Kartografske Projekcije

SVEUILITE U ZAGREBU
GEODETSKI FAKULTET
Nedjeljko Franula
KARTOGRAFSKE
PROJEKCIJE
Zagreb, 2004.
PREDGOVOR
Kartografskim projekcijama bavim se oko 35 godina, najprije kao asistent, a potom i
nastavnik na Geodetskom fakultetu Sveuilita u Zagrebu. Studentima Geodetskog
fakulteta poeo sam predavati gradivo kartografskih projekcija 1977. godine. Skripta nisam
napisao sve do sada, jer su postojala dva izvrstna udbenika profesora dr. Branka Boria:
Matematika kartografija (1955) i Gauss-Krgerova projekcija meridijanskih zona (1976).
Iako davno rasprodana, oba su udbenika bila u dovoljnom broju na raspolaganju
studentima u fakultetskoj knjinici.
Potreba da napiem skripta ipak je postojala. Reformom iz 1977. gradivo dvaju
dotadanjih predmeta Kartografija I i II saeto je u jedan predmet Kartografija II.
Reformom iz 1994. predmet je nazvan Kartografske projekcije. Ova skripta potpuno
pokrivaju sadraj tog predmeta i u saetom obliku sadre gradivo oba spomenuta
udbenika prof. Boria.
U skriptama sam obradio i neke projekcije kojih nema u udbeniku prof. Boria:
Aitovljevu i Aitov-Hammerovu projekciju, Eckertove I-VI. projekcije, pseudocilindrine
projekcije prof. Kavrajskog, Van der Grintenovu i Winkelovu trostruku projekciju. Dodana
su i poglavlja o matematikoj osnovi hrvatskih topografskih karata i detaljno poglavlje o
izboru projekcije. Novo je i poglavlje o projektiranju matematike osnove geografskih
karata i atlasa. U tom je poglavlju prikazan i raunalni program Kartografske projekcije
nastao u diplomskom radu D. Tutia (1998).
Draen Tuti unio je itav tekst u raunalo i nacrtao spomenutim programom mree
meridijana, paralela i konture kontinenata u razliitim kartografskim projekcijama.
Preostale slike nacrtao je programom AutoCAD, a samo nekoliko slika skanirao i unio u
tekst. Mnogo mu zahvaljujem na uspjeno obavljenom poslu.
Poglavlja 2. i 3. napisao je moj dugogodinji suradnik doc. dr. sc. Miljenko Lapaine.
On je, osim toga, proitao itav rukopis i brojnim primjedbama poboljao njegovu kvalitetu.
Stoga mu izraavam veliku zahvalnost.
Sa zahvalnou u primiti upozorenja na pogreke u tekstu, bile one tehnike ili
strune naravi.
U Zagrebu 3. sijenja 2000.
Krajem 2003. godine dodano je KAZALO, a u oujku 2004. i RJENIK najvanijih
pojmova.
U Zagrebu 18. oujka 2004.
N. Franula
Uvod
1. UVOD
Grana kartografije koja prouava naine preslikavanja zakrivljene povrine Zemlje i
ostalih nebeskih tijela na ravninu esto se naziva matematikom kartografijom. Stoga i
mnogi udbenici koji izuavaju kartografske projekcije nose naziv matematika
kartografija (Bori 1955a, Fiala 1957, Solov'ev 1969, Hristov, Daskalova 1970, Roicky 1973,
Jovanovi 1983, Vahrameeva i dr. 1986). Danas, kad matematika sve vie prodire i u ostale
grane kartografije, naziv matematika kartografija nije vie prikladan za udbenik koji
izuava samo kartografske projekcije. To je i razlog da ova knjiga nosi naslov Kartografske
projekcije.
Cilj izuavanja kartografskih projekcija je stvaranje matematike osnove za izradu
karata i rjeavanje teorijskih i praktinih zadataka u kartografiji, geodeziji, geografiji,
astronomiji, navigaciji i ostalim srodnim znanostima.
Fizika povrina Zemlje vrlo je sloena i nepravilna. Zamislimo stoga povrinu mirnog
mora i oceana protegnutu kroz kontinente. Takvu idealiziranu plohu nazivamo pravim
oblikom Zemlje ili geoidom. To je nivoploha u polju potencijala sile tee. Meutim, i ta je
ploha s obzirom na raspored Zemljinih masa nepravilna i neprikladna kao osnova za razna
raunanja. Pravilna matematika ploha najblia plohi geoida je rotacijski elipsoid. Budui da
spljotenost takvog elipsoida nije velika, u nekim sluajevima moemo ga zamjeniti sferom
(3).
Pri izradi karata najprije se toke s fizike povrine Zemlje prenose po odreenim
pravilima na plohu elipsoida, a zatim se elipsoid preslikava u ravninu. U tu svrhu slue
kartografske projekcije. To su naini preslikavanja plohe elipsoida ili sfere u ravninu.
Smatra se da je prvu kartu u nekoj projekciji izradio Tales iz Mileta 600. godine p.n.e.
Bila je to karta nebeske sfere u gnomonskoj projekciji. Meu najstarije projekcije ubrajaju se
stereografska i ortografska projekcija, koje je upotrijebio poznati grki astronom i
matematiar Hiparh, takoer za izradu karata nebeske sfere oko 150. godine p.n.e. Od tog
vremena do danas izumljeno je nekoliko stotina kartografskih projekcija (Snyder, 1993). Radi
lakeg izuavanja tolikog broja projekcija potrebno je izvriti njihovu klasifikaciju (5).
U izradi matematike osnove neke karte potrebno je konstruirati u izabranoj projekciji
mreu meridijana i paralela ili nekih drugih koordinatnih linija koje slue kao kostur za
unoenje ostalog sadraja. Grafiki nain konstrukcije tih kartografskih mrea u poetku je
potpuno zadovoljavao zahtjeve geografije i kartografije. S vremenom, poto su se osnovne
toke odreivale triangulacijom, a karte sastavljale na temelju topografskih snimaka, bilo je
potrebno tonije sastavljanje kartografskih mrea, to je bilo mogue postii izraunavanjem
numerikih vrijednosti koordinata toaka uzdu meridijana i paralela u projekciji. Taj nain
nazivamo analitikim, jer koordinate trebaju biti izraene s pomou matematikih formula, tj.
u analitikom obliku. Potrebno je, stoga, za svaku kartografsku projekciju uspostaviti
Uvod
funkcionalnu vezu izmeu toaka na plohi elipsoida i u ravnini projekcije. Ta funkcionalna

ovisnost izraava se osnovnim kartografskim jednadbama (6-13).
Osnovne kartografske jednadbe omoguuju raunanje i izuavanje deformacija u
kartografskim projekcijama. Naime, pri preslikavanju plohe elipsoida ili sfere na ravninu
nastaju deformacije duina, povrina i kutova (4). Na osnovi veliine i rasporeda
deformacija na kartama u pojedinim projekcijama mogue je usporeivanje projekcija i
biranje to povoljnijih. Meutim, na izbor projekcije ne utjeu samo deformacije, nego i
vei broj drugih initelja. Uzimajui sve to u obzir, potrebno je za karte odreenog
podruja i odreene namjene odabrati najpovoljniju projekciju (17).
U izabranoj projekciji potrebno je zatim konstruirati mreu meridijana i paralela. U tu
svrhu danas se izrauju kompjutorski programi za automatsko raunanje i crtanje
kartografskih mrea za bilo koji dio Zemljine sfere u bilo kojoj projekciji i mjerilu (18).
Za potrebe dravne izmjere i izradu topografskih karata danas se u veini zemalja
svijeta, pa i u Hrvatskoj, upotrebljava Gau-Krgerova projekcija. To je razlog da je ta
projekcija obraena detaljnije od ostalih (15). Posebno poglavlje posveeno je takoer i
matematikoj osnovi topografskih karata Hrvatske (16).
Koordinate
2. KOORDINATE*
Koordinate (od lat. co- zajedno i ordinatus ureeni, definirani) su brojevi ijim
zadavanjem se definira poloaj toke na pravcu, u ravnini, na plohi ili u prostoru. Prve koje
su ule u sustavnu upotrebu bile su astronomske i geografske koordinate irina i duljina,
koje odreuju poloaj toke na nebeskoj sferi ili na plohi Zemljine kugle. U 14. stoljeu
francuski matematiar, fiziar i ekonomist N. Oresme primijenio je koordinate u ravnini za
konstrukciju grafova, nazivajui duljinu i irinu onime, to danas nazivamo apscisom i
ordinatom. Koordinate su se poele primjenjivati sustavnije u 17. st. pri rjeavanju
geometrijskih problema u ravnini. Zasluga za objanjenje znaaja koordinata koje
omoguuju sustavno prevoenje zadataka geometrije na jezik matematike analize i
obratno pripada francuskom filozofu i matematiaru R. Descartesu (15961650, njegovo
latinizirano ime je Cartesius). Osim koordinata toaka, razmatraju se takoer koordinate
pravaca, ravnina i drugih geometrijskih objekata.
2.1. Kartezijev sustav koordinata

To je pravolinijski sustav koordinata u
euklidskom prostoru. U ravnini se opi Kartezijev koordinatni sustav (afin koordinatni
sustav) zadaje tokom O koja se naziva
ishoditem i ureenim parom nekolinearnih
vektora i i j koji se nazivaju baznim vektorima (sl. 2.1). Pravci koji prolaze ishoditem u
smjeru baznih vektora nazivaju se koordinatnim
osima Kartezijevog koordinatnog sustava. Prva
os, odreena vektorom i naziva se apscisnom
Slika 2.1. Kartezijev pravokutni
osi (ili osi x), druga ordinatnom osi (ili osi y).
koordinatni sustav u ravnini
rr
Kartezijev koordinatni sustav oznaava se O i j
ili Oxy. Kartezijevim koordinatama toke M u Kartezijevom koordinatnom sustavu Oxy
r r
naziva se ureeni par brojeva (x, y) koji su koeficijenti prikaza vektora OM u bazi i , j :
r
r
OM = x i + y j .
Broj x naziva se apscisom, broj y ordinatom toke M. Ako su (x, y) koordinate toke
M, pie se M(x, y) i na taj nain identificira toka s ureenim parom njenih koordinata.
Kartezijev koordinatni sustav naziva se pravokutnim ako su bazni vektori
ortonormirani, tj. meusobno okomiti i jedinine duljine. Vektori i i j nazivaju se u tom

sluaju ortima. U pravokutnom Kartezijevom koordinatnom sustavu koordinate (x, y)
*
Ovo poglavlje napisao je doc. dr. sc. Miljenko Lapaine
Koordinate
toke M jednake su: x skalarnoj ortogonalnoj projekciji vektora OM na os apscisa, y

skalarnoj ortogonalnoj projekciji vektora OM na os ordinata.
Ponekad se upotrebljava kosokutni Kartezijev koordinatni sustav koji se razlikuje od
pravokutnoga po tome to kut izmeu baznih vektora nije pravi.
rr
r r
Neka su S= O i j i S'= O i j dva pravokutna koordinatna sustava u ravnini.

Postavlja se pitanje da li je mogue krutim gibanjem dovesti sustav S' u poklapanje sa
sustavom S, tj. tako da i prijee u i i j u j . Ako je to mogue, onda kaemo da su S i S'

ekvivalentni (jednako orijentirani) sustavi. U protivnom S i S' nisu ekvivalentni (nisu
jednako orijentirani) sustavi. Da bismo odgovorili na postavljeno pitanje, translatirajmo
sustav S' tako da njegovo ishodite O' prijee u ishodite O sustava S. Zatim gibanjem u
ravnini dovedimo i na i . Pri tome vektor j padne u pravac vektora j . Ako je j prelo
u j , onda su S i S' jednako orijentirani (ekvivalentni), a ako je j prelo u j , onda S i S'

nisu jednako orijentirani. Iz upravo navedenih razmatranja jasno je da ako dva sustava S i
S' nisu jednako orijentirani, onda je svaki trei pravokutni sustav orijentiran ili kao S ili kao
S'. Dakle, skup svih pravokutnih koordinatnih sustava u ravnini raspada se na dva
podskupa. Dva sustava padaju u isti od tih podskupova ako i samo ako su oni jednako
orijentirani.
Slika 2.2a. Lijevi Kartezijev pravokutni
Slika 2.2b. Desni Kartezijev pravokutni
Sustav S smatramo pozitivno orijentiranim ili desnim ako gibanjem u smjeru
r
r
r
r
kuta. Ukoliko analognim gibanjem vektor i prelazi u vektor j tek nakon prijeena tri
suprotnom gibanju kazaljke na satu vektor i prelazi u vektor j nakon preenog pravog
prava kuta onda je sustav negativno orijentiran ili lijevi. Sustavi prikazani na sl. 2.2a i 2.2b
nisu ekvivalentni. Kaemo da je sustav na sl. 2.2a i svaki njemu ekvivalentan sustav lijevi,
a sustav na sl. 2.2b i svaki njemu ekvivalentan sustav desni sustav. Nezgodna strana
intuitivno uvedene orijentacije ravnine pomou gibanja kazaljke na satu vidi se ako ne
uzmemo horizontalno poloenu, nego kosu ravninu. Naravno da su termini desni i lijevi
stvar dogovora. Ono to smo proglasili kao desni mogli bismo proglasiti i kao lijevi, ali bi
tada lijevo prelo u desno. Bitno je da za bilo koja dva sustava moemo ustanoviti da li su
jednako orijentirani ili nisu.
Koordinate
Slika 2.2c. Lijevi Kartezijev pravokutni
Slika 2.2d. Stari koordinatni sustavi
koordinatni sustav na zaslonu monitora
na podruju Hrvatske (lijevi)
Kriterij po kojemu se za dane sustave S i S' odluuje jesu li jednako orijentirani ili
r r
nisu dobiva se na ovaj nain. Vektore i , j razvijemo po vektorima baze i , j :
r
r
r
i = a1i + b1 j
r
r
r
j = a2i + b2 j .
Sada raunamo determinantu
D=
a1 a2
b1 b2
Ako je D > 0, onda su koordinatni sustavi S i S' jednako orijentirani, a ako je D < 0,
oni nisu jednako orijentirani. Moe se pokazati da nikada nije D = 0. U navedenom
kriteriju nije vano da su sustavi S i S' pravokutni.
U matematici redovito rabimo desni Kartezijev koordinatni sustav u ravnini, kao to
je prikazan na sl. 2.2b. Meutim, u nekim drugim podrujima naao je primjenu i lijevi
koordinatni sustav.
U raunalnoj grafici moramo posvetiti pozornost poetnom postavu koordinatnog
sustava. Na primjer, ukoliko drugaije ne zadamo, u QuickBasicu je poetni postav
koordinatnog sustava na zaslonu monitora lijevi s ishoditem u gornjem lijevom kutu (sl.
2.2c).
U matematikoj kartografiji, gotovo redovito, primjenjuje se lijevi koordinatni sustav
kao na slici 2.2a, s dodatnim dogovorom da pozitivni smjer osi x pokazuje sjever, a pozitivni
smjer osi y istok. Ipak, stari koordinatni sustavi na podruju Hrvatske (Budimpetanski,
Klotar-Ivaniki, Juni sustav kose konformne cilindrine projekcije, Beki na podruju
Dalmacije i Krimski) su takoer lijevi, ali im pozitivan smjer osi x gleda prema jugu, a
pozitivan smjer osi y prema zapadu (sl. 2.2d).
Koordinate
Analogno se definira opi Kartezijev

koordinatni sustav (afin koordinatni sustav)
u prostoru zadavanjem toke O ishodita, i
baznih
vektora
trojke
nekomplanarnih
r r r
vektora i , j i k . Da bi se dobile koordinate x,
y, z toke M, vektor OM se prikae u obliku
r
r
r
OM = x i + y j + z k .
U
najjednostavnijem
sluaju
pravo-
r r r
kutnih koordinata vektori i , j , k su u
parovima okomiti i imaju jedininu duljinu.
Analogno sluaju u ravnini definiraju se
koordinatne osi os apscisa (ili os Ox), os
Slika 2.3. Kartezijev pravokutni
ordinata (ili os Oy) i os aplikata (ili os Oz).
sustav u prostoru
Kartezijev
koordinatni
sustav
prostoru
rr r
oznaava se s O i j k ili Oxyz (sl. 2.3). Ravnine koje sadre par koordinatnih osi nazivaju
se koordinatnim ravninama.
rr r
rr r
Neka su S= O i j k i S'= O i j k dva pravokutna koordinatna sustava u prostoru.

Postavlja se pitanje da li je mogue krutim gibanjem dovesti sustav S' u poklapanje sa
r r
sustavom S, tj. tako da i prijee u i , j u j i k u k . Ako je to mogue, onda kaemo da

su S i S' ekvivalentni (jednako orijentirani) sustavi. U protivnom S i S' nisu ekvivalentni
(nisu jednako orijentirani) sustavi. Da bismo odgovorili na postavljeno pitanje,
translatirajmo sustav S' tako da njegovo ishodite O' prijee u ishodite O sustava S. Zatim
gibanjem dovedimo i na i . Pri tome ravnina vektora j , k , koja je okomita na i ,
prijee u ravninu vektora j , k , koja je okomita na i . Rotacijom prostora oko vektora i
dovedimo novi poloaj vektora j u vektor j . Pri tome vektor k padne u pravac vektora
r
r
r
r
k . Ako je k prelo u k , onda su S i S' jednako orijentirani (ekvivalentni), a ako je k
r
prelo u k , onda S i S' nisu jednako orijentirani. Iz upravo navedenih razmatranja jasno
je da ako dva sustava S i S' nisu jednako orijentirani, onda je svaki trei pravokutni sustav
orijentiran ili kao S ili kao S'. Dakle, skup svih pravokutnih koordinatnih sustava raspada
se na dva podskupa. Dva sustava padaju u isti od tih podskupova ako i samo ako su oni
jednako orijentirani.
Sustavi prikazani na sl. 2.4a i 2.4b nisu ekvivalentni. Ako srednji prst ruke pokazuje u
smjeru vektora k i palac u smjeru vektora i , onda kaiprst pokazuje u smjeru vektora j ,
i to za sl. 2.4a ako se radi lijevom, a za sl. 2.4b ako se radi desnom rukom. Zbog toga
kaemo da je sustav na sl. 2.4a i svaki njemu ekvivalentan sustav lijevi, a sustav na sl. 2.4b
i svaki njemu ekvivalentan sustav desni sustav. Naravno da su termini desni i lijevi stvar
dogovora. Ono to smo proglasili kao desni mogli bismo proglasiti i kao lijevi, ali bi tada
lijevo prelo u desno. Bitno je da za bilo koja dva sustava moemo ustanoviti da li su
jednako orijentirani ili nisu.
Koordinate
Slika 2.4a. Lijevi Kartezijev pravokutni
Slika 2.4b. Desni Kartezijev pravokutni
koordinatni sustav u prostoru
koordinatni sustav u prostoru
Kriterij po kojemu se za dane sustave S i S' odluuje jesu li jednako orijentirani ili
r r r
nisu dobiva se na ovaj nain. Vektore i , j , k razvijemo po vektorima baze i , j , k :
r
r
r
r
i = a1i + b1 j + c1k
r
r
r
r
j = a2i + b2 j + c2 k
r
r
r
r
k = a3i + b3 j + c3k .
Sada raunamo determinantu
a1 a2
a3
D = b1
b2
b3 .
c1
c2
c3
Ako je D > 0, onda su koordinatni sustavi S i S' jednako orijentirani, a ako je D < 0,
oni nisu jednako orijentirani. Moe se pokazati da nikada nije D = 0. U navedenom
kriteriju nije vano da su sustavi S i S' pravokutni.
Poloaj jednog pravokutnog Kartezijevog koordinatnog sustava u odnosu na drugi
pravokutni Kartezijev koordinatni sustav sa zajednikim ishoditem i iste orijentacije
moe se definirati pomou tri Eulerova kuta (J. A. Euler, 17341800, ruski matematiar,
fiziar i astronom).
Kartezijev koordinatni sustav nazvan je po francuskom matematiaru i filozofu R.
Descartesu (15961650) koji je u svome djelu Geometrija (1673) upotrebljavao kosi
koordinatni sustav s koordinatama koje su mogle biti samo pozitivni brojevi. No ve u
izdanju iz 165961 Geometriji je priloen rad nizozemskog matematiara J. Huddea (1633
1704), u kojem se prvi puta dozvoljavaju i negativne vrijednosti za koordinate. Prostorni
10
Koordinate
Kartezijev koordinatni sustav uveo je francuski matematiar i fiziar Ph. de La Hire (1640
1718); on je prvi primijenio rije ishodite (franc. origine) odatle oznaka O za ishodite.
Oznake x, y i z za Kartezijeve koordinate nisu bile predloene odmah, ve su se uobiajile
poetkom 18. st. Suvremene nazive za desni i lijevi koordinatni sustav uveo je engleski
fiziar J. C. Maxwell (18311879).
2.2. Krivolinijske koordinate

To su koordinate toaka u podruju na plohi,
u prostoru, razliite od pravolinijskih (Kartezijevih)
koordinata. Neka su na podruju D, koje se moe
podudarati s cijelom ravninom, zadane dvije glatke
funkcije toaka u(M) i v(M) tako da u podruju D
svaka krivulja familije u(M) = const. sijee svaku
krivulju familije v(M) = const. u ne vie od jedne
toke. Par brojeva (u, v) jednoznano definira toku
M u podruju D i naziva se krivolinijskim
koordinatama te toke (sl. 2.5). Krivulje u(M) =
const. i v(M) = const. nazivaju se koordinatnim
Slika 2.5. Krivolinijske
krivuljama u sustavu krivolinijskih koordinata u, v;
koordinate u ravnini
one pokrivaju podruje D koordinatnom mreom

koja je u pravilu krivolinijska, i to objanjava naziv krivolinijske koordinate. Ako je u ravnini
definiran pravokutni koordinatni sustav Oxy, tada su funkcije u(M) i v(M) funkcije
koordinata (x, y) toke M, tj.
u = u ( x, y ), v = v ( x, y ) .
(2.1)
Funkcije u(x, y) i v(x, y) preslikavaju podruje D uzajamno jednoznano na neko

podruje D', tj. sustav (2.1) moe se rijeiti:
x = x(u, v ), y = y (u, v ) .
(2.2)
Glatkost funkcija u(x, y) i v(x, y) oznaava da su funkcije (2.1) neprekidno

diferencijabilne po x i y do odreenog reda. Pretpostavlja se da su funkcije (2.2) iste
glatkoe.
Ako su funkcije u(x, y) i v(x, y) neprekidno diferencijabilne i uzajamno jednoznano
preslikavaju podruje D na podruje D' i ako su funkcije (2.2) takoer neprekidno
diferencijabilne, onda su determinante
J1 =
u
x
u
y
v
x
v
y
, J2 =
x
u
x
v
y
u
y
v
(2.3)
11
Koordinate
razliite od nule i J 1 J 2 = 1 . Determinante J 1 i J 2

nazivaju
se
Jacobijanima
preslikavanja
(1),
odnosno (2). Koordinatne krivulje u okolini svake

toke podruja D su neprekidno diferencijabilne
krivulje, koje doputaju parametarski prikaz
x = x (u, v0 ) i y = y (u, v0 ) ili x = x (u0 , v ) i

y = y (u0 , v ) . U svakoj toki M (sl. 2.6) podruja D
odreena su dva nekolinearna vektora
r x r y r r x r y r
ru =
i+
j , rv = i +
j,
u
u
v
v
usmjerenih
po
tangentama
na
Slika 2.6. Lokalna baza u

krivolinijskom koordinatnom
sustavu
koordinatne
r r
krivulje u i v u smjeru porasta parametara ( i i j
r r
ine ortonormiranu bazu u koordinatnom sustavu Oxy). Par vektora ru , rv naziva se

lokalnom bazom u krivolinijskom koordinatnom sustavu u, v. Ako je lokalna baza
orijentirana pozitivno, onda su Jacobijani J 1 i J 2 pozitivni, u protivnom sluaju - negativni.
Krivolinijske koordinate nazivaju se ortogonalnim ako su koordinatne linije meusobno
ortogonalne u svakoj toki podruja D. Nuan i dovoljan uvjet ortogonalnosti krivolinijskih
rr
koordinata je ru rv = 0. Ortogonalne krivolinijske koordinate u ravnini su primjerice:

polarne koordinate, bipolarne koordinate, parabolike koordinate, eliptike koordinate.
Analogno se uvode krivolinijske koordinate u podruje D prostora kao neprekidno
diferencijabilno uzajamno jednoznano preslikavanje definirano funkcijama
u = u( x, y , z ), v = v ( x, y , z ), w = w( x, y, z ) ,
(2.4)
za koje postoji neprekidno diferencijabilno inverzno preslikavanje
x = x(u, v, w), y = y (u, v, w), z = z (u, v, w) .
(2.5)
Jacobijani preslikavanja (2.4) i njegovog inverznog preslikavanja (2.5) razliiti su od

nule. Kroz svaku toku M podruja D prolazi po jedna ploha familije u(M) = const., familije
v(M) = const. i familije w(M) = const., koje se nazivaju koordinatnim plohama. Krivulje
presjeka dviju koordinatnih ploha nazivaju se koordinatnim krivuljama. U svakoj toki
r r r
podruja D definirana je lokalna baza ru , rv , rw iji vektori su usmjereni po tangentama na
koordinatne krivulje u smjeru porasta parametara. Ako je i , j , k baza pravokutnog

Kartezijevog sustava Oxyz, tada je
r x r y r z r
ru =
i+
j+
k,
u
u
u
r x r y r z r
rv = i +
j+ k ,
v
v
v
r x r y r z r
rw =
i+
j+
k.
w
w
w
(2.6)
12
Koordinate
Ako su lokalna baza i baza i , j , k jednako orijentirane, onda je Jacobijan

preslikavanja (5) zajedno s Jacobijanom sustava (2.6) pozitivan, u protivnom sluaju
negativan. Krivolinijski koordinatni sustav naziva se ortogonalnim ako su u svakoj toki
podruja D koordinatne krivulje uzajamno okomite.
Ortogonalne krivolinijske koordinate u prostoru su primjerice sferne koordinate,
cilindrine koordinate, bisferne, bicilindrine i toroidalne koordinate (koje se konstruiraju
pomou polarnih koordinata), konusne koordinate, parabolike koordinate, eliptike
koordinate.
U nizu sluajeva krivolinijske koordinate se proiruju s podruja na iri skup uz
naruavanje uvjeta uzajamno jednoznanog pridruivanja izmeu toaka i njihovih
krivolinijskih koordinata (primjerice polarne koordinate u ravnini).
Parametarsko zadavanje ploha u prostoru omoguuje uvoenje krivolinijskih
koordinata na plohe, pri tome se geometrijska svojstva ploha izuavaju metodama
diferencijalne geometrije.
Krivolinijske koordinate rabe se u razliitim podrujima i posebno u numerikim
zadacima matematike i fizike, geodeziji i kartografiji, a u nekim sluajevima u odreenom
smislu to su prirodne koordinate (polarne koordinate u krunim podrujima, sferne u
kuglastim itd.).
Krivolinijske koordinate prvi je primijenio vicarski matematiar Jacob Bernoulli
(16541705), a koordinatama ih je nazvao njemaki filozof-idealist, matematiar, fiziar,
izumitelj, pravnik, povjesniar i jezikoslovac G. W. Leibnitz (16461716). Krivolinijske
koordinate na plohi vezuju se uz ime njemakog matematiara koji je dao temeljne
doprinose takoer astronomiji i geodeziji C. F. Gaua (17771855). Naziv za krivolinijske
koordinate u prostoru prvi je uveo francuski matematiar i inenjer G. Lam (17951870).
2.3. Polarne koordinate

Osim pomou Kartezijevih koordinata u
ravnini, poloaj toke moe se opisati i pomou
polarnih koordinata i (sl. 2.7), koje su povezane
s pravokutnim koordinatama x i y formulama
x = cos , y = sin ,
gdje je 0 < , 0 < 2 . Koordinatne linije su
koncentrine
krunice
( =const.)
zrake
( =const.). Svakoj toki u ravnini Oxy (osim toke

O, za koju je = 0 , a nije definirano) odgovara
par brojeva ( , ) i obratno. Udaljenost toke M
od pola naziva se polarnim polumjerom, a kut
polarnim kutom.
Slika 2.7. Polarni koordinatni

sustav u ravnini
13
Koordinate
Poopene polarne koordinate su r i , povezane s pravokutnim koordinatama

formulama
x = a r cos , y = b r sin ,
gdje je 0 r < , 0 < 2 , a > 0, b > 0. Koordinatne linije su elipse (r = const.) i zrake
( =const.). O poopenju polarnih koordinata na prostor vidjeti pod naslovom Sferne
koordinate.
Polarne koordinate u implicitnom obliku primijenio je starogrki matematiar
Dinostrat (4. st. pr. Kr.) pri istraivanju kvadratrise. Engleski fiziar i matematiar I.
Newton (16431727) upotrebljava polarne koordinate i daje formule njihove veze s
pravokutnim koordinatama. U gotovo suvremenom obliku polarne koordinate se pojavljuju
kod vicarskog matematiara Jacoba Bernoullija (16541705). Termin polarne koordinate
pojavio se u 19. st.
Slika 2.8a. Postav koordinatnog
Slika 2.8b. Postav koordinatnog
sustava pri azimutalnoj
sustava pri azimutalnoj
projekciji gornje polusfere
projekciji donje polusfere
U matematikoj kartografiji polarne koordinate

se primjenjuju kod azimutalnih i konusnih projekcija.
Kod uspravnih ili polarnih azimutalnih projekcija
polarne koordinate u ravnini su i , a njihova veza
s pravokutnim Kartezijevima
x = cos , y = sin ,
gdje je 0, . Pri tome, ukoliko elimo
imati prirodan pogled odozgo na gornju polusferu
treba postaviti koordinatni sustav kao na sl. 2.8a. No,
taj e postav dati pogled na donju polusferu iznutra,
odnosno dobit e se zrcalna slika rasporeda kopna i
mora u odnosu na onu na koju smo inae navikli.
Stoga u tom sluaju postav koordinatnog sustava
Slika 2.9. Polarni koordinatni

sustav kod uspravnih konusnih
projekcija
14
Koordinate
treba biti kao na sl. 2.8b. Postoji naravno i druga mogunost, prema kojoj postav
koordinatnog sustava ostaje uvijek jedan te isti, ali se tada treba na odgovarajui nain
promijeniti jednadbe projekcije.
Pri uspravnim konusnim projekcijama polarne koordinate u ravnini su i , a
njihova veza s pravokutnim Kartezijevim koordinatama
x = q cos , y = sin , = k ,
gdje je 0, , a q i k konstante projekcije. Pri tome, ukoliko elimo imati
prirodan pogled odozgo na gornju polusferu treba postaviti koordinatni sustav kao na sl.
2.9.
2.4. Sferne koordinate

Sferne ili prostorne polarne koordinate , i povezane su s pravokutnim
koordinatama x, y, z formulama
x = cos sin , y = sin sin , z = cos ,

gdje je 0 < , 0 < 2 , 0 (sl. 2.10). Koordinatne plohe: koncentrine sfere sa
sreditem O ( =const.); poluravnine koje sadre os Oz ( =const.); kruni stoci s vrhom O
i osi Oz ( =const.). Sustav sfernih koordinata je ortogonalan.
Poopene sferne koordinate u, v, w
povezane su s pravokutnim koordinatama x, y, z
formulama
x = au cos sin w, y = bu sin v sin w, z = cu cos w,

gdje je 0 u < , 0 v < 2 , 0 w , a > 0,
b > 0, c > 0. Koordinatne plohe: elipsoidi ( u =

const.), poluravnine (v = const.) i eliptiki stoci
(w = const.).
Sferne koordinate upotrebljavale su se u
astronomiji;
formule
koje
povezuju
sferne
koordinate s pravokutnim koordinatama dao je

francuski matematiar i fiziar J. L. Lagrange
(17361813), a naziv sferne koordinate predloio
je njemaki matematiar-pedagog H. R. Baltzer
(18181887).
Slika 2.10. Sferni (prostorni polarni)

koordinatni sustav
15
Koordinate
2.5. Geografske koordinate na sferi

esto se za model Zemljine plohe uzima
sfera. Jednadba sfere sa sreditem u ishoditu
pravokutnoga Kartezijevog sustava Oxyz i s
polumjerom R glasi:
x2 + y2 + z2 = R2 .
Takva se sfera naziva Zemljinom sferom.
Toka s koordinatama (0, 0, R) naziva se
Sjevernim polom, a ona s koordinatama (0, 0,
R) Junim polom. Krunica na sferi koja je
jednako udaljena od polova naziva se ekvatorom
ili polutarom i ona dijeli sferu na dvije polusfere
Slika 2.11. Geografske koordinate
polutke. Pravac koji prolazi polovima naziva se
na Zemljinoj sferi
os Zemljine sfere, a ravnina u kojoj se nalazi

ekvator ekvatorskom ravninom.
Kut koji zatvara normala (ujedno i radijus-vektor) proizvoljne toke M na Zemljinoj

sferi s ekvatorskom ravninom naziva se geografskom irinom i oznaava s . Sve toke
na Zemljinoj sferi koje imaju istu geografsku irinu lee na krunici koja se naziva
paralelom ili usporednicom.
Polukrunice na Zemljinoj sferi koje spajaju Sjeverni i Juni pol nazivaju se
meridijanima ili podnevnicima. Jedan meu njima naziva se nultim ili poetnim
meridijanom. To je obino meridijan koji lei u ravnini y = 0. Geografska duljina
proizvoljne toke M na Zemljinoj sferi oznaava se s , a to je kut izmeu meridijana koji
prolazi tokom M i nultog meridijana. Prema tome, sve toke koje lee na istom meridijanu
imaju istu geografsku duljinu.
Geografska irina mjeri se u intervalu 2 2, a geografska duljina
najee u intervalu . Geografske koordinate
i ine krivolinijski
koordinatni sustav na sferi. Koordinatne krivulje su paralele i meridijani.

Geografski koordinatni sustav moe se interpretirati i kao restrikcija sfernog
prostornog koordinatnog sustava na sferu polumjera R. Pritom se u geodeziji i kartografiji
uvode drugaije oznake od onih u matematici: umjesto dolazi , a umjesto zenitne
daljine geografska irina , tonije vrijedi
=, =
gdje su s lijeve strane jednadbi geografske koordinate, a s desne strane koordinate

sfernog prostornog koordinatnog sustava (usporediti slike 2.10 i 2.11).
16
Koordinate
Na temelju izloenoga i sl. 2.11 mogu se izvesti veze pravokutnih Kartezijevih

prostornih koordinata x, y, z proizvoljne toke M na sferi i njenih geografskih koordinata
, :
x = R cos cos , y = R cos sin , z = R sin .
2.6. Geografske koordinate na rotacijskom elipsoidu

Osim sfere, esto se za model Zemljine
plohe
uzima
rotacijski
elipsoid.
Jednadba
rotacijskoga elipsoida sa sreditem u ishoditu

pravokutnoga
Kartezijevog
sustava
Oxyz
poluosima a i b glasi:
x2 y2 z2
+ + = 1.
a 2 a 2 b2
Toka s koordinatama (0, 0, b) naziva se
Sjevernim polom, a ona s koordinatama (0, 0, b)
Junim polom. Krunica na elipsoidu koja je
jednako udaljena od polova naziva se ekvatorom
Slika 2.12. Geografske koordinate
ili polutarom i ona dijeli elipsoid na dva dijela
na rotacijskom elipsoidu
polutke. Pravac koji prolazi polovima naziva se

os rotacijskoga elipsoida, a ravnina u kojoj se nalazi ekvator ekvatorskom ravninom.
Kut koji zatvara normala (ali ne i radijus-vektor) proizvoljne toke M na elipsoidu s
ekvatorskom ravninom naziva se geografskom irinom i oznaava s . Sve toke na
rotacijskom elipsoidu koje imaju istu geografsku irinu lee na krunici koja se naziva
paralelom ili usporednicom.
Poluelipse na elipsoidu koje spajaju Sjeverni i Juni pol nazivaju se meridijanima ili
podnevnicima. Jedan meu njima naziva se nultim ili poetnim meridijanom. To je
obino mjeridijan koji lei u ravnini y = 0. Geografska duljina proizvoljne toke M na
elipsoidu oznaava se s , a to je kut izmeu meridijana koji prolazi tokom M i nultog
meridijana. Prema tome, sve toke koje lee na istom meridijanu imaju istu geografsku
duljinu.
Geografska irina mjeri se u intervalu 2 2, a geografska duljina
najee u intervalu . Geografske koordinate i predstavljaju krivolinijski
koordinatni sustav na rotacijskom elipsoidu. Koordinatne krivulje su paralele i meridijani.
Na temelju izloenoga i sl. 2.12 mogu se izvesti veze pravokutnih Kartezijevih
prostornih koordinata x, y, z proizvoljne toke M na rotacijskom elipsoidu i njenih
geografskih koordinata , :
17
Koordinate
x=
a
a
a
cos cos , y = cos sin , z = (1 e 2 ) sin ,
W
W
W
gdje je
W = 1 e 2 sin 2 ,
e2 =
a 2 b2
.
a2
2.7. Izometrijska irina

U matematikoj kartografiji i geodeziji
najee se primjenjuje parametrizacija
rotacijskog elipsoida ili sfere pomou koje se
na njih uvodi geografski koordinatni sustav,
odnosno
mrea
meridijana
paralela.
Meutim, ponekad e biti spretnije upotrijebiti neku drugu parametrizaciju. Tako se

primjerice pri prouavanju konformnih preslikavanja prirodno pojavljuje konformna ili
Slika 2.13. Odnos izmeu geografske i
izometrijska irina q. Ona se na rotacijskom
izometrijske irine
elipsoidu definira pomou geografske irine

diferencijalnom jednadbom
(1 e 2 ) d
dq =
(1 e 2 sin 2 ) cos
Nakon integriranja (supstitucija t = sin ) i uz poetni uvjet q(0) = 0, dobije se izraz
za izometrijsku irinu na rotacijskom elipsoidu:
e
1
e
sin
q = ln tan +
=
4 2 1 + e sin
e
1 1 + sin 1 e sin
= ln
=
2 1 sin 1 + e sin
= Arth(sin ) e Arth( e sin ) .

U specijalnom sluaju (e = 0) dobijemo izometrijsku irinu na sferi:
1 1 + sin
q = ln tan + = ln
= Arth(sin ).
4 2 2 1 sin
18
Koordinate
Grafiki prikaz meusobne ovisnosti geografske i izometrijske irine dan je na sl.

2.13. S obzirom da je funkcija q = q( ) bijekcija, to postoji njena inverzna funkcija
= (q) . U sluaju izometrijske irine na sferi, inverzna funkcija glasi:

= arcsin( th q) = 2 arctg( e q )
U sluaju izometrijske irine na rotacijskom elipsoidu, inverzna funkcija se ne moe

napisati u konanom obliku pomou elementarnih funkcija, nego se koriste razliiti
aproksimacijski postupci ili pak pribline formule. Sa stajalita djelotvornosti i za
praktinu primjenu naprikladnije su sljedee formule:
= arctan [(a0 + (a2 + a4T 2 ) T 2 ) sh q] ,
= arctan [(b0 + (b2 + (b4 + b6T 2 ) T 2 ) T 2 ) sh q] ,

ili
= arctan [(c0 + (c2 + (c4 + (c6 + c8T 2 ) T 2 ) T 2 ) T 2 ) sh q] ,

uz oznake
a0 = b0 = c0 = 1 + ,
1
1
a 2 = 2 a0 , a 4 = 2 a0 ,
6
5
1
13 4
19
1
b2 = 2b0 , b4 = 3 +
b0 , b6 = 4b0 ,
6
120
63
5
1
13 4
19
71 5
161 5
1
c2 = 2 c0 , c4 = 3 +
c0 , c6 = 4
c0 , c8 =
c0 ,
6
120
210
315
5
63
gdje je
= e2 =
a 2 b2
,
b2
T = thq .
Maksimalna pogreka odreivanja geografske irine iz izometrijske irine q na

rotacijskom elipsoidu prema prvoj formuli iznosi 0.000 0175", prema drugoj formuli iznosi
0.000 000 08", a prema treoj 0.000 000 000 4".
19
Oblik i veliina Zemlje
3. OBLIK I VELIINA ZEMLJE*

Pri rjeavanju razliitih zadataka u geodeziji, daljinskim istraivanjima, navigaciji i
kartografiji smatramo da je oblik Zemlje rotacijski elipsoid ili sfera. Da bismo se upoznali s
veliinama i oznakama koje emo sretati u daljnjim poglavljima naznait emo osnovne
elemente Zemljina elipsoida i sfere.
3.1. Elementi Zemljina elipsoida

Zemljin
elipsoid
nastaje
rotacijom
elipse (sl. 3.1) oko njene krae osi za koju

pretpostavljamo da se podudara s osi Zemlje.
Pri razmatranju osobina rotacijskog
elipsoida dovoljno je poznavati elemente
meridijanske elipse ijom rotacijom nastaje
Zemljin elipsoid. Veliku poluos te elipse
oznaavamo s a, a malu s b.
Dimenzije elipsoida esto se zadaju
pomou velike poluosi a i spljotenosti f koja
Slika 3.1. Elipsa
se definira na sljedei nain
f=
ab
.
a
(3.1)
f =
ab
,
b
(3.2)
n=
ab
.
a +b
(3.3)
Osim toga definira se druga spljotenost
i trea spljotenost
U raunanjima u geodeziji i kartografiji srest emo se esto s prvim i drugim numerikim

ekscentricitetima e i e' koji se definiraju sljedeim relacijama:
e=
a 2 b2
a 2 b2
, e =
.
b
a
Ovo poglavlje napisao je doc. dr. sc. Miljenko Lapaine
(3.4)
20
Polumjer zakrivljenosti u polu je
c=
a2
.
b
(3.5)
Sve linearne i relativne veliine elipse nazivaju se elementima elipse. Elementi elipse
istovremeno su i elementi rotacijskog elipsoida ija je izvodnica ta elipsa. Zbog toga se svi
gore navedeni elementi elipse i relacije meu njima mogu u potpunosti prenijeti na plohu
Zemljina elipsoida.
Za odreivanje numerikih vrijednosti elemenata Zemljina elipsoida, obino velike
poluosi i spljotenosti, koristi se veliki broj geodetskih, astronomskih, gravimetrijskih i
satelitskih mjerenja.
Odreivanjem dimenzija Zemljina elipsoida bavili su se tijekom proteklih stoljea
mnogi uenjaci i ustanove. U tablici 3.1 navodimo dimenzije Zemljina elipsoida koje su u
geodetskoj i kartografskoj praksi mnogih zemalja nale do sada najveu primjenu.
Tablica 3.1. Dimenzije Zemljina elipsoida

Naziv
Godina
1/f
Everest
1830
6377276.345
6356075.415
300.801726
Bessel
1841
6377397.155
6356078.963
299.152813
Clarke
1866
6378206.400
6356583.800
294.978698
Clarke
1880
6378249.145
6356514.967
293.466308
Hayford
Internacionalni
1909 1924
6378388
6356911.946
297
Krasovskij
1940
6378245
6356863.019
298.3
GRS 1967
1967
6378160
6356774.516
298.247166
GRS 1980
1980
6378137
6356752.3141
298.257222
6378135
6356750.520
298.26
6378137
6356752.314
298.257223563
WGS 72
WGS 84
1987
U geodeziji se Zemljin elipsoid obino identificira sa Zemljinim sferoidom. Sferoid je

geometrijsko tijelo blisko po obliku sferi ili kugli. Zbog toga se Zemljin sferoid razmatra
kao rotacijski elipsoid s malom spljotenosti.
21
3.1.1. Besselov elipsoid

Imajui u vidu stalni razvoj instrumenata i mjerne tehnike, moramo se pripremiti za
raunanja koja sama po sebi nee donositi nepotrebne dodatne pogreke. S obzirom na to,
Lapaine i dr. (1992) ukazali su na neusklaenosti u definiranju osnovnih parametara
Besselova elipsoida, predloili za polazne bespogrene veliine Helmertove dekadske
logaritme poluosi, te dali numerike vrijednosti poluosi i drugih izvedenih konstanti na 24
znamenke.
U literaturi je Besselov elipsoid zadan redovito pomou numerikih vrijednosti za
poluosi a i b u metrima (Savezna geodetska uprava 1953, ubrani 1979)
a = 6 377 397.15500
b = 6 356 078.96325 ,
(3.6)
ili u obliku dekadskih logaritama (Glavna geodetska uprava 1951, Jordan/Eggert/Kneissl

1958)
loga = 6.80464 34637
logb = 6.80318 92839 ,
(3.7)
ili istovremeno u oba zapisa (Bori 1955a, 1955b, 1976, ubrani 1974a, 1974b, 1979,
Helmert 1880, Svenikov 1953, ivkovi 1972). Ako antilogaritmiramo izraze (3.7) dobit
emo poluosi u metrima
a = 6 377 397.15507 6050
b = 6 356 078.96289 7785 ,
(3.8)
odakle vidimo neslaganje s (3.6) koje je neto manje od milimetra. Ve je Mittermayer

(1964) ustanovio da ta razlika nije bez daljnjega zanemariva. K tomu jo treba dodati
injenicu da se raunanju izvedenih parametara esto nije pridavala potrebna panja.
Neusklaene vrijednosti za polazne parametre Besselova elipsoida prvi put je
objavio Helmert (1880), odakle su kasnije preuzimane. Mittermayer (1964) je predloio da
se spomenuta neusklaenost rijei na taj nain, da se u skladu sa zauzetim stavom u
poznatom priruniku Jordan/Eggert/Kneissl (1958), kao zadane (bespogrene) veliine
uzmu dekadski logaritmi poluosi (3.7), odnosno tonije zapisano
loga = 6.80464 34637 00...
logb = 6.80318 92839 00...,
(3.9)
te na osnovi njih ponovno izraunaju same poluosi, kao i sve druge iz njih izvedene
konstante.
22
Tablica 3.2. 24-znamenkaste vrijednosti parametara Besselova elipsoida
= 6.37739 71550 76049 68997 032106
= 6.35607 89628 97784 71999 671106
= 6.39878 68481 46673 34196 256106
e2
= 6.67437 22306 14059 90520 10210-3
= 8.16968 31215 25620 04447 01410-2
e'2
= 6.71921 87979 70655 22967 90010-3
e'
= 8.19708 41144 70617 79489 31410-2
1/f
= 2.99152 81285 33405 87660 965102
1/f'
= 2.98152 81285 33405 87660 965102
= 1.67418 48008 15972 75641 47010-3
U naoj se zemlji raunanja takoer vre na Besselovom elipsoidu. Ispravna bi bila

dva pristupa. Prvi, da u skladu s Pravilnikom za dravni premer (1951) usvojimo kao
polazne parametre Besselova elipsoida njegove poluosi u logaritamskom obliku (3.7).
Druga mogunost, prema naredbi ministra financija iz 1924. god. o usvajanju GauKrgerove projekcije (Osnovni geodetski radovi 1953), je prihvaanje numerikih
vrijednosti za poluosi u metrima (3.6). Bez obzira na spomenutu naredbu, Lapaine i dr.
(1992) smatraju da bi tonija geodetska raunanja trebalo temeljiti na stavku iz poznatog
prirunika Jordan/Eggert/Kneissl (1958), da se kao osnovne zadane bespogrene veliine
primijenjuju Helmertovi dekadski logaritmi za poluosi (3.9).
S obzirom na to da se u mnogim izrazima prema kojima se vre raunanja u
geodeziji i kartografiji ne pojavljuju logaritmi poluosi, nego same poluosi, trebamo njihove
to tonije vrijednosti. Lapaine i dr. (1992) izraunali su numerike vrijednosti poluosi
Besselova elipsoda, kao i drugih izvedenih parametara, tablica 3.2.
3.1.2. Opi Zemljin elipsoid

Elipsoid kojim se najbolje prikazuje Zemlja kao planeta zove se Zemljin opi
elipsoid. To je meutim matematiki model Zemlje za koji postoji vie definicija. Svima
njima je cilj da se postigne to vea podudarnost elipsoida s planetom Zemljom. Takav je
elipsoid u prostoru apsolutno orijentiran, tj. njegova ravnina ekvatora podudara se s
ravninom ekvatora Zemlje, a mala os sa srednjim poloajem rotacijske osi Zemlje (srednji
poloaj za odreenu epohu).
U ovisnosti o raspoloivim podacima i primijenjenim matematikim aparatom
izveden je vei broj vrijednosti parametara opeg elipsoida. Pri tome se redovito nastojalo
postii apsolutnu orijentaciju. To se dosta uspjeno uspjelo ostvariti tek obradom opaanja
umjetnih Zemljinih satelita.
23
Elipsoid na koji se svode geodetska mjerenja i na kojem se ona obrauju naziva se

referentnim elipsoidom. Prema tome, i opi elipsoid moe biti referentni ako se na njega
svedu i na njemu obrauju geodetska mjerenja.
Opi Zemljin elipsoid nije se u prolosti koristio kao referentni uglavnom zbog toga
to se nije mogao orijentirati na odgovarajui nain. Osim toga, nisu postojala sredstva i
mjerni materijal za izraunavanje razlike potencijala geoida i opeg elipsoida barem u
jednoj toki. Zbog toga se nisu mogle izraunati udaljenosti izmeu tih dviju ploha, a kao
posljedica toga, ni redukcija mjerenja na elipsoid (Muminagi 1987).
To je razlog to je svaka drava ili grupa drava utvrivala svoj referentni elipsoid
koji je bio najprikladniji za njihovo podruje kako po dimenzijama, tako i po orijentaciji.
Posljedica takvog stanja je diskontinuitet - nepovezanost geodetskih mrea i karata raznih
drava. Gospodarsko-politike i vojne integracije drava, nastale poslije II svjetskog rata,
objedinile su unutar svoga podruja geodetske radove i prenijele ih svaka na svoj posebno
izabran i orijentiran elipsoid.
Suvremena satelitska tehnika i elektronika raunala omoguili su uz veliko
poveanje tonosti i vrlo tono odreivanje sredita inercije Zemlje, poloaja njene osi
rotacije, kao i dimenzija i oblika. Tako se mogao orijentirati opi Zemljin elipsoid i razviti
jedinstvena svjetska triangulacija. Osim toga, novim metodama se relativno brzo dobija
ogroman broj mjerenja visoke tonosti, koje onda raunala obrauju na eljeni nain.
Prema tome, mogue je izraunati sve tonije parametre oblika, dimenzija Zemlje i polja
Zemljine sile tee. Nakon njihovog usporeivanja i analiziranja Meunarodno geodetsko
udruenje (International Association of Geodesy IAG) periodiki ih usvaja i preporuuje
kao referentne.
Tako je primjerice rezolucijom 17. kongresa IAG-a 1979. godine (Moritz 1980)
preporuen Geodetski referentni sustav 1980 (GRS 80). Osnovni parametri pripadnog
elipsoida su: a = 6 378 137 2 m, 1/f = (298 257 1)10-3.
3.1.3. Koordinatni sustav WGS 84

World Geodetic System 1984 (WGS 84) razvijen je u SAD kao zamjena za WGS 72.
Razvoj WGS-a 84 bio je iniciran u svrhu pruanja preciznijih geodetskih i gravimetrijskih
podataka sustavima navigacije i naoruanja Ministarstva obrane (Department of
Defense). Novi sustav prikazuje modeliranje Zemlje iz geometrijskih, geodetskih i
gravimetrijskih stajalita koristei podatke, tehnike i tehnologiju kojom je raspolagala
Defense Mapping Agency poetkom 1984. godine.
Koordinatni sustav WGS 84 je konvencionalan sustav dobiven modificiranjem
sustava nazvanog Navy Navigation Satellite System Doppler Reference Frame (NSWC 9Z2) u ishoditu i mjerilu te rotaciji koja njegov referentni meridijan dovodi do poklapanja s
nul-meridijanom Bureaua International de l'Heure (BIH).
Dakle, ishodite koordinatnog sustava WGS 84 nalazi se u sreditu mase Zemlje;
WGS 84 Z-os paralelna je smjeru Convetional Terrestrial Pole (CTP) za gibanje pola, kako
24
je definirao BIH, X-os je presjek WGS 84 ravnine referentnog meridijana i ravnine CTP
ekvatora, referentni meridijan je paralelan nul-meridijanu definiranom od BIH-a; Y-os
upotpunjuje na desno orijentirani ortogonalni sustav vrsto vezan sa Zemljom.
Ishodite i osi koordinatnog sustava WGS 84 slue takoer kao geometrijsko sredite
i X, Y i Z osi elipsoida WGS 84. Z-os koordinatnog sustava WGS 84 je os rotacije elipsoida
WGS 84.
U geodetskim primjenama obino su ukljuene tri razliite plohe ili oblika Zemlje.
Osim Zemljine prirodne ili fizike povrine, tu je geometrijska ili matematika referentna
ploha - elipsoid, i ekvipotencijalna ploha nazvana geoidom. Pri odreivanju WGS 84
elipsoida i pridruenih parametara, prihvaena su razmiljanja i postupci Meunarodne
unije za geodeziju i geofiziku (International Union of Geodesy and Geophysics IUGG) koja
je ustanovila i prihvatila Geodetski referentni sustav 1980 (Geodetic Reference System
1980, GRS 80).
Velika poluos elipsoida WGS 84 iznosi a = 6 378 137 2 m. Ta je vrijednost jednaka
onoj elipsoida GRS 80, a 2 metra vea od one elipsoida WGS 72. Vrijednost velike poluosi
elipsoida WGS 84 temelji se na procjeni iz podataka dobivenih u periodu 1976-1979 iz
laserskih, Dopplerskih, radarsko altimetarskih i kombiniranih mjerenja.
3.1.4. Referentni sustav EUREF

Na svojoj generalnoj skuptini koja je odrana 1987. Meunarodno geodetsko drutvo
(IAG) osnovalo je podkomisiju EUREF za rjeavanje pitanja visoko tonog referentnog
sustava. Iste godine na generalnoj skuptini Europskog vijea odgovornih za slubenu
kartografiju (Comit Europen des Responsables de la Cartographie Officielle - CERCO)
osnovana je Radna grupa VIII sa svrhom istraivanja posljedica uvoenja i primjene
globalnih pozicijskih sustava (GPS). Jedan od rezultata provedenih vrlo opsenih mjerenja
i istraivanja je da se za referentnu plohu uzima elipsoid GRS 80 koji se nebitno razlikuje
od elipsoida WGS 84, tablica 3.1 (Seeger 1993).
3.2. Jednadba rotacijskog elipsoida

Za odreivanje poloaja toke na Zemljinu elipsoidu sluimo se mreom meridijana i
paralela. Tu mreu nazivamo geografskom mreom.
Meridijani su poluelipse na plohi rotacijskog elipsoida koje dobijemo presjekom
elipsoida ravninama koje prolaze malom osi. Paralele su krunice koje dobijemo
presjekom elipsoida ravninama okomitim na malu os. Najvea paralela naziva se
ekvatorom. Jedan od meridijana naziva se poetnim ili nultim meridijanom, a kut izmeu
ravnina poetnog meridijana i meridijana kroz danu toku naziva se geografskom
duljinom te toke i oznaava s . Geografska duljina obino se mjeri kutom u intervalu od
180 do 180. Kut izmeu okomice na elipsoid u danoj toki i ravnine ekvatora naziva se
geografskom irinom te toke i oznaava s . Geografska irina mjeri se kutom iz
25
intervala od 90 do 90. Geografsku irinu i duljinu nazivamo zajednikim imenom

geografskim ili geodetskim koordinatama (sl. 3.2).
Slika 3.2. Elementi Zemljina elipsoida
Rotacijski elipsoid u R3 s poluosima a i b i sa sreditem u ishoditu prostornog

pravokutnog koordinatnog sustava je skup
X 2 Y 2 Z2
E = ( X , Y , Z ) : 2 + 2 + 2 = 1 .
a
a
b
(3.10)
Neka je ( , ) = ( 90, 90) ( 180, 180) i preslikavanje E zadano formulama
X=
a
a
a (1 e 2 )
cos cos , Y = cos sin , Z =
sin ,
W
W
W
(3.11)
gdje je
W = 1 e 2 sin 2 .
(3.12)
Preslikavanje zadano formulama (3.11) naziva se geografskom parametrizacijom

rotacijskog elipsoida E. Za izraze (3.11) kaemo da su jednadbe rotacijskog elipsoida u
parametarskom obliku. Lako se vidi da su parametarske -krivulje meridijani, a -krivulje
paralele na rotacijskom elipsoidu. Toke s pravokutnim koordinatama (0, 0, b) i (0, 0, b)
nazivaju se polovima i to su singularne toke geografske parametrizacije. U polovima nije
definirana geografska duljina. Singularne toke su takoer sve toke na meridijanu koji je
dijametralno suprotan nultome meridijanu. Naime, na tom meridijanu geografska duljina
moe biti 180 ili 180.
26
Postoje i druge parametrizacije elipsoida, no u kartografiji se najee primjenjuje

upravo navedena geografska ili geodetska parametrizacija.
Osim funkcije W, u mnogim formulama sferoidne geodezije sudjeluje i funkcija V
definirana izrazom:
V = 1 + e2 cos2 .
(3.13)
V i W nazivaju se osnovnim sferoidnim funkcijama. Uz njih, vrlo esto se susree jo

jedna pomona funkcija
= e cos .
(3.14)
Meu uvedenim funkcijama postoje sljedee veze
V 2 = 1 + 2
(3.15)
W = V 1 e2 .
(3.16)
3.3. Polumjeri zakrivljenosti Zemljina elipsoida

Na temelju izraza (3.11) moemo izraunati parcijalne derivacije
X X R1 sin cos R2 cos sin
Y Y = R1 sin sin R2 cos cos ,

Z Z R1 cos
0
(3.17)
gdje smo oznaili
R1 =
a (1 e 2 )
a
, R2 = .
3
W
W
(3.18)
S pomou parcijalnih derivacija (3.17) moemo izraunati Gauove fundamentalne veliine

prvog reda
E = R12 , F = 0 , G = R22 cos2 .
(3.19)
Sada se moe napisati prva diferencijalna forma rotacijskog elipsoida
ds 2 = Ed 2 + 2 Fd d + Gd 2 = R12 d 2 + R22 cos2 d 2 .
(3.20)
27
Izraunamo li druge parcijalne derivacije dobit emo:
X
Y
Z
3e 2 sin 2
+ 1 cos cos
X R1
2

W

3e 2 sin 2
+ 1 cos sin
Y = R1
2

W

3e 2 cos2
1 sin
Z R1
2
W
R2 cos cos
R2 cos sin . (3.21)
R1 sin sin
R1 sin cos
0
Pomou drugih parcijalnih derivacija (3.21) moemo izraunati Gauove fundamentalne

veliine drugog reda
L = R1 , M = 0 , N = R2 cos2 .
(3.22)
Sada se moe napisati druga diferencijalna forma rotacijskog elipsoida
Ld 2 + 2 Md d + Nd 2 = R1d 2 + R2 cos 2 d 2 .
(3.23)
Presjeci elipsoida s ravninama koje su poloene kroz normalu date toke zovu se
normalnim presjecima. Izuavanje zakrivljenosti normalnih presjeka daje karakteristiku
zakrivljenosti elipsoida u danoj toki. Kroz normalu dane toke moe se poloiti
beskonano mnogo normalnih ravnina. Svaka od njih sijee elipsoid u elipsi ija se
zakrivljenost u promatranoj toki moe napisati u obliku kvocijenta druge i prve
diferencijalne forme i naziva normalnom zakrivljenou elipsoida:
n =
Ld 2 + 2 Md d + Nd 2 R1d 2 + R2 cos2 d 2
=
.
Ed 2 + 2 Fd d + Gd 2 R12 d 2 + R22 cos2 d 2
(3.24)
Izmeu beskonano mnogo normalnih presjeka u svakoj (regularnoj) toki postoje dva
normalna presjeka s ekstremnim zakrivljenostima: najveom i najmanjom. Zaista,
traenje ekstremnih vrijednosti normalne zakrivljenosti n
plohe parametrizirane
parametrima i svodi se openito na rjeavanje jednadbe
( EM FL) d 2 + ( EN + 2 FM GL) d d + ( FN GM ) d 2 = 0 ,
(3.25)
koja se u sluaju rotacijskog elipsoida pojednostavljuje i glasi
( R1 R2 ) R1R2 cos2 d d = 0 .
(3.26)
Jednadba (3.26) ekvivalentna je vrlo jednostavnom sustavu jednadbi
d = 0 , d = 0 .
(3.27)
28
Rjeenje sustava diferencijalnih jednadbi (3.27) glasi:
= const . , = const .
(3.28)
to znai da su krivulje ekstremnih ili glavnih zakrivljenosti parametarske krivulje, tj.

meridijani i paralele. Uvrstimo li vrijednosti iz izraza (3.27) u formulu za normalnu
zakrivljenost (3.24) dobit emo ekstremne ili glavne zakrivljenosti normalnih presjeka:
1 =
1
1
, 2 =
.
R1
R2
(3.29)
Pri tome je 1 zakrivljenost u smjeru meridijana, a 2 zakrivljenost u smjeru paralele.

Lako se moe vidjeti da je 1 uvijek vee od 2 . Na temelju relacije (3.29) moemo sada
dati geometrijsko tumaenje veliinama R1 i R2 : to su najmanji i najvei polumjeri

zakrivljenosti izmeu svih polumjera zakrivljenosti normalnih presjeka u promatranoj
toki.
Iz izraza za prvu diferencijalnu formu (3.20) moemo proitati da je polumjer
zakrivljenosti meridijana R1 , a polumjer zakrivljenosti paralele R2 cos . Dakle, na temelju
izloenog moe se zakljuiti:
1) Uzdu meridijana na rotacijskom elipsoidu glavna zakrivljenost elipsoida je 1 , a to
je ujedno i zakrivljenost meridijana.
2) Uzdu paralele na rotacijskom elipsoidu glavna zakrivljenost elipsoida je 2 , ali to
nije zakrivljenost paralele, nego se zove zakrivljenost presjeka po prvom vertikalu.
Naime, paralela openito ne lei u normalnom presjeku. Normalni presjek kojem je
glavna zakrivljenost elipsoida u promatranoj toki 2 zove se presjek po prvom
vertikalu.
Polovi su singularne toke geografske parametrizacije (3.11) rotacijskog elipsoida. U
polovima je
R1 = R2 = c =
a2
,
b
(3.30)
tj. svi su polumjeri zakrivljenosti meusobno jednaki, odnosno sve zakrivljenosti

meusobno jednake. Uvodimo sada oznake koje su inae uobiajene u geodetskoj i
kartografskoj literaturi: M je polumjer zakrivljenosti meridijana, N je polumjer
zakrivljenosti presjeka po prvom vertikalu, a r je polumjer paralele.
M = R1 =
a (1 e 2 )
(1 e 2 sin 2 ) 3
N = R2 =
a
1 e sin
2
a (1 e 2 ) c
= 3,
W3
V
=
a c
= ,
W V
r = R2 cos = N cos .
(3.31)
29
Formulu za normalnu zakrivljenost elipsoida (3.24) moemo napisati u obliku

2
d
d
2
+ N cos
ds
ds
n = M
(3.32)
i zatim
2
d
d
2
2
+ 2 N cos .
ds
ds
(3.33)
d
d
, sin = N cos
,
ds
ds
(3.34)
n = 1M 2
Uz zamjene
cos = M
relacija (3.33) prelazi u Eulerovu formulu
n = 1 cos2 + 2 sin 2 .
(3.35)
Ako su u nekoj toki elipsoida poznate glavne zakrivljenosti 1 i 2 , onda se iz prethodne

formule moe dobiti normalna zakrivljenost za proizvoljni azimut . Uz zamjenu
x=
cos
sin
, y=
|n |
|n |
(3.36)
1 x 2 + 2 y 2 = 1.
(3.37)
relacija (3.35) prelazi u
To je jednadba krivulje drugog reda poznata pod imenom Dupinova indikatrisa. Osi
indikatrise pokazuju glavne smjerove zakrivljenosti, a predznaci glavnih zakrivljenosti 1 i
2 govore o tome da li je toka koju istraujemo eliptika, parabolika ili hiperbolika. S

obzirom da je na rotacijskom elipsoidu uvijek 1 > 0 i 2 > 0 to zakljuujemo da je svaka
(regularna) toka eliptika. U polovima je 1 = 2 , tj. polovi su krune toke.
Dogovorimo se da je srednja zakrivljenost elipsoida u nekoj toki jednaka srednjoj

vrijednosti svih normalnih zakrivljenosti u toj toki
1
2
d .
(3.38)
Uvrstimo li u (3.38) izraz za normalnu zakrivljenost (3.35) dobit emo nakon integriranja
1 + 2
2
1 1
1
+ .
2M N
(3.39)
30
Srednja zakrivljenost jednaka je aritmetikoj sredini glavnih zakrivljenosti, a srednji

polumjer zakrivljenosti harmonijskoj sredini glavnih polumjera zakrivljenosti:
R=
2 MN
.
M +N
(3.40)
Moemo se dogovoriti i drugaije nego prije. Primjerice, neka je srednji polumjer

zakrivljenosti R elipsoida u nekoj toki jednak srednjoj vrijednosti svih polumjera
zakrivljenosti normalnih presjeka u toj toki
1
R=
2
d .
(3.41)
Izrazimo li zakrivljenosti s pomou odgovarajuih polumjera zakrivljenosti Eulerova

formula prelazi u
1 cos2
sin 2
=
+
Rn
M
N
(3.42)
i odatle
Rn =
MN
.
M sin + N cos2
2
(3.43)
Uvrstimo li u (3.41) izraz za polumjer zakrivljenosti normalnog presjeka (3.43) dobit emo
nakon integriranja
R = MN .
(3.44)
Srednji polumjer zakrivljenosti jednak je sada geometrijskoj sredini glavnih polumjera

zakrivljenosti, odnosno srednja zakrivljenost jednaka je geometrijskoj sredini glavnih
zakrivljenosti.
Veliine polumjera zakrivljenosti M, N i R neophodne su u mnogim geodetskim i
kartografskim raunanjima, npr. pri izraunavanju duljine luka meridijana, duljine luka
paralele, povrine na elipsoidu, pri zamjeni elipsoida sferom i sl.
3.4. Duljina luka meridijana i luka paralele na Zemljinom elipsoidu

Prva diferencijalna forma rotacijskog elipsoida prema (3.20) i (3.31) glasi
ds 2 = M 2 d 2 + N 2 cos2 d 2 .
(3.45)
Uzdu meridijana je d = 0 , pa za diferencijal duljine luka meridijana moemo napisati
dsm = Md .
(3.46)
31
Slika 3.3. Duljina luka meridijana

Uoimo na meridijanu dvije toke: T1 s geografskom irinom 1 i T2 s geografskom irinom
2 (slika 3.3). Oznaimo duljinu luka meridijana izmeu toaka T1 i T2 sa sm. Integriranjem
izraza (3.46) dobijemo:

2
sm =
Md = s
(1 ) sm ( 2 ) ,
(3.47)
gdje je
sm ( ) = Md .
(3.48)
U posljednjoj formuli (3.48) sm( ) predstavlja duljinu luka meridijana od ekvatora do toke
s geografskom irinom . Integral (3.48) je eliptiki integral koji nije mogue neposredno
integrirati nego se primjenjuju razvoji u redove (Lambert 1772, Helmert 1880, Krger 1912,
Knig i Weise 1951). Lapaine (1990, 1994) je pokazao da je za raunanje duljine luka
meridijana najuinkovitija primjena formule oblika
sm ( ) = A[ + sin 2 ( c1 + ( c2 + ( c3 + ( c4 + c5 cos 2 ) cos 2 ) cos 2 ) cos 2 )] + ...,
(3.49)
gdje su
9
225 4
A = a (1 n ) (1 n 2 ) (1 + n 2 +
n + ...)
4
64
3
c1 = n
2
c2 =
c3 =
c4 =
c5 =
+
15 2
n
8
31 3
n
24
35 3
n
12
435 4
n
128
(3.50)
669 5
n + ...
640
+ ...
+
315 4
n
64
651 5
n + ...
80
+ ...
693 5
n + ...
80
(3.51)
32
U prethodnim izrazima n je trea spljotenost definirana relacijom (3.3). Kako je n6 210-17

to uvoenje daljnjih lanova nema smisla u artimetici sa 16 znamenaka.
Rjeavanje obrnutog problema kada treba odrediti geografsku irinu 2 toke T2 iz
zadane geografske irine 1 toke T1 i pripadne duljine luka meridijana sm ide na sljedei
nain. Najprije se primjenom formule (3.49) izrauna duljina luka meridijana od ekvatora
do toke T1. Zatim se zbrajanjem dolazi do duljine luka meridijana od ekvatora do toke T2:
sm ( 2 ) = sm (1 ) + sm .
(3.52)
Konano, treba primijeniti formulu s pomou koje se odreuje geografska irina toke na
meridijanu za koju je poznata duljina luka meridijana od ekvatora do same toke:
( sm ) = + sin 2 (c1 + ( c2 + ( c3 + ( c4 + c5 cos 2 ) cos 2 ) cos 2 ) cos 2 ) + ...,

c1 =
c2 =
3
n
2
21 2
n
8
c3 =
29 3
n
12
151 3
n
24
c4 =
1537 4
n
128
c5 =
+ ...
+ ...
1097 4
n
64
553 5
n
80
(3.53)
32373 5
n + ...
640
(3.54)
+ ...
8011 5
n
160
sm ( 2 )
,
A
gdje je A odreen formulom (3.50).
Slika 3.4. Luk paralele
+ ...
(3.55)
33
Paralela je krunica s polumjerom r = Ncos (3.31). Uoimo na paraleli dvije toke:

T1 s geografskom duljinom 1 i T2 s geografskom duljinom 2 (sl. 3.4). Duljina luka paralele
izmeu toaka T1 i T2 jednaka je
s p = r ( 2 1 ) = N cos ( 2 1 ) .
(3.56)
3.5. Povrina elipsoidnog trapeza

Diferencijal povrine dP na rotacijskom elipsoidu parametriziranom geografskom
parametrizacijom moe se napisati u obliku
dP = EF G 2 d d = MN cos d d ,
(3.57)
gdje su M i N glavni polumjeri zakrivljenosti elipsoida (3.31). Povrina P krivolinijskog

trapeza koji je omeen paralelama 1 i 2 i meridijanima 1 i 2 moe se egzaktno
izraunati primjenom formule (Lapaine, Lapaine 1991):
2 2
P=
MN cos d d =
1 1
(3.58)
1
sin
1 1 + e sin
b2
( 2 1 )
+ ln
|
2
2
2
1 e sin 2e 1 e sin 2
Povrina itavog elipsoida je tada
1 1+ e
1
2
P = 2b2
+ ln
= 2a
2
2e 1 e
1 e
1 e2 1 + e
1 +
ln
2e
1 e
(3.59)
3.6. Elementi Zemljine sfere

U izuavanju kartografskih projekcija esto Zemlju smatramo sferom. Polumjer R
sfere moe se odrediti na razne naine. Moe se npr. odrediti iz uvjeta da sfera ima istu
povrinu kao elipsoid, tj.
4 R 2 = P ,
(3.60)
gdje je P odreen izrazom (3.59). Iz (3.60) proizlazi
R2 =
a2
2
1 e2 1 + e
1 +
ln
2e
1 e
(3.61)
34
Moe se zatim postaviti uvjet da meridijani na sferi imaju istu duljinu kao i meridijani
na elipsoidu, tj.

R = 2 sm .
2
(3.62)
Odatle, uz pomo relacije (3.49) za raunanje duljine luka meridijana na elipsoidu,

slijedi
R= A.
(3.63)
U posljednjoj se formuli A naziva polumjerom rektificirajue sfere, a za dani elipsoid moe

se izraunati prema relaciji (3.50).
Za mnoga raunanja koja se ne proteu na velika podruja moemo dio plohe
smatrati dijelom sfere srednjeg polumjera
R=
2 MN
M +N
ili
R = MN
(3.64)
prema relacijama (3.40) i (3.44) izvedenim u poglavlju o polumjerima zakrivljenosti

elipsoida. Meutim, ako se itav elipsoid eli aproksimirati sferom, tada se osim prema
(3.61) i (3.63) moe za srednji polumjer Zemljine sfere uzeti aritmetika sredina
R=
a+a +b
3
(3.65)
ili polumjer sfere koja ima isti volumen kao i elipsoid:
R = 3 a 2b .
(3.66)
Osim navedenih, ponekad treba primijeniti i druge vrijednosti za polumjer Zemljine sfere
(vidi poglavlje 3.8. o preslikavanjima elipsoida na sferu).
Za odreivanje poloaja toke na Zemljinoj sferi sluimo se geografskom mreom, tj.
mreom meridijana i paralela. Za razliku od geografske mree na elipsoidu, meridijani su
polukrunice i sva raunanja na sferi su znatno jednostavnija od odgovarajuih na
elipsoidu.
Geografska parametrizacija sfere u
s polumjerom R i sa sreditem u ishoditu
pravokutnog koordinatnog sustava je preslikavanje zadano formulama
X = R cos cos , Y = R cos sin , Z = R sin .
(3.67)
Izrazi (3.67) su jednadbe sfere u parametarskom obliku. Za singularne toke geografske

parametrizacije sfere vrijedi potpuno isto to je bilo reeno za singularne toke geografske
parametrizacije rotacijskog elipsoida.
35
Slika 3.5. Elementi Zemljine sfere

Uoimo na meridijanu dvije toke: T1 s geografskom irinom 1 i T2 s geografskom
irinom 2 . S obzirom da je meridijan na sferi polukrunica, duljina luka meridijana od

toke T1 do toke T2 jednaka je
sm = R( 2 1 ) .
(3.68)
Paralela na sferi polumjera R je krunica s polumjerom r = Rcos . Uoimo na

paraleli dvije toke: T1 s geografskom duljinom 1 i T2 s geografskom duljinom 2. Duljina
luka paralele na sferi izmeu toaka T1 i T2 jednaka je
s p = r ( 2 1 ) = R cos ( 2 1 ) .
(3.69)
Povrina P krivolinijskog trapeza na sferi koji je omeen paralelama 1 i 2 i

meridijanima 1 i 2 moe se izraunati primjenom formule
2 2
P=
cos d d = R 2 ( 2 1 ) (sin 2 sin 1 ) .
(3.70)
Kao specijalan sluaj prethodne formule proizlazi poznata formula prema kojoj je povrina
cijele sfere
P = 4 R 2 .
(3.71)
36
3.7. Preslikavanje elipsoida na elipsoid

Ve je prije navedeno da je svaka drava ili grupa drava utvrivala svoj referentni
elipsoid, koji je bio najprikladniji za odgovarajue podruje kako po dimenzijama, tako i po
orijentaciji. Posljedica takvog stanja je diskontinuitet - nepovezanost geodetskih mrea i
karata raznih drava. Gospodarsko-politike i vojne integracije drava, nastale poslije II
svjetskog rata, objedinile su unutar svoga podruja geodetske radove i prenijele ih svaka
na svoj posebno izabran i orijentiran elipsoid.
elimo li npr. izraditi kartografski prikaz koji obuhvaa podruje nekoliko drava, a
koje ne koriste isti lokalni elipsoid, pojavljuje se potreba prijelaza s jednog elipsoida na
drugi.
Bilajbegovi i Podunavac (1994) ispitivali su vezu izmeu naeg dravnog
koordinatnog sustava i koordinatnog sustava WGS 84. Zbog nehomogenosti dravne
mree, istraivanja su razdvojena na junu i sjevernu Hrvatsku. Formule za
transformaciju izmeu geodetskih koordinata i na Besselovom elipsoidu i elipsoidu
WGS 84 su ( i se zadaju u stupnjevima, a popravke se dobivaju u sekundama):
za junu Hrvatsku
za sjevernu Hrvatsku
" = 0.5789 25.325
" = 0.3316 14.282
" = 0.3174+12.154
" = 0.0232+1.1996+4.388
Bessel = WGS84 +
Bessel = WGS84 +
3.8. Preslikavanje elipsoida na sferu

Mala spljotenost elipsoida omoguuje pojednostavljanje raunanja zamjenom plohe
elipsoida sferom. Pri tome treba imati pred oima dva sluaja. Jedna mogunost je
zamjena itavog elipsoida jednom sferom. Druga mogunost je zamjena dijela plohe
elipsoida dijelom sfere ija zakrivljenost je na najbolji nain prilagoena zakrivljenosti
elipsoida u promatranom podruju (Gromann 1976).
Cijeli elipsoid e se zamijeniti sferom samo onda kad se radi o preslikavanju veih
dijelova Zemljine povrine, odnosno kad se radi o kartama sitnih mjerila.
Kartografske projekcije mogu se definirati kao neposredna preslikavanja elipsoida u
ravninu ili kao dvostruka preslikavanja, kada se najprije elipsoid preslika na sferu, a zatim
ona u ravninu. U mnogim sluajevima je nain dvostrukog preslikavanja jednostavniji i
efikasniji kako sa stanovita postizanja minimalnih deformacija projekcije, tako i s obzirom
na djelotvornost (Vahrameeva i dr. 1986). Za preslikavanje elipsoida na sferu i obratno
mogu se primijeniti konformno, ekvivalentno ili ekvidistantna preslikavanja.
37
Neka su i geografske koordinate na rotacijskom elipsoidu, a i geografske

koordinate na sferi. Pri preslikavanjima izmeu elipsoida i sfere najee se pretpostavlja
da se meridijani elipsoida preslikavaju u meridijane sfere, a isto tako paralele u paralele.
Pri tome vrijedi
(3.72)
= + sin 2 ( c1 + (c2 + (c3 + c4 cos 2 ) cos 2 ) cos 2 ) + ...,
(3.73)
gdje su koeficijenti za konformno preslikavanje (Franula i dr. 1992):
2
46
c1 = 2n + n 2 + n 3
3
15
1084 4
n + ...
315
376 4
n
35
+ ...
c3 =
104 3 136 4
n +
n
15
21
+ ...
c4 =
4948 4
n
315
+ ...
c2 =
10 2
n
3
32 3
n
15
(3.74)
za ekvivalentno preslikavanje (Lapaine i dr. 1993):
4
4
332 3
c1 = n n 2 +
n
3
45
405
191216 4
n + ...
42525
68 2
n
45
161152 4
n + ...
14175
c2 =
16 3
n
105
6128 3 262504 4
n +
n + ...
2835
42525
c3 =
27896 4
n
14175
c4 =
(3.75)
+ ...
za ekvidistantno preslikavanje po meridijanima (Lapaine i dr. 1994):
3
c1 = n
2
c2 =
c3 =
c4 =
9 3
n
16
15 2
n
16
+ ...
35
n3
48
15 4
n + ...
32
(3.76)
+ ...
315 4
n + ...
512
Pri konformnom preslikavanju izmeu elipsoida i sfere nebitan je odnos izmeu

polumjera sfere i poluosi, odnosno veliine elipsoida. Meutim pri ekvivalentnom i
ekvidistantnom preslikavanju nije tako. Kod ekvivalentnog preslikavanja polumjer sfere
odreen je izrazom
38
26
374 3 722 4
2
R = a 1 n + n 2
n +
n + ... ,
45
945
2025
3
(3.77)
dok je pri ekvidistantnom preslikavanju po meridijanima
5
5
81
R = a 1 n + n 2 n 3 + n 4 + ... .
4
4
64
(3.78)
3.9. Preslikavanje sfere na sferu, Gilbertov globus

Sfera polumjera R sa sreditem u ishoditu je skup
{( X , Y , Z ) :
X 2 + Y 2 + Z 2 = R 2 }.
(3.79)
Preslikavanje zadano formulama
X = R cos cos , Y = R cos sin , Z = R sin
(3.80)
je geografska parametrizacija sfere. Za tu parametrizaciju imamo
E = X 2 + Y2 + Z 2 = R 2 ,
F = X X + YY + Z Z = 0 ,
(3.81)
G = X 2 + Y2 + Z 2 = R 2 cos2
i prvu diferencijalnu formu
dS 2 = Ed 2 + 2 Fd d + Gd2 = R 2 d 2 + R 2 cos2 d
(3.82)
Neka je jedna druga sfera polumjera r skup
{( x, y, z ) : x
+ y2 + z2 = r2
(3.83)
parametriziran geografskom parametrizacijom
x = r cos cos , y = r cos sin , z = r sin .
(3.84)
Tada je
e = x2 + y2 + z2 = r 2 , f = x x + y y + z z = 0 , g = x2 + y2 + z2 = r 2 cos2
(3.85)
i njena prva diferencijalna forma
ds 2 = ed 2 + 2 fd d + gd 2 = r 2 d 2 + r 2 cos2 d 2 .
(3.86)
39
Za uvedene geografske parametrizacije je F = 0 i f = 0. Da bi preslikavanje s jedne

sfere na drugu bilo konformno, moraju lokalna mjerila duljina du meridijana i du
paralela biti meusobno jednaka:
r cos d
ds rd
.
=
=
dS Rd R cos d
(3.87)
Pretpostavimo li da meu geografskim duljinama postoji veza oblika
= c1 + c2
(3.88)
tada (3.87) prelazi u diferencijalnu jednadbu
d
d
= c1
cos
cos
(3.89)

ln tg + = c1 ln tg + + ln c3 .
4 2
4 2
(3.90)
s opim rjeenjem
Uz poetni uvjet da se ekvator preslika u ekvator
=0 =0
(3.91)
c3 = 1
(3.92)
integracijska konstanta
i nakon antilogaritmiranja (3.90) se moe napisati u obliku

tg + = tg c1 +
4 2
4 2
(3.93)
i odatle izraziti

+ .
4 2 2
= 2 arctg tg c
(3.94)
Da bismo cijelu sferu konfromno preslikali na polovicu druge, treba staviti
c1 = 1 2 ,
(3.95)
a tada se izraz (3.94) moe napisati i u jednostavnijem obliku:
= arcsin tg
.
2
(3.96)
40
Taj izraz zajedno s
= 2 + c2 , c2 = 0 odnosno c2 =
(3.97)
daje formule pomou kojih dolazimo do sfere koja na svakoj od dviju hemisfera sadri
konformno preslikanu sferu. Takva sfera naziva se Gilbertovim globusom, prema
amerikom matematiaru koji ga je prvi zamislio i konstruirao (slika 3.6).
Slika 3.6. Gilbertov globus

Gilbertov globus mogue je zatim pomou perspektivne ili ortografske projekcije
projicirati u ravninu i dobiti Gilbertovu projekciju (DeLucia i Snyder 1986, Lapaine i
Franula 1992, 1993). Gilbertova perspektivna projekcija iako nedovoljno poznata, zaista
ima posebna vizualna svojstva koja je ine zanimljivom i jeftinom zamjenom
trodimenzionalnog globusa.
41
Opa teorija kartografskih projekcija
4. OPA TEORIJA KARTOGRAFSKIH PROJEKCIJA

4.1. Osnovni pojmovi i jednadbe
Budui da se plohe elipsoida i sfere kojima u kartografiji aproksimiramo Zemlju ne
daju razviti u ravninu bez deformacija to se pri izradi karata sluimo kartografskim
projekcijama. Kartografska projekcija je nain preslikavanja toaka s plohe elipsoida ili
sfere u ravninu.
Na plohi elipsoida ili sfere toke su odreene presjekom koordinatnih linija meridijana i
paralela. Svaka mrea koordinatnih linija preslikana na ravninu naziva se kartografska
mrea. Kartografska mrea predstavljena linijama meridijana i paralela naziva se osnovna
kartografska mrea. Normalnom mreom nazivamo onu iji je oblik u danoj projekciji
jednostavniji od oblika bilo koje druge mree.
Zadatak kartografskog preslikavanja je da ustanovi ovisnost izmeu koordinata
toaka na Zemljinom elipsoidu ili sferi i koordinata tih toaka u projekciji.
Ta ovisnost najee se odreuje jednadbama
x = f1 ( , ) ,
y = f 2 ( , ) .
Koritenjem polarnih koordinata u ravnini
= f 5 ( , ) ,
= f 6 ( , ) .
Budui da toku na plohi Zemljinog elipsoida ili sfere najee odreujemo
geografskim koordinatama i , a u ravnini pravokutnim koordinatama x i y to
jednadbe
x = f1 ( , ) ,
y = f 2 ( , ) .
(4.1)
nazivamo osnovnim jednadbama kartografskih projekcija. Ove jednadbe odnosno

funkcije f odreuju svojstva kartografskih projekcija i moe ih biti beskonano mnogo. U
praksi se, meutim koristi nekoliko stotina kartografskih projekcija.
Prikaz Zemljine plohe na ravnini u bilo kojoj projekciji je deformiran. Duine,
povrine i kutovi pri preslikavanju se mijenjaju, tj. deformiraju. Veliine deformacija jedan
su od bitnih pokazatelja vrijednosti kartografskih projekcija.
42
4.2. Mjerila i deformacije

Prije nego prijeemo na izuavanje deformacija uvest emo pojam mjerila. Mjerilom
nazivamo odnos izmeu dviju veliina izraenih istim mjernim jedinicama.
Za mjerilo karte obino kaemo da je to odnos duina na karti prema odgovarajuim
duinama u prirodi. Ta definicija, meutim, nije pravilna. Pravilnije bi bilo rei da mjerilo
karte dobijemo kao odnos duina na karti i odgovarajuih duina na Zemljinom elipsoidu ili
sferi (sl. 4.1). No ni ta definicija nije precizna, jer elipsoid i sferu ne moemo preslikati u
ravninu bez deformacija, pa mjerilo u svakoj toki karte ne moe imati istu vrijednost.
Zbog toga uvodimo pojmove:
- glavno mjerilo i
- mjestimino mjerilo.
Slika 4.1. Zemljina fizika povrina, elipsoid, karta
Pri preslikavanju Zemljina elipsoida ili sfere u ravninu moemo zamisliti da elipsoid
ili sferu prvo smanjimo u nekom mjerilu, a zatim preslikavamo u ravninu. To mjerilo
nazivamo glavnim ili opim mjerilom i ispisujemo ga na karti (sl. 4.2)
Slika 4.2. Zemljina sfera, globus, karta
43
Glavno mjerilo ne moe ostati sauvano na itavoj karti, ve e ostati sauvano samo
du nekih karakteristinih linija ili u nekim tokama. Mjerila u ostalim tokama nazivamo
mjestimina mjerila. Na primjer, ako je glavno mjerilo 1:10 000 000 mogu mjestimina
mjerila imati iznose 1:9 800 000, 1:10 155 625 i sl.
Budui da se mjestimina mjerila mijenjaju od toke do toke, uvodimo pojam
linearnog mjerila. Da bismo dobili osnovne jednadbe koje imaju primjenu kod
prouavanja svih projekcija, promatrat emo diferencijalni dio elipsoida (ili) sfere oko
toke A i odrediti one veliine i odnose koji e nam biti potrebni kod izraunavanja
deformacija duina, kutova i povrina (sl. 4.3).
Slika 4.3. Diferencijalni trapez na elipsoidu i u ravnini projekcije

Odnos diferencijala duljine luka u projekciji ds prema odgovarajuem diferencijalu
na Zemljinom elipsoidu (sferi) ds
nazivamo linearno mjerilo (mjerilo duina) i
oznaavamo slovom c:
c=
ds
.
ds
(4.2)
Odnos diferencijala povrine u projekciji dp prema odgovarajuem diferencijalu na

elipsoidu (sferi) dp nazivamo povrinsko mjerilo (mjerilo povrina) i oznaavamo slovom
p:
p=
dp
dp
(4.3)
Budui da linearno mjerilo i mjerilo povrina ne ovise o glavnom mjerilu odnosno o

veliini sfere ili elipsoida koji se preslikavaju, to u teoriji deformacija obino smatramo da
je glavno mjerilo jednako jedinici ili da preslikavamo sferu polumjera R = 1 . Ako se
diferencijal duljine luka ds pri preslikavanju ne promjeni moemo pisati:
ds = ds
44
pa je
c = 1.
Razliku izmeu linearnog mjerila i jedinice nazivamo deformacijom, dakle
d = c 1.
(4.4)
Deformacije povrina odreene su izrazom
d p = p 1.
(4.5)
Deformacije kutova odreene su razlikom kuta u projekciji i odgovarajueg kuta na

elipsoidu.
4.2.1. Linearne deformacije

Linearne deformacije raunamo po formuli
d = c 1,
gdje je c linearno mjerilo odreeno izrazom (v. sl. 4.3)
c=
ds
.
ds
(4.6)
Izvedimo opu jednadbu za linearno mjerilo. Za ds moemo, prema saznanju iz

diferencijalne geometrije pisati
ds2 = Ed 2 + 2 Fd d + Gd2 ,
(4.7)
gdje su
2
x y
E=
+
,

x y
G= + ,

F=
x x y y
+

tvz. Gauove osnovne (fundamentalne) veliine prvog reda.

Za ds moemo napisati
ds 2 = Ee d 2 + 2 Fe d d + Ge d2
(4.8)
45
gdje su
2
X Y Z
Ee =
+
+
,

X Y Z
Ge =
+
+ ,

Fe =
X X Y Y Z Z
+
+
.

Mjerilo je prema tome
c2 =
Ed 2 + 2 Fd d + Gd2
.
Ee d 2 + 2 Fe d d + Ge d2
Iz jednadbe elipsoida (3.11) dobit emo
Ee = M 2 ,
Ge = r 2 ,
(4.9)
Fe = 0
pa je
ds 2 = M 2 d 2 + r 2 d2 ,
a mjerilo
c2 =
Ed 2 + 2 Fd d + Gd2
.
M 2 d 2 + r 2 d2
Iz te jednadbe moe se jednostavnim transformacijama, vodei rauna da je tg =
rd
,
Md
dobiti
c2 =
F
G
E
cos2 +
sin 2 + 2 sin 2 .
2
M
Mr
r
(4.10)
Ta jednadba pokazuje da linearno mjerilo u opem sluaju ne ovisi samo o poloaju

toke nego i o azimutu linijskog elementa.
Pogledajmo sada kako se mijenja mjerilo s promjenom azimuta i naimo one
vrijednosti azimuta za koje e ono imati najveu i najmanju vrijednost. Moe se dokazati
da u svakoj toki elipsoida postoje dva meusobno okomita pravca uzdu kojih mjerilo ima
46
najmanju i najveu vrijednost. Te pravce nazivamo glavnim pravcima i mjerila du njih

oznaavamo s a i b. Ti pravci meusobno su okomiti i u projekciji. Iz ope jednadbe
mjerila moemo izvesti i mjerila u smjeru meridijana i paralela (Bori, 1955).
Da bismo dobili mjerilo u smjeru meridijana stavit emo da je = 0 , pa izlazi
c2 =
E
= m2
M2
ili
m=
E
,
M
m=
E
(za sferu)
R
(4.11)
gdje je m - mjerilo u pravcu meridijana.

Stavimo li da je = 90 dobit emo mjerilo u pravcu paralela tj:
c2 =
G
= n2
2
r
ili
n=
G
r
(4.12)
gdje je n - mjerilo u pravcu paralele. Na elipsoidu r = N cos , a na sferi r = R cos .
4.2.2. Elipsa deformacija

Uzmimo na Zemljinom elipsoidu krunicu s po volji malim polumjerom r i na
krunici toku T s koordinatama x i y. Koordinatne osi neka se podudaraju s meridijanima
i paralelama.
a)
b)
Slika 4.4. Elementarna krunica: a) na plohi elipsoida i b) preslikana u projekciji kao

elipsa
47
Kako smo pretpostavili da se koordinatne osi podudaraju s meridijanima i

paralelama to moemo pisati
m=
x
x
n=
y
.
y
Jednadba krunice je
x2 + y2 = r2 ,
a kako je
x=
x
m
y=
y
n
to uvrtavanjem u jednadbu krunice dobivamo

2
x y
+ = 1.
mr nr
To je jednadba elipse s konjugiranim dijametrima mr i nr. Prema tome moemo
izvesti vrlo vaan zakljuak.
Svaka elementarna krunica konstruirana na plohi elipsoida preslikava se u bilo
kojoj projekciji kao elipsa. Pri tome se dva, bilo koja uzajamno okomita dijametra krunice,
preslikavaju kao konjugirani dijametri elipse.
Ako za koordinatne osi uzmemo dva uzajamno okomita dijametra, koji se poklapaju s
glavnim pravcima u centru krunice, onda e prema svojstvu glavnih pravaca, ta dva
dijametra i u projekciji ostati meusobno okomiti. Iz analitike geometrije je poznato, da
elipsa ima samo jedan par konjugiranih dijametara koji su meusobno okomiti. To su osi
elipse (sl. 4.5).
Slika 4.5. Elipsa deformacija
48
Pretpostavimo li jo da krunica na elipsoidu ima polumjer jedanak jedinici, to

jednadba elipse u projekciji glasi
2
x y
+ = 1.
a b
(4.13)
Tu elipsu nazivamo elipsom deformacija ili Tissotovom indikatrisom, jer pokazuje

kako se mijenja mjerilo u jednoj toki u raznim pravcima.
Na osnovi elipse deformacije primjenom Apolonijevih teorema (Brontejn,
Semendjajev 1975) moemo uspostaviti vezu izmeu mjerila po glavnim pravcima i mjerila
du meridijana i paralela:
a 2 + b2 = m 2 + n 2 ,
ab = mn sin .
(4.14)
iz ovih izraza slijedi:
a + b = m 2 + n 2 + 2mn sin = A ,
a b = m + n 2mn sin = B ,
2
(4.15)
i
1
a = ( A + B) ,
2
1
b = ( A B) .
2
(4.16)
Kut tj. kut izmeu meridijana i paralela u projekciji jest kut izmeu parametarskih
linija. Taj kut, kao to je poznato iz diferencijalne geometrije, odreen je izrazima
cos =
F
,
EF
H
H
, tg = .
F
EG
sin =
(4.17)
gdje je:
H=
x y y x
(4.18)
Umjesto kuta esto se uvodi u izvode i razmatranja kut . Izmeu i postoje

ovi odnosi
(4.19)
tg =
1
tg
(4.20)
tg =
F
.
H
(4.21)
ili
49
4.2.3. Deformacija povrina

Deformacije povrina raunamo po formuli (4.5)
d p = p 1,
gdje je p mjerilo povrina odreeno izrazom
p=
dp
.
dp
Povrina diferencijala dp odreena je izrazom
dp = EG F 2 d d ,
(4.22)
dp = EeGe Fe2 d d ,
(4.23)
a dp izrazom
pa je
p=
EG F 2
,
EeGe Fe2
Za elipsoid je (vidi (4.9))
Ee = M 2 , Ge = r 2 , Fe = 0 ,
pa slijedi
p=
EG F 2
.
Mr
Kako je
EG F 2 = H ,
to moemo pisati
p=
H
.
Mr
Budui da smo izraze za m i n izveli, uputno je i p izraziti pomou njih. Iz jednadbe
sin =
H
,
EG
(4.24)
50
slijedi
H = EG sin .
Iz jednadbi za mjerila m i n moemo pisati
E = mM ,
G = nr
pa je
H = mM nr sin .
Uvrtenjem u (4.24) dobivamo
p = mn sin
(4.25)
p = ab .
(4.26)
ili prema (4.14)
4.2.4. Deformacije kutova

Kut s plohe elipsoida preslika se u projekciji u kut . Veliina
=
deformacija je tog kuta (sl. 4.6). U odreivanju veliine posluit emo se elipsom
deformacija. Pretpostavimo da se koordinatne osi podudaraju s glavnim pravcima. Iz slike
4.6 vidi se da je
= 2 ,
= 2
pa je
= 2( ) .
Slika 4.6. Prikaz kuta: a) na plohi elipsoida i b) u ravnini projekcije
51
Iz slike 4.6 nadalje slijedi
y
,
x
y
tg =
.
x
tg =
Prema svojstvu elipse deformacija imamo
a=
x
y
, b=
,
x
y
odnosno
x = ax ,
y = by
pa je
tg =
by
ax
ili
tg =
b
tg .
a
Koristei se tom jednadbom moemo pisati
tg tg = tg
b
tg
a
tg + tg = tg +
b
tg
a
odnosno
a b
a +b
tg tg =
tg , tg + tg =
tg .
a
a
Podijeli li se prva jednadba drugom, dobit e se
tg tg a b
=
.
tg + tg a + b
Uvrstimo li
tg =
sin
cos
tg =
sin
cos
52
i sredimo li izraz bit e
sin( )
ab
=
sin( + )
a+b
i
sin( ) =
ab
sin( + ) .
a +b
imat e najveu vrijednost kad je
+ =
Oznaimo te kutove s 0 i 0 pa je
sin( 0 0 ) =
ab
.
a +b
Oznaimo li najveu vrijednost
= 2( a0 0 ) =
tada je
sin
ab
,
a+b
(4.27)
gdje oznaava maksimalnu deformaciju kuta.
4.3. Kriteriji za ocjenu kartografskih projekcija na osnovi veliina

deformacija
U danoj toki i danom smjeru deformaciju duina raunamo po formuli (4.4)
d = c 1.
Ekstremne vrijednosti deformacija u toki raunamo po formuli
da = a 1 , db = b 1 ,
gdje su a i b mjerila po glavnim pravcima. elimo li dvije projekcije usporediti po
veliinama maksimalnih deformacija, izraunat emo u svim tokama kartografske mree
mjerila po glavnim pravcima.
Za kartu zadanog podruja dolaze u obzir projekcija A i projekcija B (sl. 4.7). Treba
na osnovi veliina deformacija izabrati povoljniju. Ako je naglasak npr. na deformacijama
kutova onda e bolja biti ona projekcija u kojoj je maksimalna deformacija kuta manja. Na
isti nain izabrat emo bolju projekciju na osnovi veliina deformacija duina i povrina.
53
Slika 4.7. Prikaz istog podruja u dvije razliite projekcije
Druga je mogunost usporedba dviju projekcija prema srednjim kvadratnim

deformacijama na itavom podruju preslikavanja. Da bismo odredili srednje kvadratne
deformacije duina na itavom podruju preslikavanja potrebno je prvo odrediti srednje
kvadratne deformacije u danoj toki.
Airy (1861) je u tu svrhu predloio aritmetiku sredinu iz deformacija po glavnim
pravcima
A2 =
1
( a 1) 2 + (b 1) 2 .
2
U istu svrhu Jordan (1896) je predloio formulu
1
=
2
2
J
(c 1) d .
2
Srednja kvadratna deformacija duina na itavom podruju preslikavanja G bit e

prema prvom kriteriju
E A2 =
1 2
A dG ,
G G
odnosno
E A2 =
1
( a 1) 2 + (b 1) 2 dG .
2G G
54
Prema drugom kriteriju izlazi
E J2 =
1
J2 dG ,
GG
E J2 =
1 1
G G 2
(c 1) d dG .
2
Prvi kriterij nazivamo kriterijem Airya, a drugi kriterijem Jordana.

elimo li prema kriteriju Airyja ili Jordana usporediti vie kartografskih projekcija
potrebno je u svim tim projekcijama izraunati veliine E A2 ili E J2 za itavo podruje
preslikavanja. Projekcija u kojoj je E A2 ili E J2 najmanji, najbolja je prema tome kriteriju.
Direktna integracija mogua je samo kod nekih projekcija. Kod ostalih projekcija
veliine E A2 ili E J2 mogue je odrediti numerikim metodama. Numerike metode treba
primijeniti kod svih projekcija kad je granina linija podruja preslikavanja nepravilna
krivulja.
Ovdje ukratko opisani kriteriji za ocjenu kartografskih projekcija na osnovi veliina
deformacija nisu jedino mogui. Postoje u literaturi mnogi primjeri drugaijeg pristupa u
rjeavanju tog zadatka. Kriterijima za ocjenu kartografskih projekcija na osnovi veliina
deformacija bavili su se mnogi autori (Kavrajskij 1958, Meerjakov 1968, Tolstova 1969,
Milnor 1969, Gilbert 1974, Peters 1975, Albinus 1979, Peters 1984, Snyder 1984, Snyder 1985,
Canters 1989, Laskowski 1997, Nestorov 1997, Canters 2002).
55
Podjela kartografskih projekcija
5. PODJELA KARTOGRAFSKIH PROJEKCIJA

Ve smo utvrdili da prikaz plohe elipsoida ili sfere u ravnini moe biti vrlo
raznovrstan i da prema tome postoji vrlo mnogo kartografskih projekcija. Da bismo ih
lake prouavali i prema tome odabirali za praktinu primjenu dijelimo ih u grupe. Kao
osnova za podjelu kartografskih projekcija obino se uzimaju:
1. osobine preslikavanja odnosno vrste deformacija
2. poloaj pola normalne kartografske mree
3. oblik normalne kartografske mree
5.1. Podjela kartografskih projekcija prema vrstama deformacija

Prema vrstama deformacija kartografske projekcije dijelimo u ove etiri grupe:
1. konformne ili istokutne
2. ekvivalentne ili istopovrinske
3. ekvidistantne ili istoduinske, ali samo u odreenom smjeru
4. uvjetne
5.1.1. Konformne ili istokutne projekcije

Kod projekcija ove grupe, kao to im kae naziv nema deformacija kutova, pa je
= , = , = . Ako deformacije kuta nema, znai da je

= 0.
Iz formule za maksimalne deformacije kutova (4.27)
sin
ab
a +b
slijedi
a = b,
tj. ekstremna su mjerila meusobno jednaka. To drugim rijeima znai da se infinitezimalna
krunica preslikava kod konformnih projekcija u krunicu odnosno da je mjerilo duina u
jednoj toki u svim pravcima jednako, tj. ne ovisi o azimutu. Prema tome moemo pisati
c = m = n = a = b.
(5.1)
Budui da u tim projekcijama nema deformacija kutova znai da se i meridijani i paralele

sijeku pod pravim kutom, tj. = 90 .
56
Prema tome nuan i dovoljan uvjet za postojanje konformnosti je da su mjerila du

meridijana i paralela meusobno jednaka i da se meridijani i paralele u projekciji sijeku
pod pravim kutom. Zbog tog to u konformnim projekcijama nema deformacija kutova i to
mjerilo u danoj toki ne ovisi o azimutu zadrava se slinost korespodentnih
infintezimalnih likova na elipsoidu i u ravnini. Otud im i naziv konformne, tj. po formi
sline.
5.1.2. Ekvivalentne ili istopovrinske projekcije

U ekvivalentnim projekcijama ouvana je jednakost (ili konstantan odnos) povrina
odgovarajuih figura na elipsoidu i u projekciji. Prema tome je u ekvivalentnim
projekcijama mjerilo povrina jednako jedinici ili ima konstantnu vrijednost u itavom
polju karte, tj:
p = ab = mn sin = 1,
ili
p = ab = mn sin = k
(5.2)
To su jednadbe koje odreuju uvjet ekvivalentnog preslikavanja elipsoida na ravninu.

Iz jednadbe
p = ab = 1
slijedi
1
a= ,
b
b=
1
.
a
Iz jednadbe p = ab = 1 koja odreuje uvjet ekvivalentnosti proizilazi da nikako ne moe

biti a = b to je uvjet za konformnost, tj. nemogue je da jedna projekcija istovremeno
bude ekvivalentna i konformna.
5.1.3. Ekvidistantne ili istoduinske projekcije

U ekvidistantnim projekcijama linearno mjerilo preslikavanja jednako je jedinici ili je
konstantno du jednog od glavnih pravaca, tj:
a =1
ili
b=1
(5.3)
ili
b= k .
(5.4)
odnosno
a=k
Po vrstama i veliini deformacija ekvidistantne se projekcije nalaze u sredini izmeu

konformnih i ekvivalentnih projekcija. Naime u ekvidistantnim projekcijama deformacije
povrina manje su nego u konformnim projekcijama, a deformacije kutova manje su nego
u ekvivalentnim projekcijama.
57
5.1.4. Uvjetne projekcije

U grupu uvjetnih projekcija ubrajaju se sve one projekcije koje nisu niti konformne
niti ekvivalentne niti ekvidistantne.
5.2. Podjela kartografskih projekcija prema poloaju pola

normalne kartografske mree
U odjeljku 4.1 definirali smo normalnu kartografsku mreu kao mreu jednostavniju
po obliku od bilo koje druge mree.
Prema poloaju pola Q ( p , p ) normalne kartografske mree projekcije dijelimo na:
1. uspravne ( p =
2
2. poprene ( p = 0)
3. kose ( 0 < p <
Uspravne projekcije - to su projekcije kod kojih se pol normalne mree podudara s

geografskim polom, pa je mrea meridijana i paralela ujedno i normalna mrea ( p = 90 ).
Kod poprenih projekcija, pol normalne mree nalazi se na ekvatoru ( p = 0 ).
Kod kosih projekcija pol normalne mree nalazi se u bilo kojoj toki izmeu pola i
ekvatora (0 < p <
5.3. Podjela kartografskih projekcija prema obliku normalne

kartografske mree
Normalna kartografska mrea podudara se s mreom meridijana i paralela u
uspravnim projekcijama. To je i razlog da se podjela projekcija po obliku normalne
kartografske mree esto naziva "podjela kartografskih projekcija prema obliku mree
meridijana i paralela uspravnih projekcija". Prema toj klasifikaciji projekcije se dijele u
slijedee grupe:
1. konusne
2. cilindrine
3. azimutalne
4. pseudokonusne
5. pseudocilindrine
6. polikonusne
7. krune.
58
Konusne projekcije. U konusnim projekcijama se meridijani uspravnih projekcija

preslikavaju kao pravci koji se sijeku u jednoj toki pod kutovima proporcionalnim
odgovarajuim razlikama duljina, a paralele kao lukovi koncentrinih krunica sa
sreditem u presjeku meridijana (sl. 5.1). Ope jednadbe u polarnim koordinatama glase
= f1 ( ) , = k ( 0 )
gdje su:
(5.5)
... kut izmeu meridijana
... polumjeri paralela

k ... konstanta.
Konusne projekcije dijele se na uspravne, poprene i kose. Oblik funkcije f1 u
jednadbi
= f1 ( )
odreuje se uz uvjet konformnosti, ekvivalentnosti ili ekvidistantnosti.
Slika 5.1. Uspravna konusna projekcija
Cilindrine projekcije. U cilindrinim projekcijama se meridijani uspravnih projekcija

preslikavaju
kao
pravci
meu
sobom
paralelni,
na
razmaku
proporcionalnom
odgovarajuim razlikama duljina, a paralele takoer kao pravci okomiti na meridijane (sl.
5.2)
Osnovne jednadbe uspravnih cilindrinih projekcija jesu
y = k ( 0 ) ,
x = f1 ( )
Dijele se na uspravne, poprene i kose. Oblik funkcije

konformnosti, ekvivalentnosti, ekvidistantnosti.
(5.6)
f1 odreuje se uz uvjet
59
Slika 5.2. Uspravna cilindrina projekcija

Azimutalne projekcije. U azimutalnim projekcijama se paralele uspravnih projekcija
preslikavaju kao koncentrine krunice, a meridijani kao pravci koji se sijeku u zajednikom centru paralela pod kutovima jednakim odgovarajuim razlikama duljina (sl. 5.3).
Slika 5.3. Uspravna azimutalna projekcija
Ope jednadbe uspravnih azimutalnih projekcija jesu
= f1 ( ) ,
= 0
(5.7)
Dijele se na uspravne, poprene i kose. Funkcija f1 odreuje se uz uvjet konformnosti,

ekvivalentnosti, ekvidistantnosti.
60
Pseudokonusne projekcije. U pseudokonusnim projekcijama se paralele uspravnih

projekcija preslikavaju kao lukovi koncentrinih krunica, a meridijani kao krivulje koje su
simetrine u odnosu na srednji meridijan koji se preslikava kao pravac (sl. 5.4).
Slika 5.4. Pseudokonusna projekcija

Ope jednadbe u polarnim koordinatama jesu
= f1 ( ) ,
= f 2 ( , ) .
(5.8)
Pseudocilindrine projekcije. U pseudocilindrinim projekcijama se paralele uspravnih

projekcija preslikavaju kao paralelni pravci, a meridijani kao krivulje simetrine u odnosu
na srednji meridijan koji se presklikava kao pravac okomit na paralele (sl. 5.5).
Slika 5.5. Pseudocilindrina projekcija

Ope jednadbe glase
y = f 2 ( , ) ,
x = f1 ( ) .
(5.9)
61
Polikonusne projekcije. U polikonusnim projekcijama preslikavaju se paralele uspravnih

projekcija kao lukovi ekscentrinih krunica, a meridijani kao krivulje simetrine s
obzirom na srednji meridijan koji se preslikava kao pravac na kojem se nalaze sredita
lukova paralela (sl. 5.6).
Slika 5.6. Polikonusna projekcija

Ope jednadbe jesu:
= f1 ( ) ,
= f 2 ( , ) ,
q = f 3 ( ) .
(5.10)
Krune projekcije. U krunim projekcijama meridijani i paralele preslikavaju se kao

krunice (sl. 5.7).
Slika 5.7. Kruna projekcija

U izuavanju kartografskih projekcija usvajamo podjelu projekcija prema izgledu
mree meridijana i paralela kod uspravnih projekcija kao primarnu podjelu, a podjelu
prema osobinama preslikavanja kao sekundarnu podjelu. Pri tome projekcije jo dijelimo
na uspravne, poprene i kose.
62
5.4. Veza izmeu uspravnih poprenih i kosih projekcija

U odjeljku 5.3. napisali smo jednadbe uspravnih kartografskih projekcija za sve
grupe projekcija dobivene podjelom prema obliku mree meridijana i paralela uspravnih
projekcija.
Kod uspravnih projekcija pol normalne mree podudara se s geografskim polom
odnosno mrea meridijana i paralela poklapa se s normalnom mreom. Kod poprenih
projekcija pol normalne mree nalazi se na ekvatoru mree meridijana i paralela, a
ekvator normalne mree prolazi polom mree meridijana i paralela. Kod kosih projekcija
normalna mrea stoji u nekom proizvoljnom poloaju u odnosu na sustav meridijana i
paralela pa moemo ustvrditi da su uspravne i poprene projekcije posebni sluajevi kosih
projekcija (slika 5.8).
Slika 5.8. Normalna mrea u uspravnim, poprenim i kosim projekcijama
S obzirom da su formule za uspravne projekcije najjednostavnije to se uvijek i

projekcija definira formulama koje se odnose na taj poloaj. Da bi se dobile poprene i kose
projekcije najprije se izvri transformacija geografskih koordinata u kosi ili popreni
projekcijski sustav odnosno sustav sfernih polarnih koordinata te se onda te nove
koordinate uvrtavaju u izvorne formule projekcije. Dakle, ako je projekcija zadana
formulama
y = f1 ( , )
x = f 2 ( , )
tada e se za kosi ili popreni oblik projekcije najprije izraunati nove veliine i na
temelju podataka o poloaju pola p i p te veliina i , a onda te nove veliine uvrstiti
u izvorne formule pa e se dobiti
y = f1 ( , )
x = f 2 ( , )
63
Na taj nain moe se uspostaviti veza izmeu uspravnih, poprenih i kosih projekcija
samo kad Zemlju aproksimiramo sferom.
5.4.1. Odreivanje geografskih koordinata pola u kosim i poprenim

projekcijama
U odreivanju geografskih koordinata pola p i p u kosim i poprenim projekcijama
razlikujemo sljedea tri sluaja:
1. pol je centralna toka podruja preslikavanja kad je granina linija priblino okruglog
oblika (javlja se kod primjene azimutalnih projekcija),
2. pol se odreuje ovisno o pruanju velike krunice koja prolazi sredinom podruja
preslikavanja (npr. kod primjene cilindrinih projekcija),
3. pol se odreuje ovisno o pruanju male krunice koja prolazi sredinom zadanog
podruja (npr. kod primjene konusnih projekcija).
1. sluaj. Pol je centralna toka podruja preslikavanja kad je granina linija priblino
okruglog oblika.
Koordinate pola p i p mogu se oitati s karte ili globusa ili odrediti kao sredina iz
koordinata toaka granine linije. Takav nain odreivanja koordinata pola koristi se kod
primjene kosih i poprenih azimutalnih projekcija. Kod poprenih projekcija opisanim
postupkom odreuje se samo p jer je p = 0 .
2. sluaj. U primjeni kosih cilindrinih projekcija podruje preslikavanja obino je
izdueno du neke velike krunice koja prolazi sredinom podruja preslikavanja. Poloaj te
krunice odreuje se na karti ili globusu i odnosu na nju odreuju se koordinate pola.
Koordinate pola mogu se odrediti na globusu u presjeku dviju velikih krunica
okomitih na krunicu koja prolazi sredinom podruja preslikavanja. Analitiko rjeenje
zadatka daje Solov'ev (1969), str. 53.
3. sluaj. Pol kosog sustava odreuje se na osnovi male krunice koja prolazi sredinom
podruja preslikavanja. To je sluaj u primjeni kosih konusnih projekcija. Koordinate pola
kosog sustava mogu se odrediti pomou globusa i to u presjeku tri velike krunice okomite
na zadanu malu krunicu. Analitiko rjeenje tog zadatka daje Solov'ev (1969), str. 54-55.
64
5.4.2. Veze izmeu geografskih koordinata i i koordinata i

poprenog ili kosog sustava
Slika 5.9. Sferni trokut QPT

Na slici 5.9 prikazan je sferni trokut QPT u kojem je P geografski pol, T bilo koja
toka s koordinatama , , a Q pol novog sustava s koordinatama p , p . Iz tog trokuta
dobiva se
sin ' = sin p sin cos p cos cos( p )
tg ( ' p ) =
cos sin( p )
cos p sin + sin p cos cos( p )
uz uvjete ako je = p i p = , onda je ' = 2 i = 0 te ako je = p i
p = 0 ili p = 2 onda je ' = 2 i = 0 .
65
Konusne projekcije
6. KONUSNE PROJEKCIJE
Prema definiciji danoj u odjeljku 5.3 u uspravnim konusnim projekcijama meridijani
se preslikavaju kao pravci koji se sijeku pod kutovima proporcionalnim razlikama njihovih
geografskih duljina, a paralele kao lukovi koncentrinih krunica sa sreditem u presjeku
meridijana (sl. 6.1).
Slika 6.1. Koordinatni sustav u uspravnim konusnim projekcijama

Prema
tome
ope
jednadbe
uspravnih
konusnih
projekcija
polarnim
koordinatama imaju ovaj oblik
= f ( ) ,
= k ( 0 )
(6.1)
gdje su
... kut pod kojim se sijeku meridijani u projekciji
... polumjeri paralela u projekciji

k ... konstanta proporcionalnosti
... geografska duljina
0 ... geografska duljina srednjeg meridijana podruja preslikavanja

Za pol polarnih koordinata uzima se toka presjeka meridijana, a za os polarnih
koordinata jedan od meridijana, obino meridijan koji prolazi sredinom podruja
preslikavanja. Oblik funkcije f koja odreuje dobiva se ovisno o uvjetima preslikavanja,
tj. od uvjeta konformnosti, ekvivalentnosti ili ekvidistantnosti.
66
Konusne projekcije
Os x pravokutnih koordinata podudara se s osi polarnih koordinata. Ishodite se

obino postavlja u presjek najjunije paralele i srednjeg meridijana.
Odnos izmeu polarnih i pravokutnih koordinata vidljiv je iz slike 6.1 i odreen je
ovim jednadbama:
x = q cos ,
y = sin ,
(6.2)
gdje je
q= j
a j je polumjer paralele s najmanjom irinom j .
Mjerilo du meridijana i paralela dobiva se po formulama (4.11) i (4.12)
E
G
, n=
.
M
r
m=
Potrebne parcijalne derivacije jesu:
x d
y d
=
cos ,
=
sin ,
d
d
x
y
= k sin ,
= k cos ,
(6.3)
pa je
2
d
, G = k 2 2
E =
d
i konano
m=
d
k
, n=
.
Md
r
(6.4)
Predznak minus u izrazu za m uvodi se zbog toga jer se poveava od ekvatora

prema polu, a od pola prema ekvatoru.
Budui da se meridijani i paralele sijeku u konusnim projekcijama pod pravim
kutom, to se glavni pravci podudaraju sa smjerom meridijana i paralela pa je
p = ab = mn
(6.5)
sin
a b |m n|
=
.
a+b m+n
(6.6)
Kao to se iz formula vidi deformacije ovise samo o irini , izokole se dakle podudaraju s
projekcijama paralela (sl. 6.2).
67
Konusne projekcije
Slika 6.2. Izokole mjerila povrina u konformnoj konusnoj projekciji
6.1. Uspravne konformne konusne projekcije

Prema svojstvu konformnih projekcija da je = 0 i m = n slijedi
d
k
=
Md
r
(6.7)
odakle odreujemo = f ( ) .
Uvrsti li se u jednadbu (6.7) izraz r = N cos , a potom i izraze za M i N (3.31) moe
se ona napisati u obliku
M d
d
(1 e 2 )
=k
=k
2
2
N cos
(1 e sin ) cos
nakon integriranja dobivamo
ln = k ln tg( 45 + ) + ke ln tg( 45 + ) + ln K
2
2
gdje je K ... konstanta integracije
... funkcija irine odreena jednadbom sin = e sin .
(6.8)
68
Konusne projekcije
Jednadba (6.8) moe se napisati u obliku
K
,
Uk
(6.9)
gdje je
tg( 45 + )
2 .
U=
e
tg ( 45 + )
2
(6.10)
Za sferu
U = tg( 45 + ) ,
2
pa je
= K tg k ( 45 ) .
2
(6.11)
Prema tome formule uspravnih konformnih konusnih projekcija jesu:
= k ( 0 ) ,
=
K
,
Uk
tg( 45 + )
2 ,
U=
tg e ( 45 + )
2
(6.12)
sin = e sin .
x = q cos ,
y = sin ,
kK
m= n=
, p = m 2 , = 0.
rU k
(6.12)
U tim formulama pojavljuju se dvije konstante k i K koje odreujemo pod raznim uvjetima.
Ovdje emo opisati etiri naina odreivanja konstanti. Postoje i druge mogunosti (npr.
Solov'jev 1969, str. 63-68).
69
Konusne projekcije
1. nain. Odrediti konstante k i K uz uvjete da mjerilo n0 na zadanoj paraleli sa irinom 0

bude najmanje i jednako jedinici (sl. 6.3).
Slika 6.3. Standardna paralela prolazi sredinom podruja preslikavanja

Prema tome potrebno je vidjeti za koju irinu 0 mjerilo n ima najmanju vrijednost. U tu
svrhu nai emo prvu derivaciju od n po :
n=k
M
dn
= k 2 (sin k ) .
d
r
(6.13)
Ova prva derivacija bit e jednaka nuli kad je :
sin = k .
Oznaujui s 0 irinu za koju je
sin 0 = k ,
(6.14)
pogledat emo da li je za tu vrijednost konstante k mjerilo najmanje ili najvee
d 2n
1 e2
= n0
>0.
d 2
1 e 2 sin 2 0
= 0
(6.15)
Iz ove jednadbe vidimo da je druga derivacija od n za sin 0 = k uvijek pozitivna, prema

tome mjerilo u sluaju kad je k = sin 0 ima najmanju vrijednost. Na taj nain odredili smo
konstantu k. Da bismo odredili drugu konstantu K posluit emo se drugim uvjetom prema
kome mjerilo du zadane paralele treba biti jednako jedinici, naime
kK
= 1,
r0U 0k
70
Konusne projekcije
odakle je
K=
r0U 0k
.
k
(6.16)
2. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerila na krajevima teritorija budu ista,
a mjerilo du paralele sa irinom 0 da bude najmanje i jednako jedinici. To je sluaj s
jednom standardnom paralelom, ija irina nije unaprijed zadana ve se odreuje
naknadno.
Prema tim uvjetima moemo napisati ove jednadbe:
n j = ns ,
n0 = 1 ,
(6.17)
gdje su n0 , n j i ns mjerila du paralela sa irinama 0 , j i s (sl. 6.3).

Prema uvjetu n j = ns imamo
kK
kK
,
=
k
rjU j rsU sk
odakle je
ln r j + k ln U j = ln rs + k ln U s
i
k=
ln rs ln r j
ln U j ln U s
(6.18)
Da bismo zadovoljili uvjet da mjerilo du paralele sa irinama 0 bude najmanje

mora biti zadovoljena jednadba (6.14).
sin 0 = k ,
iz koje odreujemo irinu 0 . Prema jednadbi
n0 = 1
imamo prema (6.12)
kK
=1,
r0U 0k
odakle je
K=
r0U 0k
.
k
(6.19)
71
Konusne projekcije
3. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerila na dvjema krajnjim paralelama

budu jednaka, a mjerilo du tree zadane paralele neka bude jednako jedinici.
Prema tim uvjetima moemo napisati ove jednadbe
n j = ns , n3 = 1 .
Prema tom uvjetu slijedi
ln rs ln r j
k=
ln U j ln U s
a prema drugom
kK
=1
r3U 3k
K=
r3U 3k
k
(6.20)
4. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerila uzdu dviju zadanih paralela
budu jednaka jedinici (sl. 6.4)
Slika 6.4. Podruje preslikavanja u konusnoj projekciji s dvije standardne paralele

Prema postavljenim uvjetima moemo napisati ove jednadbe
n1 = n2 = 1 ,
(6.21)
kK
kK
=
k
r1U1 r2U 2k
odakle je
k=
ln r2 ln r1
,
ln U 1 ln U 2
(6.22)
r1U1k r2U 2k
=
.
k
k
(6.23)
K=
72
Konusne projekcije
Slika 6.5. Uspravna konformna konusna projekcija 1 = 30 , 2 = 45
6.2. Uspravne ekvivalentne konusne projekcije

Budui da se u konusnim projekcijama meridijani i paralele sijeku pod pravim
kutom, to se uvjet ekvivalentnosti na osnovi izraza (6.5) izraava jednadbom
p = ab = mn = 1.
Ako u tu jednadbu uvrstimo izraze za mjerila m i n bit e
d k
=1
Md r
odakle je
d =
1
M r d
k
ili ako uvrstimo r = N cos
d =
1
MN cos d .
k
Kad lijevu stranu jednadbe integriramo, a na desnoj samo naznaimo integriranje izlazi
2 =
2
MN cos d + K1
k 0
73
Konusne projekcije
ili
2
= K1 MN cos d .
k0
2
Integral
S = MN cos d
0
je povrina elipsoidnog trapeza s razlikom duljina od jednog radijana i pruanjem od

ekvatora do paralele sa irinom i rauna se po formuli (3.58):
S=
b2
sin
1 1 + e sin
+ ln
2
2
2 1 e sin 2e 1 e sin
(5.24)
pa moemo pisati
2
k
2 = K1 S .
Uzmemo li da je
K1 =
2
K,
k
2
k
2
k
gdje je K takoer konstanta izlazi
2 = K S
ili
2
k
2 = (K S ) .
(6.25)
Prema tome sve potrebne formule uspravnih ekvivalentnih konusnih projekcija jesu:
= k ( 0 ) ,
2
k
2 = (K S ) ,
b2
S=
2
sin
1 1 + e sin
,
+ ln
2
2
1 e sin 2e 1 e sin
x = q cos , q = j ,
(6.26)
y = sin ,
n=
k
1
, m= ,
r
n
sin
p = mn = 1 ,
a b |m n|
=
.
a+b m+n
Konstante k i K mogu se kao i kod konformnih konusnih projekcija odrediti na razne

naine.
74
Konusne projekcije
1. nain. Odrediti konstante konstante k i K pod uvjetom da mjerilo n0 bude najmanje i

jednako jedinici.
Ispitujui promjene mjerila po paralelama ovisno o irini u konformnim konusnim
projekcijama dobili smo (6.14)
sin 0 = k ,
to vrijedi i za ekvivalentne projekcije jer je formula za mjerilo po paralelama ista, tj.
n=
k
.
r
Prema uvjetu
n0 = 1
imamo
k 0
=1,
r0
odnosno
0 =
r0 N 0 cos 0
=
k
sin 0
0 = N 0 ctg 0 .
(6.27)
Uz ovako odreene k i 0 slijedi iz formule
2
k
2 = (K S )
2
k
02 = ( K S0 )
odakle je
1
K = ( 02 + S0 ) .
2
(6.28)
75
Konusne projekcije
2. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerila n1 i n2 na paralelama sa
irinama 1 i 2 budu jednaka jedinici.
n1 = 1 , n2 = 1
k1
=1,
r1
k 2
=1.
r2
Odavde moemo pisati:
r12 = k 2 12 ,
r22 = k 2 22 .
Uvrstimo li u ove izraze
2
k
12 = ( K S1 ) ,
2
k
22 = ( K S2 )
dobijemo
r12 = 2k ( K S1 ) ,
r22 = 2k ( K S2 ) .
Napravimo razliku
r12 r22 = 2k ( S2 S1 ) ,
odakle je
r12 r22
k=
.
2( S2 S1 )
(6.29)
Konstantu K dobit emo iz izraza za
2
k
12 = ( K S1 ) ,
2
k
22 = ( K S2 ) ,
odakle je
K=
12 k
2
+ S1 =
22 k
2
+ S2 .
(6.30)
76
Konusne projekcije
U toj formuli 1 i 2 raunamo po formulama
1 =
r1
r
, 2 = 2
k
k
pa je
K=
r12
r2
+ S1 = 2 + S2 .
2k
2k
(6.31)
Slika 6.6. Uspravna ekvivalentna konusna projekcija.
6.3. Uspravne ekvidistantne konusne projekcije

U uspravnim ekvidistantnim konusnim projekcijama postavljamo uvjet da se
meridijani preslikavaju bez deformacija, tj. da je mjerilo du meridijana jednako jedinici.
Izraen analitiki uvjet glasi:
m=
d
=1
Md
odakle je
= Md
0
ili
= K I 0 ,
gdje je
I 0 = Md .
0
(6.32)
77
Konusne projekcije
Sve potrebne formule za raunanje pravokutnih koordinata i deformacija jesu:
= k ( 0 ) ,
= K I 0 ,
I 0 = A[ + sin 2 (C1 + (C 2 + C3 cos 2 ) cos 2 )] + ... ,
x = q cos , q = j ,
(v. (3.49)).
(6.33)
y = sin ,
m =1, n =
sin
k
,
r
p= n ,
a b |m n|
=
.
a+b m + n
Konstante k i K odreujemo na razne naine kao i u konformnim i ekvivalentnim

projekcijama.
1. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerilo n0 na paraleli sa irinom 0
bude najmanje i jednako jedinici.
Prema (6.14) i (6.27) imamo
k = sin 0 ,
0 = N 0 ctg 0 ,
(6.34)
pa je
0 = K I 0
odakle slijedi
K = 0 + I 0 0 .
(6.35)
2. nain. Odrediti konstante k i K pod uvjetom da mjerila n1 i n2 na paralelama sa
irinama 1 i 2 budu jednaka jedinici.

Budui da je
n1 = n2 ,
to je
k1 k 2
=
r1
r2
78
Konusne projekcije
ili uvrtavajui vrijednosti za 1 i 2
K I 0 1 K I 0 2
=
,
r2
r2
odakle izlazi
K=
r2 I 0 1 r1 I 0 2
,
r2 r1
(6.36)
Budui da je
n1 = 1 i n2 = 1 ,
moemo pisati
k1
=1 i
r1
k 2
=1
r2
ili
r1 = k1 i r2 = k 2 .
Napravimo razliku
r1 r2 = k ( 1 2 ) ,
odakle slijedi
k=
r1 r2
.
1 2
(6.37)
U ovoj formuli 1 i 2 raunamo po formulama
1 = k I 0 , 2 = k I 0
1
pa je
k=
r1 r2
.
I 0 I 0 1
2
(6.38)
79
Konusne projekcije
Slika 6.7. Uspravna ekvidistantna konusna projekcija
6.4. Perspektivne konusne projekcije

U praksi nemaju veu primjenu. Spominjemo ih jer se vrlo esto konusne projekcije
objanjavaju kao perspektivne konusne projekcije.
Perspektivne konusne projekcije jesu projekcije kod kojih zamiljamo da toke sa
sfere projiciramo na plat konusa koji dira ili sijee sferu (sl. 6.8).
Definicija konusnih projekcija pomou projiciranja na plat konusa zorna je i koristi
se u mnogim udbenicima. Nakon projiciranja zamiljmo da se konus razrezuje du
izvodnice i razvija u ravninu i na taj nain dobiva mrea meridijana i paralela u ravnini.
Slika 6.8. Projiciranje na konus koji dira ili sijee Zemljinu sferu
80
Konusne projekcije
a)
b)
c)
Slika 6.9. Poloaj konusa u a) uspravnim, b) poprenim i c) kosim projekcijama

Pomou konusa moe se zorno protumaiti podjela projekcija
na uspravne,
poprene i kose. Poloaj konusa prema Zemljinoj sferi moe biti razliit i prema tome se
konusne projekcije dijele na (sl. 6.9):
1. uspravne - kod kojih se os konusa podudara s osi Zemlje
2. poprene - kod kojih os konusa lei u ravnini ekvatora
3. kose - kod kojih os konusa zauzima bilo koji poloaj izmeu ravnine ekvatora i
Zemljine osi.
81
Azimutalne projekcije
7. AZIMUTALNE PROJEKCIJE
U uspravnim azimutalnim projekcijama meridijani su pravci koji se sijeku u jednoj
toki pod kutovima jednakim razlikama njihovih geografskih duljina, a paralele su
koncentrine krunice sa sreditem u presjeku meridijana.
Prema tome ope jednadbe uspravnih azimutalnih projekcija u polarnim
koordinatama mogu se napisati u ovom obliku
= 0 ,
= f ( ) .
(7.1)
Slika 7.1. Uspravna azimutalna projekcija

gdje je kut izmeu meridijana u projekciji, a polumjer paralela (sl. 7.1). Oblik funkcije
f ovisi o uvjetima preslikavanja, tj. o tome da li je projekcija konformna, ekvivalentna,
ekvidistantna ili ima neka druga svojstva.
Postavi li se pravokutni koordinatni sustav tako da mu je ishodite u centru
projekcije tada su pravokutne koordinate bilo koje toke u toj projekciji odreene
jednadbama (sl. 7.1):
x = cos ,
y = sin .
(7.2)
82
U uspravnim azimutalnim projekcijama glavni pravci podudaraju se s meridijanima i

paralelama, tj. mjerila du meridijana i paralela su ekstremna to e rei da u danoj toki
mjerilo du njih ima najveu vrijednost a i najmanju vrijednost b.
Do formula za mjerila m i n doi emo iz opih formula odreujui E i G iz
jednadbi projekcije
2
x y d
d
d
E=
cos +
sin =
+
=
d
d
d
2
(7.3)
x y
G = + = ( sin ) 2 + ( cos ) 2 = 2

E
d
=
,
M
M d
(7.5)
= =
.
r
r N cos
(7.6)
m=
n=
(7.4)
Azimutalne projekcije najee primjenjujemo za karte sitnih mjerila, pa stoga

Zemlju aproksimiramo sferom. Za sferu je
m=
n=
d
,
R d
R cos
(7.7)
(7.8)
Ope formule uspravnih azimutalnih projekcija za plohu sfere prema tome jesu
= f ( ) ,
= 0 ,
x = cos ,
y = sin ,
m=
, n=
,
R d
R cos
p = mn , sin
|m n|
.
m+n
(7.9)
83
Slika 7.2. Izokole maksimalnih deformacija kutova u uspravnoj ekvivalentnoj

azimutalnoj projekciji
Iz formula (7.9) vidljivo je da deformacije u uspravnim azimutalnim projekcijama
ovise samo o geografskoj irini pa su izokole krunice koje se podudaraju s
projekcijama paralela (sl. 7.2).
7.1. Uspravne konformne azimutalne projekcije

Uvjet konformnosti u uspravnim azimutalnim projekcijama izraavamo jednadbom
m=n .
(7.10)
Uvrstimo li u tu jednadbu izraze za mjerila bit e
=
rd R cos
odnosno
d
.
cos
Integriranjem dobije se
ln = ln tg( 45 + ) + ln K
2
odakle je
tg( 45 + )
2
84
ili
= K tg ( 45 ) .
(7.11)
Uvrstimo li dobiveni izraz za u izraz za mjerilo bit e
n=
K tg( 45
)
2 = K sec 2 ( 45 ) .
2R
2
R cos
(7.12)
Konstantu K odreujemo uz uvjet da se jedna paralela preslika bez deformacija. Ako

ta paralela ima irinu 0 tada je
n=
K
sec 2 ( 45 0 ) = 1
2R
2
odakle je
K = 2 R cos2 ( 45
0
2
).
Oznaimo li
k = cos2 ( 45
),
(7.13)
tada je
K = 2R k ,
(7.14)
pa formule uspravnih konformnih azimutalnih projekcija jesu
= 0 ,
= 2 R k tg ( 45 ) ,
2
x = cos ,
y = sin ,
(7.15)
m = n = k sec 2 ( 45
p = k 2 sec 4 ( 45
k = cos2 ( 45
0
2
),
),
).
85
Ako elimo da na polu nema deformacija, tada je za 0 = 90
k = 1.
Na sl. 7.3 prikazana je sjeverna polusfera u uspravnoj konformnoj azimutalnoj
projekciji.
Slika 7.3. Uspravna konformna azimutalna projekcija
7.2. Uspravne ekvivalentne azimutalne projekcije

Uvjet
ekvivalentnosti
uspravnim
azimutalnim
projekcijama
izraavamo
jednadbom
p = mn = 1 .
(7.16)
Uvrtavanjem izraza za mjerilo dobiva se
=1,
Rd R cos
odakle je
d = R 2 cos d .
Integriranjem se dobije
2
2
= R 2 sin + K .
(7.17)
86
Postavimo li uvjet da se pol preslika kao toka (za = 90 treba biti = 0 ) izlazi
K = R2 .
Uvrtavanjem te vrijednosti u (7.17) dobiva se
2 = 2 R 2 (1 sin ) .
Taj izraz moe se napisati i u ovom obliku
2 = 4 R 2 sin 2 ( 45 ) ,
2
pa je konano
= 2 R sin(45 ) .
(7.18)
Uvrstimo li dobivenu vrijednost za u izraz za mjerilo n izlazi
n=
2 R sin( 45
)
2 = sec( 45 ) .
R cos
2
(7.19)
Iz (7.16) slijedi
1
m = = cos(45 ) .
n
2
(7.20)
Prema tome kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnim

ekvivalentnim azimutalnim projekcijama jesu:
= 0 ,
= 2 R sin(45 ) ,
2
x = cos ,
(7.21)
y = sin ,
m = k cos(45
) , n = k sec( 45
p = k 2 , k = cos(45
sin
0
2
),
),
|m n|
.
m+n
Sjeverna polusfera u uspravnoj ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji prikazana je na

sl. 7.4.
87
Slika 7.4. Uspravna ekvivalentna azimutalna projekcija
7.3. Uspravne ekvidistantne azimutalne projekcije

U ekvidistantnim azimutalnim projekcijama postavljamo uvjet da mjerilo po
meridijanima bude jednako jedinici
m =1,
(7.22)
pa je prema (7.7)
d
=1,
R d
d = R d .
Integriranjem dobivamo
= R + K .
(7.23)
Postavimo li uvjet da se pol preslika kao toka (za = 90 treba biti = 0 ) izlazi
K = R 90
pa je
= R(90 ) .
(7.24)
88
Za mjerilo po paralelama dobiva se prema (7.8)
n=
(90 )
,
cos
(7.25)
a za mjerilo povrina
p = mn = n .
(7.26)
Kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnim ekvidistantnim

azimutalnim projekcijama, prema tome, jesu
= 0 ,
= R(90 ) ,
x = cos ,
y = sin ,
m= k =
(7.27)
k (90 )
cos 0
, n=
,
90 0
cos
p = mn , sin
|m n|
.
m+n
Karta svijeta u uspravnoj ekvidistantnoj azimutalnoj projekciji (sl. 7.5) posluila je za

izradu amblema Ujedinjenih naroda.
Slika 7.5. Karta svijeta u uspravnoj ekvidistantnoj projekciji. Podruje preslikavanja

prostire se od sjevernog pola do paralele s geografskom irinom = 60
89
7.4. Kose i poprene azimutalne projekcije

U kosim i poprenim azimutalnim projekcijama normalna kartografska mrea ne
podudara se s mreom meridijana i paralela. Pol normalne kartografske mree ima
geografske koordinate p i p i podudara se sa srednjom tokom podruja preslikavanja.
Poprene azimutalne projekcije esto se upotrebljavaju za izradu karata istone i
zapadne polusfere, a kose azimutalne projekcije mnogo se upotrebljavaju za karte
kontinenata.
Slino kao i kod mnogih drugih projekcija pojedine azimutalne projekcije nazivaju se
u literaturi imenima njihovih autora. Tako se ekvivalentne azimutalne projekcije nazivaju i
Lambertove azimutalne projekcije po imenu njihova pronalazaa poznatog njemakog
matematiara Johana Heinricha Lamberta (1728-1777). Ekvidistantna azimutalna
projekcija, kod koje je k = 1 , naziva se Postelova projekcija po imenu francuskog geografa
Guillaumea Postela (1510-1581).
Na slici 7.6 prikazana je istona polusfera u poprenoj konformnoj azimutalnoj
projekciji. Mrea meridijana i paralela i konture kontinenata u kosoj konformnoj
azimutalnoj projekciji prikazani su na sl. 7.7.
Slika 7.6. Poprena konformna azimutalna projekcija
90
Slika 7.7. Kosa konformna azimutalna projekcija
7.5. Perspektivne azimutalne projekcije

U perspektivnim azimutalnim projekcijama Zemlju obino aproksimiramo sferom
polumjera R. Toke s plohe sfere projiciraju se po zakonima linearne perspektive na
ravninu projekcije koja je okomita na pravac koji spaja toku promatranja sa sreditem
sfere (sl. 7.8).
Slika 7.8. Projiciranje toaka Zemljine sfere na projekcijsku ravninu u perspektivnim

azimutalnim projekcijama
91
Udaljenost toke promatranja O do sredita sfere oznaena je s D, a udaljenost do

projekcijske ravnine s L (sl. 7.8). Ovisno o veliini D, perspektivne azimutalne projekcije
dijele se na:
1. ortografske, D = ;
2. stereografske, D = R;
3. centralne, D = 0;
4. vanjske, R < D < .
Poloaj okomice iz toke promatranja na projekcijsku ravninu odreen je
geografskim koordinatama p i p (toke Q) probodita okomice sa sferom. Ta toka
obino je srednja toka podruja preslikavanja. U odnosu na poloaj toke Q odnosno
spojnice OO' svaka od grupa perspektivnih azimutalnih projekcija dijeli se na:
1. uspravne (polarne) ( p = 90), spojnica OO' prolazi kroz polove,
2. poprene ( p = 0), spojnica OO' lei u ravnini ekvatora,
3. kose (0 < p < 90), spojnica OO' prolazi bilo kojom tokom izmeu ekvatora i
polova.
Ope formule perspektivnih azimutalnih projekcija odgovaraju opim formulama
azimutalnih projekcija. Naime iz sl. 7.8 vidljivo je da e se velike krunice koje prolaze
tokom Q preslikati u ravninu projekcije kao pravci koji se sijeku u toki O' pod kutovima
jednakim kutovima na sferi, a sve toke koje su na jednakoj udaljenosti od toke Q i u
projekciji e biti jednako udaljene od toke O'. To je oito oblik mree azimutalnih
projekcija.
Kao i kod ostalih grupa projekcija dovoljno je izvesti osnovne kartografske jednadbe
uspravnih projekcija. Prijelaz na poprene i kose projekcije moe se ostvariti postupkom
opisanim u 5.4.
Do osnovnih kartografskih jednadbi doi emo projiciranjem bilo koje toke s plohe
sfere na projekcijsku ravninu. Na sl. 7.8 toka T' projekcija je toke T. Budui da se toka Q
poklapa sa sjevernim geografskim polom (P), primjer je to za uspravne azimutalne
projekcije.
Iz slinosti trokuta OO'T' i OBT (sl. 7.8) slijedi:
O T : BT = O O : OB
(7.28)
: R cos = L : ( D + R sin ) ,
(7.29)
ili
pa je
LR cos
.
D + R sin
(7.30)
92
To je opi izraz za u uspravnim perspektivnim azimutalnim projekcijama. Svi

ostali izrazi jednaki su ranije izvedenim izrazima azimutalnih projekcija. (v. (7.9)).
Prema tome ope formule uspravnih perspektivnih azimutalnih projekcija jesu:
= 0 ,
=
LR cos
,
D + R sin
x = cos ,
(7.31)
y = sin ,
m=
d
, n=
,
R d
R cos
p = mn , sin
|m n|
.
m+n
Osnovne jednadbe ortografskih, stereografskih, centralnih i vanjskih projekcija

dobit emo uvrtavajui odgovarajue vrijednosti za D u ope formule.
7.5.1. Uspravna ortografska projekcija

U ovoj projekciji toka promatranja se nalazi u beskonanosti ( D = ), pa se
projiciranje vri meusobno paralelnim zracima okomitim na projekcijsku ravninu. Obino
se uzima da projekcijska ravnina tangira sferu u sredinjoj toki podruja preslikavanja, tj.
L = D + R.
Uvrsti li se L = D + R u opi izraz za (7.30) dobiva se
( D + R ) R cos
.
D + R sin
Uvrsti li se D = dobiva se neodreen izraz. Izraz za moemo napisati i u ovom obliku

R
) R cos
D
=
.
R
1 + sin
D
(1 +
Uvrsti li se sad D = izlazi
= R cos .
(7.32)
Za mjerilo u smjeru meridijana izlazi prema (7.31)
m = sin ,
a za mjerilo u smjeru paralela
n = 1.
(7.33)
93
Budui da je n = 1 , ortografske projekcije pripadaju grupi ekvidistantnih, tj. paralele

se preslikavaju u pravoj veliini.
Kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnoj ortografskoj
projekciji jesu:
= 0 ,
= R cos ,
x = cos ,
(7.34)
y = sin ,
m = sin , n = 1 ,
sin
p= m,
|m n|
.
m+n
Mrea meridijana i paralela u ortografskoj projekciji prua utisak sferinosti (sl.

7.9b). Ortografska projekcija se esto upotrebljava za izradu karata Mjeseca.
a)
b)
Slika 7.9. a) uspravna i b) poprena ortografska projekcija
7.5.2. Uspravna stereografska projekcija

U stereografskoj projekciji toka promatranja nalazi se na povrini sfere (D = R), a
projekcijska ravnina tangira sferu u sredinjoj toki podruja preslikavanja, pa je L = 2R.
Uvrtavajui ove vrijednosti u opi izraz za (7.30) dobiva se
2 R cos
.
1 + sin
94
Ovaj izraz moe se napisti i u obliku
= 2 R tg(45 + ) .
2
(7.35)
Usporeujui dobiveni izraz za s izrazom za u (7.15) vidimo da je stereografska

projekcija konformna azimutalna projekcija kod koje je k = 1 , tj kod koje nema deformacija
u sredinjoj toki podruja preslikavanja.
Prema tome kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnoj
stereografskoj projekciji jesu:
= 0 ,
= 2 R tg ( 45 ) ,
2
x = cos ,
(7.36)
y = sin ,
m = n = sec 2 ( 45 ) ,
2
p = sec 4 ( 45 ) .
2
U stereografskoj projekciji se sve krunice sa sfere, osim velikih krunica koje
prolaze sreditem projekcije, preslikavaju i u projekciji kao krunice.
7.5.3. Uspravna centralna projekcija

U centralnoj (gnomonskoj) projekciji toka promatranja nalazi se u centru sfere, a
projekcijska ravnina tangira sferu (D = 0, L = R).
Uvrste li se ove vrijednosti u opi izraz za (7.30) dobiva se
= R ctg .
(7.37)
Za mjerila du meridijana i paralela dobiva se iz (7.7) i (7.8)
m = cosec2 ,
n = cosec .
(7.38)
Kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnoj centralnoj

projekciji, prema tome, jesu:
95
= 0 ,
= R ctg ,
x = cos ,
(7.39)
y = sin ,
m = cosec2 , n = cosec ,
sin
p = cosec3 ,
|m n|
.
m+n
Po vrstama deformacija centralna projekcija spada u grupu uvjetnih projekcija.

Lukovi velikih krunica (ortodrome) preslikavaju se u toj projekciji kao pravci, to je
njezina glavna vrijednost.
Oblik mree meridijana i paralela i konture kontinenata u uspravnoj centralnoj
projekciji prikazane su na sl. 7.10. Jasno su uoljive velike deformacije duina, povrina i
oblika, koje naglo rastu udaljavanjem od sredinje toke podruja preslikavanja.
Slika 7.10. Uspravna centralna projekcija.
7.5.4. Vanjske projekcije

Perspektivne azimutalne projekcije u kojima se toka promatranja nalazi izvan sfere,
ali na konanoj udaljenosti nazivaju se vanjske projekcije. Prema tome je R < D < .
Ispitivanja su pokazala da se prikladnim izborom veliine D moe postii povoljan
raspored deformacija. Veliine D i L odredili su razni autori pod raznim uvjetima.
96
Meu vanjskim projekcijama istie se Clarkeova projekcija. Clarke je udaljenost D

odredio tako, da zbroj kvadrata razlika izmeu glavnog mjerila i mjerila po glavnim
pravcima bude najmanji na itavom podruju preslikavanja. Za kartu polusfere dobio je
D = 1.465R i L = 2.031R (Bori, 1955a).
7.6. Modifikacija azimutalnih projekcija

Modifikacijom azimutalnih projekcija nastale su dvije projekcije pogodne za izradu
karata svijeta. To su Aitovljeva i Hammer-Aitovljeva projekcija (Leighly, 1955).
7.6.1. Aitovljeva projekcija

Ova projekcija nastala je modifikacijom poprene ekvidistantne azimutalne
projekcije. Modifikacija projekcije sastoji se u tome da se obodna krunica karte polusfere
s duljinom = 90 zamjeni elipsom, unutar koje e se preslikati itava Zemljina sfera.
Kartografske jednadbe Aitovljeve projekcije jesu
x = Rz cos ,
y = 2 Rz sin ,
),
2
).
= arctg (ctg sin
2
z = arccos (cos cos
(7.40)
(7.41)
U toj projekciji pol je toka, odnos duljine ekvatora prema duljini srednjeg meridijana
je 2:1, a prema vrsti deformacija projekcija je uvjetna. Oblik mree meridijana i paralela i
kontura kontinenata na karti svijeta u Aitovljevoj projekciji dan je na sl. 7.11.
Slika 7.11. Aitovljeva projekcija.
97
7.6.2. Hammer-Aitovljeva projekcija

Hammer-Aitovljeva projekcija nastala je modifikacijom poprene ekvivalentne
azimutalne projekcije na isti nain kao i Aitovljeva projekcija modifikacijom poprene
ekvidistantne azimutalne projekcije (v. 7.6.1.). Kartografske jednadbe tako dobivene
projekcije jesu
z
x = 2 R sin cos ,
2
z
y = 4 R sin sin .
2
(7.42)
Polarne koordinate z i raunaju se po formulama (7.41).

Projekcija je ekvivalentna, pol je toka, a odnos duljine ekvatora prema duljini
srednjeg meridijana je 2:1. Oblik mree meridijana i paralela i kontura kontinenata na
karti svijeta u Hammer-Aitovljevoj projekciji dan je na sl. 7.12.
Slika 7.12. Hammer-Aitovljeva projekcija
98
Cilindrine projekcije
8. CILINDRINE PROJEKCIJE
U uspravnim cilindrinim projekcijama meridijani se preslikavaju kao pravci
meusobno paralelni na razmaku proporcionalnom razlikama njihovih geografskih duljina,
a paralele takoer kao pravci okomiti na meridijane (sl. 8.1). Mrea meridijana i paralela u
uspravnim projekcijama ujedno je i normalna mrea.
Slika 8.1. Uspravna cilindrina projekcija

Ope formule uspravnih cilindrinih projekcija mogu se napisati u ovom obliku
x = f ( ) ,
y = k ( 0 ) ,
(8.1)
gdje su x i y pravokutne koordinate.

Za os x uzima se jedan od meridijana, obian srednji meridijan podruja
preslikavanja, a za os y projekcija ekvatora ili paralele s najmanjom irinom.
Oblik funkcije f koja odreuje koordinatu x ovisi o osnovnim uvjetima preslikavanja.
Prema uvjetima preslikavanja cilindrine projekcije se dijele na konformne, ekvivalentne,
ekvidistantne i uvjetne.
U uspravnim cilindrinim projekcijama glavni pravci podudaraju se s pravcima
meridijana i paralela, to znai da mjerila po meridijanima i paralelama imaju ekstremne
vrijednosti.
99
Koristei ope formule za mjerila i deformacije i navedena svojstva cilindrinih

projekcija moemo napisati sve potrebne formule uspravnih cilindrinih projekcija
rotacijskog elipsoida:
x = f ( ) ,
y = k ( 0 ) ,
x
E
m=
, E =
M

pa slijedi
m=
dx
Md
(8.2)
2
G
y
n=
, G= = k2 ,
r

i
n=
k
, r = N cos ,
r
p = mn , sin
|m n|
.
m+n
Ako uspravne cilindrine projekcije primjenimo za preslikavanje sfere, tada sve

formule, osim formula za mjerila m i n, imaju isti oblik kao u (8.2). Mjerila m i n raunamo
u tom sluaju po formulama:
m=
dx
,
Rd
k
n=
.
R cos
(8.3)
Iz formula (8.2) i (8.3) vidi se da mjerila i deformacije ovise u uspravnim cilindrinim

projekcijama samo o geografskoj irini. Izokole su prema tome pravci i podudaraju se s
projekcijama paralela.
8.1. Uspravne konformne cilindrine projekcije

Budui da se u uspravnim cilindrinim projekcijama glavni pravci podudaraju s
meridijanima i paralelama, to prema (5.1) uvjet konformnosti izraavamo s m = n. Prema
tom uvjetu imamo
dx
k
=
,
Md N cos
100
odakle je uvrtavanjem vrijednosti za M i N
dx = k
(1 e 2 )
d
.
2
2
(1 e sin ) cos
Nakon integriranja dobije se
x = k ln tg ( 45 + ) e ln tg ( 45 + ) + K .
2
2
Ako dopustimo da se os y podudara s ravninom ekvatora bit e K = 0 , pa slijedi
x = k ln U ,
(8.4)
gdje je
tg ( 45 + )
2 ,
U=
tg e ( 45 + )
2
(8.5)
sin = e sin .
(8.6)
Za sferu je e = 0, pa izraz (8.4) moemo napisati u obliku
x = k ln tg( 45 + ) .
2
(8.7)
Konstantu k odreujemo uz uvjet da mjerilo n0 na paraleli sa irinom 0 bude

jednako jedinici
k
=1,
r0
odakle je za plohu elipsoida
k = r0 = N 0 cos 0 ,
a za plohu sfere
k = R cos 0 .
Prema tome konstanta k jednaka je polumjeru one paralele koja pri preslikavanju
zadrava svoju duljinu. Kad je 0 = 0 , onda je k = a, gdje je a velika poluos Zemljinog
elipsoida.
101
Osnovne kartografske jednadbe i izrazi za raunanje mjerila i deformacija u

uspravnoj konformnoj cilindrinoj projekciji elipsoida jesu:
y = k ( 0 ) ,
x = k ln U ,
tg( 45 + )
2 , sin = e sin ,
U=
tg e ( 45 + )
2
m= n=
k
, r = N cos ,
r
(8.8)
p = m2 ,
= 0 , k = N 0 cos 0 .
Za preslikavanje sfere u ovoj projekciji vrijede ovi izrazi
y = k ( 0 ) ,
x = k ln tg( 45 + ) ,
2
k
m= n=
,
R cos
(8.9)
p = m2 ,
= 0 , k = R cos 0 .
Uspravna konformna cilindrina projekcija naziva se Mercatorova projekcija po
njenom pronalazau, slavnom kartografu, Gerhardu Kremeru Mercatoru (1512 - 1594).
Mercatorova projekcija ima veliku primjenu u izradi pomorskih i zrakoplovnih karata
i to zbog ovih svojih osobina:
1. meridijani i paralele preslikavaju se kao pravci,
2. sauvana je jednakost kutova, i to je najvanje,
3. loksodrome se preslikavaju kao pravci.
Loksodroma je krivulja na elipsoidu koja s meridijanima preko kojih prolazi zatvara
iste kutove. Prema tome brod plovi po loksodromi kad stalno plovi po istom kursu, tj. pod
istim azimutom. Ako brod treba iz toke A ploviti u toku B, tada pomorac na karti u
Mercatorovoj projekciji spaja pravcem projekcije tih toaka (A'B') i oitava azimut (sl.
8.2). To je mogue jer se loksodroma preslikava u pravac i jer je projekcija konformna pa
kut u projekciji nije deformiran.
102
Slika 8.2. Loksodroma na sferi i u Mercatorovoj projekciji

Karta svijeta u Mercatorovoj projekciji dana je na slici 8.3. Deformacija nema na
ekvatoru. Udaljavanjem od ekvatora deformacije duina i povrina uoljivo rastu. Na
paraleli sa irinom = 60 deformacije povrina iznose 300% (tablica 8.1). Da bi se
dobila zorna predodba o velikim deformacijama povrina u Mercatorovoj projekciji, treba
usporediti veliine kontinenata na karti u Mercatorovoj projekciji (sl. 8.3) s veliinama
kontinenata na kartama u ekvivalentnim projekcijama (npr. sl. 8.4 i sl. 8.5). Zbog velikih i
lako uoljivih deformacija povrina Mercatorova projekcija nije pogodna za izradu
opegeografskih i politikih karata svijeta.
Slika 8.3. Mercatorova projekcija. Podruje preslikavanja ogranieno je

paralelama sa irinom = 80
103
Tablica 8.1: Mjerila u Mercatorovoj projekciji
m=n
1.000
1.000
15
1.035
1.071
30
1.155
1.333
60
2.000
4.000
75
3.864
14.930
8.2. Uspravne ekvivalentne cilindrine projekcije

U uspravnim ekvivalentnim cilindrinim projekcijama meridijani i paralele sijeku se
pod pravim kutom, pa uvjet ekvivalentnosti glasi
p = mn = 1 .
(8.10)
Budui da se ekvivalentne cilindrine projekcije upotrebljavaju za izradu karata

sitnih mjerila, to u izvoenju formula Zemlju smatramo sferom. Uvrtavajui u (8.10)
izraze za m i n dobiva se
dx
k
=1
Rd R cos
i
dx =
1 2
R cos d .
k
Nakon integriranja dobivamo:
x=
R2
sin + K
k
gdje je K konstanta integracije. Postavimo li os y u ravninu ekvatora to je K = 0 , a
x=
R2
sin .
k
(8.11)
Konstantu k odreujemo uz uvjet da je mjerilo n0 na paraleli sa irinom 0 jednako

jedinici. Prema tom uvjetu imamo
k
=1
R cos 0
i
k = R cos 0 .
(8.12)
104
Osnovne kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnoj

ekvivalentnoj cilindrinoj projekciji sfere jesu
y = k ( 0 ) ,
x=
n=
sin
R2
sin ,
k
k
1
, m= ,
R cos
n
(8.13)
p =1,
|m n|
, k = R cos 0 .
m+n
Ako se u toj projekciji ekvator preslika bez deformacija ( 0 = 0 ), tada je prema (8.12)
k=R.
(8.14)
Uvrstimo li dobivenu vrijednost konstante (k = R) u formule (8.13) dobivamo

jednadbe uspravne ekvivalentne cilindrine projekcije u kojoj nema deformacija na
ekvatoru:
y = R( 0 ) ,
x = R sin ,
(8.15)
n = sec , m = cos .
Mjerila m, n i maksimalne deformacije kutova u toj projekciji dane su u tablici 8.2,
a mrea meridijana i paralela i konture kontinenata na sl. 8.4. Deformacije duina i kutova
udaljavanjem od ekvatora naglo rastu, pa se ta projekcija rijetko upotrebljava za prikaz
itavog svijeta. Na sl. 8.4 lako se uoavaju velike deformacije duina i oblika kontinenata
(npr. Aljaske, Grnlanda, sjeverne Europe i sjeverne Azije).
Tablica 8.2: Mjerila i deformacije u ekvivalentnoj cilindrinoj projekciji
000'
15
1.035
0.966
358'
30
1.155
0.866
1626'
60
2.000
0.500
7344'
75
3.864
0.259
12157'
105
Slika 8.4. Uspravna ekvivalentna cilindrina projekcija, 0 = 0

Ako se, umjesto ekvatora, bez deformacija preslikaju paralele sa irinom 0 = 30 ,
dobiva se povoljniji raspored deformacija (sl. 8.5).
Slika 8.5. Uspravna ekvivalentna cilindrina projekcija, 0 = 30
8.3. Uspravne ekvidistantne cilindrine projekcije

U uspravnim ekvidistantnim cilindrinim projekcijama Zemlju, obino, smatramo
sferom i postavljamo uvjet da se meridijani preslikaju bez deformacija:
m=
dx
=1,
Rd
odakle je
dx = R .
Nakon integriranja dobivamo:
x = R + K .
106
Postavimo li os y u ravninu ekvatora, to je K = 0 i
x = R .
(8.16)
Konstantu k odreujemo uz uvjet da je mjerilo n0 na paraleli sa irinom 0 jednako

jedinici
n0 =
k
=1,
R cos 0
odakle je
k = R cos 0 .
(8.17)
Osnovne kartografske jednadbe i izrazi za mjerila i deformacije u uspravnoj

ekvidistantnoj cilindrinoj projekciji sfere na ravninu jesu:
y = k ( 0 ) ,
x = R ,
m =1, n =
sin
k
,
R cos
p=n ,
(8.18)
|m n|
, k = R cos 0 .
m+n
Ako postavimo uvjet da se ekvator preslika bez deformacija, ( 0 = 0 ), tada je prema (8.17)
k=R.
(8.19)
Uvrstimo li u dobivenu vrijednost konstante (k = R) u jednadbe (8.18) izlazi:
x = R ,
y = R ( 0 ) ,
(8.20)
m = 1 , n = sec .
To su jednadbe uspravne ekvidistantne projekcije u kojoj nema deformacija na
ekvatoru. Ta projekcija naziva se i kvadratina projekcija, jer mrea meridijana i paralela
ini mreu kvadrata (sl. 8.6). Mjerila i deformacije u toj projekciji dane su u tablici 8.3.
Maksimalne deformacije kutova rastu udaljavanjem od ekvatora sporije nego u
ekvivalentnim projekcijama (tablica 8.2), ali zato postoje deformacije povrina koje na
paraleli sa irinom 0 = 75 iznose ve 286%. Velike deformacije povrina, ali mnogo
manje nego u Mercatorovoj projekciji (tablica 8.1 i sl. 8.3), lako se uoe ako se usporedi
povrina Grnlanda na sl. 8.5.
107
Tablica 8.3: Mjerila i deformacije u ekvidistantnim cilindrinim projekcijama
n=p
0
15
1.000
1.035
1
1
000'
159'
30
1.155
814'
60
2.000
3857'
75
3.864
7209'
Slika 8.6. Uspravna ekvidistanatna cilindrina projekcija, 0 = 0

Povoljniji raspored deformacija dobit e se ako se umjesto ekvatora bez deformacija
preslikaju dvije paralele sa irinama 0 = 30 (sl. 8.7).
Slika 8.7. Uspravna ekvidistantna cilindrina projekcija, 0 = 30
108
8.4. Kose i poprene cilindrine projekcije

Uspravne cilindrine projekcije pogodne su za preslikavanje podruja izduenih du
ekvatora. Za podruja izduena du meridijana pogodne su poprene cilindrine
projekcije, a za podruja izduena du proizvoljnih velikih krunica kose cilindrine
projekcije.
U kosim i poprenim cilindrinim projekcijama Zemlja se obino smatra sferom.
Normalna mrea ne podudara se s mreom meridijana i paralela.
Ope formule kosih i poprenih cilindrinih projekcija imaju isti oblik kao i formule
uspravnih cilindrinih projekcija. U tim formulama potrebno je samo i zamjeniti s '
i (v. 5.4).
Izraunavanje kartografske mree u kosim i poprenim projekcijama izvodi se ovim
redom:
1. odreivanje koordinata pola p i p kosog ili poprenog sustava,
2. prijelaz od geografskih koordinata , na koordinate ' i ' ,
3. izraunavanje koordinata, mjerila i deformacija u projekciji.
Slika 8.8. Poprena ekvivalentna cilindrina projekcija.
109
Slika 8.9. Kosa ekvidistantna cilindrina projekcija

Od poprenih i kosih cilindrinih projekcija izuzetnu vanost i primjenu ima
poprena konformna cilindrina projekcija elipsoida tvz. Gauss-Krgerova projekcija. Tu
projekciju koristi danas veliki broj drava za potrebe dravne izmjere i izradu topografskih
karata. U tim sluajevima Zemlju moramo smatrati elipsoidom pa do formula GaussKrgerove projekcije ne moemo doi postupkom koji smo koristili u ovom odjeljku
smatrajui Zemlju sferom. Gauss-Krgerova projekcija bit e obraena u poglavlju 15.
8.5. Perspektivne cilindrine projekcije

Dobivanje perspektivnih cilindrinih projekcija moe se objasniti geometrijski.
Zamislimo valjak (cilindar) koji dira Zemljinu sferu du ekvatora, ili je kao na sl. 8.10, sijee
du dviju paralela, simetrinih u odnosu na ekvator. Iz toke promatranja (O) projiciramo
toke s plohe sfere na valjak. Kao i u perspektivnim azimutalnim projekcijama (v. 7.5),
toka promatranja moe biti u sreditu sfere, na plohi sfere, izvan sfere na konanoj
udaljenosti i u beskonanosti. Projiciranje se vri za svaku meridijansku ravninu posebno,
a toka promatranja se pri tome pomie u ravnini ekvatora, po krunici polumjera CO (sl.
8.10).
Projicirajmo opisanim postupkom mreu meridijana i paralela na valjak. Razreimo
valjak du jedne izvodnice i razvijmo u ravninu. Projiciranjem dobivena mrea imat e
oblik karakteristian za sve uspravne cilindrine projekcije: meridijani su paralelni pravci,
a paralele pravci okomiti na meridijane.
110
Mijenjajui udaljenost toke promatranja od sredita sfere i irine paralela du kojih

valjak sijee sferu moemo utjecati na raspored deformacija i razmak izmeu paralela.
Time imamo mogunost projekciju prilagoditi specifinim potrebama pri izradi
matematike osnove pojedinih karata.
Slika 8.10. Projiciranje na valjak koji sijee Zemljinu sferu du dviju paralela.
Meu perspektivnim cilindrinim projekcijama, koje su nale veu primjenu u praksi
istie se Gallova projekcija. U toj projekciji toka promatranja nalazi se na povrini sfere
pa joj odatle i naziv Gallova stereografska projekcija, a valjak sijee sferu du paralela sa
irinom 0 = 45 . Osnovne jednadbe te projekcije glase (Solov'ev 1969, str. 147):
x = (1 + cos 0 ) R tg
y = cos 0 ( 0 ) ,
1
n = cos 0 sec , m = (1 + cos 0 ) sec 2 ,
2
2
p = mn , sin
|m n|
.
m+n
(8.21)
111
Pseudokonusne projekcije
9. PSEUDOKONUSNE PROJEKCIJE
U pseudokonusnim projekcijama meridijani uspravnih projekcija preslikavaju se kao
krivulje simetrine u odnosu na srednji meridijan koji se preslikava kao pravac, a paralele
kao lukovi koncentrinih krunica (sl. 9.1).
Slika 9.1. Pseudokonusna projekcija

Osnovne jednadbe ovih projekcija jesu:
= f 1 ( ) ,
= f 2 ( , ) ,
q = konst.
x = q cos ,
y = sin ,
m=
d sec

, n=
, p = mn sin ,
d R
r
tg =
,
d
d
a b
sin =
.
2 a+b
(9.1)
112
9.1. Bonneova projekcija

Bonneova projekcija je pseudokonusna ekvivalentna projekcija u kojoj se sve
paralele i srednji meridijan preslikavaju bez deformacija. Osim toga na paraleli sa irinom
0 nema ni deformacija kutova. Navedena svojstva izraena analitiki glase:

p = 1 , n = 1 , m0 = 1 , 0 = 0 .
(9.2)
Rigobert Bonne* je ovu projekciju predloio 1752. za kartu Francuske.

Budui da se srednji meridijan preslikava kao pravac i u pravoj veliini, moemo
pisati:
m0 =
d
= 1.
Rd
(9.3)
Predznak minus oznauje da i rastu u suprotnim smjerovima. Iz (9.3) slijedi
d = Rd
i
= K R ,
(9.4)
gdje je K konstanta integracije.

Iz uvjeta da se paralele preslikavaju bez deformacija slijedi
n=

=1,
r
odakle je
( 0 ) ,
a konstanta integracije je nula ako os x postavimo na srednji meridijan.

Do formule za mjerilo po meridijanima doi emo iz izraza:
p = mn sin = 1 .
Uvrstimo
n =1
pa je
m=
1
1
=
sin sin(90 )
Rigobert Bonne (1727-1795), francuski inenjer hidrograf.
(9.5)
113
i konano
m = sec .
(9.6)
Iz formule (9.1) slijedi (v. Bori 1955, str. 51 i 289-292)
tg = ( 0 )(sin
).
(9.7)
Budui da je 0 = 0 , to je na toj paraleli = 0 i tg = 0 . Iz (9.7) dobiva se
sin 0
r0
=0
i nakon uvrtavanja r0 = R cos 0
0 = Rctg 0 .
(9.8)
Iz (9.4) slijedi
K = 0 + R 0
i
K = R(ctg 0 + 0 )
(9.9)
= R(ctg 0 + 0 ) .
(9.10)
pa je konana formula za
Kartografske jednadbe i izrazi za raunanje mjerila i deformacija u Bonneovoj

projekciji jesu
y = sin ,
x = q cos , q = j ,
= R (ctg 0 + 0 ) , =
m = sec , n = 1 ,
sin
( 0 ) ,
p =1,
a b
r
, tg = ( 0 )(sin ) .
a +b
Karta svijeta u Bonneovoj projekciji dana je na sl. 9.2.
(9.11)
114
Slika 9.2. Bonneova projekcija
Bonneova projekcija mnogo se upotrebljavala i za karte kontinenata. Budui da su u

toj projekciji deformacije kutova mnogo vee nego u ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji to
se azimutalna projekcija danas gotovo iskljuivo upotrebljava za karte kontinenata. Na sl.
18.2b prikazana je Sjeverna Amerika u ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji, a na sl. 18.2a u
Bonneovoj projekciji. Po kutovima pod kojima se sijeku meridijani i paralele na pojedinim
dijelovima karte u Bonneovoj projekciji prostim su okom uoljive velike deformacije
kutova.
115
Pseudocilindrine projekcije
10. PSEUDOCILINDRINE PROJEKCIJE

U pseudocilindrinim projekcijama meridijani uspravnih projekcija preslikavaju se
kao krivulje simetrine prema srednjem meridijanu koji se preslikava kao pravac, a
paralele se preslikavaju kao meusobno paralelni pravci okomiti na srednji meridijan (sl.
10.1).
Slika 10.1. Pseudocilindrina projekcija

Osnovne jednadbe jesu:
x = f1 ( ) ,
y = f 2 ( , ) ,
m=
dx sec
1 y
, n=
,
d R
r
p = mn sin , sin
(10.1)
ab
.
a +b
10.1. Sansonnova projekcija

Sansonnova projekcija je ekvivalentna sinusoidalna pseudocilindrina projekcija u
kojoj se sve paralele i srednji meridijan preslikavaju u pravoj veliini, tj:
p = 1 , n = 1 , m0 = 1 .
(10.2)
Budui da se srednji meridijan preslikava kao pravac, u pravoj veliini moemo

pisati, uz pretpostavku da Zemlju smatramo sferom,
m0 =
dx
=1,
Rd
116
odakle je
dx = Rd
i
x = R + K .
Postavimo li os y u ravninu ekvatora to je:
= 0 i x = 0 , pa slijedi i K = 0 ,
a
x = R .
(10.3)
Za mjerilo du paralela moemo pisati:
n=
1 y
=1,
r
odakle je
y = r
(10.4)
y = r ( 0 )
ili
y = R ( 0 ) cos .
(10.5)
Iz izraza
p = mn sin = 1
slijedi ( n = 1 ):
m=
1
1
1
=
=
sin sin(90 ) cos
m = sec .
Kut raunamo po formuli:
tg =
F
,
H
gdje su:
F = R 2 sin cos ( 0 ) ,
H = R 2 cos ,
pa slijedi
tg = ( 0 ) sin .
(10.6)
117
Prema tome, osnovne kartografske jednadbe i izrazi za raunanje mjerila i

deformacija u Sansonnovoj projekciji jesu
x = R ,
y = R( 0 ) cos
m = sec , n = 1 ,
sin
p =1,
(10.7)
ab
, tg = ( 0 ) sin .
a +b
Mrea meridijana i paralela i konture svijeta u Sansonnovoj projekciji dani su na sl.

10.2.
Slika 10.2. Sansonnova projekcija
10.2. Mollweideova projekcija

Mollweideova projekcija je ekvivalentna pseudocilindrina projekcija u kojoj se svi
meridijani preslikavaju kao elipse osim srednjeg meridijana i meridijana duljine
Srednji meridijan preslikava se kao pravac, a meridijan koji je udaljen za 90 od srednjeg

meridijana kao krunica ija je povrina jednaka povrini Zemljine polusfere (sl. 10.3):
2 = 2 R 2 ,
odakle je
=R 2 .
(10.8)
118
Slika 10.3. Meridijan duljine = 90 preslikava se u Mollweidovoj projekciji kao

krunica
Sa slike 10.3 vidimo da su pravokutne koordinate neke toke T0 , koja se nalazi na
meridijanu s duljinom = 90 , odreene jednadbama:
x0 = sin ,
y0 = cos .
(10.9)
Budui da se u Mollweidovoj projekciji paralele preslikavaju kao pravci paralelni

ekvatoru, to su za dani kut sve apscise jednake, tj.
x = R 2 sin .
(10.10)
Do izraza za raunanje ordinata doi emo iz omjera
y0 : y =
odakle je
y=
2 y0
i uvrtavanjem y0 iz (10.9) i iz (10.8) dobiva se
y=
2R 2 cos
(10.11)
119
Da bismo odredili odnos izmeu kuta i geografske irine , posluit emo se

uvjetom ekvivalentnosti. Prema tome uvjetu povrina lika SEE1T0 (sl. 10.3) treba biti
jednaka povrini kuglina pojasa izmeu ekvatora i paralele sa irinom , ija je projekcija
duina ST0 . Oznaimo povrinu trokuta OST0 s Pt , a povrinu krunog isjeka OT0 E1 s Pi ,
to je
Pt + 2 Pi = R 2 sin .
(10.12)
Iz sl. 10.3 vidi se da je visina trokuta OST0
v = sin ,
a baza trokuta
b = 2 cos ,
pa je njegova povrina
Pt =
2 2 sin cos 2 sin 2

=
.
2
2
(10.13)
Povrina krunog isjeka OT0 E1 je
Pi =
2
2
(10.14)
pa uvrtavanjem (10.13) i (10.14) u (10.12) izlazi
2 sin 2
2
+ 2 = R 2 sin .
Uvrstili se jo prema (10.8)
=R 2
izlazi
sin 2 + 2 = sin .
(10.15)
Ovu jednadbu moemo rijeiti nekom od priblinih metoda. Posluit emo se

Newtonovim postupkom. Prema tom postupku ako za jednadbu f ( x ) = 0 znamo priblinu
vrijednost x0 tada emo bolje priblienje dobiti po jednadbi
x1 = x0
f ( x0 )
.
f ( x0 )
Ako dobivena vrijednost nije dovoljno tona stavimo x0 = x1 i postupak nastavljamo.
(10.16)
120
U naem primjeru bit e:
f ( 0 ) = sin sin 2 0 2 0 ,
(10.17)
f ( 0 ) = 2 cos 2 0 2 .
a za prvo priblienje emo uzeti
0 = .
Kartografske jednadbe Mollweideove projekcije, prema tome, jesu
x = R 2 sin ,
y=
2 R 2 ( 0 ) cos
sin 2 + 2 = sin .
Mjerila i deformacije u ovoj projekciji moemo raunati po opim izrazima datim u
4.2. Mrea meridijana i paralela i konture svijeta u Mollweideovoj projekciji dani su na sl.
10.4.
Slika 10.4. Mollweideova projekcija
10.3. Eckertove projekcije

Njemaki kartograf Max Eckert predloio je poetkom ovog stoljea est novih
pseudocilindrinih projekcija za izradu karata svijeta. Projekcije su poznate pod nazivom
Eckertove projekcije I-VI. U svih est projekcija pol se preslikava kao linija upola kraa od
ekvatora. U prve dvije projekcije meridijani su izlomljeni na ekvatoru. To im je najvei
nedostatak, pa se u praksi ne primjenjuju. Za izradu karata svijeta mogu se preporuiti
Eckertove projekcije III, IV, V, VI (Franula, 1968).
121
10.3.1. Eckertova projekcija III

Po osobinama preslikavanja Eckertova projekcija III je uvjetna projekcija. Meridijani
su lukovi elipsa, a itava povrina preslikanog podruja jednaka je povrini kugle.
Osnovne jednadbe ove projekcije jesu:
x=
4 R
,
(4 + )
2 R( 0 )
1
(1 +
y=
2 4 2 ) .
(4 + )
(10.18)
Parcijalne derivacije potrebne za raunanje deformacija, uz pretpostavku R = 1 ,

jesu:
x
x
4
,
=
=0,
( 4 + )
y
8
=
,
( 4 + ) ( 2 4 2 )
y
2
1
=
2 4 2 ) .
(1 +
(4 + )
Karta svijeta u ovoj projekciji dana je na sl. 10.5.
Slika 10.5. Eckertova projekcija III
(10.19)
122
10.3.2. Eckertova projekcija IV

Projekcija je ekvivalentna. Meridijani su lukovi elipsa, osim graninog meridijana
koji je krunica. Pravokutne koordinate u ovoj projekciji odreene su jednadbama
x = R sin
4 +
2 R( 0 )(1 + cos )
y=
.
(4 + )
(10.20)
Kut odreuje se metodom postepenog pribliavanja iz jednadbe
( 4 + ) sin = 2 + 4 sin + sin 2 .
(10.21)

jesu:
x cos ( 4 + ) x
=
,
=0,
2
4 cos
2
y ( 4 + ) tg cos y 2(1 + cos )
=
,
=
.
4 cos2 ( 4 + )
(4 + )
2
Slika 10.6. Eckertova projekcija IV
(10.22)
123
10.3.3. Eckertova projekcija V

Po osobinama preslikavanja Eckertova projekcija V je uvjetna. Povrina itavog
preslikanog podruja jednaka je povrini kugle. Meridijani su lukovi sinusoida. Projekcija
se moe dobiti kao artimetika sredina izmeu Sansonnove projekcije i uspravne
ekvidistantne cilindrine projekcije.
Jednadbe projekcije jesu:
x=
2 R
,
+2
R( 0 )(1 + cos )
y=
.
+2
(10.23)

jesu:
x
x
2
=
,
=0,
+ 2
y
y 1 + cos
sin
=
,
=
.
+ 2
+2
Slika 10.7. Eckertova projekcija V
(10.24)
124
10.3.4. Eckertova projekcija VI

Projekcija je ekvivalentna, a meridijani su lukovi sinusoida. Osnovne jednadbe ove
projekcije jesu:
x=
2 R
,
+2
R( 0 )(1 + cos )
y=
,
+2
+2
2
sin = + sin .
(10.25)
(10.26)
Kut odreuje se iz jednadbe (10.26) metodom postepenog pribliavanja.

jesu:
( + 2) cos
x
x
,.
=
=0,
(1 + cos ) + 2
y sin cos ( + 2)
y 1 + cos
,
=
=
.
2(1 + cos ) + 2
+2
Slika 10.8. Eckertova projekcija VI
(10.27)
125
10.4. Pseudocilindrine projekcije Kavrajskog

10.4.1. Ekvivalentna sinusoidalna pseudocilindrina projekcija
Kavrajskog
Kavrajski je 1936. godine predloio za izradu karata svijeta ekvivalentnu sinusoidalnu
pseudocilindrinu projekciju. Osnovne jednadbe te projekcije glase (Graur, 1956):
x = R 4 3 ,
y=
2R 4
3 ( 0 ) cos ,
3
sin =
(10.28)
3
sin .
2
Pol se u toj projekciji preslikava kao linija duljine jednake polovici ekvatora.
Projekcija je i po obliku mree meridijana i paralela (sl. 10.9) i po veliinama i rasporedu
deformacija vrlo slina Eckertovoj VI. projekciji.
Slika 10.9. Ekvivalentna sinusoidalna pseudocilindrina projekcija Kavrajskog

Parcijalne derivacije potrebne za raunanje deformacija, uz pretpostavku R = 1 , jesu:
x
=
3
1 sin 2
4
x
=0,
(10.29)
y 2 3 sin
y 2 3
=
,
=
cos .
3
3 2
3 1 sin
4
4
126
10.4.2. Eliptina pseudocilindrina projekcija Kavrajskog

Projekcija spada u grupu uvjetnih projekcija. Ima sljedea svojstva:
1. srednji meridijan preslikava se u pravoj veliini,
2. meridijan s duljinom = 120 preslikava se kao krunica,
3. meridijani se preslikavaju kao elipse i dijele paralele na jednake dijelove
4. polovi se preslikavaju kao linije, ija je duljina jednaka polovici duljine ekvatora
(sl. 10.10).
Osnovne jednadbe ove projekcije glase (Graur, 1956):
x = R ,
y=
R 3
( 0 ) cos ,
2
sin =
(10.30)
Parcijalne derivacije potrebne za raunje deformacija, uz pretpostavku R = 1 , jesu:
x
x
=1,
=0,
y
3 sin
y
3
=
,
=
cos .
2
2
2 3
2
Slika 10.10. Eliptina pseudocilindrina projekcija Kavrajskog
(10.31)
127
10.5. Goodeove modifikacije pseudocilindrinih projekcija

Meu nainima dvodimenzionalnog prikaza sferne Zemljne povrine prekinuti
prikazi pojavljivali su se kontinuirano kroz stoljea. Iako su se rano pojavili i imali iroku
primjenu nisu istraeni toliko koliko zasluuju.
Oko etiri stoljea prekinute projekcije karakterizirala je simetrinost prikaza.
Nasuprot tome danas prevladavaju nesimetrine projekcije. Do sada se obino P. Goode
smatrao pronalazaem nesimetrinih prekinutih projekcija. Dahlberg (1962) pokazuje da
je Goode prije dobar advokat nego pronalaza tih projekcija.
Poetkom ovog stoljea za izradu karata svijeta mnogo su se upotrebljavale
Sansonnova i Mollweideova projekcija. U tim projekcijama deformacije u nekim
podrujima vrlo su velike i to je veliki nedostatak tih projekcija. Deformacije se mogu
smanjiti, dopustimo li da se pol preslika u liniju, manju od duljine ekvatora. Amerikanac
Paul Goode predloio je 1916. drugi nain smanjivanja deformacija u pseudocilindrinim
projekcijama. Po tom nainu bilo koju pseudocilindrinu projekciju koristi se za izradu
karata cijelog svijeta po pojedinim dijelovima koji su povezani jedino du ekvatoora. Za
svaki dio izabire se poseban srednji meridijan. Njegovu duljinu treba izabrati tako da bi na
tom podruju deformacije bile to manje. Obino se biraju srednji meridijani za pojedine
kontinente sa sljedeim duljinama:
PODRUJE
Sjeverna Amerika
100
Juna Amerika
60
Euroazija
+60
Afrika
+20
Australija
+150
Na taj nain prikaz je prekinut du oceana pa se takve projekcije nazivaju prekinute

projekcije.
Takva modifikacija moe se primijeniti na bilo koju pseudocilindrinu projekciju.
Koordinate pravokutne mree raunaju se po formulama projekcije.
Prednost prekinutih projekcija jesu male deformacije na podruju kontinenata, a
njihov nedostatak prekinutost prikaza (sl. 10.11).
128
Slika 10.11. Goodeova modifikacija Sansonnove projekcije
129
Polikonusne projekcije
11. POLIKONUSNE PROJEKCIJE

U polikonusnim projekcijama meridijani uspravnih projekcija preslikavaju se kao
krivulje simetrine u odnosu na srednji meridijan koji se preslikava kao pravac, paralele se
preslikavaju kao ekscentrine krunice ija se sredita nalaze na srednjem meridijanu (sl.
11.1).
Slika 11.1. Polikonusna projekcija

Ope jednadbe polikonusnih projekcija imaju ovaj oblik:
= f1 ( ) , = f 2 ( , ) ,
q = f 3 ( ) ,
x = q cos , y = sin .
(11.1)
11.1. Jednostavna (amerika) polikonusna projekcija

U ovoj projekciji mjerilo du srednjeg meridijana i du sviju paralela jednako je
jedinici:
m0 = 1 , n = 1 .
Kod polikonusnih projekcija polumjere paralela raunamo po formuli:
= R ctg .
(11.2)
to u geometrijskoj interpretaciji znai da su polumjeri jednaki izvodnicama konusa koji

tangiraju sferu po tim paralelama.
Budui da je srednji meridijan pravac i da se preslikava u pravoj veliini, bit e:
q = R ( + ctg ) .
(11.3)
130
Polikonusne projekcije
Budui da su paralele krunice, za mjerilo n moemo pisati:
n=

=1
r
odakle je
( 0 ) .
(11.4)
Uvrstimo li u (11.4) izraze za r ( r = R cos ) i (11.2) bit e:
= ( 0 ) sin .
(11.5)
Kartografske jednadbe jednostavne polikonusne projekcije, prema tome, jesu
x = q cos
y = sin ,
= R ctg , = ( 0 ) sin ,
(11.6)
q = R( + ctg ).
Jednostavna polikonusna projekcija mnogo se upotrebljavala za izradu topografskih
karata u Sjedinjenim Amerikim Dravama, pa se zbog toga esto naziva i amerikom
projekcijom.
Mrea meridijana i paralela i konture svijeta u jednostavnoj polikonusnoj projekciji
dani su na sl. 11.2.
Slika 11.2. Jednostavna polikonusna projekcija
131
Krune projekcije
12. KRUNE PROJEKCIJE

Projekcije u kojima se meridijani i paralele preslikavaju kao krunice nazivaju se
krune projekcije. Najpoznatija u toj grupi projekcije je Van der Grintenova projekcija.
12.1. Van der Grintenova projekcija

Po svojstvima preslikavanja Van der Grintenova projekcija ubraja se u grupu
uvjetnih projekcija. Meridijani se preslikavaju kao krunice simetrine u odnosu na srednji
meridijan, koji se preslikava kao pravac. Paralele su takoer krunice simetrine u odnosu
na ekvator, koji se preslikava kao pravac. itava Zemljina kugla preslikava se unutar
krunice polumjera k = R , gdje je R polumjer Zemljine kugle (sl. 12.1).
Alphons Van der Grinten opisao je grafiki nain konstrukcije projekcije, koja danas
nosi njegovo ime, u patentnoj specifikaciji iz 1904. godine (O'Keefe, Greenberg 1977).
Za raunanje pravokutnih koordinata y i x u toj projekciji izvelo je vie autora
formule razliitog oblika. Najprikladnije za raunanje elektronikim raunalima jesu
formule koje je izveo Snyder (1979):
R d ( g u 2 ) + d 2 ( g u 2 ) 2 (u 2 + d 2 ) ( g 2 u 2 )
,
y=
2
2
u +d
(12.1)
R uv d (d 2 + 1)(u 2 d 2 ) v 2
,
x=
2
2
u +d
gdje su
d=
1 180 0
,
2 0 180
sin =
g=
90
cos
,
sin + cos 1
(12.2)
u = g
1 ,
sin
v=d2 +g .
Po formulama (12.1) nije mogue raunati pravokutne koordinate za = 0 ,
0 = 0 i
formule:
= 90 jer se dobiju neodreeni izrazi. Za te sluajeve vrijede ove
132
Krune projekcije
za = 0 :
y = R( 0 ) , x = 0 ,
za 0 = 0 :
za = 90 :
y = 0 , x = R tg
(12.3)
y = 0 , x = R .
Za apscise x uzima se predznak od , a za ordinate y predznak od . Kutovi i dani

su u stupnjevima.
Slika 12.1 Van der Grintenova projekcija

Van der Grintenova projekcija mnogo se upotrebljava za izradu politikih karata
svijeta, iako za tu svrhu zbog velikih deformacija povrina nije prikladna. Npr. Grnland je
tri puta manji od Australije, a u Van der Grintenovoj je projekciji vei od Australije (sl.
12.1).
133
Mjeovite projekcije
13. MJEOVITE PROJEKCIJE

Mjeovitim projekcijama nazivaju se projekcijie dobivene kombinacijom dviju ili vie
kartografskih projekcija. Najpoznatija u toj grupi projekcija je Winkelova (trostruka)
projekcija.
13.1. Winkelova projekcija

O. Winkel predloio je ovu projekciju za izradu karata svijeta 1913. godine. Ta
projekcija dobije se kao aritmetika sredina izmeu Aitovljeve i uspravne ekvidistantne
cilindrine projekcije (Winkel, 1921).
Osnovne kartografske jednadbe Aitovljeve projekcije (v. 7.6.1) jesu:
x = Rz cos ,
(13.1)
y = 2 Rz sin ,
a jednadbe ekvidistantne cilindrine projekcije (v. 8.3)
x = R ,
y = R( 0 ) cos 0 .
(13.2)
Iz aritmetike sredine vrijednosti za x i y tih dviju projekcija dobije se
x=
R( + z cos )
,
2
R(( 0 ) cos 0 + 2 z sin )

y=
.
2
(13.3)
To su osnovne kartografske jednadbe Winkelove projekcije u kojima su z i odreeni

ovim izrazima
z = arccos (cos cos
= arctg (ctg sin
),
2
).
2
(13.4)
Winkelova projekcija spada u grupu uvjetnih projekcija. Sa 0 oznaena je irina

paralele koja se preslikava bez deformacija.
Za 0 = 40 dobiva se vrlo povoljan raspored deformacija povrina i kutova, pa se ta
projekcija mnogo upotrebljava za karte svijeta (v. sl. 13.1 i sl. 13.2).
134
Mjeovite projekcije
Slika 13.1. Winkelova projekcija ( 0 = 40 ) s ucrtanim izokolama mjerila povrina
Slika 13.2. Winkelova projekcija ( 0 = 40 ) s ucrtanim izokolama maksimalnih

deformacija kutova
Budui da je Aitovljeva projekcija dobivena modifikacijom poprene azimutalne

ekvidistantne projekcije, to je Winkelova projekcija, prema tome, izvedena iz tri projekcije
pa joj odatle i naziv trostruka.
135
Poliedarska projekcija
14. POLIEDARSKA PROJEKCIJA

Poliedarska projekcija ne uklapa se u podjelu kartografskih projekcija po obliku
normalne kartografske mree, koja nam je posluila kao primarna podjela u izuavanju
projekcija. To je razlog to je izuavamo u posebnom poglavlju.
Osim toga poliedarska se projekcija bitno razlikuje od svih dosad opisanih projekcija,
jer kod nje preslikavamo plohu Zemljinog elipsoida ne na jednu, nego na mnogo ravnina.
U toj projekciji zamiljamo da je itavo podruje preslikavanja podijeljeno
meridijanima i paralelama u elipsoidne trapeze. Svaki takav trapez posebno se preslikava
u ravninu tako da se strane trapeza preslikavaju kao pravci. Duljine strana ravnog trapeza
dobiju se na dva naina:
1. duljine strana jednake su duljinama odgovarajuih meridijana i paralela,
2. visina trapeza jednaka je duljini srednjeg meridijana lista, a donja i gornja baza
duljinama odgovarajuih paralela.
Ostali meridijani i paralele su isto tako pravci, koji se dobiju interpolacijom izmeu
graninih meridijana i paralela.
Veliine strana pojedinog trapeza (sl. 14.1), u prvoj varijanti poliedarske projekcije,
raunaju se po ovim formulama (usp. 3.1.2):
c=
a=
M 0 ( 2 1 )

(14.1)
N1 cos1 ( 2 1 )

N cos 2 ( 2 )
b= 2

(14.2)
Sa tako izraunatim duljinama strana konstruira se ravni trapez, koji ini okvir karte.U
drugoj varijanti te iste projekcije po formuli (14.1) rauna se visina trapeza.
Toka zadana geografskim koordinatama T i T kartirat e se na list karte u
poliedarskoj projekciji ovim postupkom. Treba izraunati duljine odsjeaka xa , xa , xb i xb
du donje i gornje baze (sl. 14.1b) i duljine y1 i y 2 du krakova trapeza (u drugoj varijanti
du visine trapeza). Poloaj toke T dobije se u presjeku spojnica navedenih odsjeaka.
136
a)
b)
Slika 14.1. Trapez: a) na elipsoidu b) u poliedarskoj projekciji

Duljine traenih odsjeaka xa i y1 odreene su ovim omjerima:
xa : a = ( T 1 ) : ( 2 1 ) ,
y1 : c = ( T 1 ) : ( 2 1 ) ,
odakle je
xa =
y1 =
a ( T 1 )
,
2 1
c( T 1 )
.
2 1
(14.3)
Na isti nain raunaju se duljine i svih ostalih odsjeaka.

Poliedarska projekcija spada u grupu uvjetnih projekcija. Na listovima karte u toj
projekciji deformacije su razmjerno male, esto manje od grafike tonosti sastavljanja
karte. Deformacije su male, jer je na svaki pojedini list preslikan mali dio Zemljine plohe,
maksimalno 1 1 .
Zbog toga to je svaki list posebna projekcijska cjelina, ne postoji jedinstveni
pravokutni koordinatni sustav, koji bi povezivao sve listove. To je najvei nedostatak ove
projekcije. Oituje se i u nemogunosti spajanja vie listova u jednu cjelinu bez rascjepa
(sl. 14.2).
137
Slika 14.2. Spajanje vie listova u poliedarskoj projekciji

Topografske karte bive Jugoslavije, mjerila 1:50 000, 1:100 000 i 1:200 000, nastale na
osnovi topografske izmjere (1920-1933) izraene su u poliedarskoj projekciji (v. 17.1).
Upotrebljena je prva varijanta te projekcije u kojoj se sve stranice trapeza preslikavaju u
pravoj veliini.
138
Gauss-Krgerova projekcija
15. GAUSS-KRGEROVA PROJEKCIJA

15.1. Uvod
Posebnu grupu projekcija ine tvz. "geodetske projekcije", tj. projekcije za potrebe
dravne izmjere. Projekcija za potrebe dravne izmjere, je projekcija koja e posluiti za
preraunavanje koordinata trigonometrijskih toaka u ravninu. U toj e projekciji, prema
tome, biti odreene definitivne pravokutne koordinate trigonometrijskih toaka u ravnini.
Ta projekcjia treba posluiti kao matemtika osnova za sva raunanja u ravnini i za izradu
planova i karata najkrupnijih mjerila.
Za potrebe dravne izmjere u veini zemalja upotrebljava se danas Gauss-Krgerova
projekcija. To je konformna poprena cilindrina projekcija elipsoida na ravninu. Zato
upravo ta projekcija, a ne neka druga odgovorit emo u posebnom poglavlju pod naslovom
"Izbor projekcije" (v. 17.1).
Austrija je bila prva drava koja je uvela Gauss-Krgerovu projekciju za potrebe
dravne izmjere. Bilo je to 1917. godine. Njemaka je to isto uinila 1923. godine. Biva
Jugoslavija je Gauss-Krgerovu projekciju uvela 1924. godine. Izbor projekcije izvrila je
komisija u kojoj su bili najpoznatiji geodetski strunjaci tog vremena. Komisija je nakon
detaljne analize u opsenom pismenom izvjetaju, kao najpogodniju predloila GaussKrgerovu projekciju.
Projekcija je dobila ime po velikom njemakom znanstveniku Carlu-Friedrichu
Gaussu (1777-1855) koji je i geodeziju zaduio mnogim otkriima. Izmeu 1821. i 1825.
godine Gauss je pri izraunavanju hanoverske triangulacije za preslikavanje s elipsoida na
ravninu primjenio nain preslikavanja koji danas nosi naziv Gauss-Krgerova projekcija.
Prof. dr L. Krger je 1912. objavio knjigu o toj projekciji, a 1919. zbirku formula za
praktinu primjenu. Od tada ta projekcija se naziva Gauss-Krgerova. U literaturi
engleskog jezinog podruja ova se projekcija susree pod nazivom Transverse Mercator
Projection.
Budui da se geodetske projekcjie osim za izradu karata krupnih mjerila koriste kao
osnova za sva raunanja u ravnini, to je u njihovom prouavanju osim raunanja
geografskih koordinata u ravnini iz geografskih koordinata potrebno rijeiti i niz ostalih
zadataka:
1. raunanje geografskih koordinata iz pravokutnih koordinata u ravnini projekcije,
2. raunanje konvergencije meridijana iz geografskih i pravokutnih koordinata
3. raunanje linearnog mjerila iz geografskih i pravokutnih koordinata
4. raunanje redukcije pravaca i duina
139
5. raunaje pravokutnih koordinata toke, kad su zadane pravokutne koordinate jedne

toke i duljina i azimut geodetske linije
6. raunanje duljina i azimuta geodetske linije iz pravokutnih koordinata dviju toaka
7. transformacija koordinata izmeu susjednih koordinatnih sustava
15.2. Svojstva Gauss-Krgerove projekcije

Gauss-Krgerova projekcija odreena je ovim uvjetima:
1. projekcija je konformna,
2. srednji meridijan preslikava se u pravoj veliini ili je mjerilo du njega konstantno,
3. os x pravokutnog koordinatnog sustava poklapa se sa srednjim meridijanom.
Ishodite se moe postaviti u bilo kojoj toki srednjeg meridijana, obino se uzima u
presjeku srednjeg meridijana i ekvatora.
Za Gauss-Krgerovu projekciju takoer kaemo da je konformna poprena
cilindrina projekcija elipsoida na ravninu. Svojstva te projekcije moemo vizualizirati
zamislimo li preslikavanje na eliptini valjak koji dira elipsoid du srednjeg meridijana
podruja preslikavanja ili na plat valjka koji sijee elipsoid (sl. 15.1).
Slika 15.1.
Napomena: Sve formule u Gauss-Krgerovoj projekciji bit e izvedene uz pretpostavku da
je mjerilo na srednjem meridijanu jednako jedinici ( m0 = 1 ). Koordinate izvedene uz taj
uvjet nazivaju se nereducirane i oznaavaju s x , y . Jednostavnosti radi u svim izvodima
pisat emo x , y , a tek na kraju u konanim formulama prijei na prave oznake x , y (vidi
15.8)
140
15.3. Konformno preslikavanje pomou analitikih funkcija

Osnovne formule konformnog preslikavanja mogue je izvesti na razliite naine. Za
prouavanje konformnih preslikavanja vrlo prikladan matematiki aparat su matematike
funkcije kompleksne varijable.
Funkcija kompleksne varijable ima oblik
w = f ( z) ,
w = x + iy , z = u + iv ,
x = f1 ( u , v ) ,
(15.1)
y = f 2 ( u, v )
Funkciju kompleksne varijable geometrijski moemo interpretirati kao preslikavanje
iz kompleksne z-ravnine u kompleksnu w-ravninu (sl. 15.2).
Slika 15.2. Geometrijska interpretacija funkcije kompleksne varijable

Ako je funkcija kompleksne varijable
w = f (z )
analitika, preslikavanje je konformno.
Jednoznana neprekinuta funkcija f (z ) naziva se analitika u nekom podruju G
ako ima odreenu neprekinutu derivaciju u svakoj toki podruja. Nuni uvjet da funkcija
kompleksne varijable z ima derivaciju u toki z je da zadovoljava Cauchy-Riemannove
diferencijalne jednadbe
x y
= ,
u v
y
x
=
.
u
v
(15.2)
Pri konformnom preslikavanju pomou analitikih funkcija veliku vanost imaju

izometrijske koordinate.
141
15.3.1. Izometrijske koordinate

Neka na plohi P poloaj bilo koje toke bude odreen proizvoljno odabranim, no
meusobno okomitim koordinatnim linijama u, v (sl. 15.3).
Slika 15.3.
Linijski element na plohi odreen je tada izrazom
ds 2 = Edu 2 + Gdv 2 ,
(15.4)
gdje su E i G poznate Gaussove oznake. Diferencijali luka du koordinatnih linija u i v

odreeni su izrazima
ds1 = E du ,
(15.5)
ds2 = G dv .
Pri uvjetu du = dv nee biti ds1 = ds2 jer E nije jednako G.
Na istoj plohi P mogue je, meutim, ustanoviti takav sustav koordinata U, V u kojem
e pri uvjetu dU = dV i diferencijali luka du koordinatnih linija ds1 i ds2 biti meusobno
jednaki. Da bi to bilo, oito je da linijski element na plohi mora imati oblik
ds 2 = f 2 (U , V ) ( dU 2 + dV 2 )
(15.6)
Koordinate u kojima linijski element plohe ima oblik (15.6) nazivaju se izometrijske
koordinate, a mrea koordinatnih linija to je ine izometrijska mrea.
Izometrijske koordinate su koordinate kod kojih jednakim, beskonano malim
prirastima ovih koordinata odgovaraju jednaki pomaci du koordinatnih linija. To znai da
izometrijske koordinate pri uvjetu u = v razbijaju plohu na male kvadrate, tonije
reeno na likove, kojih forma tei kvadratnoj kad u = v 0 .
142
Kao najjednostavniji primjer izometrijskih koordinata mogu posluiti pravokutne

koordinate x, y u ravnini kod kojih se linijski element rauna po formuli
ds 2 = dx 2 + dy 2 .
Potrebno je sada ispitati da li su geografske koordinate , na elipsoidu
izometrijske koordinate. Linijski element na elipsoidu raunamo po formuli
ds 2 = ( Md ) 2 + ( N cos d ) 2 .
(15.7)
Usporedba s (15.6) pokazuje da i nisu izometrijske koordinate. Vrlo je jednostavno

(15.7) svesti na oblik (15.6). Izluimo N 2 cos2
Md 2
ds = N cos
+ d2 .
N cos
Uvedimo novu varijablu
Md
= dq ,
N cos
(15.8)
ds 2 = N 2 cos2 ( dq 2 + d2 ) .
(15.9)
pa je
Time izraz (15.7) sveden na oblik (15.6) tj. q i su izometrijske koordinate.

Koordinatu q nazivamo izometrijskom irinom. Odreena je izrazom
q=
0
1 e2
Md
d
,
=
2
2
N cos 0 1 e sin cos
1 e sin
q = ln tg ( 45 + )
.
2 1 + e sin
(15.10)
Zbog svojstva konformnog preslikavanja (v. 5.1.1) izometrijska mrea na jednoj

plohi preslikat e se u bilo kojoj konformnoj projekciji u izometrijsku mreu na drugoj
plohi. Odatle slijedi i ovaj vrlo vaan zakljuak. Da bismo toke s jedne plohe konformno
preslikali na drugu plohu treba na obje plohe uvesti izometrijske koordinate, obuhvatiti ih
kompleksnim brojevima i sastaviti jednadbu oblika
x + iy = f (U + iV )
u kojoj je f analitika funkcija.
(15.11)
143
15.4. Raunanje pravokutnih koordinata x, y (Gauss-Krgerovih

koordinata) iz geografskih koordinata i
Zadane su geografske koordinate i neke toke na elipsoidu, a potrebno je
izraunati pravokutne koordinate x i y u Gauss-Krgerovoj projekciji, Za pravokutne
koordinate x i y u Gauss-Krgerovoj projekciji esto upotrebljavamo termin GaussKrgerove koordinate.
Uvjet konformnog preslikavanja elipsoida na ravninu moemo prema (15.1) izraziti
jednadbom
x + iy = f ( q + i )
(15.12)
gdje je f analitika funkcija, a q izometrijska irina.

Budui da pravokutne koordinate raunamo od meridijana duljine 0 , tj od srednjeg
meridijana podruja preslikavanja, to moemo ne umanjujui openitost zadatka pisati
x + iy = f ( q + il )
gdje je
l = 0 .
(15.13)
irina podruja preslikavanja obino iznosi 3 ili 6 pa je l 1.5 ili l 3. Zbog toga
moemo u svim daljim izvodima smatrati l malom veliinom.
Izometrijska irina q ima u odnosu na l veliku vrijednost, jer je kao i geografsku
irinu mjerimo od ekvatora. Mnogi izvodi i raunanja znatno bi se pojednostavili, kad
bismo i q mogli smatrati malom veliinom. U tu svrhu izabrat emo na srednjem
meridijanu pomonu toku P0 kao provizorno ishodite (sl. 15.4a).
a)
b)
Slika 15.4.
144
Sad moemo pisati
x = x x0 , = 0 , q = q q0 ,
i
x + iy = f ( q + il ) .
Razvojem u Taylorov red dobijemo:
x + iy = a1 ( q + il ) + a2 ( q + il ) 2 + a3 ( q + il ) 3 + ... ,
gdje je
an =
1 d n ( x + iy )
.
n! d (q + il ) n 0
(15.14)
Zadatak e se jo pojednostavniti ako provizorno ishodite postavimo tono u presjek

paralele pojedine toke i srednjeg meridijana (sl. 15.4b). Time, zapravo, svaka toka ima
vlastito provizorno ishodite. Slijedi
x = x B , x0 = B , 0 = , q0 = q , = 0 , q = 0 ,
i
x + iy = a1 (il ) + a2 (il ) 2 + a3 (il )3 + ... .

Uvrstimo li x = x B i izjednaimo li realne s realnim, a imaginarne s imaginarnim
lanovima lijeve i desne strane dobijemo:
x = B a 2 l 2 + a 4 l 4 a6l 6 ,
y = a1 a3l + a5l .
3
(15.15)
Potrebno je sad odrediti koeficjente a1 ... a6 . Budui da analitiku funkciju moemo

diferencirati u bilo kojem smjeru diferencirat emo u smjeru meridijana. Srednji meridijan
se preslikava kao pravac pa je
l= y=0,
a budui da se preslikava i u pravoj veliini to je
x = B = Md .
(15.16)
Na osnovi toga slijedi
an =
1 d nB
.
n! dq n
(15.17)
145
Traene derivacije dobit emo kao derivacije sloene funkcije
dB dB d
=
.
dq d dq
(15.18)
Iz (15.17) slijedi
dB
=M ,
d
a iz (15.18)
d N cos
=
dq
M
pa se uvrtavanjem u (15.18) dobiva
dB
= N cos .
dq
Odredimo li sve potrebne derivacije i uvrstimo li dobivene vrijednosti u (15.14) i potom u
(15.15) dobivamo
x = B + ( x1 )l 2 + ( x2 )l 4 + ( x3 )l 6 ,
3
(15.19)
y = ( y1 )l + ( y2 )l + ( y3 )l ,
gdje pojedine oznake imaju ova znaenja
( y1 ) = N cos ,
( y2 ) =
( y3 ) =
N
cos3 (1 t 2 + 2 ) ,
6
N
cos5 (5 18t 2 + t 4 + 14 2 58t 2 2 ) ,
120
( x1 ) =
N
sin cos ,
2
N
sin cos 3 (5 t 2 + 9 2 + 4 4 ) ,
24
N
( x3 ) =
sin cos 5 (61 58t 2 + t 4 ) ,
720
( x2 ) =
t = tg ,
= e cos .
(15.20)
146
15.5. Raunanje geografskih koordinata i iz pravokutnih

koordinata x i y
Prema uvjetu konformnosti moemo napisati
q + il = F ( x + iy ) .
Izvodi i raunanja bit e mnogo jednostavniji, kao i u prethodnom zadatku pomaknemo li
ishodite u pomonu toku P0 (sl. 15.5a).
a)
b)
Slika 15.5.
Sada imamo
q + il = F ( x + il ) .
Razvojem u Taylorov red dobijemo
q + il = b1 ( x + iy ) + b2 ( x + iy ) 2 + b3 ( x + iy ) 3 + ...
gdje je
bn =
1 d n ( q + il )
.
n! d ( x + iy ) n 0
Izvodi e se jo vie pojednostavniti postavimo li toku P0 u toku F (sl. 15.5b) kojoj
odgovara irina 1 . Sada je
0 = 1 , q0 = q1 , q = q q1 , = 1 , x = B , x = 0 .
Na osnovi toga bit e
q + il = (b1 )1 (iy ) + (b2 )1 (iy ) 2 + (b3 )1 (iy )3 + ... .
147
Rastavljeno na realne i imaginarne lanove bit e
q = q q1 = (b2 )1 y 2 + (b4 )1 y 4 (b6 )1 y 6 ,

l = (b1 )1 y (b3 )1 y 3 + (b5 )1 y 5 .
(15.21)
Pri odreivanju koeficijenata b diferencirat emo u smjeru meridijana pa je
y = l = 0 , x = B = Md
0
bn =
1 d nq
n! dB n 1
Traene diferencijalne kvocijente dobit emo kao diferencijalne kvocijente sloene funkcije
dq dq d
=
.
dB d dB
Diferencijalni kvocijent
dq
dobit emo iz izraza
d
Md
= dq
N cos
odakle slijedi
M
dq
=
d N cos
d
dobit emo iz izraza
dB
B = Md
0
odakle je
d 1
=
dB M
pa je
dq
M
1
1
=
=
.
dB N cos M N cos
148
Uvrtavanjem dobivenih vrijednosti u izraz za bn dobit emo potrebne koeficijente:
1
N1 cos 1
(b1 )1 =
(b2 )1 =
t1
2 N cos 1
2
1
(15.22)
(b3 )1 =
1 + 2t +
6 N13 cos 1
2
1
2
1
t1 (5 + 6t12 + 12 412 )
(b4 )1 =
24 N14 cos 1
Te koeficijente treba uvrstiti u formule za q i l. Time dobivamo konanu formulu za l.
Potrebno je jo odrediti i q. Moemo pisati
= f (q) .
Razvojem u Taylorov red dobivamo
= d1q + d 2 q 2 + d 3q 3 + ...
gdje je
dn =
Diferencijalne kvocjente
1 d n
.
n! dq n
d n
dobit emo kao diferencijalne kvocijente sloene funkcije
dq n
d 2
d d d
=
,
2
dq
d dq dq
d 3
d d 2 d
=
.
dq 3 d dq 2 dq
d
dobit emo iz izraza
dq
Md
= dq
N cos
odakle je
d N cos
=
.
dq
M
149
Uvrtavanjem tih koeficijenata i prethodno dobivenog izraza za q u izraz za

dobivamo
= 1 = (1 ) y 2 + ( 2 ) y 4 + ( 3 ) y 6
ili u konanom obliku
= 1 + (1 ) y 2 + ( 2 ) y 4 + ( 3 ) y 6
(15.23)
l = (l1 ) y + (l2 ) y 3 + (l3 ) y 5
(15.24)
gdje su
(1 ) =
( 2 ) =
t1
(1 +12 ) ,
2
2 N1
t1
(5 + 3t12 + 612 6t1212 ) ,
4
24 N1
( 3 ) =
(15.25)
t1
(61+ 90t12 + 45t14 ) ,
6
720 N1
(l1 ) =
(l 2 ) =
1
N1 cos1
1+ 2t12 + 12
,
6 N13 cos1
(15.26)
5 + 28t12 + 24t14
( l3 ) =
.
120 N15 cos1
t1 = tg1 , 1 = e' cos 1 , N1 =
a
1 e sin 2 1
2
irina 1 je pomona veliina koju se odreuje po formuli (Lapaine, 1990):
1 = + sin 2 ( B1 + ( B2 + B3 cos 2 ) cos 2 )

gdje su:
x
A0
(15.27)
150
9
A0 = a (1 n )(1 n 2 )(1 + n 2 + ...)
4
n=
B1 =
ab
a+b
3
29
n n 3 + ...
2
12
B2 =
21 2
n ...
8
B3 =
151 3
n ...
24
(15.28)
15.6. Konvergencija (zbliavanje) meridijana u ravnini GaussKrgerove projekcije

Konvergencija meridijana u ravnini jest kut c, to ga u jednoj toki projekcije
meridijana ine tangenta i paralela s osi x. Isti taj kut u konformnim projekcijama u toj
toki ine tangenta na projekciju paralele i paralela s osi y (sl.15.6)
Slika 15.6. Konvergencija meridijana

Znaenje ovog kuta je u tome to nam on omoguuje da odredimo geodetski (Gaussov)
smjerni kut ako je zadan azimut neke strane triangulacije i obrnuto.
151
15.6.1. Raunanje konvergencije meridijana u ravnini kad su zadane

geografske koordinate i
Iz slike 15.6 vidimo da je
tg c =
dx
.
dy
Projekcija paralele odreena je jednadbama
x = f1 ( 0 , l )
y = f 2 ( 0 , l )
odakle slijedi
dx =
x
dl ,
l
dy =
y
dl .
l
Kada te izraze uvrstimo u formulu za tg c dobijemo
x
tg c = l .
y
l
Parcijalne derivacije
x y
i
dobit emo iz jednadbi
l l
x = B + ( x1 )l 2 + ( x2 )l 4 + ( x3 )l 6 ,
y = ( y1 )l + ( y2 )l 3 + ( y3 )l 5 .
Iz tih jednadbi dobijemo
x
= 2( x1 )l + 4( x2 )l 3 + 6( x3 )l 5 ,
l
y
= ( y1 ) + 3( y2 )l 2 + 5( y3 )l 4 .
l
Uvrtavanjem u tg c izlazi
tg c =
2( x1 )l + 4( x2 )l 3 + 6( x3 )l 5
( y1 ) + 3( y2 )l 2 + 5( y3 )l 4
Veliinu c dobit emo razvojem u ciklometrijski red
1
1
c = tgc tg 3c + tg5c.
3
5
(15.29)
152
Ako izraunamo tg 3c i tg5c s tonou do pete potencije te ako umjesto oznaka
( x1 )..., ( y1 )... uvedemo njihove izraze, nakon sreivanja dobit emo
c = l sin + ( c1 )l 3 + ( c2 )l 5
(15.30)
gdje su
1
( c1 ) = sin cos2 (1 + 3 2 + 2 4 ) ,
3
1
( c2 ) = sin cos4 ( 2 t 2 ) .
15
(15.31)
15.6.2. Raunanje konvergencije meridijana u ravnini iz pravokutnih

koordinata x i y
Iz slike 15.6 se vidi da je c odreen jednadbom
tg c =
dy
.
dx
Neka je jednadba projekcije meridijana dana u implicitnom obliku
l = f ( x, y ) = const.
tada je
dl =
l
l
dx + dy = 0
x
y
l
dy x
=
.
dx l
y
Prema tome slijedi
l
tg c = x .
l
y
Primjenjujui prvu od ove dvije Cauchy-Riemannove diferencijalne jednadbe
l
q
=
,
x
y
l q
=
.
y x
153
moemo pisati
q
y
tg c =
.
l
y
U (15.21) dobili smo
q = q1 (b2 )1 y 2 + (b4 )1 y 4 (b6 )1 y 6 ,

l = (b1 )1 y (b3 )1 y 3 + (b5 )1 y 5 .
Iz ovih jednadbi moemo odrediti
q l
i
:
y y
q
= 2(b2 )1 y + 4(b4 )1 y 3 6(b6 )1 y 5 ,
y
l
= (b1 )1 3(b3 )1 y 2 + 5(b5 )1 y 4 .
y
Uvrtavanje u tgc izlazi:
tg c =
2(b2 )1 y 4(b4 )1 y 3 + 6(b6 )1 y 5

(b1 )1 3(b3 )1 y 2 + 5(b5 )1 y 4
Razvojem u red dobijemo
1
1
c = tg c tg 3c + tg5c .
3
5
Kad u tu formulu uvrstimo tg c , tg 3c i tg5c te umjesto oznaka (b1 )1 ... (b6 )1 njihove iznose
(15.22) dobit emo nakon sreivanja
c = ( c3 ) y + ( c4 ) y 3 + ( c5 ) y 5 ,
(15.32)
gdje su
( c3 ) =
(c 4 ) =
( c5 ) =
t1
,
N1
t1
(1+ t12 12 ) ,
3
3 N1
t2
( 2 + 5t12 + 3t14 ) .
5
15N1
(15.33)
154
15.7. Mjerila i deformacije

Budui da je projekcija konformna i da vrijedi m = n , to mjerilo moemo raunati po
bilo kojoj od ove dvije formule
m=
E
G
, n=
.
M
r
Za mjerilo emo upotrebljavati oznaku m. Deformacija duina bit e prema tome
d = m 1.
Iz osnovne formule za mjerilo povrina
p = mn sin
slijedi
p = m2 .
15.7.1. Raunanje mjerila iz geografskih koordinata i

Za raunanje mjerila koristit emo drugu od prethodno navedene dvije formule pa
moemo pisati
m=
1
G
=
r
N cos
Uvrstimo li u taj izraz prethodno odreene
y x
+ .
l l
x y
i
(15.29), nakon sreivanja dobije se:
l l
m = 1 + ( m1 )l 2 + ( m2 )l 4 ,
(15.34)
gdje su
( m1 ) =
cos2
(1 + 2 ) ,
2
cos4
(5 4t 2 ) .
( m2 ) =
24
15.7.2. Raunanje mjerila m iz pravokutnih koordinata x i y

Kad u formulu
m = 1 + ( m1 )l 2 + ( m2 )l 4
umjesto oznaka ( m1 ) i ( m2 ) uvrstimo njihove iznose dobijemo
m = 1+
5 4 tg 2
1 + 2
cos4 l 4 .
cos2 l 2 +
24
2
(15.35)
155
Nadalje kad u formulu
y = ( y1 )l + ( y2 )l 3 + ...
umjesto oznaka ( y1 ) i ( y2 ) uvrstimo njihove iznose dobijemo
y = N cos l + N cos3 (1 + tg 2 )
l3
+ ...
6
Iz te formule moemo dobiti
l cos =
Y
Y3
(1 tg 2 )
3
N 6N
Y2
Y4
(1 tg 2 ) ,
l cos = 2
4
N
3N
2
l 4 cos4 =
Y4
.
N4
Kad te vrijednosti uvrstimo u formulu za m dobijemo
1 + 2 y 2
y4
.
+
m = 1+
2 24 N 4
N2
Kako je
1 + 2 1
2
N2
R
i
N 4 R4
dobijemo
m = 1+
y4
y2
+
2 R 2 24 R 4
(15.36)
gdje je
R = MN .
Deformacije u Gauss-Krgerovoj projekciji odreene su izrazom
d = m 1,
odnosno
d=
y4
y2
.
+
2 R 2 24 R 4
(15.37)
Za praktino raunanje obino se moemo zadovoljiti s tonou koju daje prvi lan
d=
y2
.
2R2
(15.38)
156
15.8. Uvoenje linearne deformacije na srednjem meridijanu i

praktino znaenje tog postupka
Govorei o osnovnim svojestvima Gauss-Krgerove projekcije naveli smo da u toj
projekciji nema deformacija na srednjem meridijanu, tj. srednji meridijan se preslikava u
pravoj veliini. To se najbolje vidi iz formule
d=
y2
.
2R2
to je y vei to su i deformacije vee. Zanima nas sada da vidimo kako rastu deformacije
udaljavanjem od osi x, tj. srednjeg meridijana. Prikazat emo zakon rasporeda deformacija
u grafikom obliku. Na os y nanosit emo udaljenosti od srednjeg meridijana, a na os x
deformacije i to deformacije na kilometar duine izraene u milimetrima.
Slika 15.7. Krivulje linearnih deformacija u Gauss-Krgerovoj projekciji kod: a)

nereduciranih i b) reduciranih koordinata
157
Sad se postavlja pitanje kolike se maksimalne deformacije mogu dozvoliti u jednom

koordinatnom sustavu. Deformacije projekcije moraju biti manje od pogreaka mjerenja u
poligonskoj mrei odnosno triangulaciji IV reda ili drugim rijeima tonost projekcije mora
biti vea od tonosti mjerenja u triangulacijskoj mrei IV reda ili poligonskoj mrei. Obino
se uzima da je relativna linearna pogreka poligonske mree 1:3 000. Ako uzmemo da je
tonost projekcije 1:10 000 oito je tonost projekcije tri puta vea od tonosti poligonske
mree i da se takva deformacija projekcije moe prihvatiti, a da o njoj ne moramo voditi
rauna u raunaju poligonske mree.
Iz krivulje linearnih deformacija na sl. 15.7 vidimo da od srednjeg meridijana
moemo ii na istok ili zapad do 90 km, a da linearne deformacije ne budu vee od 0.0001
(1:10 000). Dakle irina koordinatnog sustava uz tu tonost moe iznositi 180 km.
Postavlja se pitanje ne bi li se uz istu tonost 1:10 000 moglo poveati podruje
preslikavanja tako da se sa to manje sustava obuhvati zadano podruje. Zadatak smo
rijeili uvoenjem negativnih deformacija na srednjem meridijanu. Na srednjem
meridijanu uveli smo maksimalnu negativnu deformaciju. Oito da u tom sluaju kad su
deformacije u intervalu od -0.0001 do +0.0001 je podruje preslikavanja vee nego u sluaju
kad se deformacije kreu u intervalu od 0 do +0.0001. Uvoenjem negativne deformacije
na srednjem meridijanu podruje preslikavanja je proireno i iznosi 127 km istono i
zapadno od srednjeg meridijana to znai 254 km.
Osnovne jednadbe za y i x izveli smo uz uvjet da nema deformacija na srednjem
meridijanu i dobili
y = ( y1 )l + ( y2 )l 3 + ( y3 )l 5 ,
x = B + ( x1 )l 2 + ( x2 )l 4 .
Postavlja se pitanje kako doi do koordinata kod kojih je na srednjem meridijanu uvedena
negativna deformacija. Do tih koordinata doi emo mnoenjem koordinata y i x s
modulom m0 koji treba biti jednak mjerilu na srednjem meridijanu, tj.:
y = y m0 ,
x = x m0 .
Deformacija na srednjem meridijanu iznosi:
d = 0.0001 ,
a kako je
d = m 1,
to je
m0 = 0.9999 .
Koordinate y , x nazivamo nereducirane (nesmanjene), a koordinate y, x reducirane
(smanjene).
158
Za sve praktine radove u nioj geodeziji i za sva kartiranja koristimo reducirane

koordinate (y, x), jer su te koordinate omoguile da se s dva koordinatna sustava pokrije
podruje Hrvatske.
Nereducirane koordinate ( y , x ) koristimo samo u onim raunanjima kad se radi o
preslikavanju izmeu elipsoida i ravnine Gauss-Krgerove projekcije, jer su sve formule
izvedene uz uvjet da nema deformacija na srednjem meridijanu. Npr. ako imamo zadane
koordinate y i x, a treba izraunati i onda moramo prvo iz y i x izraunati y , x pa
izraunati i po formulama
= 1 + (1 ) y 2 + ( 2 ) y 4 + ( 3 ) y 6 ,
l = (l1 ) y + (l2 ) y 3 + (l3 ) y 5 .
Zakljuak. Razlika reduciranih i nereduciranih koordinata je samo u rasporedu

deformacija. Kod nereduciranih koordinata na srednjem meridijanu nema deformacija,
udaljavanjem od srednjeg meridijana deformacije rastu i maksimalne su na granici
sustava. Kod reduciranih koordinata na srednjem meridijanu su maksimalne negativne
deformacije, udaljavanjem od srednjeg meridijana deformacije se smanjuju i na 90 km
jednake su nuli. Nastavkom udaljavanja deformacije rastu. Ovakav raspored deformacija
omoguio je vee podruje preslikavanja kod reduciranih koordinata.
15.9. Sustavi Gauss-Krgerove projekcije u Hrvatskoj

Ustanovili smo u prethodnom odjeljku da primjenom reduciranih koordinata irina
podruja preslikavanja iznosi 127 km istono i zapadno od srednjeg meridijana, to u
stupanjskoj mjeri iznosi 1.5 ili itava irina jednog sustava 3. Kako projekcija ekvatora
predstavlja os y, to apscise x raunamo od ekvatora. Prednost takvog raunanja za
podruja sjeverno od ekvatora jest u tome to su apscise uvijek pozitivne i to prema
veliini apscise moemo priblino zakljuivati o poloaju toke na Zemljinoj povrini.
Da bismo izbjegli negativne ordinate dodajemo svim ordinatama 500 000 metara
odnosno os y ima koordinatu y = 500 000 metara. Tako toke koje lee istono od apscisne
osi, odnosno od srednjeg meridijana, imaju ordinate vee od 500 000 m, a toke koje se
nalaze zapadno od srednjeg meridijana imaju ordinate manje od 500 000 m, ali uvijek
pozitivne.
Broj koordinatnog sustava u kojem se dotina toka nalazi stavlja se ispred iznosa
ordinate. Tako npr. toka s koordinatama
y = 5 550 635.17
x = 5 050 127.18
159
nalazi se u 5. sustavu i to 50 635.17 m istono od srednjeg meridijana. Toka s

koordinatama
y = 6 451 832.54
x = 5 060 382.44
nalazi se u 6. sustavu i to 48 167.46 m zapadno od srednjeg meridijana.
Slika 15.8. Koordinatni sustavi Gauss-Krgerove projekcije na podruju Hrvatske

Prema tome da bismo dobili stvarnu udaljenost toke od srednjeg meridijana
odnosno od osi x moramo od ordinata y oduzeti za
5. sustav: K = 5 500 000
6. sustav: K = 6 500 000.
Prema tome kod prelaza s y , x na y, x bit e
y = y m0 + K ,
x = x m0 ,
a
y=
yK
,
m0
x=
x
.
m0
160
15.10. Redukcija duljina

Neka su T1 i T2 krajnje toke geodetske linije s na elipsoidu (sl.15.9).
Slika 15.9. Geodetska linija na elipsoidu (s) i njena projekcija (s')

S T1 i T2 oznaene su projekcije tih toaka u ravnini Gauss-Krgerove projekcije, a sa s
projekcija (slika) geodetske linije s. Najkrai razmak izmeu toaka T1 i T2 oznaen je s d.
Prema tome ovdje se pojavljuju tri veliine:
s ... geodetska linija na elipsoidu

s' ... projekcija geodetske linije na ravnini
d ... najkrai razmak na ravnini izmeu toaka T1 i T2 .
Razliku izmeu duljina s' i s nazivamo deformacijom duljina, a razliku izmeu duljina
d i s redukcijom duljina, tj.

s s ... deformacija duljine T1T2 ,
d s ... redukcija duljine T1T2 .

Da bismo odredili razliku izmeu duljina d i s posluit emo se linearnim mjerilom:
m=
ds
,
ds
odakle je
ds = mds
s
s = mds.
0
161
Za rjeavanje ovog integrala primjenit emo SIMPSONOVU formulu za odreivanje

pribline vrijednosti integrala:
s
s
s = mds = ( m1 + 4mm + m2 ) .
6
0
(15.39)
Odavde slijedi
s 1
= ( m1 + 4mm + m2 ) .
s 6
Za sva praktina raunanja moe se uzeti da je
s d
pa je
d 1
= ( m1 + 4mm + m2 ) ,
s 6
(15.40)
gdje su
m1 = 1 +
y14
y12
,
+
2 R12 24 R14
mm = 1 +
ym4
ym2
,
+
2 Rm2 24 Rm4
m2 = 1 +
y24
y22
.
+
2 R22 24 R24
(15.41)
Uvrstimo li u prije navedenu formulu izraze za m1 , mm i m2 i uz supstitucije
y
,
2
y
y2 = ym +
2
y1 = ym
nakon sreivanja dobije se
y 2
ym4
y2
d
.
+
= 1 + m2 +
2 Rm 24 Rm2 24 Rm4
s
U praktinim raunanjima moe se zadnji lan zanemariti pa je
y 2
y2
d
.
= 1 + m2 +
2 Rm 24 Rm2
s
(15.42)
162
15.11. Redukcija pravaca

Neka su T1 i T2 krajnje toke geodetske linije na elipsoidu ija je je duina s. S T1 i
T2 oznaene su projekcije tih toaka u ravnini Gauss-Krgerove projekcije, sa s' projekcija

geodetske linije, a s d ravna spojnica toaka T1 i T2 .
Slika 15.10.
Kutove u tokama T1 i T2 to ih zatvaraju projekcija geodetske linije i ravna spojnica
oznaavamo s 12 i 21 i nazivamo redukcijama pravaca ili popravkama za zakrivljenost

projekcije (slike) geodetske linije.
Postavimo li u toki T1 pomoni koordinatni sustav u, v tako da se pozitivna os v
poklapa sa smjerom tangente na geodetsku liniju, a pozitivna os u sa smjerom normale (sl.

15.10) kut 12 odreen je tada izrazom
u
v
12 = arctg .
Razvojem u red dobijemo
3
1u 1 u
= + ...
3v 5v
2
1
Da bismo odredili kut 12 kao funkciju duljine luka S i zakrivljenosti K1 u toki T1 koristit
emo jednadbe krivulje u kanonskom obliku
v = S K12
u = K1
S3
S4
K1K1
...
6
8
S2
S3
+ K1 + ...
2
6
163
Uvrstimo li te izraze u formulu za 12 bit e:
S
2
12 = K1 + K1
S2
S3
+ K1 + ...
6
24
Ako zakrivljenost u toki T1 zamjenimo zakrivljenou u toki TM bit e
12 = K M
S
S2
S3
+ K M
+ K M
+ ...
2
12
48
To je formula s pomou koje se mogu raunati redukcije pravaca u bilo kojoj projekciji ako
se odredi zakrivljenost K M geodetske linije u toj projekciji.
Zakrivljenost projekcije geodetske linije u konformnim projekcijama rauna se po
formuli
K=
ln m
,
u
tj. jednaka je parcijalnoj derivaciji logaritma mjerila po vanjskoj normali. Desnu stranu tog
izraza moemo napisati kao totalni diferencijal funkcije dviju varijabli
ln m dx ln m dy
.
+
x du
y du
K=
Izraunavanjem K i uvrtavanjem u formulu za 12 dobije se konana formula
12 = 1 2 ,
(15.43)
21 = ( 1 + 2 ) ,
gdje su
1 = k1 x y m k 2 y m3 x + k 3 y m2 y ,
2 = k 4 y x ,
(15.44)
k1 =

2
m
2R
, k2 =

4
m
6R
, k3 =
m2 tm
3
m
i k4 =

12 Rm2
(15.45)
Tim formulama dobiva se tonost koja je dovoljna za triangulaciju I reda.

Ako su strane triangulacije krae od 25 km, a ym 200 km tada moemo 1 i 2
raunati po formulama
1 =
x y m
x y
, 2 =
.
2
2 Rm
12 Rm2
(15.46)
164
Ako je
s < 12 km ,
y 200 km
tada je
12 = 1 , 21 = 1 ,
(15.47)
1 =
x ym
.
2 Rm2
(15.48)
15.12. Projekcija (slika) geodetske linije

U Gauss-Krgerovoj projekciji geodetska linija preslikava se kao krivulja, koja je
svojom konkavnom stranom okrenuta osi x. To se moe dokazati ovim razmatranjem:
Neka su T1 , T2 , T3 i T4 projekcije toaka T1 , T2 , T3 i T4 (sl. 15.11).
Slika 15.11. Geodetska linija na elipsoidu (s) i njena slika (s') u Gauss-Krgerovoj
projekciji
Zbroj kutova u etverokutu T1 , T2 , T3 i T4 na elipsoidu je 360+ , gdje je sferni eksces.
Zbog konformnosti projekcije suma kutova u ravnini mora biti jednaka sumi kutova na
elipsoidu, pa prema slici slijedi:
x + y + 12 + 21 + 180 = 360 + .
Prema tome slijedi da je zbroj kutova 12 i 21 jednak sfernom ekscesu . Ujedno vidimo
da zbroj kutova u etverokutu T1 , T2 , T3 , T4 u ravnini kojem je jedna stranica projekcija
geodetske linije mora biti vei od 360, a to je mogue samo ako je projekcija geodetske
linije svojom konkavnom stranom okrenuta prema osi x (sl. 15.12).
165
Slika 15.12. Projekcija (slika) geodetske linije u Gauss-Krgerovoj projekciji

To svojstvo geodetske linije narueno je u ova dva sluaja (Bori, 1976):
1. kada je iznos kuta 12 blizu ili jednak 90
2. kada projekcija geodetske linije sijee os x.
Kada je x2 x1 = 0 , tada projekcija geodetske linije ima oblike prikazane na sl. 15.13.
Potrebno je napomenuti da su popravci 12 i 21 kad je x2 x1 = 0 , vrlo mali, tako da se u

veini sluajeva mogu zanemariti.
Slika 15.13. Projekcija geodetske linije kad je x2 x1 = 0
166
Kad su ordinate krajnjih toaka projekcije geodetske linije razliitog predznaka, tad
projekcija geodetske linije ima razliite oblike. Neki od tih oblika prikazani su na sl. 15.14 i
sl. 15.15.
Slika 15.14.
Slika 15.15.
15.13. Osnovni ili prvi geodetski zadatak

U ovom zadatku radi se o raunanju pravokutnih koordinata na ravnini kad su
poznate pravokutne koordinate za jednu toku i duljina i azimut geodetske linije na
elipsoidu prema toki koja se rauna.
Neka je krivulja s' projekcija geodetske linije na ravnini, ije su krajnje toke T1 i T2
(sl. 15.16). Zadane su koordinate toke T1 ( y1 , x1 ) , azimut 12 i duljina geodetske linije s12 na
elipsoidu, a potrebno je izraunati pravokutne koordinate toke T2 ( y2 , x2 ) .
167
Slika 15.16. Prvi geodetski zadatak

Iz sl. 15.16 vidimo da je
y2 = y1 + y , y = d sin 12 ,
x2 = x1 + x , x = d cos 12 .
Da bismo rijeili zadatak potrebno je odrediti veliine d i 12 . Prema sl. 15.16 imamo
12 = 12 c1 12 .
Budui da je toka T1 zadana, konvergenciju meridijana c1 moemo izraunati po formuli
c1 = ( c3 ) y1 + ( c4 ) y13 + ( c5 ) y15 .
Za raunanje redukcija pravca 12 potrebno je imati pravokutne koordinate obiju
krajnjih toaka projekcije geodetske linije. Meutim, kako imamo koordinate samo jedne
toke, mjesto koordinata druge toke mogu nam posluiti pribline koordinate, koje
moemo izraunati iz poznatih veliina. Pribline koordinatne razlike x0 i y0 izraunat
emo iz smjernog kuta geodetske linije 12 izraunatog po formuli
12 = 12 c1
i duine s
x0 = s cos12 ,
y0 = s sin 12 .
Pribline koordinate toke T2 ( y2 )0 i (x2 )0 izraunat emo po formulama
( y2 )0 = y1 + y0 ,
( x2 )0 = x1 + x0 ,
168
a pribline koordinate srednje toke
( xm ) 0 = x1 +
x 0
,
2
( ym ) 0 = y1 +
y 0
.
2
Sad moemo izraunati popravku za zakrivljenost projekcije geodetske linije 12 po formuli
12 = 1 2 ,
gdje su
1 = k1x0 ( ym )0 k2 ( ym )30 x0 + k3 ( ym )02 y0 ,

2 = k4 y0 x0 .
Duinu d izraunat emo iz formule
( y )2
y02
d
.
= 1+ m 20 +
2 Rm 24 Rm2
s
Time su odreene sve potrebne veliine za izraunavanje definitivnih koordinatnih
razlika ijim dodavanjem koordinatama toke T1 dobivamo koordinate toke T2 .
Sve formule i raunske operacije u ovom zadatku poznate su iz prethodnih odjeljaka.
15.14. Obrnuti ili drugi geodetski zadatak

U ovom zadatku poznate su pravokutne koordinate y1 , x1 i y2 , x2 toaka T1 i T2
projekcije geodetske linije, a potrebno je izraunati 12 i 21 i duljinu geodetske linije na

elipsoidu (sl. 15.17).
Slika 15.17 Drugi geodetski zadatak
169
Zadatak se rjeava po ovim formulama
y = y2 y1 ,
x = x2 x1 ,
y
,
x
12 = arctg
d = y 2 + x 2 .
Azimut 12 raunamo po formuli
12 = 12 + c1 + 12 ,
gdje je
c1 = ( c3 ) y1 + ( c4 ) y13 + ( c5 ) y15 ,
12 = 1 2 .
Azimut 21 raunamo po formuli
21 = 21 + c2 + 21 ,
gdje su
21 = 12 180 ,
c2 = ( c3 ) y2 + ( c4 ) y23 + ( c5 ) y25 ,
21 = ( 1 + 2 ) .
Duljina geodetske linije s dobije se iz formule
y 2
d
ym2
= 1+ 2 +
,
s
2 Rm 24 Rm2
gdje je
ym =
y1 + y2
.
2
Sve navedene formule poznate su iz prethodnih odjeljaka.
170
15.15. Transformacija pravokutnih koordinata na ravnini iz jednog

koordinatnog sustava u drugi (susjedni)
Zadane su Gauss-Krgerove koordinate x, y u koordinatnom sustavu, iji srednji
meridijan ima geografsku duljinu L, a trae su Gauss-Krgerove koordinate x', y' u
susjednom koordinatnom sustavu iji srednji meridijan ima geografsku duljinu L' (sl.
15.18). S tim zadatkom susreemo se u praksi pri izvoenju geodetskih radova na granici
dvaju koordinatnih sustava.
Slika 15.18. Susjedni koordinatni sustavi

Zadatak je mogue rijeti na nekoliko naina od kojih ovdje navodimo dva koji se
najee primjenjuju u praksi. To su:
1. transformacija koordinata prelaskom na geografske koordinate,
2. direktna transformacija koordinata.
171
15.15.1. Transformacija prelaskom na geografske koordinate

Zadatak se rjeava na sljedei nain. Iz zadanih pravokutnih koordinata y, x izrauna
se po poznatim formulama (v. 15.5) geografske koordinate i l. Koordinata l je
geografska duljina izraunata od srednjeg meridijana s geografskom duljinom L.
Geografsku duljinu l' sraunatu od srednjeg meridijana susjednog koordinatnog
sustava izraunat emo po formuli
l = ( | L L | | l | ) ,
l = (3 | l | ) .
Predznak od l' uvijek je suprotan predznaku od l.
Sada se iz geografskih koordinata i l' raunaju pravokutne koordinate y', x' u
susjednom koordinatnom susutavu. Koriste se ranije formule (v. 15.4). Tok raunanja je
prema tome sljedei:
x, y x , y , l , l x , y x, y .
Takav postupak prikladan je za raunanje pomou svih vrsta raunala. Ako imamo
sastavljene programe za raunanje geografskih koordinata i l iz Gauss-Krgerovih
koordinata i program za raunanje Gauss-Krgerovih koordinata iz geografskih
koordinata, tada nije potreban poseban program za transformaciju koordinata.
15.15.2. Direktna transformacija

Ako je potrebno transformirati vrlo veliki broj toaka (npr. 100000*) iz jednog
koordinatnog sustava u drugi susjedni, tada je, to se kompjutorskog vremena tie,
najekonominije primjeniti direktnu transformaciju. Oznaimo li s L srednji meridijan
zapadnog sustava, L' srednji meridijan istonog sustava, a s razliku geografskih
duljina tih dvaju meridijana (sl. 15.18), tada formule za transformaciju (Ehlert, 1970) glase:
y= z +
+
1
1 2 2
1
(1 t 2 + 2 ) z 3 +
t zy +
( 1 t 2 + 2 t 4 2 ) y 3 +
2
2
2
6N
2N
6N
1
1
1
(5 18t 2 + t 4 ) z 5 +
(5t 2 t 4 ) z 3 y 2 +
( 1 t 2 + 2t 4 ) z 2 y 3 + (15.49)
4
4
120 N
12 N
12 N 4
+
1
1
( 8t 2 3t 4 ) zy 4 +
(5 + 18t 2 + 4t 4 ) y 5 ,
4
4
24 N
120 N
Tako veliki broj toaka pojavit e se pri digitalizaciji sadraja karte i transformaciji u susjedni
sustav.
172
x= x +
t
t
t
(z2 y 2 ) +
(5 t 2 + 9 2 ) z 4 +
( 1 + t 2 2 ) z 2 y 2 +
3
3
2N
24 N
4N
t
t
+
( 1 2t 2 2 ) zy 3 +
(5 + 3t 2 + 2 ) y 4 .
3
3
6N
24 N
(15.49)
U tim formulama pojedine oznake imaju ova znaenja:
x, y ... koordinate toke u sustavu iz kojeg se transformiraju toke,
x , y ... kordinate toke u sustavu u koji se transformiraju toke,

z = y N cos 1 (pri prijelazu iz istonog u zapadni sustav uzima se s
negativnim predznakom),
1 ... irina toke F koja lei na srednjem meridijanu zadanog sustava i ima apscisu
x,
t = tg 1 , = e cos 1 ,
N=
a
1 e 2 sin 2 1
, e=
a 2 b2
a 2 b2
,
e
=
.
b2
a2
irinu 1 odredit emo postupkom opisanim u odjeljku 15.5.
Matematika osnova topografskih karata Hrvatske
173
16. MATEMATIKA OSNOVA TOPOGRAFSKIH KARATA

HRVATSKE
16.1. Topografske karte izraene na osnovi prve topografske
izmjere bive Jugoslavije
Vojnogeografski institut iz Beograda izvrio je od 1920. do 1928. u Srbiji, Crnoj Gori i
Makedoniji topografsku izmjeru u mjerilu 1:50 000. Za podruje Hrvatske, Slovenije i Bosne
i Hercegovine koje su bile u sastavu Austro-Ugarske postojala je dobra karta Bekog
vojnogeografskog instituta u mjerilu 1:75 000. Za ta podruja izvrena je od 1929. do 1933.
godine obnova sadraja i od originala austrougarske izmjere sastavljeni su originali u
mjerilu 1:50 000.
Na osnovi terenskih originala izraena je Specijalna karta Jugoslavije u mjerilu
1:100 000 u poliedarskoj projekciji. Poetni meridijan bio je pariki. Karta je imala 197
listova veliine 30'30'. Od 1931. ta je karta izdavana i u mjerilu 1:50 000.
Na osnovi topografske izmjere izvrene 1934-1939. izraeno je 208 listova karte
1:25 000 i to za podruje Slovenije 118 listova, za podruje Hrvatske 52 lista i 38 listova za
podruje Srbije. Karta je izraena u Gauss-Krgerovoj projekciji, ali su format i podjela na
listove bili prilagoeni ostalim kartama tadanjeg Vojnogeografskog instituta, tj. poetni
meridijan je bio pariki, a dimenzije listova su iznosile 7'30"7'30".
Od 1945. do 1951. izraena je topografska karta mjerila 1:200 000. Osnovni izvor za tu
kartu bila je Specijalna karta u mjerilu 1:100 000, koja je 1946. reambulirana. I ta je karta
izraena u poliedarskoj projekciji s istom podjelom na listove kao i ostale karte.
Podjela navedenih topografskih karata uzima za osnovu list karte 1:200 000. Svaki list
sadri 4 lista neposredno krupnijeg mjerila (sl.16.1). Osim naziva, prema najpoznatijem
naselju ili geografskom objektu na tom listu, topografske karte 1:100 000 i 1:200 000 imaju i
svoj broj. Numeracija je izvrena po redovima od sjevera prema jugu, a u pojedinom redu
od zapada na istok. List karte 1:50 000 nosi naziv i broj pripadnog lista karte 1:100 000 s
dodatnom oznakom 1, 2, 3 ili 4. List karte 1:25 000 ima pored ovih oznaka i dodatnu oznaku
a, b, c ili d (sl. 16.1).
16.1.1. Pravokutna koordinatna mrea

Mrea meridijana i paralela obino se ne iscrtava unutar okvira listova topografskih
karata. Razloga ima vie. Meridijani i paralele preslikavaju se u veini projekcija kao
krivulje. ak i kad preslikane krivulje smijemo zamijeniti pravcima, dobijena figura
omeena s dva meridijana i dvije paralele nema oblik ni pravokutnika ni kvadrata, ve u
najpovoljnijem sluaju trapeza. Kartiranje toaka ili oitavanje koordinata na osnovi
koordinatnih linija takvog oblika nije jednostavno. Da bi se takvi zadaci, koji su u radu s
174
topografskim kartama esti, olakali, na sve topografske karte ucrtava se pravokutna

koordinatna mrea. To je sustav meusobno okomitih linija na karti, paralelnih
koordinatnim osima na izabranim meusobno jednakim udaljenostima. Pravokutna mrea
na topografskim kartama omoguuje:
1. jednostavno odreivanje pravokutnih koordinata svake toke na karti, u granicama
grafike tonosti,
2. jednostavno kartiranje svake toke na osnovi danih pravokutnih koordinata,
3. laku i jednoznanu identifikaciju svakog objekta i jednostavno raunanje smjernih
kutova,
4. jednostavno ocjenjivanje i mjerenje udaljenosti na karti, jer pravokutna mrea
predstavlja pogodan mjerni oslonac unutar polja karte (Peterca i dr., 1974).
Slika 16.1. Podjela na listove topografskih karata mjerila 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 i
1:200 000
Budui da u poliedarskoj projekciji svaki list ini cjelinu za sebe, ne postoji
jedinstveni projekcijski koordinatni sustav koji sve listove povezuje u cjelinu. To je veliki
nedostatak poliedarske projekcije. Stoga je 1931. godine Vojnogeografski institut odluio
na topografske karte u poliedarskoj projekciji nanesti pravokutnu mreu Gauss-Krgerove
projekcije, koja je 1924. godine usvojena za potrebe dravne izmjere teritorija Jugoslavije.
Postavilo se pritom pitanje koliko e se pravokutna mrea Gauss-Krgerove projekcije
preslikana na listove karata u poliedarskoj projekciji deformirati. Ispitivanja su pokazala
da su izoblienja linija mree manja od grafike tonosti i, prema tome, zanemariva. Stoga
je na sve listove karata mjerila 1:50 000 i 1:100 000 nanesena pravokutna mrea GaussKrgerove projekcije petog, estog ili sedmog sustava.
175
Pravokutnu mreu Gauss-Krgeorove projekcije mogue je nanijeti na list karte u

poliedarskoj projekciji na ovaj nain. Na pravokutnu mreu oznaenu koordinatama
Gauss-Krgerove projekcije kartiramo vrhove listova karte poliedarske projekcije na
osnovi Gauss-Krgerovih koordinata tih vrhova izraunatih iz geografskih koordinata.
Time je utvren poloaj pravokutne mree Gauss-Krgerove projekcije u odnosu na okvir
lista karte u poliedarskoj projekciji.
Ako sa topografske karte 1:50 000 ili 1:100 000 na osnovi tako nanesene mree
oitamo Gauss-Krgerove koordinate neke trigonometrijske toke i usporedimo ih s
koordinatama iz Spiska trigonometrijskih toaka, dobit emo na pojedinim dijelovima
neslaganja i do 120 metara. To je znatno vie nego to bi se s obzirom na tonost izrade
karte i tonost itanja koordinata moglo oekivati.
Do sline pojave dolazi ako neku toku zadanu Gauss-Krgerovim koordinatama
kartiramo pomou pravokutne mree na te karte. Toka nanesena na kartu ne pada na
mjesto, gdje bi trebala pasti s obzirom na situaciju i reljef.
Uzrok tim neslaganjima je razlika izmeu geodetske osnove na kojoj su izraene
topografske karte 1:50 000 i 1:100 000 i dananje triangulacije. Neslaganja imaju
sistematski karakter. Za njihovo uklanjanje izraeni su specijalni grafikoni (Radoevi,
1979).
Gauss-Krgerova mrea na karti mjerila 1:200 000 izraenoj u poliedarskoj projekciji
nije identina s Gauss-Krgerovom mreom na kartama mjerila 1:50 000 i 1:100 000. Pri
izradi te karte odlueno je, po uzoru na neke druge drave, da se na kartu nanese GaussKrgerova mrea esterostupanjskih sustava. Zbog toga su mree petog i sedmog sustava
produene do meridijana s geografskom duljinom = 18 . Prema tome to je mrea petog i
sedmog sustava produena preko estog sustava. Mjerilo na srednjem meridijanu ostalo je
kao i u trostupanjskim sustavima, m0 = 0.9999 . To znai da Gauss-Krgerova mrea na
karti 1:200 000 nije identina s Gauss-Krgerovom mreom na kartama 1:50 000 i 1:100 000
jedino izmeu meridijana s geografskim duljinama = 1630' i = 1930' .
16.2. Topografske karte izraene na osnovi druge topografske

izmjere bive Jugoslavije
Druga topografska izmjera bive Jugoslavije provedena je od 1947. do 1976. godine.
To je ujedno prva integralna izmjera teritorija Jugoslavije. Na osnovi te izmjere izraena
je osnovna topografska karta Jugoslavije u mjerilu 1:25 000. Karta je izraena u tri sustava
Gauss-Krgerove projekcije na osnovi dimenzija Besselova elipsoida. Geografske
koordinate raunate su od Greenwicha. Zavretkom te karte dobijen je osnovni izvor za
sastavljanje topografskih karata sitinijih mjerila, tj. mjerila 1:50 000, 1:100 000 i 1:200 000.
Pri izradi karte 1:25 000 odlueno je da se za tu kartu, kao i za karte sitnijih mjerila
usvoji podjela na listove, koja za osnovu ima list Meunarodne karte 1:1 000 000. Zbog vie
nedostataka, a prvenstveno male povrine listova karata mjerila 1:300 000 i krupnijih,
izvrena je 1965. godine djelomina revizija formata i oznaka listova topografskih karata.
176
Za osnovu nove podjele na listove uzet je list karte mjerila 1:200 000. Nain podjele i
veliine listova isti su kao i kod ostalih karata, kod kojih je poetni meridijan bio pariki.
Razliite su jedino oznake listova. Oznaku lista karte 1:200 000 ine geografske koordinate
centralne toke lista izraene u stupnjevima. Npr., ako centralna toka lista ima
koordinate = 45 , = 16 , onda je njegova oznaka 4516. List karte 1:100 000 ima naziv
prema najpoznatijem naseljenom mjestu ili geografskom objektu na tom listu i
troznamenkastu oznaku. Listovi karata 1:50 000 i 1:25 000 nose oznaku lista 1:100 000 i
dodatne brojeve 1, 2, 3 ili 4. Veliina listova i oznake tog sustava podjele dani su u tablici
16.1. U drugom izdanju karate mjerila 1:25 000 svi listovi te karte imaju i svoje nazive.
Tablica 16.1. Dimenzije, oznake i broj listova podruja Hrvatske
Mjerilo
Dimenzije
Oznaka
Dimenzije u cm
Broj
po
po
lista
po merid.
po paral.
listova
1:200 000
4616
55.5
40
19
1:100 000
30'
30'
320
55.5
40
59
1:50 000
15'
15'
320-2
55.5
40
180
1:25 000
7'30"
7'30"
320-2-1
55.5
40
600
Slika 16.2. Podjela na listove topografskih karata mjerila 1:25 000, 1:50 000, 1:100 000 i
1:200 000
177
Na svakom listu iscrtana je pravokutna mrea petog, estog ili sedmog sustava. Na
kartama mjerila 1:25 000 i 1:50 000 mrea je iscrtana svaka etiri centimetra, tj. svakih
jedan odnosno dva kilometra (sl. 16.3). Na karti mjerila 1:100 000 razmak izmeu linija
mree iznosi dva centimetra (2 km), a na karti mjerila 1:200 000 pet centimetara (10 km).
Uz okvir karte oznaeni su plavom bojom presjeci linija pravokutne koordinatne mree
susjednog sustava s okvirom karte i upisane njihove koordinate. Na taj nain mogue je,
ako je potrebno, rekonstruirati na listu pravokutnu koordinatnu mreu susjednog sustava.
92
47 91
4315'
20
64 19
21
22
1700'
Slika 16.3. Dio okvira karte mjerila 1:25 000

Uprava za graditeljstvo Ministarstva obrane Republike Hrvatske izradila je 1995.
novi pregledni list za karte mjerila 1:25 000. Na tom preglednom listu promijenjeni su
jedino nazivi pojedinih listova karata mjerila 1:100 000 i 1:25 000 na granici s novim
dravama. Tako je, npr., Krapina novi naziv lista broj 270 karte mjerila 1:100 000, umjesto
dotadanjeg naziva Ptuj (sl. 16.2). Taj je pregledni list prijelazno rjeenje do izrade novog
sustava vojnih topografskih karata.
I na topografskim kartama izdanja Dravne geodetske uprave Republike Hrvatske
promijenjeni su nazivi pojedinih listova na granici s novim dravama.
178
Izbor projekcije
17. IZBOR PROJEKCIJE

17.1. Izbor projekcije za potrebe dravne izmjere
Projekcija za potrebe dravne izmjere je projekcija u kojoj e se izvriti izjednaenje
trigonometrijske mree (osim mree 1. reda) i koja e posluiti za preraunavanje koordinata trigonometrijskih toaka u ravninu. U toj e projekciji, prema tome, biti odreene
definitivne pravokutne koordinate trigonometrijskih toaka u ravnini. Izabrana projekcija
treba posluiti i kao matematika osnova za izradu planova i karata najkrupnijih mjerila.
Projekcija za potrebe dravne izmjere bira se prema slijedeim zahtjevima:
1) uz zadanu tonost projekcije potrebno je obuhvatiti to je mogue vee podruje
preslikavanja, odnosno zadano podruje obuhvatiti s minimalnim brojem
koordinatnih sustava; jednako je vano da duina granine linije izmeu
koordinatnih sustava bude to kraa;
2) raunanje i uzimanje u obzir deformacije kutova i duina i raunanje redukcije
pravaca i duina treba biti to jednostavnije;
3) u raunanju trigonomatrijske mree 4. reda i u veini praktinih geodetskih i
topografskih radova trebaju defomacije projekcije biti zanemarive;
4) trai se to je mogue vea jednoobraznost u svim raunanjima neovisno o
koordinatnim sustavima.
Pri izboru projekcije za potrebe dravne izmjere posebno je vano da su na to je
mogue veem podruju preslikavanja deformacije duina, povrina, i kutova u veini
praktinih geodetskih radova zanemarive. Moe se rei da su navedene deformacije
zanemarive ako iz pravokutnih koordinata u danoj projekciji izraunate duine, povrine i
kutove bez ikakvih popravaka moemo smatrati jednakim odgovarajuim elementima na
elipsoidu. Ili drugim rijeima, ako izmjerene duine i kutove na terenu bez popravaka zbog
deformacija projekcije moemo koristiti za kartiranja i raunanja u ravnini po formulama
ravne trigonometrije.
Ovdje je potrebno naglasiti sljedee. Preslikamo li sferni trokut s elipsoida u ravninu,
to e se geodetske linije i u konformnim i u nekonformnim projekcijama preslikati kao
krivulje. U konformnim e projekcijama kutovi izmeu projekcija geodetskih linija biti
jednaki kutovima na elipsoidu. Meutim, ni u konformnim kao ni u nekonformnim
projekcijama nee sferni kutovi biti jednaki kutovima izmeu ravnih spojnica preslikanih
toaka. Prema tome, i u konformnim i u nekonformnim projekcijama treba odrediti tzv.
redukcije pravaca ili popravke uslijed zakrivljenosti geodetske linije, tj. male kutove
izmeu tangenata na projekciju geodetske linije i ravnih spojnica preslikanih toaka. Ako
su redukcije pravaca manje od tonosti mjerenja kutova, moemo ih zanemariti. U tom
sluaju moe se smatrati da se geodetske linije preslikavaju kao pravci, pa se u
Izbor projekcije
179
konformnim projekcijama mjereni kutovi, bez ikakvih popravaka zbog deformacija

projekcije mogu koristiti za raunanja u ravnini po formulama ravne trigonometrije. To e,
oito, biti tako samo u konformnim projekcijama. U nekonformnim projekcijama i kad
redukcije pravaca moemo zanemariti nee se mjereni kutovi, zbog deformacija kutova,
moi direktno koristiti za raunanje u ravnini. Jedino ako je deformacija kutova manja od
tonosti mjerenja moemo je zanemariti. Prema tome oito da je u nekonformnim
projekcijama ta ukupna popravka (redukcija pravaca plus popravka zbog deformacije
kutova), koja treba biti manja od tonosti mjerenja da bi se mogla zanemariti, mnogo vea
nego samo redukcija pravaca u konformnim projekcijama. Iz toga slijedi da e uz zadanu
tonost projekcije podruje preslikavanja u nekonformnim projekcijama biti mnogo manje
nego u konformnim projekcijama. Prednost konformnih projekcija u odnosu na
nekonformne je u ovom sluaju nedvojbena.
Postavlja se pitanje to je s deformacijama duina, odnosno, u kojoj mjeri
deformacije duina utjeu na veliinu podruja preslikavanja u konformnim i
nekonformnim projekcijama. Maksimalne deformacije duina su u konformnim i
nekonformnim projekcijama na razmjerno malim podrujima preslikavanja priblino
jednake. Prema tome podruje preslikavanja e uz zadanu tonost projekcije biti s obzirom
na deformacije duina i u konformnim i u nekonformnim projekcijama priblino jednako.
Da bi se dobila stvarna veliina poduja preslikavanja u pojedinim konformnim i
nekonformanim projekcijama treba zadati tonost projekcije. Tonost projekcije mora biti
vea od tonosti mjerenja u nioj geodeziji, odnosno od tonosti poligonske mree i
triangulacijske mree 4. reda, ako elimo da kod tih i srodnih geodetskih radova ne
moramo voditi rauna o deformacijama projekcije. U poligonskoj mrei strane se mjere sa
srednjom relativnom grekom otprilike 1:3 000. Stoga ako uzmemo da tonost projekcije
bude 1:10 000 onda je oito da se takve deformacije mogu prihvatiti, jer su oko tri puta
manje od pogreaka mjerenja u poligonskoj mrei.
Do istog zakljuka dolazimo i razmatranjem tonosti mjerenja kutova u
triangulacijskoj mrei 4. reda. Prema Pravilniku (1951) (l. 10) najvee dozvoljene
popravke pravaca koje se dobivaju pri izjednaenju ne smiju prijei 20" u mrei 4. reda to
odgovara tonosti 1:10 000. Prema lanku 87. istog Pravilnika srednja greka mjerenog
pravca u mrei 4. reda ne smije biti vea od 6". Prema tome ako redukcije pravaca u
konformnim projekcijama odnosno redukcije pravaca i popravke uslijed deformacije
kutova u nekonformnim projekcijama u mrei 4. reda ne prelaze iznos 2-3" mogu se
zanemariti. Uz zadanu tonost projekcije 1:10 000, a uz uvjet da se srednji meridijan
preslika bez deformacija, irina podruja preslikavanja u Gauss-Krgerovoj (konformnoj
poprenoj cilindrinoj) projekciji iznosi 180 km. Uz iste uvjete irina podruja preslikavanja
u Soldnerovoj ekvidistantnoj projekciji iznosi samo 80 km (Jordan/Eggert/Kneissl, 1959,
str. 806). Do slinih rezultata dolo bi se uporeivanjem ostalih konformnih i nekonformnih
projekcija.
To su razlozi da se danas za potrebe dravne izmjere primjenjuju samo konformne
projekcije.
180
Izbor projekcije
U obzir dolaze slijedee konformne projekcije:
Gauss-Krgeorova projekcija (u literaturi engleskog jezinog podruja poznata

kao Transverse Mercator Projection; ista projekcija ini osnovu Universal
Transverse Mercator (UTM) sistema);
stereografska projekcija
kosa cilindrina projekcija
Lambertova konusna projekcija (esto se naziva i Lambert-Gaussova

projekcija).
Kad se radi o malim dravama za koje je dovoljan jedan koordinatni sustav, izbor
projekcije moe se izvriti prema obliku i poloaju teritorija (vidi 17.3.2.2). Tako e npr. za
male drave krunog oblika najpovoljnija biti stereografska projekcija. Prednosti
stereografske prema ostalim konformnim projekcijama su u tom sluaju sljedee:
a) deformacije rastu ravnomjerno od centralne toke u svim smjerovima i
b) pri jednakoj udaljenosti od centralne toke odnosno od srednjeg meridijana
deformacije duina su u stereografskoj projekciji dva puta manje nego npr. u
Gauss-Krgerovoj projekciji.
Za mala podruja izduena du paralela (npr. otok Java) najpovoljnija je Lambertova
konusna projekcija. Kosa cilindrina projekcija najpogodnija je za mala podruja izduena
u smjeru proizvoljne velike krunice (npr. Sumatra). Za podruja izduena u smjeru
meridijana najbolja je Gauss-Krgerova projekcija.
Kad je potrebno koristiti vie koordinatnih sustava, da bi se obuhvatilo zadano
podruje treba uzeti u obzir sve prije navedene kriterije. Istraivanja i dosadanja praksa
pokazuje da je tada u velikoj veini sluajeva Gauss-Krgerova projekcija najpovoljnija. U
Gauss-Krgerovoj projekciji srednji meridijan se preslikava kao pravac kojeg je svaki dio
jednak (ili stoji u konstantnom odnosu) prema odgovarajuem dijelu luka glavnog
meridijana na elipsoidu. Deformacije ovise preteno o udaljenosti od srednjeg meridijana
pa se podruje svakog koordinatnog sustava ogranienog dvama meridijanima protee od
junog do sjevernog pola. Stoga ni u jednoj drugoj projekciji nije mogue s manjim brojem
koordinatnih sustava obuhvatiti itavu povrinu Zemlje negu u Gauss-Krgerovoj
projekciji. Uz tonost od 1:2500 moe se sa 60 sustava ( = 6 ) obuhvatiti itava Zemlja.
Velika vrijednost Gauss-Krgeorove projekcije je i u potpunoj jednoobraznosti svih
raunanja nezavisno od koordinatnog sustava. Takva jednoobraznost i mogunost
standardizacije raunanja ne postoji niti u jednoj drugoj projekciji. Npr. u Lambertovoj
konusnoj projekciji u svakom sustavu omeenom s dvije paralele konstante projekcije bit
e razliite. I u stereografskoj projekciji zbog razliitih irina ishodita pojedinih
koordinatnih sustava raunanja u raznim sustavima nee biti jednoobrazna.
Zbog navedenih vrijednosti Gauss-Krgerove projekcije oko 80% drava koristi za
potrebe dravne izmjere Gauss-Krgerovu projekciju (Colvocoresses, 1969).
Izbor projekcije
181
17.2. Izbor projekcije za izradu topografskih karata

Topografske karte koriste se za mnoge svrhe. Nijedna grana ljudske djelatnosti nije,
meutim, u prolosti bila toliko vezana za koritenje topografskih karata kao to je to vojna
djelatnost. Razvoj topografskih karata bio je stoga prvenstveno uvjetovan vojnim
potrebama pa su topografske karte izraivane esto prvo za ona podruja gdje su
planirane ili izvoene vojne operacije. Od vojnih snaga najvei korisnik topografskih karata
je artiljerija, ije su potrebe za topografskim kartama danas jo vie potencirane
poveanjem dometa artiljerijskog oruja. Zbog navedenih razloga, pri izboru projekcije za
izradu topografskih karata, treba posebnu panju posvetiti tzv. vojnim kriterijima. Ti
kriteriji danas su u svijetu ope prihvaeni i prema njima projekcija za izradu topografskih
karata treba odgovarati sljedeim zahtjevima (Colvocoresses, 1969):
a) da je uz zadanu tonost projekcije mogue sa to manjim brojem koordinatnih
sustava obuhvatiti zadano podruje,
b) da je projekcija pogodna za kontinuirano prostiranje preko velikih dijelova
Zemljine povrine,
c) tonost projekcije treba biti 1:1000,
d) projekcija treba biti konformna jer tonost gaanja artiljerijskim orujem mnogo
vie ovisi o pogreci u kutu nego o pogreci u duini (OKeefe, 1952),
e) projekcija treba biti pogodna za jedinstveno oznaavanje pravokutnih koordinata
u svim sustavima (zonama).
Tim zahtjevima mogue je dodati jo dva dodatna:
f) formule, odnosno tablice, za transformaciju koordinata izmeu koordinatnih
sustava trebaju biti neovisne o koordinatnom sustavu,
g) konvergencija meridijana ne smije biti vea od 5.
Navedeni zahtjevi gotovo su potpuno identini sa zahtjevima koji se postavljaju pri izboru
projekcije za izradu topografskih karata za sve ostale, nazovimo ih, civilne potrebe. Jedina
razlika je u tonosti projekcije. Dok vojne potrebe zadovoljava tonost 1:1000, za mnoge
druge zadatke trai se tonost 1:10 000. Ta razlika u tonosti ne utjee na izbor projekcije,
ve o njoj ovisi samo mogua veliina podruja preslikavanja.
Topografske karte trebaju posluiti i iza izvoenje preciznih kartometrijskih radova
pa je potrebno:
h) da izabrana projekcija omoguuje lako otklanjanje utjecaja deformacija iz
rezultata mjerenja na kartama.
Kao to se iz navedenih zahtjeva vidi, potreba za konformnim projekcijama u ovom sluaju
jo je jae naglaena nego pri izboru projekcije za potrebe dravne izmjere. Zahtjev pod
(a), kao to je pokazano u prethodnom odjeljku, najbolje je ispunjen u konformnim
182
Izbor projekcije
projekcijama. Pod (d) izriito se zahtijevaju konformne projekcije. Nadalje, utjecaj

defomacija najlake se moe ukloniti iz rezultata mjerenja u konformnim projekcijama
(zahtjev (h)). Budui da u konformnim projekcijama mjerilo ne ovisi o smjeru, moe se
smatrati da se manji dio Zemljine povrine preslikava u konstantnom mjerilu. Prema
tome, da bi se iz na karti izmjerenih veliina, dobile veliine oslodoene utjecaja
deformacija, treba ih samo mnoiti konstantnim faktorom. To nije mogue ni u jednoj
drugoj grupi projekcija.
Od konformnih projekcija navedeni zahtjevi i opet su najbolje ispunjeni u GaussKrgerovoj projekciji (zahtjevi (b), (e), (f) i (g)). Budui da je i za potrebe dravne izmjere i
za izradu topografskih karata u velikoj veini sluajeva najbolja Gauss-Krgerova
projekcija, treba Gaus-Krgerovu projekciju koristiti za obje svrhe. Kao to pokazuju
podaci Ujedinjenih naroda, veliki broj zemalja svijeta koristi danas Gauss-Krgerovu
projekciju za obje svrhe (Brandenberger 1976a,b).
17.3. Izbor projekcije za izradu geografskih karata 1:1 000 000 i

sitnijih mjerila
17.3.1. Openito o izboru projekcije
Izbor projekcije za izradu geografskih karata mjerila 1:1 000 000 i sitnijih mjerila ovisi
o mnogo faktora, koje moemo podijeliti u dvije glavne grupe:
a) poloaj teritorija, koji elimo prikazati na karti, na Zemljinoj povrini i njegove
geometrijske karakteristike,
b) vrsta i namjena karte (zadaci zbog kojih se karta sastavlja).
U prvu grupu faktora spada veliina i oblik teritorija, koji elimo prikazati i njegovo
pruanje u odnosu na mreu meridijana i paralela.
U drugu grupu faktora spadaju: sadraj i namjena karte, nain upotrebe karte i razni
dodatni uvjeti u vezi s mjerilom, formatom, kompozicijom, odnosom prema drugim
srodnim kartama u atlasu i izgledom mree meridijana i paralela.
Osim tih faktora, u veini sluajeva, na izbor projekcije ima velik utjecaj nastojanje,
da deformacije na karti budu to manje. Izabirui kartografsku projekciju, neophodno je
ustanoviti karakter deformacija, njihovu veliinu i raspored na pojedinim dijelovima karte.
to je teritorij, koji se prikazuje na karti vei, to su i deformacije vee i otean je izbor
projekcije. Postoje tablice deformacija, iz kojih moemo brzo zakljuiti kakve deformacije
moemo realno oekivati i kakve zahtjeve u odnosu na njih moemo postaviti. Tako su npr.
u tablici 1 dane pribline vrijednosti deformacija u konusnim i cilindrinim projekcijama, a
u tablici 2 u azimutalnim projekcijama za podruja razliita po veliini preslikavanja
(Ginzburg, Salamanova, 1957)
183
Izbor projekcije
Tablica 17.1. Pribline vrijednosti deformacija u konusnim i cilindrinim projekcijama

Ekvivalentne
projekcije
irina podruja ( )
Ekvidistantne
projekcije
Konformne projekcije
Deformacije
u stupnj.
velike
krunice
km
duina u %
od
do
kutova
u
du. i povr. u
%
od
do
kutova
u .
duina u %
povr. u
%
od
do
od
do
11-12
1200-1300
-0.25
0.25
0.3
-0.25
0.25
0.1
-0.25
0.25
-0.5
0.5
16-17
1700-1800
-0.5
0.5
0.6
-0.5
0.5
0.3
-0.5
0.5
-1
22-23
2400-2500
-1
1.2
-1
0.6
-1
-2
31-32
3400-3500
-2
2.3
-2
1.2
-2
-4
39-40
4300-4400
-3.1
3.2
3.6
-3
1.7
-3
-6
49-50
5400-5500
-4.8
5.0
5.6
-5
2.8
-5
-10
10
Primjedba: Deformacije su izraunate za sluaj da su deformacije duina na rubovima i u

sredini podruja preslikavanja po apsolutnoj veliini priblino jednake.
Tablica 17.2. Pribline vrijednosti deformacija u azimutalnim projekcijama
Ekvivalentne
projekcije
Zenitna udaljenost
Ekvidistantne projekcije
Konformne projekcije
Deformacije
u stupnj.
velike
krunice
km
duina
u%
kutova
u
duina i povr. u
%
od
do
kutova
u
duina u %
od
do
povr. u
%
od
do
12
1300
0.5
0.6
-0.4
0.4
0.4
-0.5
0.5
-1
14
15500
0.8
0.9
-0.5
0.5
0.5
-0.75
0.75
-1.5
1.5
16
1800
1.1
-0.7
0.7
0.8
-1
-2
20
2200
1.5
1.7
-1
1.1
-1.6
1.6
-3.2
3.2
23
2550
2.2
-1.4
1.4
1.5
-2
-4
25
2800
2.4
2.7
-1.5
1.5
1.6
-2.4
2.4
-4.8
4.8
28
3100
3.4
-2
2.2
-3
-6
36
4000
4.9
5.7
-3.5
3.5
3.8
-5
-10
10
Primjedba: Deformacije su izraunate za sluaj da su deformacije duina u ekvidistantnim

i konformnim projekcijama na rubovima i u sredini podruja preslikavanja po apsolutnoj
vrijednosti priblino jednake. U ekvivalentnim projekcijama nema deformacija u srednjoj
toki.
184
Izbor projekcije
17.3.2. Utjecaj pojedinih inilaca na izbor projekcije

Iako su utjecaji raznih inilaca na izbor projekcije usko meusobno povezani,
jednostavnosti i preglednosti radi, razmotrit e se odvojeno utjecaj svakog pojedinog
inioca.
17.3.2.1. Veliina podruja preslikavanja

Podruja koja u veini projekcija moemo prikazati na kartama s deformacijama
duina do 0.5% nazivat emo malim. Veliine tih podruja kreu se od 5-6 milijuna km2.
Srednjim emo nazivati ona podruja, kod kojih deformacije duina na pojedinim
dijelovima imaju veliine 2-3%. To su podruja veliine 35-40 milijuna km2. Ako deformacije
duina nekog podruja, u svakom sluaju prelaze 3%, onda ta podruja treba smatrati
velikim. Karte malih i srednjih podruja ubrojit emo u jednu grupu. Zajedniko kartama
te grupe je to, to je pri izboru projekcije nuno prvenstveno uzeti u obzir geometrijske
karakteristike podruja, koje se prikazuje, a ne namjenu, nain upotrebe i sadraj karte.
Meutim kod karata malih podruja esto nije potrebno uzimati u obzir niti oblik podruja,
jer se npr. karte malih podruja u srednjim irinama jednako dobro prikazuju u uspravnim
konusnim projekcijama kao i u kosim azimutalnim. Zbog toga se za raznovrsne karte
takvih podruja primjenjuju ve tipizirane uspravne konformne konusne projekcije (v.
17.3.2.5 i 17.3.3.1).
U prijelazu na karte velikih podruja na izbor projekcije mnogo vie utjeu
karakteristike karte i nain upotrebe, nego geometrijska svojstva podruja. Izbor
projekcije je mnogo kompliciraniji. Te karte emo ubrojiti u drugu grupu.
17.3.2.2. Oblik i poloaj podruja preslikavanja

Pri izboru projekcije za karte malih podruja nepotrebno je kako smo ve prije
naveli, razmatrati oblik podruja. Za karte srednjih i velikih podruja neophodno je uzeti u
obzir oblik i poloaj podruja i izabrati takvu projekciju, da izokole slijede shematizitani
oblik podruja. Na taj nain smanjuju se deformacije. Stoga se karte polarnih oblasti, koje
imaju okrugli oblik, gotovo uvijek sastavljaju u azimutalnim projekcijama. Krune izokole
azimutalnih projekcija u potpunosti odgovaraju za karte polukugli svijeta.
Podruja izduena du meridijana prikazujemo u Gauss-Krgerovoj projekciji
(poprenoj cilindrunoj), a podruja izduena du ekvatora u uspravnim cilindrinim
projekcijama. Na izbor projekcije utjee poloaj podruja u ovisnosti o geografskoj irini, a
za podruja koja su izduena, pravac u kojem su izdueni. U ovisnosti o obliku Afrike,
Australije i Antartika njihove karte se rade u azimutalnim projekcijama. Pri tome uzevi u
obzir njihov poloaj, kartu Afrike treba raditi u poprenoj azimutalnoj projekciji, Australije
u kosoj, a Antartika u uspravnoj azimutalnoj projekciji.
Izbor projekcije
185
17.3.2.3. Sadraj karte

Ponimo razmatranje utjecaja sadraja karte na izbor projekcije, s vrlo velikom
grupom karata, za koju je osobito vano to vjernije prikazivanje povrina. U zavisnosti od
toga trebaju li karte sluiti i za kartometrijske radove ili ne, upotrebljavamo ekvivalentne
projekcije ili projekcije s malim deformacijama povrina.
Zahtjev za malim deformacijama povrina tipian je, na primjer, za tematske karte
na kojima se stanja i pojave prikazuju na to je mogue tonije ogranienim povrinama. Iz
grupe fiziko-geografskih karata spomenimo ovdje razne geoloke i pedoloke karte, karte
rasporeda kopna i mora, biogeografske karte itd. Od karata stanovnitva spomenimo karte
naseljenosti i sastava stanovnitva.
Druga je grupa karata, za koju je vano tono prikazivanje povrina, ali kod kojih
treba voditi rauna i o deformacijama oblika. To su na primjer, hipsometrijske
geomorfoloke i tektonske karte. Za ovu grupu karata koriste se uvjetne projekcije u
kojima su deformacije povrina manje od deformacija kutova. Sljedea je grupa karata kod
kojih su oba faktora, tj. toan prikaz povrina i tono prikazivanje oblika jednako vani. Za
karte te grupe treba koristiti ekvidistantne projekcije i uvjetne projekcije u kojima su
deformacije povrina i kutova priblino jednake. U tu grupu spadaju prvenstveno ope
geografske karte.
Posebna je grupa karata za koje se, bez obzira na velike deformacije povrina,
koriste konformne projekcije. Ova grupa je razmjerno manja od ostalih. Od pomorskih i
zrakoplovnih karata u ovu grupu prvenstveno spadaju navigacijske karte.
17.3.2.4. Nain upotrebe karte

Pod nainom upotrebe karte podrazumijevamo:
a) dobivanje informacija s karte mjerenjam,
b) dobivanje informacija s karte neposrednim promatranjem i uporeivanjem
(vizualnom interpretacijom).
Uslijed generalizacije mogue je na kartama mjerila 1:1 000 000 i sitnijim mjerilima
dobiti mjerenjem samo pribline rezultate. Tonost ovisi o stupnju generalizacije, koji
prvenstveno ovisi o mjerilu karte. Zbog toga pri mjerenju duina i povrina na kartama
sitnih mjerila treba u veini sluajeva raunati s relativnom pogrekom od 3-5%, a pri
mjerenju kutova s pogrekom od 2-3. Prema skali tonosti kartometrijskih radova (tablica
17.3) mjerenja duina i povrina s pogrekom od 3-5% spadaju u grupu priblino tonih
mjerenja, a mjerenja kutova s pogrekom od 2-3 u grupu srednje tona i priblino tona
mjerenja.
186
Izbor projekcije
Tablica 17.3. Tonost kartometrijskih radova
Tonost
Pogreka
duina i povrina u %
kutova u stupnjevima
vrlo tono
0.2 0.4
0.25 - 0.5
srednje tono
12
12
priblino
34
35
grubo priblino
68
57
Podaci o tonosti karata sitnih mjerila i veliinama deformacija pokazuju da se pri

mjerenju na kartama i tako velikih podruja kao to su Europa, Australija i Kina
deformacije projekcija mogu zanemariti. Prema tome, u izboru projekcije treba voditi
rauna o tome da se mjerilo na itavom podruju karte mijenja u to je mogue manjim
granicama, da bi se mjerei na karti i ne uzimajui u obzir deformacije, to manje
pogrijeilo. Taj zahtjev najbolje je ispunjem u ekvidistantnim i po vrstama deformacija
njima bliskim projekcijama.
Budui da su ope geografski atlasi i veina raznih prirunih karata namijenjeni
irokom krugu korisnika, koji veinom na znaju metodiku mjerenja na kartama, to mnogo
vei znaaj ima vizualna interpretacija kartografskog sadraja. Stoga je potrebno da
kartograf poznaje mogunosti vizualne interpretacije da bi ih u izradi matematike osnove
karata mogao koristiti.
Ginzburg (1940) je objavio rezultate istraivanja kojima je te podatke ustanovio:
a) Kod krivudavih linija kakvima su na karti prikazane rijeke, obalne linije i razliite
granice, razlike u duljini do 5% ne mogu se uoiti. Tek razlike od 10% i vee lako
je uoiti.
b) Kod povrina likova ogranienih krivudavim linijama uoljive postaju razlike tek
od 5%. Razlike 10-15% lako su zamjetne.
c) Deformacije oblika nastaju ve kod deformacija kutova od 2-3. Deformacije
kutova 4-5 izazivaju lako uoljive deformacije oblika.
17.3.2.5. Zakljuci
Kod pruanja u smjeru sjever-jug do priblino 3500 km ( = 32 ) deformacije
duina u uspravnim konformnim konusnim i cilindrinim projekcijama nee biti vee od
2% a deformacije povrina od 4% (tablica 17.1). Vizualno to su teko uoljive veliine.

Budui da se u konformnim projekcijama ogranieni okoli dane toke preslikava i po
obliku vjerno i da su nadalje pri pruanju teritorija do = 32 deformacije duina i
povrina vizuelno teko uoljive, moe se smatrati da se u konformnim projekcijama itavo
Izbor projekcije
187
podruje preslikalo i po obliku vjerno. To je razlog zbog kojeg se uspravne konformne

konusne projekcije mogu preporuiti za izradu raznovrsnih karata podruja izmeu
paralela s geografskim irinama = 10 80 , a koje u smjeru sjever-jug nemaju vee
prostiranje od = 32 ili 3500 km. Za teritorije iste veliine u podruju ekvatora iz istog
razloga preporuuje se uspravna konformna cilindrina (Mercatorova) projekcija. Za karte
podruja navedene veliine nije, prema tome, u veini sluajeva potrebno koristiti kose
projekcije u kojima bi deformacije bile jo manje. Isto tako za takva podruja praktinog
znaaja nemaju ni tzv. najpovoljnije projekcije, tj. projekcije izvedene uz uvjet minimuma
deformacija.
Za podruja vea od navedenog ne mogu se vie preporuiti konformne projekcije,
jer su u njima deformacije duina i povrina ve vidljivo zamjetljive.
17.3.3. O izboru projekcije za karte razliitih podruja

17.3.3.1. Karte drava i grupa drava
Drave i grupe drava, u najveem broju sluajeva, spadaju po veliini u grupe malih
i srednjih podruja (v. 17.3.2.1). Spomenimo da ni jedna drava Europe nema u pravcu
sjever-jug vee pruanje od 1500 km. Nadalje, pruanje npr. Kine od sjevera na jug iznosi
(izuzimajui neke manje dijelove) 32. To znai da se prema zakljucima iz 17.3.2.5 karte
gotovo svih drava i grupa drava mogu izraivati u uspravnim konformnim konusnim
projekcijama. Karte drava ekvatorskog podruja u irinskom pojasu 10 treba
izraivati u uspravnoj konformnoj cilindrinoj (Mercatorovoj) projekciji.
Nastojei da umanjimo amplitudu kolebanja deformacija treba rabiti projekcije s
dvije standardne paralele, a konstante projekcije treba odrediti tako da deformacije na
krajnjim i na srednjoj paraleli budu po apsolutnoj vrijednosti jednake. Ako pruanje po
irini ne prelazi 6-7 primjenjuje se konformna konusna projekcija s jednom standardnom
paralelom.
Za izradu karata podruja koji se po geografskoj duljini ne proteu vie od 9 esto se
upotrebljava i Gauss-Krgerova projekcija.
17.3.3.2. Karte kontinenata

Na kartama Europe i Australije deformacije su razmjerno male ak i u projekcijama
raznih klasa s razliitim oblikom izokola.
Na kartama najveeg kontinenta (Europsko-azijskog) deformacije su ve vrlo velike.
Zbog toga je vano da rubne izokole slijede oblik kontinenta. Budui da europsko-azijski
kontinent ima priblino okrugli oblik, navedeni zahtjev najbolje ispunjavaju kose
azimutalne projekcije. Shematsko ocrtavanje sljedeih po veliini kontinenata - Sjeverno
amerikog i Afrikog - jo je manje okruglo, ali su jo uvijek poprene i kose azimutalne
projekcije bolje od ostalih.
188
Izbor projekcije
U posljednjim desetljeima veina karata kontinenata izrauje se u ekvivalentnoj

azimutalnoj (Lambertovoj) projekciji. Meu ekvivalentnim projekcijama Lambertova
projekcija istie se posebnim svojstvom da su u njoj maksimalne deformacije duina i
kutova svedene na minimum (Tissot, 1887). U tablici 17.4 dane su veliine deformacija
duina i kutova na kartama kontinenata u Lambertovoj azimutalnoj projekciji. Deformacije
kutova od 15 na karti Azije izazivaju primjetne deformacije oblika tog kontinenta. Neto su
manje primjetne deformacije oblika na kartama Sjeverne Amerike i Afrike.
Tablica 17.4: Deformacije u Lambertovoj azimutalnoj projekciji izraunate za argument
"z". Deformacija nema u centralnoj toki ( 0 , 0 ).
Kontinent
deformacije
duina u %
od
do
deformacije
kutova u
stupnjevima
Europa
25
52.5
20
-2.5
2.5
Azija
59
40
90
-13
15
15
Afrika
43
20
-7
7.5
S. Amerika
41
45
-100
-6.5
6.5
J. Amerika
36
-20
-60
-5
Australija
20
-25
-135
-1.5
1.5
Slika 17.1. Karta Azije u ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji
Izbor projekcije
189
Slika 17. 2. Karta Afrike u poprenoj ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji
Slika 17.3. Karta June Amerike u ekvivalentnoj azimutalnoj projekciji
17.3.3.3. Karte oceana

Pri zajednikom prikazu Tihog i Indijskog oceana ope pruanje po duini iznosi 280,
a po ukljuenju Atlantskog oceana 380-400, dakle vie nego na obinim kartama svijeta. Za
te karte najbolje odgovaraju uspravne cilindrine i pseudocilindrine projekcije.
Pri razmatranju pojedinih grupa projekcija i njihovoj primjeni za karte oceana
ponimo s uspravnim cilindrinim projekcijama. Najvei i neotklonjiv im je nedostatak
190
Izbor projekcije
nezadovoljavajui prikaz krajnjih sjevernih i junih dijelova Tihog i Atlantskog oceana i

krajnjeg junog dijela Indijskog oceana.
Spomenuti nedostatak cilindrinih projekcija neto je umanjen u pseudocilindrinim
projekcijama. U skladu s oblikom izokola te se projekcije uspjeno mogu primjenjivati za
karte Atlantskog oceana bez krajnjih sjevernih i junih dijelova. Pseudocilindrine
projekcije, kao to je ve reeno, pogodne su i za izradu karata Tihog oceana, a takoer i za
karte grupa oceana pri poveanom pruanju du ekvatora.
Za oblik Indijskog oceana, Indijskog oceana s Antartikom moe se rei da je priblino
okrugao. Prema tome za karte tih oceana prikladne su azimutalne projekcije.
Slika 17.4. Karta Tihog i Indijskog oceana u ekvidistantnoj cilindrinoj projekciji,
0 = 0, 0 = 160
Slika 17.5. Karta Tihog, Atlantskog i Indijskog oceana u eliptikoj pseudocilindrinoj

projekciji Kavrajskog
191
Izbor projekcije
17.3.3.4. Karte polukugli

Od karata polukugli najvei znaaj imaju karte: zapadne, istone, sjeverne i june
polukugle te karte oceanskih i kopnenih polukugli. Prikaz zapadne i istone polukugle ini,
tzv. kartu svijeta na polukuglama. Na veini karata polukugli najveu vanost ima prikaz
kopna.
Bez obzira na velike razlike u kompoziciji karata polukugli, oblik podruja koji se na
tim kartama prikazuje je takav da preodreuje za njihovu izradu azimutalne projekcije. Na
kartama polukugli u tim projekcijama deformacije su manje nego u drugim projekcijama.
U geografskim atlasima, iskljuujui kolske, kate polukugli, npr. fiziko-geografske,
esto su jedine karte prikladne da se na njima uporeuju veliine pojedinih kontinenata i
oceana. U tim sluajevima za karte polukugli treba koristiti azimutalne projekcije s malim
deformacijama povrina ili ekvivalentnu Lambertovu projekciju (sl. 17.6).
Slika 17.6. Karta svijeta na zapadnoj i istonoj polukugli u ekvivalentnoj azimutalnoj

projekciji
17.3.3.5. Karte svijeta

Na kartama svijeta sastavljenim u cilindrinim projekcijama dobro se prikazuju
vremenske zone. Mercatorova (konformna) projekcija je pogodna za prikaz vjetrova i
morskih struja. U drugim sluajevima uspravne cilindrine projekcije imaju za karte
svijeta ogranienu primjenu, osobito zbog toga, to se kod tih projekcija vrlo deformirano
prikazuju polarna podruja.
Od pseudocilindrinih projekcija za karte svijeta vie se koriste projekcije u kojima
se pol preslikava kao linija od projekcija u kojima je pol toka. Ako je, meutim, iz
opravdanih razloga potrebno da pol bude toka, tada se moe preporuiti ekvivalentna
Mollweideova projekcija. Od pseudocilindrinih ekvivalentnih projekcija s polom linijom
mogu se preporuiti dvije Eckertove projekcije, tzv. Eckertova IV (eliptina) i Eckertova
192
Izbor projekcije
VI (sinusoidalna) te sinusoidalna projekcija prof. Kavrajskog. Od pseudocilindrinih

uvjetnih projekcija treba preporuiti eliptinu projekciju prof. Kavrajskog i Eckertovu V
(sinusoidalnu) projekciju.
Od projekcija s polom tokom i krivolinijskim paralelama koriste se za karte svijeta
ekvivalentna Hammer-Aitovljeva i uvjetna Aitovljeva projekcija. Najveu primjenu za
izradu karata svijeta imaju projekcije s krivolinijskim meridijanima i pralalama i polom
linijom. Ispitivanja su pokazala da su u tim projekcijama srednje kvadratne deformacije na
itavom podruju preslikavanja manje nego u cilindrinim i pseudocilindrinim
projekcijama te projekcijama s polom tokom i krivolinijskim paralelama. Duljina linije
pola prema duljini ekvatora treba se odnosti kao 1:2-3.5. Ispitivanja su, nadalje, pokazala da
su srednje kvadratne deformacije manje u uvjetnim projekcijama nego u ekvivalentnim i
konformnim projekcijama (Franula, 1971).
Od projekcija iz te grupe u zapadnim zemljama najvie se za izradu karata svijeta
upotrebljava Winkelova (trostruka) projekcija. Paralele su u toj projekciji blago zakrivljene
linije, a raspored deformacija povrina i kutova izmeu ekvatora i polarnih podruja je vrlo
povoljan. Prema tome, moe se rei, da je Winkelova projekcija s pravom nala iroku
primjenu za izradu karata svijeta. To se, meutim, ne bi moglo rei i za Van den
Grintenovu projekciju, koja se takoer mnogo upotrebljava za izradu karata svijeta,
pogotovo u naoj zemlji. Vrlo velike deformacije povrina u podrujima sjeverno i juno od
paralela sa irinama = 50 ine tu projekciju neprikladnom za izradu veine karata
svijeta.
193
Primjena raunala
18. PRIMJENA RAUNALA

Primjenu raunala ilustrirat emo na dva primjera. Prvi se odnosi na primjenu
raunala u projektiranju matematike osnove geografskih karata i atlasa, a drugi na
raunanja u Gauss-Krgerovoj projekciji. U tu svrhu posluit e transformacija koordinata
izmeu susjednih sustava.
18.1. Projektiranje matematike osnove geografskih karata i atlasa

Upotreba raunala, plotera i digitalizatora znatno je unaprijedila rad na projektiranju
matematike osnove geografskih karata i atlasa. Raznovrsna mikroraunala, dostupna
danas veini kartografa, uspjeno se mogu primijeniti u projektiranju.
18.1.1. Projektiranje matematike osnove geografskih karata sitnih

mjerila
U izradi projekata matematike osnove karte sitnog mjerila treba odrediti mjerilo
karte, izabrati projekciju, oblikovati kartografsku mreu i rijeiti kompoziciju karte.
Izabirui kartografsku projekciju neophodno je ustanoviti karakter deformacija,
njihovu veliinu i raspored na pojedinim dijelovima karte. Da bismo to mogli treba imati
programe za crtanje mrea meridijana i paralela, kontura kontinenata i granica drava u
veem broju kartografskih projekcija. Pri ocjeni deformacija na pojedinim dijelovima karte
dovoljno je nacrtati mreu meridijana i paralela i konture podruja preslikavanja. To se
prvenstveno odnosi na karte svijeta (sl. 18.1.). Deformacije su lako uoljive i na kartama
veih dijelova Zemljine kugle, a esto i na kartama kontinenata.
Slika 18.1. Kosa ekvidistantna cilindrina projekcija
194
Primjena raunala
Na sl. 18.2. prikazana je Sjeverna Amerika u Bonneovoj i azimutalnoj projekciji. Obje

projekcije su ekvivalentne, pa pri izboru povoljnije od njih odluujue su deformacije
kutova i s njima povezane deformacije oblika. Velike deformacije kutova na pojedinim
dijelovima karte u Bonneovoj projekciji lako su uoljive po kutovima pod kojima se sijeku
meridijani i paralele.
a)
b)
Slika 18.2. a) Bonneova projekcija, b) ekvivalentna azimutalna projekcija

U izradi projekta matematike osnove karte potrebno je esto imati egzaktan prikaz
veliine i rasporeda deformacija. Takav prikaz omoguuju izokole, tj. linije jednakih
deformacija, ili elipse deformacija. Stoga je poeljno da softver omoguuje i njihov prikaz
na ekranu monitora zajedno s mreom meridijana i paralela i konturama podruja
preslikavanja (sl. 18.3.) (Lapaine, Franula 1993a).
Iscrtana mrea meridijana i paralela s konturama podruja preslikavanja i
izokolama ili elipsama deformacija znatno olakava izbor projekcije (sl. 18.3.). Ako pojedina
projekcija ne zadovoljava sve postavljene zahtjeve, korisno je da softver omoguuje
modifikaciju pojedine projekcije, tj. dobivanje novih varijanata. Jedan od takvih postupaka
sastoji se u tome da se u nekoj postojeoj kartografskoj mrei prenumerira mrea
meridijana i paralela tj. da se meridijanima i paralelama dadu nove vrijednosti. To su
zapravo transformacije kartografskih mrea u kojima meridijani i paralele ishodine
mree prelaze u meridijane i paralele nove mree (Wagner 1962, Franula 1974).
Kompozicija karte ukljuuje odreivanje granica podruja preslikavanja i smjetaj
podruja unutar okvira karte te razmjetaj naziva karte, mjerila, legende i ako je potrebno
dopunskih karata. Kompoziciju karte moe se definirati kao racionalnu organizaciju
prostora karte (Saliev 1987, str.49). Rjeavajui kompoziciju karte u veini sluajeva
prirodno je da se kartografski prikaz orijentira tako da srednji pravolinijski meridijan bude
Primjena raunala
195
paralelan bonim okvirnim linijama. To je tzv. obina orijentacija. U pojedinim sluajevima

opa konfiguracija prikazane teritorije je takva da je pri obinoj orijentaciji povrina karte
znatno vea nego pri kosoj orijentaciji. U takvim sluajevima esto je opravdana primjena
kose orijentacije.
Na kartama kontinenata, oceana i pogotovo itavog svijeta veliina karte zavisi ne
samo od glavnog mjerila i obuhvaene teritorije ve i od osobitosti projekcije. Stoga da bi
se odredila optimalna kompozicija esto treba usporediti nekoliko varijanata. Analiza
prikaza na monitoru moe biti od velike pomoi. Projekt kompozicije zavrava se izradom
makete kompozicije, koja se s ekrana monitora prenosi pomou plotera na papir u tonom
mjerilu karte.
Slika 18.3. Linije konstantnih mjerila povrina u Gilbertovoj projekciji
18.1.2. Projektiranje matematike osnove geografskih atlasa

Izrada projekata atlasa poinje sastavljanjem spiska svih karata atlasa. Pri
sastavljanju spiska odreuje se priblino mjerilo svake karte vodei rauna da se sve karte
moraju uklopiti u format atlasa. Nadalje treba imati u vidu da se u atlasu karte ne rade u
proizvoljnom mjerilu, ve u zaokruenom mjerilu, te da mjerila treba da budu u
meusobno jednostavnim odnosima.
196
Primjena raunala
U projektiranju matematike osnove karata atlasa svijeta posebnu panju treba

posvetiti usklaivanju matematike osnove srodnih karata. To znai da se matematika
osnova svake pojedine karte ne moe rjeavati samostalno, ve se mora voditi rauna o
njenom odnosu prema srodnim kartama. Srodne karte u atlasu treba da imaju i srodnu
matematiku osnovu.
Slika 18.4. Ekvivalentna azimutalna projekcija

U usklaivanju matematike osnove srodnih karata (npr. karata kontinenata)
posebno je vano uskladiti mjerila. Najbolje je rjeenje ako se sve srodne karte mogu
izraditi u istom mjerilu. U onim sluajevima kada to nije mogue, treba teiti da mjerila
budu u jednostavnim brojanim odnosima. Uskladiti mjerila svih karata atlasa svijeta nije
lak zadatak. Da bi se to postiglo treba usporediti vei broj varijanata izraenih u razliitim
kompozicijama. Kad se radi o kartama veih podruja (kontinenti, oceani, svijet), mogu se
varirati i parametri projekcije pa i izabrati neka druga projekcija. Poseban problem
predstavlja i tono odreeni format svake pojedine karte uvjetovan formatom atlasa. Na
ekranu monitora mogu se studirati razliite varijante.
Projektiranje matematike osnove atlasa zavrava izradom makete atlasa koja
pokazuje razmjetaj karata i teksta, kompoziciju svih karata, a daje takoer opu
predodbu o vanjskom izgledu atlasa i njegovim dimenzijama (Balavin, Vojnova 1957). Pri
izradi makete atlasa definitivno se utvruje mjerilo svake karte, a prijedlog kompozicije
karte iscrtava se pomou prikljuenog plotera (sl. 18.4.).
197
Primjena raunala
18.1.3. Raunalni program Kartografske projekcije

U Zavodu za kartografiju Geodetskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu sastavljen je
raunalni program Kartografske projekcije napisan u Borland Delphiju za operativni
sustav Windows na osobnim raunalima, koji uvelike olakava rad na projektiranju
matematike osnove karata i atlasa (Tuti 1998). Program ukljuuje 85 projekcija Zemljine
sfere, od kojih svaka, uz nekoliko iznimaka, moe biti uspravna, poprena i kosa.
Omoguuje crtanje mree meridijana, paralela i sadraja zadanog u datoteci (konture
kontinenata, granice drava, rijeke itd.). Podruje preslikavanja moe se ograniiti
mreom meridijana i paralela, pravokutnim okvirom i u azimutalnim projekcijama
krunicom. Slika sa zaslona monitora moe se prenijeti u koji od programa za crtanje ili na
papir u tono odreenom mjerilu s pomou prikljuenog pisaa.
Program je pisan za operacijski sustav Windows, prema tome suelje (sl. 18.5) koje
se pojavljuje pred korisnikom upotrebljava sve osobine ostalih programa pisanih za taj
operacijski sustav. Prvo to e korisnik primjetiti jest da su izbornici, dijalozi i poruke na
hrvatskom jeziku osim opcija i dijaloga koji pripadaju operacijskom sustavu (dijalog za
otvaranje datoteke, dijalog za ispis na pisa i za izbor pisaa, izbornici u datoteci za
pomo). ini se da je to optimalno rjeenje za program te vrste jer prevoditi standardne
dijaloge nije ba uputno (problem bi se rijeio hrvatskom inaicom operacijskog sustava
Windows) pogotovo zato to nije usvojena neka norma za nazive koji u engleskom jeziku
imaju ve ustaljeno znaenje u raunalstvu. S druge strane, prevoditi sav ostali sadraj
programa na engleski jezik znailo bi umnogome oteati rad korisnicima koji ne poznaju
dovoljno engleski jezik, s obzirom da je to program specifine namjene.
Slika 18.5. Poetni izgled grafikog suelja programa
198
Primjena raunala
Kad se program pokrene pojavi se uobiajen prozor s nazivom programa, izbornikom

i crteom lista papira u koji je ucrtan okvir karte. Iz tog se ve vidi da se karta crta unutar
nekog okvira koji se nalazi na odreenom formatu papira (sl. 18.5).Veliinu i oblik lista
papira i okvira karte moemo mijenjati. Najvea dozvoljena irina i visina papira je 150 cm.
Izbor jedne od 85 ponuenih projekcije odvija se preko izbornika Karta, potom
Projekcija. Kad izaberemo izbornik Projekcija, pojavljuje se podizbornik u kojemu su
navedene skupine projekcija (sl. 18.6). Tek nakon izbora skupine pojavljuje se dijalog u
kojemu moemo izabrati sve implementirane projekcije koje pripadaju toj skupini (sl. 18.7).
Slika 18.6. Skupine projekcija u izborniku programa
Slika 18.7. Dijalog za izbor projekcije i postavljanje njezinih parametara
199
Primjena raunala
Parametri karte odreuju koji e dio Zemljine sfere biti iscrtan, s kojom gustoom
mree meridijana i paralela i s kojom gustoom toaka po meridijanima i paralelama. U
parametre karte ukljueni su jo i mjerilo, polumjer Zemljine sfere i jo neke dodatne
opcije koje e u nastavku biti objanjene. Dijalog za zadavanje parametara karte prikazan
je na sl. 18.8, a do njega dolazimo preko izbornika Karta i Parametri.
Slika 18.8. Dijalog za postavljanje parametara karte

Rubovi podruja preslikavanja (sl. 18.8) zadaju se pomou dvije toke na sferi. Prva
toka mora imati juniju geografsku irinu i zapadniju geografsku duljinu od druge toke.
U poetku su te vrijednosti postavljene tako da se preslika cijela Zemlja. Mjerilo karte
moemo zadati ili ga program odreuje ovisno o veliini zadanog okvira. Ako zadamo takvo
mjerilo da podruje preslikavanja vie ne stane u okvir karte, pojavit e se poruka koja na
to upozorava. Promjenom mjerila karta se poveava ili smanjuje oko sredinje toke
okvira karte. Polumjer sfere moemo upisati ili izabrati. Moemo izabrati takav polumjer
da sfera ima isti volumen ili oploje kao neki elipsoid ili da je jednak srednjem polumjeru
zakrivljenosti u nekoj toki na elipsoidu. Oznaavanjem kvadratia pored teksta u donjem
desnom dijelu izabiru se opcije koje omoguuju razliite prikaze mree meridijana i
paralela.
Preostaje jo samo kartu iscrtati na zaslon monitora. To emo uiniti pozivom
izbornika Karta i onda Crtanje.
Raunalnim programom Kartografske projekcije nacrtane su u ovoj monografiji
sve slike mrea meridijana, paralela i kontura kontinenata u razliitim kartografskim
projekcijama.
200
Primjena raunala
18.2. Transformacija koordinata izmeu susjednih sustava GaussKrgerove projekcije na podruju Hrvatske
18.2.1. Uvod
Formule za direktnu transformaciju koordinata izmeu susjednih sustava GaussKrgerove projekcije objavio je Ehlert (1970). O primjeni tih formula ve je pisano u
Geodetskom listu (Franula, 1973). Taj algoritam uvrten je i u poznati udbenik prof.
Boria (1976), a zajedno s drugim algoritmima za raunanja u Gauss-Krgerovoj
projekciji i u monografiju (Franula, 1980). Preko tih radova doivio je vrlo iroku primjenu
u naoj geodetskoj praksi.
18.2.2. Algoritam
U odnosu na algoritam iz 1973. Vueti i dr. (1990) objavili su vie poboljanja i
skraenja. Oba algoritma predviena su za raunanje samo na podruju bive Jugoslavije,
dakle pretpostavlja se Besselov referentni elipsoid, pa su ulazni podaci samo ime i
koordinate y, x zadane toke.
18.2.2.1. Odreivanje sustava u kojem se nalazi zadana toka i sustava u koji je

treba transformirati
Biva Jugoslavija bila je pokrivena petim, estim i sedmim Gauss-Krgerovim
koordinatnim sustavom, prema tome postoje dva preklopna podruja na kojima se ovaj
algoritam eli primjenjivati.
U radu (Franula, 1973) broj sustava u kojem se nalazi toka (5, 6, ili 7), kao i u koji
sustav treba izvriti transformaciju, utvruje se pomou nekoliko "uvjetnih skokova"
(IF...THEN...).
U algoritmu iz 1990. to odreivanje znatno je pojednostavljeno. Poznato je da prva
znamenka ordinate y oznaava broj sustava. Dakle, da bi se iz ordinate y odredio sustav u
kojem se dotina toka nalazi, potrebno je izdvojiti prvu znamenku. Ako se y pomnoi s
0.000001, te odbace znamenke iza decimalnog zareza, dobit e se broj sustava. Budui da je
y uvijek pozitivan, to odbacivanje znamenaka moe se uraditi pomou funkcije "najvei
cijeli broj sadran u zadanom broju", koja postoji u veini programskih jezika, obino pod
imenom INT. Mnoenjem broja sustava s 1000000 i dodavanjem 500000 dobiva se ordinata
(YK) osi x pripadnog sustava.
Na primjer, ako je
tada je
a
y = 5502123.56,
INT( y 0.000001) = 5,
YK = INT( y 0.000001) 1000000 + 500000 = 5500000.
201
Primjena raunala
Ordinatu osi x (YKC) susjednog sustava u koji treba transformirati zadanu toku
odreujemo pomou izraza
YKC = YK + PR 1000000,
gdje je PR = sgn( y YK ) . Varijabla PR poprima vrijednost
1 za ( y YK ) < 0
PR = 0 za ( y YK ) = 0 .
1 za ( y YK ) > 0
Ukoliko se toka nalazi istono od osi x sustava u kojem je zadana, vrijednost varijable PR
bit e jednaka 1, ordinati YK dodat e se 1000000, te e se za YKC dobiti ordinata osi x
sustava koji lei istono od polaznoga. Analogno tome, za zadanu toku koja se nalazi
zapadno od osi x vrijednost PR bit e jednaka 1, a za YKC dobit e se ordinata od osi x
sustava koji lei zapadno od zadanoga. Za y = YK dobije se PR = 0 i toka se ne
transformira ni u jedan susjedni sustav, ali na takve toke se ovaj algoritam ionako ne
primjenjuje.
18.2.2.2. Raunanje irine 1

Treba odrediti irinu 1 toke T tako da duljina luka meridijana od ekvatora do toke
T bude jednaka zadanoj apscisi x. Ovaj problem formulirao je i rijeio Helmert (1880).
Njegovo je rjeenje izraz za irinu 1 u obliku (prvih nekoliko lanova) beskonanog reda
sinusa viestrukih kutova, s time da su i odgovarajui koeficijenti napisani u obliku (prvih
nekoliko lanova) beskonanog reda potencija parametra n (trea spljotenost).
Helmertove izraze za koeficijente napisali su kasnije s veim brojem lanova Krger
(1912), te Knig i Weise (1951), a mogu se nai i u novijoj literaturi (vidi npr. Vincenty 1971,
s jednom, vrlo vjerojatno, tamparskom pogrekom, ili Ehlert 1982).
Spomenuti problem odreivanja irine 1 pojavljuje se redovito u vezi s raunanjima
u Gauss-Krgerovoj projekciji. Da bi se olakala raunanja, preporuala se primjena za tu
svrhu sastavljanih tablica (vidi npr. Bori 1976, Schdlbauer 1982). Da je u dananje
vrijeme upotreba tablica nepotrebna, ne treba posebno dokazivati.
Razvojem raunala postale su popularne razne numerike iterativne metode zbog
relativne jednostavnosti za programiranje. Tako su se neke od njih primjenjivale i za
odreivanje irine 1 (Franula 1973, 1980, Bori 1976). Meutim, lako se moe pokazati
da je pri primjeni iterativnih metoda (koje se pojavljuju u navedenoj literaturi potreban
mnogo vei broj raunskih operacija nego to je to pri primjeni Helmertove formule, samo
napisane u drugom obliku. Tako je Vincenty (1971) predloio da se umjesto kosinusa
viestrukih kutova koriste potencije kosinusa jednostrukog kuta (vidi takoer Franula
1979). Sljedee poboljanje je takoer razvijanje u red, ali po potencijama kosinusa
dvostrukog kuta:
1 = g + sin(2 g )( k 0 + k1 cos(2 g ) + k 2 cos 2 ( 2 g ) + ...) =

= g + sin(2 g )( k 0 + cos(2 g )( k1 + cos(2 g )( k 2 + ...))),
202
Primjena raunala
vidi npr. (Wolfrum 1987). Prednosti ove formule pred razvojem po potencijama kosinusa
jednostrukog kuta mogu se izvesti analogno kao to je to uinio Lapaine (1990) u vezi s
raunanjem duljine luka meridijana. U gornjoj formuli je
g = x A , gdje je x
nereducirana apscisa zadane toke, A polumjer sfere iji su meridijani jednake duljine
kao meridijani promatranog referentnog elipsoida, u naem sluaju Besselova, a
k 0 , k1 , k 2 , ... odgovarajue konstante. Uoimo da je, bez obzira na to koliko lanova reda
trebamo za postizanje traene tonosti, dovoljno izraunati samo jedan sinus i samo
jedan kosinus za pojedinu toku, a sve ostale operacije su zbrajanja i mnoenja.
18.2.2.3. Odreivanje nunih lanova u formulama i nunog broja znamenaka u

konstantama
S obzirom na polazne pretpostavke Vueti i dr. (1990) utvrdili su nune lanove u
izrazu za 1 , kao i u Ehlertovim formulama za direktnu transformaciju, te nuni broj
znamenaka u svim konstantama. U tu svrhu provedeno je ispitivanje du graninih
meridijana sustava, u pojasu irokom 1 (0.5 istono i zapadno od tih meridijana). U tim
podrujima generirane su toke u pravilnom rasteru meusobno udaljene 1 km, ukupno
oko 180 000 toaka.
Da bi se moglo provesti testiranje, najprije su bile potrebne takve formule koje daju
tonost bitno veu od one koja nam treba. Istraivanje je pokazalo da u tu svrhu mogu
posluiti Ehlertove "dugake" formule s lanovima do na osmu potenciju (Ehlert 1970) uz
raunanje irine 1 pomou razvoja do cos 4 ( 2 g ) i uzimanje svih konstanti na onoliko
znamenaka koliko se moe prikazati na raunalu u dvostrukoj tonosti. Rezultati takvog
raunanja uzimani su kao "bespogreni" i s njima usporeivani rezultati koje daje
predloeni algoritam.
Ispitivanjem je utvreno da se uz polazne pretpostavke moe na 1 irokim
preklopima zona iz Ehlertovih "kratkih" formula (objavljenih u Ehlert 1970, Franula 1973,
Bori 1976) izostaviti jedan lan u izrazu za y ' , pa preostaje:
y' = z +
1
1 2 2
1
1
(1 t 2 + 2 ) z 3 +
t zy +
( 1 2 t 2 2 ) y 3 +
(5 18t 2 ) z 5 +
2
2
2
6N
2N
6N
120 N 4
x' = x +
1
1
(5t 2 t 4 ) z 3 y 2 +
( 1 t 2 + 2t 4 ) z 2 y 3 +
4
4
12 N
12 N
1
1
( 8t 2 3t 4 ) zy 4 +
(5 + 18t 2 + 4t 4 ) y 5 ,
4
4
24 N
120 N
t 2
t 2
t
t
(5 t 2 + 9 2 ) z 4 +
( 1 + t 2 2 ) z 2 y 2 +
z
y +
3
3
2N
2N
24 N
4N
+
t
t
( 1 2t 2 2 ) zy 3 +
(5 + 3t 2 + 2 ) y 4 .
3
6N
24 N 3
203
Primjena raunala
U tim je formulama:
z = y PR L N cos 1 ,
PR
- predznak (vidi odjeljak 18.2.2.1.),
y, x
- nereducirane koordinate toke,
y ' , x ' - transformirane nereducirane koordinate toke,

N=
c
(1 + 2 )1 2
2 =
e' 2
,
1+ t2
t = tg( 1 ) ,
uz zadane konstante:
e' 2
- kvadrat drugog numerikog ekscentriciteta,
- polumjer zakrivljenosti na polovima
- razlika geografskih duljina srednjih meridijana susjednih sustava u radijanima.
Pri tome se irina 1 moe raunati pomou
1 = g + sin(2 g )( k 0 + k1 cos(2 g )),

gdje je g = x A.
Vrijednosti svih konstanti su (ovdje dane na onoliko znamenaka koliko je potrebno za
postizanje eljene tonosti):
c = 6398786.85
A = 6366742.52
e' 2 = 0.00671922
L = 0.0523598776
k 0 = 0.002511266
k1 = 0.000007359,
pri emu su vrijednosti za c, A, e' 2 izraunane iz pretpostavke da je referentni elipsoid
Besselov, ije su poluosi a i b zadane pomou
log a = 6.8046434637
log b = 6.8031892839,
a iznos od L predstavlja 3 izraena u radijanima.
204
Primjena raunala
Iako je navedena formula za raunanje 1 tako jednostavna, ona ipak omoguava

postizanje zahtjevane tonosti transformiranih koordinata zahvaljujui tome to su
konstante k 0 i k1 odabrane ba tako da budu optimalne za promatrano podruje.
18.2.3. Dijagram toka

Kompletno raunanje prikazano je u priloenom dijagramu toka. Naglasak je na
poboljanju i standardizaciji algoritma. Budui da se osim toga eli istaknuti i neka dobra
programerska rjeenja, nije se u izradi dijagrama toka dralo uobiajenog zapisa formula,
ve je zapis blii zapisu u programskim jezicima. Time je ujedno omogueno da se iz
dijagrama toka lako napie program u nekom od programskih jezika, naroito u BASIC-u
ili FORTRAN-u. Pri tome treba paziti da se odabere takav tip varijabli i konstanti koji e
osigurati dovoljnu tonost. Iz navedenih konstanti vidljivo je da u standardnom
FORTRAN-u ili MICROSOFT-ovu BASIC-u taj zahtjev zadovoljava dvostruka tonost
(DOUBLE PRECISION). Tada e zaista biti garantirano da poloajna odstupanja
transformiranih toaka (u navedenim podrujima) budu manja od 1 mm (zapravo manja
od 0.6 mm, to je utvreno testiranjem).
18.2.4. Primjer raunanja

Da bi se potencijalnim korisnicima olakalo implementiranje ovog algoritma, navodi
se i primjer raunanja:
TRANSFORMACIJA PRAVOKUTNIH KOORDINATA IZ

JEDNOG KOORDINATNOG SUSTAVA U SUSJEDNI
SUSTAV
1a
1b
2a
2b
Y= 5611230.423
X= 5066532.532
YPC= -122229.016
YC= 6377783.207
XPC= 5067245.274
XC= 5066738.549
Y= 6377783.207
X= 5066738.549
YPC= 111241.547
YC= 5611230.423
XPC= 5067039.236
XC= 5066532.532
Y= 6613943.811
X= 4995286.930
YPC= -122173.955
YC= 7377838.262
XPC= 4995938.936
XC= 4995439.342
Y= 7377838.262
X= 4995439.342
YPC=
113955.207
YC= 6613943.811
XPC= 4995786.509
XC= 4995286.930
Primjena raunala
205
206
Primjena raunala
Rjenik
207
19. RJENIK
Svi termini sloeni su u rjeniku po abecedi. Kada se termin sastoji od dvije ili vie rijei,
prva je uvijek imenica. Na primjer azimutalna projekcija uvrtena je u rjenik kao
projekcija, azimutalna. Zarez znai da je uobiajeni redoslijed rijei obrnut. Na isti nain
upisani su u rjenik i termini na stranim jezicima. Ako u nekom jeziku postoje sinonimi,
odvojeni su tokom sa zarezom (;). Sinonim terminu u hrvatskom jeziku oznaen je s
takoer. Prednost se daje prvom navedenom terminu. S vidi upuuje se na termine koji su
posluili u definiciji odreenog termina ili su u uskoj vezi s njima. Rjenik je preuzet iz
lanka (Franula, Lapaine 2003).
almukantarat
Mala krunica na Zemljinoj kugli uzdu
koje su sve toke jednako udaljene od bilo
koje toke kugle koja se smatra polom
odreenoga koordinatnog sustava.
Napomena: U astronomiji, krunice na
nebeskoj sferi paralelne s horizontom.
En. almucantar; parallel of altitude
Fr. parallle de hauteur
Nj. Netzbreite; Hhenkreise
duina, geografska
(1) Generiki (opi) pojam za geodetsku
ili astronomsku duinu. (2) Kut od
ravnine poetnog meridijana do ravnine
meridijana zadane toke, istono se
smatra pozitivnom. Oznaka .
En. longitude, geographic
Fr. longitude gographique
Nj. Lnge, geographische
ekvator
Najvea paralela.
Vidi: paralela
En. equator
Fr. quator
Nj. quator
linija, geodetska
Geometrijski interpretirano najkraa
spojnica na plohi dviju toaka nekog ne
suvie velikog podruja te plohe.
Vidi: ortodroma
En. geodesic, line; geodesic
Fr. ligne godsique
Nj. Linie, geodtische
loksodroma
Linija na rotaciojskoj plohi koja sve
meridijane sijee pod istim kutom.
Napomena: Brod plovi po loksodromi kad
na putu izmeu dviju pozicija plovi stalno
u istom kursu.
Vidi: meridijan
En. line, rhumb; line of constant bearing;
loxodrome
Fr. loxodromie
Nj. Loxodrome
meridijan
(1) Generiki (opi) pojam za
astronomski i geodetski meridijan. (2)
Linija na Zemljinoj sferi dobivena
presjekom te sfere poluravninom iji se
rubni pravac podudara s obrtnom osi te
sfere.
Vidi: duina, geografska
En. meridian
Fr. mridien
Nj. Meridian
mjerilo duina
Takoer: linearno mjerilo
Odnos diferencijala duljine luka u
projekciji prema odgovorajuem
diferencijalu luka na plohi elipsoida ili
kugle kojima se aproksimiraju Zemlja,
ostala nebeska tijela i nebeski svod.
Napomena: Linearno mjerilo mijenja se
na karti od toke do toke, a u danoj toki
mijenja se promjenom azimuta, pa se
razlikuju: mjerilo po meridijanima,
mjerilo po paralelama, mjerilo po glavnim
pravcima. Ako u nekoj toki u odreenom
pravcu nema deformacija, mjerilo duina
jednako je jedinici.
Vidi: pravci, glavni
208
En. scale, particular
Fr. chelle locale
Nj. Sonderma stab
mrea, kartografska
Predodba (slika) koordinatnih linija u
ravnini u nekoj kartografskoj projekciji.
Napomena: Kartografska mrea
predoena slikama meridijana i paralela
naziva se osnovna kartografska mrea.
En. graticule
Nj. Kartennetz
mrea, normalna kartografska
Kartografska mrea koja je u danoj
projekciji po obliku linija jednostavnija od
bilo koje druge kartografske mree.
Napomena: Normalnu kartografsku
mreu na sferi ini sustav vertikala i
almukantarata. Pol se tog sustava s
obzirom na prostiranje podruja
preslikavanja podudara s geografskim
polom, nalazi se na ekvatoru ili zauzima
bilo koji poloaj izmeu geografskog pola
i ekvatora.
Vidi: mrea, kartografska; vertikal;
almukantarat
En. graticule, normal
ortodroma
Geodetska linija na sferi.
Napomena: Na sferi su ortodrome lukovi
velikih krunica.
Vidi: linija, geodetska
E. orthodrome
Fr. orthodrome
Nj. Orthodrome
paralela
(1) Generiki (opi) pojam za
astronomsku i geodetsku paralelu. (2)
Linija na Zemljinoj sferi dobivena
presjekom te sfere ravninom okomitom
na obrtnu os te sfere.
Napomena: Analogno se definira paralela
na Zemljinu elipsoidu.
Vidi: irina, geografska
En. parallel, geographic
Fr. parallle de latitude
Nj. Breitenkreis; Parallelkreis
Rjenik
ploha, pomona
Ploha koja se dade razviti u ravninu
(plat stoca i valjka), a na koju se kod
perspektivnih konusnih i cilindrinih
projekcija projiciraju toke s plohe kugle
ili elipsoida.
Vidi: projekcija, perspektivna
En. surface, developable
Fr. surface auxiliaire de projection
Nj. Hilfsabbildungsflche
pravci, glavni
Dva meusobno okomita pravca u bilo
kojoj toki na plohi elipsoida ili kugle i
njima odgovarajui meusobno okomiti
pravci u projekciji uzdu kojih mjerilo
duina ima najveu i najmanju vrijednost.
Vidi: mjerilo duina
En. directions, principal
Fr. directions principales
Nj. Hauptverzerrungsrichtungen
projekcija, azimutalna
Kartografska projekcija kod koje se
meridijani uspravne projekcije
preslikavaju kao pravci koji se sijeku u
jednoj toki, pod kutovima jednakim
odgovarajuim razlikama geografskih
duina, a paralele kao lukovi
koncentrinih krunica sa sreditem u
presjeku meridijana.
Napomena: Perspektivna azimutalna
projekcija posebna vrsta azimutalne
projekcije kod koje se Zemlju smatra
kuglom, a toke s plohe kugle projiciraju
se po zakonima linearne perspektive iz
toke promatranja na projekcijsku
ravninu. Ravnina projekcije okomita je na
pravac koji spaja toku promatranja sa
sreditem kugle.
Vidi: projekcija, kartografska; projekcija,
uspravna; meridijan; paralela
En. projection, azimutal; projection,
zenithal
Fr. projection azimutale
Nj. Azimutalabbildung
projekcija, centralna
Takoer: gnomonska projekcija
Perspektivna azimutalna projekcija kod
Rjenik
koje se toka promatranja nalazi u
sreditu kugle.
Napomena: U ovoj projekciji ortodrome
se preslikavaju kao pravci.
Vidi: projekcija, azimutalna; ortodroma
En. projection, gnomonic
Fr. projection gnomonique
Nj. Zentralprojektion; Abbildung,
gnomonische
projekcija, cilindrina
Takoer: valjkasta projekcija
preslikavaju kao pravci meu sobom
paralelni na razmaku proporcionalnom
odgovarajuim razlikama geografskih
duina, a paralele takoer kao pravci
okomiti na meridijane, i to na
udaljenostima koje ovise o uvjetu
preslikavanja.
Napomena: Perspektivna cilindrina
projekcija perspektivna projekcija kod
koje se za pomonu plohu upotrebljava
plat valjka.
En. projection, cylindrical
Fr. projection cylindrique
Nj. Zylinderabbildung
projekcija, ekvidistantna
Kartografska projekcija koja uva duljine
u odreenom smjeru.
Napomena: Kod ekvidistantnih projekcija
je u svakoj toki mjerilo duina uzdu
jednoga glavnog pravca jednako jedinici,
odnosno u svakoj toki postoji smjer
uzdu kojega nema deformacije duina
Vidi: projekcija, kartografska; mjerilo
duina; pravci, glavni
En. projection, equidistant
Fr. projection quidistante
Nj. Abbildung, abstandstreue
projekcija, ekvivalentna
Kartografska projekcija koja uva
povrine.
Napomena: Kod ekvivalentnih projekcija
je u svakoj toki mjerilo povrina jednako
jedinici, odnosno u niti jednoj toki nema
deformacije povrina.
209
Vidi: projekcija, kartografska
En. projection, equivalent; projection,
equal-area; projection, authalic
Fr. projection quivalente
Nj. Abbildung, flchentreue
projekcija, Gauss-Krgerova
Konformna poprena cilindrina
projekcija kod koje se srednji meridijan
zadanog podruja preslikava kao pravac i
slui kao os x pravokutnoga koordinatnog
sustava u ravnini; srednji meridijan
podruja preslikava se u pravoj duini, tj.
bez linearnih deformacija ili je linearno
mjerilo uzdu njega konstantno.
Napomena: U engleskom govornom
podruju projekcija je poznatija pod
nazivom Transverse Mercator projection.
Vidi: projekcija, konformna; projekcija,
poprena; projekcija, cilindrina
En. projection, Transverse Mercator;
projection, Gauss-Krger
Fr. projection de Gauss-Krger
Nj. Gauss-Krger-Abbildung
projekcija, kartografska
Nain preslikavanja plohe elipsoida ili
kugle kojima se u kartografiji
aproksimira ploha Zemlje, ostalih
nebeskih tijela i nebeskog svoda u
ravninu. Najee se zadaje analitiki, tj.
osnovnim kartografskim jednadbama
x = f1 (, ) , y = f 2 (, ) , gdje su ,
geografske koordinate na elipsoidu ili
sferi, a x, y koordinate u ravnini
projekcije. Moe se zadati i tablicom
koordinata ili opisom konstrukcije mree
meridijana i paralela. Po svojstvima
preslikavanja dijele se u konformne,
ekvivalentne, ekvidistantne i uvjetne
projekcije. Po poloaju pola normalne
kartografske mree dijele se na
uspravne, poprene i kose projekcije. Po
obliku mree meridijana i paralela
uspravnih projekcija dijele se na
konusne, cilindrine, azimutalne,
pseudokonusne, pseudocilindrine,
polikonusne, i ostale projekcije. esto
nose ime svog autora, npr. Mercatorova,
Sansonova, Robinsonova. Kao posebna
skupina kartografskih projekcija esto se
izdvajaju geodetske projekcije, tj.
210
projekcije za potrebe dravne izmjere.
Vidi: mrea, normalna kartografska;
projekcija, uspravna
En. projection, map
Fr. projection cartographique
Nj. Abbildung, kartographische
projekcija, konformna
Kartografska projekcija koja uva kutove.
Napomena: Kod konformnih projekcija
nema deformacija kutova. U konformnim
je projekcijama mjerilo duina u svakoj
toki jednako u svim smjerovima pa je u
tim projekcijama sauvana slinost
beskonano malih likova.
Vidi: projekcija, kartografska; mjerilo
duina
En. projection, conformal; projection,
orthomorphic
Fr. projection conforme
Nj. Abbildung, konforme; Abbildung,
winkeltreue
projekcija, konusna
Takoer: stoasta projekcija
preslikavaju kao pravci koji se sijeku u
jednoj toki, pod kutovima
proporcionalnim odgovarajuim
razlikama geografskih duina, a paralele
kao lukovi koncentrinih krunica sa
sreditem u presjeku slika meridijana.
Napomena: Perspektivna konusna
projekcija perspektivna projekcija kod
koje se za pomonu plohu upotrebljava
plat stoca.
En. projection, conic
Fr. projection conique
Nj. Kegelabbildung
projekcija, kosa
Kartografska projekcija kod koje se pol
normalne kartografske mree nalazi u
bilo kojoj toki izmeu geografskog pola i
ekvatora.
Napomena: U skupini perspektivnih
projekcija to su projekcije kod kojih os
pomone plohe ili okomica na
projekcijsku ravninu pada na Zemljinu
Rjenik
plohu u bilo kojoj toki izmeu
geografskog pola i ekvatora.
Vidi: projekcija, kartografska; mrea,
normalna kartografska
En. aspect, oblique; case, oblique; aspect,
skew (of map projection)
Fr. projection, oblique
Nj. Abbildung, schiefachsige
projekcija, Mercatorova
Konformna cilindrina projekcija.
Napomena: Uspravna ima posebnu
vanost u navigaciji, jer se loksodrome
preslikavaju u toj projekciji kao pravci.
Poprena je u upotrebi u mnogim
zemaljama za slubenu kartografiju.
Univerzalna poprena (UTM) je u vojnoj
upotrebi (NATO).
Vidi: projekcija, cilindrina; loksodroma;
UTM
En. projection, Mercators
Fr. projection de Mercator
Nj. Mercatorabbildung
projekcija, ortografska
Perspekivna azimutalna projekcija kod
koje se toka promatranja nalazi u
beskonanosti, pa su projekcijske zrake
meusobno paralelne.
Vidi: projekcija, azimutalna
En. projection, ortographic
Fr. projection orthographique
Nj. Abbildung, orthographische;
Parallelprojektion
projekcija, perspektivna
Kartografska projekcija kod koje se toke
s plohe elipsoida ili kugle projiciraju po
zakonima linearne perspektive iz toke
promatranja na projekcijsku ravninu ili
pomonu plohu.
Napomena: Od perspektivnih projekcija
najveu primjenu u praksi imaju
perspektivne azimutalne projekcije, pa se
terminom perspektivne projekcije esto
oznaava samo ta skupina projekcija.
Vidi: projekcija, kartografska; ravnina,
projekcijska; ploha, pomona
En. projection, perspective
Fr. projection perspective
Nj. Projection
Rjenik
projekcija, poliedarska
zamilja da je itava Zemljina ploha
podijeljena meridijanima i paralelama u
elipsoidne trapeze; svaki se takav trapez
posebno preslikava na ravninu uz uvjet
da se njegove stranice preslikavaju kao
dijelovi pravaca ije su duine jednake
duinama lukova odgovarajuih
meridijana i paralela.
Vidi: projekcija, kartografska; meridijan;
paralela
En. projection, polyhedric
Fr. projection polyedrique
Nj. Polyederabbildung
projekcija, polikonusna
preslikavaju kao krivulje simetrine u
odnosu na srednji meridijan koji se
preslikava kao pravac, a paralele kao
lukovi ekscentrinih krunica sa
sreditima na srednjem meridijanu.
En. projection, polyconic
Fr. projection policonique
Nj. Abbildung, polykonische
projekcija, poprena
normalne kartografske mree nalazi na
ekvatoru.
Napomena: U skupini perspektivnih
projekcija to su projekcije kod kojih se os
pomone plohe ili okomica na
projekcijsku ravninu nalazi u ravnini
ekvatora.
normalna kartografska
En. aspect, transverse
Fr. projection transverse
Nj. Abbildung, querachsige
projekcija, poprena Mercatorova
(1) Kartografska projekcija koja je
poprena i Mercatorova. (2) Na
engleskom jezinom podruju ime za
Gauss-Krgerovu projekciju.
211
Vidi: projekcija, poprena; projekcija,
Mercatorova; projekcija, GaussKrgerova
En. projection, transverse Mercator
Fr. projection transverse de Mercator
Nj. transversale Mercatorabbildung
projekcija, pseudocilindrina
meusobno paralelni pravci okomiti na
srednji meridijan.
Vidi: projekcija, uspravna
En. projection, pseudocylindrical
Fr. projection mricylindrique
Nj. Abbildung, unechtzylindrische
projekcija, pseudokonusna
lukovi koncentrinih krunica sa
sreditem na srednjem meridijanu.
Vidi: projekcija, uspravna
En. projection, pseudoconical
Fr. projection mriconique
Nj. Abbildung, unechtkonische
projekcija, stoasta
Vidi: projekcija, konusna
projekcija, univerzalna poprena
Mercatorova
Vidi: UTM
projekcija, uspravna
normalne kartografske mree podudara s
geografskim polom.
Napomena: To je projekcija kod koje je
normalna kartografska mrea istodobno i
osnovna kartografska mrea. U skupini
perspektivnih projekcija to su projekcije
kod kojih se os pomone plohe ili okomica
na projekcijsku ravninu podudara s
212
obrtnom osi sfere ili elipsoida.
normalna kartografska; mrea,
kartografska
En. aspect, normal; case, normal; aspect,
direct (of a map projection)
Fr. projection directe
Nj. Abbildung, normalachsige
projekcija, uvjetna
Kartografska projekcija koja nije ni
ekvivalentna, ni konformna, ni
ekvidistantna. Kod te projekcije sfera ili
elipsoid preslikava se u ravninu pod
nekim posebnim uvjetima.
konformna; projekcija ekvivalentna;
projekcije ekvidistantna
En. projection, arbitrary
Fr. projection aphylactique
Nj. Abbildung, vermittelnde
projekcija, valjkasta
Vidi: projekcija, cilindrina
ravnina, ekvatorska
Ravnina koja sadri ekvator.
Vidi: ekvator
En. plane, equatorial
Fr. plan d'quateur
Nj. quatorebene
ravnina, projekcijska
Ravnina na koju se preslikava (projicira)
ploha kugle ili elipsoida kojima se u
kartografiji aproksimira Zemlja, ostala
nebeska tijela i nebeski svod.
En. plane of projection
Fr. plan de projection
Nj. Abbildungsebene
Rjenik
irina, geografska
(1) Generiki (opi) pojam za geodetsku i
astronomsku irinu. (2) Kut od
ekvatorske ravnine do smjera normale na
Zemljinu sferu kroz danu toku.
Vrijednost toga kuta u smjeru sjevera
smatra se pozitivnom. Oznaka .
Napomena: Analogno se definira
geografska irina za elipsoid.
En. latitude, geographic
Fr. latitude gographique
Nj. Breite, geographische
UTM
ezdeset sustava poprene Mercatorove
projekcije od kojih svaki pokriva podruje
(zonu) od est stupnjeva geografske
duine. Ishodite u svakom sustavu u
presjeku je slike srednjeg meridijana s
geografskom duinom 3, 9, 15 itd. i
slike ekvatora. Linearno mjerilo na
srednjem meridijanu iznosi 0,9996.
Vidi: projekcija, poprena Mercatorova
En. UTM (Universal Transverse
Mercator)
Fr. projection UTM
Nj. UTM-Abbildung
vertikal
Svaka velika krunica na sferi koja
prolazi kroz pol usvojenog koordinatnog
sustava.
Napomena: U astronomiji velike krunice
na nebeskoj sferi koje prolaze zenitom.
En. vertical circle
Fr. cercle vertical
Nj. Netzmeridian; Vertikalkreis
Literatura
213
LITERATURA:
Albinus,
H.-J.
(1979):
Lokale
und
globale
Aspekte
bei
Verzerrungsfunktionen
kartographischer Netzentwrfe. Kartographische Nachrichten 3, 90-93.

Airy, G., B. (1861): Explanation of a projection by balance of errors for maps applaying to a
very large extent of the Earth's; and comparision of this projection with other
projections. Philosophical Magazine and Journal of Science, Ser. 4, Vol. 22, 409-421.
Balavin,
V.,
A.,
Vojnova,
V.,
V.
(1957):
Redakcionaja
podgotovka
spravonyh
opegeografieskih atlasov. Trudy CNIIGAIK-a, No 115, Moskva.

Bilajbegovi, A., Podunavac, B. (1994): Istraivanje krivulja za prelazak iz WGS84
koordinatnog sustava u dravni koordinatni sustav. Geodetski list 2, 111-117.
Bori, B. (1955a): Matematika kartografija; Kartografske projekcije. Tehnika knjiga,
Zagreb.
Bori, B. (1955b): Gauss-Krgerova projekcija, Teorija i primena u dravnom premeru. GI
JNA, Beograd.
Bori, B. (1976): Gauss-Krgerova projekcija meridijanskih zona. Liber, Zagreb.
Brandenberger, A.-J. (1976a): Status of world mapping. U: World cartography, Vol. XIV,
United Nations, New York, 3-70.
Brandenberger, A.-J. (1976b): Study on the status of world cartography. U: World
cartography, Vol. XIV, United Nations, New York, 71-96.
Brontejn, I. N., Semendjajev, K. A. (1975): Matematiki prirunik za inenjere i studente.
Tehnika knjiga, Zagreb.
Bugayevskiy, L. M., Snyder, J. P. (1995): Map projections A reference mannual, Taylor &
Francis, London, Bristol.
Canters, F. (1989): New projections for world maps, a quantitative-perspective approach.
Cartographica 2, 53-71.
Canters, F. (2002): Small-scale map projection design, Taylor & Francis, London and New
York.
Colvocoresses, A. P. (1969): Unified plane co-ordinate reference system. World
cartography, Volume IX, United Nations, New York, 9-65.
ubrani, N. (1974a): Via geodezija, I dio. Sveuilite u Zagrebu, Zagreb.
ubrani, N. (1974b): Via geodezija, II dio. Tehnika knjiga, Zagreb.
ubrani, N. (1979): Geodezija. Tehnika enciklopedija, VI svezak, Jugoslavenski
leksikografski zavod, Zagreb, 71-75.
214
Literatura
Dahlberg, R. E. (1962): Evolution of interrupted
map projections. Internationales
Jahrbuch fr Kartographie, 36-54.

De Lucia, A. A., Snyder, J. P. (1986): An innovative world map projection, Technical note,
The American Cartographer, Vol. 13, No. 2, 165-167.
Ehlert, D: (1970): Die direkte Umformung Gauscher Koordinaten in den benachbarten
Meridianstreifen. Professor Dr.-Ing. Helmut Wolf zum 60. Geburtstag, Institut fr
Kartographie und Topographie der Universitt Bonn, 26-31.
Ehlert, D. (1982): Zur direkten Berechnung der geographischen Breite aus der
Meridianbogenlnge auf Rotationsellipsoiden. AVN 11-12, 460-461.
Fiala, F. (1957): Mathematische Kartographie. VEB Verlag Technik, Berlin.
Franula, N. (1968): Eckertove pseudocilindrine projekcije. Neobjavljeni rukopis, Zagreb.
Franula, N. (1971): Die vorteilhaftesten Abbildungen in der Atlaskartographie.
Dissertation, Institut fr Kartographie und Topographie der Universitt Bonn.
Franula, N. (1973): Direktna transformacija koordinata pomou elektronikih raunala
izmeu susjednih sustava Gauss-Krgerove projekcije. Geodetski list 10-12, 211216.
Franula, N. (1974a): Prenumeracija kartografskih mrea elektronikim raunalima i
crtaima. Geodetski list 1-3, 13-17.
Franula, N. (1974b): Izbor projekcije. Geodetski fakultet, Zagreb.
Franula, N. (1979): Primjena depnih raunala u rjeavanju zadataka Gauss-Krgerove
projekcije. Geodetski list 4-6, 95-102.
Franula, N. (1980): Kompjutorski program za raunanja u Gauss-Krgerovoj projekciji.
Zbornik radova, Niz A, sv. br.23. Geodetski fakultet Sveuilita u Zagrebu, Zagreb.
Franula, N., Jovii, D., arinac-Franula, B., Lapaine, M. (1992): Konformno
preslikavanje rotacijskog elipsoida na sferu i obratno primjenom trigonometrijskih
redova. Geodetski list 2, 181-189. Ispravak, Geodetski list 4, 537.
Franula, N., Lapaine (2003): Mali rjenik kartografskih projekcija; Glosssary of map
projections. Kartografija i geoinformacije 2003, 2, 206-215.
Gilbert, E. N. (1974): Distortions in maps. Society for Industrial and Applied Mathematics
Review 1, 47-62.
Ginzburg, G., A. (1940): Zritelnaja ocenka kartografieskih izobraenij. Ueni zapiski
Hark'v'skogo deravnogo univesitetu im. O. M. Gorkogo 18, 67-81.
Ginzburg, G., A., Salmanova, T., D. (1957): Atlas dlja vybora kartografieskih projekcij.
Trudy CNIIGAIK, Bd. 110, Moskva.
Literatura
215
Glavna geodetska uprava pri vladi FNRJ (1951): Pravilnik za dravni premer, I deo,
Triangulacija, knjiga prva, Beograd.
Graur,
A.
V.
(1956):
Matematieskaja
kartografija.
Izdatel'stvo
Leningradskogo
universiteta, Leningrad.
Gromann, W. (1976): Geodtische Rechnungen und Abbildungen in der Landesvermessung. Verlag Konrad Wittwer, Stuttgart.
Helmert, F: R. (1880): Die mathematischen und physikalischen Theorien der hheren
Geodsie, Einleitung und I. Teil: Die mathematischen Theorien. B. G. Teubner,
Leipzig.
Hristov, V., Daskalova, M. J. (1970): Matematieskaja kartografija. Tehnika, Sofija.
Jordan, W. (1896): Der mittlere Verzerrungsfehler. ZfV 249-252.
Jordan/Eggert/Kneissl (1958): Handbuch der Vermessungskunde, Band IV, Erste Hlfte,
(10. izdanje) J. B. Metzlersche Verlagsbuchhandlung, Stuttgart.
Jordan/Eggert/Kneissl (1959): Handbuch der Vermessungskunde. 10. Ausgabe, Band IV
Mathematische Geodsie (Landesvermessung), Sttuttgart.
Jovanovi, V. (1983): Matematika kartografija. Vojnogeografski institut, Beograd.
Kavrajskij, V. V: (1958): Izabranie trudy, Tom II: Matematieskaja kartografija, Bd. 1.
Obaja
teorija
kartografieskih
projekcij.
Izdanie
naalnika
upravlenija
Gidrografieskoj slubi Voeno-morskoj akademii.

Knig, R., Weise, K. H. (1951): Mathematische Grundlagen der hheren Geodsie und
Kartographie. Erster Band, Springer Verlag, Berlin.
Krger, L. (1912): Konforme Abbildung des Erdellipsoids in der Ebene. Potsdam:
Verffentlichungen des Kniglich Preuszischen Geodtischen Institutes, Neue
Folge No 52, B. G. Teubner, Leipzig.
Lambert, J. H. (1772): Beitrge zum Gebrauche der Mathematik und deren Anwendungen,
Dritter Theil, im Verlag der Buchhandlung der Realschule, Berlin. U prijevodu na
engleski s uvodom W. R. Toblera pod naslovom: Notes and Comments on the
Composition of Terrestrial and Celestial Maps, Michigan Geographical Publication
No. 8, Department of Geography, University of Michigan, Ann Arbor, 1972.
Lapaine, M. (1990): Duljina luka meridijana. Geodetski list 4-6, 97-108.
Lapaine, M. (1994): Osnovni geodetski zadaci uzdu meridijana i paralele na rotacijskom
elipsoidu. Geodetski list 1, 43-52.
Lapaine, M., Franula, N. (1992): Modificirana Gilbertova projekcija. Kompjutor u obnovi
Hrvatske, CAD FORUM '92, CAD Sekcija Saveza drutava arhitekata Hrvatske,
Zagreb, 13.-15. 5. 1992. Zbornik radova, 159-164.
Lapaine, M., Franula, N. (1993): Gilbert two-world projection. Proceedings of the 16th
International Cartographic Conference, Cologne/Kln 3-9 May 1993, Vol. 1, Bielefeld
1993, 66-82.
216
Literatura
Lapaine, Milj., Lapaine, Mir. (1991): Povrina elipsoidnog trapeza. Geodetski list 10-12, 367373.
Lapaine, Milj., Lapaine, Mir., Franula, N., Vueti, N. (1992): Numerical Values of
Geodetic Constants of the Bessel's Ellipsoid. Proceedings of the 37th International
Annual Gathering KoREMA, 14th Symposium on Measurement, Faculty of
Electrical Engineering, University of Zagreb 26.-29. 4. 1992., 273-277.
Lapaine, M., arinac-Franula, B. Franula, N. i Jovii, D. (1993): Ekvivalentno
preslikavanje rotacijskog elipsoida na sferu i obratno primjenom trigonometrijskih
redova. Geodetski list 4, 315-324.
Lapaine, M., arinac-Franula, B., Jovii, D. i Franula, N. (1994): Ekvidistantno
preslikavanje po meridijanima rotacijskog elipsoida na sferu i obratno primjenom
trigonometrijskih redova. Geodetski list 4, 351-359.
Laskowski, P. (1997): The distortion spectrum. Cartographica 3 , Monograph 50, 1-96.
Leighly, J. B. (1955): Aitoff and Hammer; An attempt at clarification. Geographical Review
246-249.
Meerjakov, G. A: (1968): Teoretieskie osnovy matematieskoj kartografii. Nedra,
Moskva.
Milnor, J. (1969): A problem in cartography. The American Mathematical Monthly 10, 11011112.
Mittermayer, E. (1964): Die numerischen Werte der Besselschen Erdkonstanten.
Zeitschrift fr Vermessungswesen, 12, 469-470.
Moritz, H. (1980): Das Geodtische Bezugssystem 1980. Festschrift zur Emeritierung von
o.Univ.-Prof. Dipl.-Ing. Dr. techn. Karl Hubeny, Mitt. der geodtischen Institute der
Technischen Universitt Graz, Folge 35, Graz, 153-159.
Muminagi, A. (1987): Via geodezija II, Graevinski fakultet u Sarajevu, Nauna knjiga,
Beograd.
Nestorov, I. G. (1997): CAMPREL: A new adaptive conformal cartographic projection.
Cartography and Geographic Information Systems 4, 221-227.
O'Keefe, J. A. (1952): The Universal Transverse Mercator grid and projection.
Preofessional Geographer 5, 1924.
O'Keefe, J., A., Greenberg, A. (1977): A note on the van der Grinten projection of the whole
Earth onto a circular disk. The American Cartographer 2, 127-132.
Peters, A. B. (1975): Wie man unsere Weltkarten der Erde hnlicher machen kann.
Kartographische Nachrichten 5, 173-183.
Peters, A. B. (1984): Distance-related maps. The American Cartographer 2, 119-131.
Literatura
217
Pravilnik (1951): Pravilnik za dravni premer, I deo, Triangulacija, Knjiga prva. Glavna
geodetska uprava pri vladi FNRJ, Beograd.
Radoevi, N. (1979): Predratna vojna karta 1:100 000 (1:50 000) i dananja triangulacija.
Zbornik radova, Vojnogeografski institut, Beograd, 129-148.
Rycki, J. (1973): Kartografia matematyczna. Panstwowe wydawnictwo naukowe,
Warszawa.
Saliev, K. A. (1987): Proektirovanie i sostavlenije kart. Moskovskij universitet, Moskva.
Savezna geodetska uprava (1953): Osnovni geodetski radovi u F. N. R. Jugoslaviji.
Beograd.
Schdlbauer, A. (1982): Rechernformeln und Rechenbeispiele zur Landesvermessung. Teil
2, Herbert Wichmann Verlag, Karlsruhe.
Seeger, H. (1993): EUREF Aufbau eines neuen geodtischen Bezugssystems in Europa.
31. DVW Seminar, Dresden, 22.-24. 3. 1993., 1-14.
Snyder, J. P. (1979): Projection notes. The American Cartographer 1, 81.
Snyder, J. P. (1984): Minimum-error map projections bounded by polygons. Cartographic
Journal 2, 112-120.
Snyder, J. P. (1985): Computer-assisted map projection research.. U. S. Geological Survey
Bulletin, No. 1629, United States Government Printing Office, Washington.
Snyder, J. P. (1993): Flattening the earth; Two thousand years of map projections. The
University of Chicago Press, Chicago and London.
Solov'ev, M. D. (1969): Matematieskaja kartografija. Nedra, Moskva.
Svenikov, N. S. (1953): Via geodezija, prva knjiga. Savezna geodetska uprava, Beograd.
Tissot, A. (1887): Netzentwrfe geographischer Karten. Autorisierte deutsche Bearbeitung
mit einigen Zustzen von E. Hammer. Stuttgart.
Tolstova, T. I. (1969): Kriterij Eiri v primenenii k azimutal'nym projekcijam. Izvestija vysih
uebnih zavedenij Geodezija i aerofotos'emka 6, 115-118.
Tuti, D. (1998): Raunalni program Kartografske projekcije. Diplomski rad, Geodetski
fakultet, Zagreb.
Vahrameeva, L., A., Bugaevskij, L., M., Kazakova, Z. L. (1986): Matematieskaja
kartografija. Nedra, Moskva.
Vincenty, T. (1971): The meridionaal distance problem for desk computers. Survey Review
No 161, 136-140.
Vueti, N., Petrovi, S., ic-Nejami, M., Franula, N., Lapaine, M. (1990): Poboljanja
algoritma za transformaciju koordinata izmeu susjednih sustava GaussKrgerove projekcije na podruju Jugoslavije. Geodetski list 10-12, 361-371.
218
Literatura
Wagner,
K.-H.
(1962):
Kartographische
Netzentwrfe.
Bibliographisches
Institut,
Mannheim.
Winkel, O. (1921): Neue Gradnetzkombinationen. Petermans Mitteilungen, 248-252.
Wolfrum, O. (1987): Die Berechnung der Meridianbogenlnge und der Fupunktbreite
mittels der dritten Abplattung. AVN 7, 249-256.
ivkovi, A. (1972): Via geodezija. Graevinska knjiga, Beograd.
Sadraj
219
SADRAJ
PREDGOVOR
1. UVOD................................................................................................................................................3
2. KOORDINATE ...............................................................................................................................5
2.1. Kartezijev sustav koordinata ......................................................................................................5
2.2. Krivolinijske koordinate.............................................................................................................10
2.3. Polarne koordinate .....................................................................................................................12
2.4. Sferne koordinate ........................................................................................................................14
2.5. Geografske koordinate na sferi................................................................................................15
2.6. Geografske koordinate na rotacijskom elipsoidu.................................................................16
2.7. Izometrijska irina ......................................................................................................................17
3. OBLIK I VELIINA ZEMLJE ..................................................................................................19
3.1. Elementi Zemljina elipsoida .....................................................................................................19
3.1.1. Besselov elipsoid..............................................................................................................21
3.1.2. Opi Zemljin elipsoid.......................................................................................................22
3.1.3. Koordinatni sustav WGS 84 ...........................................................................................23
3.1.4. Referentni sustav EUREF ............................................................................................24
3.2. Jednadba rotacijskog elipsoida ..............................................................................................24
3.3. Polumjeri zakrivljenosti Zemljina elipsoida..........................................................................26
3.4. Duljina luka meridijana i luka paralele na Zemljinom elipsoidu......................................30
3.5. Povrina elipsoidnog trapeza ...................................................................................................33
3.6. Elementi Zemljine sfere ............................................................................................................33
3.7. Preslikavanje elipsoida na elipsoid .........................................................................................36
3.8. Preslikavanje elipsoida na sferu ..............................................................................................36
3.9. Preslikavanje sfere na sferu, Gilbertov globus.....................................................................38
4. OPA TEORIJA KARTOGRAFSKIH PROJEKCIJA ..........................................................41
4.1. Osnovni pojmovi i jednadbe ....................................................................................................41
4.2. Mjerila i deformacije...................................................................................................................42
4.2.1. Linearne deformacije......................................................................................................44
4.2.2. Elipsa deformacije...........................................................................................................46
4.2.3. Deformacija povrina......................................................................................................49
4.2.4. Deformacije kutova .........................................................................................................50
4.3. Kriteriji za ocjenu kartografskih projekcija na osnovi veliina deformacija..................52
220
Sadraj
5. PODJELA KARTOGRAFSKIH PROJEKCIJA .....................................................................55

5.1. Podjela kartografskih projekcija prema vrstama deformacija .........................................55
5.1.1. Konformne ili istokutne projekcije...............................................................................55
5.1.2. Ekvivalentne ili istopovrinske projekcije..................................................................56
5.1.3. Ekvidistantne ili istoduinske projekcije....................................................................56
5.1.4. Uvjetne projekcije ............................................................................................................57
5.2. Podjela kartografskih projekcija prema poloaju pola normalne kartografske
mree ............................................................................................................................................57
5.3. Podjela kartografskih projekcija prema obliku normalne kartografske mree ............57
5.4. Veza izmeu uspravnih poprenih i kosih projekcija..........................................................62
5.4.1. Odreivanje geografskih koordinata pola u kosim poprenim
projekcijama .......................................................................................................................63
5.4.2. Veze izmeu geografskih koordinata i i koordinata i poprenog
ili kosog sustava.................................................................................................................64
6. KONUSNE PROJEKCIJE .........................................................................................................65
6.1. Uspravne konformne konusne projekcije..............................................................................67
6.2. Uspravne ekvivalentne konusne projekcije ..........................................................................72
6.3. Uspravne ekvidistantne konusne projekcije .........................................................................76
6.4. Perspektivne konusne projekcije.............................................................................................79
7. AZIMUTALNE PROJEKCIJE ..................................................................................................81
7.1. Uspravne konformne azimutalne projekcije.........................................................................83
7.2. Uspravne ekvivalentne azimutalne projekcije .....................................................................85
7.3. Uspravne ekvidistantne azimutalne projekcije ....................................................................87
7.4. Kose i poprene azimutalne projekcije ..................................................................................89
7.5. Perspektivne azimutalne projekcije........................................................................................90
7.5.1. Uspravna ortografska projekcija..................................................................................92
7.5.2. Uspravna stereografska projekcija..............................................................................93
7.5.3. Uspravna centralna projekcija .....................................................................................94
7.5.4. Vanjske projekcije............................................................................................................95
7.6. Modifikacija azimutalnih projekcija ........................................................................................96
7.6.1. Aitovljeva projekcija ........................................................................................................96
7.6.2. Hammer-Aitovljeva projekcija ......................................................................................97
8. CILINDRINE PROJEKCIJE..................................................................................................98
8.1. Uspravne konformne cilindrine projekcije..........................................................................99
8.2. Uspravne ekvivalentne cilindrine projekcije ....................................................................103
Sadraj
221
8.3. Uspravne ekvidistantne cilindrine projekcije ...................................................................105

8.4. Kose i poprene cilindrine projekcije .................................................................................107
8.5. Perspektivne cilindrine projekcije.......................................................................................109
9. PSEUDOKONUSNE PROJEKCIJE......................................................................................111
9.1. Bonneova projekcija .................................................................................................................112
10. PSEUDOCILINDRINE PROJEKCIJE ............................................................................115
10.1. Sansonnova projekcija ...........................................................................................................115
10.2. Mollweideova projekcija ........................................................................................................117
10.3. Eckertove projekcije...............................................................................................................120
10.3.1. Eckertova projekcija III..............................................................................................121
10.3.2. Eckertova projekcija IV ..............................................................................................122
10.3.3. Eckertova projekcija V................................................................................................123
10.3.4. Eckertova projekcija VI ..............................................................................................124
10.4. Pseudocilindrine projekcije Kavrajskog ..........................................................................125
10.4.1. Ekvivalentna sinusoidalna pseudocilindrina projekcija Kavrajskog .............125
10.4.2. Eliptina pseudocilindrina projekcija Kavrajskog .............................................126
10.5. Goodeove modifikacije pseudocilindrinih projekcija.....................................................127
11. POLIKONUSNE PROJEKCIJE ...........................................................................................129
11.1. Jednostavna (amerika) polikonusna projekcija .............................................................129
12. KRUNE PROJEKCIJE ........................................................................................................131
12.1. Van der Grintenova projekcija .............................................................................................131
13. MJEOVITE PROJEKCIJE..................................................................................................133
13.1. Winkelova projekcija...............................................................................................................133
14. POLIEDARSKA PROJEKCIJA ............................................................................................135
15. GAUSS-KRGEROVA PROJEKCIJA.................................................................................138
15.1. Uvod ...........................................................................................................................................138
15.2. Svojstva Gauss-Krgerove projekcije.................................................................................139
15.3. Konformno preslikavanje pomou analitikih funkcija ..................................................140
15.3.1. Izometrijske koordinate .............................................................................................141
15.4. Raunanje pravokutnih koordinata y, x (Gauss-Krgerovih koordinata) iz
geografskih koordinata i ..................................................................................................143
15.5. Raunanje geografskih koordinata i iz pravokutnih koordinata y i x ...................146
15.6. Konvergencija (zbliavanje) meridijana u ravnini Gauss-Krgerove
projekcije ...................................................................................................................................150
222
Sadraj
15.6.1. Raunanje konvergencije meridijana u ravnini kad su zadane

geografske koordinate i ........................................................................................151
15.6.2. Raunanje konvergencije meridijana u ravnini iz pravokutnih
koordinata y i x.................................................................................................................152
15.7. Mjerila i deformacije...............................................................................................................154
15.7.1. Raunanje mjerila iz geografskih koordinata i ...............................................154
15.7.2. Raunanje mjerila m iz pravokutnih koordinata y i x ..........................................154
15.8. Uvoenje linearne deformacije na srednjem meridijanu i praktino znaenje
tog postupka..............................................................................................................................156
15.9. Sustavi Gauss-Krgerove projekcije u Hrvatskoj............................................................158
15.10. Redukcija duljina...................................................................................................................160
15.11. Redukcija pravaca.................................................................................................................162
15.12. Projekcija (slika) geodetske linije......................................................................................164
15.13. Osnovni ili prvi geodetski zadatak.....................................................................................166
15.14. Obrnuti ili drugi geodetski zadatak ...................................................................................168
15.15. Transformacija pravokutnih koordinata na ravnini iz jednog kordinatnog
sustava u drugi (susjedni)......................................................................................................170
15.15.1. Transformacija prelaskom na geografske koordinate ......................................171
15.15.2. Direktna transformacija...........................................................................................171
16. MATEMATIKA OSNOVA TOPOGRAFSKIH KARATA HRVATSKE ........................173
16.1. Topografske karte izraene na osnovi prve topografske izmjere bive
Jugoslavije.................................................................................................................................173
16.1.1. Pravokutna koordinatna mrea................................................................................173
16.2. Topografske karte izraene na osnovi druge topografske izmjere bive
Jugoslavije.................................................................................................................................175
17. IZBOR PROJEKCIJE .............................................................................................................178
17.1. Izbor projekcije za potrebe dravne izmjere.....................................................................178
17.2. Izbor projekcije za izradu topografskih karata.................................................................181
17.3. Izbor projekcije za izradu geografskih karata 1:1 000 000 i sitnijih mjerila ................182
17.3.1. Openito o izboru projekcije ......................................................................................182
17.3.2. Utjecaj pojedinih inilaca na izbor projekcije........................................................184
17.3.2.1. Veliina podruja preslikavanja ....................................................................184
17.3.2.2. Oblik i poloaj podruja preslikavanja .........................................................184
17.3.2.3. Sadraj karte .....................................................................................................185
17.3.2.4. Nain upotrebe karte.......................................................................................185
17.3.2.5. Zakljuci .............................................................................................................186
Sadraj
223
17.3.3. O izboru projekcije za karte razliitih podruja ....................................................187

17.3.3.1. Karte drava i grupa drava ..........................................................................187
17.3.3.2. Karte kontinenata ............................................................................................187
17.3.3.3. Karte oceana .....................................................................................................189
17.3.3.4. Karte polukugli .................................................................................................191
17.3.3.5. Karte svijeta ......................................................................................................191
18. PRIMJENA RAUNALA........................................................................................................193
18.1. Projektiranje matematike osnove geografskih karata i atlasa....................................193
18.1.1.Projektiranje matematike osnove geografskih karata sitnih mjerila 193
18.1.2. Projektiranje matematike osnove geografskih atlasa........................................195
18.1.3. Raunalni program "Kartografske projekcije" .......................................................197
18.2. Transformacija koordinata izmeu susjednih sustava Gauss-Krgerove
projekcije na podruju Hrvatske ..........................................................................................200
18.2.1. Uvod .................................................................................................................................200
18.2.2. Algoritam ........................................................................................................................200
18.2.2.1. Odreivanje sustava u kojem se nalazi zadana toka i sustava u
koji je treba transformirati....................................................................................200
18.2.2.2. Raunanje irine 1 ..........................................................................................201
18.2.2.3. Odreivanje nunih lanova u formulama i nunog broja
znamenaka u konstantama...................................................................................202
18.2.3. Dijagram toka ................................................................................................................204
18.2.4. Primjer raunanja ........................................................................................................204
19. RJENIK ...................................................................................................................................207
LITERATURA.................................................................................................................................213
SADRAJ .........................................................................................................................................219
KAZALO ...........................................................................................................................................225
Kazalo
KAZALO
Airy 53-54
algoritam 200, 204
almukantarat 207
apscisa 5, 8
azimut 45
BASIC 204
Bernouli, J. 12
Bonne, R. 112
Borland Delphi 197
Bosna i Hercegovina 173
Cartesius 5
CERCO 24
Crna Gora 173
deformacija
kuta 50
kuta, maksimalna 52, 55
povrina 49
deformacija, linearna 44
deformacije, srednje kvadratne 53
Descartes, R 5
diferencijal
duljine luka 43
povrine 43
dijagram toka 204
dimenzije Zemljina elipsoida 20
Dinostrat 13
duljina luka
meridijana 30-32
paralele 30, 33
duina, geografska 15-16, 207
Eckert, M. 120
Ehlert 202
elementi Zemljina elipsoida 19-20, 25
elementi Zemljine sfere 33
elipsa deformacija 46-48, 51
ekscentritet,
prvi numeriki 19
drugi numeriki 19
ekvator 15, 24, 207
elipsoid,
Besselov 20-22, 36, 175, 200
Clarkeov 20
Everestov 20
GRS 1967 20
GRS 1980 20, 23
Hayfordov 20
Internacionalni 20
Krasovskog 20
opi Zemljin 22-23
referentni 23, 36
225
rotacijski 3, 16, 24-25
Zemljin 19-20, 30, 41
WGS 72 20
WGS 84 20, 23-24
Euler, J. A. 9
EUREF 24
formula, Simpsonova 161
FORTRAN 204
funkcija, analitika 140, 143
funkcije, sferoidne 26
Gauss, C. F. 12, 138
geoid 3, 24
geometrija, diferencijalna 44, 48
globus, Gilbertov 38, 40
Goode, P. 127
GPS 4
Greenwich 175
GRS 1967
GRS 1980
Helmert 21
Hiparh 3
Hrvatska 4, 36, 158-159, 173, 176-177, 200
Hudde, J. 9
IAG 23
indikatrisa,
Dupinova 29
Tissotova 48
institut, Vojnogeografski 173-174
ishodite 5, 10
IUGG 24
izbor projekcije 178, 181-182, 184, 187
izokole 66, 67
izmjera,
druga topografska 175
dravna 178-180
prva topografska 173
jednadba elipse 47
jednadba rotacijskog elipsoida 24
jednadbe kartografskih projekcija,
osnovne 41
Jordan 53-54
Jugoslavija 137, 173-175, 200
karta
Afrike 188-189
Atlantskog oceana 190
Australije 187
Europe 187
Europsko-Azijskog kontinenta 187
Indijskog oceana 190
June Amerike 189
Sjeverne Amerike 188
Tihog oceana 190
226
karta, topografska 173-178, 181
karte
drava 187
kontinenata 187
oceana 189
polukugli 191
svijeta 191
Kavrajski 125
konvergencija meridijana 150-152, 181
koordinate 5-10
astronomske 5
Gauss-Krgerove 143, 175
geodetske 25
geografske 15-16, 25, 41, 43
izometrijske 141-142
krivolinijske 10-12
nereducirane 157-158, 203
ortogonalne krivolinijske 11-12
polarne 12-14
reducirane 157-158, 203
sferne 14
kriterij
Airya 54
Jordana 54
Krger, L. 138
krunica,
ekscentrina 61
elementarna 46
koncentrina 58, 59, 60, 65, 81
La Hire, Ph. de 10
Lamme, G. 12
Leibnitz, G. W. 12
linija, geodetska 160, 162-166, 207
loksodroma 101-102, 207
Makedonija 173
Maxwell, J. C. 10
meridijan 15, 24, 207
meridijan,
nulti 15
poetni 15
mjerila po glavnim pravcima 46, 52
mjerilo 42
duina 43, 207
karte 42
povrina 43, 49
u pravcu meridijana 46
upravcu paralele 46
mjerilo,
glavno 42-43
linearno 43-45
mjestimino 42-43
povrinsko 43
Kazalo
mrea,
Gauss-Krgerova 175
geografska 24, 34
kartografska 41, 208
koordinatna 10
osnovna kartografska 41
normalna (kartografska) 41, 57,
62, 208
pravokutna koordinatna 173
pravokutna 177
trigonometrijska 178
mrea meridijana i paralela 34
nain upotrebe karte 185
Newton, I. 13
oblik normalne (kartografske) mree 57
oblik podruja preslikavanja 184
ordinata 5, 8
Oresme, N. 5
ortodroma 95, 208
os rotacijskog elipsoida 16
os Zemlje 19
paralela 15, 24, 208
paralela, standardna 69, 70, 71
parametrizacija,
geodetska 26
geografska 25-26
ploha, pomona 208
podjela kartografskih projekcija 55, 57
podnevnik 15
podruje preslikavanja 157, 184
pol,
geografski 64
Juni 16
Sjeverni 16
pol kosog sustava 63
pol normalne (kartografske) mree 57, 62
poloaj podruja preslikavanja 184
polumjer rektificirajue sfere 34
polumjer zakrivljenosti
meridijana 28
presjeka po prvom vertikalu 28
srednji 30
Zemljina elipsoida 26
polumjer Zemljine sfere 34
poluos,
mala 19
velika 19, 24
polutke 16
polusfere 16
povrina elipsoidnog trapeza 33, 73
pravci, glavni 46-48, 66, 208
presjeci, normalni 27
Kazalo
preslikavanje,
ekvivalentno 56
konformno 140
preslikavanje
elipsoida na elispoid 36
elipsoida na sferu 36
sfere na sferu 38
program, raunalni 197
projekcija,
Aitovljeva 96, 133, 134, 192
azimutalna 57, 59, 81, 83, 85, 87, 89,
183, 208
Bonneova 112-114, 194
centralna 91, 94, 208
cilindrina 57, 59, 98-99, 103-105,
107-109, 183, 188, 190, 209
Eckertova III 121
Eckertova IV 122, 191
Eckertova V 123
Eckertova VI 124, 191-192
ekvidistantna 55-56, 209
ekvidistantna azimutalna 87, 97
ekvidistantna cilindrina 105, 107,
133, 193
ekvidistantna konusna 76
ekvivalentna 55-56, 209
ekvivalentna azimutalna 85, 188,
189, 191, 194
ekvivalentna cilindrina 103-105,
107, 133, 193
ekvivalentna konusna 72-73
Gallova 110
Gauss-Krgerova 4, 22, 138-139,
143, 150, 156, 158, 162, 164-165, 173175, 180, 182, 184, 200-201, 209
Gilbertova 40, 195
gnomonska 94
Hammer-Aitovljeva 96-97, 192
istoduinska 55-56
istokutna 55
istopovrinska 55-56
jednostavna (amerika) 129
jednostavna polikonusna 129-130
kartografska 41, 209
konformna 55, 210
konformna azimutalna 83
konformna cilindrina 99
konformna konusna 67-68
konusna 57-58, 65, 67-68, 72, 76, 79,
183, 210
kosa 57, 62-63, 80, 210
kosa azimutalna 89
kosa cilindrina 108
227
kruna 57, 61, 131
kvadratina 106
Lambert-Gaussova 180
Lambertova azimutalna 188
Lambertova konusna 180
Mercatorova 101-102, 187, 191, 210
mjeovita 133
Mollweideova 117-118, 120, 127,
191
ortografska 3, 91-92, 210
perspektivna 210
perspektivna azimutalna 90
perspektivna cilindrina 109
perspektivna konusna 79
poliedarska 135-137, 173-175, 211
polikonusna 57, 61, 129, 211
poprena 57, 62-63, 80, 211
poprena azimutalna 89
poprena cilindrina 108, 139
poprena Mercatorova 211
pseudocilindrina 57, 60, 115, 117,
125, 189, 191, 211
pseudocilindrina Kavrajskog
125-126, 190
pseudokonusna 57, 60, 111, 211
Sansonova 115, 117, 127-128
stereografska 3, 91-92
stoasta 210, 211
univerzalna poprena
Mercatorova 211
uspravna 57, 62-63, 80, 211-212
uvjetna 55, 57, 212
valjkasta 209, 212
Van der Grintenova 131-132, 192
vanjska 91, 95
Winkelova 133-134, 192
projekcija geodetske linije 164-165
projiciranje na konus 79
raunalo, osobno 197
radovi, kartometrijski 185-186
ravnina, ekvatorska 15, 212
ravnina, projekcijska 212
red,
ciklometrijski 151
Taylorov 144, 146
redukcija
duljina 160
pravaca 162-163
sadraj karte 185
sfera srednjeg polumjera 34
sfera, Zemljina 15, 33-35
sferoid 20
Slovenija 173
228
spljotenost 19
druga 19
trea 19
Srbija 173
sustav,
desni 6-10
dravni koordinatni 36
lijevi 6-10
geografski koordinatni 15, 17
kosi 64
negativno orijentiran 6
polarni koordinatni 13
popreni 64
pozitivno orijentiran 6
pravokutni koordinatni 6, 8, 81
sustav EUREF, referentni 24
sustav koordinata,
Kartezijev 5-10
pravolinijski 5
sustav WGS 84, koordinatni 23, 36
sustav Windows, operacijski 197
sustavi Gauss-Krgerove projekcije 158159
irina,
geografska 15-16, 212
izometrijska 17-18, 142-143
Tales iz Mileta 3
teoremi, Apolonijevi 48
toke, singularne 25, 28
tonost kartometrijskih radova 185-186
Kazalo
tonost projekcije 157, 181
transformacija, direktna 170, 171
transformacija
koordinata 200
pravokutnih koordinata 170
prelaskom na geografske
koordinate 171
trokut, sferni 64
uprava, Dravna geodetska 177
UTM 212
Van der Grinten, P. 131
veliine drugog reda,
Gaussove fundamentalne 27
veliine prvog reda, Gaussove osnovne
44
vertikal 212
WGS 72 20
WGS 84 20, 36
Winkel, O. 133
zadatak,
drugi geodetski 168
obrnuti geodetski 168
osnovni geodetski 166
prvi geodetski 166-167
zakrivljenost
elipsoida, normalna 27
meridijana 28
presjeka po prvom vertikalu 28
zakrivljenost, ekstremna 27

Kartografske Projekcije

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kartografske Projekcije

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SVEUILITE U ZAGREBU

funkcionalnu vezu izmeu toaka na plohi elipsoida i u ravnini projekcije. Ta funkcionalna

2.1. Kartezijev sustav koordinata

os, odreena vektorom i naziva se apscisnom

Slika 2.1. Kartezijev pravokutni

koordinatni sustav u ravnini

ili Oxy. Kartezijevim koordinatama toke M u Kartezijevom koordinatnom sustavu Oxy

ortonormirani, tj. meusobno okomiti i jedinine duljine. Vektori i i j nazivaju se u tom

Ovo poglavlje napisao je doc. dr. sc. Miljenko Lapaine

toke M jednake su: x skalarnoj ortogonalnoj projekciji vektora OM na os apscisa, y

Neka su S= O i j i S'= O i j dva pravokutna koordinatna sustava u ravnini.

sustavom S, tj. tako da i prijee u i i j u j . Ako je to mogue, onda kaemo da su S i S'

u j , onda su S i S' jednako orijentirani (ekvivalentni), a ako je j prelo u j , onda S i S'

Slika 2.2a. Lijevi Kartezijev pravokutni

Slika 2.2b. Desni Kartezijev pravokutni

koordinatni sustav u ravnini

koordinatni sustav u ravnini

Sustav S smatramo pozitivno orijentiranim ili desnim ako gibanjem u smjeru

Slika 2.2c. Lijevi Kartezijev pravokutni

Slika 2.2d. Stari koordinatni sustavi

koordinatni sustav na zaslonu monitora

na podruju Hrvatske (lijevi)

nisu dobiva se na ovaj nain. Vektore i , j razvijemo po vektorima baze i , j :

Analogno se definira opi Kartezijev

Slika 2.3. Kartezijev pravokutni

ordinata (ili os Oy) i os aplikata (ili os Oz).

Neka su S= O i j k i S'= O i j k dva pravokutna koordinatna sustava u prostoru.

sustavom S, tj. tako da i prijee u i , j u j i k u k . Ako je to mogue, onda kaemo da

gibanjem dovedimo i na i . Pri tome ravnina vektora j , k , koja je okomita na i ,

prijee u ravninu vektora j , k , koja je okomita na i . Rotacijom prostora oko vektora i

Slika 2.4a. Lijevi Kartezijev pravokutni

Slika 2.4b. Desni Kartezijev pravokutni

koordinatni sustav u prostoru

koordinatni sustav u prostoru

nisu dobiva se na ovaj nain. Vektore i , j , k razvijemo po vektorima baze i , j , k :

2.2. Krivolinijske koordinate

Slika 2.5. Krivolinijske

krivuljama u sustavu krivolinijskih koordinata u, v;

one pokrivaju podruje D koordinatnom mreom

Funkcije u(x, y) i v(x, y) preslikavaju podruje D uzajamno jednoznano na neko

Glatkost funkcija u(x, y) i v(x, y) oznaava da su funkcije (2.1) neprekidno

razliite od nule i J 1 J 2 = 1 . Determinante J 1 i J 2

odnosno (2). Koordinatne krivulje u okolini svake

x = x (u, v0 ) i y = y (u, v0 ) ili x = x (u0 , v ) i

Slika 2.6. Lokalna baza u

ine ortonormiranu bazu u koordinatnom sustavu Oxy). Par vektora ru , rv naziva se

koordinata je ru rv = 0. Ortogonalne krivolinijske koordinate u ravnini su primjerice:

za koje postoji neprekidno diferencijabilno inverzno preslikavanje

x = x(u, v, w), y = y (u, v, w), z = z (u, v, w) .

Jacobijani preslikavanja (2.4) i njegovog inverznog preslikavanja (2.5) razliiti su od

podruja D definirana je lokalna baza ru , rv , rw iji vektori su usmjereni po tangentama na

koordinatne krivulje u smjeru porasta parametara. Ako je i , j , k baza pravokutnog

Ako su lokalna baza i baza i , j , k jednako orijentirane, onda je Jacobijan

2.3. Polarne koordinate

( =const.). Svakoj toki u ravnini Oxy (osim toke

Slika 2.7. Polarni koordinatni

Poopene polarne koordinate su r i , povezane s pravokutnim koordinatama

Slika 2.8a. Postav koordinatnog

Slika 2.8b. Postav koordinatnog

sustava pri azimutalnoj

sustava pri azimutalnoj

projekciji gornje polusfere

projekciji donje polusfere

U matematikoj kartografiji polarne koordinate