zhvillimit njerzor.
E prbashkta n kto raste, qofshin fmij apo t rinj, qndron n aftsin e
kufizuar q paraqesin pr t menduar n mnyr abstrakte, apo, e thn ndryshe, pr t
kryer veprime mendore t analizs, sintezs, krahasimit dhe abstragimit n t njjtin nivel
si bashkmoshatart e tjer. Ky kufizim rrjedh nga fakti se funksionet e tyre psikike dhe,
19

n veanti, proceset njohse zhvillohen me nj ritm m t avasht dhe mbesin n nj
nivel m t ult, krahasuar me persona t tjer normal. Pa prjashtuar edhe zhvillimin
e mjaft elementeve t t menduarit abstrakt, n rastet m t lehta, ajo q mbizotron tek
kta persona sht t menduarit konkret- situativ.
Masa n t ciln aspekti mendor ndikon n botn emocionale, karakterin dhe
sjelljen e tyre varet shum nga kushtet edukative, familjare dhe mjedisi ku jetojn.
Edhe pse personat q paraqesin vonesa n zhvillimin e tyre, apo prapambetje
mendore, shquhen nga disa veori t prbashkta, kjo nuk do t thot se ata jan t
njllojt. Prapambetja mendore n vend q t niveloj gjendjen, e bn at m heterogjene,
m t larmishme, aspekt ky q krkon edhe nj prkujdesje m t madhe.
N jet gjen shembuj t shumt t personave me prapambetje mendore q jan
integruar suksesshm n sfera t ndryshme t jets, duke qen edhe produktiv. Edhe pse
me nj t menduar t kufizuar, mbi gjithka, ata jan njerz t sinqert dhe t dashur. Pr
t gjitha kto, ata duhen vlersuar, duhen respektuar dhe duhen trajtuar me dinjitet si
gjith t tjert dhe pa asnj paragjykim.
Prapambetja mendore nuk sht nj smundje
Nj smundje mund t trajtohet edhe t kurohet. Prapambetja mendore sht
pasoj e rregullimeve apo smundjeve t ndryshme q veprojn mbi sistemin nervor t
fmijs n periudha t hershme t jets, prfshir ktu faktort gjenetik, t trashgimis,
traumat, infeksionet e nns gjat barrs, rregullimet e metabolizmit etj.
Jo pa pasoj jan edhe keqtrajtimet, neglizhimet apo mungesa e mbshtetjes dhe
nxitjeve socialedukative q jan t nevojshme n fmijrin e hershme. Megjithat, mund
t themi se n shum raste shkaqet e vrteta t prapambetjes mendore sht vshtir t
prcaktohen sakt. Nuk prjashtohen edhe raste t ndrthurjes s shkaqeve t ndryshme.
T mbahet parasysh: mendimi se kta persona nuk jetojn gjat, nuk qndron.
Disa karakteristika t nxnsve q paraqesin prapambetje

n zhvillimin e tyre mendore
Shumica e fmijve apo t rinjve q paraqesin prapambetje mendore, kan nj
pamje normale. Disa prej tyre mund t ken edhe probleme t tjera, si: n t dgjuar, n t
par, probleme mjeksore, sjellje problematike apo vshtirsi n lvizje. sht e
rndsishme t mos harrojm se fmijt q shfaqin prapambetje mendore, jan n gjendje
t msojn si gjith t tjert, edhe pse me nj ritm m t avasht. Detyra e msuesit sht
t respektoj kto ritme.
N rastin e fmijve q paraqesin prapambetje t leht, n prgjithsi, zhvillimi i
tyre fizik dhe neurologjik sht i knaqshm. Ndeshen raste me rregullime organike:
munges harmonie, deformime t aparatit kockor etj. Po kshtu, hasen edhe fmij me
ngathtsi n lvizje, me lvizje t tepruara apo me nj paqndrueshmri psikomotore.
20

Mungesa e disa anomalive fizike t dukshme, bn q shumica e fmijve q
paraqesin prapambetje mendore t leht, t mos dallohen nga fmijt normal. Po kshtu,
edhe n aspektin e zhvillimit psikik, ata nuk bien n sy n fmijrin e hershme.
N fmijrin e hershme, nga 1 deri n 3 vje, n mjaft raste tek kta fmij
vrehen reagime t vonuara ndaj ngacmuesve t jashtm (ndaj tingujve, drits etj.),
vones n qndrimin ndenjur apo n kmb, ngathtsi n lvizje, nj t folur me vones
me nj periudh shum m t zgjatur nga shqiptimi i fjalve t para n formimin e fjalive.
N moshn parashkollore tek kta fmij vrehen shfaqje t nj interesimi t
pamjaftueshm pr njohjen e mjedisit rrethues, aftsi t pakta pr t vetshrbyer,
qndrime joaktive dhe nganjher kundrshtuese n veprimtarit e ndryshme, munges
pavarsie dhe nj loj pa shum variacione. Ata nuk shfaqin shum interes ndaj lojs,
shprehin stereotipi, veprime primitive dhe shkputen leht prej saj. N fmijrin e
hershme zakonisht prindrit nuk i kushtojn rndsi ktyre dukurive duke menduar se ato
do t zhduken vetvetiu me kalimin e kohs. Kjo ndodh edhe pr faktin se kto dukuri, t
marra vemas, ndeshen pak a shum pr arsye t ndryshme edhe tek fmijt me zhvillim
mendor normal.
Megjithat, theksojm se nj pun e kujdesshme dhe intensive me kta fmij q
n moshat e hershme dhe parashkollore bn q problemet apo vshtirsit e tyre t
paksohen ndjeshm, duke ndikuar pozitivisht n ecurin e tyre t mpasme.
Fmija me prapambetje mendore t leht (debiliteti) njihet dhe prcaktohet qart
vetm kur ai ndeshet me krkesat e programit shkollor. N kto raste, fmija mezi
prvetson njohurit shkollore dhe e ka t vshtir tu bj ball krkesave dhe ritmit t
puns n klas.
N aspektin psikologjik, fmija me prapambetje mendore t leht paraqitet n
radh t par si nj individ me aftsi t pakta vzhguese. Vzhgimi i tij sht i
siprfaqshm dhe jo i plot. Perceptimet jan t varfra, t pjesshme, josistematike dhe
karakterizohen nga nj qndrueshmri e ult. Si rrjedhoj, bota e tyre ndijore sht e
zbeht dhe jo e diferencuar mir. Dallojn me vshtirsi veorit karakteristike t nj
sendi apo objekti q kan prpara. Niveli i ult i aftsive perceptuese del n pah sidomos
kur ata vihen para nj detyre m t ndrlikuar, si sht, pr shembull, perceptimi i nj
grupi objektesh, i nj tabloje me subjekt etj.
Analiza e proceseve psikike m t larta tregon se zhvillimi i t folurit tek ata sht
disi i vonuar. Fmija paraqet rregullime n shqiptim, fjalor t varfr dhe nj struktur
gramatikore shpesh jo t rregullt, gj q ndikon negativisht n mundsit e tij pr t
kuptuar t folurit e t tjerve apo pr tu shprehur lirshm. Krahas ksaj, vrehet nj
shkputje ndrmjet sistemit t par dhe t dyt t sinjalizimit. T folurit nuk ushtron sa
duhet funksionet e tij rregullues dhe organizues n veprimtarin praktike dhe n jetn e
tyre psikike.
Procesi psikik m i prekur te kta nxns sht t menduarit dhe sidomos t
menduarit abstrakt.
21

Fmija me prapambetje mendore i shkalls s leht ndesh vshtirsi t shumta n
veprimtarin shkollore, sidomos kur veprimtaria q kryen, mbshtetet vetm n materiale
verbale, si edhe kur sht e nevojshme q ai t analizoj, t grupoj, t krahasoj, t
klasifikoj, si ndodh n fakt n procesin e formimit t koncepteve, t shprehive t leximshkrimit, n prllogaritje, gjuh, hartim etj. Dobsi t theksuara ndeshin kta nxns
sidomos n lndn e matematiks. Me vshtirsi ata arrijn t deprtojn dhe t kuptojn
problema t lehta n matematik, duke i zgjidhur apo duke i trajtuar ato m shum n nj
mnyr shabllone apo n analogji me problemat q kan zgjidhur m par. Rregullat
gramatikore i msojn prmendsh, shpesh pa kuptuar thelbin e tyre dhe nuk din ti
prdorin ato n raste konkrete. Vshtirsi m t theksuara ndeshin kta fmij sidomos
kur kalojn nga niveli i kryerjes s veprimeve n nivel konkret, n nivelin e veprimeve n
plan mendor. T menduarit e tyre nuk arrin n shkalln e veprimeve mendore formale
logjiko-matematike, arritje t ciln e gjejm thuajse t formuar tek fmijt me zhvillim
normal t moshs 14-16-vjeare.
Ve elementeve t lartprmendura, n kt grupim t prapambetjes mendore
veohen edhe nj sr veorish t tjera dalluese. Kshtu, fmija me prapambetje t leht
has vshtirsi kur i krkohet t prqendrohet n mnyr t vullnetshme, t ndjek nj
objekt apo dukuri ose t kryej nj veprim. N situata t tilla, vmendja e tij
shprqendrohet shum leht nn ndikimin e faktorve t jashtm. Ka edhe mjaft raste kur
n vend t nj vmendje t prqendruar, ndeshim nj ngurtsim t saj n nj drejtim apo
tjetrin.
Porsa i prket kujtess, n prgjithsi, ata mbajn mend me vshtirsi, kan m
shum nj kujtes mekanike dhe harrojn shpejt ns se materiali nuk prsritet disa her.
Edhe n aspektin emocional dhe at t vullnetit jeta psikike e fmijs q
paraqet prapambetje t shkalls s leht, karakterizohet nga veori specifike, ndr t cilat
prmendim: kalim i shpejt nga nj gjendje emocionale n tjetrn (paqndrueshmri
emocionale), e kundrta, inerci e theksuar (nj gjendje emocionale kur fmija mezi del
nga ai status), paaftsia pr tu mobilizuar n mnyr t mjaftueshme pr t mbaruar
dika q ka nisur, munges vetkontrolli, indiferentizm n kryerjen e nj veprimi etj. T
gjitha kto flasin pr nj sjellje specifike tek kta fmij.
N prshtatje me mundsit q lejon zhvillimi psikofizik, fmijt me prapambetje
mendore t leht arrijn nj pavarsi m t madhe n krahasim me t gjitha kategorit e
tjera t prapambetjes mendore. Prgjithsisht, ata fitojn njohuri dhe shprehi praktike
t vlefshme pr jetn n nivelin e klass 4-5 t shkolls s zakonshme, shkathtsohen n
vendosjen e marrdhnieve t thjeshta shoqrore dhe aftsohen pr pun t ndryshme t
pakualifikuara apo me shkall t ult kualifikimi.
Meq fmijt me prapambetja mendore t leht prbjn pjesn drrmuese t t
gjith fmijve prapambetjeve mendore (80%), studimet dhe krkimet m t shumta n
kt fush lidhen kryesisht me kt kategori fmijsh.
Studimet pr rezultatet e aftsimit shoqror dhe profesional t ksaj
kategorie fmijsh deri tani jan mjaft optimiste. Pas nj prgatitje shkollore dhe
profesionale t prshtatshme, fmijt me prapambetje mendore t leht n shumicn e
rasteve, sidomos kur nuk paraqesin rregullime t personalitetit, arrijn q nprmjet
puns s tyre t fitojn pavarsi ekonomike. Pr shkak t aftsive t pakta kritike dhe
22

sjelljeve fminore, disa persona me prapambetje mendore t leht kan nevoj pr
mbikqyrje dhe ndihm edhe pas prfshirjes s tyre n pun.
Mungesa e harmonis dhe zhvillimi joproporcional i proceseve psikike
krkon nj individualizim t theksuar t procesit msimor-edukativ. Pr t patur
sukses n punn e tij, msuesi sht e domosdoshme t analizoj n do rast natyrn e
vshtirsive q ndeshin nxnsit n prvetsimin e njohurive, t riprogramoj, t
zvogloj hapat dhe, krahas metodave e procedurave t prgjithshme, t prdor edhe
teknika t veanta m efikase pr nj fmij apo tjetrin. Harmonizimi i drejt i puns
frontale me punn individuale prbn nj ndr krkesat themelore t puns n klas.
Prdorimi gjersisht i veprimtarive praktike, shmangia e verbalizmit t
tepruar, prbn nj tjetr krkes t rndsishme n punn me kta nxns. N kt
kuptim, veprimtarit praktike t puns me kta nxns njohin forma nga m t
larmishmet: veprimtari t ndryshme kulturore dhe fizkulturore, ushtrime dhe lojra n
edukimin fizik pr prmirsimin e lvizshmris, lojra didaktike pr pasurimin e
prfytyrimeve, ushtrime t shumta shrbimi dhe vetshrbimi n veprimtari shoqrore,
manipulime t drejtprdrejta t sendeve dhe objekteve, dramatizime etj.
Ndikim m t fuqishm pozitiv n procesin msimor-edukativ luan puna e
organizuar me nxnsit sipas specifikave dhe mundsive t tyre, pa prjashtuar dhe
prdorimin e planeve edukative individuale (PEI) t cilat tashm jan ligjruar edhe n
dispozitat normative t arsimit publik.
Fmijt q paraqesin prapambetje t leht mendore, kan, gjithashtu, nevoj pr
pun t organizuar. Vetm kshtu ata zhvillojn personalitetin e tyre, shmangin
rregullimet emocionale dhe t karakterit, zhvillojn intelektin. N kt rast, do mbajtur
parasysh edhe mosprputhja q ekziston ndrmjet moshs kronologjike dhe moshs
mendore t fmijs. Prvetsimi i njohurive shkollore nse nuk lidhet me nevojat q ngre
realiteti konkret, nuk i ofron fmijs nj perspektiv t qart. N moshat m t larta,
interesat dhe shqetsimet e ktyre fmijve kaprcejn nivelin e thjesht t njohurive
shkollore. N procesin e puns kta fmij apo t rinj ndiehen m t vlefshm nga
pikpamja shoqrore duke treguar jo rrall edhe pasione t veanta, t cilat nuk i
ndeshim prgjithsisht gjat procesit msimor.
N rastin e ktyre fmijve, edhe pse deficiti mendor nuk sht i theksuar, prsri
ai sht i mjaftueshm pr t krkuar nj trajtim t veant t fmijs n kuadrin e
shkollave t zakonshme. Diapazoni i zhvillimit mendor t ktyre fmijve shkon nga 7-8
n 10-11 vje mendor dhe nganjher edhe m lart.
Sfida kryesore me kta nxns sht e natyrs zhvillimore
Kjo do t thot q shrbimet pr ta duhet t prqendrohen n mbshtetjen e do
individi q ai t paksoj varsin dhe t rris lirin e veprimeve t tij. Kjo krkon edhe
nj pun t specializuar edukative pr t zhvilluar n shkalln m t lart mundsin e
tyre q t luajn, t msojn, t ken shok e shoqe, t punojn, t jetojn bashkrisht me
t tjert.
N punn me ta sht e rndsishme t mos merremi me ato far ata nuk bjn,
por t evidentojm ant pozitive t tyre dhe t mbshtetemi n to.
23

Ndihmesa e shrbimeve shndetsore qndron n prevenimin parsor, shmangien
e faktorve patologjik q mund t shkaktojn kto dukuri, identifikimin e hershm t
rasteve n rrezik, organizimin e shrbimeve t ndryshme mbshtetse psikopedagogjike
dhe praktike.
Kshilla praktike n mbshtetje t realizimit t proceseve gjithprfshirse

Fmijt q paraqesin probleme n zhvillimin e tyre mendor zakonisht shfaqin
vshtirsi n prqendrimin e tyre n klas, duke u shprqendruar leht edhe nga elemente
t parndsishme. Ata prqendrohen mir n situata tek e tek (msues-nxns).
Zakonisht kta nxns e kan m t vshtir ta prqendrojn vmendjen ndaj ngacmuesve
zanor, ndrsa jan m t prirur pr elementet vizive. Kjo krkon q msuesi pr t pasur
fryt, t prdor gjat puns me kta fmij fisha pune individuale, prshtatur mundsive
t tyre.
N rastet e nxnsve q paraqesin prapambetje mendore t moderuar, fmijt
prqendrohen m gjat n msim, nse ata motivohen fuqishm ose prfshihen n
veprimtari interesante interaktive.
Karakteristika me thelbsore n kto situata sht fakti se kta nxns e fillojn
mir detyrn, por nuk e prfundojn at. N prgjithsi ata angazhohen relativisht mir n
pjesn e par t dits, duke shprehur m pas nj rnie t ritmit t puns, dukuri kjo q
krkon nga ana e msuesit nj ndarje racionale t ngarkess sipas efektivitetit q ai
demonstron.
Kushti i par pr prshtatjen e tyre n klasn e zakonshme lidhet me qndrimin e
msuesit. Ai duhet t bj kujdes pr t krijuar nj mjedis nxnieje sa m t prshtatshm:
nxnsit q paraqesin nevoja t veanta edukative, vendosen n bankat e para, pran
katedrs s msuesit (fmija nuk duhet t vendoset pran dritares). Msuesi t sigurohet
q vendi ku e ka vendosur nxnsin n klas, e ndihmon at, duke pasur pas shpine
pjesn tjetr t nxnsve, n mnyr q atij ti mundsohen shprqendrime sa m t
pakta.
Prvoja ka treguar se sht me fryt situata kur nxnsi vendoset t imitoj modele
t mir nxnsish nga sjellja, komunikimi etj. Pr kt, msuesi shum mir mund t
nxis edhe punn n ift t nxnsve dhe t msuarit bashkpunues. Kta fmij
gjithashtu kan aftsi t pakta pr t dgjuar t tjert, prandaj edhe kshillat dhe krkesat
duhet t jen t matura. P.sh., nuk duhet kmbngulur q nxnsi t shoh msuesin.
Zakonisht nxnsit q paraqesin probleme mendore, karakterizohen nga nj vetvlersim
i ult dhe pr ta sht e vshtir t ruajn marrdhniet me sy me msuesin. Prandaj,
kmbngulja pr t t par, mund t oj thjesht n nj situat q nxnsi t mos ndiehet
mir.
24

Udhzimet t jen t thjeshta dhe t shkurtra, duke shmangur fjali me shum fjal.
Gjithashtu msuesi duhet t sigurohet nse nxnsi e kuptoi detyrn, para se t filloj t
punoj.
Msuesi ka nj rol t rndsishm edhe n mbikqyrjen e mjekimeve t ndryshme
q praktikohen n rastin e nj fmije t caktuar (nse ato prdoren). Ai duhet ti marr
kto medikamente n kohn e duhur. Njkohsisht duhet q msuesi t mbaj shnime
pr efektet e ktij trajtimi, mbshtetur n vzhgimet e veta.
sht me shum vler q msuesi gjat puns s tij t nxis sjelljet e mira t
fmijs, konkretisht edhe duke e shprblyer. Nj rrug e frytshme sht q msuesi vet
t demonstroj nj sjellje shembullore dhe t nxis fmijn q ta imitoj at. Fmijt
prgjithsisht jan t prirur pr t imituar t tjert, qofshin moshatar t tyre apo t rritur.
Nj rndsi t veant n punn me kta fmij ka qndrimi q mban msuesi
ndaj tyre (me prapambetje t leht apo t moderuar).
Prej vitesh kta fmij jan perceptuar si t smur, pasiv (q kan nevoj
thjesht nga eksperti), duke i par m shum n ann mjeksore. Sjelljet e tyre t
paprshtatshme jan interpretuar thjesht si nevoj e tyre pr t trhequr vmendjen.
Shpesh jan trajtuar si fmij t prjetshm. T gjitha kto prbjn konceptime t
gabuara q duhen rrnjosur njher e mir.
Parashtrojm m posht disa qndrime jo t favorshme q ndeshen ende n
shkollat e zakonshme:
Munges besimi n suksesin e ktyre nxnsve;
Qndrime t ftohta q shprehen n lnien mnjan t ktyre fmijve dhe
munges prpjekjesh pr rezultate m t larta;
Ndjenja keqardhjeje pa u prpjekur t punohet me nxnsin n prshtatje me
mundsit e tij;
Munges besimi n mundsit e fmijs pr t prparuar;
Qndrime mbrojtse dhe mosangazhim i tyre real;
mund t bjn msuesit pr t zhvilluar qndrime pozitive ndaj nxnsve
q paraqesin nevoja t veanta:
Nse padija nxit frikn dhe armiqsin, njohja ndihmon n shmangien e
qndrimeve jo t drejta. Njohja e kushteve apo rrethanave q prcaktojn nj
aftsi t kufizuar tek nj i ri dhe mnyra si ato ndikojn mbi individin, prbn nj
element mjaft t rndsishm pr t promovuar qndrime pozitive ndaj personave
me nevoja t veanta;
Nse veimi shton ndjenjn e friks, marrdhniet me kta fmij ndihmojn n
edukimin e tyre dhe formimin e nj shoqrie m t drejt;
25

Nj trajtim i orientuar drejt suksesit prbn rrugn m efektive pr zhvillimin e
qndrimeve pozitive. Kjo krkon przgjedhjen e strategjive psikopedagogjike.
Duke bashkrenduar punn msues-prind-fmij-veprimtari dhe duke proceduar
n mnyr t prshkallzuar rriten mundsit pr suksese t mtejshme. Vetm n
kt mnyr mund t shmangim qndrimet negative dhe mungesn e besimit n
mundsit e fmijs.
Nisur nga sa m lart, n punn me kta fmijt krkohet:
Orientim korrigjues-kompesues dhe terapeutik n t gjitha veprimtarit;

Veprimtari sa m konkrete;
Trajtim i diferencuar deri n individualizim, ushtrime, problema, detyra, materiale
t diferencuara, materiale t individualizuara dhe t prshtatura nevojave t
individit;
Zhvillimi, zgjimi dhe konsolidimi i aftsive vzhguese dhe ngjallja e interesit
njohs;
Takime sa m t shpeshta t nxnsve me mjedisin rrethues, natyror dhe social;
Zhvillimi i veprimtarive interesante dhe trheqse pr t gjith;
Prfshirja e nxnsve n veprimtari konkrete vzhgimi dhe ndryshimi;
Bashkpunim me familjen dhe prfshirje aktive e saj n edukimin terapeutik t
nxnsve me nevoja t veanta, organizimi i lojrave, vizitave, ekskursioneve etj.
N kt kuadr krkohet q edhe msuesit t ndryshojn qndrimin ndaj

vshtirsive t nxnsve, duke prdorur teknika t reja didaktike, pun n partneritet aktiv
me nxnsit, duke pranuar n mnyr t ndrgjegjshme prgjegjsi t reja ndaj t gjith
nxnsve t klass.
2. NXNSIT Q PARAQESIN PROBLEME N T PAR
Realizimi i nj integrimi t suksesshm pr fmijt apo t rinjt q paraqesin

probleme n t par, lidhet me sigurimin e nj sr kushteve q garantojn pjesmarrjen e
tyre n jetn e klass dhe t shkolls. Parimisht, nj fmij q paraqet probleme shikimi,
trajtohet si t gjith nxnsit e tjer t klass, pa prdorur gjeste t ekzagjeruara q
trheqin vmendjen dhe pa e favorizuar at m shum se do t krkonte shkalla dhe
specifika e aftsis s kufizuar q paraqet. Kta nxns duhen nxitur si nga shokt e
klass, ashtu edhe nga msuesi apo nga ndonj person tjetr mbshtets, si t vendoset
npr klas, n mjediset e shkolls, n mnyr q t shmang pengesat dhe t dalloj m
me lehtsi vendet ku duhet t jet m i vmendshm (shkallt, mjediset e jashtme ku
26

luhet etj.). Gjithashtu, kshillohet t sinjalizohen m mir me prekje t lehta n sup se me
forma joverbale, m pak t dukshme, si jan buzqeshja apo gjestet miratuese. Ai duhet
t kryej parimisht t njjtat detyra si edhe nxnsit e tjer t klass dhe atje ku nuk sht
e mundur, tu prshtatet mjeteve didaktike dhe prmbajtjes s detyrave. Msuesi mund t
bj ndryshime sipas mundsive reale q ka.
Pr t pasur nj siguri m t madhe pr fmijn q nuk shikon, nganjher sht e
nevojshme q ai t ndihmohet nga nj person q shikon (n shumicn e rasteve nj shok
klase apo nj mik i afrt), t prdor kur sht e mundur disa instrumente t veanta
kontrolli (t natyrs dgjimore apo t prekuri) ose instrumente elektronike (miniradar t
montuara n skeletin e syzeve speciale), mjaft t vlefshme kto pr tu orientuar n
hapsir.
Gjithashtu, kta nxns ushtrohen pr nj lvizshmri dhe orientim m t mir n
hapsir. N kurrikuln e tij mund t prfshihen nj sr temash lidhur me shikimin
(p.sh., n fizik tema pr dritn dhe optikn, n literatur apo arte analiza e disa
shkrimeve q kan t bjn me shkrimtar apo autor q nuk shohin), si dhe tema t
prfshira n kurrikuln specifike, me synim riaftsimin, ushtrimin dhe edukimin e
mbeturinave t shikimit, pa prjashtuar dhe ushtrime t ndryshme pr vmendjen dhe
orientimin n hapsir.
N kuadrin e veprimtaris s msimdhnies dhe nxnies n klasat ku prfshihen
nxns me shikim t dobt, duhet tu kushtohet kujdes i veant disa elementeve q
sigurojn mundsi t barabarta edhe pr kt kategori nxnsish. Ndr to, m t
rndsishme jan:
Vendosja e nxnsit me shikim t dobt sa m pran tabels (paraplqehet n

bankat e para, me shikim perpendikular me siprfaqen e tabels);
Shkrimi i qart i shnimeve n tabel, shoqruar me lexim simulan me z t lart;
Kur sht e mundur, t prdoren edhe mjete zmadhuese optike, regjistrime audio
ose shkrime me karaktere m t mdha n lap-top, kalkulator portabl etj.;
Prdorimi i disa materialeve grafike n reliev ose t shoqruara me sinjale zanore;
Realizimi i prshkrimeve dhe udhzimeve verbale sa m t qarta dhe lehtsisht t
dgjueshme;
Realizimi i disa demonstrimeve dhe shpjegimeve individuale ose n grupe t
vogla, me mundsi pr t manipuluar eventualisht materialet e prdorura gjat
kohs s demonstrimit nga nxnsi me shikim t dobt dhe ulja (vendosja) e tij sa
m pran vendit t demonstrimit;
Dhnia e nj kohe t mjaftueshme pr detyrat dhe nxitja e shprehive t
vetshrbimit dhe organizimit personal;
Nj trajtim m fleksibl i mnyrs s vlersimit, duke vn theksin n vlersimin
global, t vazhdueshm, formues pr ka nxnsi sht n gjendje t demonstroj
sipas ritmit t veprimtaris s tij dhe jo bazuar n at ka ai nuk mund t realizoj
pr shkak t kufizimeve q diktohen nga humbja e shikimit.
N rastin e nxnsve q nuk shohin, ndrhyjn nj sr veorish, t cilat prekin

procesin didaktik, meq ata prdorin leximin dhe shkrimin n alfabetin braile. Ata kan
27

nevoj pr nj mbshtetje konkrete m t pasur dhe m t nuancuar pr t kuptuar ato q
parashtrohen n msim, kan nevoj pr metoda dhe prshtatje speciale pr t paraqitur
dhe pr t prvetsuar prmbajtjen. Shpesh mund t jet e nevojshme ndrhyrja e nj
interpreti dhe sigurimi i nj kohe pune n plus.
T gjitha kto probleme mund t zgjidhen edhe nprmjet mbshtetjes nga ana e
nj msuesi t specializuar n veprimtarin didaktike me nxnsit q nuk shohin, i cili
mund ti ndihmoj ata edhe n veprimtarit jashtshkollore. Gjithashtu, n rastin e
fmijve q paraqesin probleme shikimi, nj element shum i rndsishm q duhet
vlersuar n veprimtarit e riaftsimit dhe t edukimit, sht kapaciteti kompesues i
humbjeve t shikimit, mbshtetur n plasticitetin e sistemit nervor qendror. Ky aspekt i
lejon fmijs q paraqet humbje shikimi, t arrij nj ndjeshmri dgjimi, t prekuri,
nuhatjeje, termike, vibruese m t lart se i nj fmije normal. Proceset perceptive,
konjitive dhe psikomotore mund t paraqesin veori t caktuara specifike, n vartsi nga
elementi mbizotrues senzor, ndrkoh q mundsit pr tu shprehur t jen n prputhje
me larmin e prvojave q ka prjetuar. T gjitha kto varen nga graviteti i humbjes s
shikimit n nxnsin respektiv.
Nga sa m sipr del se puna e shkolls me kta nxns prbn nj sfid t vrtet
pr msuesit, jo vetm prsa i prket asimilimit t programit shkollor, por edhe n
aspektin e edukimit dhe t prfitimit nga ana e tyre t cilsive t domosdoshme pr tu
vendosur lirshm n mjediset e klass dhe t shkolls. Pr m tej, ritmi i ngadalt i
zhvillimit, i kushtzuar nga vet problematika q ata paraqesin, n mjaft raste vshtirson
arritjen e rezultateve q ata mund t siguronin lehtsisht nse do t ishin si
bashkmoshatart e tyre q shohin mir.
Faktet dshmojn se gjat viteve t shkolls ata shkathtsohen dhe arrijn t
menaxhojn m mir mundsit q kan. Kto aftsi sigurisht duan kohn e duhur t
maturohen.
mund t bjn msuesit m tej
Kush duhet t mbaj syze apo lente t ndryshme zmadhuese, kur dhe pse?
Zakonisht syzet ndihmojn dhe ofrojn shrbime t ndryshme. Msuesi duhet t
dij kush duhet t prdor syze, pse dhe n far kushtesh. P.sh., nj fmij me
shikim relativisht jo t mir mund t heq syzet n kushte t mira ndriimi dhe t
lexoj edhe pa to, ndrkoh q mund t ndiehet krejt i humbur nse merr pjes n
nj loj, ashtu si mund t kemi edhe situata kur nxnsi mund t heq syzet duke
u ndjer mir gjat lojs, por kur vjen puna pr t lexuar, ai e ka t domosdoshme
ti prdor ato. Pra krkohet fleksibilitet dhe edukim pr t ruajtur mundsit q
disponojn, pse jo edhe ti zhvillojn ato m tej.
Ofro m shum koh pr t mbaruar nj detyr. Fmijt q kan probleme n

t par, kan nevoj pr m tepr koh se bashkmoshatart e tjer pr t kryer
detyrat me karakter viziv (pamor), duke patur parasysh ktu orientimin, ritmin m
t ngadalt t puns. Kjo, sidomos kur bhen provime apo testime t ndryshme.
Duke alternuar punn me detyra q nuk krkojn domosdoshmrisht prdorimin
28

maksimal t syve, msuesi u siguron atyre nj veprimtari m normale dhe t
ekuilibruar. Prvoja ka treguar se me nj grshetim t mir t puns n klas,
msuesit arrijn q kta nxns t mos ndiejn veimin, duke rritur m tej besimin
n vetvete.
Kontrollo kushtet e ndriimit. Nj ndriim i mir sht mse i nevojshm pr

nj prdorim efikas t kapacitetit t t parit. Shprndarja e drits sht po aq e
rndsishme sa dhe intensiteti i saj. Shklqimi verbues dhe siprfaqet pasqyruese
duhet t shmangen. Gjithashtu, duhet br kujdes n pozicionimin e banks. N
kushtet e nj ndriimi t pamjaftueshm prdorimi i abazhurve n tavolina apo
banka sht domosdoshmri.
Teknikat e prdorimit t aparaturave apo lenteve zmadhuese tashm kan
filluar t prdoren edhe n shkoll. Lentet e thjeshta q mbshteten mbi flet, jan
shpesh m t mira se ato q mbahen me dor n largsi nga libri. Prdorimi i nj
projektori zmadhues duhet par si nj mundsi shum e mir pr t par gjra t
ndrlikuara, si jan hartat etj.
Kujdes n przgjedhjen e teksteve. Librat shkollor duhet t ken nj printim sa

m t mir. Kjo varet nga cilsia e letrs, cilsia e printimit, karakteret q jan
prdorur, hapsirat e mjaftueshme ndrmjet fjalve dhe nj kontrast i mir.
Gjithashtu, kshillohet q pr kta nxns t prdoren libra, fjalor dhe materiale
t tjera ndihmse t shtypura me shkronja t nj madhsie t konsiderueshme. N
rastin e prdorimit t materialeve t fotokopjuara, ato duhet t realizohen n letr
me cilsi t lart, me qartsi dhe kontrast t knaqshm.
Prdorimi i nj minimagnetofoni konsiderohet tepr i vlefshm, sidomos n

klasat e cikleve m t larta. Kshtu, nse kopjimi nga drrasa sht i vshtir,
nxnsi mund t regjistroj n kasetofon nj pjes t mir t asaj ka thuhet n
klas dhe m pas ti hedh n letr. Me vler n kt aspekt jan edhe regjistrimet
nga radio apo TV, t cilat nxnsit mund ti prdorin m me lehtsi. Pr kto
aspekte sht e nevojshme q kta nxns t trajnohen. Pr aspektet e
lartprmendura, prindrit e nxnsve mund t ndihmojn mjaft. Lidhjet e shkolls
me familjart jan jetike pr t siguruar ndjekjen e rregullt t procesit msimoredukativ.
Pr sa m sipr, nuk duhet t neglizhohet as roli i okulistit n prcaktimin e

vshtirsive n t par q shprehin fmijt. Marrdhniet e mira me kt shrbim
sigurojn informacione t dobishme rreth gjendjes s t parit, si dhe t dhna teknike pr
llojin e shkrimit q duhet prdorur, madhsin e karaktereve, ngjyrn q duhet prdorur
etj.
3. NXNSIT Q PARAQESIN PROBLEME N T DGJUAR
29
Rezultatet e arritura n plan botror tregojn se kur humbja e dgjimit

diagnostikohet n muajt e par t jets, aq m t mdha jan mundsit pr t gjetur rrug
t tjera kompesuese pr formimin e t folurit dhe kuptimin e tij nga ana e fmijs.
Nuk mund t mohohet se pranimi nga ana e familjarve i faktit se fmija e tyre
nuk dgjon dhe mund t jet nj shurdh-memec i ardhshm, prbn nj prov t rnd q
jo kudo kalohet leht. Prania e nj fmije t till prish shum ekuilibre dhe rrezikon t
krijoj tensione t padshirueshme n jetn familjare. Shpesh prindrit prjetojn nj
ndjenj fajsie duke supozuar shkaqe apo shkaktar nga m t ndryshmit. Mendojm se t
gjitha kto jo vetm q jan pa vler, por edhe pengojn n zgjidhjen e situats. Prindrit
duhet ta ken t qart se nj gjendje e tille nuk vjen pr faj t tyre.
Aktualisht ekzistojn nj sr faktorsh t pakontrolluar q nuk varen nga ne, t
cilt mund t ndikojn n humbjen e dgjimit. Familja duhet ta pranoj fmijn ashtu si
sht, as m pak e as m shum, as ta tejmbroj as ta nnvleftsoj. Mbi t gjitha, kt
situat familjare duhet ta vlersoj jo si nj dshtim t saj, por si nj rast q i jepet pr t
sfiduar rrethanat e vshtira t jets, duke zgjidhur me kurajo problemet q dalin, si dhe
duke e par fmijn e tyre si nj fmij q ka vlerat e tij t padiskutueshme, pavarsisht
nga ndryshimet q paraqet me individt e tjer normal.
Mjaft prindr, mjek, nganjher edhe msues e edukator mendojn se t
msuarit e t folurit n kt situat nuk mund t bhet vese nga persona t specializuar.
Nisur nga ky mentalitet, shum prindr humbasin kohn m t muar pr zhvillimin e t
folurit duke pritur moshn 6-7 vje, kur fmija mund t drgohet n nj shkoll speciale.
N kundrshtim me kt qndrim, mendimi dhe prvoja e prparuar ka vrtetuar se sht
pikrisht mjedisi familjar vendi m i prshtatshm pr zhvillimin e t folurit t fmijs.
Me durim dhe dashuri, nprmjet prsritjeve t shumta, fmija bn hapat e par n kt
drejtim. Nuk sht fjala q familja t bj me fmijn ushtrime ortofonike. Roli i saj
qndron n at q, me qndrimin dhe atmosfern q krijon, t nxis dshirn e fmijs
pr t folur, ta bj at t interesuar pr komunikimin gojor, edhe pse ai nuk dgjon. N
kt proces, nj rndsi t veant ka nna, kujdesi i saj n vitet e para t jets. Ajo e
ushqen, e ledhaton, e prkdhel kur qan, e shtrngon fort n gji kur ai qesh. T gjitha kto
momente jan tepr t vlefshme, nse gjat kohs q nna flet, voglushi ndjek lvizjet e
buzve t saj, v dorn n gojn e nns pr t ndjer dridhjet e zrit. Duke lozur m
fmijn n situata reale dhe mjaft t natyrshme, vmendja e prindrve duhet t
prqendrohet n disa drejtime:
Nga njra an, ta bj fmijn t ndjeshm dhe t interesuar pr t folurit n

mnyr q ai t kuptoj se t folurit sht nj realitet fizik, nj instrument mjaft i
vlefshm n komunikimin ndrnjerzor, se ekzistojn tinguj, fjal q bartin
kuptime t caktuara, se ato shqiptohen dhe mund t perceptohen jo vetm me sy
(nga lvizjet e buzve), por edhe me vesh, dhe me t prekur.
Nga ana tjetr, nna dhe familjart e tjer duhet t nxisin dhe t favorizojn do
prpjekje spontane t fmijs, q n belbzimet e para, n vokalizmat q lshon
etj.
30

N kt mnyr, prindrit jan n gjendje t vendosin bazat e t kuptuarit t t
folurit nga lvizjet e gojs, si dhe t krijojn premisat e nevojshme pr realizimin e tij.
Dhe kjo jo n situata artificiale, por n kushtet konkrete t shtpis, gjat veprimeve t
motivuara nga vet nevoja reale t fmijs pr t komunikuar. T dhnat tregojn se kur
kta fmij paraqiten n shkollat speciale, aftsia e komunikimit gojor nga ana e tyre
sht 34 vjet m e lart se e fmijve t tjer. N kt gjendje disa prej tyre as edhe nuk
kan nevoj t prfshihen n shkolla t tilla.
Trajtimi i problemit t ktyre fmijve prbn nj aspekt t diskutueshm n mjaft
vende t bots, sepse humbja e dgjimit n moshat e vogla ndikon n pamundsin e
zhvillimit normal t t folurit dhe rrjedhimisht t t menduarit t fmijs, me pasoja
serioze n planin e zhvillimit t tij psikik. Pr kt arsye, diagnostikimi i hershm i
humbjes s dgjimit, pasuar me nj protezim auditiv t hershm, sht rruga m efikase
pr kompensimin e dgjimit dhe garanci pr suksesin e integrimit shkollor t fmijs q
paraqet rregullime t dgjimit.
Njkohsisht, me prfshirjen e fmijs n jetn e shkolls sht e domosdoshme
t zbatohen nj sr krkesash lidhur me mnyrn e organizimit t klass, metodat e
paraqitjes s lnds, strategjit e komunikimit n klas (ndrmjet msuesit dhe nxnsve,
si edhe komunikimi ndrmjet vet nxnsve t klass). Kto aspekte mund ti
prmbledhim si m posht:
Organizimi i klass t bhet n at mnyr q do fmij t mund t shoh si

msuesin, ashtu edhe fmijt e tjer t klass. Mnyra m efikase pr organizimin
hapsinor t klass sht vendosja e bankave t nxnsve n form gjysmrrethi,
karrigia e msuesit t jet n t njjtn lartsi n t ciln qndrojn edhe nxnsit,
pr t lejuar kshtu leximin nga goja duke qen prball me bashkbiseduesin dhe
krijimi i nj kuadri t favorshm pr nj komunikim simetrik (t paktn nga
pikpamja e vendosjes hapsinore t bashkbiseduesve).
Pr realizimin e komunikimit edukativ gjat veprimtarive t msimdhnies,
msuesi duhet t shmang komunikimin kur ai ndodhet me shpin nga nxnsi
ose kur nxnsit nuk jan duke par msuesin. Ai t prdor mnyra ilustrimi
viziv pr prmbajtjen q parashtron, kur kushtet ia lejojn nj gj t till, t
ndihmoj nxnsin t ndrgjegjsohet vazhdimisht gjat kohs s dialogut, cili
sht personi q komunikon n momentin respektiv dhe t prsris komentet,
pyetjet apo prgjigjet e nj nxnsi t klass, n mnyr q t gjith nxnsit t
prfitojn nga prmbajtja e asaj q komunikohet, tu krkoj nxnsve q nuk
dgjojn, t diskutojn problemet e ngritura nga ta, qoft edhe n situata kur
komunikimi joverbal nuk u lejon t shprehin kuptime, nuanca t ndryshme t
komunikimit.
Pr zhvillimin e shprehive praktike dhe fitimin e njohurive pr jetn dhe mjedisin
rrethues, sht e nevojshme q nxnsit q nuk dgjojn, t marrin pjes n
veprimtari, programe q synojn t msuarit e t folurit, perceptimin e kohs,
familjarizimin me jetn q i rrethon ata, nprmjet msimeve dhe ekskursioneve
t larmishme jasht shkolle. sht i njohur fakti se prvetsimi i t folurit me
shkrim nga fmija q nuk dgjon, sht m i leht se msimi i t folurit gojor. N
31
kt situat, mund t prdoren mjaft mir ushtrime t larmishme pr shqiptimin e

fjalve duke u nisur nga ato q shkruajn, duke prmirsuar shqiptimin e tingujve
dhe t fjalve.
Suksesi i gjithprfshirjes s fmijve me probleme t dgjimit sht m i lart
nse ata nuk paraqesin prapambetje zhvillimi mendor m t madh se 15-20 muaj
n krahasim me moshn e tyre biologjike.
N kt situat, fmija zotron nj personalitet t fuqishm, i cili e ndihmon t

kaprcej momentet e vshtira q kan t bjn me marrdhniet me t tjert, ka shprehi
t leximit nga goja dhe mund t prdor me efikasitet mbeturinat e dgjimit q disponon.
Nuk prjashtohet edhe mundsia e prdorimit t protezave amplifikuese n vartsi t
defektit q paraqet.
Gjithashtu, theksojm se gjithprfshirja e fmijve n shkoll varet nga qndrimi
i msuesve t shkolls s zakonshme, nse ata marrin parasysh prvojat specifike t
ktyre nxnsve dhe i mirkuptojn, i nxisin t ndiehen t barabart si gjith t tjert. Po
kshtu, edhe pritshmrit dhe mirkuptimi i prindrve nuk duhen neglizhuar.
Kur komunikon me nxnsin q nuk dgjon
Prpiqu t sigurosh vmendjen e nxnsit para se t komunikosh.

Fol qart, me ritm t qet, gazmor dhe pa lvizur shum.
Shikoje nxnsin drejt n sy.
Sigurohu q fytyra jote nuk sht n hije.
Mos e fshih fytyrn kur komunikon.
Fol qart dhe mos e ngri shum zrin.
Jep informacionin e rndsishm duke qen prball individit.
Nxit dhnien e prgjigjeve ose dhnien mbrapsht t informacionit t dhn prej
jush.
Ulu pran, pr t pasur nj fushpamje t t gjith personave t prfshir.
Prdor elemente vizive pr t trhequr vmendjen apo pr t paralajmruar dika.
Trhiq vmendjen e individit pr ndryshime q do t bsh n procedurn rutin.
Riprsrit ose shpreh edhe nj her ndihmesn e nxnsve t tjer.
Mos harro se drit-hija apo errsira prbn nj problem pr nxnsin.
M shum buzqeshje, m shum prfitime.
4. NXNSIT Q PARAQESIN VSHTIRSI SPECIFIKE N T NXN
Vshtirsia specifike n t nxn, sht nj term q prdoret pr t treguar

vshtirsi t veanta q ndeshin disa nxns n prvetsimin e dijeve dhe t shprehive
32

shkollore. N kt rast nuk sht fjala pr vshtirsit e zakonshme apo normale me t
cilat prballen nxnsit n procesin e prvetsimit t dijeve, si, p.sh., pr shkak t
zbraztive q kan, apo nga moskuptimi i drejt i koncepteve, por pr disa elemente t
veanta q ndikojn n ecurin e tyre shkollore. Ky emrtim prdoret dhe nnkupton disa
vshtirsi t veanta q ndeshin nxnsit kryesisht n t msuarit e shprehive t t
lexuarit, t shkruarit, t shqiptuarit apo n t msuarit e matematiks gjat operimit me
shifrat.
Pr vet rndsin e madhe q kan kto shprehi n jetn e njeriut, vshtirsit e
lartprmendura nuk duhen neglizhuar. Krahas termit gjithprfshirs q prmendm m
lart, n praktikn e prditshme t shkolls bhet fjal pr nxns q paraqesin probleme
disleksike (vshtirsi n t lexuar), probleme n t shkruar (disgrafi), vshtirsi n
operimin me shifrat (diskalkuli) dhe probleme t tjera, si: pr t kryer lvizje fine dhe
t trasha, probleme t perceptimit dgjimor (auditiv), vshtirsi n ndjekjen e sekuencave,
vshtirsi n abstragim dhe organizim, probleme t perceptimit viziv, vshtirsi n
kujtesn afatshkurtr dhe afatgjat etj.
Parashtrojm m posht disa strategji q mund t prdoren nga msuesit sipas
vshtirsive t ndryshme q paraqesin nxns t veant.
1. Vshtirsi n t folurit gojor dhe t shkruarit
Flet me fjal jo t plota dhe fjali jokorrekte.

Prdor fjalor t papjekur.
Ka vshtirsi n gjetjen e fjalve pr t shprehur mendimet.
Nuk i plqen t marr pjes n diskutimet q bhen n klas.
Shfaq vshtirsi n t lexuar dhe t kuptuarit e asaj q bn.
Nuk prdor mir koht e foljeve.
Shkruan rrmuj, mjaft shkronja nuk dallohen dhe nuk i vendos ato n nj linj t
drejt
Shpesh kthen shkronjat mbrapsh (edhe pas klass III).
Nuk mbaron detyrat me shkrim n koh.
Ka vshtirsi n shprehjen e ideve me shkrim etj.
Strategji t mundshme
Her pas here jepi mundsi fmijs t demonstroj ato q di, duke prgatitur
figura, postera, harta etj.
Lejoje t prdor ilustrime pr t shpjeguar punn.
Vlersoj shpesh me prova t shkurtra.
Ofroji mundsi t zgjidh detyrat: pr t diskutuar pr t treguar.
33
Prdor punn n grupe ku ata duhet t bashkpunojn me t tjert n projekte.

Vlersoje nga prmbajtja jo nga mnyra si e shqipton apo se bn gabime
gramatikore.
Ofroi m shum koh.
Ndaje detyrn n pjes m t vogla.
Lejoje t shkruaj n drras.
Nxit shkrimin kursiv ndrkoh q ai tregon interes.
Vri fmijt t punojn dyshe duke i diktuar njri-tjetrit fjal dhe duke korrigjuar
njri-tjetrin.
Formo grupe t vogla diskutimi.
Nxit prdorimin e qendrs s dgjimit.
Bj regjistrimin e vetes n shirit magnetofoni.
2. Vshtirsi n lvizjet fine dhe t trasha

Fmija mund t paraqitet:
I dobt n sport.
I bien gjrat.
I ngatht.
Balancim i dobt.
I dobt n shkrim.
Vshtirsi n t prer me grshr.
Ofroi m shum koh pr t kryer detyrn.

Prdor shkronja 3 prmasash, shkronja me rr, shkopinj.
T shkruaj m diktim fjal n nj tavolin me rr.
Grupim shkronjash (d, b, p, q etj.).
Hapsir m t madhe pr t shkruajtur (rresht m i trash etj.).
Or shtes n gjimnastik.
Prdor sinjale fizike (gati) para se t shpjegosh nj veprim t ri (lvize fmijn
vet n fillim).
Prdor elemente vizive n gjimnastik (shigjeta, ngjyra etj.).
Ndaje n pjes detyrn e vshtir (hap pas hapi), p.sh., nse kaprcimi i dikaje
sht problem, puno fillimisht q t aftsohet n krcimin n vend.
34
3. Probleme t perceptimit dgjimor

Fmija mund t ket vshtirsi n:
T dgjuarit n klas ( ndjekjen me dgjim t msimit).

T dalloj fjal me prbrje zanore prafrsisht t ngjashme luli-lumi, veza-tezja.
I pavmendshm kur i flitet.
Filtron zhurmat e sfondit (p.sh., reagon ndaj zhurmave n korridor, jasht).
N t kuptuarit e gjithkaje q thuhet (t msoj pjes nga ato q thuhen).
Vshtirsi n t mbajturit mend t asaj q thuhet (neglizhon pjes fjalsh nga ato
q dgjon).
Vshtirsi n shqiptimin e disa fjalve.
Kuptim i njjt pr fjal t ndryshme (p.sh.: i hapur-i mbyllur).
Fjalor i varfr n t folur dhe moskuptim i asaj ka thuhet.
Ji i durueshm..., prit t prgjigjet.

Prsritje shpesh e udhzimeve.
Vendos nj sinjal sekret pr ta futur fmijn prap n detyr.
Bj pyetje t shkurtra.
Shmang shpjegimet e zgjatura.
Ul shpejtsin e t folurit.
Shmang fjalit e gjata kur e udhzon pr dika.
Thirre n emr fmijn para se t bsh nj pyetje
Prdor elemente t ndryshme pr t fituar vmendjen (ndezje apo mbyllje drite).
Vendos kontakt sy m sy me fmijn para se t flassh.
Perifrazo at q thua.
Prdor piktura nga leximi pr t marr prgjigje.
Prdor materiale konkrete pr t msuar koncepte, si: e leht-e rnd, e bute
ashpr.
Prdor shprehje, si: tani dgjo, shiko ktu.
Paraprije at q do t thuash me: Kjo sht shum e rndsishme.
Shprnda skica, para shpjegimit oral.
Prgatit fletstudimi para se pjesa t lexohet gojarisht.
Shoqro shpjegimet me demonstrime sa her q sht e mundur.
Gjej nj vend t qet ku fmija mund t shkoj t punoj.
Vendose fmijn larg dritares apo figurave, lapsave, dyerve etj.
Vre t lexoj (t shqiptoj) si i ka shkruar.
35
T shqiptoj shkronjn e par (ose t dyt) t fjals.

T numroj sa b, sa d...
4. Vshtirsi n ndjekjen e sekuencave, n abstragim dhe organizim
Vshtirsi pr t treguar dhe pr t shkruar nj ngjarje.

Jo koherent n paraqitjen e nj ngjarjeje kur tregon dika.
Kopjim i gabuar i numrave (23 apo 32).
Shqiptim i saktt i shkronjave, por jo sipas radhs.
Vshtirsi n radhzim ( pas majit vjen?)
Harron radhn e ngjyrave.
Nuk kupton lojrat e fjalve.
E mban sirtarin apo tavolinn rrmuj.
Shnimet... t organizuara.
Vjen von n klas.
Humbet shpesh gjrat, harron detyrat etj.
Jepi nj radh veprimesh q duhet t bj duke i dhn material ndihms (1, 2, 3,

4).
Nj kopje t orarit, radhn e veprimeve ngjitur n bank.
Prdor elemente q i kujtojn rutinn ditore.
Afisho rregullat e klass.
Drejtime, udhzime pr detyrat q nxnsi t shoh dhe t ndihmohet.
Nxitei t prdor shirita pr t ndar gjrat.
Kontrolloje kur shtrohet (ulet) t punoj.
Rregullisht kontrolloji fletoren dhe bllokun pr pastrti.
T ket libra n shkoll dhe shtpi.
Prdor ngjyrat pr ndarje, klasifikim.
Nj detyr, nj lodr, me radh
Trajnoje t kuptoj duhet t bj, si t filloj detyrat (1,2,3...).
Jepi 5 minuta paralajmrim para se t kalosh n nj veprimtari t re.
Msoje t prdor orn.
Kshilloje t ndjek nj nxns n pushim (t bj si bn ai).
36

5. Probleme t perceptimit viziv
Kthim mbrapsht i shkronjave (E n ).

Konfuzion shkronjash (b - d) dhe (p - q).
Pozicioni... (n - u).
Konfuzion majtas-djathtas.
Prqendrim n stimuj t tjer, jo ato q krkon detyra.
Bashkrendimi sydor, sykmb.
Mezi lexon (humbet vendin, kaprcen fjalit).
Zvendsim fjalsh sipas ngjashmris mollamali.
Shqiptim i nj fjale tjetr, ndrkoh q shikon nj tjetr.
Shtyp fjali t shkurtra me nj fjal t kthyer mbrapsht (fmija ta gjej dhe ta

korrigjoj).
Nxite fmijn t ndjek me gisht at q lexon.
Prdor ngjyra pr t evidentuar dika ku fmija ka probleme.
Prdor tastiern dhe kompjuterin sa m hert t jet e mundur.
Nnvizo ose nxirr n pamje (rretho, forco) fjal kye.
Prdor material t shtypur qart.
Prdor kartona, vizore q bllokon nj pjes t leximit (sipas nevojs).
Ofroi m shum koh pr lexim.
Zgjidh tekste me pak material t shtypur n nj faqe.
Prdor nj drras personale pr fmijn (tabela t vogla).
Ule fmijn pran drrass s zez.
Mos i krko fmijs t kopjoj pasazhe t gjata nga drrasa.
Prgatit flet pune me rreshta t shkruara, por me hapsir ndrmjet rreshtave q
vet fmija t mund t shkruaj n to.
6. Vshtirsi n kujtesn afatshkurtr dhe afatgjat
Harron t shqiptoj fjalt q sapo i ka msuar (nj fjali e re).

Ka nevoj pr m shum prsritje.
Harron ndodhi n fillim t ngjarjes.
Nuk mund t ndjek m shum instruktazhe (porosi)
U prgjigjet pyetjeve q kan t bjn me fundin e asaj q ka dgjuar.
37
Nxit prdorimin e kompjuterit.

Rikujto informacionin para se t shtosh nj koncept t ri.
Prdor elemente memo teknike.
Lidh informacionin ditor me fakte personale nga jeta e fmijs apo gjra t
prgjithshme q ai i di.
Lejoje t prdor makinn llogaritse.
Paraqit sistem shoqrizimi (8, 1), (7, 2), (6, 3) = (9).
Prdor rimn, vjershn, kngn.
Prdor rikujtime duke paraqitur skica.
Prdor sistemin: Prit..., Fillo kur t hem un.
Prdor vizatime pr t krijuar koncepte t ndryshme.
Mos e dno vazhdimisht.
Prgjithsisht vlersohet se rreth 4% e popullats paraqet probleme t tilla. Po

kshtu ka t ngjar q t paktn nj fmij n nj klas mund t shpreh vshtirsi t
ksaj natyre.
Disleksia ose prirja drejt saj, mund t identifikohet tek fmijt e vegjl, t cilt
mund t shfaqin disa nga karakteristikat e mposhtme:
Vones ose vshtirsi n zhvillimin e t folurit dhe prirje pr t ngatrruar fjalt,

frazat apo shifrat.
Vshtirsi e vazhdueshme n rutinn vetjake, p.sh., n t veshurit, t mbrthyerit e
kopsave, t lidhurit e lidhseve.
Nj lloj hutimi i pazakonshm dhe vshtirsi n ndrthurjen e veprimtarive, si,
p.sh., n krcim, n t vrapuar, t hedhurit e topit.
Prqendrimi i varfr, p.sh., n tregimet q dgjon.
Kto jan shenja t prgjithshme q duhet t mbahen parasysh. T gjith fmijt e

vegjl bjn gabime t ktij lloji, por atje ku vshtirsit e tyre jan t vazhdueshme ose
t rnda, ose aty ku ndeshen nj sr vshtirsish, ather mund t mendojm se
ndodhemi para nj rregullimi specifik.
duhet t kemi parasysh n shkoll?
38

Nxnsit me disleksi mund t flasin shum mir dhe n nj far mnyre, t paktn
njlloj si moshatart e tyre, por kan nevoj pr ndihm shtes me rregullin dhe
sekuencn e shkronjave dhe numrave. Ktu duket sa ka nj prirje pr dit t kqija dhe
dit t mira, t cilat nuk dihet ende nga vijn.
Vshtirsi q ndeshin nxnsit e moshs 69 vje
Vshtirsi t mdha n t shkruar dhe n t lexuar;

Lexim mbrapsht i numrave, dukuri q sht e vazhdueshme dhe q zgjat;
Vshtirsi n t dalluarit e ans s majt me t djatht.
Vshtirsi n msimin e alfabetit, tabeln e shumzimit dhe n t kujtuarit e
sekuencave, p.sh., ditt e javs.
Vshtirsi t vazhdueshme me lidhset e kpucve, me t kapurit e topit apo n
krcim.
Prqendrim i varfr dhe vmendje jo e plot.
Ndiehet keq dhe nga mosrealizimi kalon leht n rregullime t sjelljes.
Vshtirsi q ndeshin nxnsit e moshs 9-12 vje
Vazhdimsi gabimesh n t lexuar ose munges n t kuptuarit gjat leximit.

Nj lloj shkronjzimi q sht i uditshm me shkronja t hequra ose t vendosura
jo n radhn e duhur.
Nj koh m e gjat se duhet pr t br detyrat e shtpis.
Munges organizimi n shkoll dhe n shtpi.
Vshtirsi pr t kopjuar saktsisht nga tabela e zez ose nga libri.
Vshtirsi pr t marr instruksione me goj.
Munges n rritje e vetbesimit dhe nj lloj zemrimi me vetveten.
Vshtirsi q ndeshin nxnsit e moshs 12 vje e lart
Prirje pr t lexuar me gabime ose pa kuptuar.

Shkronjzim jo i harmonishm.
Vshtirsi n planifikimin dhe shkruajtjen e eseve.
Prirje pr t ngatrruar instruksionet verbale dhe numrat e telefonave.
Vshtirsi t mdha n t msuarit nj gjuhe t huaj.
Nj vetvlersim i ult.
Vshtirsi n perceptimin e gjuhs, p.sh., t ndjekin instruksionet, t dgjojn, t
kuptojn.
Theksojm se jo t gjith fmijt disleksik mund t shfaqin kto karakteristika n

t njjtn koh. Msuesit duhet q t jen t vmendshm dhe t reagojn drejt ndaj
tyre,pa i ofenduar ata.
39
Lidhur me trajtimin e ktij problemi n msimdhnie

Nxnsit me disleksi prfitojn nga teknika t strukturuar dhe shumshqisore,
Zakonisht duan m shum pun se t tjert pr t msuar prgjigjet e sakta. Fmijt q
kan vshtirsi m t mdha, mund t ken nevoj pr nj periudh t caktuar pr nj
program arsimor individual dhe ndihm shtes nga nj asistent mbshtets q punon
pran msuesit e klass. Ka disa rrug dhe mnyra praktike si msuesit mund t
ndihmojn nxnsit me disleksi, pa ln mnjan kujdesin pr t plotsuar nevojat e tyre
t tjera.
Pr shembull:
Vendose nxnsin n bankat e para sa m pran msuesit.
Kontrolloni punn e tij shpesh q t siguroheni se ai e prballon dhe po merr
shnime rregullisht dhe nse e kupton detyrn e tij.
Vendoseni kt nxns pran nj grupi shoksh t mir q ta ndihmojn at, pa
harruar edhe mbikqyrjen tuaj si msues. T ndiqet me ndjeshmri duke i vn n
dukje sukseset. Nxitja dhe vlersimet n sy t klass e bjn q ai t mund t
lexoj dhe t shkruaj gjithmon e m mir.
Mos kurseni vlersimet pozitive.
Nxisni ant pozitive, p.sh., marrjen pjes n nj diskutim, punn me goj dhe
angazhimin e tij.
Prdorni piktura, diagrame, teknika t shoqrimit dhe bashkime t ndryshme t
rrokjeve.
Vendoseni t lexoj instruksionet n tabeln e klass.
Atje ku nxnsit kan vshtirsi n t shkruar, shfrytzoni mundsin pr t
prdorur shkrimin me shkronja shtypi.
Nxiteni t shkruaj sa m shpesh n kompjuter.
Zhvilloni aftsit organizuese t nxnsit
Shum nxns me disleksi kan vshtirsi t vetorganizohen. Ata kan nevoj pr
ndihm nga shkolla dhe nga prindrit q t organizojn ditn e tyre dhe t sigurohen q
ata kan libra, lapsa kur u nevojiten. Nj rutin e qart mund t ndihmoj dhe sht mjaft
e vlefshme.
Sjellja e nxnsve n situata t ndryshme
Nxnsit me disleksi mund t shqetsohen ose t zemrohen nga vshtirsit e
tyre dhe mungesa e progresit. Ankthi i tyre manifestohet n nj sjellje t ngadalt dhe
nganjher si t budallepsur. Ata mund t shkojn deri aty, sa t shmangin t shkruarit
40

dhe t lexuarit. Sjellja e tyre mund t pasqyroj shqetsimin e tyre, n veanti, ditt e
kqija, ather kur prpjekjet e tyre duket se kan pak prparim dhe asnj nxitje dshire.
sht e rndsishme q t kuptohet q variabiliteti n shfaqje, nuk shkon paralel me
prpjekjet e fmijs. Nj identifikim i hershm do t ndihmoj pr t shmangur
vshtirsit specifike, por atje ku problemet n sjellje shtohen, disleksia duhet t pranohet
si nj shkak i mundshm.
mund t bjn msuesit
Pr plotsimin e puns s shkruar dhe leximit kta nxns kan nevoj pr koh
shtes. Ata duhet t prfitojn nga ndihma shtes n kuptimin dhe msimin pr t
shqiptuar termat e veant q atyre do tu duhen n subjektet individuale (p.sh.,
fjal, si: paralelogram n matematik dhe pllaj n gjeografi, do t duhet t
paraqiten ngadal dhe me kujdes, ndoshta me ndihmn e nj fjalori t ndrtuar
vet me terma, t cilat fmija i mban shnim pr nj prdorim t rregullt).
Msuesi mund ti ndihmoj fmijt me probleme n lexim, prgjithsisht duke
zgjeruar aftsi t tilla, si: perceptimin viziv dhe diferencimin dgjimor n
kontekstin e veprimtarive t leximit dhe shkrimit.
Nj ndihmes t ndjeshme mund t ofrojn edhe prindrit
T sigurojn rutin dhe pun sistematike me fmijn.

Ta mbikqyrin dhe ta nxisin fmijn n punt q bn.
T sigurojn nj vend t qet dhe pa shprqendrime t vmendjes n kohn kur
ulei t punoj.
Ti japin koh dhe t sigurohen se fmija i kupton detyrat.
T lexojn me z t lart dhe ta nxisin fmijn q t dgjoj tregime t regjistruara
n magnetofon.
T zhvilloj interesat dhe aftsit e tij.
Ti japin suport moral, ti pranojn si jan dhe ti nxisin.
Edhe pjestart e familjes mund t ndihmojn.
Msuesit kan nevoj q t jen n dijeni se disa familje jan m t vendosura pr

t ndihmuar fmijt e tyre dislektik, se t tjerat. Edhe vet prindrit mund t ken nevoj
pr nxitje dhe pr mundsi q t shprehin shqetsimin e tyre. Kur prindrit dhe msuesit
bashkpunojn, nxnsit me disleksi prfitojn m shum.
Dika m specifike q duhet t kemi parasysh

Provimet
41

Nxnsit apo studentt dislektik q ulen n provime publike, mund t provojn
vshtirsi n nj numr t caktuar drejtimesh:
Munges e shpejtsis pr t kuptuar at q lexojn.

Munges e shpejtsis n t shkruar.
Vshtirsi n shkronjzim.
Munges shpejtsie n matematik n punn me shifra.
Gjithashtu, komisioni i provimit duhet t jet i mirinformuar pr kto vshtirsi q

m prpara, me qllim q t bjn organizime speciale pr t ndihmuar nxnsit.
Lidhur me sa m sipr, n kt fush u ndalm dhe parashtruam vetm disa nga
karakteristikat kryesore t fmijve q paraqesin vshtirsi n t lexuar. I ngjashm me
kt rregullim sht edhe rregullimi i t shkruajturit, i cili zakonisht emrohet me
termin DISGRAFI.
Natyra e trajtimit n kt situat lidhet m shum me aspektin e riprodhimit
grafik t shkronjave dhe fjalve. Po kshtu, edhe kur kemi t bjm apo ndeshemi me
mosdiferencim t shifrave, bhet fjal pr diskalkuli.
T tria kto rregullime mund t prmblidhen me termin Vshtirsi specifike n
t nxn. N do rast, trajtimi dhe ndihma jan specifike.
Mbi t gjitha, n kt kuadr problemesh me t cilat mund t ndeshesh:
Ji optimist, i duruar dhe prpiqu t kuptosh se ndodh me nxnsin.

sht e rndsishme t kuptojm se far ndodh me nxnsin.
Mbshtet zhvillimin e aftsive organizuese t nxnsit.
Siguro mjetet ndihmse n shkrim.
Prdor lojra dgjimore.
Godit me gishta n tavolin pr t shoqruar rrokjet.
Praktiko lidhjen ndrmjet grupeve t tingujve: sht+pi (shtpi), p-rra-lla
(prralla) etj
Shto ose hiq pjes t fjalve, m + ik (mik) etj.
Ndrysho tingujt e par pr t dalluar si ndryshon kuptimi i fjals.
Dallo fjalt q tingllojn njlloj: mik fik.
Hiq fjal q nuk rimojn, si: mace shtpi apo mace kapele dhe prano: mace
tullumbace.
Loja me rrokjet dhe tingujt ofron nj okazion mjaft t favorshm pr kta nxns,
t cilt prgjithsisht n jetn praktike jan tepr inteligjent.
5. NXNSIT Q PARAQESIN RREGULLIME T VMENDJES DHE HIPERVEPRIMTARIA
42
Ky kontingjent prbn rreth 5% t nxnsve t moshs shkollore. Shpesh

trejtohen si rastet m t vshtira me t cilat prballet shkolla, duke ngritur mjaft probleme
msimoreedukative dhe disiplinore. Nse marrim parasysh edhe faktin se mjaft prej tyre
paraqesin n plus, edhe vshtirsi specifike n t nxn, kjo do t thot se shqetsimi pr
nj trajtim efikas t ktij kontingjenti prbn nj ndihmes efektive pr funksionimin
normal t veprimtaris msimoreedukative n t gjith shkolln.
Shkurtimisht disa veori q karakterizojn kta nxns
Prqendrim i dobt dhe shprqendrim i leht i vmendjes n veprimtari dhe detyra

t ndryshme;
Vshtirsi pr t ndenjur ulur dhe pr t punuar nj koh m t gjat;
Lvizshmri e tepruar dhe vshtirsi pr t luajtur qet;
Vshtirsi n organizimin e detyrave dhe t veprimtarive;
Hiperveprimtari jo e zakonshme; ngjitet, zbret, vrapon, vazhdimisht n lvizje,
person q nuk di t rri ulur, nuk di t ec qet;
Flet jasht mase dhe duket se nuk t dgjon;
Nuk mund t rrij pa lvizur, pa prekur apo pa ngacmuar dik;
Jo rrall reagon me forma t paparashikuara, t pamenduara;
Flet s teprmi, nuk punon dot pa u lkundur n karrige dhe e ka t vshtir t
punoj i qet;
Nuk mendon dhe nuk parashikon pasojat e veprimeve t tij;
Sjellje t shumta impulsive;
Ndrhyn dhe ndrpret t tjert;
Prgjigjet para se bashkbiseduesi t ket prfunduar pyetjen;
Vshtirsi pr t pritur radhn;
Vshtirsi pr t luajtur i qet;
Harron shpesh gjrat q i duhen pr t kryer detyrn;
Pjesmarrs i shpesht n veprime t rrezikshme.
Nse kto sjellje i ndeshim tek-tuk edhe n individ t veant, n rastin e

fmijve q paraqesin rregullime t vmendjes dhe hiperveprimtaris, ato jan mjaft t
shpeshta.
Nse pyesim msuesit pr fmij t till, fjalt e para q ata thon, jan:
prqendrohet shum pak, nuk sht i aft t ndjek udhzimet, ndrhyn dhe shqetson
shokt fizikisht dhe verbalisht, vazhdimisht del nga banka, asnjher se mbaron detyrn,
ndrron me sy hapur, shprthen shpesh duke mos u prmbajtur, shprqendrohet leht, ka
vshtirsi t dgjoj me vmendje dhe t mbaroj detyrn, nuk rri dot n nj vend etj.
43

Prsa i prket shkaqeve q prcaktojn kt dukuri, mendohet se veprojn
mjaft faktor. Ndr to prmendim: strukturn biologjike t individit apo konstruksionin e
tij, faktort e trashgimis, disfunksionet e ndryshme biologjike n organizm, dmtimet
n nivel mikro t sistemit nervor qendror, disfunksionet neurologjike, prdorimi i ilaeve,
shkaqe t ndryshme mjedisore (fizike, biologjike, psikologjike, sociale), rrezatimet nga
TV, prdorimi i medikamenteve t ndryshme, mungesa e vitaminave, komplikimet gjat
barrs, ngjyrosjet kimike q shoqrojn ushqimet, zhurmat dhe rrethanat familjare ku
rritet individi, dietat e prdorura, frikrat e ndryshme, ushqimet pikante, si: patatinat,
sallamrat etj.
Pra, n fund t fundit kemi t bjm me nj mosfunksionim normal t trurit t
fmijs pr shkak t nj rregullimi neurobiologjik ku mund t mos vrehen dmtime n
nivel mikro-apo-makrosistem.
Paaftsia pr tu prqendruar dhe rregullimi i vmendjes, mbahet si nj ndr
problemet m t vshtira pr tu trajtuar. Ajo ndikon n mnyr t ndjeshme n jetn
personale dhe sociale t fmijs.
Kur nj fmij paraqet nj gjendje t till, sht e nevojshme q prindrit
fillimisht t konsultohen me mjekt prkats nse mund t trajtohet me ilae t caktuara,
doza t nevojshme etj. Nisur nga efektet ansore q ka trajtimi medikamentoz, preferohet
q nj mbshtetje e till t realizohet kryesisht n periudha pushimi t shkolls. Efektet e
ktij trajtimi gjithmon jan t prkohshme, por vlera m e madhe qndron n faktin se
me prmirsimin e sjelljes s fmijs si efekt i terapis me ilae, vet individi dhe t tjert
krijojn nj mendim m t mir pr t. Kshillohet q me kt lloj trajtimi t mos
abuzohet. sht e rndsishme t theksohet se nj fmij i till krkon nj trajtim m t
gjer n mnyr q t ndryshoj sjelljen e tij. N kt aspekt, jan mjaft efikase teknikat e
ndryshimit t sjelljes, mbshtetur n prdorimin e ndshkimit dhe t shprblimit, teknikat
e relaksimit dhe rritja e vetkontrollit nga ana e individit.
sht e rndsishme q trajtimi i problemit t shihet n disa aspekte dhe
kndvshtrime. Bhet fjal pr nj njohje t mir t faktit si funksionon individi,
mjekimet e nevojshme (pa abuzuar me to), kshillim individual dhe nj familje
mbshtetse, ndryshime n mjedisin e klass apo ku fmija qndron m gjat. Qndrimi
pran fmijs, krijimi i rutinave t puns, kshillimi individual dhe n grup, po kshtu
jan t kshillueshme.
Paraqesim m posht disa aspekte q prindi dhe msuesi duhet t ket parasysh:
Respektimi sa m strikt i orareve t veprimeve n shkoll dhe n shtpi.

Paksimi i mundsive pr tu shprqendruar.
Organizim dhe rregull n shtpi. do gj t vendoset n vendin e caktuar.
Angazhim i fmijs me detyra jo shum t gjata apo ndarja (thjeshtimi) i tyre
sipas mundsive t fmijs.
Gjetja e veprimtarive ku fmija t ket sukses.
Krijim i mjediseve t qeta, pa shum shprqendrime. Kshillohet q fmija t mos
ulet pran dritares, t jet sa m pran msuesit (mundsisht n bankn e par,
larg ders).
Kur fmija kryen veprime t pakndshme, sht mir q kto sjellje nganjher t
injorohen. Ndshkimi fizik asnjher nuk sht efektiv.
44
Stimulimi dhe shprblimi i nxnsit, qoft edhe pr ndryshime t vogla sht si

nj veprim tepr efikas.
Msuesi duhet t kontrolloj mir veten, ai duhet t jet i qet, i duruar dhe
asnjher t mos nervozohet. Shpesh nxnsit duan t na provojn deri ku shkon
durimi yn.
Prfshirja e fmijs n veprimtari m t shpeshta sportive ndikon n qetsimin e
tij.
Pr t qen i suksesshm, msuesi duhet:
1. T prpiqet t kuptoj sjelljet e fmijs. Veprimet e paparashikuara mund t bhen

t kuptueshme vetm nse njohim origjinn e tyre. Dhuna pa shkak mbi nj fmij
tjetr lidhet me nj tension t padurueshm q prjeton nxnsi.
2. T njoh mir mundsit dhe arritjet e nxnsit.
3. T njoh mir nivelin e arritjes s nxnsve:
A i kupton nxnsi ato q i krkojm;
A jan t qarta udhzimet q ofrojm;
A ka ai nevoj pr ndihm t veant.
4. T njoh kapacitetin dhe gjendjen shndetsore t nxnsit:
A ka probleme;
A sheh nxnsi si duhet;
A dgjo mir ai;
A ka ndonj problem shndetsor q nuk e njohim.
5. T vrej ndryshimet n sjelljen e fmijs kur ndodhin ato (t hnn, t premten,
orn e par apo...).
6. T mbledh dhe disponoj t dhna t larmishme pr nxnsin (krijimi i dosjes
personale).
7. T vendos lidhje t shndosha me prindrit e fmijs.
8. T zbuloj interesat, pikat e forta dhe t dobta t nxnsit.
9. Fmija t vlersohet dhe t respektohet edhe kur sillet keq apo gabon.
Disa kshilla konkrete pr msuesin

Pr t zbutur dhe pr t prmirsuar sjelljet e nxnsit:
45
Krijoji mundsi atij q her pas here t punoj edhe duke qndruar n kmb;
Her pas here krijoji myndsi pr pushime, pr t dal n korridor, pse jo edhe t
vrapoj n oborr;
Qndro pran fmijs n situata t vshtira;
Ofroji mundsi q edhe ai t punoj dika n tabeln e klass;
Krijo diku nj mjedis t qet q mund ta prdorsh sipas nevojs;
Vendos kontakte me sy para se ta pyessh nxnsin;
Ofroji kushte t punoj n nj mjedis sa m pak t ngarkuar;
Ndaje letrn e bardh n mes dhe vetm mbasi t kontrollosh gjysmn e puns,
ofroji mundsi t punoj n gjysmn tjetr;
Sa m pak materiale n bankn e nxnsit;
Vendose fmijn sa m larg dritares dhe ders;
Ofroji koh m shum pr detyrat;
Ndaja detyrn n pjes-pjes;
Vendos her pas here kontakt fizik me fmijn;
Ndrthur veprimtarin aktive me at pasive;
Ngrije fmijn vetm ather kur ai ngre dorn;
Vendose nxnsin pran nj shuku t mir q ta ket si model;
Fliti qet dhe pa krcnime;
Shmangi sjelljet e imta t paprshtatshme;
Mos i vono shprblimet;
Shmangi kritikat dhe leksionet.
Gjithashtu, mos harro:
Udhzime t shkurtra;
M shum kontakte me sy;
Mnjano nganjher sjelljet e paplqyera;
Evidento menjher sjelljen e tij t mir;
Kmbngul q t flas me z t ult;
Shmangi etiketimet;
Nxiteni dhe m shum lavdrime;
Qndroji pran kur ai sht i shqetsuar;
Prpiqu t parashikosh problemet;
Mos fajsoni veten, fmijn apo dik tjetr;
Shum sjellje t tij nuk varen nga ai.
N nj mosh m t pjekur, kur kta nxns rriten, nj pjes e tyre shprehen:

Nse sot jam pak ndryshe, m i mir, kt ia kushtoj msuesit tim, i cili gjente koh
46

t rrinte dhe t fliste me mua, ai kishte besim se edhe un njher do t bhesha i
zoti si gjith t tjert.
6. NXNSIT Q PARAQESIN PROBLEME FIZIKE APO LVIZORE
Realizimi i procesit gjithprfshirs pr kt kategori nxnsish duket se sht m

i kahershm krahasuar me kontingjentet e tjera q paraqesin nevoja t veanta. Sigurisht,
rastet e para t prfshirjes n arsimin publik kan qen fmij dhe t rinj me probleme
m pak t dukshme, t cilt kan frekuentuar shkollat si gjith t tjert, pa qen nevoja
pr prshtatje t veanta, duke prfunduar biles edhe me sukses jo vetm arsimin e
detyruar, por edhe shkolln e mesme, edhe arsimin e lart.
Problematikat n sfern matricitetit apo ndryshe n at t zhvillimit fizik
gjithmon duhen par n raport me zhvillimin mendor (intelektual), me aftsit shprehse
verbale dhe grafike, me maturimin emocional-motivues dhe cilsin e marrdhnieve q
vendos me t tjert, si shprehje t maturimit social.
Jo rrall ndeshen fmij, t cilt shprehin zhvillim t dobt t duarve, vshtirsi
pr t kaluar nga nj lvizje n tjetrn gjat kryerjes s disa lvizjeve bazuar n komanda
verbale, munges bashkrendimi, ngadalsi, inerci apo uniformitet n lvizje, t cilat
prbjn n vetvete informacione lidhur me nivelin e zhvillimit psikomotor t fmijs. T
gjitha kto simtoma nuk prbjn dhe nuk duhet t konsiderohen kurrsesi pengesa pr
gjithprfshirjen n shkoll t fmijve q paraqesin probleme t zhvillimit fizik.
Problemet kryesore q lidhen me integrimin shkollor t fmijs q paraqet
probleme fizike, kan t bjn kryesisht me:
Burimet, mundsit q disponon shkolla apo klasa lidhur me gjithprfshrijen e

fmijve, t cilt kan nevoj pr mbshtetje pr t lvizur, pr tu vendosur nga
shtpia n shkoll, n mjediset e shkolls ose n klas. N kto raste sht e
domosdoshme t garantohet lvizja e nxnsve me karrige me rrota, t ndrtohen
rampa n shkolla, focilitete t tjera pr t lvizur n klas, banjo etj., deri edhe
mbshtetje me personel n situata specifike.
Qndrimin e personelit t shkolls ndaj ktyre nxnsve.
Mundsit e prdorimit t disa instrumenteve specifike mbshtetse, t cilat
ndihmojn q ata t mund t shkruajn.
Vetvlersimin, imazhin q ata kan pr veten.
Mundsit e kryerjes s disa lvizjeve, t veprimeve t ndryshme n nj pozicion
q favorizon normalitetin e tkurrjes muskulore, si n rastin e fmijve q
paraqesin probleme lvizore t natyrs cerebrale (pasoja t smundjeve t
ndryshme kronike t trurit n fmijrin e hershme, sindromi piramidal, sindromi
ekstrapiramidal, sindromat ataksike, dmtimet e ndryshme t trurit etj.).
47
Lidhur me kategorin e fmijve q prmendm m lart, vshtirsit pr tu

integruar vshtirsohen nga fakti se, ve dmtimeve n sfern e lvizshmris, ndeshim
edhe rregullime t t folurit (n thuajse gjysmn e tyre), rregullime ndijore ( vizive, t
dgjimit, t prekurit), aftsi t kufizuara mendore, rregullime emocionale, gjendje ankthi
etj.
Gjithashtu, fmija spastik paraqet nj ndjeshmri shum t theksuar, duke
shprehur tkurrje muskulore t forta si reagim ndaj zhurmave t papritura apo nga
ngacmues t papritur. Fmija q paraqet atetoz shpreh lvizje t pavullnetshme si reagim
ndaj ngacmuesve emocional t lart. N kto situata, msuesi duhet t ndrhyj me
kujdes, t shmang trajtimet e papritura, t jet sa m i qart pr nxnsin, ta prfshij at
n veprimtari sa m trheqse, n mnyr q ai t prjetoj nj gjendje pozitive n
mjedisin shkollor ku sht prfshir, duke e nxitur at t ndjek shkolln me knaqsi dhe
interes.
Pr rastin e fmijve q nuk mund t lvizin, sht e domosdoshme q
legjislacioni t ofroj mundsin e prgatitjes shkollore t tyre deri edhe n shtpi me
msues t veant. Pas realizimit t nj vlersimi kompleks, fmija mund t regjistrohet
n shkolln m t afrt, e cila sht edhe prgjegjse pr zbatimin n kt situat t nj
kurrikule prkujdesse, prshtatur problematiks s fmijs apo t riut, q ai t prfitoj
nj numr t caktuar orsh javore pune me t n shtpi, nprmjet nj msuesi t caktuar,
i cili bn pjes n shkolln respektive.
Nj veori karakteristike e ktij grupi fmijsh sht fakti se n shumicn e
rasteve ata paraqesin nj zhvillim t mir mendor (disa prej tyre, pr efekt kompensimi,
paraqesin nj nivel edhe mbi normn). Shkalla e paaftsis lvizore nuk sht n raport t
drejtprdrejt me zhvillimin mendor, por gjithsesi, fmija apo i riu q paraqet nj paaftsi
fizike, sht m i ndjeshm dhe m i prekshm, krahasuar me personat e tjer q nuk
kan kt paaftsi. N kt kuptim, msuesi duhet t ndihmoj n diferencimin e
prjetimeve dhe strukturimin e nj personaliteti t harmonishm t nxnsit.
Q t ken sukses n shkoll, nxnsit duhet t zotrojn aftsi t mira lvizore.
Duke filluar nga viti i par e m tej, pr ta gjithka sht lvizje. N shkoll ata duhet t
shkruajn, t vizatojn, t presin, t matin etj.
Pjesmarrja reale dhe e plot n jetn e shkolls lidhet me aftsit q ka individi
pr t lvizur lirshm, pr tu spostuar dhe pr t kryer lvizje t holla.
Ndonse dikur nxnsit q paraqesnin vshtirsi n lvizje, e kishin t vshtir t
vinin n shkoll, gjithmon e m shum po krijohen kushte dhe mundsi q edhe kta
nxns t bhen pjes aktive e shkolls dhe e klass, ku po prfshihen gjithmon e m
shpesh.
Ndodh q disa duhet t vijn n shkoll me karroca me rrota, t tjer shprehin
paaftsi m t vogla, dispraksi apo pamundsi pr t bashkrenduar lvizjet. Ndrkoh
nuk prjashtohen edhe raste q nj pjes prej tyre t ken edhe paaftsi t tjera t
kushtzuara nga dmtimi q kan psuar. N kto raste, problemet lvizore ndodhin
kryesisht nga dmtime n pjes t ndryshme t sistemit nervor q kontrollon lvizjet.
48

Rrethanat m t shpeshta q ndeshim, kan t bjn me paralizn cerebrale dhe
spina bifidn.
N kuadrin e paralizs cerebrale dallojm situata t ndryshme t shkaktuara nga
dmtime t trurit n periudha t caktuara t zhvillimit. Dy format m t shpeshta jan:
paraliza cerebrale spastike e cila karakterizohet nga ngurtsia q interferon n prpjekjet
e individit pr t lvizur, dhe paraliza cerebrale atetozike, e karakterizuar nga lvizje t
pavullnetshme. Paraliza cerebrale klasifikohet, gjithashtu, edhe n vartsi t pjess s
trupit q sht prekur m shum. P.sh., n tetraplegji preken t katra gjymtyrt, n
diplegji preken m shum kmbt ose duart; n hemiplegji preket nj dor dhe nj
kmb. T gjitha kto mund t lvizin si gravitet, duke qen nga t mesme deri n t
rnda.
Meq paraliza cerebrale shkaktohet nga dmtime q ndodhin n sistemin nervor,
ndodh rrall q t preket vetm sistemi lvizor. Shpesh kta fmij paraqesin edhe
probleme t tjera, si: probleme n t par, vshtirsi n t perceptuar, vshtirsi n t folur
dhe n komunikim. Pr msuesin, t gjitha kto rregullime prbjn nj sfid t vrtet.
Spina bifida sht nj rregullim tjetr joprogresiv q on n paaftsi fizike. Ajo
shkaktohet nga nj difekt n zhvillimin e kolons vertebrale. N varsi t pjess s
kolons ku ndodh, fmija mund t paraqes dmtime t lehta ose t rnda.
Pavarsisht nga trajtimet q bhen, spina bifida vazhdon t jet nj gjendje
q rrall ngelet n kuadrin e vshtirsive fizike t izoluara. N kto raste hasim shpesh
edhe probleme mendore apo t perceptimit viziv. Kjo e fundit bn q kta fmij t
prballen me mjaft vshtirsi n t shkruar dhe gjat leximit.
Disa vshtirsi lvizore m t lehta
Disa fmij q fizikisht duken normal, mund t ndeshin vshtirsi t mdha n
kryerjen e detyrave t prditshme. Ata shpesh etiketohen t ngatht. Ata nuk kan
ndonj smundje t identifikuar nga ana mjeksore dhe nuk kan t prekur fushn
mendore. Pavarsisht nga njohja n rritje e ksaj vshtirsie, ata ende keqkuptohen duke
u emrtuar gabimisht si kapriioz apo prtac.
N shkoll kta nxns shprehin vshtirsi n vizatim, piktur, fizkultur dhe
karakterizohen nga nj bashkveprim jo i mir i duarve. Gjat lojrave, shpesh lihen
mnjan pa u aktivizuar, ndrkoh q t tjert luajn me lehtsi. Ve ksaj, mjaft prej tyre
mezi shkruajn dhe nuk arrijn t marrin shnime si duhet. T gjitha kto ndikojn n
rezultatet e tyre n provime, aq m tepr kjo nse krkohet nj shkrim realisht i shpejt
dhe i lexueshm.
T mos qenit fizikisht aq t aft sa edhe bashkmoshatart e tjer, bn q kta
nxns ta ndiejn kt si nj dshtim t tyrin, duke u shqetsuar jo pak. T tjer, duke
qen t ndrgjegjshm pr mundsit q disponojn, i neglizhojn detyrat q u jepen. N
kt situat sht e kuptueshme se ata ndiehen t dshtuar, me nj vetvlersim t ult
dhe pa dshir pr t ndjekur shkolln.
Kta nxns duhet t mbshteten gjersisht
49
Paraprgatitini nxnsit q ti mirpresin kta fmij. Ata nuk jan t smur dhe
as t rrezikshm.
Mundet q fmijt me spina bifida t ken vshtirsi perceptive q i bn ata t
ndiehen t humbur dhe konfuz n nj mjedis t ri. Ata mund t ken gjithashtu
dmtime n lkur, n pjes t ndryshme t trupit, t shkaktuara nga paraliza dhe
mungesa e ndjeshmris. Nse ky aspekt nuk evidentohet, lkura e tyre shrohet
ngadal dhe bhet shkak q ata t bjn mungesa t gjata n shkoll.
Ndihmojini kta fmij n kushtet normale t klass. Kjo mund t jet mbshtetje
individuale nga msuesit ose mbshtetje nga grupe t vogla fmijsh t orientuar
pr ta br kt nxns pjes t grupit. Nuk prjashtohet as ndihma nga nj
msues i trajnuar pr problemin n fjal.
Prpiquni t planifikoni programe q bashkrendojn lvizjet e holla dhe ato t
trasha, si: pr t vizatuar, pr t shkruar apo pr t kapur topin. sht mir q t
gjitha kto t ken nj karakter t integruar (fmij t ndryshm aktivizohen pr t
ndihmuar kt person).
Kur nj fmij nuk zotron nj aftsi t veant, msuesi mund t ndryshoj
detyrn ose ta ndaj at n pjes m t vogla.
Duket se fmijt ushtrojn aftsit dhe motivohen nse detyra zbatohet n nj
kontekst q ka kuptim pr ta. Praktika q ka nj qllim t qart, sht e
plqyeshme. Po kshtu, kur paraqitet si loj, ka m tepr mundsi t kryhet me
sukses. P.sh., brja e nj objekti me plastelin, sht nj rrug m e mir pr t
zhvilluar lvizjet e gishtave, n krahasim me ushtrimet formale q bhen
zakonisht. Po kshtu, nse synohet fleksibiliteti i artikulacioneve, sht m mir
ti krkohet nxnsit t zgjatet pr t kapur nj objekt q se arrin dot, sesa t bj
ushtrime formale dhe pa kuptim pr t.
Organizoni klasn n mnyr t atill q t siguroni lvizje t lehta dhe mundsi
pr t prdorur lehtsisht materiale t ndryshme.
Ve sa m sipr, mbani parasysh:
Prindrit zakonisht din shum gjra rreth organizimit t regjimit ditor t

fmijs s tyre.
Punonjsit e shrbimit shndetsor mund t ken kshilluar ushtrime apo
terapi t ndryshme q mund t realizohen n or t caktuara edhe n shkoll.
Terapistt q kan punuar me kto raste, disponojn praktika dhe kshilla t
vlefshme dhe mjaft dobiprurse pr fmijn dhe prshtatjen e tij n rrethana dhe mjedise
t larmishme. Kujdes, nse ka kontraindikacione apo elemente specifike q nuk duhen
neglizhuar.
Sigurohu q t njohsh detajet e domosdoshme q lidhen me paaftsin fizike t

nxnsit;
Ofro mundsi t barabarta pr t gjith nxnsit;
50
Prkujdesu q nxnsi t ndiehet komod n vendin ku ulet;

Ji i ndrgjegjshm pr vshtirsit e ktyre nxnsve;
Bj kujdes t veant pr personat q mund t paraqesin kriza epileptike apo
dmtime t shqisave.
7. NXNSIT Q PARAQESIN VONESA N ZHVILLIMIN E T FOLURIT
Dihet se t folurit prbn nj ndr funksionet kryesore n jetn e njeriut. do

rregullim n kt aspekt shoqrohet me pasoja t rnd n jetn e tij. Si sht edhe
procesi m i zhvilluar n jetn njerzore, aq edhe delikat mund t konsiderohet porsa i
prket fazave t zhvillimit npr t cilat kalon.
sht e rndsishme q puna pr kto aspekte t filloj sa m hert.
Duhet br kujdes q fmijt t ushtrohen shkall-shkall:
N fazn e par fmija shqipton vetm fjal t pakuptueshme;
N fazn e dyt shqipton fjali jo t plota, por arrin t bhet i kuptueshm;
N fazn e tret prdor fjal t kontraktuara;
N fazn e katrt formon fjali jokorrekte nga pikpamja gramatikore;
N fazn e pest formon fjali t shkurtra korrekte;
N fazn e gjasht arrin t tregoj nj ngjarje t shkurtr.
Nisur nga sa m sipr, edukatori apo msuesi arrin t kuptoj se n faz
ndodhemi dhe far duhet t bj m pas.
Nse n fazn e par kur fmija shqipton vetm fjal t pakuptueshme, edukatori
apo msuesi duhet:
T informohet nse kjo prapambetje n t folur sht pasoj e ndonj dmtimi
qendror apo periferik, n mnyr q t realizoj nj edukim m t prshtatshm;
Fillimisht t pranoj fjalt e pakuptueshme q prdor fmija, nse lidhen deri diku
me situatn, t rishqiptoj drejt fjaln duke e nxitur fmijn ta prsris at pas tij.
T mos lejoj fmijn t prdor t njjtn fjal n rrethana t ndryshme, por ta
ndihmoj at q t thot nj m t prshtatshme;
T mbaj shnim fjalt q fmija kupton (nisur nga gjestet, nga nj buzqeshje
apo dika tjetr).
Ushtrime
Thirre fmijn n emr.
51
Bje q t tregoj apo t emrtoj pjest e trupit.

Bje t emrtoj objektet q jan n dhom
Bje t kryej veprime t thjeshta sipas komandave: ulu, ohu, hajde, mbylli syt,
ngrije krahun etj., si: nma lapsin, mbylle dern etj.
Puno q t dalloj ngjyrat ( e kuqe, blu, e verdh) dhe format (rrethor, katror);
sasit (shum, pak, aspak), pozicionet (pran, larg, mbi, nn, brenda, jasht, para,
mbrapa).
N fazn e dyt kur fmija shqipton fjal jo t plota, por arrin t bhet i
kuptueshm, msuesi duhet
t shqiptoj qart fjaln e keqshqiptuar nga fmija, duke e ftuar at ta shoh n

fytyr n mnyr q t shoqroj tingullin e dgjuar me lvizjet e gojs dhe
mimikn e fytyrs;
ti prsris disa her fmijs fjaln deri sa ai ti afrohet asaj:
n fazn e par sht mir t prdor fjal nj-e-dyrrokshe. Fjalt
shumrrokshe ti shoqroj me prplasje duarsh ose me ritm, duke e nxitur
fmijn t t imitoj.
Faza e tret kur fmija prdor fraza t kontraktuara (t shkurtra), msuesi mban
parasysh:
Norma. N kto raste fmija prdor fjali jo t plota me dy fjal, si: Dua topi,
etj.
Msuesi duhet ta nxis nxnsin q t prdor edhe nyje apo pjes t tjera t t
folurit.
Ushtrime
Prpiqu q fmija t thot fjal t shoqruara: topi, luga, makina etj.;
Grumbullo figura t ndryshme q fmija i njeh, dhe nxite ti emrtoj ato m
pas n formn e shquar;
Gjat puns me fmijn, krkoji atij t thot emrat e shokve dhe bjn ata;
Shfrytzo do rast q nxnsi t flas sa m gjat, duke e nxitur t shprehet jo
vetm pr nj send, por pr m shum;
Vendose t flas pr figura t ndryshme ku kryhen veprime apo flet pr ngjarje
t thjeshta q ndodhin prreth;
Zhvillo fjalorin e fmijs duke e nxitur t flas n situata reale dhe sa m t
larmishme;
T msohet t flas n vetn e par. P.sh., kur t pyetet: Kush e bri kt
vizatim?, synimi t jet q t mos thot emrin e tij, por premrin vetor un;
Pas nj veprimtarie apo vizatimi t lir, nxite fmijn dhe t tjert t thon
far kan vizatuar;
Pyete fmijn ka br n shtpi, n oborr etj.
52
Faza e katrt kur fmija formon fraza jo t sakta nga ana gramatikore.
Norma: Qortimi i frazave t gabuara.
Ushtrime:
Vihet fmija t shpreh gjykime pr nj shok apo shoqe (p.sh.: Agimi sht i
mir, Zana sht e bukur).
T shpreh gjykime, si: Msuesja sht e... , Msuesi sht... etj.
Kthim i emrave nga i pashquar n t shquar: top topi, lule-lulja etj.
Formim fjalish t ndryshme, duke u mbshtetur n figura q shprehin veprim apo
marrdhnie t ndryshme.
N fazn e pest
Ushtrime t larmishme t natyrs:

E kujt sht kjo?
Me k shkove n dyqan?
Me far shkove?
E kujt sht?
Ku ndodhet?
Zbatim komandash t ndryshme, t dhna me goj etj.
N fazn e gjasht msuesi tregon nj ngjarje
Nxnsi zgjedh pamjet (figurat) q prkojn me at ka thuhet. Mund t krkohet

organizimi i figurave sipas radhs dhe m pas ritregimi edhe njher i subjektit.
Ritregim i ngjarjes edhe pa u mbshtetur ne figura dhe ushtrime t tjera.
Rndsi ka q ushtrimet t prkojn me prvojn dhe interesat e nxnsit
Elementi m i rndsishm n komunikimin me goj ka t bj kryesisht me

realizimin e dialogut. Kur ky dialog zhvillohet mbi nj situat reale, ai ngjall interes dhe
knaqsi. Njerzit dgjojn e flasin, pyesin dhe prgjigjen.
N shum raste, bashkbiseduesit ballafaqohen me komanda t ndryshme q
duhet thjesht ti kuptojn (Vendose shkumsin n tavolin, Ngjyrosni pjesn e majt t
vizatimit etj.). Shpesh krkohet t flitet pr vazhdimin e nj ngjarjeje, si mund t
prfundoj etj.
53

Nuk jan m pak t rralla situatat kur n komunikim mbizotron dialogu.
Prfytyroni situatn n telefon. Jo pak her n dialog na krkohet t prshkruajm
ngjarje, t shprehim synimet, t japim e t marrim me shitsin e shum e shum t tjera.
Pra n komunikimin ton gjithka sht lvizje, kudo mbizotron dialogu. Mjafton t
prfshihemi n to.
Nse duam q nxnsit t zhvillojn t folurit, ata duhet t vendosen n
situata ku realisht t ken t shkmbejn ndrmjet tyre.
Si prmendm edhe m lart, zhvillimi i komunikimit ndrnjerzor fillon shum
m hert se fmija t shqiptoj fjalt e para. Fillimisht ai komunikon me gjeste, me
mimikn, me gjith qenien e tij. Dalngadal ai zbulon efektin e mrekullueshm t
tingujve zanor. Nuk kalon shum koh kur ai shqipton fjaln e par e m pas fjalit e
kontraktuara, t shoqruara me gjeste dhe lvizjet e trupit.
Megjithat, pr arsye t ndryshme fizike, emocionale apo sociale, disa fmij
flasin m von ose ndeshin mjaft vshtirsi pr t komunikuar nprmjet t folurit.
Prvoja ka treguar se nga kategorit e fmijve q paraqesin nevoja t
veanta, ato me probleme n t folur kan m tepr nevoj pr praktik. Kjo krkon
partner pr ta dgjuar me vmendje, pr ta nxitur me takt pr ti br q ata t ndiehen
mir, duke rritur kshtu dhe vetvlersimin e tyre.
Por vall kudo ky proces ecn knaqshm?! T dhnat flasin se pr arsye t
ndryshme 5 deri n 10% e fmijve n moshat 1 deri n 5 vje ndeshin vshtirsi jo t
pakta n kt proces. do neglizhim pr kt aspekt u krijon atyre disavantazhe q
ndikojn m pas n ecurin shkollore. Por, rregullime ndodhin edhe n fmij t cilt
fillimisht mund t ken funksionuar mjaft mir. T gjitha kto tregojn se ndodhemi para
nj problemi, i cili edhe pse nuk ndodh kudo, nuk duhet neglizhuar.
Fmijt me vshtirsi n gjuh dhe n t folur kan nevoj pr nj mjedis gjuhsor

t pasur, prshtatur me nevojat e tyre individuale dhe krkesat q shtron rrethi
familjar dhe social.
Prvetsimi i gjuhs amtare lidhet me nj kompleks rregullash: krkohet ushtrim,
prqendrim, vmendje, organizim dhe prgjithsim.
Krkohen aftsi fizike pr t qen m t vmendshm, pr t dgjuar, pr t
ndjekur dhe pr t saktsuar.
Muskujt zanor, si: ato t gjuhs, gojs dhe fytit, duhet t bjn nj seri lvizjesh
t shpejta dhe t bashkrenduara shum mir.
Dhe, mbi gjithka, duhet aspekti ideor q pasqyron realitetin ku rritet dhe
zhvillohet fmija.
Kur t gjitha sa prmendm m lart, apo t paktn kur edhe nj element i vetm
nuk funksionon, duhet t shqetsohemi dhe t ndrhyjm sa m hert pa lejuar q
strukturat t ngurtsohen:
Mund t krkojm ndihmn e nj edukatori apo terapisti pr problemet e t folurit

pr t prcaktuar nse problemi sht fizik, psikologjik apo fonologjik dhe pr t
ndrtuar nj program individual pr fmijn;
54
Mund t jepet nj ndihm e prgjithshme n kopsht apo n klas nprmjet

lojrave q prqendrohen n diferencimet fonetike, n dallimin e tingujve t t
folurit duke prdorur fjal t thjeshta.
Mund t prdoren veprimtari t ndryshme pr zhvillimin e aftsive dgjimore,
lojra muzikore, veprimtari ritmike, verbale etj.
N kt kuadr, n mnyr t veant, krkohet t aktivizohen organet fonoartikuluse t fmijs, t ushtrohet t fryj tullumbace, t imitoj lvizje t
ndryshme t fytyrs duke qen para pasqyrs etj.
N nj faz t dyt: msuesit, edukatorit, prindrit i krkohet:
T krijojn rrethana t larmishme komunikimi, t veojn veprimtari q paraqesin

interes pr fmijn, duke i komentuar ato, duke folur me nxnsin, duke e br at
t interesuar, duke nxitur kontaktin me sy.
T ofrojn mundsi t shumta q fmija t marr pjes n lojra dhe veprimtari, t
cilat eksplorojn dhe shtrijn prdorimin e gjuhs n kontekste t ndryshme, pr
t prmirsuar aftsit joverbale dhe pr t par si mund t ec komunikimi dhe si
mund t prmirsohet ai.
Planifikohen veprimtari praktike n grup, ndrkoh q prpunohet baza materiale
dhe bisedohet pr dshirat e fmijs.
Nxitet fmija t marr nisiativ pr t nisur nj dialog dhe pr t br pyetje.
Ushtrimet e t folurit duhet t prbjn pr fmijt nj situat sa t kndshme, aq

edhe t vlefshme.
III. RRUGA DREJT PROCESEVE GJITHPRFSHIRSE

Realizimi i nj arsimi gjithprfshirs paramendon nj sistem edukativ ku
nxnsit me nevoja t vecanta edukohen n shkollat e zakonshme pran vendbanimit, n
nj klas me shok t s njjts mosh, duke u siguruar mbshtetje dhe nj arsimim q
realizon mundsit dhe plotson nevojat e tyre individuale.
Problemi!
Si t mos kthejm diversitetin

(ndryshimet individuale)
N vshtirsi shkollore
55
Ndryshimet ndrmjet nxnsve nj pasuri e madhe e shkolls

Le ti shfrytzojm ato n dobi t t gjith nxnsve
N kt kuadr sht e domosdoshme t zbatohet:

o Nj politik dhe nj legjislacion q mbshtet qllimin.
o Praktik shkollore q vrteton vlerat e prfshirjes s fmijve me nevoja t
veanta n arsimin e zakonshm.
o Strategji shkollore q ojn n zhvillime dhe prfitime pr t gjith.
Rruga drejt nj shkolle m t mir dhe gjithprfshirse krkon:

o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
o
Krkohen prshtatje dhe ndryshime n realizimin e msimit:

o
o
o
o
o
o
Vizion t qart.
Lidership profesional.
Standarde t larta (fleksibilitet).
Prshtatje sipas mundsive t do nxnsi.
Ndjenj komuniteti.
Nj larmi t gjer shrbimesh.
Nj mjedis nxnieje fleksibl q plotson nevojat e do nxnsi.
Bashkpunim me prindrit dhe aktor t tjer.
Ndryshim rolesh dhe prgjegjsish.
Nj lloj tjetr prgjegjshmrie.
Pranim t do fmije.
n stilin e msimdhnies dhe nxnies;

n prmbajtje;
n vlersim;
n materiale didaktike;
n format mbshtetse pr nxnsit;
n ndryshimin e mjedisit.
Format m t rndsishme t mbshtetjes jan ato q vijn nga burimet q

disponon vet shkolla, si:
56
o
o
o
o
Nxnsit mbshtesin njri-tjetrin.

Msuesit bashkveprojn pr t gjetur rrugzgjidhje.
Prindrit si partner n edukimin e nxnsve.
Komuniteti n mbshtetje t shkolls.
Shum gjra duhet t ndodhin n nj plan m konkret. Prmendim disa prej tyre:
T msuarit e individualizuar:
Sdo t thot se gjith procesi i msimdhniesnxnies duhet t realizohet mbi bazn e

raporteve 1 me 1.
Do t thot t planifikosh programet dhe t

menaxhosh nxnien pr do fmij, prshtatur
me mundsit dhe interesat e tij.
Nga pikpamja fizike mund t realizohet me

forma t ndryshme:
a.
Msimdhnie 1:1 me vullnetar, nxns (shok) etj.

t trajnuar pr kt rol;
b. Msimdhnie me grupe t vogla, n t cilat do
nxns sht trajnuar t fuksionoj me materialin e
tij individual;
c. Vetnxnie, e ndihmuar nga materiale, pajisje q
lehtsojn procesin e nxnies.
Mbi gjithka krkohet bashkpunim

Mendoje klasn si nj grup nxnsish me aftsi t ndryshme!
Krijo n klas nj klim bashkpunimi.
Msoji nxnsit t punojn n mnyr t pavarur:

- mund t msojn nga njri-tjetri;
- si mund t ndihmojn njri-tjetrin.
Cakto nxns ndihmues pr raste nevojash.
Krijo nj hapsir n klas pr lojra (qendra interesi etj.).
57
Harxho koh n fillim t vitit shkollor:

- q nxnsit t bhen t pavarur,
- si t punoj pa shqetsuar njri-tjetrin,
- si t ndihmojn shoku-shokun,
- t bjn mbasi kan mbarur detyrn,
- si t krkojn ndihm kur kan nevoj,
- krijo nj knd n klas ku nxnsit t vendosin punimet e tyre.
Mos harro!
Disa nxns duan q me shenja apo t tjera forma tu kujtosh se duhet t
bjn.
Ji i durueshm
Ji kkmbnguls
Ji pozitiv
Suksesi nuk do t vonoj.
Pes momente t rndsishme n realizimin

e proceseve gjithprfshirse
58
1. Ndrgjegjsimi i opinionit shkollor

N kt faz synohet ndrgjegjsimi i opinionit shkollor pr at ka ndodh realisht
n jetn e shkolls, si trajtohen nxnsit me nevoja t veanta, problemet, vshtirsit q
ata ndeshin, pr mnyrat si i kan zgjidhur msuesit kto situata.
Flitet pr rolin e madh t nxnsve, t msuesve dhe t prindrve, format e
bashkpunimit, organizimet e reja t puns n klas dhe shkoll, far rezervash nuk jan
shfrytzuar, far potinash apo stereotipe na pengojn dhe, mbi gjithka, pr vlerat e
proceseve gjithprfshirse pr nxnsit me aftsi t kufizuara.
Msues, nxns, prindr diskutojn pr vshtirsit e ktij procesi dhe format e
prmirsimit t tij. Ofrohen modele dhe prvoja t suksesshme n kt drejtim.
2. Prgatitja dhe trajnimi i stafit
Praktika t shumta botrore, por edhe tek ne, kan demonstruar se organizime apo
metoda t caktuara edukative jan m rezultative n klasat gjithprfshirse. Bhet fjal
pr organizimin e lnds, thjeshtimin, pasurimin me elemente t tjera t domosdoshme,
pr metoda e teknika q tashm kan treguar efikasitetin e tyre. Edhe pse msuesit mund
t ken nj prvoj t gjat, sht e domosdoshme q t gjith t mbajm qndrim pr
praktikat dhe rutinn ton t prditshme. Msuesit duhet t trajnohen t fitojn siguri pr
at ka ecn apo nuk ecn, far elementesh jan t domosdoshme pr t gjith nxnsit e
klass, si mund t bashkpunohet dhe t organizohet puna n grupe t ndryshme.
Msuesit kan nevoj q nprmjet trajnimeve t ndryshme t binden se me pak
ndryshime mund t kryejn shum mir kt mision, i cili sht pr t mirn e shkolls
dhe t gjith shoqris
Kjo faz prfshin nj sr veprimtarish t karakterit praktik pr t evidentuar n
kushte reale pune vshtirsit e veanta q dalin gjat procesit didaktik, prpjekjet q
duhen br pr ti shmangur ato, n mnyr q t gjith nxnsit t prfitojn. N kt
mnyr, personeli msimor familjarizohet dhe kupton se n rrethanat e promovimit t nj
arsimi gjithprfshirs masiv nuk kemi t bjm me nj klas nxnsish t nj natyre
tradicionale, por me nj struktur t re klase q krkon edhe nj trajtim ndryshe, n
radh t par, pr sa i prket marrdhnies me secilin nxns, por njkohsisht edhe
ruajtjen e nj bashkpunimi dhe bashkjetese ndrmjet nxnsve t klass. Vetm kshtu,
msuesi nga nj person q shihet si nj autoritet q transmeton dijet, kthehet n nj figur
t rndsishme, nj ndrmjetsues n przgjedhjen dhe transmetimin e dijeve dhe t
shprehive.
3. Vendimmarrja. Momenti i vendimmarrjes. Vendimmarrje pr arsyetim

konkret t t gjith shkolls n kt proces.
Marrja e vendimit prbn nj etap t rndsishme, e cila, nprmjet implikimeve
q sjell, prcakton ndryshimin e jets sociale t shkolls, n trsi. Kjo faz ka nj natyr
59

menaxhuese t fuqishme dhe ka t bj me riorganizimin e strukturave funksionale t
shkolls, rishikimin e qndrimeve t t gjith stafit lidhur me proceset msimoreedukative dhe sociale q duhet t mbizotrojn n kushtet kur kemi pranuar realizimin e
gjithprfshirjes
4. Faza e tranzicionit
Kjo faz prbn etapn m t vshtir, kur shndrrimet menaxhuese n shkoll
krkojn nga ana e personelit msimor, n veanti, prshtatje n modalitetet e reja t
puns n plan didaktik dhe heqje dor prej disa stereotipave q jan n kontradikt me
mnyrn e re t trajtimit t procesit msimor n kushtet e gjithprfshirjes.
Momenti m i vshtir pr disa msues do t jet ather kur ata do duhet t
riorganizojn rolin, apo statusrolin e tij n prshtatje me pozicionet e reja q ofron
marrdhnia msues-nxns, e par nga perspektiva e integrimit.
Tranzicioni drejt mnyrs s re t puns krkon ndryshime edhe n organizimin e
shkolls porsa i prket strukturs s klasave, pajisjet e nevojshme n klas dhe shkoll,
realizimi dhe zbatimi i nj kurrikule fleksibl dhe t kapshme nga do nxns n veanti,
vendosjen e disa modaliteteve t reja n marrdhniet e bashkpunimit me prindrit,
nxnsit, specialistt e fushave t ndryshme etj.
5. Vlersimi i procesit
Vlersimi i procesit prbn nj etap shum t rndsishme n realizimin e
gjithprfshirjes. Ai duhet t bhet n mnyr periodike, nprmjet prfshirjes t t gjitha
palve: msuesit, nxnsit, prindrit, pa prjashtuar edhe ekspert t ndryshm (pedagog
n nivelin universitar, punonjs shkencor n fushn e edukimit). Vlersimi ndihmon, n
radh t par, n prshtatjen e vazhdueshme t nevojave reale t nxnsve, t proceseve
q ndodhin n klas, lidhur me gjithprfshirjen dhe, n t njjtn koh, lejon realizimin e
nj transparence dhe t nj fleksibiliteti t nevojshm porsa i prket organizimit dhe
drejtimit t shkolls.
Theksojm se:
Pr kalimin e tri etapave t fundit, sht e domosdoshme nj shkall e atill
pavarsie n shkoll, q t mundsoj hartimin e strategjive kurrikulare n prputhje
me realitetin e shkolls dhe nevojat e nxnsve.
BIBLIOGRAFIA
Ainscow, M. (1994) Special Needs in the Classroom. UNESCO.

Armstrong, F., Armostrong, D., Barton, L. (2000) Inclusive Education. London.
Booth, T. dhe Ainscow, M. (2002) Index for Incusion: developing learning and
participation in schools. CSIE.
60
Cacciaguerra, F. dhe Bonda, F. (1982) Lintegrazione scolastica dellhandicappato.

Edizione OASI.
Clark, C., Dyson, A. et al. (1995) Toward Inclusive Schools?. London.
Closs, A., Nano, V., Ikonomi, E. (2003) Un jam si ju: vezhgim mbi situaten e femijeve
me aftesi te kufizuara ne Shqiperi, Save the Children, Albania.
EFA (2000) One school for all. Nr..32 F2, buletin i publikuar nga UNESCO.
Fondacioni shqiptar pr t drejtat e personave me aftesi t kufizuara (2006) Respektimi i
te drejtave te personave me aftesi te kufizuara mendore n fushat e prkujdesit shoqror,
shndetsis, arsimit, punesimit dhe formimit profesional: raport vezhgimi. Tirane:
FShDPAK.
FShDPAK (1998) National Survey: Public Opionion and person with disability. Tirane:
FShDPAK.
Gearheart, B. R. dhe Weishahn, M. W. (1976) The handicapped child in the regular
classroom. Saint Louis: C.V. Mosby Company.
Hegart, S (Ed) (2006) European Journal of Special Education. Volume 21, No.2 October.
May. Routledge Taylor & Fracis Group.
Hegart, S (Ed) (1996) European Journal of Special Education. Volume 11, No.3 October.
May. Routledge Taylor & Fracis Group.
Ianes, D. (2001) Didattica speciale per lintegracione. Loc.Spini: Edizioni Erickson.
Koka, Z., Haxhiymeri, V. et al (2005) Analize e kuadrit ligjor qe garanton edukimin e
femijeve me aftesi te kufizuara ne kushtet e arsimit gjitheperfshires: Raport studimor.
FShDPAK & Save the Children Albania.
Meese, R.L. (2001) Teaching learners with mild disabilities: integrating research and
practive (2nd Ed.) Belmond, CA: Wadsworth/ Thomson Learning.
Nano, V., Radoman, V., Closs, A. (2006) Prospects for inclusive education in European
countries emerging from economic and other trauma: Serbia and Albania. in European
Journal of Special Education edited by Hegarty, S. Volume 21, No.2, May. Routledge
Taylor & Fracis Group.
Nano, V. (2002) Shkolla shqiptare drejt proceve integruese: studim per integrimin e
femijeve me aftesi te kufizuara ne shkolla e zakonshme. Tirane: FShDPAK.
Polloway, E. A. dhe Patton, J. R. (1993) Strategies for teaching learners with special
needs (5th Ed) New York: Macimillan Publishing Company.
Putnam, J. W. (1995) Cooperative learning & strategies for inclusion. British Library.
United Nations (1994) The standart rules on the equalization of opportunities for persons
with disabilities.
Waldron, K. A. (1996) Introduction to a Special Education: the inclusive clasrrom. USA:
Delmar Publisher.
61

Kurrikula Dhe Arsimi Gjithëpërfshirës

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kurrikula Dhe Arsimi Gjithëpërfshirës

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Prof. Asoc. Dr.

N MBSHTETJE T PROCESEVE GJITHPRFSHIRSE

Paket n ndihm t msuesve

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

I. KURRIKULA DHE ARSIMI GJITHPRFSHIRS

Tashm, prvojat e suksesshme botrore kan demonstruar katriprisht se

Cilat jan synimet kryesore edukative q do t ndiqen n raport me nevojat e

Nse analizojm me vmendje veorit specifike t nxnies tek fmijt q

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Respektohet e drejta e do fmije pr nj msimdhnie dhe edukim, mbshtetur

Prvoja ka treguar se nj kurrikul gjithprfshirse, duhet t prqendrohet

Formimi i nj imazhi t drejt pr vetveten;

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Aftsimi pr pun t pavarur, veprimtari individuale dhe n grup;

Prkujdesje t veant pr aftsimin, zhvillimin e shprehive pr pun t

Shprehit e t nxnit dhe stilin e puns (nxnie pasive, aktive, t ndrgjegjshme,

Familjarizimi dhe zhvillimi i vlerave morale;

Formimi i shprehive psikomotore kryesore (ecja, gjestet, mimika etj.);

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Przgjedhje nga kurrikula e zakonshme e shkolls t strukturave dhe prmbajtjeve

Ofrim t varianteve t ndryshme nga nj prmbajtje kurrikulare e thjeshtuar, e

Zgjerim i komponentve t kurrikuls s prgjithshme t shkolls pr t

Nj tjetr element themelor q duhet marr parasysh n projektimin apo

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Lidhur me zbatimin n shkolla t planeve edukative t individualizuara (PEI),

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

A zotron nxnsi shprehit baz t nevojshme pr t msuar informacionin e ri?

Nse nxnsi paraqet mangsi n fushat e msiprme, t cilat prbjn edhe

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

T gjith nxnsit t prparojn sipas ritmit t tyre specifik;

Por, mbi gjithka pr diversitetin e nxnsve q prfshihen dhe do t prfshihen

far vrehet dhe far ndodh zakonisht kur gjithprfshirja funksionon?

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Realizimi i prmbledhjeve dhe evidentimi i ideve kryesore

Sigurimi i mundsis n prdorimin e pajisjeve shkollore, deri edhe disa

Jo t gjith nxnsit jan n gjendje t prdorin pajisje t ndryshme shkollore. Pr

Prvojat q synohen t realizohen n klas jan t larmishme dhe shpesh

Le ti shfrytzojm kto situata pr t prfshir t gjith nxnsit t ndihmojn me

Disa fmij q paraqesin nevoja t veanta, mund t ken nevoj t ushtrohen m

N punn pr t realizuar nj arsim gjithprfshirs, do shkoll duhet t vendos

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

M shum mundsi pr sukses

Prdorimi racional i kohs

disa fmij kan nevoj pr nj koh m t gjat pr t kuptuar apo pr t msuar

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Disa fmijve q karakterizohen nga kocka t brishta, sidomos ata q prdorin

Kujdesi pr plotsimin e nevojave personale, vajtja n tualet etj. Disa nxnsve q

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Realizimi i disa krkesave m specifike

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Sa m mir ti njohim, aq m leht do ti ndihmojm dhe do ti edukojm.

II. PR NJ NJOHJE M T THELL T NXNSVE Q

1. NXNSIT Q PARAQESIN PRAPAMBETJE T LEHTA N ZHVILLIMIN E TYRE

Prcaktohet se nj person paraqet prapambetje mendore, kur ai ndesh vshtirsi

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano

Disa karakteristika t nxnsve q paraqesin prapambetje

Prof. Asoc. Dr. Virxhil Nano