Održavanje I Pouzdanost Tehničkih Sistema PDF

ODRAVANJE I POUZDANOST
TEHNIKIH SISTEMA
Systems Maintainability and Reliability
Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema
SADRAJ
1.
2.
PREDGOVOR
Poglavlje 1:
1.1 UVOD
1.2 ZNAAJ I CILJEVI ODRAVANJA TEHNIKIH
SISTEMA
1.3 TEHNIKI SISTEMI - USLOVI RADA, PROCES
ODRAVANJA I POUZDANOST
1.4 PRIMIJENJENE METODE U ISTRAIVANJU
STOHASTINIH PONAANJA SLOENIH
TEHNIKIH SISTEMA
1.5 DEFINICIJA ODRAVANJA
Poglavlje 2:
SVOJSTVA TEHNIKIH SISTEMA
2.1 INTEGRALNA LOGISTIKA PODRKA
2.2 OSNOVNI LOGISTIKI PARAMETRI
2.3 OSNOVNE VELIINE EFEKTIVNOSTI TEHNIKIH
SISTEMA
2.4 POSTUPCI OSTVARIVANJA EFEKTIVNOSTI
TEHNIKIH SISTEMA
2.5 FUNKCIJE EFEKTIVNOSTI TEHNIKIH SISTEMA
2.6 ODREIVANJE POUZDANOSTI SLOENIH
TEHNIKIH SISTEMA
2.7 ODREIVANJE NEODREENOSTI U ZADACIMA
POUZDANOSTI
1
3
3
7
14
16
21
25
25
26
28
30
35
54
71
3.
4.
Poglavlje 3:
STRATEGIJA ODRAVANJA
3.1 RAZVOJ POSTUPAKA I KONCEPCIJA U PROCESU
ODRAVANJA
3.2 NOVI TRENDOVI U ODRAVANJU
3.3 METODE ODRAVANJA
3.4 IZBOR OPTIMALNIH ZADATAKA ODRAVANJA
3.5 BENCHMARKING I OPTIMIZACIJA METODA ZA
ODRAVANJE
3.6 KRITERIJUMI ZA UTVRIVANJE STRATEGIJE
ODRAVANJA
3.7 ODNOS TROKOVA I INTERVALA ODRAVANJA
3.8 UTICAJNI ELEMENTI NA DEFINISANJE IZBORA
ODGOVARAJUE STRATEGIJE ODRAVANJA
3.9 TEHNOLOGIJE ODRAVANJA
Poglavlje 4:
TEHNIKA DIJAGNOSTIKA
4.1 UVOD
4.2 KONTROLA TRENUTNOG STANJA
4.3 DEFINISANJE ZAKONITOSTI OTKAZA
4.4 PREDVIANJE PONAANJA I PROCJENA
OTKAZA
4.5 METODE I TEHNIKE TEHNIKE DIJAGNOSTIKE
4.6 METODE I MODELI DIJAGNOSTIKE
POSTROJENJA I OPREME TERMOELEKTRANE
4.6.1
4.6.2
4.6.3
FORMIRANJE OPTIMALNE BAZE PODATAKA

ZA TEHNIKU DIJAGNOSTIKU SISTEMA
TERMOELEKTRANE
METODE ZA IDENTIFIKACIJU PROCESA I
OBJEKATA U SISTEMU TERMOELEKTRANE
METODE TEHNIKE DIJAGNOSTIKE ZA
SLOENI TEHNIKI SISTEM
TERMOELEKTRANE
4.7 ODRAVANJE PREMA STANJU TEHNIKOG

SISTEMA TERMOELEKTRANE I UTICAJ NA
POUZDANOST
VI
73
73
81
87
108
110
116
121
123
124
131
131
134
137
139
141
143
146
149
150
157
4.8 TEHNIKA DIJAGNOSTIKA KAO SASTAVNI DIO

ODRAVANJA PREMA STANJU
TERMOELEKTRANE
5.
Poglavlje 5:
ORGANIZACIJA ODRAVANJA
5.1 POJAM I PRINCIPI ORGANIZACIJE ODRAVANJA
5.2 ZADACI ORGANIZACIJE TEHNIKOG SISTEMA I
PROCESA RADA
5.3 PROJEKTOVANJE ORGANIZACIJE ODRAVANJA
5.4 PRIPREMA POSLOVA ODRAVANJA
5.4.1
5.4.2
5.4.3
5.4.4
5.4.5
TEHNIKA PRIPREMA ODRAVANJA

SISTEMA
OPERATIVNA PRIPREMA ODRAVANJA
ORGANIZACIJE EKONOMSKO-FINANSIJSKIH
POSLOVA ODRAVANJA TEHNIKIH
SISTEMA
ORGANIZACIJA PREVENTIVNOG I
INVESTICIONOG ODRAVANJA TEHNIKIH
SISTEMA
ORGANIZACIJA TEHNIKE KONTROLE
ODRAVANJA TEHNIKIH SISTEMA
5.5 MJESTO I ULOGA TEHNIKE DIJAGNOSTIKE U

ORGANIZACIJI ODRAVANJA
5.6 PREGLED NEKIH KONCEPCIJA ODRAVANJA
5.6.1
5.6.2
5.6.3
5.6.4
5.6.5
5.6.6
SISTEM ZA PLANIRANJE REZERVNIH

DIJELOVA - REMAX
INTEGRISANI PRODUKTIVNI INFORMACIONI
SISTEM U ODRAVANJU TOPIS II
SISTEM ODRAVANJA - IIS
UPRAVLJAKI INFORMACIONI SISTEM ZA
ODRAVANJE - MIMS
SISTEM ZA PREGLED VOZILA I RADNIH
MAINA SA STANOVITA EKSPLOATACIJE I
ODRAVANJA KROV 3
PROGRAM ZA PRAENJE ODRAVANJA
VAZDUHOPLOVA UH 1
161
169
169
172
174
178
179
181
182
182
185
188
188
190
191
192
194
208
215
VII
6.
Poglavlje 6:
MENADMENT KVALITETOM U
ODRAVANJU
6.1 UVOD
6.2 PRIMJENLJIVOST PRINCIPA MENADMENTA
KVALITETOM U PROCESU ODRAVANJA
TEHNIKIH SISTEMA
6.3 DOKUMENTACIJA SISTEMA MENADMENTA
KVALITETOM
6.4 STATISTIKE METODE OSNOVA NOVE
KULTURE MENDMENTA
6.5 MJESTO STATISTIKIH METODA U SISTEMU
MENADMENTA KVALITETOM
6.6 STATISTIKE METODE U RANIM FAZAMA
IVOTNOG CIKLUSA PROIZVODA
6.7 SKUP PRAKTINIH METODA NAMIJENJENIH ZA
MASOVNO KORIENJE
6.7.1
6.7.2
6.7.3
6.7.4
6.7.5
6.7.6
6.7.7
7.
225
226
227
229
231
235
KONTROLNI LIST
HISTOGRAM
DIJAGRAM UZROCI-POSLJEDICA
PARETO DIJAGRAM
DIJAGRAM RASIPANJA
STRATIFIKOVANJE PODATAKA
KONTROLNE KARTE
235
237
240
245
254
257
259
Poglavlje 7:
ANALIZA SPOSOBNOSTI PROCESA
7.1 UVOD
7.2 PRIMJENA ANALIZE SPOSOBNOSTI PROCESA
7.3 PRIPREMA ZA ANALIZU
7.4 POSTUPAK ANALIZE SPOSOBNOSTI PROCESA
7.5 FAKTORI SPOSOBNOSTI PROCESA
265
265
266
267
267
272
7.5.1
7.5.2
7.5.3
7.5.4
7.5.5
VIII
223
223
FAKTOR RELATIVNE IRINE RASIPANJA

PROCESA
FAKTOR PRECIZNOSTI PROCESA
FAKTOR SPOSOBNOSTI PROCESA
INTERPRETACIJA REZULTATA ANALIZE
SPOSOBNOSTI PROCESA
OCJENA KOLIINE DEFEKTNIH PROIZVODA
272
272
273
274
276
8.
Poglavlje 8:
8.1
8.2
UVOD
PLANIRANJE RADOVA U PROCESU
ODRAVANJA
8.2.1
9.
9.3
9.4
9.5
283
289
295
UPRAVLJANJE PROCESOM ODRAVANJA

TEHNIKIH SISTEMA
299
Poglavlje 9:
9.1
9.2
281
281
METODE PLANIRANJA RADOVA

ODRAVANJA
MRENO PLANIRANJE
8.2.2
8.3
PLANIRANJE I UPRAVLJANJE
ODRAVANJEM
INFORMACIONI SISTEM
ODRAVANJA
UVOD
PROJEKTOVANJE I UVOENJE
INFORMACIONIH SISTEMA
NOSIOCI INFORMACIJA U ODRAVANJU
PRINCIPI UPRAVLJANJA SISTEMOM
ODRAVANJA POMOU RAUNARA
PRIMJENA VJETAKE INTELIGENCIJE U
RJEAVANJU PROBLEMA UPRAVLJANJA
ODRAVANJEM TEHNIKIH SISTEMA
303
303
305
312
314
319
10. Poglavlje 10: BAZA PODATAKA U ODRAVANJU

10.1 UVOD
10.2 EVALUACIJA BAZA PODATAKA
10.3 KREIRANJE BAZE I MODELIRANJE PODATAKA
10.4 TOKOVI PODATAKA
327
327
333
334
337
11. Poglavlje 11: TROKOVI ODRAVANJA

11.1 UVOD
11.2 UTVRIVANJE TROKOVA IVOTNOG
CIKLUSA TEHNIKIH SISTEMA
11.3 KONCEPT TROKOVA FAZE KORITENJA,
ODRAVANJA I LOGISTIKE PODRKE U
OKVIRU IVOTNOG CIKLUSA SISTEMA
347
347
350
354
IX
11.4
UTVRIVANJE TROKOVA IVOTNOG

CIKLUSA - NEIZVJESNOSTI I RIZICI
357
12. Poglavlje 12: TEROTEHNOLOGIJA

12.1 UVOD U TEROTEHNOLOGIJU
12.2 RAZVOJ KONCEPATA TEROTEHNOLOGIJE
12.3 EKONOMSKE PROCJENE ISPLATIVOSTI
INVESTICIJE
12.4 TEROTEHNOLOKI PRISTUP ORGANIZACIJI
ODRAVANJA
359
359
364
13. Poglavlje 13: INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA

13.1 UVOD
13.2 ANALIZA IVOTNOG CIKLUSA
13.3 INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA
13.4 PREDNOSTI INENJERSTVA IVOTNOG
CIKLUSA
13.5 POGODNOST ODRAVANJA U IVOTNOM
CIKLUSU
12.6 POGODNOST ODRAVANJA KAO KRITERIJUM
PROJEKTOVANJA
373
373
377
378
14. Poglavlje 14:

14.1
14.2
UVOD
REVITALIZACIJA, REKONSTRUKCIJA I
MODERNIZACIJA SLOENIH TEHNKIH
SISTEMA
14.2.1
14.2.2
14.2.3
REINENJERING PROCESA
ODRAVANJA
KRITERIJUMI ZA IZBOR OBJEKATA I

OPTI CILJEVI REVITALIZACIJE
METODE PROCJENE POUZDANOSTI U
PROCESU REVITALIZACIJE POSTROJENJA
INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA
SISTEMA TERMOELEKTRANE
365
366
380
380
381
383
383
387
388
390
392
14.2.4
14.2.5
14.2.6
OSNOVNI ZADACI I EFEKTI

SPROVOENJA ANALIZE POUZDANOSTI I
RASPOLOIVOSTI SISTEMA
TERMOELEKTRANE
ANALITIKO PRAENJE I ODREIVANJE
PREOSTALOG VIJEKA UPOTREBE
OBJEKATA TERMOELEKTRANE
UPRAVLJANJE PREOSTALIM VIJEKOM
UPOTREBE TERMOELEKTRANE
397
403
15. Poglavlje 15:

15.1
15.2
15.3
15.4
SIGURNOST TEHNIKIH SISTEMA

KAO SASTAVNI DIO PROBLEMA
POUZDANOSTI
POSTAVKA PROBLEMA
STATISTIKA ANALIZA SIGURNOSTI PRI
SERTIFIKACIJI SISTEMA MENADMENTA
KVALITETOM
VEZA INDIVIDUALNOG I KONSTRUKTIVNOG
RIZIKA
NEODREENOSTI U ZADACIMA SIGURNOSTI
395
16. Poglavlje 16:

16.1
16.2
TUMA POJMOVA U ODRAVANJU I

POUZDANOSTI
UVOD
OSNOVNI POJMOVI (FUNDAMENTAL TERMS)
16.2.1
16.2.2
16.2.3
16.2.4
16.2.5
TEROTEHNOLOKI POJMOVI I DEFINICIJE

OSNOVNI IZRAZI PREMA EN 13306:2002
POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA CJELINE
SISTEMA (ITEM RELATED TERMS) PREMA
EN 13306:2002
POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA SVOJSTVA
ELEMENATA (PROPERTIES OF ITEMS)
PREMA EN 13306:2002
POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA OTKAZE /
DOGAAJE (FAILURES / EVENTS) PREMA
ENE 13306:2002
405
405
411
415
419
421
421
422
423
429
430
431
431
XI
16.2.6
POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA GREKE I

STANJA (FAULTS AND STATES) PREMA
EN 13306:2002
15.2.7 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA VRSTE I
STRATEGIJE ODRAVANJA
(MAINTENANCE TYPES) PREMA EN
13306:2002
15.2.8 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA POSTUPKE
U ODRAVANJU (MAINTENANCE
PROCEDURES) PREMA EN 13306:2002
15.2.9 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA VRIJEME
(TIME RELATED TERMS) PREMA EN
13306:2002
15.2.10 OSTALI POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA
POSTUPKE U ODRAVANJU
(MAINTENACE PROCEDURES) PREMA EN
13306:2002
15.2.11 EKONOMSKI I TEHNIKI POKAZATELJI
(ECONOMICAL AND TECHNICAL
INDICATORS)
15.3
15.4
XII
POJMOVI U PODRUJU ANALIZE STABLA

OTKAZA
OSTALI POJMOVI U ODRAVANJU I
POUZDANOSTI
435
437
438
440
442
443
444
445
CITIRANA LITERATURA
453
REZIME
465
SUMMARY
477
PODACI O AUTORIMA
489
PREDGOVOR
Odravanje maina, opreme i sloenih tehnikih sistema sa aspekta
visine neophodnih ulaganja u toku njihovog vijeka trajanja, direktno je u
funkciji naina definisanja i ostvarivanja eljene efektivnosti (pouzdanosti,
gotovosti i pogodnosti odravanja), kako na nivou njihovog projektovanja
tako i u toku same njihove eksploatacije. Dobro izabran koncept odravanja,
sa pravilnom organizacijom, programiranjem i ostvarivanjem pojedinih
aktivnosti na odravanju u toku eksploatacije, uz dobru obuenost kadrova i
obezbijeenu kontrolu odravanja, utie i na poboljanje ekonomskih
rezultata date organizacije ili preduzea.
S druge strane, sa poveanjem sloenosti tehnikih sistema javlja se i
problem njihove optimalne funkcionalnosti, posebno ako se zna da takvi
sistemi esto mogu prouzrokovati velike ekonomske gubitke ili ugroziti
bezbjednost ireg makroregiona i ljudi koji ih opsluuju. Svaki sloeni
tehniki sistem nosi u sebi veliku potencijalnu opasnost od mogue pojave
otkaza i havarija opasnih po iru okolinu. Pouzdanost sloenih sistema,
projektovanih tako da uspjeno obavljaju funkciju, odreuje trajanje
vremenskog intervala u kome e sistem funkcionisati bez otkaza.
Istraivanja upuena na povienje stepena pouzdanosti i upravljanje
pouzdanou tokom ivotnog vijeka objekta imaju za cilj definisanje
sistema mjera zatite i njihovu optimizaciju sa aspekta istovremenog
obezbjeenja ekonominosti eksploatacije i ostvarivanja sloenih propisa
vezanih za zatitu ivotne sredine i sigurnost kako mikro tako i
makroregiona.
Potreba za odravanjem tehnikih sistema proistie iz njihove
podlonosti otkazivanju u toku njihove eksploatacije, to u sutini
predstavlja realno obiljeje svih ivih bia i svih materijalnih sistema. Ovo
se uslovno moe prikazati i kroz porast entropije sistema, pri emi se pod
entropijom podrazumijeva mjera neodreenosti sistema, izazvana najvie
stohastikim dejstvom njegove makro i mikro okoline.
Razvoj novih naunih disciplina, zasnovanih na sve ubrzanijoj
primjeni teorije sistema, kibernetike, informatike i drugih srodnih grana
1
sistemskih nauka, znaajnije doprinosi i promjeni odnosa prema odravanju

tehnikih sistema. Posebno mjesto u okviru novih naunih disciplina
zauzima teorija pouzdanosti tehnikih sistema, na koju su nadovezane i
srodne discipline, poput teorije obnavljanja, terotehnologije, teorije
zamjene, teoriju logistike podrke i slino.
Vanost teorije pouzdanosti i inenjerstva odravanja tehnikih
sistema sa sistema namjenske industrije (prvenstveno vazduhoplovstvo i
elektronski sistemi) preneen je i na druga podruja tehnike (automobilska
industrija, energetika i procesna tehnika, proizvodni sistemi, transportni
sistemi, mehanizacija u oblasti graevinarstva, mehanizacija u oblasti
rudarstva i geomehanike i dr.).
Ova knjiga je nastala na temelju dugogodinjeg iskustava autora na
poslovima odravanja industrijskih i energetskih postrojenja, kontinuirane
razmjene iskustava sa odravateljima kroz naune i strune skupove, uvida
u literaturu, kao i postojeih koncepcija nastavnih planova i programa na
fakultetima zemalja bive Jugoslavije koji tretiraju ovu oblast. Sama
poglavlja ove knjige su koncipirana na nain da omoguavaju stvaranje
polaznih podloga za dublje izuavanje pojedinih podruja ovih naunih
disciplina. Knjiga je prvenstveno namijenjena studentima, ali i strunjacima
i rukovodiocima koji se bave konsaltingom, projektovanjem, eksploatacijom
i samim odravanjem, kao i onima koji se bave planiranjem i upravljanjem
kvaliteta ili nabavkom, u cilju ostvarivanja zahtijevanog nivoa pouzdanosti
sloenih tehnikih sistema.
Koncepcija ove knjige omoguuje i sticanje neophodnih predznanja
svima onima koji su direktno ili indirektno vezani za proces odravanja,
posebno sa aspekta pribliavanja teorije i razvoja njene primjene u
ekploataciji i praksi projektovanja tehnikih sloenih sistema sa aspekta
ostvarivanja zahtjeva odravanja, kao i praksi projektovanja samih sistema
odravanja. Kao ilustracije, koriteni su uglavnom energetski sloeni
objekti, iji razvoj postaje jedan od dominantnijih privrednih pravaca na
prostorima nekadanje Jugoslavije.
Autori izraavaju posebnu zahvalnost recezentima na datim
primjedbima i prijedlozima, posebno u oblasti sistemskog pristupa, ime su
znaajno doprinijeli da knjiga dobije svoj konani oblik.
Prijevor, decembar 2007.
2
Autori
Poglavlje 1
1.1 UVOD
Odravanje tokom ivotnog ciklusa tehnikih sistema objedinjuje niz
prateih aktivnosti, poev od ideje i definisanja koncepta, ocjene njihove
ekonominosti, realizacije, eksploatacije, pa sve do otpisa sistema iz
upotrebe. Osposobljavanje sistema za odravanje, kroz projektovanje na
osnovama odravanja, uslovljeno je razvojem proizvodnih snaga drutva i
ima za cilj produenje ivotnog vijeka, uz ostvarivanje optimalnijih veza
tehniko tehnolokih i ekonomskih svojstava.
Sam proces odravanja sredstava za rad, kao jednog od bitnijih
dijelova ukupnog proizvodnog procesa, ima zadatak spreavanje i
otklanjanje otkaza sistema, prije svega kroz racionalizaciju i optimizaciju
njihovog koritenja i poveanje produktivnosti i ekonominosti troenja u
samom procesu proizvodnje ili eksploatacije.
ivotni ciklus poinje kada je roena ideja o novom tehnikom
sistemu, a zavrava se u trenutku kada je on povuen iz upotrebe. Glavni
procesi koji pomau sistemu kroz faze ivotnog ciklusa su: marketing
(specifikacije), projektovanje, proizvodnja, korienje, a na kraju povlaenje iz upotrebe. Analiza ivotnog ciklusa predstavlja sistematian i
analitiki prilaz za utvrivanje resursa potrebnih za podrku procesima
projektovanja, proizvodnje, korienja i povlaenja iz upotrebe. Prema
tome, analiza ivotnog ciklusa je alat za inenjerstvo ivotnog ciklusa, iji
su glavni ciljevi: uticaj na projektovanje sa aspekta ivotnog ciklusa,
identifikovanje i kvantifikovanje ukupnih resursa koji se odnose na procese
3
ivotnog ciklusa, kao i analitiko upravljanaje aktivnostima procesa

ivotnog ciklusa. Drugim rijeima, inenjerstvo ivotnog ciklusa treba da
omogui proces odluivanja kako bi se dolo do najboljeg kompromisa
izmeu ulaganja i obezbjeenja potrebnih resursa za projektovanje,
proizvodnju, koritenje i povlaenje iz upotrebe. Pri tome, ovaj prilaz
omoguuje: rani i neprekidni uticaj na projektovanje sistema sa aspekta
ivotnog ciklusa, redukovanje trokova ivotnog ciklusa sistema
ograniavanjem glavnih generatora trokova u toku ivotnog ciklusa, kao i
identifikaciju resursa koji prate sve procesa (faze) ivotnog ciklusa sistema.
Uopteno govorei, tradicionalno (sekvencijalno) inenjerstvo je
uglavnom usmjereno ka performansama sistema kao glavnom cilju, a ne ka
razvoju opteg integralnog prilaza. Najnovija saznanja i iskustva steena
poslednjih decenija ukazuju da pravilno vrenje funkcije cilja, tj. zahtijevani
stepen konkurentnosti sistema, nije mogue obezbijediti ulaganjem napora
uglavnom nakon njihove proizvodnje i dospijevanja u fazu korienja, to
se najee ini. Mnogo vanije je da inenjeri budu osjetljivi da sagledaju
posljedice potencijalnih greaka koje mogu nastati u toku ranih etapa
projektovanja i razvoja sistema. To znai da inenjeri treba da budu
sposobni da preuzmu odgovornost za inenjerstvo ivotnog ciklusa
(konkurentno, simultano inenjerstvo), to je ranije najee zanemarivano.
Nezaobilazan dio ivotnog ciklusa predstavlja i revitalizacija,
rekonstrukcija i modernizacija tehnikih sistema, odnosno postupak
produenja radnog vijeka ovih objekata sa modernizacijom i
rekonstrukcijom, uz dodatno poboljanje tehniko tehnoloke, ekonomske i
ekoloke prihvatljivosti. Ovaj postupak po svojoj strukturi je izuzetno
kompleksan i esto se poredi sa rangom realizacije novog tehnikog objekta.
Sam proces planiranja i sprovoenja procesa revitalizacije i same
eksploatacije postrojenja u okviru razmatranog sistema, realizuje se sa
ciljem dostizanja visokog nivoa pogonske sigurnosti, to podrazumijeva
definisanje i otkrivanje moguih izvora nepouzdanosti. Pri tome se moraju
definisati i mjere za otkalanjanje i ublaavanje njihovih efekata, a kao
kriterijum koristi se najee ekonomski kriterijum. Ovakav sistemski i
sveobuhvatni postupak na tehnikom objektu ili postrojenju, predstavlja
nezaobilazan i logian proces u radnom vijeku objekta.
Povezanost procesa reinenjeringa na odravanju tehnikih sistema,
s ciljem ostvarenja odgovarajuih prednosti i poboljanja pouzdanosti
sistema data je kroz slijedee karakteristine elemente: analiza trokova
vezanih za odravanje i gotovost/raspoloivost sistema (kao jedne od
4
bitnijih karakteristika efektivnosti), odreivanje optih aspekata vezanih za

motive i opravdanost revitalizacije, kao i obim i definisanje najoptimalnijeg
termina za realizaciju tog procesa. Posebno treba izdvojiti uticaj
karakteristika pouzdanosti i raspoloivosti objekta sistema na primjenu
principa reinenjeringa kroz proces odravanja sistema, odnosno na
sistemski pristup revitalizaciji pojedinih njegovih kapaciteta.
Planiranje, razrada, izgradnja i eksploatacija, uz odravanje objekata
i sistema u tehnici, nosi sa sobom veliki broj pojava koji mogu izazvati tetu
i ugroziti zdravlje i ivot, kako ljudi direktno angaovanih u objektu, tako i
ire okoline. Ukratko reeno, postoji visok stepen rizika pojave neeljenih
dogaaja i njihovih posledica. Kod sloenijih tehnikih sistema koji imaju
veliku meusobnu zavisnost svojih podsistema i elemenata, otkaz bilo kojeg
od njih moe znaiti automatski prekid rada itavog sistema, ili pak rad sa
smanjenom snagom (ili to je ei sluaj rad na tehnikom minimumu), to
moe imati za posledicu poveanje trokova rada samog sistema, termika i
druga preoptereenja, kao i vea oteenja pri ispadima sistema. Iz tih
razloga potrebno je da ovakav sloeni sistem bude i pouzdan u radu.
Sigurnost tehnikih sistema se, moe razmatrati sa dva aspekta. Prvi i
najvaniji aspekt je zatita operatora (oveka) od povreda u toku rada
sistema. Drugi aspekt je zatita sistema od oteenja prouzrokovanih
delovanjem spoljanjih uzroka. Prednost u prouavanju daje se sigurnosti
operatora. Pri tome ova dva aspekta nisu bezuslovno komplementarna, a
povienje sigurnosti operatora se moe postii na raun sigurnosti sistema.
Kod svakog tehnikog sistema, ak i ako vri funkciju cilja u
granicama dozvoljenih odstupanja, moe da doe do oteenja ako se njime
pogreno rukuje. Glavni uzroci (komponente) rizika operatora pri tome su:
zahvatanje dijelova tijela kao to su ruke u procesu rada sistema, nepanja
pri radu obrtnih dijelova sistema (naroito slabo privrenih cjelina),
kontakt sa otrim i abrazivnim povrinama, uticaj statinosti operatora na
pokretne objekte ili obrnuto, kao i izbacivanje otpadnog materijala (naroito
u proizvodnji) u formi opiljaka, strugotine, varnica ili rastopljenog metala.
Izvori rizika sistema su raznovrsni i mnogobrojni, a u fazi
projektovanja se moraju minimizirati posljedice kritinih vrsta otkaza kroz
predvianje zatitnih ureaja u toku rada tehnikog sistema. Rizici tehnikih
sistema obuhvataju: udare, vibracije, koroziju, okruenje, vatru, kao i
pogreno rukovanje (preoptereenje ili rad ispod nivoa tehnikog
minimuma).
5
Mnoge metode analize pouzdanosti, kao to su: analiza uzroka i

posljedica otkaza, analiza stabla otkaza, analiza vanosti u smislu
pouzdanosti cjelina sistema, mogue je uspjeno primjenjivati i za
odreivanje karakteristika sigurnosti sistema, kao to su: primarni i
sekundarni dogaaji, vrni dogaaj, vjerovatnoa vrnog dogaaja,
minimalni skupovi presjeka, stepen kritinosti vrsta otkaza i cjelina sistema.
Uzroci neeljenih (tetnih) dogaaja predstavljaju stohastike
pojave, jer su zavisni od niza odreenih ali i sluajnih faktora, ije dejstvo
se najee ne moe u potpunosti sagledati. Preventivnim mjerama na neki
nain planiraju se aktivnosti suzbijanja i moguih reagovanja na ovu grupu
faktora. Mogunost rada tehnikih sistema bez otkaza u stacionarnim i
nestacionarnim reimima rada, ekonomska i tehnika pogodnost za remont
kako elemenata, tako i sistema u cjelini, ogranienja koja prate eksploataciju
sistema (okolina ili nadreeni sistem, zatita ivotne sredine, finansijska
sredstva i dr.), mogunost koritenja odgovarajuih tipskih rjeenja na bazi
analogije sa slinim postrojenjima, normativi za kontrolu i dijagnostiku
sve su to karakteristike koje nemaju detaljnu proraunsku i eksperimentalno
argumentovanu bazu koji se odnosi na raspoloivost i pouzdanost.
S druge strane, sa poveanjem sloenosti tehnikih sistema kao
pratei problem javlja se problem njihove optimalne funkcionalnosti,
posebno ako se zna da takvi sistemi esto mogu prouzrokovati velike
ekonomske gubitke ili ugroziti bezbjednost ireg makroregiona i ljudi koji
ih opsluuju.
Istraivanja upuena na povienje stepena pouzdanosti i upravljanje
pouzdanou tokom ivotnog vijeka objekta imaju za cilj definisanje
sistema mjera zatite i njihovu optimizaciju sa aspekta istovremenog
obezbjeenja ekonominosti eksploatacije i ostvarivanja sloenih propisa
vezanih za zatitu ivotne sredine i sigurnost kako mikro tako i
makroregiona.
Definisanje osnovnih karakteristika pouzdanosti tehnikih
postrojenja u teorijskim i praktinim razmatranjima predstavlja polaznu
osnovu za davanje prognoze ili ocjene ispravnosti sistema u cjelini,
preostalog njegovog ivotnog vijeka ili vijeka najkritinijih njegovih
elemenata i definisanja preventivnih korektivnih mjera i ocjenu
opravljivosti, tj. odreivanje vjerovatnoe da se posmatrani dio ili sistem u
cjelini dovede iz stanja u otkazu u stanje u radu u to kraem vremenskom
periodu.
6
1.2 ZNAAJ I CILJEVI ODRAVANJA TEHNIKIH

SISTEMA
Iako je postojala potrebna svijest o odravanju tehnikih sistema i
njihovih komponenti, aktivnosti odravanja sa poetka razvoja industrijske
civilizacije su bile dezorganizovane i bez zasnovanosti na tehnikotehnolokim i ekonomskim principima. Ovako nedovoljno formirana svijest
o znaaju odravanja u okviru ivotnog ciklusa, uticala je na nepostojanje
preventivnog odravanja, pa su i intervencije bile tek po nastajanju otkaza
sistema ili njegove komponente, pri emu su popravke realizovali uglavnom
sami radnici koji su upravljali sa sistemom ili radnici iz formiranih
mehanikih radionica za servisiranje kompletne fabrike.
Daljim razvojem, mehanike radionice su se organizovale kao
sistemi sastavljeni od dijelova: elektro odravanja ili energetskog
odravanja (trafostanice, vodovi elektrine energije, energane ili slini
pogoni), mainskog odravanja, odravanja instalacija i ureaja, voenja i
upravljanjima procesima (instrumentarsko odravanje), kao i odravanja
graevinskih pogona i objekata.
Pokretanjem projekta usvajanja jedinstvene terminologije za
odravanje na evropskom nivou, EFNMS (European Federation of National
Maintenance Society) je 1972. godine zapoeo proces unifikacije i
pokretanja prvih koraka s ciljem definisanja jedinstvene strategije
odravanja sa efektima ostvarivanja kontinuiteta i optimizacije, kao i
racionalnosti proizvodnje. Kao poseban problem rane faze razvoja
odravanja predstavljalo je prouavanje pouzdanosti sloenih (posebno
energetskih i procesnih) tehnikih sistema. Razvoj avio industrije i uvoenje
praenja stanja pojedinih parametara za vrijeme rada (condition motoring),
postavio je temelje odravanja tehnikih sistema prema stanju.
S druge strane, prvi radovi iz oblasti pouzdanosti datiraju iz 1930.
godine, a tretirali su bezbjednost i sigurnost civilne avijacije u Engleskoj. U
SAD su se sa pouzdanou intenzivno bavili naroito u vrijeme trajanja
korejskog rata. Tek nakon drugog svjetskog rata o pouzdanosti se
intenzivnije govorilo i to u podrujima vojne i civilne avijacije, naoruanja i
istraivanja svemira. Jedna od prvih oblasti pouzdanosti u kojoj su
postignuta odreena matematika rjeenja predstavlja oblast opsluivanja
sistema (A. Y. Hinin, 1932.; C. Palm, 1943.). Kao posebne matematike
discipline teorija obnavljanja i pouzdanost promovisane su u periodu od
7
1937. do 1952. godine (A. J. Lotka, 1939.; W. Weibul, 1939.; N. E. Daniels,

1945.; W. Feller, 1947. i dr.), kao i B. V. Gnedenko, Zu. K. Belyaev, A. D.
Solov,yev, 1965. godine. Znaajan doprinos razvoju teorije pouzdanosti u
svijetu dali su E. A. udakov, G. J. Paraga, M. Calabra, M. G. Kendal, A.
Stjuart, N. N. Smirnov, A. M. Andronov, N. J. Vladimirov, R. E. Barlow, L.
Hanter, J. Aronov, M. Zimmer, S. M. Kaplun, Z. W. Birnbaum, F. Proschan,
J. B. Fussel, H. E. Lambert, G. V. Malecev, A. Rushdi, H. Tanaka, L. Fan,
F. Lai, K. Toguchi, J. I. Rudenko, G. Alefeld, G. A. apiro i drugi.
Na prostorima nekadanje Jugoslavije se relativno kasnije poelo
pisati o aspektima i problemima pouzdanosti (J. Petri, J. Todorovi, D.
Teodorovi, S. Vukadinovi, D. Zelenovi, D. Stanivukovi, Lj. Papi, A.
Jovanovi, . Adamovi, M. Tomi, M. Mesarovi, V. ijaki-eravi, S.
Holovac, B. Stamenkovi, D. Soldat, M. Samardi, Z. Jugovi i drugi). U
periodu od 1995. godine znaajnije su vrena istraivanja primjene teorije
pouzdanosti i primjene reinenjeringa i u oblasti energetike i procesne
tehnike. Objavljeno je vie nauno-strunih radova i odbranjeno vie
magistarskih radova i doktorskih disertacija (J. Kneevi, J. M. Nahman, Lj.
Papi, M. Macek, T. Boevski, M. Vujoevi, N. Gruji, M. Bulatovi, G.
Baki, D. Milanovi, B. Vasi, Z. Milovanovi i drugi).
Motivi koji upuuju na prouavanje i primjenu tehnike istraivanja u
oblasti sloenih (najee energetskih, slike 1 do 5) postrojenja, sastoje se u
slijedeem:
sloena (posebno termoenergetska i proccesna) postrojenja su po
svojoj sloenosti i procesima koji se u njima odvijaju veoma specifina,
posebno za sluajeve smanjenog obima tehnikog odravanja i naruene
maksimalne efikasnosti u okviru nadreenog (elektroenergetskog ili
gasnog/naftnog) sistema,
nastojanje da se povea i produi osnovni ivotni vijek
postrojenja za dodatni revitalizovani period,
tekoe
i specifinosti procesa odravanja veeg broja
komponenti sa aspekta pristupanosti, mogue zamjenljivosti ili eventualne
popravke,
nastojanje da se obezbijedi eliminacija ili pak smanjenje rizika
kako ljudskih tako i materijalnih gubitaka,
nastojanje da se obezbijedi potpuna zatita ivotne sredine i
smanjenje rizika pojave havarijskih situacija,
elja da se ostvari to kontinuiraniji rad objekata i time smanji
ekonomska teta nastala zbog pojave zastoja sistema ili duih otkaza, kao i
8

smanjenje proizvodne cijene krajnjih efekata eksploatacije
(cijena elektrine energije ili isporuenog gasa/nafte) i poveanje
konkurentnosti na tritu.
U pojedinim zemljama definisane su odreene norme i propisi
(Zakon o sigurnosti i pouzdanosti tehnikih sistema u SAD 1973. godine,
IEE Std. 352/75, IEE Std. 379/77, IEC 60050 (191), GOST standardi u
SSSR-u 1974. godine, JUS standardi u oblasti elektrotehnike i elektronike
JUS N.N0.022/71, JUS N.N0.023/72, JUS N.N0.024/72 i JUS N.N0.025/74,
SYSLEB 2.1a tudgart, Statistika terminologija koritena u elektroprivredi
EKC/97 i drugi).
Slika 1. Sloeni termoenergetski sistem TE Stanari snage 420 MW,

faza projektovanja
Osnovne pretpostavke od kojih se najee polazi u istraivanjima

sloenih tehnikih sistema su da se stanje njihove radne sposobnosti sa
stabilnim bezotkaznim radom, a koje zbog statike strukture i dinamikog
uticaja velikog broja faktora iz operativnog i ireg okruenja esto prelazi u
nestabilno stanje u otkazu, naunim prilazom konkurentnog inenjerstva
(inenjerstvo ivotnog ciklusa) moe drati pod kontrolom. Istraivanja su
pokazala da nauni prilaz (nauna preventiva kroz projektovanje i nauna
primjena) moe na najpovoljniji nain, kroz upravljanje pouzdanou,
dovesti do optimalnog nivoa pouzdanosti prema kriterijumu trokova
ivotnog ciklusa, odnosno do prognoze trenutka neophodnog sprovoenja
reinenjeringa.
Pouzdanost, kao vjerovatnoa da e sloeni tehniki sistem ispuniti
zahtjevanu funkciju u odreenim vremenskom periodu i pod odreenim
uslovima, ima svoja etiri bitna faktora: vjerovatnou, zahtjevanu funkciju,
vremenske periode i radne uslove.
Slika 2. Sloeni sistem Red Hills - CFS kotao, raspored opreme
10
Kako u pojedinim oblastima tehnike (posebno u energetici i

procesnoj industriji) jo uvijek nije formulisan i detaljno obraen cjelokupan
sistem zadataka i direktnih puteva za postizanje optimalne pouzdanosti
odreenog postrojenja, u praksi se najee koristi tzv. princip posledica
kroz uklanjanje ili poboljanje performansi slabih mjesta na svim etapama
ivotnog ciklusa samog objekta. Pri tome se kao osnova koriste rezultati
dobijeni na bazi kvalitativne i kvantitativne analize, odnosno iskustava
steenih u postizanju pouzdanosti na svim etapama ivotnog ciklusa
tehnikog (najee energetskog ili procesnog) postrojenja.
Slika 3. Tipian prikaz kotla sa sogorijevanjem spraenog uglja
11
Poznavajui osnovne karakteristike pouzdanosti, na bazi kojih se

stalno u vremenu predvia pojava otkaza, ujedno se vre i prognoze buduih
stanja sistema, na ijoj bazi se donose odluke o neophodnim postupcima
preventivnog odravanja i vremenskim momentima njihovog sprovoenja, a
u cilju spreavanja akumuliranja oteenja i iznenadne pojave otkaza,
odnosno neplaniranih zastoja, dodatnih trokova ili veih havarija.
Komora izol.
Ulaz
Sistem za pranj.
Distribucioni ram
Sakuplj. anode
Kuite
Izolacija
Skupljanje
Pranjenje
Vrata
Transporter
Pogonska stanica
Nosai
Slika 4. Sloeni sistem elektrostatikog filtera

Osnovni ciljevi koje je neophodno ostvariti procesom odravanja su
smanjenje trokova (zbog zastoja u radu izazvanih otkazima, poveanja
njihove duine trajanja, pojave karta), zajedniko organizovanije
upravljanje procesom proizvodnje i novanim tokovima, smanjenje zaliha
rezervnih dijelova, poboljanje tehniko-tehnolokog stanja opreme i
postrojenja (kontrola procesa zastarijevanja opreme i postrojenja, poveanje
sigurnosti za okolinu, postizanje boljeg kvaliteta krajnjeg proizvoda,
12
upravljanje kvalitetom, organizovanije angaovanje po osnovu definisanih

slabih ili kritinih mjesta kako u procesu proizvodnje tako i u okviru
pojedinih jedinica ili komponenti sloenijih sistema), kao i vrednovanje
socijalnog aspekta (poveanja motivisanosti za rad u odravanju i za rad
posluioca postrojenja, slabljenje psiholokog pritiska na samog radnika i
dr.).
Slika 5. Skladite uglja termoelektrane sa odlagaem

i portalnim oduzimaem
Determinisanju ireg sadraja u procesu odravanja u novije vrijeme
doprinose i pojava termina i pojmova iz multidisciplinanih tehnologija.
Tako, pojam "terotehnologija", nastao u Engleskoj, a koji potie od grke
rijei "terein" koja znai uvati, brinuti, obaviti nadzor i poznate rijei
"tehnologija", kao multidisciplinarna tehnologija nastala kombinovanjem
inenjeringa i upravljanja tokom svih faza ivotnog ciklusa, predstavlja
uslovno organizaciju osnovnih sredstava rada. Slino, pojam "tribologija"
podrazumijeva inenjerstvo praenja i kontrole troenja i habanja radnih
dijelova uslijed trenja u dodiru, sa meusobnim relativnim kretanjem
komponenti unutar sistema. Na kraju ove knjige, u okviru posebnih priloga
dati su i ostali pojmovi koriteni u okviru teorije odravanja i pouzdanosti
tehnikih sistema.
13
1.3 TEHNIKI SISTEMI - USLOVI RADA, PROCES

ODRAVANJA I POUZDANOST
Tehniki sistem podrazumijeva mainu ili neko postrojenje, tj.
integrisani skup dijelova koji predstavljaju cjelinu sa jedinstvenom radnom
funkcijom. Pri tome cjelina podrazumijeva meusobnu uslovljenost i
povezanost sastavnih elemenata u cjelini, a na bazi postavljene funkcije cilja
i odnosa izmeu pojedinih elemenata i njihovih karakteristika.
Sistem se smatra nesposobnim za rad i eksploataciju ako je stanje
sistema takvo da vrijednost nekog od zadanih parametara koji karakteriu
sposobnost izvoenja odgovarajue funkcije cilja ne odgovara vrijednostima
definisanim normativno-tehnikom dokumentacijom, [1] . Moe se rei da
otkaz nastaje u trenutku kada je vrijednost kontrolisanog parametra dostigla
jednu od dozvoljenih granica (gornje ili donje) ili ako je izala izvan njih,
slika 6.
REMONT
S2
REZERVA
S1
S3
PARNI KOTAO
S5
S0
S4
OSTALO
PARNA TURBINA
U RADU
Slika 6. ema prelaza termoelektrane kao sloenog tehnikog

sistema iz stanja u radu u stanja zaustavljanja
Sistemskim postupcima za utvrivanje uzroka, vrste i posledica

otkaza koji mogu nastupiti, neophodno je definisati i specificirati aktivnosti
14
za minimizaciju katastrofalnih posledica otkaza, naroito onih koji se

odnose na samo sredstvo i okolinu (preventivni inenjering). Upravljanje
preostalim radnim vijekom sloenih tehnikih sistema (kakav je npr.
termoelektrana), uz neizbjenu analizu i specifikaciju njegovih slabih
mjesta, danas je multidisciplinaran zadatak tima strunjaka, za iju
realizaciju su potrebne nove metode i koncepti, kao i odgovarajui algoritmi
za metode rada. Glavna tenja u razvoju tih metoda jesu efikasnost, brzina i
cijena, odnosno dobijanje odreenih brojanih vrijednosti na osnovu kojih
se moe doi do odgovarajue i pravovremene odluke u procesu odravanja
(optimizacija odluivanja).
Osim procjenom, do podataka za odreivanje pouzdanosti forsirano
se moe doi proraunom i verifikacijom ili prirodnim putem (neforsirano),
kroz iskustva korisnika, vlastita proizvodna i druga iskustva i kroz podatke
odgovarajuih servisnih organizacija angaovanih na poslovima odravanja.
Ukoliko je posmatrani objekat sloen (npr. sistem termoelektrane), tada je
problem odreivanja pouzdanosti rijeen ako se znaju pouzdanosti sastavnih
komponenti ili bar njihovih "najkritinijih" dijelova, njihova meusobna
veza (struktura) i radni uslovi (ogranienja i uslovi okoline).
Treba istai injenicu da se verifikacija pouzdanosti, odnosno
testiranje hipoteze u praksi obavlja u svim ivotnim fazama razvoja,
projektovanja, gradnje i eksploatacije objekta, a uglavnom je vezana za
nekoliko osnovnih ograniavajuih faktora - novac i vrijeme, odnosno
uslove okoline i druga tehnika ogranienja. Samu verifikaciju pouzdanosti
prati i odgovarajui matematiki aparat, sa odreenim nivoem povjerenja u
ispitivane parametre. Neodgovarajui nivo pouzdanosti u toku eksploatacije
samog sloenog tehnikog sistema, postojanje neracionalnih ulaganja na
bazi rada otklanjanjem posledica a ne uzroka, jasno ukazuju na neophodnost
usklaivanja postojeih metoda za postizanje optimalne pouzdanosti i
njihovog prilagoavanja sistemu, uz prethodno definisanje i razradu
odgovarajueg algoritma.
Osnovni cilj korisnika sistema je da sistem to due ostane u stanju
radne sposobnosti. Da bi se to postigno nephodno je sistemu pomoi kroz
izvoenje odreenih zadataka odravanja. Vane odluke o nadlenostima,
obavezama, sadraju i vremenu sprovoenja pojedinih zadataka odravanja
definiu metodologiju ili filozofiju odravanja. Sa aspekta filozofije ili
metodolokog prilaza odravanju postoje dvije kole koje u poslednje
vrijeme privlae najvie panje: odravanje prema pouzdanosti (Reliability
Centered Maintenance - RCM) i integrisano produktivno odravanje (Total
15
Productive Maintenance - TPM).

Metodologija
odravanja
prema
pouzdanosti ukljuuje i analizu otkaza u procesu odluivanja o odravanju.
U veini razliitih industijskih grana kao to su nuklearne elektrane,
termoelektrane i petrohemijska industija, sada se od preduzea zahtijeva da
ocjene vjerovatnoe rizika, obuhvatajui sve znaajnije rizike na cijeloj
povrini. Ovi sistemi e imati na hiljade ureaja za zatitu, kao to su
protivpoarni alarmi, detektori gasa, kritini prekidai, ventili za
rastereenje pritiska, zatita od preoptereenja, zatitni prekidai i
odgovarajua oprema, koji su projektovani da sprijee neispravnosti na
glavnim ureajima. Veina od ovih ureaja ne otkazuje u sigurnim
uslovima, a zahtijevaju se regularne provjere da bi se potvrdilo da ukupan
zatitni sistem ostaje u stanju u radu. Kao to ovi sistemi postaju izuzetno
sloeni sa poveanjem koliine zatitnih ureaja i alarmnih sistema, veoma
je teko procijeniti rizik usled povienja verovatnoe otkaza.
1.4 PRIMIJENJENE METODE U ISTRAIVANJU

STOHASTINIH PONAANJA SLOENIH
TEHNIKIH SISTEMA
U stohastinim ponaanjima sloenih tehnikih sistema sa velikim
brojem sklopova, podsklopova i njihovih komponenti, budue stanje nije
odreeno samo poetnim stanjem i nainom upravljanja, zbog ega metode
za procjenu optimalne pouzdanosti na bazi ekonomskog kriterijuma,
dobijaju svoju ulogu u procesima projektovanja i planiranja izrade,
koritenja i odravanja sistema, kao i njegovih dijelova. Takoe, primjena
metoda teorije vjerovatnoe i matematike statistike na bazi istorije
podataka o otkazima, veoma je znaajna za donoenje trajnih odluka u
sistemu odravanja, to daje mogunost pravovremenih djelovanja uz
adekvatno sniavanje trokova odravanja.
Prilaz ivotnog ciklusa, odnosno novi prilaz razmatranju filozofije
tehnikih sistema predstavlja odgovor na pojavu tekih havarija i katastrofa
u nuklearnim elektranama, naftnoj i hemijskoj industriji, havarija u
transportu i slino, a s ciljem obezbjeenja sigurnosti tehnikih sistema. U
zadnje vrijeme na ovo se troe znaajna sredstva, [2].
Vaan korak u okviru analize sigurnosti, a samim tim i pouzdanosti
tehnikih sistema, predstavlja samo normiranje sigurnosti, odnosno
16
formulisanje zahtjeva za sigurnou sistema. Pri tome problem formiranja

minimalno dovoljnog skupa pokazatelja, koji karakteriu razmatrano
svojstvo konkretnog sistema, jo uvijek nije u potpunosti rijeen. U
zavisnosti od razmatranog sistema, sigurnost, odnosno pouzdanost
predstavlja rezultat superpozicije drugih vie elementarnih svojstava, kao
to su mehanika vrstoa, stabilnost, vatrostalnost, elastinost i dr.
Postojanje potencijalnih izvora opasnosti i na taj nain i uestanosti
hipotetikih havarija, moe posluiti kao univerzalna kvantitativna
karakteristika sigurnosti, odnosno pouzdanosti svih tehnikih sistema, [2].
Time se preko ovog pokazatelja omoguuje meusobno poreenje tehnikih
podsistema razliite namjene i principa rada, tj. mjerenje prema skali
havarije razliitih izvora opasnosti. Ovo predstavlja rizik, koji karakterie
uestanost pojave neeljenih dogaaja u jedinici vremena. U rijeniku
evropske organizacije za kvalitet (EOQ), u sklopu termina koji se koriste za
oblast integrisanog upravljanja kvalitetom (Total Quality Management
TQM), rizik se definie kao zajedniki faktor vjerovatnoe pojave
neeljenog dogaaja i njihovih posledica, [3] .
Ranije su osnovne metode analize pouzdanosti kao komponente
ireg pojma sigurnosti, bile zasnovane na konzervativnoj koncepciji
apsolutne sigurnosti, to nije adekvatno stohastikoj prirodi pojave otkaza
i poremeaja eksploatacije, prouzrokovanih najee promjenom uslova
eksploatacije.
S druge strane, radi izbjegavanja nastanka uobiajnih razlika izmeu
postavljenih zahtjeva za pouzdanou i njihove zavisnosti od ispunjenja
operativnih zahtjeva, posebnu panju treba posvetiti definisanju analitikih
izraza i numerikih vrijednosti parametara pouzdanosti. Za realizaciju ovog
zadatka neophodno je formirati odgovarajuu bazu podataka, vezanu ne
samo za sistem kao cjelinu, nego i za komponente sistema, kao osnovnih
karika u lancu pouzdanosti. Intenzitet otkaza neke od komponenti sistema
zavise od mnogih faktora (mehaniko i termiko preoptereenje, uticaj
okoline, uslovi eksploatacije, nain popravke odnosno zamjene, uticaj
ljudskog faktora i dr.). Pri tome se procjena pouzdanosti, u zavisnosti od
svrhe i faze ivotnog ciklusa jednog sloenog sistema kakav je
termoelektrana, u principu realizuje na tri osnovna naina:
procjena pouzdanosti na principu slinosti opreme, na bazi njene
tipizacije ili retrospektivne analogne informacije, uz korekciju za nove
prognozne projektne uslove,
17

procjena pouzdanosti metodom nabrajanja komponenti ili tzv.
"grubi" proraun pouzdanosti, uz formiranje odgovarajuih statistikih
metoda i logiko-stohastinih modela, kao i ocjene pri nepotpunoj
odreenosti informacije i procjene pouzdanosti metodom analize
naprezanja, ili tzv. "fini" proraun pouzdanosti (karakteristike moguih
odnosa radnih parametara i optereenja),
procjena vjerovatnoe parametara izdrljivosti i moguih
odstupanja konstruktivnih elemenata, ekspertne korekcije karakteristika
trajnosti i resursa detalja uz uee tetnih uticaja.
Intenzivan razvoj stohastinih metoda analize sigurnosti rezultovali
su formulisanjem skupa vjerovatnosnih metoda analize sigurnosti tehnikih
sistema (tabela 1). Pri tome postoje razliiti naini realizacije navedenih
metoda, koji se pri posmatranju sistema kao sloene cjeline, mogu svrstati u
sledee:
koritenje i svoenje na model vjerovatnoe ispada, uestanosti i
njihovog trajanja, a koji odgovara zakonitostima "prekidake" Boole-ove
algebre sa dva osnovna stanja: potpuna radna sposobnost ili potpuni otkaz,
metode zasnovane na koritenju Markovskih ili Polumarkovskih
modela sigurnosti, koje se odlikuju sa vie stanja (ukljuujui i stanje
rezerve) i funkcijom vremenske zavisnosti vjerovatnoe stanja,
koritenje Weibullove raspodjele, kako za elemente, tako i za
podsisteme i sam sistem u cjelini i njeno testiranje.
Naini prorauna koji odstupaju od klasinih usmjerenja u teoriji
pouzdanosti, gdje se raspodjela otkaza ne daje eksplicitno, nego se nalaze iz
njihove zavisnosti od sistema planskih remonta, nakon kojih se vri procjena
postojeeg stanja i mogunosti eksploatacije za naredni period. Dalji
napredak u poboljanju procjene pouzdanosti, osim u prilagoavanjima
klasinih metoda specifinostima datog sloenog tehnikog kompleksa, lei
u potrebi skraivanja vremena ispitivanja jednog ili vie faktora kroz izbor
optimalnog plana skraenih ispitivanja, automatizacijom ("on line")
postupaka ocjene pouzdanosti i njeno optimiziranje na bazi izabranih
kriterijuma (najee ekonomskog kriterijuma). Takoe je potrebno,
uzimajui u obzir samu strukturu tehnikog sistema i karakteristike
pouzdanosti pojedinih elemenata, dati mjeru vanosti i rangiranje po njoj
elemenata sa aspekta racionalne raspodjele resursa pri povienju same
pouzdanosti svakog od njih. Kao rezultat rjeavanja problema utvruje se
lista kritinosti krajnjih posledica (efekata) otkaza. Uslovi koje je
neophodno posjedovati, da bi se do liste kritinosti dolo, su poznavanje
18
uslova rada sistema, njegove strukture i posjedovanje baze podataka o

otkazima elemenata, [4].
Tabela 1. Pregled metoda koje se koriste u analizi sigurnosti, [2]
Metoda
Event tree
analysis
Failure modes
effects and
cricitality
analysis
Fault tree
analysis
Hazard and
operability
analysis
Human reliability
analysis
Preliminary
hazard analysis
Reliability block
diagram
Opis i primjena
Tehnika za identifikaciju i analizu scenarija opasnosti koja
koristi indikativno rezonovanje (zakljuivanje) za
prevoenje razliitih dogaaja u potencijalne posledice
Fundamentalna tehnika za identifikaciju i analiza
uestanosti kojom se analiziraju sve vrste otkaza (svi naini
otkaza) odreenih cjelina opreme i njihove posledice, kako
na nivou elemenata tako i na nivou sistema
Tehnika za identifikaciju i analizu uestanosti opasnosti,
koja poinje od neeljenog dogaaja, a potom determinie
sve puteve koji do njega mogu dovesti. Ovi putevi se
razvijaju grafiki
Fundamentalna tehnika za identifikaciju opasnosti kojom se
sistemski procjenjuje svaki dio sistema kako bi se utvrdilo
na koji nain greke u projektovanju mogu prouzrokovati
probleme
Tehnika za analizu uestanosti opasnosti kojom se
procjenjuje uticaj ljudi na rad sistema i djelovanje ljudskih
greaka na pouzdanost.
Tehnika za identifikaciju i analizu opasnosti koja se moe
koristiti u ranoj fazi projektovanja u cilju utvrivanja
opasnosti i ocjene njihove kritinosti.
Tehnika kojom se stvara model sistema sa odreenom
strukturom u cilju ocjene pouzdanosti itavog sistema.
Treba istai i injenicu da je metodologija procjene pouzdanosti

mnogo napredovala na polju elektronike, dok u sluaju pogonskih sistema,
gdje su zastupljene heterogene tehnologije (mainstvo, elektronika,
energetika i dr.), zahtjeva dalje prouavanje u smislu uvoenja drugih
pretpostavki (uspostavljanje redovnih procesa odravanja sa uvoenjem
dijagnostike, organizovanje i prikupljanje podataka o otkazima, uz
koritenje postojeih statistikih analiza). Ciljevi predvianja pouzdanosti,
odnosno procesa utvrivanja numerikih vrijednosti za sposobnost
konstrukcije u zadovoljavanju postavljenih zahtjeva pouzdanosti, su:
19
procjena izvodljivosti, poreenje moguih rjeenja, identifikacija moguih

problema, planiranje snabdijevanja i odravanja, utvrivanje nedostataka
podataka, usaglaavanje u sluajevima meusobne zavisnosti parametara,
alokacija pouzdanosti i mjerenje napretka u dostizanju postavljene
pouzdanosti.
Analiza sloenih tehnikih sistema i njihovih postrojenja (kakvi su
energetsko-procesni objekti) sa aspekta oekivane pouzdanosti i
preventivnog inenjerstva treba da obezbijedi slijedee:
ocjenu pouzdanosti i rezerve optereenja kako elemenata tako i
samog tehnikog sistema u cjelini u zavisnosti od samog tehnolokog
procesa i eksploatacije,
analizu tehnikog rjeenja, uz otkrivanje tzv. uskih grla
vezanih za pouzdanost, odreivanje reima rada i mjesta tehnikog sistema
u okviru vieg hijerarhijskog nivoa,
poseban naglasak dat je na proces razrade i projektovanja, gdje
postoje velike mogunosti za obezbjeenje optimalnog nivoa pouzdanosti
kroz optimalno poveanje pouzdanosti rada svih elemenata u strukturnoj
emi tehnikog sistema, izbor plana preventivnih remonta, uz minimalno
svedene trokove,
prikaz pokazatelja pouzdanosti kompleksa tehnikog sistema u
funkciji od tehnoloke eme i njenog kidanja, uz minimalne svedene
trokove,
prikaz i rangiranje pokazatelja pouzdanosti najkritinijih
sklopova, odnosno elemenata u zavisnosti od njihovih parametara i
karakteristika, uz minimalne svedene trokove,
stvaranje jedinstvenih polaznih podataka za dalja istraivanja i
stohastike analize i modeliranje,
definisanje, kroz algoritam, osnovnog naina utvrivanja ili
potvrde nivoa pouzdanosti kompleksnog tehnikog sistema,
ubrzavanje ispitivanja za ocjenu pouzdanosti kroz poveanje
efektivnosti predloenog modela (plan skraenih ispitivanja za ocjenu
pouzdanosti kako elemenata tako i sistema u cjelini) prilagoenog sloenom
tehnikom sistemu,
definisanje
neophodnih aktivnosti za poboljanje i/ili
optimizaciju pouzdanosti sloenog tehnikog sistema, kao i
razvoj
opteg modifikovanog matematikog modela za
postizanje optimalne pouzdanosti, razvoj procesa reinenjeringa i
definisanja nivoa pouzdanosti i tokova odravanja sa osnovnim konturama
20
ekspertnog sistema.
Formiranje baze podataka i grupisanje nauno-strunih metoda za
ocjenu pouzdanosti, uz kritiku analizu najee primjenjivanih i njihovo
prilagoavanje specifinostima sloenog tehnikog sistema, posluili su za
formiranje vie modifikovanih metode, koje kao rezultat ima vremensku
zavisnost pouzdanosti rada i vjerovatnoe ispada odnosno otkaza tehnikog
sistema. Pri tome je izvreno izdvajanje i rangiranje najuticajnijih elemenata
u okviru sloenog tehnikog sistema po njihovoj vanosti u smislu
povienja nivoa pouzdanosti.
Optimalno upravljanje sloenim tehnikim sistemima uglavnom je
zasnovano na koliinskoj ocjeni i kompleksnoj optimizaciji pouzdanosti u
zavisnosti od naina njegovog obezbjeenja na razliitim meuetapama i
nivoima postrojenja kao sloenog tehnikog sistema, [5] . Treba istai da
proces optimizacije predstavlja samo jednu kariku za dugorono optimalno
upravljanje viin hijerarhijskim sistemom, koje se ostvaruje na niim
hijerarhijskim nivoima. Sam zadatak optimizacije pouzdanosti za nova
postrojenja svodi se na zajedniki izbor samih pokazatelja pouzdanosti i
definisanje puteva njihovog obezbjeenja.
1.5 DEFINICIJA ODRAVANJA

Postoji veliki broj definicija funkcije odravanja tehnikih sistema,
koje se veoma iroko tumae i isto tako prihvaaju.
Prva postavljena definicija odravanja data je na kongresu OCDE iz
1963. godine: Odravanje je funkcija preduzea kojoj su povjereni stalna
kontrola nad postrojenjima i obavljanje odreenih popravaka i revizija,
ime se omoguava stalna funkcionalna sposobnost i i ouvanje proizvodnih
postrojenja, pomonih postrojenja i ostale opreme.
Prema njemakim standardima DIN 31051 odravanje se definie
kao mjera za ouvanje i ponovno uspostavljanje poetnog stanja, te za
utvrivanje i procjenjivanje stvarnog stanja sredstava rada, odnosno
ukupnog radnog sistema.
Definicija odravanja prema udruenju logistiara data je kao skup
disciplina, metoda i aktivnosti koje tee organizovanju efikasnosti nekog
proizvoda za proivoae i korisnike.
21
S druge strane, Evropska organizacija za upravljanje kvalitetom

(European Organization for Quality Control - EOQC) odravanje definie
kao kombinaciju svih tehnikih i odgovarajuih administrativnih aktivnosti
predvienih za ouvanje nekog sredstva rada, radnog sistema ili dovoenje
istog u stanje u kojem moe obavljati predvienu funkciju.
Zakljucima konferencije OECD, odravanje je definisano u vidu
one funkcije u preduzeu, ija je nadlenost konstantna kontrola nad
postrojenjima i vrenje odreenih popravaka i revizija, ime se omoguava
stalna funkcionalna sposobnost i ouvanje proizvodnih i pomonih
postrojenja, kao i ostale opreme.
U literaturi postoje razliite definicije odravanja, koje se
meusobno razlikuju kako u obuhvatu aktivnosti koje spadaju u podruje
obuhvaeno granicama odravanja tako i tretiranjem organizacije u okviru
organizavcione eme kompanije (dio podsistema u okviru poslovnog
sistema, funkcija poslovnog sistema, usluna djelatnost licencirane i usko
specijalizovane kompanije). Iako se odravanje tehnikih sistema moe
definisati na razliite naine, najee se pod ovim pojmom podrazumijeva
sprovoenje svih mjera nunih da bi jedna maina, postrojenje ili cijela
fabrika funkcionisali na propisan nain, razvijajui performanse u
propisanim granicama, tj. sa traenim uincima i kvalitetom, bez otkaza i uz
propisano obezbjeenje ivotne okoline, a pod pretpostavkom dobre
obezbjeenosti svih uslova, odnosno uz potrebnu logistiku podrku, [6] .
Slino je i u pogledu definisanja funkcije poslovnog sistema, s tim
da iste konvergiraju opte prihvaenom stavu da je to skup meusobno
povezanih aktivnosti kojima se najsvrsishodnije obavlja jedan poseban
zadatak poslovnog sistema.
Polazei od nekog okvirnog cilja svih tehnikih sistema za
zadovoljavanjem funkcije kriterijuma, uz to manje ulaganje i to bolje
koritenje resursa i zadovoljenje zahtijevanih uslova okoline, mogue je
definisati i cilj odravanja kao obezbjeenje funkcionalnosti sredstava za
rad prema zahtjevima funkcije proizvodnje, uz postojee uslove okoline,
minimalne trokove i maksimalno angaovanje sredstava.
Obim zadataka odravanja u okviru jednog poslovnog sistema
definisan je kroz izbor granica zahtijevanog nivoa odravanja, datu strukturu
i karakteristike odravanih sredstava, karakteristike i zahtjeve postavljne od
strane procesa proizvodnje, kao i odabranom politikom odravanja
(definisano usvojenom strategijom odravanja).
22
Temeljniji pristup klasifikaciji metoda odravanja bazira se na

klasifikaciji kao naunoj metodi, koritenoj u svim oblastima ljudskog
znanja, s ciljem uspostavljanja reda i sistematinosti u okviru mnotava
nesreenih objekata klasifikacije. U okviru opteg pristupa klasifikaciji
odravanja, polazi se od injenice da se isto izvodi kao planski skup
aktivnosti iji je cilj predupreenje nastanka otkaza (preventivno
odravanje) ili brze osmiljene intervencije u sluaju njegovog pojavljivanja
(korektivno odravanje).
U praksi se najee primjenjuje kombinovano (korektivnopreventivno) odravanje, sa to veim korektivnim udjelom i to manjim
korektivnim intervencijama, u zavisnosti od samog tehnikog sistema na
koji se primjenjuje i njegove sloenosti i zahtijevane funkcije cilja.
Iskustvo pokazuje da je nedostatak informacija rezultat
neadekvatnog ranog planiranja i nedostatak integralnog prilaza od poetka
projektovanja procesa odravanja. U sutini, ustanovljeno je da: pogodnost
proizvodnje (sposobnost procesa), pogodnost kontrole stanja, pogodnost
ispitivanja, pouzdanost, pogodnost odravanja, podrka korienju,
pogodnost transporta i skladitenja i druge discipline projektovanja imaju
vrlo jak uticaj na konanu efektivnost tehnikog sistema i proces njegovog
koritenja.
Prema tome, glavni cilj inenjerstva treba da bude organizacija
ambijenta za inenjerstvo ivotnog ciklusa, ij je pak glavni cilj da
obezbijedi postavljanje efektivnih tehnikih sistema, tj. sistema sa
minimalnom koliinom otkaza i minimalnim trokovima ivotnog ciklusa.
Da bi se to postiglo, neophodno je u ukupan proces projektovanja
(konceptualno, preliminarno, detaljno) integrisati specijalnosti kao to su:
funkcionalnost, pogodnost proizvodnje, pouzdanost, podrka korienju i dr.
Pri tome, glavni napor treba usmjeriti ka kreiranju i razvoju analitikih
metoda i tehnika koje treba da pomognu projektantima prilikom donoenja
odluka o investiranju u resurse potrebne za proizvodnju i korienje sistema.
Drugim reima, u vrlo ranoj etapi projektovanja, kada su izmjene jo
mogue uz neznatne dopunske trokove, treba spreiti djelovanje neeljenih
posljedica.
Prilaz inenjerstva ivotnog ciklusa je primjenljiv i kod
jednostavnijih i kod sloenijih proizvoda, sistema i struktura, zatim kod
mnogih razliitih kategorija tehnikih sistema, kao to su: avioni, vozovi,
brodovi, vozila, mostovi, autoputevi, tuneli i dr. Mada, priroda zahtjeva
23
moe varirati od jedne do druge aplikacije, postupak koji se razmatra je u

sutini isti.
Efekti koji se pripisuju inenjerstvu ivotnog ciklusa mogu se
izraziti kroz povienje kvaliteta projektovanja za vie od 50%. Koncept
inenjerstva ivotnog ciklusa, koji zahtijeva rano razmatranje procesa
koritenja i odravanja, oblikuje potrebe, zahtjeve i prioritete korisnika jo u
ranim etapama projektovanja, to rezultuje viim stepenom efektivnosti
koritenja sistema. U tom smislu neophodno je koristiti novi prilaz
projektovanju, nazvan inenjerstvo ivotnog ciklusa, konkurentno
inenjerstvo ili konkurentno projektovanje, [4]. Prema tome, budunost lei
u orjentaciji da se resursi iz narednih faza ivotnog ciklusa sistema
razmatraju ne onda kada su oni potrebni (pri korienju i odravanju) nego
daleko ranije - u fazi projektovanja.
24
Poglavlje 2
SVOJSTVA TEHNIKIH SISTEMA
2.1 INTEGRALNA LOGISTIKA PODRKA

Tehnika disciplina koja prouava rad, uslove rada, kao i
funkcionisanje u periodu od postupka planiranja i razvoja novog tehnikog
sistema do iskljuenja iz pogona i rashodovanja (obuhvat svih osnovnih
aktivnosti u toku njegovog ivotnog ciklusa), naziva se jednim imenom
logistika. Integralnom logistikom podrkom ostvaruju se efektivna i
ekonomina podrka tehnikom sistemu, a obezbjeuje se kroz optimizaciju
odnosa kapaciteta za opsluivanje i odravanje (skladita, rukovaoci i
odravaoci, tehnika i druga dokumentacija, baze podataka, prostori za
odvijanje procesa opsluivanja i odravanja i sl.). Osnovni elementi
logistike podke skupa su, prema [7 ] i [8] :
opti poslovi (administrativni poslovi, normativni poslovi,
motivacijski, ergonomski i ekoloki faktori u procesu rada i eksploatacije,
ostvarenje i raspodjela dobiti u procesu odravanja i dr.),
upravljanje zalihama (nabavka rezervnih dijelova, potronog i
drugog materijala, zalihe neophodne za izvravanje projektnih pretpostavki
za programsku podrku, kontrolu stanja, transport, rukovanje i obuka,
projektna dokumentacija, baze podataka, upravljanje i optimizacija
rezervnim dijelovima i materijalom na svim nivoima podrke),
vlastita proizvodnja i popravka rezervnih dijelova (zamjena
uvoznih dijelova domaim, osvajanje proizvodnje u vlastitim ili uslunim
pogonima i dr.),
25

nabavka, uz stalnu kontrolu i kalibraciju mjernih alata,
instrumenata i drugih ureaja za dijagnostiku, kao i ureaja i postrojenja
(opreme) za opsluivanje tokom eksploatacije i rada tehnikih sistema,
zgrade i objekti u kojima se proces odravanja i eksploatacije
odvija (sa prateom podrkom: transportni putevi, dizalice za montau
odnosno demontau i dr.),
osoblje (rukovaoci i odravaoci, sa odreenim kvalifikacijama i
poterbnim znanjem),
razvoj vlastitog odravanja ili odravanja specijalistike uslune
organizacije (stvaranje baze podataka, upravljanje funkcijama odravanja,
optimizacije u skladitenju rezervnih dijelova, potrone opreme, upravljanje
aktivnostima i funkcijama, uz obezbjeenje ekonomsko finansijskih
funkcija u okviru rada tehnikog sistema, razvojna i funkcija istraivanja i
dr.),
osiguranje potreba za svim energentima (nafta i naftni derivati,
ulja i maziva, elektrina i toplotna energija i dr.).
Od pravlnog i efikasnog odravanja, sa adekvatnom logistikom,
zavisi i raspoloivost tehnikih sistema i njihov pouzdan i dugotrajan rad.
Ovo je posebno vano kod najsloenijih energetsko-procesnih postrojenja,
kod kojih postoje posebni zahtjevi vezani za gotovost i raspoloivost, ali i
sigurnost i bezbjednost u toku njihove eksploatacije. Bilo kakvi neplanirani
gubici izazvani otkazima sistema, posebno havarijska i akcidentna stanja,
imaju za posljedice velike ekonomske tete, ali i tete po ivotnu sredinu.
2.2 OSNOVNI LOGISTIKI PARAMETRI

Teorija odravanja i teorija pouzdanosti, kao nauna podruja, bave
se svim problemima u toku ukupnog ivotnog ciklusa tehnikog sistema, od
poetne faze razrade projektne dokumentacije pa sve do njihovog
rashodovanja i povlaenja iz upotrebe (najee nakon produenog
revitalizovanog perioda njihovog rada). Osnovni ciljevi ovih teorija su
stvaranje uslova za poveanje raspoloivosti, pouzdanosti, ekonominosti i
produenje njihovog radnog vijeka u eksploataciji, uz minimalne trokove i
vrijeme za izvoenje radova za njihovo odravanje, kao i obezbjeenje
najoptimalnijeg obima neophodne logistike za realizaciju takvih procesa i
aktivnosti.
26
Razvoj strukturnih funkcija odravanja, kao neprekidne podrke

samog procesa odravanja u toku eksploatacionog vijeka tehnikog sistema,
definiu i osnovne logistike parametre: funkciju cilja (maksimalni uinak,
maksimalni kapacitet, maksimalni ekonomski efekat, minimalni troak,
maksimalna vjerovatnoa izvrenja odreenog zadatka ili maksimalna
pouzdanost, maksimalna gotovost i dr.), elemente logistike podrke
(snabdijevanje, odravanje, transport, slube, objekti i postrojenja, alati i
ureaji i dr.), trokove ivotnog ciklusa tehnikog sistema (benefit-cost
analiza: B/C, B-C, IRR, analiza osjetljivosti), efektivnost tehnikog sistema,
ekonomsku efektivnost i odrivost, kao i izlazne veliine sistema (uinak,
proizvodnost ili kapacitet sistema, kao pokazatelj radno strukturne
izdanosti sistema, kvalitet kao pokazatelj sposobnosti sistema u
zadovoljavanju zahtjeva okoline ili vrenju funkcije cilja u datom trenutku
vremena i datim uslovima okoline i efikasnost kao pokazatelj racionalnosti
ulaganja). Elementi integralne logistike podrke za tehniki sistem
prikazani su na slici 7.
Planiranje
odravanja
Podrka
snabdijevanju
Oprema za
ispitivanje i
podrku
INTEGRALNI LOGISTIKI
SISTEM
Kadrovi i obuka
Rukovanje
transport i
skladitenje
Tehniki podaci
i software
Oprema za
odravanje i
podrku
Slika 7. Elementi integralne logistike podrke za tehniki sistem

27
2.3 OSNOVNE VELIINE EFEKTIVNOSTI TEHNIKIH

SISTEMA
Vjerovatnoa da e jedan tehniki sistem uspjeno stupiti u rad i
obavljati zahtijevanu funkciju kriterijuma u granicama dozvoljenih
odstupanja za dati period vremena i date uslove okoline (radna temperatura,
pritisak, vlanost, dozvoljene vibracije, buka i udari, promjene reimskih
parametara rada i slino), predstavlja efektivnost tehnikog sistema.
Pokazatelj efektivnosti karakterie jedinino (jedinini parametar) ili
nekoliko svojstava efektivnosti (kompleksni parametar), kao to su:
pouzdanost (svojstvo sistema da odri neprekidno radnu sposobnost u
granicama dozvoljenih odstupanja u toku kalendarskog perioda vremena,
kvantifikovanu kroz pokazatelje: vjerovatnoa bezotkaznog rada, srednje
vrijeme u radu, intenzitet otkaza i gustina otkaza), pogodnost odravanja
(osposobljenost sistema za spreavanje i otkrivanje otkaza i oteenja, za
obnavljanje radne sposobnosti i ispravnosti putem tehnikog opsluivanja i
tehnikih popravki, kvantifikovanih kroz: vjerovatnou obnavljanja za
zadati kalendarski period vremena, srednje vrijeme obnavljanja i intenzitet
obnavljanja), trajnost (svojstvo sistema da odri radnu sposbnost od samog
poetka njegove primjene ili eksploatacije pa do prelaska u granina stanja u
kojima su mogui odreeni zastoji u realizaciji odreenih aktivnosti za
tehniko opsluivanje, odravanje i popravke, definisano kroz pokazatelje:
srednji resurs, gama-procentualni resurs, srednji vijek trajanja, gamaprocentualni vijek trajanja), postojanost (svojstvo sistema da neprekidno
odrava tople rezerve, skladitenja i/ili transportovanja).
Optimalno upravljanje sloenim tehnikim sistemima mora biti
zasnovano na ocjeni i kompleksnoj optimizaciji pokazatelja pouzdanosti u
zavisnosti od naina za njihovo obezbjeenje i hijerarhijskog nivoa
detaljizacije, kao i tekue faze ivotnog ciklusa. Iz tih razloga, proces
optimizacije obuhvata osnovna strukturna, parametarska i konstruktivna
rjeenja vezana za sam tehniki sistem kroz promjenu njegovih najvanijih
karakteristika: efikasnosti (najee energetske), manevarske sposobnosti,
pouzdanosti i ekonomske efektivnosti u cjelini. Skup ciljeva optimizacije
zakljuuje se u ukupnom izboru pokazatelja pouzdanosti i moguih naina
za njihovo obezbjeenje, a s obzirom na ve ustaljena pravila vezana za vii
28
hijerarhijski nivo sistema. Primjer sprovoenja analiza pouzdanosti

sloenog tehnikog sistema termoelektrane dat je na slici 8.
Upoznavanje
postrojenja
Analiza pouzdanosti
elemenata sistema i
sistema u cjelini
Definisanje
nizova dogaaja
Analiza pouzdanosti
osoblja i procedura
Prikupljanje i
obrada podataka

Analiza nizova dogaaja

tokom eksploatacije
Prezentacija i analiza
rezultata
ELEMENTI
SISTEMA
Efekti sprovoenja analiza pouzdanosti i raspoloivosti
Modifikacija
opreme
Modifikacija
postrojenja
Usavravanje
pogonskih
postupaka
Usavravanje
obuke
operatera
Usavravanje
obuke
rukovodeeg
kadra
Procjena trenutka pokretanja revitalizacije termoelektrane

trenutak kada raspoloivost postrojenja padne ispod odreene granice,
trenutak kada uestanost otkaza pojedine krupne opreme pone rasti
odreenom brzinom ili premai odreenu vrijednost.
Slika 8. Glavni zadaci i efekti sprovoenja analiza

pouzdanosti termoelektrana
29
Nivo zahtijevane pouzdanosti ima direktne i indirektne uticaje na

trokove ivotnog ciklusa postrojenja. Menadment i trokovi kao dva
vana aspekta pouzdanosti od posebnog su znaaja u sloenih tehnikih
sistema. Osnovna uloga menadmenta je da uspostavi organizaciju i
kontrolie sve aktivnosti vezane za pouzdanost rada sistema i kontinuiranu
isporuku proizvoda odgovarajueg kvaliteta. Sama organizacija pouzdanosti
obezbjeuje uee svih struktura od vrha (top menadmenta) pa do
najnieg izvrioca najnieg nivoa, s ciljem realizacije i uspostavljanja
menadmenta pouzdanosti, kao to su obezbjeenje visokog nivoa
pouzdanosti i bezbjednosti proizvoda, smanjenje trokova razvoja i
proizvodnje i poveanje zadovoljstva kupca i podizanja ugleda preduzea.
Za sprovoenje aktivnosti vezanih za pouzdanost potrebna je
obuenost i iskustva specijalista poznavaoca sistema (funkcionalnost,
procesi u proizvodnji, tehnoloka ema), metodologija pouzdanosti, kao i
metode statistike analize i analize pouzdanosti. Posebno je vano upoznati
mehanizme otkaza, predistoriju elemenata sistema i procedure vezane za
testiranja i ispitivanja.
Zadovoljenje opteg zahtjeva realizacije visokog nivoa pouzdanosti
usko je povezano sa poveenjem trokova i ogranienjima prisutnim u
procesima razvoja i projektovanja, montae i eksploatacije, kao i odravanja
sloenog tehnikog sistema. S druge strane, realizovani nivo pouzdanosti
ima uticaja na nivo otkaza i njegove posljedice (materijalne i ekoloke
katastrofe), na raspoloivost sistema i na trokove koji zavise od nivoa
pouzdanosti u kontinuiranoj proizvodnji ili eksploataciji.
2.4 POSTUPCI OSTVARIVANJA EFEKTIVNOSTI

TEHNIKIH SISTEMA
Ostvarivanje efektivnosti usko je vezano za konkretni tehniki
sistem, njegovo ponaanje u odreenom vremenu i samoj okolini u kojoj on
funkcionie. Za ovu realizaciju neophodno je obezbijediti odgovarajue
podloge, prije svega bazu podataka (primjer dat na slici 9), zatim definisati
na osnovu funkcije cilja i raspoloive baze podataka meusobne veze i
relacije izmeu pojedinih elemenata sistema. Potrebno je dati odgovarajue
metode za prognoziranje i optimizaciju efektivnosti na bazi kvaliteta
projektovanja, proizvodnje i ispitivanja, montae i probnog putanja u rad,
30
eksploatacije, razvoja postupaka prognoziranja ponaanja sloenih sistema

na bazi karakteristika pojedinih sastavnih elementa sistema i mogueg
uticaja ljudskog faktora i same okoline na sistem.
Normativi
Standardi
Preporuke
Izvjetaji o izvrenim
rekonstrukcijama i
modernizacijama
Izvjetaji o pogonskoj
spremnosti TE, po sastavnim
dijelovima i u cjelini
Rezultati eksploatacije TE
Zahtjevi za rad TE u oviru

elektroenergetskog sistema
Inspekcijski izvjetaji
Kontrole stanja
BAZA PODATAKA
O
TE UGLJEVIK
remontima
ispitivanjima prije i poslije
sprovo enja remonta
Statistiki obra eni

podaci o kretanjima
i zastojima bloka
Studije slu ajeva

Izvedeni standardi i preporuke
Izvjetaji o radu analognih
sistema
Godinji izvjetaji o
poslovanju TE
Multidisciplinarne procjene timova stru njaka u TE Ugljevik i odgovaraju ih slubi u

Elektroprivredi Republike Srpske
Slika 9. Primjer baze podataka za TE Ugljevik snage 300 MW, [1]
Poznato je da su najvrednije informacije koje se koriste za ocjenu

resursa opreme ili sistema u cjelini statistiki podaci jednog odreenog
vremenskog perioda, koji odraavaju realne uslove eksploatacije i rada
sloenog sistema u bliem i daljem okruenju. Za odreivanje pokazatelja
pouzdanosti na bazi statistike otkaza najee se primjenjuju dvije vrste:
metoda: neparametarske, pri nepoznatom obliku zakona raspodjele rada do
otkaza (resurs, vijek upotrebe, vijek odravanja), koji ukljuuje neposrednu
ocjenu pokazatelja pouzdanosti po odabranim podacima, kao i
parametarske, kada je zakon raspodjele poznat, a koji ukljuuje ocjenu
31
parametara zakona raspodjele i ocjenu pokazatelja pouzdanosti dobijenih

putem prorauna.
Analize pouzdanosti
i sigurnosti
PROJEKTOVANJE
Etapa razrade i projektovanja
IZGRADNJA
Analize pouzdanosti
i sigurnosti izvedenog
stanja
Procjena i analiza
raspoloivosti
Statistika otkaza,
pogonska statistika
IMPLEMENTACIJA AKTIVNOSTI
POGONA I ODRAVANJA
Uputstva za pogon
i odravanje
Izrada i odre ena ispitivanja

i istraivanja
PLANIRANJE PROIZVODNJE
NADZOR NAD PROIZVODNJOM
PERIODI NA TESTIRANJA
Statistika otkaza,
statistika radova
na odravanju
PREVENTIVNO ODRAVANJE
Programi preventivnog
odravanja
KOREKTIVNO ODRAVANJE
Putanje sistema u pogon i eksploatacija
Analiza pouzdanosti
sistema, analize pouzdanosti
radnog i remontnog
personala i procedura
PLANIRANJE REKONSTRUKCIJE,
MODERNIZACIJE I
MODIFIKACIJE
Inenjering rekonstrukcije,
modifikacije i modernizacije
PROVEDBE REKONSTRUKCIJE,
MODERNIZACIJE I
MODIFIKACIJE
Prognoze trendova
pouzdanosti i
raspoloivosti,
statistike otkaza
REVITALIZACIJA I
REKONSTRUKCIJA
Programi revitalizacije
i rekonstrukcije
Putanje sistema u pogon i eksploatacija
POVLAENJE IZ UPOTREBE
Etapa zavretka ivotnog vijeka
Slika 10. Upravljanje aktivnostima pouzdanosti i raspoloivosti

termoelektrane u toku njenog ivotnog ciklusa, [9,10,11]
32
Oblik zakona raspodjele bira se na osnovu analize otkaza objekta i/ili

odreenih iskustava vezanih za obradu podataka o pouzdanosti objekata ili
sloenih sistema (slini objekti, iskustva iz prethodne eksploatacije i dr.).
Dosadanja iskustva o moguoj primjeni zakona raspodjele za pokazatelje
pouzdanosti pokazala su pogodnost koritenja Vejbulove, eksponencijalne,
normalne i logaritamsko-normalne raspodjele.
Polazei od postavki vezanih za trajnost, pouzdanost i pogodnosti za
remont sloenih tehnikih sistema, neophodno je uporedo rjeavati i zadatke
vezane za tehniko-ekonomsku zasnovanost optimalnih meusobnih veza i
odnosa na razliitim hijerarhijskim nivoima. Aktivnosti koje prate proces
upravljanja pouzdanou i raspoloivou sloenog sistema kakav je
termoelektrana tokom njenog ivotnog ciklusa, bez obzira na vrstu goriva,
grafiki su prikazane na slici 10.
Vano je napomenuti da su za etapu projektovanja i izgradnje novih
sloenih tehnikih sistema karakteristini uslovi neodreenosti i
nepreciznosti ulaznih podataka. Potpuna informacija o sigurnosti i
pouzdanosti sloenih tehnikih sistema dobija se posmatranjem veeg dijela
vijeka upotrebe, perioda osvajanja i projektovanja tehniko-ekonomskih
rjeenja, uz potpunu stabilizaciju pokazatelja pouzdanosti. Meutim, ovako
duga ispitivanja pouzdanosti zahtjevaju velike trokove i angaovanost
veeg broja strunjaka, pa se ee pribjegava postavljanju grupe modela za
uslove nepotpunosti informacije o radu analognih postrojenja i njihovog
priblinog rjeavanja. Zato su, s jedne strane, rjeenja o obezbjeenju
pouzdanosti i sigurnosti sloenih tehnikih sistema u veoj mjeri definisana
na etapi razrade i projektovanja, a s druge strane, tehniki sistem kao
zaseban konzervativno progresivan sistem, najee je loe prilagodljiv
promjeni uslova i zahtjevima eksploatacije.
Pojava serijskih dijelova, podsistema i sistema poveava
primjenljivost statistikih i metoda slinosti pri analognim uslovima
eksploatacije. Iz ovih svojstava proistiu i specifinosti vezane za izbor i
definisanje pokazatelja pouzdanosti sloenih tehnikih sistema,
odgovarajuih metoda njihovog prorauna i najefikasnijih naina za njihovo
obezbjeenje. Tako, koncepcija strukturnih rjeenja termoelektrane, kao
sloenog tehnikog sistema, zasnovana je na obezbjeenju: opteg
redoslijeda tokova u jednom termodinamikom i proizvodnom procesu,
jasnih tokova realizacije procesa i funkcionisanja pojedinih dijelova i
opreme, kao i hijerarhijskog stabla detalja i njihovog uslonjavanja u
podsisteme, odnosno sisteme i samu termoelektranu u cjelini, [11] .
33
Hijerarhijska struktura stacionarne termoelektrane data je na slici 10.

Kao glavni sistemi, agregati i elementi tehnoloke eme specificiraju se
minimalno neophodne grupe za potpuno ispunjavanje transformacije
energije iz primarnog resursa (uglja) u konani oblik energije, dok su sva
ostala postrojenja svrstana kao pomona ili rezervna, slika 11. Sama
struktura dekompozicije i agregatiranja dijelova objekta, posljedica je
rezultata etape rjeavanja zadataka pouzdanosti, sigurnosti, raspoloivosti
informacije, raspoloivih metoda za proraun i sredstva za proraun.
Sistem odravanja
Sistem termoelektrane
Gorivo, vazduh, voda
Izgradnja
Opremanje, instrumenti
dijagnostike, odravanje
i remont
Kompleti
rezervi,
materijal
Sistem snabdijevanja
Sistemi - glavni, pomo ni,

oprema, sistemi upravljanja
i zatite
Podsistemi - osnovni,
pomo ni
Sistemi upravljanja,
zatite, dijagnostike,
sigurnosti
Agregati
Elementi tehnoloke eme
Radna tijela, nosioci

toplote, pomo ni
materijali
vorovi, detalji
Slika 11. Meusobne veze i relacije u okviru sloenog tehnikog

sistema termoelektrane, [4]
Uzajamno dejstvo i potencijalne otkaze termoelektrane na nivou

razmatranja pojedinanih cjelina, potrebno je uzeti u obzir i preko slijedeih
obiljeja:
raznovrsnost
konstruktivnih rjeenja sa aspekta principa
djelovanja i meusobne podinjenosti i povezanosti,
34

karakter i reime eksploatacije u toku predvienog vijeka
upotrebe, oblika optereenja, odgovornosti po uslovima pouzdanosti,
sigurnosti i zatite,
oblik i karakter nastajanja otkaza i njegovih posljedica na druge
dijelove,
pogodnosti za remont, mogui oblici i naini njegove realizacije,
serijnost detalja,
mogunosti izvoenja odgovarajuih eksperimenata i ispitivanja
pri uslovima koji su vrlo bliski realnim i dostupnost za kontrolisanje i
obavljanje tehnike dijagnostike.
2.5 FUNKCIJE EFEKTIVNOSTI TEHNIKIH SISTEMA

Zbog stohastike prirode problema i nezavisnosti velikog broja
uticajnih faktora, osiguranje efektivnosti tehnikog sistema je izuzetno
sloen zadatak, koji zahtjeva definisane i precizno osmiljene postupke koji
za cilj imaju ostvarivanje sposobnosti stupanja u rad (gotovost odnosno
raspoloivost - G (t ) ), zatim rad u granicama doputenih odstupanja u toku
vremena (pouzdanost - R(t ) ), kao i odreena prilagoavanja uslovima
okoline i poremeajima u procesima i u vremenu rada (funkcionalna
prilagodljivost - FP ).
Osnovno mjerilo za procjenu radnog stanja sistema i ocjenu
efektivnosti odreivanja tehnikog resursa sistema predstavlja funkcija
kriterijuma, koja obuhvata parametre funkcije (radne aktivnosti) i
kriterijume prihvatljivosti, slika 12.
Tokom rada, tehniki sistem ostvaruje naizmjenina stanja u radu i u
otkazu koja su sluajnog karaktera, to omoguuje izraavanje efektivnosti
sistema kao vjerovatnoe da e sistem po aktiviranju uspjeno vriti
zahtijevanu funkciju kriterija i izvriti odreeno prilagoavanje uslovima u
predvienom vremenu rada, slika 13.
Ako se efektivnost tehnikih sistema razmatra kroz faze za
ostvarivanje planirane funkcije kriterijuma date na slici 14, ukupna
efektivnost tehnikih sistema se dijeli na vjerovatnou ostvarivanja funkcije
kiterijuma tehnikog sistema, dostizanje izlaznih zahtijevanih veliina u
podruje doputenih odstupanja prema definisanoj funkciji kreiterijuma,
pouzdanost zadravanja funkcije u podruju definisanom funkcijom
35
kriterijuma u projektovanom vremenskom periodu, kao i sposobnost

prilagoavanja tehnikog sistema promjenama uslova rada i uslova okoline.
Efektivnost je mogue prikazati u obliku slijedee funkcije:
E (t ) = G (t ) R(t ) FP ,
(1)
gdje se vrijednost E (t ) kree u granicama od 0 do 1.
korigovana
funkcija
kriterijuma
funkcija
funkcija kriterijuma
- maximum
- minimum
funkcije sistema
t (vrijeme)
U RADU
U OTKAZU
U RADU
U OTKAZU
t (vrijeme)
OTKAZ
Slika 12. Funkcija kriterijuma, [12]
Prouavanje efektivnosti tehnikih sistema bazira se na istraivanju

uzroka pojave otkaza, definisanju oblika njihove raspodjele, kao i naina
predvianja stanja u otkazu sistema. Raspoloivost sistema predstavlja
vjerovatnou da e sistem zapoeti funkciju unutar definisanog podruja
funkcije kriterijuma, dok vjerovatnoa odravanja zahtijevane funkcije
sistema u granivcama funkcije kriterijuma u odreenom vremenskom
periodu predstavlja pouzdanost tehnikih sistema. Prilagodljivost
predstavlja sposobnost tehnikih sistema na prilagoavanje promjeni
optereenja, kapaciteta, snage i spoljanjih uslova.
36
funkcija
funkcija kriterijuma
Kvalitet sistema, kao nivo ostvarivanja funkcije kriterijuma u datom

trenutku vremena predstavlja statiku veliinu i ocjenjuje se poslije izrade
odnosno izgradnje tehnikih sistema, dok se efektivnost sistema, kao
vjerovatnoa ispunjenja funkcije kriterijuma u odreenom vremenskom
periodu, moe sigurno ocijeniti u toku perioda same eksploatacije sistema i
predstavlja dinamiku veliinu.
kriva funkcije sistema

FK1
FK2
FK3
FK4
t (vrijeme)
U RADU
FK1
U RADU
FK2
U RADU
FK3
U RADU
FK4
Slika 13. Uticaj funkcije kriterija na radno stanje tehnikog sistema, [12]
Efektivnost se u procesu projektovanja tehnikih sistema razmatra

samo kao osnova za projektni zahtjev po projektnom zadatku. Analiza
efektivnosti ima za cilj definisanje moguih relacija za prezentaciju uticaja
37
funkcija
postignute efektivnosti na trokove razvoja i proizvodnje sistema, trokove

nabavke i putanja u pogon (za neke sisteme probni pogon), kao i trokove
same eksploatacije sistema i njegovog odravanja, odnosno konanog
njegovog rashodovanja nakon isteka i produenog perioda vijeka upotrebe
sistema.
funkcija sistema
doputena odstupanja
gornja granica
f max
f min
donja granica
upucivanje u rad
tmin
tproj.
t (vrijeme)
Slika 14. Funkcija tehnikog sistema, [12]
Trokovi efektivnosti tehnikih sistema obuhvataju trokove

ostvarivanja raspoloivosti i trokove postizanja traene pouzdanosti, slika
15. Pri tome, vidljivi dio trokova ivotnog ciklusa sistema ine trokovi
nabavke nezavisno od toga da li se isti razvija (istraivanje, razvoj, projekat,
ispitivanja i proizvodnja) ili kupuje kao zaokruena cjelina i montira prema
datom uputstvu za montau.
S druge strane, nevidljivi dio trokova ivotnog ciklusa sistema ine
trokovi distribucije i manipulisanja (transport, rukovanje, manipulacija),
trokovi obrazovanja i edukacije servisera i oparatera, trokovi odravanja i
remonata (preventivno i korektivno odravanje), trokovi tehnike
dokumentacije (tehnika uptstva, prirunici, knjige, katalozi, prospekti,
38
nauni i struni radovi i dr.), trokovi zaliha (rezervni dijelovi, potroni i

repromaterijal, ambalaa), trokovi revitalizacije, rekonstrukcije i
modernizacije (produeni vijek upotrebe tehnikih sistema), kao i trokovi
rashodovanja (dekomisija, odlaganje i/ili recikliranje tehnikih sistema).
Slika 15. Trokovi ivotnog ciklusa tehnikih sistema, [13]
Trokovi ivotnog ciklusa tehnikih sistema po aktivnostima i

fazama ilustrativno su prikazani na slici 16. Poveanjem zahtijevanog nivoa
efektivnosti sistema opadaju eksploatacijski trokovi, dok trokovi razvoja i
proizvodnje rastu. Sline konstatacije vrijede i za analizu pogodnosti za
odravanje.
Definisanje optimalne efektivnosti tehnikih sistema zasnovano je na
poznavanju funkcionalne zavisnosti izmeu efektivnosti sistema i trokova
eksploatacije, trokova nabake i putanja u pogon, trokova razvoja i same
proizvodnje sistema u cjelini.
39
Trokovi ivotnog
ciklusa
Trokovi istraivanja i
razvoja
Trokovi
proizvodnje
Trokovi eksploatacije
i odlaganja
Trokovi vodenja
projekta
Investicioni
trokovi
Trokovi
eksploatacije
Trokovi
planiranja
Trokovi industrijskog
inenjeringa
Trokovi
odravanja
Trokovi
razvoja
Trokovi
proizvodnje
Trokovi uhodavanja
sistema
Trokovi
projektovanja
Trokovi kontrole
kvaliteta
Trokovi rezervnih
dijelova
Trokovi
dokumentacije
Trokovi redovnih
servisa
Trokovi ispitivanja i
ocjene
Trokovi alata i
uredaja
Trokovi
softvera
Trokovi
transporta
Trokovi
edukacije
Trokovi objekata za
odravanje
Trokovi
dokumentacije
Trokovi
informatike
Trokovi
modifikacije
Trokovi
odlaganja
Slika 16. Trokovi ivotnog ciklusa tehnikih sistema po

aktivnostima i fazama, [12]
Kao posljedica uticaja trita, optimalne efektivnosti sa aspekta

korisnika i proizvoaa su razliite (slika 17), pri emu je optimalna
efektivnost sa aspekta korisnika vea od optimalne efektivnosti sa aspekta
proizvoaa, to je uslovljeno uticajem konkurencije i trine utakmice na
liberalnom tritu (ne i monopolistikom poloaju na tritu).
40
trokovi
Gotovost odnosno raspoloivost tehnikih sistema predstavlja

vjerovatnou da e sistem zapoeti funkciju i imati za svoj rezultat - rad u
granicama definisanim funkcijom kriterijuma.
ukupni trokovi
(PROIZVOAC)
trokovi razvoja i
proizvodnje sistema
(PROIZVOAC)
trokovi nabave i
putanja u pogon sistema
(KORISNIK)
ukupni trokovi
(KORISNIK)
trokovi eksploatacije
sistema
Eopt
Optimalna efektivnost sistema sa

stajalita proizvodaca sistema
Eopt
efektivnost sistema
Optimalna efektivnost sistema sa

stajalita korisnika sistema
Slika 17. Dijagram optimalne veliine efektivnoti tehnikih sistema, [12]
Dostizanje konanih zahtjeva prate i prelazne pojave u pojedinim

komponentama sistema (nestacionarni reimi rada prilikom putanja u
pogon i zaustavljanja, poveana trenja usljed smanjenenog podmazivanja,
poveana optereenja zbog ubrzavanja, poveane vibracije i dr.).
Klasifikacija vremena i odravanja za proraun gotovosti odnosno
raspoloivosti data je na slici 18.
41
U radu
Administrativno
vrijeme
Vrijeme efektivnog
popravka
Vrijeme
Administrativno
vrijeme
Logisticko
vrijeme
Cekanje na rad
U radu
Cekanje na rad
u otkazu
u radu
Vrijeme ispravnog
stanja
Vrijeme u
otkazu
Ukupno vrijeme
a) Klasifikacija vremena za proraun gotovosti (raspoloivosti) za stanja

tehnikih sistema ispravno (u radu) i neispravno ( u otkazu)
RASPOLOIVOST
Vrijeme ispravnog
stanja
Vrijeme cekanja na
rad (neaktivno)
Vrijeme
u otkazu
Vrijeme
u radu
Organizacijsko
vrijeme
Logisticko
vrijeme
Aktivno vrijeme
popravke
Korektivno
Preventivno
b) Klasifikacija vremena rada i odravanja za proraun gotovosti za

stanja tehnikih sistema ispravno (u radu) i neispravno (u otkazu)
Slika 18. Klasifikacija vremena za proraun gotovosti
(raspoloivosti) tehnikih sistema
42
Pri tome vrijedi slijedea zavisnost:

n
G (t ) =
Tisp
Tuk
Tisp
Tisp + Totk
t
i =1
t
i =1
i .isp
m
.ispi
+ t j .otk
(2)
j =1
gdje su:
Tuk - ukupno kalendarsko vrijeme (vijek upotrebe sistema);
Tisp - ukupno vrijeme u ispravnom stanju; Totk - ukupno vrijeme u
otkazu;
t i.isp - i-to vrijeme u ispravnom stanju;
t j .otk - j-to vrijeme u otkazu;

n , m - ukupan broj segmenata vremena u ispravnom stanju i vremena u
otkazu u ukupnom vremenu (respektivno).
Zavisno od toga koji segmenti vremena ispravnog stanja, u radu i u
otkazu se posmatraju, kao i od dubine analize obuhvaenog vremena,
razlikuju se operativna gotovost (operation availability), ostvarena gotovost
(achieved availability) i unutranja gotovost odnosno raspoloivost
(inherent availability). Vrijedi:
MTBM + MRT
;
MTBM + MRT + MDT
MTBF
Gostv (t ) =
;
MTBF + M
MTBF
MTBF
Gunu (t ) =
,
=
MTBF + M ct MTBF + MTTR
Goper (t ) =
(3)
gdje su:
MTBM - srednje vrijeme izmeu odravanja (Mean Time Between

Maintenance);
MDT - srednje vrijeme u otkazu (Mean Down Time);
MRT - srednje vrijeme ekanja na rad (Mean Redens Time);
43
M - srednje preventivno i korektivno vrijeme aktivnog odravanja tj.

aktivno vrijeme popravke (Mean Maintenance Active Repair);
M ct - srednje vrijeme aktivnog korektivnog odravanja (Mean Active
Corective Maintenance Time);
MTBF - srednje vrijeme izmeu otkaza, odnosno izmeu
korektivnog odravanja (Mean Time Between Failure);
MTTR - srednje korektivno vrijeme aktivnog odravanja odnosno
popravke (Mean Time To Repair).
Efektivnost tehnikih sistema na bazi vremenske slike stanja
sistema, predstavlja se jednainom:
R(t ) + F (t ) = 1,
(4)
pri emu je sa R(t ) oznana vjerovatnoa da e sistem u posmatranom

vremenu biti u stanju u radu (pouzdanost), a sa F (t ) vjerovatnoa da e
sistem u posmatranom vremenu biti u stanju u otkazu (nepouzdanost).
Diferenciranjem jednaine (4) po vremanu i oznaavanjem, u smislu
dF (t )
dR(t )
= f (t ) i
= (t ) za kontinuirane (neprekidne)
kao na slici 18.a,
dt
dt
promjene, tj. promjene kod kojih varijable mogu uzeti bilo koju vrijednost
iz intervala (0,0-1,0), jednaina (4) dobija oblik:
(t ) + f (t ) = 1 ,
(5)
gdje su sa (t ) odnosno f (t ) date funkcije gustoe vjerovatnoe pojave

stanja sistema u otkazu, odnosno funkcija gustoe pouzdanosti sistema.
Za sluaj diskretnih (diskontinuiranih) promjena, funkcije (t ) i
f (t ) imaju oblik:
f (t ) =
(t ) =
44
N otk
;
N 0 t
N isp
N 0 t
(6)
gdje su:
N otk - broj pojava u otkazu odnosno broj komponenti koje dou u
stanje u otkazu u posmatranom periodu vremena;
N 0 - ukupni broj komponenti koje su bile u radu (ispravne na
poetku posmatranog perioda vremena;
t - vremenski period u kojem se analizira promjena pouzdanosti
tehnikog sistema;
N isp - broj komponenti tehnikog sistema koje ostanu ispravne
(stanje u radu) na kraju posmatranog perioda vremena.
Polazei od jednaine (4), dati odnos pouzdanosti za odreeni period
rada i odgovarajue nepouzdanosti ilustrovan je na slici 18.b. Tokom rada
tehnikog sistema, pouzdanost bezotkaznog rada se kontinuirano smanjuje,
a kumulativna funkcija nepouzdanosti stalno raste, slika 19.
Kumulativna funkcija preostale pouzdanosti tehnikih sistema se
moe izraziti kao:
t1
R(t ) = 1 F (t ) = 1 f (t ) dt ,
(7)
odnosno, izraena kroz kumulativnu funkciju nepouzdanosti, preostala

kumulativna funkcija pouzdanosti u vremenu t = t1 jednaka je steenoj
vrijednosti kumulativne funkcije nepouzdanosti u proteklom vremenu rada
tehnikog sistema t = t1 t 0 . U poetnom trenutku posmatranog perioda
pouzdanost ima vrijednost jednaku jedinici, da bi u toku vremena padala i
na kraju kada t pouzdanost ima vrijednost jednaku nuli, odnosno
vrijedi:
za t = 0
R(t ) =
za t =
R(t ) = 1
,
R (t ) = 0
(8)
odnosno za nepouzdanost:
45
za t = 0
F (t ) =
za t =
F (t ) = 0
.
F (t ) = 1
(9)
a) prirast nepouzdanosti i pad pouzdanosti tehnikih sistema kao funkcija

vremena rada
b) pouzdanost i nepouzdanost kao funkcija vremana rada tehnikih sistema

Slika 19. Pouzdanost i nepouzdanost tehnikih sistema
46
Polazei od same definicije pouzdanosti tehnikih sitema, kao

vjerovatnoe odravanja odreene funkcije sistema u odreenoj oblasti
definisanoj granicama funkcije kriterijuma za odreeni vremenski period,
primjenjujui je na analizu tehnikih sistema koji se sastoje od velikog broja
komponenti (pri emu je za ispravan rad sistema dovoljan, ali ne i nuan
uslov ispravnog rada svih komponenti u granicama koje su definisane
njihovim funkcijama kriterijuma), kod analize sloenih tehnikih sistema
pouzdanost sistema se definie kao vjerovatnoa da e odreeni broj
komponenti N isp od ukupnog broja komponenti tehnikog sistema N 0
ostati ispravan u toku odreenog perioda rada (broj komponenti koje su bile
u otkazu nakon isteka posmatranog perioda oznaen je sa N otk ).
Slika 20. Prikaz akumulirane nepouzdanosti i preostale

pouzdanosti tehnikih sistema
Vrijedi slijedei izraz:
R(t ) =
N isp
N0
N 0 N otk
N
= 1 otk ,
N0
N0
(10)
odnosno, nakon diferenciranja po vremenu:
47
1 dN otk
dR(t )
.
=
dt
N0
dt
Ako se prethodna jednaina podijeli sa
(11)
N0
, uz koritenje izraza (10)
N isp
dobija se:
1 dR(t )
1 dN otk
= ,
R(t ) dt
N isp
dt
(12)
1 dN otk
oznaen intenzitet (stopa, indeks ili brzina

N isp
dt
pojave) otkaza, slika 21. Praktino, to je broj otkaza prema ukupnoj
populaciji tehnikog sistema u jedinici vremena.
gdje je sa =
Slika 21. Karakteristina kriva intenziteta otkaza tehnikih sistema

(tzv. oblik "kade")
Slino se odreuje i vrijeme koje protekne izmeu dva uzastopna
otkaza u odnosu na veliinu tehnikih sistema, pa se ista definie kao
reciprona vrijednost od , tj. vrijedi:
m=
48
(13)
Ukoliko se intenzitet otkaza posmatra kao konstantna veliina

(period sluajnih otkaza), tada se, integracijom izraza (12) po vremenu,
pouzdanost tehnikih sistema moe izraziti eksponencijalnom funkcijom:
R(t ) = e t = e
t
m
(14)
Ovo omoguava prikaz standardizovane krive pouzdanosti o

srednjem vremenu izmeu otkaza R = f (m ) , slika 22. Nije teko pokazati
da vrijedi i odnos:
f (t ) = R(t ) ,
(15)
odnosno konstatacija da je u svakom trenutku t = t i indeks odnosno

intenzitet otkaza jednak odnosu gustoe otkaza f (t i ) i pouzdanosti R (t i ) u
istom trenutku t i .
Odreivanje karakteristika pouzdanosti sastoji se od tri meusobno
povezane faze: procjene karakteristika pouzdanosti, zatim odreivanja
zakona raspodjele, kao i ocjene parametara i zakona raspodjele (testiranje
hipoteze). Svaka od navedenih faza ima nakoliko podfaza, koje imaju za
rezultat utvrivanje brojnih vrijednosti najeih karakteristika pouzdanosti:
srednjeg vremena u radu T0 , srednjeg standardnog odstupanja (devijacije)
, funkcije pouzdanosti R(t ) odnosno funkcije nepouzdanosti F (t ) ,
funkcije gustoe stanja u otkazu f (t ) , kao i funkcije intenziteta otkaza (t ) .
Sama procjena odreenih karakteristika pouzdanosti praktino
predstavlja donoenje odreenih zakljuaka o ponaanju tehnikih sistema
sa neogranienom veliinom osnovnog skupa (sistema, podsistema, njihovih
komponenti i dijelova) putem odreenih algoritama, a na osnovu ponaanja
ograniene veliine uzorka. Krajnji cilj ovih procjena je odreivanje koji od
poznatih teorijskih razvijenih i primjenljivih zakona raspodjele najvie
odgovara dobijenim eksperimentalnim podacima. Primjenljivi zakoni
raspodjele su najee: ravnomjerna, normalna, Vejbulova, gama,
eksponencijalna, hi-kvadrat, beta, Studentova, kao i Fierova raspodjela. Na
bazi dosadanjih iskustava, pogodnom za tehnike sisteme koji imaju
iznenadne otkaze pokazala se je eksponencijalna raspodjela, dok se kod
postupnih otkaza nastalih starenjem pogodnom pokazala primjena normalne
49
raspodjele. Vejbulova raspodjela dala je dosta dobre rezultate na polju

primjene kod mainskih i elektro sistema (elektrini aparati i ureaji).
Slika 22. Kriva pouzdanosti u sluaju eksponencijalne raspodjele

sluajne promjenljive
Polazei od odreene hipoteze, a na bazi algiritma za izbor zakona
raspodjele, definie se zakon raspodjele i vri zavrna ocjena parametara i
zakona raspodjele (najee koritenjem testa Komogorov-Smirnova).
Pouzdanost tehnikih sistema na pojavu otkaza zbog istroenosti,
bez izmjene istroenih dijelova, slijedi normalnu Gausovu raspodjelu po
jednaini:
f (T ) =
(T M )2
2 2
(16)
gdje su:
T - ukupno akumulirano vrijeme rada tehnikog sistema;
M - prosjeni vijek upotrebe;
(T M )2
- standardna devijacija =
;
N otk .1
N otk .1 - broj otkaza za odabrano

50
(T M )
Gustoa otkaza f (t ) dobro oslikava razliku izmeu ekspnencijalne

raspodjele (za sluajne otkaze) i normalne raspodjele (za otkaze uslijed
istroenosti). Iz tabele 2 se vidi da je eksponencijalna raspodjela za sluajne
otkaze prikazane funkcijom gustoe otkaza f (t ) , nezavisna od radne
starosti (T ) i zavisna od odabranog vremena (t ) i vrijedi sve do pojave
otkaza zbog istroenosti. Kod normalne raspodjele, gustoa otkaza nekog
uzorka komponente ili tehnikog sistema u cjelini javlja se kod prosjenog
vijeka trajanja (M ) . Treba istai da se najvei broj otkaza komponenti kod
eksponencijalne raspodjele deavaju do prosjenog vremena trajanja
izmeu otkaza (m ) , tako da povrina ispod krive gustoe otkaza u intervalu
(t 2 t1 ) odnosno (T2 T1 ) daje nepouzdanost komponente, odnosno
tehnikog sistema u cjelini ili kumulativnu funkciju vjerovatnoe pojave
otkaza.
Funkcionalna prilagodljivost tehnikih sistema predstavlja najslabije
istraeno svojstvo tehnikih sistema, okarakterisano kao mogunost da
tehniki sistemi zadre stanje u radu i pri promjeni radnih uslova ili
promjeni ulaznih parametara kao posljedice rada nekog drugog nadreenog
tehnikog sistema (npr. rad energetskog objekta u okviru elektro
energetskog sitema), pri emu se pod radnim uslovima podrazumijevaju
uslovi okoline (temperatura, pritisak, vlanost, praina, vibracije, magnetna i
elektromagnetna polja, dinamiki uticaji, zraenja i dr.). Dovoljnim
rezervama resursa materijala i konstruktivnog rjeenja tehnikih sistema
omoguuje se zadravanje sistema u stanju u radu i zahtijevana
ekonominost i kod prihvatljive degradacije zaliha resursa.
S druge strane, funkcionalnom zavisnou posmatranog tehnikog
sistema u okviru sistema iz operativnog i ireg okruenjaostvaruje se i
funkcionalna prilagodljivost sistema na promjenu ulaza, nastalog kao
posljedica rada drugih sistema (kompleksne serijsko-paralelne i paralelnoserijske konfiguracije tehnikih sistema, kvazi-serijske i kvazi-paralelne
konfiguracije tehnikih sistema, primjena pasivnih i pasivno-paralelnih
konfiguracija i dr.). Odreivanje godinjih potreba za odreene oblike
rezervisanja u okviru vieg hijerarhijskog nivoa pri pojavi potpunih ili
djeliminih otkaza postrojenja, kao i visina trokova vezanih za neplanska
odravanja i neplanske remonte, nose iskljuivo sluajan karakter. Bilo
kakva promjena nivoa pouzdanosti direktno e se odraziti i na promjenu
potrebnih investicionih ulaganja. Dopunski efekti, koji se pri pojedinim
51
oblicima rezervisanja u okviru vieg hijerarhijskog nivoa mogu postii,

uzajamno su povezani sa osnovnim efektima i ulaganjima.
Tabela 2. Funkacije raspodjele za gustou otkaza

Raspodjela
Jednaina
Kriva raspodjele
Normalna
Eksponencijalna
GUSTOA
t
f(t)
1
f (t ) = e m ;
m
1
m
m - prosjeno vrijeme
izmeu otkaza;
t - vrijeme u radu
0.368
m
f (T ) =
(T M )2
t1
t2
f(T)
0.399
T - radna dob (starost

komponente ili sistema)
T1 T2 M
NEPOUZDANOST
Eksponencijalna
F(t)
1
Rw(t)
F(t)
F (t ) = 1 e
0.5
Normalna
F(t)
1
F (t ) = 1
R(t)
(T M ) 2
2
dt
0.632
F(t)
52
Pogoranje karakteristika manevrisanja, pri pojavi djeliminih

otkaza, u vidu smanjenja brzine poveanja ili sniavanja optereenja, dovodi
do pojave odstupanja od zadanog grafika optereenja i njegove
promjenljivosti. Zato se u okviru vieg hijerarhijskog nivoa zahtijeva i
postojanje dopunskih visoko manevarskih kapaciteta, kojima se operativno
mogu nadoknaditi navedeni nedostatci.
S druge strane, ako se posmatra jedan sloeni tehniki sistem (kakav
je termoelektrana) u okviru vieg hijerarhijskog sistema (kakav je
elektroenergetski sistem), svako povienje dijela potrebne snage za
pokrivanje sopstvene potronje dopunski inicira mogunost pojave veeg
broja otkaza i postepenog pogoranja potronje postrojenja ne samo
elektrine energije (toplote) nego i koritenog goriva. Postoje odreeni
programski paketi namijenjeni za brze proraune toplotne eme pri odsustvu
pojedinih njegovih elemenata (npr., zagrijaa visokog pritiska) ili promjeni
odreenih parametara i karakteristika njihovih dijelova ili komponenti. Kao
primjer navode se aplikacije kompanije Thermoflow, Inc., USA: STEAM
PRO, STEAM MASTER, RE-MASTER, RECIPRO, THERMOFLEX, QTPRO2. Broj i duina trajanja takvih dogaaja znaajno su vezani za
parametre toka otkaza i pojave dodatnih trokova za njihovo otklanjanje. Iz
tih razloga esto su u upotrebi uproenja rjeenja sa determinisanim
srednjim intervalima pokazatelja pouzdanosti tipske opreme, kao i tehnikoekonomskim pokazateljima postrojenja u cjelini ili njegovih dijelova.
Polazei od poetne etape razrade, projektovanja i osvajanja
proizvodnje odreene tipske termoenergetske opreme u cilju ispunjenja svih
zahtjeva bez ogranienja, a koje proistiu iz njegove namjene, pred
projektanta se postavlja vievarijantni izbor, uz potrebu optimizacije prema
odreenim ve usvojenim algoritmima. Cilj je izrada takvog postrojenja
koje ima zadovoljavajuu strukturu s obzirom na pokazatelje pouzdanosti,
sa minimalnim trokovima odravanja u toku predvienog radnog vijeka.
Definisanje postrojenja koje najbolje odgovara postavljenim zahtjevima
vezanim za pouzdanost i sam proces eksploatacije i odravanja mora biti
rezultat sprovedenog procesa optimizacije (u ovom sluaju na bazi
izabranog kritrerijuma minimuma ulaganja).
53
2.6 ODREIVANJE POUZDANOSTI SLOENIH

TEHNIKIH SISTEMA
Sloeni tehniki sistemi se sastoje od manjeg ili veeg broja
sastavnih cjelina (dijelova, podsklopova, sklopova podsistema i sistema), pa
se njihova pouzdanost odreuje na bazi analiza i analitikog razmatranja
pouzdanosti svake od cjelina. Odreivanje pouzdanosti se zasniva na:
procjeni i istraivanju najkritinijeg pogona, odnosno najkritinijih detalja u
tom pogonu, kroz postavljanje uticajnih osnovnih i dopunskih kriterijuma
istraivanja i utvrivanje ranga kritinih pogona i njihovo sumiranje
(utvrivanje i uporeivanje preko metode rangiranja). Takoe, odreivanje
pouzdanosti se zasniva na optimizaciji naina obezbjeenja pouzdanosti, uz
analizu njihovih unutranjih i spoljanjih veza, analizi uzajamne
povezanosti zahtjeva za pouzdanou dijelova, odnosno sistema u cjelini i
ukupnih trokova za njihovo obezbjeenje, kao i prognozi optimalne
pouzdanosti sloenih tehnikih postrojenja.
Dananju etapu razvoja i eksploatacije sloenih tehnikih sistema
(kakvi su energetski i procesni sistemi), karakterie povean stepen
sloenosti kako same tehnoloke eme tako i konstrukcije pojedinih
sklopova i elemenata opreme, to ima za posledicu pojavu veeg broja
pitanja vezanih za obezbjeenje i povienje pouzdanosti sistema u cjelini.
Od rada i ponaanja pri eksploataciji svakog od elemenata iz eme zavisi i
krajnja radna povezanost i sposobnost bloka u cjelini. Polazei od
primjenljivih metoda za ove analize i kriterijuma jednostrukih otkaza,
mogue je pouzdanost i raspoloivost sloenih tehnikih sistema odrediti
kroz njihovo ralanjivanje na sastavne elemente, uz odreivanje
odgovarajuih parametara pouzdanosti i rasploivosti korienjem
statistike analize i uoavanjem i definisanjem meusobnih veza ili uticaja
pojedinih elemenata na sistem u cjelini.
Cilj same analize je odreivanje pouzdanosti karakteristinih naina
povezivanja pojedinih komponenti unutar tehnikih sistema, zatim
komponenti ili pojedinih elemenata sistema u okviru sloenije cjeline (npr.
"kritinog" dijela ili dijela sa najveom uestanou pojavljivanja otkaza),
kao i njihovo grupisanje putem odeenih tabelarnih obrazaca pri proraunu
pouzdanosti sistema, za sve njegove nivoe sloenosti u okviru ukupnog
ivotnog vijeka tehnikog sistema. Najee se kao oblici povezivanja
razmatraju serijski, paralelni i kompleksni oblici povezivanja, na bazi kojih
54
se daju opisi svih moguih konfiguracija koje se mogu pojaviti u okviru

jednog sloenog tehnikog sistema. Treba istai da postoje i analize
strukturne pouzdanosti, koje obuhvataju izuavanje uticaja statikih i
dinamikih naprezanja, korozije, zamora materijala, zaprljanosti i dr., na
pojedine elemenate (komponente) sloenog tehnikog sistema, a na osnovu
ega se donose zakljuci o pouzdanosti analizirane komponente. Kao
polazna pretpostavka kod ovih analiza je konstantan intenzitet otkaza i
pojava iskljuivo sluajnh otkaza.
Za potpunije proraune pouzdanosti sloenih tehnikih sistema
neophodno je poznavanje funkcionalnih veza njihovih cjelina, kao i
procjene njihovih individualnih pouzdanosti, pri emu su u upotrebi tri
razliita pristupa: egzaktan ili poluegzaktan matematiki model,
simulacijske metode (metoda Monte Karlo) i metode odreivanja graninih
vrijednosti (metode granica). Za analizu pouzdanosti u okviru ivotnog
ciklusa sloenih tehnikih sistema koriste se razliiti prilazi, koji se
uglavnom mogu svesti na slijedee grupe:
Saglasno metodama oslonjenim na hijerahijske nivoe stabla
otkaza u funkcionisanju elemenata, grupa metoda oslonjena je na
Bulove modele analize dva stanja: potpuna radna sposobnost ili
potpuni otkaz. Pri tome, potpunom otkazu elemenata iz svake grupe,
koje imaju paralelne veze u smislu pozdanosti, odgovaraju zadani nivoi
snage postrojenja, koji zavise od koliine elemenata koji rade, broja
kritinih elemenata i elemenata koji nisu otkazali. Po pravilu, kao
limitirajui faktori javljaju se ogranienja vezana za najvei broj nivoa
planskih remonata i reima optereenja sa zadanim vjerovatnoama prelaza.
Pri tome izostaje red razlika po godinama eksploatacije, to se u praksi
manifestuje, a nema ni povratne veze sa planskim remontima. Posebna
ogranienja prilikom primjene ovih metoda vezana su za uzimanje razliitih
nivoa otkaza, optereenja, remonta, broja proraunskih vorova po vremenu
eksploatacije, koliine grupa i elemenata u njima, koliine i nivoa njima
objedinjenih podsistema i dr. Kao kriterijum uzimanja tih ogranienja za
razne eme sloenih sistema, u literaturi se sree pojam koliine uzetih
puteva, minimalnih ili kritinih grupa elemenata pri nekom srednjem broju
elemenata u grupi. Ove metode se odlikuju jednostavnom primjenom kod
procjene kritinih grupa elemenata sistema na najniim hijerarhijskim
nivoima, a nakon toga se moe izvriti njihova sinteza u sklopove koji se
nalaze na viim hijerarhijskim nivoima. Nedostatak ovih metoda predstavlja
veliki broj neustanovljenih tokova otkaza sistema i esto praktino
55
pojednostavljenje kroz zadavanje jednakih oblika raspodjela rada do otkaza

i vremena potrebnog za njihovu popravku kao eksponencijalne raspodjele.
Metode koje se zasnivaju na koritenju modela Markova ili
polumarkovskih modela pouzdanosti, uz neposredno uzimanje
promjene pouzdanosti u vremenu. Ove metode se zasnivaju na principu
uvoenja odreenih uproenja vezanih za polazna svojstva razmatranog
sistema, djelimino i oblika toka otkaza, kao i njihove meusobne
povezanosti sa planskim remontima, popravkama. Takoe se razmatra i
uticaj viegodinje dinamike eksploatacije sistema u cjelini. U okviru
analize sloenih sistema od posebne vanosti je tzv. trea grupa modela. U
najoptijem sluaju sistem moe imati dva stanja: stanje u radu i stanje u
otkazu. U optem sluaju sloeni sistem moe imati vie stanja, ali radi
davanja prognozne ocjene pokazatelja pouzdanosti za sloeni sistem
mogue je ograniavanje na npr. est stanja za tehniki sistem
termoelektrane u smislu kao to je prikazano na slici 6. Samim tim, proces
prelaza sistema termoelektrane iz jednog u drugo stanje, izmeu kojih vlada
zavisnost sa uticajem samo do susjednog dogaaja, odnosno vjerovatnoa
prelaza je potpuno nezavisna od prethodnih stanja izuzev poslednjeg.
Markovljevim modelom obuhvataju se i stanja sa neeksponencijalnom
raspodjelom, na taj nain to se ona zamijene kombinacijom fiktivnih stanja
sa eksponencijalnom raspodjelom. Za rane faze ivotnog ciklusa, po pravilu,
odsustvuju podaci o intenzivnosti prelaza izmeu pojedinih stanja sistema i
o njihovoj vremenskoj zavisnosti, pa proraun pokazatelja pouzdanosti i
njihova procjena prelaze u rang ekspertnih ili simulacionih procjena sa
odreenim intervalima ocjene. Polazei od pretpostavke da proizvodnja
elektrine energije nije uvijek maksimalna, nego se esto usljed prisustva
razliitih smetnji ili otkaza, potrebe za odravanjem, kao i nekih "viih"
uslova deava i da se termoelektrana zaustavi, odnosno da nema proizvodnje
elektrine energije. Sva eventualna zaustavljanja mogu se podijeliti na
planirana i neplanirana. Otkaz termoelektrane uzima se kao injenica bez
obzira na sam mehanizam nastanka otkaza. Nije teko zakljuiti da su
dugorone pouzdanosti zavisne samo od vjerovatnoa prelaza i , i . Za
polumarkovske procese, koji uzimaju u obzir razlike raspodjele vremena od
prvog prelaza u dato stanje do narednih prelaza, prorauni se rade za reime
rada stacionarnih stanja procesa u sistemima kakav je termoelektrana, pa
samim tim njeno poetno stanje postaje nebitno. Primjena ovog tipa procesa
na sistem termoelektrane sa sloenim programom neplaniranih popravki i
plansko-tehnikog odravanja, daje rezultate koji dosta odstupaju u odnosu
56
na statistiku obradu podataka iz stvarne eksploatacije. Dobijena analitika

rjeenja za modele Markova i polumarkovske procese za rane etape
ivotnog ciklusa termoelektrane, sa pretpostavkom o beskonanom periodu
eksploatacije, ne daje potrebnu tanost rjeenja za konaan ivotni ciklus ili
za konaan meuremontni period. Prednost primjene metoda Markova u
toku eksploatacije termoelektrane lei u formi dobijenog rezultata, kao
kontinuiranog vremenskog toka pouzdanosti rada termoelektrane ili
kontinuiranog vremenskog toka vjerovatnoe ispada termoelektrane, to
obine metode ne daju.
Grupa autora, polazei od pretpostavke o dovoljno tanoj
Vejbulovoj raspodjeli resursa ne samo za elemente, nego i za sistem u
cjelini, dola je do relativno zadovoljavajuih priblinih rezultata. Pri
veini ovih procesa asimptotsko rjeenje se daje parametrima raspodjele
Vejbula za sklop ( , ), u zavisnosti od parametara raspodjele za njihove
elemente ( i , i ), koja ima oblik:
Fi (t ) = 1 exp(t r / i ) i , pri t r 0, i 1 .
(17)
Grupa metoda, koja se od klasinih prilaza u teoriji

sigurnosti, odnosno pouzdanosti razlikuje po tome to raspodjela
vremena rada izmeu otkaza pojedinih elemenata, podsklopova ili
sistema u cjelini nije zadata, nego se ona nalazi na bazi sistema planskih
remonta. Nakon svakog obavljenog planskog remonta ocjenjuje se stvarni
nivo popravke sistema, koji se razlikuje od pretpostavljenog u prethodnim
metodama potpune popravke. Pri tome se mogu uoiti najee dvije faze
prelaza od pokazatelja pouzdanosti elemenata ka pokazateljima pouzdanosti
sistema u cjelini. U prvoj fazi, po zadanoj raspodjeli tehnikog resursa
elementa, proraunavaju se njihovi doremontni i poslije remontni tokovi
otkaza, tokovi popravki, kao i sadraji planskih remonata, s ciljem dobijanja
polazne informacije za drugu etapu - dobijanje pokazatelja pouzdanosti
elemenata vee tanosti i/ili sistema u cjelini. U drugoj fazi direktno se
uzimaju u obzir i sami sadraji planskih remonata, to je daleko blie
situaciji stvarne eksploatacije samog sistema termoelektrane. Mogue
analitiko rjeavanje ovakvog problema, oteano je usljed neophodnog
spajanja operacija nad stalnim raspodjelama resursa sa diskretnim
promjenama sastava odabranih planskih remonta. Jedini put za rjeavanje
vjerovatno se zatvara u ocjeni modifikacije i superpoziciji raspodjele po
57
vremenu, primjenjenoj usljed simulacije uea uticaja remonta. Takoe,

javlja se mogunost primjene metoda statistikog modeliranja, za koje je
dvoetapna ema prelaza sasvim pogodna. U daljem tekstu razmatraju se
neke specifinosti nekoliko podgrupa ove grupe metoda.
Prva podgrupa ovih metoda zasniva se na ideji diskretizacije
prorauna i svodi se na dinamiku aproksimaciju bilo kog toka otkaza za
svaki tip strukturnog elementa i (t ) intervalnih nizova vremena Poasonovih
raspodjela otkaza, sa raznim nivoima relativnog parametara intenziteta
otkaza [1i (t ), 2i (t ),..., si (t )] . U okviru granica svakog od intervala
t s = (t 0 , t1 ), (t1 , t 2 ),..., (t s 1 , t s ), dovoljno malog u poreenju sa vijekom
eksploatacije ( t s pp Tekspl ), moe se uzeti parametar intenziteta otkaza
svakog od elementa konstantnim, odnosno vrijedi i (t s ) = const.
Druga
podgrupa metoda zasniva se na ideji mogue
diskretizacije prorauna po tipskim grupama dijelova i/ili njihovim
objedinjavanjem na viem hijerarhijskom nivou. Ovakve podgrupe odlikuju
se sa tipskim oblikom veza po pokazateljima pouzdanosti, odreenim
reimima iskoritenja po strukturnim rezervama, remontno-tehnikim
planom odravanja, metodama uvoenja i razvoja dijagnostike, upravljanja,
regulacije i zatite, kao i ostalih moguih specifinosti za obezbjeenje
pokazatelja pouzdanosti.
Trea podgrupa metoda zasnovana je na principu prostog
preuzimanja elementarnih prorauna i njegovog generisanja na sam sistem
u cjelini. Tipski prorauni zasnovani su najee na odreenim algebarskim
zakonitostima, dok se prelazi izmeu odreenih hijerarhijskih nivoa
strukture odvijaju po principu "odozdo nagore", a rade se za jedan
kalendarski period. Ovakva ema prorauna pogodna je za realizaciju na
raunarima, jer se prati ulazni niz (elementi) i formiranje nivoa vie
strukture postrojenja (podsklopovi, sklopovi), uz analizu radne sposobnosti
po odreenim nivoima (pojava djeliminih otkaza) za odreene intervale
potpunog vijeka upotrebe sistema. Ovim pojednostavljenjem moe se
pokazati da se za sistem dovoljno tano moe donijeti procjena, na bazi
odreenog broja tipova cjelina koji prate njihov odreeni skup pokazatelja
pouzdanosti elemenata is , is .
Logistika sistema znaaj i primjena u prognoznoj ocjenu
pouzdanosti sloenih tehnikih sistema. Grupe prethodnih metoda
rjeavanja problema pouzdanosti nekog sistema, bilo organizacionog ili
58
tehnikog, zasnivale su se na davanju akcenta na rjeavanju problema

njegovih osnovnih funkcija, koji odreuje namjenu sistema. Pri tome, sve
to nije vezano za funkciju, bez obzira da li predstavlja podrku realizaciji
njegovih osnovnih funkcija ili ini nerazdvojivu cjelinu, smatra se
sekundarnim. Posljedice ovoga su velike razlike u rjeavanju primarnog
(funkcije) i sekundarnog (podrke), kako u pogledu statusa, tako i u
obezbjeenju materijalnih, vremenskih i kadrovskih resursa, odnosno
problemi podrke rjeavaju se parcijalno, nepotpuno i neblagovremeno.
Sutina primjene logistike, jedne od osnovnih disciplina industrijskog i
sistemskog inenjerstva, koje se primjenjuje u optimizaciji pouzdanosti
sloenih tehnikih sistema, lei u injenici ostvarivanja dobre
funkcionalnosti i smanjenja trokova, a samim tim poveanja profita
organizacija. Posmatrajui logistiku kao funkciju, svrha njene primjene lei
u injenici da se povea efektivnost i ekonomska efikasnost sistema.
Logistika sistema razmatra podrku nesavrenim sistemima, u kojima se u
toku eksploatacije deavaju greke i otkazi. Ona je prvenstveno usmjerena
na patologiju sistema (prouavanje uzroka nesavrenstva), zatim na
preventivu (spreavanje njihove pojave) ili korekciju (eliminacija uticaja
nakon njihovog pojavljivanja). S druge strane, bavljenjem sa pouzdanou
sa aspekta zatite ovjeka i njegove okoline, uz moguu optimizaciju odnosa
raspoloivosti (gotovosti) i ukupnih trokova ivotnog ciklusa, logistika
sistema preko funkcije odravanja obezbjeuje ne samo korektivne akcije sa
ciljem dovoenja sistema u funkcionalno stanje, nego i preventivno
spreavanje pojave otkaza sistema, kao i sposobnost sistema da funkcionie
i nakon pojave odreenih grupa otkaza sistema. Jedna od naunih metoda i
alata za dostizanje integrisanog upravljanja kvalitetom (Total Quality
Management TQM), pored definisanja metoda dijagnostike i preventivnog
odravanja, jesu i analiza i procjena optimalne pouzdanosti, uz
kategorizaciju i podjelu opreme sistema sa aspekta vanosti, pouzdanosti i
proizvodnosti.
S obzirom, da se veina tehnikih sistema i relacije izmeu njihovih
cjelina mogu matematiki opisati, u okviru tabele 3 dat je pregled moguih
blok dijagrama, kao i odgovarajue relacije koje ih opisuju.
"Stand bay" funkcionalna struktura tehnikih sistema ima
karakteristinu konfiguraciju sa dijelom sistema (koji mogu imati jednake
ali i razliite karakteristike po pouzdanosti kao i po kapacitetu), koji je za
vrijeme rada sistema u punom kapacitetu u stanju rezerve odnosno ekanja
na rad.
59
Tabela 3. Nain vezivanja elemenata tehnikih sistema, matematiki opisi

i ilustracije
Veza
elemenata
Logika
ilustracija
Slika / Relacija
Blok dijagram serijske veze n elemenata
Rs (t ) = R1 (t ) R2 (t ) .... Rn (t );
Serijska veza tri

elementa
Serijska veza dva

elemeta
ms =
1 + 2 + ... + n
P(D s ) = R s (t ) = R1 (t ) R2 (t );
ms =
1 + 2
m1 m 2
m1 + m 2
Rs (t ) = R1 (t ) R2 (t ) R3 (t );
ms =
1 + 2 + 3
m1 m2 m3
m1 m2 + m1 m3 + m2 m3
Blok dijagram paralelne veze n elemenata
Rs (t ) = 1 (1 Ri (t ));
i =1
ms =
60
1
1 + 2 + ... + n
Paralelna veza dva

elementa

i ilustracije (nastavak)
Blok dijagram paralelne veze n elemenata
Rs (t ) = R1 (t ) + R2 (t ) R1 (t ) R2 (t );
ms =
1 2
= m1 + m2 + m3
m1 m2
m1 + m2
m1 m3
m m
m m
m m m
1 2 2 3 1 2 3
m1 + m3 m1 + m2 m2 + m3 m1 + m2 + m3
Paralelna veza tri

elementa
Rs (t ) = 1 (1 R1 (t ))
(1 R2 (t )) (1 R3 (t ));
ms =
1 + 2
1 + 3
2 + 3
1 + 2 + 3
"Stand bay" funkcionalna struktura tehnikih sistema

"Stand bay"
funkcionalna
Rs (t ) = R (1 + t );
struktura sa
2
ms =
komponentama
jednake
pouzdanosti
61

"Stand bay"
funkcionalna
struktura sa
komponentama
razliite
pouzdanosti
Pasivna "stand
bay" sloena
struktura
Rs = R1 +
ms = m1 + m2
Rs =
k =0
Djelimina
paralelna
veza ( k od
n paralelnih
veza)
62
1
(R1 R2 );
2 1
( t )k e t ;
k!
gdje su: n - ukupan broj elemenata u rezervi; n + 1 - ukupan

broj elemenata; k = 0 n - promjenljiva broja elemenata;
= const. - intenzitet otkaza eksponencijalne raspodjele;
t - vremenska promjenljiva
gdje su:
x - minimalni broj
elemenata koji moraju
biti u ispravnom stanju
(na bazi datog
kriterijuma);
n - ukupan broje
elemenata
u okviru
x=n
n!
x
n x
Rs (t ) =
m [Ri (t )] [1 Ri (t )] , tehnikog sistema;
x = k x!(n x )!
Ri (t ) - pouzdanost itog elementa sistema
za vrijeme t

Kvazi-serijska veza
Rs = R1 1 (1 R2 ) (1 k f ) R3 ,
gdje k f predstavlja uslovni (fiktivni) element probabilistikog svojstva
Kompleksna serijsko-paralelna veza
Kvazi-paralelna veza
tehnikog sistema sa stanovita pogoranja uslova rada
kf =
rezultat (2 )
p 1 ; Rs = 1 (1 R1 ) (1 R2 k f )
rezultat (1)
b) grafiki prikaz krivih

a) blok dijagram u
pouzdanosti kao f (m, n, r )
smislu pouzdanosti
za m = 1,2,3 i n = 1,2,3,4,5 , kada je R = 0,6 i R = 0,9
Elementi vezani paralelno, grupe vezane serijski;
Procedura:
a) izraunavanje pouzdanosti za sve grupe,
b) izraunavanje pouzdanosti sistema mnoenjem pouzdanosti grupa
63
Tabela 3. Nain vezivanja elemenata tehnikog sistema, matematiki opisi

i ilustracije(nastavak)
b) grafiki prikaz krivih

pouzdanosti kao f ( m, n, r )
za m = 1,2,3 i n = 1,2,3,4,5 , kada je R = 0,6 i R = 0,9
Elementi vezani serijski, grupe vezane paralelno;
Procedura:
a) izraunavanje pouzdanosti za sve pravce;
b) izraunavanje pouzdanosti sistema po pravilima za paralelnu konfiguraciju
a) blok dijagram
Sistem opte kompleksne

veze elemenata
Kompleksna paralelno-serijska veza
Za sisteme sa "stand bay" komponentama sa razliitim radnim

kapacitetima najee se javlja sluaj parcijalne rezerve. Za sluaja pasivne
paralelne veze ili pasivne rezerve, ugradnjom paralelnih elemenata
obezbjeuje se njihovo ukljuivanje u rad samo u sluaju pojave stanja u
otkazu elementa koji je aktivan, odnosno na elementu kome ovi paralelni
elementi predstavljaju rezervu (stand bay rezerva).
Tehniki sistemi koji izvravaju postavljenu funkciju kriterijuma i sa
smanjenim rezultatima, odnosno ako od n elemenata sistema ispravno radi
k elemenata predstavljaju tzv. sisteme sa djelimino paralelnim vezama.
64
S druge strane, postoje i tehniki sistemi koji po svojim

kriterijumima imaju izvjesna obiljeja serijskih ili paralelnih veza ili pak i
jednih i drugih zajedno. Za sistem sa serijskom vezom elemenata, pro
otkazu jednog elementa sistema, tehniki sistem u cjelini otkazuje, dok u
sluaju kvazi-serijske veze otkaz jednog ili vie elemenata sistema ne
prouzrokuje otkaz sistema, nego isti nastavlja raditi sa degradiranim
karakteristikama.
Kvazi-paralelna veza tehnikog sistema predstavlja vezu osnovne
grane oznaene sa (1) na blok dijagramu sa rezultatima koji odgovaraju
rezultatima tehnikog sistema i paralelne grane (2), ije performanse ne
odgovaraju u potpunosti performansama tehnikog sistema. Pri otkazu
osnovne grane (1), sistem sa paralelnom granom (2) nee ostvariti iste
rezultate, pa e pouzdanost grane (2) biti umanjena za faktor k f (predstavlja
fiktivni element vjerovatnosnog sistema).
Kombinovanjem prethodno obrazloenih konfiguracija sistema
nastaju kobinovani tehniki sistemi sa kompleksnim vezama, ime se u
dijelovima tehnikih sistema obezbjeuje dodatno osiguranje potrabnih
svojstava. Za sluaj tehnikih sistema sa kompleksnom vezom elemenata u
serijsko-paralelnoj kombinaciji kada je serijski vezano n grupa sastavljenih
od jednakog broja m paralelno vezanih elemenata, ukoliko je obezbijeen i
dodatni uslov o meusobnoj nezavisnosti svih otkaza, pouzdanost tehnikog
sistema se rauna kao:
n
] [
Rs = 1 (1 Ri ) = 1 (1 Ri )
i =1
].
m n
(18)
Prethodna
jednaina
podrazumijeva
simetrinu
odnosno
konfiguraciju kod koje svaka grupa ima jednak broje elemenata. Slino je i
kod raunanja pouzdanosti kada je broj elemenata po grupama razliit,
odnosno kada je konfiguracija nesimetrina. Nije teko pokazati da za
fiksirane vrijednosti broja grupa n i pouzdanosti elemenata Ri , pouzdanost
tehnikog sistema raste sa poveanjem broja elemenata u grupi m . Za sluaj
fiksiranja vrijednosti m i Ri , s poveanjem broja grupa n , pouzdanost
sistrema e se smanjivati. Moe se pokazati da se pouzdanost tehnikih
sistema ne poveava mnogo sa poveanjem broja elemenata u grupi m
preko 3, kada je pouzdanost elemenata Ri f 0,8 , [12] .
65
Za sluaj kada je data kompleksno paralelno-serijska veza elemenata

tehnikog sistema, postupak odreivanja pouzdanosti simetrine i
nesimetrine konfiguracije je identian, odnosno vrijedi:
i=m
Rs = 1 1 Rin = 1 1 Rin
(19)
i =1
Nije teko pokazati da za fiksirane vrijednosti broja elemenata na

svakom pravcu n i pouzdanosti elemenata Ri , pouzdanost tehnikog
sistema raste sa poveanjem broja pravaca m . Za sluaj fiksiranja
vrijednosti m i Ri , s poveanjem broja grupa n , pouzdanost sistema e se
smanjivati.
Moe se pokazati da se sa poveanjem broja pravaca m , pouzdanost
tehnikih sistema ne poveava mnogo za n 5 kada je pouzdanost
elemenata Ri 0,5 , [12] .
Serijsko-paralelna konfiguracija ima veu pouzdanost tehnikog
sistema od ekvivalentne paralelno serijske konfiguracije, posebno u sluaju
kada elementi imaju relativno niu pouzdanost Ri .
Pouzdanost sloenih tehnikih sistema, sa optom kompleksnom
vezom nastalom kombinacijom serijske, paralelne, pasivno-paralelne i
djelimino-paralelne veze elemenata, odreuje se dekompozicijom sistema u
redukovani sistem u serijskoj vezi, pri emu vrijedi jednaina:
R s = Ra Rb Rc Rd ,
(20)
i sa komponentnim pouzdanostima makroelemenata a, b, c i d:
Ra = R1 R2 ,
Rb = 1 (1 R3 ) (1 R4 ),
Rc = e 5 t (1 + 5 t ),
Rd =
66
3!
3!
3 2
R62 (1 R6 ) +
.
2!(3 2 )!
3!(3 3)!
(21)
Metoda Monte Karlo, kao opta metoda za rjeavanje problema u

razliitim naunim oblastima, zasnovan je na upotrebi sluajnih brojeva i
teorije vjerovatnoe. Koristi se za simuliranje fizikih pojava i rjeavanje
kompleksnih problema. Konano rjeenje sistema jednaina koje opisuju
odnose izmeu odreenih pojava najee je zasnovano na sluajnim
uzorkovanjem odnosa i meudjelovanja, sa velikim brojem ponavljanja ili
raunanja. S tim u vezi, koritenje ove metode predstavlja jedan od boljih
primjera koritenja raunara kao istraivakog alata, kod rjeavanja
problema zavisnih od njihove formulacije u statistikom i sluajnom
okruenju, tj. u situacijama u kojima su fiziki eksperimenti ili nepraktini
(rizini) ili preskupi. Sama sutina primjene koncepta teorije vjerovatnoe u
okviru metode Monte Karlo zasniva se na pronalaenju rjeenja fizikih
problema koji esto nisu u vezi sa vjerovatnoom ili sluajnou.
Direktna simulacija metode Monte Karlo ima nekoliko koraka, koji
se mogu definisati na slijedei nain:
definisanje osnovnih postavki problema koji stoji pred
analitiarem,
nepostojanje bitnih preduslova za obavljanje neophodnih
eksperimenata (tehnoloki postupak to ne dozvoljava, previe skup proces,
previe rizian posao koji zahtjeva i rad na granicama funkcije kriterijuma,
nedostatak vremena za obavljanje eksperimenta i dr.),
nije
mogue doi do egzaktnog matematikog izraza
(matematikog modela) sa kojim bi proces bio adekvatno opisan, a na bazi
kojih bi doli do rjeenja koja bi bila u granicama dozvoljene greke,
bez izvoenja analitikog rjeenja, odreuje se sluajan proces
kojim bi se definsalo rjeenje postavljenog problema, vri njegova
simulacija na raunaru i procjenjuju parametri za njegovo rjeavanje, uz
definisanje dozvoljene greke i potreban broj ponavljanja samog procesa
(distribucija parametara razliitih elemenata sloenog tehnikog sistema,
selekcija sluajnog uzorka svakog elementa, sa selekcijom njihovih
osnovnih i dopunskih parametara, kombinovanje ovih uzoraka i dobijanje
pouzdanosti tehnikog sistema u cjelini).
Za proraun pouzdanosti sloenih tehnikih sistema metodom Monte
Karlo, pouzdanost odnosno nepouzdanost svakog elementa predstavljaju se
nizom sluajnih brojeva, pri emu se izbor brojeva obavlja u nizu, pa je
svaki slijedei broj neki drugi uspjeh ili neuspjeh (otkaz). Pri tome se kao
alat koristi raunar u kojem je ve instalisana baza podataka i program za
generiranje sluajnih brojeva. Odgovarajuom kombinacijom rezultata
67
dobijenih na osnovu izbora i interpretacije za svaki element tehnikog

sistema, vri se simuliranje tehnikog sistema u cjelini. Sam program koji
je instalisan na raunar radi na bazi logikog dijagrama i opisa operacije
sistema, kao i postojeih funkcionalnih veza elemenata, pri emu se jedan
postupak usvaja u zavisnosti od toga da li je prvim sluajnim brojem
predstavljeno ispravno stanje ili stanje u otkazu sistema. Za sluaj kada je
brojem predstavljen uspjeh odnosno ispravno stanje (stanje u radu), skup
sluajnih brojeva za slijedei element u istom logikom ulazu se postavlja
na ulaz, a nova vrijednost sluajnog broja odreuje se u zavisnosti da li je
element uspjeh ili neuspjeh (otkaz). Proces se nastavlja sve do pojave otkaza
odnosno kvara, koji izostavlja tu putanju iz logikog dijagrama i vraa
aktivnost automatski na najblii spoj druge paralelne putanje. Pri tome
program koristi odgovarajui sluajni broj za prvi element u paralelnoj
putanji. Ako pri tome izbor simulira uspjeh za prvi element, tada se sluajni
broj postavljen za drugi element u paralelnoj putanji koristi za odreivanje
uspjeha ili otkaza tog elementa. Proces se nastavlja sve do pronalaenja
uspjene putanje, koja oznaava uspjeh tehnikog sistema u cjelini ili dok se
otkaz ne simulira na svim moguim putanjama. Brzina procesa zavisi od
broja elemenata tehnikog sistema i stepena njegove sloenosti, i od
pouzdanosti samih elemenata sistema. U sluaju ako priprema raunarskog
programa pokae odreenu jednostavnost, preporuuje se razvijanje
matematikog modela i primjena odreenih analitikih izraza i njihovo
rjeavanje.
Postoje odreene grupe faktora koje utiu na primjenljivost metode
Monte Karlo za odreivanje pouzdanosti sloenih tehnikih sistema, od
kojih se izdvaju tri bitnija faktora, [12] :
Redundansa mnogih tehnikih sistema je sekvencijalna, a u
nekim sluajevima je "aktivno paralelna", to znai da vrijeme u otkazu
jednog elementa utie na puzdanost njegovog sekvencijalnog redundantnog
zamjenika. Skup sluajnih brojeva koji predstavlja uspjeh ili otkaz
redundantnog elementa nije konstanta, nego je funkcija posebnog sluajnog
broja koji predstavlja vrijeme u otkazu elementa u prvoj putanji. Svaki broj
prvog skupa, koji predstavlja odnos prvog elementa, odreuje takoe skup
koji treba koristiti za redundantni element (alternativa je da drugi skup
sluajnih brojeva ostane isti, ali da inetrpretacija svake vrijednsoti kao
uspjeh (ispravno stanje) ili otkaz (neispravno stanje) varira kao funkcija
sluajnog broja u skupu za prvi element).
68

S obzirom da se radi o kompleksnom zadatku, koji ukljuuje
nekoliko faza sa individualnim logikim dijagramima, element koji je
redundantan u jednoj fazi moe biti u jednom ili drugom redu, a ponekad i u
razliitoj redundantnoj konfiguraciji. Pri tome vrijedi injenica da ako ne
nastupa u jednoj - nee se ni pojavljivati u slijedeim fazama. Program mora
omaguavati izvlaenje stanja svake komponente iz jedne faze u slijedeu,
sve dok simulacija kompletnog zadatka ne bude zavrena, pri emu
odreivanje jedne uspjene putanje po fazi nije dovoljno ako je ukljueno
vie od jedne faze. Stanje svakog elementa mora biti u potpunosti odreeno
u svakoj fazi.
Vjerovatnoa odreivanja ciljeva za rjeavanje kompleksnog
zadatka odreivanja pouzdanosti sloenih tehnikih sistema moe biti
individualno zahtijevana, pri emu vjerovatnoe sigurnosti i uspjeha
zadataka su najee odreene i meusobno povezane. Dalje odluke koje
definiu nastavak zadatka odreene su brojem raspoloivih redundantnih
puteva za izvoenje kritinih funkcija. U isto vrijeme, vjerovatnoe
uspjenog ostvarivanja drugih nekritinih funkcija mogu zahtijevati
simualciju, pri emu raunarski program mora omoguavati simultano
odreivanje svih ovih meuzavisnih vjerovatnoa.
Metoda granica kao metoda prorauna pouzdanosti pomou
graninih vrijednosti primjenjuje se kada pouzdanost treba utvrditi za
tehniki sistem ili za najjednostavniju redundantnu konfiguraciju.
Karakterie je odreena uteda vremena u odnosu na znatno due procedure
sa matematikim modelima. Pogodna je za najsloenije tehnike sisteme
kod kojih se ne mogu razviti egzaktni matematiki modeli, uz uslov da
simulacijski postupci prethodno moraju biti razvijeni.
Metoda granica obuhvata raunanje gornjih i donjih granica za
predvianje, pri emu je sam proraun vjerovatnoe pojave stanja u radu ili
stanja u otkazu i njihova kombinacija prilino jednostavan. Vrijednosti
sluaje pojave stanja u otkazu (otkaza) se oduzimaju od jedinice (gornja
granica pouzdanosti), dok se vjerovatnoe uspjenih sluajeva dodaju
jedinici (donja granica pouzdanosti). Sa posmatranjem to veeg broja
sluajeva, suava se oblast izmeu gornje i donje granice pouzdanosti. Prvi
proraun gornje granice u obzir uzima samo one elemente otkaza koji
individualno mogu prouzrokovati neizvrenja zadatka, pa je potrebno
razmatrati serijski vezane blokove u logikom dijagramu za metodu granica,
slika 23. Ovo je dovoljno samo za neku zadovoljavajuu procjenu.
69
Za sluaj kada pouzdanosti pridruene individualnim blokovima nisu

vrlo visoke, za kompleksne tehnike sisteme kod kojih se zahtijeva visoka
pouzdanost u radu, potrebno je posmatrati paralelne blokove. U okviru
tabele 4 dati su elementi za algebarski proraun gornje i donje granice
pouzdanosti za sluajeve posmatranja samo serijski ili paralelno vezanih
elemenata.
Slika 23. Logiki dijagram za metodu granica, [12]

Vjerovatnoa pojave stanja u otkazu elemenata niza se rauna bez
obzira na elemente koji nisu serijski vezani u okviru sloenog tehnikog
sistema. Otkaz samo jednog serijskog elementa uslovljava otkaz sistema u
cjelini. Svi serijski elementi moraju biti dobri da bi otkaz sistema nastao
zbog otkaza dva paralelna elementa sistema, te se u ove proraune ukljuuju
serijski elementi.
Vjerovatnoa pojave otkaza koji nastaje kao rezultat otkaza
elemenata C i E u tom sluaju se definie kao RA RB FC FF , gdje je
F = 1 R . Slini izrazi za ostale parove paralelnih elemenata sa slike 22,
dati su u tabeli 4.
70
Tabela 4. Proraun granica pouzdanosti za logiki dijagram, slika 22
Samo paralelni elementi
Samo serijski elementi
Oblik
veze
Opti izraz za prvi

proraun Rgor
Gornja granica pouzdanosti, Rgor
Rgor = RA RB
Mogue kombinacije uspjeha ili
otkaza:
- A i B dobri (uspjeh zadatka),
- A dobro i B otkaz (neuspjeh
zadatka),
- A kvar i B dobro (neuspjeh
zadatka),
- A i B otkaz (neuspjeh zadatka)
Otkaz bilo kojeg od navedenih
parova elemenata rezultira otkazom
zadatka: C i E; C i F;D i E; D i F;
GiH
RA RB FC FF ;
RA RB FD FE *;
RA RB FD FF ;
RA RB FG FH .
R gor = e
i =1
Pretpostavka:
eksponencijalni model raspodjele
(sistem konstantnog iznosa otkaza ili
otkaza),
i - intenzitet otkaza ili otkaza i-tog
elementa u nizu,
m - broj elemenata u nizu
Pretpostavka:
ako komponente nisu visoko
pouzdane, moe se zanemariti
mogunost da oba elementa otkau u
paru,
treba razmatrati dva elementa u
vremenu,
granica pouzdanosti je jo gornja
(razmatraju se zajedniki sluajevi, a
sve vrijednosti otkaza nisu oduzete),
svi sluajevi su jedinstveni (ne
razmatrati znaajne kombinacije dva
puta)
* Napomena:
Za elemente D i F koji sami izazivaju otkaz C i E ne moraju imati oba otkaza, pa je izraz
za otkaz sistema koji nastaje iz otkaza D i F: RA RB 1 (FC FE ) FD FF , pa
izostavljanje lana 1 (FC FE ) ima zanemarljiv efekat na konane rezultate (a bitno
naruava sam proraun). Sline konstatacije se primjenjuju i na ostale parove otkaza.
2.7 ODREIVANJE NEODREENOSTI U ZADACIMA

POUZDANOSTI
Pri razvoju sloenih tehnikih sistema i sistema vjetake
inteligencije, esto je neophodno donositi odluke u uslovima neodreenosti.
71
Zbog prirode neodreenosti, principijelno je nemogue apsolutno

vjerodostojno predvidjeti posljedice odreenih aktivnosti, tehnikih
rjeenja, otkaza i dr. Primjena kvantitativnih modela je orjentisana na
korienje pojma vjerovatnoe za opis neodreenosti razliite prirode.
Takozvani Bajesov prilaz ocjeni pouzdanosti i sigurnosti [14] se
pokazao veoma perspektivnim. U Bajesovom prilazu na neodreenost se
gleda kao na vjerovatnou koja se moe interpretirati kao relativna
uestanost, kao nivo uvjerenosti ili na neki drugi nain. Za rjeavanje
problema neodreenosti u ovom prilazu potrebno je da se obezbijedi skup
apriornih vjerovatnoa koje opisuju osnovni skup. Apriorne vjerovatnoe
mogu biti odreene pomou frekvencija ili statistikih analiza. Takve
statistike analize unaprijed polaze od toga da su odgovarajui podaci za
opisivanje osnovnog skupa na raspolaganju. Ako takvi podaci nisu dostupni,
onda se apriorne vjerovatnoe daju kao subjektivne procjene od strane
eksperata. Rezultat analize predstavlja skup aposteriornih vjerovatnoa.
S druge strane, terorija fuzzy skupova predstavlja pogodan
matematiki aparat za tretiranja neodreenosti. Fuzzy skup predstavlja takav
skup (interval) vrijednosti sa odgovarajuom funkcijom pripadnosti zadatom
na ovom intervalu. Za pojam fuzzy kod nas nema ustaljenog prevoda, a u
brojnim radovima se sreu prevodi kao: rasplinut [15] , nejasan,
nerazgovjetan, paperjast, pahuljast, vlaknast [16] , neprecizan skup, [17] .
Meutim, najee se ovaj izraz ne prevodi, nego se koristi u izvornom
obliku, tj. kao fuzzy skup. U sluaju kada polazni podaci za analizu
pouzdanosti nisu dati takasto, problem ocjene stepena kritinosti se moe
uspjeno rjeavati zadavanjem intervala promjene sa odgovarajuim
funkcijama pripadnosti, [18] . Ovaj prilaz moe biti realizovan kod
ekspertnih sistema namijenjenih za analizu pouzdanosti i analizu otkaza.
72
Poglavlje 3
STRATEGIJA ODRAVANJA
3.1 RAZVOJ POSTUPAKA I KONCEPCIJA U PROCESU

ODRAVANJA
Termin odravanje (maintenance, instandhaltung, manutenzione)
koristi se za opisivanje raznih zahvata s ciljem ostvarivanja podrke
osnovne funkcije tehnikih ili drugih sistema, odnosno ostvarenja
zahtijevanog nivoa sigurnosti i pouzdanosti koji zadovoljava funkciju
kriterijuma, slika 24. Dakle, odravanje predstavlja sloeni funkcionalni
sistem, objedinjen jedinstvenim ciljem i zadanom funkcijom kriterijuma. Sa
inenjerskog aspekta, sama realizacija odravanja razmatranog tehnikog
sistema moe da se ostvari na vie naina (varijanti). Svaka od varijanti je
definisana koncepcijom, organizacijom i karakterom postupaka odravanja,
kao i odnosom izmeu pojedinih nivoa odravanja. Izabrana varijanta
odraava definisanu strategiju ili politika odravanja, [19] .
Svijest o potrebi odravanja tehnikih sistema, s ciljem vrenja
odreene njihove funkcije pod datim uslovima i u zadatom vremenu,
prisutna je od samih poetaka njihovog razvoja. Odravanje je u poetnoj
fazi razvoja industrije imalo, zbog nedovoljno formirane svijesti o
njegovom znaaju, obiljeja stihije, izoliranih aktivnosti i neutemeljenosti u
planiranju, kao i to je to bio sluaj sa samim procesom proizvodnje.
Razvojem proizvodnih procesa, primjenom dalje mehanizacije i poveanjem
broja maina u upotrebi, nametnut je i problem ozbiljnijeg pristupa procesu i
aktivnostima odravanja, posebno sa aspekta obezbjeenja to
ekonominijeg poslovanja.
73
Odravanje, kao kombinacija svih tehnikih, administrativnih i

poslovodnih (upravljakih) postupaka u toku ivotnog ciklusa trajanja
nekog elementa ili tehnikog sistema, u modernijem smislu postoji nakon
drugog svjetskog rata. esto se pod pojmom odravanje podrazumijeva i
proizvodnja kapaciteta (ouvanje funkcije tehnikog sistema i izbjegavanje
posljedica otkaza po tehniki sistem). Sa stanovita procesa odravanja,
pored faktora okoline potrebno je uzeti u obzir i faktore tehnologije,
strategije i veliine, odnosno njegove najznaajnije elemente: ciljeve
aktivnosti odravanja, postupke i tehnologije odravanja, politiku i
strategiju odravanja, principe i sam sistem odravanja u okviru preduzea,
svojstva tehnikih sredstava i primijenjene tehnologije, kao i broj, strukturu
i lokacije proizvodne opreme tehnikih sredstava.
Slika 24. Vrste odravanja, [19]

Osnovni cilj svakog korisnika tehnikih sistema je da oni to due
ostane u stanju radne sposobnosti. Da bi se to postiglo, nephodno je sistemu
pomoi kroz izvoenje odreenih zadataka odravanja. Vane odluke, o
nadlenostima, obavezama, sadraju i vremenu sprovoenja pojedinih
zadataka odravanja definiu metodologiju ili filozofiju odravanja. Iskustvo
pokazuje da je visok procenat ukupnih trokova poslovanja povezan sa
74
aktivnostima odravanja u preduzeu, odnosno - sa trokovima rada i

materijala i trokovima koji se odnose na proizvodne gubitke. Sa
poveanjem stepena sloenosti opreme ovi trokovi e se ubudue jo vie
poveavati (razvoj novih tehnologija, automatizacije, robotizacije i dr.).
Tradicionalnim prilazom povienju nivoa uspjenosti odravanja
kroz strukturiranje organizacije postie se mali napredak u odnosu na prilaz
projektovanja oprema za minimalno odravanje (spoj karakteristika
pouzdanosti, pogodnosti odravanja i logistike podrke odravanju u
projektovanju). Sa stanovita filozofije ili metodolokog prilaza odravanju
postoje dvije metodologije koje u poslednje vrijeme privlae najvie panje:
odravanje prema pouzdanosti (Reliability Centered Maintenance - RCM) i
integrisano produktivno odravanje (Total Productive Maintenance - TPM).
Pored ove dvije osnovne metodologije, u zadnjih nekoliko godina se uvode i
prilazi zasnovani na riziku, tzv. metodologije odravanje prema riziku,
koje u sutini predstavljaju korisnu dopunu metodologijama RCM i TPM.
U sluaju metodologije RCM, odluke o odravanju se donose na
osnovu detaljnog poznavanja karakteristika sistema, a posebno pokazatelja
pouzdanosti. U sluaju metodologije TPM, o odravanju se odluuje na
osnovu uvida u trenutno pogonsko stanje sistema, tj. na osnovu mogunosti
za vrenje funkcije kriterijuma sistema.
Metodologija RCM je zasnovana na savremenim postavkama teorije
pouzdanosti i drugih sistemskih nauka. Na osnovu detaljnog prouavanja
stanja u radu i u otkazu vri se usklaivanje postupaka odravanja sa
stvarnim potrebama. Drugim rijeima, metodologija RCM se zasniva na
poznavanju pokazatelja pouzdanosti, na osnovu kojih se stalno u vremenu
predvia pojava otkaza i vre prognoze buduih stanja sistema. Na osnovu
toga se donose odluke o postupcima preventivnog odravanja koje treba
sprovesti u odreenim vremenskim trenucima u cilju spreavanja iznenadne
pojave otkaza, a time i neplaniranih zastoja, dodatnih trokova ili veih
havarija.
Metodologija TPM je slina savremenoj metodologiji preventivnog
odravanja prema stanju. Kod ove metodologije sistem prate i odluke
donose svi zaposleni koji na bilo koji nain dolaze s njim u kontakt. Ova
metodologija odravanja trai poseban odnos korisnika prema sistemu, tako
da integrisanu odgovornost za kvalitet postupaka odravanja imaju svi
zaposledni. Koncept TPM se ostvaruje integrisanjem odravanja u prilaz
ivotnog ciklusa sistema. Metode i tehnike TPM su u protekloj deceniji
uspjeno preimjenjivane u Japanu, a esto i u Americi.
75
Ciljevi procesa odravanja, odreeni i determinisani kao aktivnosti

odravanja koje obuhvataju raspoloivost, snienje trokova, kvalitet
proizvoda, ouvanje ivotne sredine i sigurnost, moraju biti SMART
(Simple- jednostavni, Measurable- mjerljivi, Achievable- dostini, Reliablepouzdani i Time specific- vremenski odreeni), slika 25. Pri tome je
potrebno uzeti u obzir uticaj pojedinih struka na ukupne trokove
odravanja, slika 26. Nije teko zakljuiti da oko 80% trokova odravanja
potie od perioda pripreme, projektovanja, izrade tehnikog postrojenja i
njegove predaje korisniku, dok preostali dio ine trokovi od strane
odravanja (iskustvo osoblja, njihova obuenost, organizacija odravanja u
okviru kompanije i sl.).
Slika 25. Aktivnosti na pouzdanosti i pogodnosti odravanja u toku

ivotnog ciklusa tehnikog sistema, [12]
76
Upravljanjem procesom odravanja tehnikih sistema koordiniraju

se sve aktivnosti na definisanju ciljeva, strategije i odgovornosti odravanja
uz njihovo sprovoenje planiranjem, kontrolom i nadzorom nad procesom
odravanja, uz kontinuirano poboljanje i optimizaciju postojee
organizacije odravanja. Po definisanju strategije odravanja slijedi
konkretizacija pristupa odravanju za odreeni tehniki sistem, kao i
definisanje tehnolokih procesa odravanja s ciljem postizanja definisanih
ciljeva zacrtane strategije.
Slika 26. Uticaj pojedinih struka na ukupne trokove

Odravanja tehnikih sistema
Da bi se mogla izvriti nabavka tehnikog sistema neophodno je
prethodno realizovati sve aktivnosti na nivou razvoja, razrade i istraivanja,
kao i analizirati i informacije dobijene preko povratne veze, koje idu preko
svih ostalih aktivnosti. Definisanje cilja proistie iskljuivo na bazi
definisanih potreba u zavisnosti od karakteristika samog tehnikog sistema
(koji je predmet odravanja), kao i ivotnog ciklusa i moguih trokova
odravanja. Pri tome se kroz realizaciju podciljeva, specificiranih na slici
27, tei obezbjeenju maksimalne rasploivosti sredstva za rad, uz to nie
trokove odravanja. Algoritmom datim na slici 28 definisan je tok procesa
odravanja sa poznatim principima izvoenja snimanja otkaza i popravki,
77
Analiza slabih mjesta
Pracenje otkaza
Programi otklanjanja
slabih mjesta
ije
ac
ov
In
u
za
ka
ot
ju
an
av
r
od
e
nj
va
ca
re
a
st
je
m
h
bi a
sla rad
je a
an im
nj stv
la
tk sred
na
Sp
Nadzor eksploatacije
Popravke otecenja
Pregledi stanja cicenja

i odravanja
zatim dijagnostike radnih parametara za definisanje stanja tehnikih sistema,

mogue reparacije oteenih dijelova, te obavljanja poslova za spreavanje
otkaza (pregled stanja, ienje, podmazivanje, antikorozivna zatita i dr.).
ov
a
ro
k
Izrada i popravka
rezervnih dijelova
Upravljanje zalihama
rez. dijelova i materijala
S
m ma
at nj i
e r va
ija n
la je
t
Priprema rada
S
za krac
po iva
pr nj
av e
ke vre
Odravanje po stanju
m
en
a
Njega u eksploataciji
P
vij rodu
ek
a av
s r an
Tekuce odravanje
ed je
st ra
av d
a no
ra g
Planske popravke
da
POTCILJEVI ODRAVANJA
CILJ odravanja je
maksimalna raspoloivost
sredstava za rad uz
to nie trokove
Slika 27. Ciljevi i podciljevi odravanja tehnikih sistema, [12]
Znaajnije poveanje obima koritenja nekih informacionih

tehnologija u detekciji, dijagnostici i predvianju otkaza sistema, kao i
dodatna specijalizacija osoblja prema vrsti opreme, sa usvajanjem znanja iz
vie naunih oblasti (raunarstvo, metalografija, elektronika, vibracije,
razvoj ekspertnih sistema za podrku odluivanbju i dr.), determinie i
postavljanje zahtjeva za bezotkaznou i minimalnim zastojima zbog
odravanja (posebno kljune opreme).
78
Uglavnom se tei formalizaciji pristupa upravljanju rizikom (poznate

tehnike: Root Cause Analysis- RCA, Failure Modes Effects and Cricitality
Analysis- FMECA, Probabilistic Safety Assessment- PSA i dr.), kao i
davanju prednosti primjeni savremenijih metodologija odravanja
(Reliability Centred Maintenance- RCM, Total Productive MaintenanceTPM, Condition Based Maintenance- CBA, Predictive Maintenance- PM i
veem broju tzv. "ubrzanih" strategija odravanja) u odnosu na tradicionalne
(preventivno, korektivno i kombinovano odravanje).
Slika 28. Opti tok procesa odravanja, [19]
79
Pri tome, integracija uticaja ljudskog faktora i vie sile su od

posebnog znaaja za pouzdanost u radu i ocjenu greke. S obzirom da
organizacija novih sistema odravanja uzima u obzir rizike koji potiu od
faze projektovanja tehnikih sistema, preporuuje se koritenje tzv.
participativnog pristupa u projektovanju opreme i postrojenja, kao to su
tehnike projektovanje za odravanje (Design for Maintainability- DM),
vrednosno inenjerstvo (Value Ennginering- VE) i dr.
Pokazatelji kojima se prezentuje uspjenost metodologije odravanja
najee se definiu kao ocjena na skali od 1 do 10 (prosjena ocjena je u
intervalu 4 do 5, najbolji imaju ocjenu 6 a veoma rijetki ocjenu 7), pri emu
se posebno vrednuje slijedee, [20]:
ne smije biti vie od 25% neplaniranih trokova,
planski poslovi bi trebali biti do 95%,
plansko angaovanje treba biti oko 70% raspoloivih resursa,
dnevno raspoloivi kapaciteti moraju biti angaovano 100%,
obrt zaliha rezervnih dijelova trebao bi biti 3 do 3,5, pri emu
postupak traenih prema trenutno ispunjenim zahtjevima za rezervne
dijelove treba biti 97%,
organizacijska jedinica za upravljanje i planiranje ne treba biti
vezana za izvrni menadment preduzea,
planiranje mora biti realizovano prije rasporeivanja poslova na
one koji ih i mogu realizovati, a samo izvrenje poslova se ne prekida,
postoji sistem ili algoritam za odreivanje prioriteta poslova,
planirani poslovi moraju biti izvreni pravovremeno i u skladu sa
ranije usvojenim termin planom (vremenski plan realizacije),
preventivno odravanje izvoditi za sluaj kada daje utede u
cijeni kotanja, uz obezbjeivanje to manjeg zaustvljanja potrojenja ili
sistema u radu,
preventivne radnje odravanja izvoditi sa 100% realizacije,
obezbijediti inicijalnu bazu podataka i vriti auriranje iste sa
95% tanosti,
korisnici odnosno zaposleno osoblje zadueni za "njegu" opreme
i postrojenja trebaju sprovesti sve mjere i aktivnosti s ciljem stvaranja
neophodnih preduslova za uspjean rad opreme,
osnovati posebnu organizacijsku jedinicu za bavljenje sa RCM,
TPM, FMECA i drugim naprednim tehnikama, s ciljem pojaanja
odgovornosti prema menadmentu preduzea i obavljanja odgovarajuih
novih optimizacija i unapreenja u postojeem sistemu odravanja.
80
S obzirom da svaki sistem odravanja daje nove mogunosti za dalja

nova usavravanja i stvaranje uslova za bolje funkcionisanje tehnikih
sistema, potrebno je analizirati svaki konkretni sistem odravanja, uz
sveobuhvatnu analizu moguih primjena savremenih strategija odravanja,
ali i nekih drugih pristupa, zasnovanih na postojeim iskustvima, rezutatima
istraivanja i podacima iz literature.
3.2 NOVI TRENDOVI U ODRAVANJU

Pristupi procesu odravanja, sa aspekta filozofije, strategije i naina
upravljanja, kao i razvoj odravanja u toku vremena, dat je na slici 29.
Primjena bilo kojeg sistema odravanja od velike je vanosti za samog
korisnika tehnikog sistema, jer mora obezbijediti karakteristike efektivnost
i kvaliteta tehnikog sistema u cjelini.
Godine
1940
1950
1960
1970
1980
1990
2000
Odnos prema:
Korektivno odravanje
Odravanje po stanju
Plansko odravanje
Riziku
Pouzdanosti
Trokovima
Preventivno odravanje
Povecana produktivnost u odravanju
Centralne
radionice
Pogodnost
opreme
Dijagnostika
TPM
CMMS
TQM
Hoasticki pristup
Odravanje bazirano na trokovima
Odravanje usmjereno na puozdanost
Rizikom uslovljene inspekcije
Trokovi ivotnog ciklusa
Slika 29. Trendovi u odravanju, [21]
81
Rezultati primjene tradicionalnih strategija (preventivno, korektivno

i kombinovano odravanje) i savremenih strategija odravanja (RCM, TPM,
odravanje prema stanju, odravanje na osnovu predvianja, "ubrzane"
strategije odravanja) daju razliite rezultate. Slina situacija je i u sluaju
posmatranja razlika i potrebnog vremena za ostvarivanje prestrukturiranja u
novi sistem (potrebno minimalno 5 do 8 godina), tabela 5.
Tabela 5. Razlike izmeu tradicionalne i samvremene organizacije
odravanja tehnikih sistema
Karakteristika
Orjentacija
Aktivnost
Koncept
Izvrioc (nosilac)
Pojava otkaza
Posljedica u skladu
sa postavljenim
ciljem
Unapreenje
poslova
Vjerovanje
Davanje prioriteta
Broj otkaza
Udio planskih
poslova
Broj reklamacija
Nivo pouzdanosti
Nivo trokova
odravanja
Period planiranja
Karakter investicije
STARO
(Tradicionalni nain
odravanja)
na popravke
popravi
"gaenje poara"
majstor
otklanjaj otkaze
NOVO
(Savremni nain odravanja)
na pouzdanost
unaprijedi
predvidi, planiraj i
programiraj akcije
lan poslovnog tima
otkljanjaj uzroke
smanji trokove
odravanja
"akcija program
sedmice/mjecesa"
otkazi su neizbjeni
otkazima koji su se desili
veliki
poveaj vrijeme u radu
nizak
veliki
nizak
visok
mali
visok
visok
kratkoroan
neprofitna investicija
nizak
dugoroan
privlai investicije
kontinualno unapreivanje
otkazi su samo izuzeci
eliminisanju uzroka otkaza
svega nekoliko otkaza
Sutina preorjentacije je u naputanju prvenstva aktivnosti

neposrednih i kratkoronih ciljeva i prelasku na orjentaciju ka dugoronim
ciljevima, uz odgovarajuu promjenu neophodnog kadra i stvaranja
preduslova za njihovu bolju motivaciju.
82
Put od tradicionalnog ka savremenom pristupu odravanju

ilustrativno je dat na slici 30, gdje su prikazane i faze u razvoju procesa
odravanja tehnikih sistema. Potpuno je jasno poboljanje pokazatelja
upjenosti s poetkom primjene novih pristupa procesu odravanja, pri
emu dolazi i do paralelnog mijenjanja sistema nagraivanja osoblja, jaanje
njihovih motivacijskih mehanizama i samim tim i odgovornijeg ponaanja
na radu.
Uspjenost
Zajednicki-kombinovani
pristup
Nemoj ga samo
popravljati, unaprijedi ga
Popravi ga prije nego to
otkae
Popravi ga kada
otkae
Korektivno
Postupna degradacija
Kratkorocne utede
Eleminii greke
Uporedi tacnost
Zajednicko djelovanje
(zajednicka vizija)
Integrisano
snabdijevanje,
izvravanje,
marketing
Prdvidi
Planiraj
Rasporedi
Koordiniraj
Fokusiraj se
na trokove
Fokusiraj se
na vrijednost
Prekovremeni rad
Heroji
Nema iznenadenja
Takmicenje
Komparativna prednost
Najbolj i klasi
Ne popravljaj
Nagrade
Planirano
Prediktivno
Strategija
Rekonstruii
Podjela zbog
unapredenja
uspjenosti
Motivacija
Ne potroiti budet
Otkazi
Izbjeci otkaze
Vrijeme u radu
Rast-napredak
Ponaanje
Degradacija
Odgovor
Disciplina
Ucenje
Invencija
Slika 30. Faze u razvoju sistema odravanja, [22]
Uvoenjem strategije plansko-preventivnog odravanja dolazi do

promjene sutine djelovanja, sa davanjem naglaska na disciplinovano
izvrenje planiranih zadataka i potpuno sprovoenje svih potrebnih
procedura. Umjesto nagraivanja "heroja" koji znaju brzo otkloniti otkaz,
nagrauju se oni koji svoj posao odrauju na vrijeme i po unaprijed
definisanim i usvojenim procedurama, odnosno stimulie se plansko
poveanje raspoloivosti tehnikog sistema. Veza izmeu razrade i
projektovanja odnosno razvoja i proizvodnje, sa jedne, i odravanja, sa
83
druge strane, postaje dvosmjerna, jer odraava planiranje zastoja zbog

realizacije radova na odravanju. Zbog umanjenja potreba za odravanjem
smanjuje se i broj lanova angaovanog osoblja, uz realizaciju zahtjeva
njihovog uea u otkrivanju mogunosti za eliminaciju otkaza.
Polazei od odreenih prednosti ali i nedostataka svakog od sistema
odravanja, kao i njihove primjenljivosti na konkretan tehniki sistem,
potujui opte preporuke sa slike 30, esto se optimalno odravanje dobija
njihovim odgovarajuim kombinovanjem u skladu sa potrebama same
kompanije i njenog karaktera. Piramidalni redoslijed sprovoenja pojedinih
aktivnosti u okviru izbora metode i strategije, zavisno od faze razvoja
pojedine organizacije, prikazan je na slici 31. Proces usavravanja ide od
baze ka vrhu piramide, dok osnovicu daje informacioni sistem za
upravljanje odravanjem (Computerised Maintenance Management SystemCMMS), bez kojeg nema promjene ka primjeni savremenih koncepcija
odravanja, kao ni efektivnog i efikasnog menadmenta odravanjem.
Faza 5.
Uspjenost
funkcionisanja
Upravljanje
vrijednostima
-imovinom
Standardizacija
RAM
opreme
Analiza
Pouzdanost u
RCM
trokova C konstrukciji
Fleksibilnost Integracija
Spoljani
radnih
zadataka
Benchmarking OPM
timova
odravanja
Prediktivno odravanje
"Njega" opreme
Analiza otkaza
Povecanje
Istorija opreme (arhivirani
Odravanje prema stanju
obucenosti posade
podaci o opremi)
Informacioni sistem i
Preventivno
SISTEM VOENJA-MENADMENT
prikupljanje podataka
odravanje
Planiranje i rasporedivanje
Izvjetavanje o izvrenim Upravljanje
Odredivanje
poslova
poslovima
zalihama
radnih zadataka
Faza 4.
Ugradena
pouzdanost
Faza 3.
Organizaciona
uspjenost
Faza 2.
Prediktivno
odravanje
Faza 1.
Planirano
odravanje
Slika 31. Redoslijed usavravanja sistema odravanja, [21]
Najvii nivo odravanja odnosi se na strategiju odravanja

(Maintenance Strategy), koju utvruje rukovodstvo odravanja u skladu sa
zahtjevima za: osiguranjem raspoloivosti tehnikog sistema za obavljanje
traene funkcije uz najoptimalnije trokove, zadovoljenjem sigurnosnih
84
zahtjeva koje prema tehnikom sistemu moraju ispunjavati sami odravatelji

i osoblje korisnika (a po potrebi i njihov uticaj na okolinu), kao i
ostvarenjem potrebne izdrljivosti tehnikog sistema i/ili obezbjeenjem
kvaliteta usluga. Trokovi odravanja su u direktnoj sprezi sa izabranom
strategijom odravanja za svaki konkretni tehniki sistem. Treba istai da je
najvei dio trokova ivotnog ciklusa prikriven u niskom kvalitetu,
izgubljenom kapacitetu, ugroenoj ivotnoj sredini, sigurnosnim rizicima
(pojava akcidentnih situacija), otpadu, smanjenju radnih rezultata, gubitku
ugleda na tritu i u lokalnoj zajednici, dok samo manji dio nastaje od radne
snage, potronog materijala, spoljanjih servisa, projekata i dr.
Kada je u pitanju energetsko-procesna industrija, posljedice
smanjenih ulaganja u odravanje mogu biti katastrofalne, pa je od posebne
vanosti da se smanjivanjem ulaganja u odravanje nikako ne smije dovesti
u opasnost pouzdanost rada tehnikog sistema u cjelini, odnosno izazvati
neeljene opasnosti od poara i eksplozije. Bilo kakav neplanirani zastoj u
ovoj industriji ima za rezultat velike ekonomske gubitke i dodatnu potronju
za pokretanje istih. Iz tih razloga je od posebnog znaaja definisati
optimalnu mjeru ulaganja u svaki konkretni tehniki sistem, odnosno
odabrati adekvatnu poslovnu strategiju odravanja. Pri tome je potrebno i
analizirati sve uticajne elemente koji determiniu konani izbor
odgovarajue strategije odravanja, slika 32. Krajnji konani cilj definie
rad tehnikog sistema bez zastoja i optimalni utroak svih potrebnih resursa.
Postoji velika korelacija izmeu postupaka i strategije odravanja. U
principu, postoje etiri temeljne strategije odravanja i jedna njihova
nadogradnja:
Strategija "ekaj i vidi". Popravka se vri tek po pojavi
otkaza. Osim ienja i podmazivanja, ne postoje drugi elementi planskopreventivnih intervencija. Koriste se kod manje vanih i to jednostavnijih
tehnikih sistema i sredstava za rad.
Strategija "Oportunistiko odravanje". Ova strategija je
slina prethodnoj, s tim da se na mjestima pojave eih otkaza uvode
odreeni zahtjevi preventivnog odravanja, ukoliko se to ocijeni potrebnim i
nunim.
Strategija "Preventivno odravanje". Odravanje, koje je
zasnovano na naunoj disciplini pouzdanosti pojedinih sastavnih elmenata
sistema i sklopova sredstava za rad, izvodi se prije nastanka otkaza. Koristi
se kod skuplje i sloenije opreme i kod tehnikih sistema kod koji otkaz
moe imati znaajne uticaje na ljude i okolinu.
85

Strategija "Odravanje prema stanju". Primjenjuje se u
vazduhoplovstvu i energetsko-procesnoj industriji. Intervencije se izvode na
bazi utvrenog stanja sredstva za rad. Ova strategija obuhvata i praenje tzv.
logistikih parametara odravanja (raspoloivost, pogodnost za odravanje,
popravljivost i trokovi odravanja).
Strategija Odravanje prema riziku. Primjenjuje se u
okviru sloenih tehnikih sistema koji imaju visok rizik za ivotnu sredinu i
ljude (nuklearne elektrane, petrohemijska industrija, neka procesna
postrojenja i dr.). Ova strategija je u sutini samo dopuna (nadogradnja)
odravanja prema pouzdanosti i integrisanog produktivnog odravanja.
Finansijska
sredstva
Prostor
Zakonitost
proizvodno
-tehnolokog
procesa
Vrsta
sistema
CILJ:
minimalizacija
zastoja
Kadrovi
Organizaciona
sredstva
Lokacija
fabrike
Rad u
smjenama
Plasman
proizvoda i
uslluga na
tritu
Slika 32. Prikaz najuticajnijih elemenata na

izbor strategije odravanja, [19]
Strategija odravanja, kao najvaniji faktor za projektovanje i

uspostavljanje organizacijske strukture same funkcije odravanja, zavisi od
intenziteta i meusobnih veza izmeu funkcije odravanja i ostalih funkcija.
Naravno, prema odgovarajuoj izabranoj strategiji odravanja organizuju se,
nadziru i dokumentuju svi radovi na odravanju, odnosno vri adekvatno
upravljanje odravanjem. Osnovna filozofija i princip ispravnog upravljanja
odravanjem predstavlja kontinualnih zadovoljavanje korisnikih potreba,
uz ostvarenje najniih trokova odravanja.
86
3.3 METODE ODRAVANJA

Intenzivan razvoj metoda odravanja poinje nakon prvog evropskog
kongresa European Federation of National Maintenance Sociates- EFNMS,
1972. godine, na kojem su definisani neki od osnovnih naela teorije
odravanja:
princip "ekaj i vidi", koji je predviao sprovoenje
intervencija tek nakon nastanka otkaza sistema,
oportunistiki pristup, koji nadograuje princip "ekaj i vidi" u
smislu sprovoenja i nekih preventivnih aktivnosti bez prethodne pouzdane
procjene stanja tako zamijenjenih elemenata,
princip "preventivnih intervencija", koji podrazumijeva
obavljanje odravanje prije nastanka otkaza, a na bazi odreenih
pokazatelja,
princip
predvianja otkaza, utvrivanjem vjerovatnoe
nastanka otkaza i popravkom ili zamjenom dijelova koji mogu uzrokovati
nastanak otkaza,
princip odravanja prema utvrenom stanju dijelova
tehnikog sistema i sistema u cjelini, pri emu su kod utvrivanja stanja
koriste metode kontrole date u okviru Poglavlja 4.
Udruenje odravaoca u Italiji, kao i neke sline asocijacije u drugim
zemljama, usvojili su grubu podjelu metoda odravanja na: preventivno
odravanje, na osnovu izraenog vremenskog dinamikog plana,
preventivno odravanje na osnovu subjektivno utvrenog stanja (vid, sluh,
opipavanje i iskustvene prognoze), kao i preventivno odravanje na osnovu
objektivno utvrenog stanja (definisanje odreenih parametara i mjerenje
pokazatelja stanja).
Tehnologija rada i organizacija procesa odravanja pruaju irok
spektar mogunosti za konkretnu realizaciju na samom tehnikom sistemu,
to otvara potrebu za daljim razvojem i usavravanjem metoda odravanja,
uz neophodnost realizacije dodatne optimizacije, s ciljem dobijanja to
boljih rezultata. Pri tome se poslovi razvoja i unapreenja baziraju, s jedne
strane, na razvoju tehnolokog postupka, konstruktivne eme tehnikog
sistema, organizacije rada i razvoja informacione podrke, odnosno na
razvoju metoda, ekonomije i organizacije (kadrova) odravanja, s druge
strane.
87
Razvoj tehnickih sistema
Prethodno je potrebno usvojiti i neophodna znanja iz razliitih

naunih disciplina (matematika, mehanika, tehnologija, konstrukcija,
otpornost materijala, ekologija), slika 33.
Samoodravanje
Ekspertni sistem
Plansko
odravanje
TPM
RCM
Odravanje po stanju
Terotehnoloki pristup (GB)
Logisticki pristup (USA)
Korektivno
odravanje
1900
1950
2000
Vrijeme
Slika 33. Uopteni prikaz razvoja koncepcija i postupaka odravanja
Za razvoj postupaka preventivnog odravanja neophodno je

usvajanje znanja iz oblasti matematike statistike, pouzdanosti, mjerne
tehnike (posebno tehnike dijagnostike), projektovanja, konstrukcije i
tehnologije izrade elemenata, informacionih sistema, kao i organizacije i
upravljanja sloenim tehnikim sistemima (posebno znaajno kod sistema
za iji rad se zahtjeva visoka pouzdanost i sigurnost, kao to su procesnoenergetska postrojenja). Razvijen je veliki broj metoda i koncepata
odravanja, od koji se u literaturi najee pominju: korektivno odravanje,
preventivno odravanje (vei broj razliitih metoda), odravanje prema
stanju, terotehnoloko odravanje, logistiko odravanje, plansko
88
odravanje sa remontima (tzv. zakonsko odravanje), odravanje po

ukazanoj prilici, totalno produktivno odravanje (Total Productive
Maintenance- TPM), odravanje zasnovano na pouzdanosti (ReliabilityCentered Maintenance- RCM), ekspertni sistemi i samoodravanje.
Razvoj odravanja mijenjan je i usavravan tokom vremena. Grubi
prkaz generacijskog koncipiranja razvoja odravanja dat je na slici 34. Izbor
metode odravanja zasniva se na postignutom kvalitetu veze izmeu
rezultata potpune analize uticaja i primijenjenih postupaka odluivanja i
dobijenih krajnjih rezultata primijenjene metode (ukupna efektivnost,
vremenski intervali izvoenja aktivnosti odravanja, ukupni trokovi,
meuzavisnost ukupnih trokova i vremena izvoenja aktivnosti
odravanja).
Cetvrta generacija:
Treca generacija:
Pracenje stanja
Druga generacija:
Projektovanje
pouzdanosti i pogodnosti
odravanja
Studije rizika
Raspored ispitivanja
Prva generacija:
Popravka nakon
otkaza
1950
Mali brzi racunari
Sistem planiranja i
kontrole rada
Veliki spori racunari
Vrste otkaza i analize

Ekspertni sistemi
Strucnost u odravanju
Upravljanje usmjereno na
ukupni kvalitet
1980
Analize LCC
1995
Investicije u odravanje
Multidisciplinarnost i
timski rad
Benchmarking
Efikasno upravljanje
Standardi
Tehnicka dokumentacija
Okolina
Savremeni koncepti
RCM
TPM
BCM
RBI
Odravanje usmjerno na
rezultate
Dokumentacija
Odravanje usmjerno na
rezultate
Motivacijski pristup
Strucnost/sertifikat
Politika predugovora
2000
Vrijeme
Slika 34. Razvoj odravanja tokom vremena, [21]
Poslove i aktivnosti odravanja grupiu se uglavnom prema etiri

osnovna kriterijuma: prema izvoru finansiranja, prema tehnolokoj namjeni,
prema vremenu u odnosu na nastalu nepravilnost, kao i prema nainu
djelovanja u odnosu na tehniko sredstvo. Ova podjela je u sebe ukljuila i
ostale kriterijume, kao to su: obim i namjena radova, uestalost ili
89
frekvencija ponavljanja, vremena popravki, mjesta i uzroci popravki, visine

i naini finansiranja, kao i specijalizacije i podjele rada i planiranje. Prikaz
mogueg grupisanja poslova i aktivnosti odravanja tehnikih sistema dat je
u okviru tabele 6. Stalni razvoj i napredak tehnike i tehnologije zahtjeva i
usavravanje postupaka odravanja, s ciljem unapreenja postignutih
rezultata. Pravilo uspjeha zahtjeva kontinualan hod naprijed, unapreenje
ve postojeih znanja, tehnika i sposobnosti, s ciljem stvaranja potencijala
za mogue suprotstavljanje kokurentskim kompanijama i njihovom razvoju.
Zbog viedimenzionalnosti i vieznanosti procesa koji se odvijaju u
odravanju dolazi do preplitanja sadraja i karakteristike radova na
odravanju. U daljem tekstu daju se osnovne karakteristike pojedinih
metoda i koncepata odravanja.
Korektivno odravanje (Corrective Maintenance) predstavlja
odravanje koje se izvodi poslije otkrivanja greke, s ciljem dovoenja
odreenog elementa u stanje u kojem moe izvoditi zahtjevanu funkciju
kriterijuma. Ovo podrazumija da ovaj sastavni dio sistema ostane u sistemu
do momenta pojave otkaza ili prestanka rada (otkaza). Vrijeme popravke
(odravanja) ili zamjene dijela u otkazu, zbog njegovog stohastinog
karaktera, nije mogue u potpunosti unaprijed odrediti, pa su samim tim i
pravovremene mogunosti organizacije radova i potrebne tehniko
tehnoloke pripreme smanjene. W.M.J. Gerards naziva taj pristup "ekaj i
vidi". Dobra strana korektivnog odravanja lei u injenici potpunog
iskoritenja dijelova. takoe, nisu potrebna dopunska saznanja o stanju
elementa u radu, niti je potrebno definisati zakonitost oteenja satavnih
dijelova tehnikog sistema. Nedostatak ove metode je neoekivana pojava
otkaza, kao i pratee posljedine pojave otkaza ostalih elemenata u sistemu i
ispadanje tehnikog sistema iz pogona.
Otklanjanje otkaza u pravilu zahtijeva due zastoje i vee trokove,
zbog neplaniranih potreba za angaovanjem neophodnih resursa (ljudski i
materijlni resursi). Danas se ovaj pristup koristi za nevane odnosno
pomone tehnike sisteme, kod kojih zastoj ne utie direktno na proizvodni
proces. Korektivni sistem odravanja obuhvata, iskljuivo kao neplanske
kategorije, slijedee aktivnosti: podeavanje, male i lake popravke, srednje
popravke, generalne popravke, zamjenu dijelova i revitalizaciju.
90
Tabela 6. Prikaz mogueg grupisanja poslova i aktivnosti odravanja

tehnikih sistema
Korekcija
Investicijsko
odravanje
Tekue
odravanje
Podjela
Prevencija
Vrijeme u odnosu na
tehnoloku namjenu
Izvor finansiranja (knjigovodstveni prilaz)
Kriterijum
podjele
Obim i nain
finansiranja
Svi poslovi koji se
finansiraju iz
ostvarivanja
finansijskih
sredstava
kompanije u
tekuoj godini
(varijabilni
materijalni
trokovi)
Vei radovi i
zahvati, sa
obezbjeenjem
sredstava na dui
rok preko
investicija,
odricanjem od
trenutne u korist
budue
proizvodnje
(amortizacija)
Niz zahvata i
akcija koji se
izvode po pojavi
otkaza sistema,
koristi se najee
za pomone
tehnike sisteme,
gdje zastoj ne utie
na proizvodni
proces
Poslovi planskog
karaktera, prema
zacrtanom planu
prije nego to
nastane otkaz,
zahtijevaju znatna
finansijska
sredstva
Osnovne karakteristike
Manji obim i sloenost radova,
Mogunost izvoenja u izvan
eksploatacijskom vremenu,
Via uestalost izvoenja,
Naizmjetanje tehnikog sredstva
sa mjesta upotrebe,
Izvode ih korisnici i/ili zaposleni u
slubi odravanja,
Manji ukupni iznos trokova,
Finansiranje iz trokova osnovne
djelatnosti kompanije
Vei obim i sloenost poslova, sa
prekidom procesa eksploatacije,
Niska uestalost izvoenja,
Izvoenje je najee u posebnim
prostorima van upotrebe tehnikih
sredstava, izvode ih u principu
radnici slube odravanja,
Relativno visoki trokovi,
finansiraju se iz trokova
amortizacije
Pojava otkaza, zaustavljanje
sistema i lokacija otkaza,
Rastavljanje, izdvajanje sklopa i
identifikacija otkaza,
Detaljnije rastavljanje, otklanjanje
otkaza popravkom ili zamjenom
elementa,
Sastavljanje, regulacija i
podeavanje tehnikog sistema,
Kontrola, vrifikacija i putanje u
rad
Preventivni periodini pregledi s
ienjem i podmazivanjem,
Traenje i otklanjanje slabih mjesta
u tehnikom sistemu, kontrolni
pregledi, sa tehnikom
dijagnostikom,
Planirane popravke (male do
velike)
91
92
Obim i nain
finansiranja
Aktivnosti:
projektovanje
tehnikog sistema za
odravanje,
projektovanje sistema
za odravanje,
voenje, testuranje i
analiza sistema
odravanja,
planiranje i
upravljanje sistemom
odravanja pomou
raunara,
razvoj i usavravanje
sistema odravanja
Aktivnosti:
zamjena neispravnog
dijela ili sklopa
ispravnim,
obnavljanje tehnikih
karakteristiuka
sistema,
podeavanje
Neposredni
radovi
Radiovi korektivnog
odravanja
Radovi preventivnog odravanja

(prema konstantnoj trajnosti, prema
konstantnom datumu i prema stanju)
Podjela
Radovi koji se izvode

neposredno na samom
tehnikom sredstvu
Posredni
radovi
Prema nainu djelovanja

na tehniko sredstvo
Prema vremenu u odnosu na

nastalu neispravnost
Kriterijum
podjele
Tabela 6. Prikaz mogueg grupisanja poslova i aktivnosti odravanja

tehnikih sistema (nastavak)
Radovi koji se ne izvode

na samom tehnikom
sredstvu
Osnovne karakteristike
Operacije:
kontrola stanja i praenje
degradacije parametara koji
opisuju tehniko sredstvo i
njegovu pouzdanost (ukljuivi
sve vrste mjerenja, kao i provjeru
i badarenje u tehniko sredstvo
ugraene mjere i test opreme i
instrumenti),
traenje i otklanjanje slabih
mjesta; preventivna zamjena
elemenata zbog troenja i
starenja,
preventivna podeavanja;
ienja, zatita od korozije i
podmazivanja
Operacije:
pojava otkaza, zaustavljanje,
lokacija otkaza, rastavljanje,
izdvajanje sklopa (defektaa),
identifikacija otkaza, detaljno
rastavljanje, otklanjanje otkaza,
sastavljanje, regulacija i
podeavanje,
kontrola i verifikacija i putanje u
rad
Pregledi (revizije, inspekcije):
dnevni, prije poslije i za vrijeme
upotrebe, sedmini, mjeseni,
periodini, tehniki (godinji,
vanredni i kontrolni),
Zamjena dijelova
Planiranje,
Izrada rezervnih dijelova
Preventivno odravanje (Preventive Maintenance) je prvi put

primjenjeno u Americi nakon Drugog svjetskog rata. Sutina ovog pristupa
je obavljanje radova na odravanju prema ranije definisanom planu i sa
rokovima prije pojave samog otkaza sistema. Ovi radovi se dogovaraju sa
pripremom proizvodnje kako bi bili obezbjeeni uslovi za zaustavljanje
tehnikog sistema radi potrebne preventive. Prema predloenim evropskim
normama ovo odravanje se izvodi u unaprijed odreenim intervalima
vremena ili po propisanim pravilima, s ciljem smanjenja vjerovatnoe
pojave otkaza ili, generalno, slabljena funkcionalnosti tehnikog sistema.
Odravanje prema stanju (Condition based Maintenance)
nastaje tokom sedamdesetih godina dvadesetog stoljea, paralelno sa
razvojem elektrotehnike i potrebnih ureaja za mjerenje parametara bitnih
za procjenu stanja, na bazi kojih se donose odluke o potrebnim zahvatima
odravanja. Odravanje prema stanju je u sutini preventivno odravanje
koje se sastoji od praenja rada i parametara (prema zahtjevu, periodino i
kontinualno) i naknadnih radnji.
Period od 1950. do 1960. godine karakterie odravanje na bazi
stanja, sa potpunim oslanjanjem na ljudski osjeaj. Dalji razvoj odravanja
prema stanju (do 1970. godine) doveo je do postepenog zamjenjivanja
odravanjem zasnovanom na unaprijed definisanom vremenu. Poveani
pritisak na trokove i nove mogunosti otvorene ubrzanim razvojem
tehnologija kontrole i dijagnostike stanja u periodu nakon 1990. godine,
dovodi do postepene zamjene odravanja prema stanju na bazi vremena sa
vie strategija odravanja na bazi stvarnog dijagnostikovanog stanja, nastale
kao kombinacija subjektivne dijagnoze potpomognute koritenjem
savremene dijagnostike opreme, pri emu sistemsko uvoenje odravanja
na osnovu stanja zahtijeva analizu sistema objekata i procedura.
Obino se realizuje u nekoliko faza: izbor komponenti na kojima
vrijedi sprovoditi dijagnostiku, odreivanje trajno relevantnih komponenti,
odreivanje taaka mjerenja i njihova identifikacija, izbor koncepta
dijagnostike, davanje ocjene dobijene na bazi dijagnostike (procjena
vjerovatnoe i duine oekivanog ispravnog stanja, sa terminiranjem
aktivnosti na odravanju koje se tiu zamjene, popravaka i dr.), vrenje
odreenih popravaki i izrada pratee dokumentacije.
Prognoziranje odravanja prema stanju ostvaruje se pomou
razliitih modela, pri emu se strateki izdvajaju dva koncepta: odravanje
prema stanju sa kontrolom parametara i odravanje prema stanju sa
kontrolom nivoa pouzdanosti. Da bi se uveo program odravanja prema
93
stanju neophodno je posjedovati potrebne instrumente i metode, imati

pripremljeno i obueno osoblje, pogodnu organizaciju, kao i potrebnu
raspoloivost i dostupnost komponenti i tehnikog sistema za inspekciju.
Odravanje prema stanju sa kontrolom parametara podrazumijeva
stalnu ili periodinu kontrolu i mjerenje tehnikih parametara, kojima se
definie tehniko stanje sastavnih elemenata ili tehnikog sistema u cjelini,
kao i zapoinjanje aktivnosti odravanja prelaskom kontrolisanih
parametara u podruje podkritinog nivoa odnosno dostizanjem granica
upotrebljivosti. Ovim odravanjem definisan je skup pravila za odreivanje
reima kontrole stanja elemenata tehnikog sistema u procesu eksploatacije,
sprovoenje dijagnostike i donoenje odgovarajuih odluka o neophodnosti
njihove popravke ili njihove zamjene.
Promjena tehnikog stanja sistema, koja predstavlja sluajan proces
nastaje pod djelovanjem veeg broja faktora u eksploataciji, predstavlja se
funkcijom gustine raspodjele parametara stanja f ( , t ) u bilo kom trenutku
vremena, pri emu se ova funkcija pokorava zakonu normalne raspodjele.
Koritenjem zakona iz teorije vjerovatnoe definiu se jednaine parametra
istroenosti i parametra vremena t . Pri tome se tokom eksploatacije
vrijednosti parametra (t x ) grupiu oko svoje srednje vrijednosti (t x ) sa

rasipanjem oko nje uz standardnu devijaciju uk (nastaje pri estom
putanju u rad, za razliite reime eksploatacije i slino). Pri tome se opis
modela promjene stanja, uz koritenje intervala povjerenja uk , definie
kao:
(t ) = u t + 0 uk ,
gdje su:
(22)
d
- brzina promjene stanja;
dt
0 - minimalna vrijednost parametara stanja, i
t - vrijeme koritenja.
Otkrivanjem simptoma neispravnog stanja, odreivanjem vrijednosti
pojedinih parametara stanja i njihovim uporeivanjem sa doputenim
vrijednostima definie se stanje tehnikog sistema ili njihovih pojedinih
elemenata. Pri tome je prethodno neophodno definisati vrijednosti
u=
94
dijagnostikih parametara kod ispravnog stanja tehnikog sistema (gornju i

donju granicu), kao i prognozu rezervne upotrebljivosti tehnikog sistema.
Za utvrivanje graninih vrijednosti parametara stanja koriste se
najee slijedei kriterijumi: tehniko-tehnoloki (proizvodni, montani,
probni rad, zatim stacionarni i nestacionarni reimi rada, rad pri tehnikom
minimumu, ekoloka ogranienja, cijena, zamjenljivost, rizici, ogranienja
vezana za zatitu od poara i zatitu na radu i osiguranja i dr.), sigurnosni,
ergonomski i drugi.
Po definisanju kriterijuma za utvrivanje stanja elemenata ili
tehnikih sistema u cjelini, granine vrijednosti parametara stanja se
odreuju pomou iskustvenih podataka, eksperimentalnih ispitivanja,
dopunskih ispitivanja u specijalizovanim laboratorijama i sprovoenjem
odgovarajuih teoretskih prorauna. Odravanjem prema stanju sa
kontrolom nivoa pouzdanosti postie se koritenje tehnikog sistema bez
ogranienja, uz obezbjeenje izvravanja svih neophodnih aktivnosti
odravanja pri otklanjanju nastalih otkaza, s ciljem postizanja nivoa
pouzdanosti u zahtjevanim granicama.
Kao kriterijum tehnikog stanja usvaja se nivo pouzdanosti, sa
definisanim maksimumom informacije o tehnikom stanju sistema,
pogodnosti uporeivanja i kritikom karakteru promjena procesa
eksploatacije tehnikog sistema. Od posebnog znaaja je odreivanje nivoa
pouzdanosti sastavnih elemenata sloenih tehnikih sistema, zatim pojedinih
njihovih tehnolokih cjelina (podsklopovi i sklopovi), uz prateu analizu
trokova za tehniki sistem u cjelini.
Kao poetni nivo pouzdanosti moe se koristiti nivo pouzdanosti
odreen na bazi iskustvenih podataka o radu tehnikog sistema ili njemu
slinih objekata u prethodnih 3 do 5 godina (preliminarna dinamika
tehnikih pregleda i kontrola). Metoda odravanja prema stanju sa
kontrolom nivoa pouzdanosti bazira se na primjeni metoda statistikog
upravljanja kvalitetom odravanja, koritenjem osnovnih pokazatelja
pouzdanosti (vjerovatnoa bezotkaznog rada, intenzitet pojave otkaza,
vjerovatnoa zamjene sastavnih dijelova elemenata tehnikih sistema,
intenzitet zamjene, kao i neki drugi manje znaajni pokazatelji). Primjena
odravanja prema stanju daje bolje rezultate ukoliko je izvedena
konstrukcija tehnikog sistema podesna za dijagnostiku i ima visoku
tehnologinost, kao i ukoliko su stvoreni preduslovi za moguu primjenu
informacionih sistema i elektronske baze podataka uz koritenje raunarske
podrke.
95
Izbor najefektivnije metode odravanja vri se na bazi izvrene

kompleksne analize po slijedeim etapama: analiza i izbor optimalnih
metoda odravanja, izbor metoda, sredstava i reima tehnike dijagnostike,
odravanje kontrolnih nivoa pouzdanosti sastavnih elemenata ili tehnikog
sistema u cjelini, razrada eksploatacijske remontne dokumentacije, vrenje
eksploatacijskih provjera (instalisane karakteristike) i primjenljivost
pojedinih metoda odravanja prema stanju sa aspekta oekivanih trokova
(uporedne analize metoda odravanja), [23] .
Terotehnoloko odravanje (Terotechnology) nastalo je na bazi
preventivnog odravanja u Velikoj Britaniji, poetkom sedamdestih godina
prolog vijeka (Dennis Parkes). Osnovni koncept bazira se na zahtjevu da
strunjaci odravanja moraju svojim poznavanjem direktno ili indirektno
uestvovati u svim fazama ivotnog ciklusa (vijeka) opreme od ideje do
njenog otpisa, a s ciljem osiguranja efektivne i ekonomske podrke sistemu.
Ovo podrazumijeva sve integralne dijelove i sve aspekte sistema, poev od
postupaka planiranja i razvoja novih sistema, kroz projektovanje i reviziju
projektne dokumentacije, izradu, ispitivanje, montau, probni rad,
eksploataciju, odravanje, rekonstrukciju, revitalizaciju i modernizaciju
(produeni ivotni vijek), pa sve do iskljuenja iz eksploatacije i
rashodovanje (otpis) postrojenja (tehnikog sistema).
Logistiko odravanje (Logistics Engineering) razvijeno je u
Americi (Benjamin Blanchard) paralelno sa razvojem terotehnolokog
pristupa u Evropi. Radi se o potpori instalisanoj opremi u njenom pogonu,
pri emu se akcenat stavlja na samo projektovanje, proizvodnju opreme i na
kraju na njeno koritenje. Cilj je osiguranje visokog stepena pouzdanosti
opreme i lako odravanje u svrhu efikasnije eksploatacije tehnikog sistema,
pri emu treba razviti elemente logistike podrke u vidu optih poslova
(administrativni poslovi, normativni poslovi, motivacijski, ergonomski i
ekoloki faktori, ostvarenje i raspodjela dobiti), nabavke rezervnih dijelova i
repromaterijala, kao i eventualnu proizvodnju i popravku rezervnih dijelova
u vlastitim ili uslunim radionicama.
Plansko odravanje sa remontima ili tzv. zakonsko odravanje
(Scheduled Maintenance) pojavilo se je osamdesetih godina dvadesetog
stoljea, kao odreena kombinacija korektivnog i preventivnog odravanja
koja odgovara pojedinom preduzeu. Zasniva se na korektivnom odravanju
uz koritenje pojedinih modula preventivnog odravanja (planske popravke,
preventivni pregledi, plansko podmazivanje, traenje i otklanjanje slabih
mjesta, odravanje prema stanju i dr.), slika 35. Odravanje po ukazanoj
96
prilici se moe posmatrati dijelom proirenog korektivnog odravanja.

Ukljuuje razna ienja, podmazivanja, bojenja i zamjenu jednostvanijih
dijelova u periodu kada se obavlja korektivno odravanje, odnosno tokom
uklanjanja otkaza i to na elementima na kojima se otkaz nije desio.
Plansko odravanje
Preventivno
odravanje
Plansko
podmazivanje
Planske
popravke
Preventivni
pregledi
Traenje i otklanjanje
slabih mjesta
Odravanje po
stanju
Slika 35. Prikaz planskog odravanja
Integrisano produktivno odravanje (Total Productive

Maintenance- TPM) razvijeno je sedamdesetih godina dvadesetog stoljea
po ideji S. Nakajime (Japan), s ciljem primjene u visokoautomatizovanoj i
masovnoj proizvodnji u Toyota korporaciji (protona proizvodnja bez
zaliha, potpuna kontrola i smanjenje pomonog vremena). Osnovni stubovi
na kojima poiva TPM prikazani su na slici 36. Odravanje se povjerava
osoblju koje rukuje sa opremom i koje je najmotivisanije za nesmetan rad
opreme zbog zarade i uspjeha unutar same kompanije. U osnovi pristupa
TPM polazi se od ideje postizanja potpuno automatizirane fabrike bez
zastoja, potivajui est japanskih pravila: SEIRI - organizacija, SEITON urednost, SEISO - nezagaenost, SEIKETSU - istoa, SHITSUKE disciplina, SHIKKARI - marljivost.
U osnovi, radi postizanja ukupne efektivnosti opreme i izbora
odravanja sa maksimalnim spreavanjem otkaza i uee svih zaposlenih,
TPM je baziran na tri grupe principa, [24]: tehnike odravanja (preventivno
odravanje, predvidljivo i odravanje prema stanju, produktivno odravanje
i redukcija trokova, timski rad rukovodstva, trokovi ivotnog ciklusa),
integrisano kvalitetno upravljanje, kao i pravovremenost (Just-in-Time).
Na zapadu se je ovaj koncept poeo primjenjivati osamdesetih
godina dvadesetog stoljea (kompanija Renault, Francuska), sa vrlo dobrim
97
postigniutim rezultatima nakon njegovog uvoenja (smanjenje zastoja 20 do

30%). Vidljivo je da TPM zahtjeva puno angaovanje svih zaposlenih i
visok nivo motivisanosti od najniih do najvie rangiranih radnih mjesta.
Uvoenje TPM u odreenu kompaniju traje minimalno 6 mjeseci, a nekada i
nekoliko godina, a jedan od naina za njegovu realizaciju je dat u okviru
tabele 7.
Uklanjanje greaka
Automatizacija odravanja
Timski rad
Trening i obrazovanje
Maksimizacija ukupnog iskoritenja

tehnickog sistema
Dovodenje u red
Redovotost
Cistoca
Urednost
Disciplina
Slika 36. Osnovni stubovi koncepta TPM
Gubici izazvani prekidima i neplanskim zastojima, zatim odreenim

podeavanjima zbog posla i malim prekidima posluitelja (operatora) ili
gubici zbog umanjenih proizvodnih kapaciteta, estog zaustavljanja i/ili
pokretanja u rad ili pak zbog otklanjanja putem dorada zbog niskog kvaliteta
krajnjeg rezultata rada (proizvoda) spadaju u grupu est velikih gubitaka,
koji dodatno prouzrokuju i indirektne gubitke (kanjenje u isporuci, gubitak
ugleda kompanijei dr.).
Sveukupno efikasno upravljanje imovinom kao pristup
odravanja sa ukljuivanjem u TPM (Total Productive Equipment
Management- TPEM), ustanovljen od strane osnivaa meunarodnog
instituta za TPM E.H. Hartmana, definie se kao "produktivno odravanje uz
potpuno ukljuivanje svakog zaposlenog pojedinca i kontrolu upravljanja
opremom".
98
Tabela 7. Faze uvoenja TPM u preduzee, [25]

Faza
1.
2.
Priprema
(poetak)
3.
4.
5.
Uvod u
primjenu TPM
6.
7.
8.
Primjena TPM
9.
10.
11.
Stabilizacija
nivoa
12.
Korak
Opis
Odluka uprave preduzea o pristupanju
uvoenja TPM
Izjave, lanci,
prezentacije
Informisanje i obuka rukovodeih
kadrova
Postavljanje organizacijske strukture za Seminari za razliite
razvoj i podsticanje TPM
nivoe rukovoenja
Definisanje
osnovne politike i Osnivanje specijalnih odbora na svim
nivoima za podrku TPM i razvoj,
ciljeva uvoenja
formiranje glavne uprave za TPM i
TPM
Razrada osnovnog rasporeivanje osoblja. Analiza postojeih
uslova, postavljanje ciljeva i predvianje
plana za razvoj
rezultata. Priprema detaljnog plana
TPM
promjene za prvih pet koraka.
Kretanje u TPM
Pozivanje kupaca, partnera, dobavljaa i
kooperanata
Poboljanje efektivnosti svakog
pojedinog elementa (maine, alata
Izbor reprezentativne
ili ostale opreme)
opreme
Razvijanje autonomnog programa
odravanja za operatore maina
Formiranje projektnih
kao samostalnih programa
timova
Razvoj i podsticanje prvih sedam
Razvijanje terminskog
programa odravanja za koraka, razvoj dijagnostike vjetine
i utvrivanje procedure izvravanja
odjeljenje odravanja
zadataka, obuka proizvodnog osoblja
Periodino odravanje, produktivno
Stalno obuavanje za
odravanje (predvianje stanja,
poboljanje operacije i
sposobnosti odravanja odravanje prema stanju,
menadment rezervnih dijelova,
(proizvodne operacije
alata, dokumentacije), termini
operatora)
Razvijanje startnog
Zajednika obuka izvrioca i
menadment programa
rukovodioca, podjela informacija sa
za opremu
ostalim lnovima pojedinih grupa
Dobra primjena i
podizanje nivoa TPM
Postavljanje viih ciljeva,

Samovrednovanje za nagradu
Prelaz TPEM sadri poboljanje opreme do visoko zahtijevanog

rezultata, njeno adekvatno odravanje, s visokim nivoem
99
raspoloivosti, kao i nabavku i/ili izradu nove opreme sa definisanim

nivoem i visinom rezultata i ivotnog ciklusa. Komponente koje ine TPEM
po Hartmanu su: autonomne grupe za odravanje TPM-AM (Autonomous
Maintenance), odravanje prema stanju TPM-PM (Preventive/Predictive
Maintenance), kao i upravljanje, kontrola i poboljanje performansi opreme
TPM-EM (Equipment Management/ Improvement).
Odravanje zasnovano na pouzdanosti (Reliability-Centered
Maintenance- RCM) definie se kao proces primijenjen za odreivanje
zahtjeva odravanja za svaki tehniki sistem u cilju omoguavanja njegovog
kontnualnog rada u skladu sa potrebama i zahtjevima samog korisnika. Ovo
je posebno znaajno kod tehnikih sistema kod koji se zahtjeva visok nivo
pouzdanosti i raspoloivosti, posebno u procesnoj, nuklearnoj i
avioindustriji, ali i u termoelektranama i hidroelektranama i drugim
energetskim objektima.
Pregled aktivnosti na RCM procesu dat je na slici 37, sa konanim
ciljem osiguranja rada tehnikog sistema u skladu sa oekivanjima. Pri tome
se koriste znanja iz veeg broja naunih disciplina (inteligentna podrka
upravljanju senzorskim tehnikama i modeliranjima greaka, automatska
dijagnoza zasnovana na on-line upravljanju i na prateem informacionom
sistemu, sistem kontrole kvaliteta, pouzdanosti, ukljuivi i metode statistie
i sistemske analize, integracija softvera i hardvera, uz pratei razvoj
korisnikih aparata).
Parametri, koji se najee uzimaju kao pokazatelji pouzdanosti
tehnikih sistema, su: intenzitet otkaza, vjerovatnoa bezotkaznog rada,
intenzitet zamjene rezervnog dijela ili komponente tehnikog sistema,
srednje vrijeme do prvog otkaza i srednje vrijeme izmeu otkaza. Osnovni
koraci RCM odgovaraju na pitanja vezana za tehniki sistem i njihove
funkcije, otkaze, efekte otkaza, posljedice otkaza, nastanak otkaza,
preventivne poslove, kao i proaktivne poslove, a sve sa ciljem poveanja
sigurnosti tehnikog sistema, njegove raspoloivosti i pouzdanosti,
kvaliteta, vijeka upotrebe tehnikog sistema, kao i efikasnosti odravanja.
Pri tome dolazi do poveanja ouvanja ivotne sredine, smanjenja posljedica
ljudskih greaka (najee akcidentnih situacija), uz pojaanu vanost
timskog rada (olakano odluivanje i smanjena zavisnost od pojedinaca iz
zaposlenog osoblja).
Pored kriterijuma za ocjenu pokazatelja pouzdanosti, neophodno je
definisati i osnovne i dopunske pokazatelje pouzdanosti. Izbor osnovnih i
dopunskih pokazatelja pouzdanosti u direktnoj je vezi sa uslovima
100
konkretnih zadataka. Razlikuju se pokazatelji pouzdanosti u etapi razrade i

projektovanja postrojenja, pri rjeavanju zadataka optimizacije hijerarhijski
nadreenih tehnikih sistema i njegovih komponenti, u etapi proizvodnje
serijske opreme i elemenata, u etapi montae i putanja u probni pogon, kao
i u etapi same eksploatacije.
Poslovni
ciljevi i
zahtjevi
1.korak
Izbor vanog
dijela postrojenja
2. korak
Odrediti kljucne
funkcije i proizvodne
ciljeve
7. korak
Optimiziranje
taktike i programa
3. korak
Odrediti vjerovatno
djelovanje otkaza
6. korak
Sprovodenje
izabrane taktike
4. korak
Odrediti vjerovatne
nacine otkaza i
njihove efekte
5. korak
Izbor ostvarive i
efikasne taktike
odravanja
Slika 37. Pregled koraka za uvoenje procesa RCM
Da bi se RCM sistem odravanja mogao uvesti, potrebno je

prethodno rijeiti niz organizacijskih i drugih zadataka, od kojih posebno
treba istai slijedee elemente: organizaciju sistema praenja rada i
prikupljanja i obrade podataka izabranih pokazatelja pouzdanosti, razradu i
uvoenje metodologije za definisanje granica pouzdanosti (gornji i donji
novo pouzdanosti), zatim organizaciju obavljanja neophodnih analiza s
ciljem uporeivanja trenutne pouzdanosti sa doputenim odnosno graninim
vrijednostima, kao i analizu posljedica promjene pouzdanosti i definisanje
vjerodostojnih vrijednosti pokazatelja za dalji rad tehnikog sistema
(prihvatljiva greka u prognozi).
Sama prognoza pojave otkaza sastavnih elemenata tehnikog sistema
moe biti bazirana na procjeni pouzdanosti na osnovu slinosti sastavnih
komponenti, na slinosti funkcija razliitih izvoenja sastavnih komponenti
ili analizom nekog od funkcionalnih parametara, pri emu se podrazumijeva
koritenje dijagnostikih i drugih aktivnosti s ciljem dobijanja podataka za
davanje pouzdanije procjene rada tehnikog sistema u cjelini ili njegove
najkritinije komponente. Jedna od kljunih prednosti sistema RCM lei u
101
injenici da ovaj sistem omoguava jednostavno shvatanje uslova

neophodnih za donoenje odgovarajuih odluka za proaktivne (tehniki
mogue) korake odravanja tehnikih sistema i njihovu uestalost
izvoenja, tabela 8.
Tabela 8. Specifikacija tehniki moguih koraka odravanja i njihove
uestalosti kod RCM odravanja
Tipovi otkaza
(prekida u radu)
Skriveni prekidi
Prekidi koji utiu na
smanjenje sigurnosti
osoblja i poveavaju
tetni uticaj na
okolinu
Prekidi koji negativno
utiu na pogon
tehnikog sistema
Prekidi koji nemaju
posljedicu po pogon
tehnikog sistema
Poboljanja ostvarena
RCM pristupom
odravanja tehnikog
sistema
Efekti realizacije
proaktivnog koraka
Smanjenje rizika pojave
viestrukih prekida rada
tehnikih sistema
Smanjenje rizika samog
prekida u radu
Korak mora biti

finansijski opravdan*
Alternativa
Planirano traenje otkaza
tehnikog sistema,
Rekonstrukcija ili redizajniranje
tehnikih sistema
Rekonstrukcija ili reinenjering
tehnikih sistema,
Promjena tehnolokog procesa
Neplanirani korak: pogon do
pojave otkaza
Troak koraka u
odereenom vremenu
Neplanirani korak: pogon do
mora biti manji od
pojave otkaza;
troka popravke
Reinenjering tehnikog sistema
Poveana sigurnost u pogonu tehnikog sistema, uz vei nivo
osiguranja ivotne sredine (okoline),
Poboljani rezultati pogona (koliina, kvalitet, usluge),
Bolje odravanje, uz smanjenje trokova odravanja,
Dui period koritenja skupih ureaja (osnovnih sredstava),

Sveobuhvatna baza podataka odravanja,
Poveana motivacija pojedinaca vezanih za odravanje,
Bolji timski rad odjeljenja za odravanje
Napomena: * Radi se u sluaju ako je troak tog koraka u nekom odreenom vremenskom
periodu manji od ukupnih trokova gubitaka u proizvodnji i neophodnih popravki
Ekspertni sistemi (Expert Systems) razvijaju se poetkom

osamdesetih godina dvadesetog vijeka, paralelno sa razvojem hardwarea i
softwarea. Zasnivaju se na bazama podataka (hranjenju raunara odreenim
102
znanjem, prema odreenoj emi) i mehanizmima zakljuivanja (tzv. sistemi

vjetake inteligencije).
Ekspertni sistem predstavlja program koji ima ponaanje edekvatno
strunjaku (ekspertu) za odreeno podruje, a karakterie ga objanjenje
vlastitih odgovora (kako, zato) i u sluajevima kada se raspolae sa
nepotpunim i nepouzdanim podacima za izbor i donoenje odgovarajuih
odluka i ima svojstvo transparentnosti.
Ekspertni sistemi rade prema odreenim pravilima, koristei
tehnologiju postavljanja pitanja i odgovora koji se baziraju na
dijagnostikim mjerenjima (praenje vibracija, podmazivanja, termografije i
analiza tih podataka, zatim Raunarem podrano upravljanje odravanjem
(Computerized Maintenance Management Systems- CMMS) koje
objedinjuje kompletan sistem, kao i ekspertne sisteme zasnovane na
tehnologiji praenja stanja sa preporuenim kretanjima dijagnostikih
parametara. Tokom vremena, eksperti proiruju i dograuju svoje sisteme i
dopunjuju bazu podataka ekspertnih sistema s ciljem to boljih krajnjih
efekata primjene ekspertnih sistema, slika 38.
Ekspertni sistemi, koriteni za dijagnostiku otkaza, izbor postupaka
za otklanjanje zastoja i planiranje u cilju predvianja neoekivanih smetnji,
najee sadre nekoliko modula: modul za projektovanje sistema
odravanja, modul za projektovanje same tehnologije odravanja (periodini
i kontrolni pregledi, tehnika dijagnostika, podmazivanje, traenje i
uklanjanje slabih mjesta, mali, srednji i generalni remonti), kao i modul za
upravljanje odravanjem pomou kompjutera (baza znanja, mehanizam
zakljuivanja i korisniki posrednik - interface). Neki od problema koji
prate koritenje ekspertnih sistema su izbor naina predstavljanja znanja i
unos u raunar pri rjeavanju problema, s ciljem dobijanja razumljivih
odgovora korisniku, kao i izbor adekvatnog mehanizma za odluivanje za
konkretni tehniki sistem.
Samoodravanje, kao koncept predstavlja najvii nivo funkcije
odravanja u potpuno automatizovanoj kompaniji sa najviim stepenom
automatizacije. Sastavljen je najee od vie ekspertnih sistema koji naloge
daju robotizovanoj tehnolokoj liniji sastavljenoj od lako (agregatno)
zamjenljivih modula. Ovakav pristup odravanju mogu je jedino kod
visoko razvijenih tehnologija i tehnika, pri emu se njegova primjena
odreuje ve u fazi projektovanja tehnikih proizvodnih sistema. Razvoj
103
CMMS, koritenje "bar koda", kao i primjena Radio Detection SystemRDS sistema, uz primjenu Petrijevih i Neuronskih mrea, neophodni su
preduslovi za integraciju sistema odravanja u upravljaki sistem
proizvodnje u okviru tehnikog sistema.
CMMS
Ekspertni
sistem
Preporuke
Novi podaci
Akcija
Analiza ulja
Temperatura
Vibracije
Baza
kontrolisanih
parametara
Slika 38. Primjer jednog ekspertnog sistema, [19]
Usluge odravanja spoljnih specijalizovanih kompanija

(Outsourcing), predstavlja koncept sve vie primjenjivan u okviru
deregulisanih trita u energetsko-procesnoj tehnici, prema kojem se
odravanje povjerava specijalistikim kompanijama. Koristi se za specifine
i specijalizovane zadatke odravanja, s ciljem postizanja boljeg upravljanja i
planiranja, rasporeda rada i procesa rada ili upravljanje dijelovima procesa
104
radi ponovnog razvoja i primjene procesa, uz praenje rada i voenje

nadzora nad samim tehnikim sistemom sa zajednikom raspoloivou. Na
taj nain se postie vii kvalitet odravanja i nii ukupni trokovi (dinamika
posla koja zahtijeva rijetko koritena znanja, rutinske aktivnosti i upotrebu
posebnih alata, rezervnih dijelova i materijala).
Svjetski pokazatelji udjela trokova spoljanjih usluga u trokovima
ukupnog odravanja tokom devdesetih godina prolog vijeka, te prednosti i
nedostaci vlastitog i spoljanjeg odravanja, prikazani su u okviru tabele 9.
Tabela 9. Prednosti i nedostatci vlastitog odravanja, [7]
Tip
odravanja
Vlastito
odravanje
Prednosti
Poznavanje
pogona,
Brzina odziva,
Prvrenost
kompaniji,
Kompletno
poznavanje
problema
Nedostaci
Spoljanje
odravanje
Fleksibilnost,
Vjetina i iskustvo,
Alati i obuka,
Angaovanje
prema potrebi
Stalno zaposlenje,
Obuka i dodatno
obrazovanje,
Efikasnost,
Trokovi RD/TM i
alata
Vrijeme odziva,
Povjerenje,
Vanost korisnika,
Rizici u sluaju
incidenta,
Poslovne tajne
Udio u
trokovima
64%
36%
Metodologija odravanja prema riziku uvaava prvenstveno

visinu rizika odnosno mogue tete izazvane otkazom po okolinu u toku
rada posmatranog sistema. Pri tome se rizik definie kao proizvod
vjerovatnoe nastanka otkaza i samih posljedica ovog dogaaja. Problem
definisanja rizika sa matematikog stanovita nije korektan, jer je rizik
izraen kao proizvod dviju komponenti: jedne koja je realna (posljedice) i
druge koja je imaginarna, tj. koju je uveo ovjek i definisao kao
vjerovatnoa, [25] .
Bez obzira na ovu injenicu, opte prihvaen stav je generalno
pozitivan, jer omoguuje upravljanje rizikom na jedan efikasan i cjelishodan
nain. Iz tih razloga se u zadnje vrijeme analizama rizika u svim oblastima
105
ivota posveuje znaajna panja, uz razvoj odgovarajuih metoda i

adekvatnih matematikih modela.
Metode analize i procjene rizika imaju za cilj identifikaciju i
kvantifikaciju podruja sa potencijalno moguim nastancima akcidentnih
situacija (poput nuklearnog, hemijskog i slinih udesa). Dobro uraena
procjena rizika je preduslov za adekvatno planiranje prevencije, pripreme,
reagovanja na udes i sanacije posljedica udesa koji se ve dogodio. Ujedno,
ova procjena predsatavlja bazu na osnovu koje se vri proces upravljanja
rizikom jednog tehnikog sistema i njegovom okolinom. Proces procjene
rizika se moe podijeliti prema razliitim kriterijumima i u zavisnosti od
obima kompleksnosti sagledavanja problema. Svaki od dijelova, svojim
kvalitativnim karakteristikama, zasebno ini kompleks postupaka
(procedura) i aktivnosti koje se preduzimaju u cilju procjene rizika.
Koncept upravljanja rizikom pogodan je i za samo upravljanje
sistemom odravanja tehnikih sistema, pri emu se posljedice otkaza ili
drugih neeljenih dogaaja u toku ivotnog vijeka ne posmatraju samo kroz
prizmu trokova prekida rada, popravki i drugih komponenti trokova
ivotnog ciklusa, nego se prate i kroz druge vane faktore poput uticaja na
zdravlje ljudi, elemente zagaenja ivotne sredine, ouvanje prirodnih
resursa (odrivi razvoj), kao i ouvanje energetskih potencijala.
Razvoj postupaka upravljanja prema riziku (Risk Based Management
- RBM) je u oblasti petrohemije doprineo standardizaciji organizacije
tehnikih pregleda na bazi rizika (Risk-Based Inspection - RBI), na nain da
se izvre odreene sljedee procedure.
Identifikacija, ocjena i rangiranje potencijalnih opasnosti od
udesa. Formiranje baze za proces upravljanja rizikom, uz obezbjeenje svih
potrebnih informacija o tehnikom sistemu u kojem potencijalno moe doi
do akcidenta sa aspekta moguih pojava prekida radnog procesa,
bezbjednosti i sigurnosti, kao i mogueg uticaja na ljude i ivotnu sredinu.
Prethodno je potrebno prikupiti podatke o tehnolokom procesu i prisustvu
opasnih materija. Glavni cilj identifikacije je da ukae na sve slabe take u
procesu proizvodnje, skladitenja i transporta, gde moe doi do nastanka
udesa. U ovoj fazi prikupljaju se svi potrebni podaci o opasnim
aktivnostima i opasnim materijama neophodnim za analizu posljedica i
procjenu rizika.
Modelovanje razvoja udesa i posljedica. Ova faza ima za cilj da
predvidi obim moguih posljedica udesa i veliinu tete. Na osnovu
prikupljenih podataka o opasnim materijama, rizinim aktivnostima i
106
moguim takama nastanka udesa u procesu proizvodnje i postrojenjima,

vri se simulacija mogueg razvoja dogaaja sa aspekta obima udesa i
moguih posljedica po ivot i zdravlje ljudi i ivotnu sredinu, kao i veliinu
nastale tete.
Analiza povredljivosti. Analiza povredljivosti predstavlja veoma
fazu identifikacije svih kritinih elemenata u tehnikom sistemu kao
cjelini, s ciljem odreivanja mogueg obima odnosno nivoa udesa i procjene
irine ugroene oblasti. Kao rezultat, dobijaju se podaci o moguim
posljedicama udesa.
Ocjena rizika. Ocjena rizika predstavlja etvrtu fazu u kojoj slijedi
kvantifikovanje svih rezultata iz prve tri faze, kroz proces kojim se odreuje
rizik na osnovu vjerovatnoe nastanka udesa i obima moguih posljedica po
ivot, zdravlje ljudi i ivotnu sredinu. Radi lakeg odreivanja vjerovatnoe
nastanka udesa koristi se identifikacija opasnosti, dok se obim moguih
posljedica utvruje na osnovu modelovanja razvoja udesa i podataka
dobijenih analizom povredljivosti.
Plan zatite i prevencije od udesa. U ovoj fazi predlau se
aktivnosti za otklanjanje mogunosti nastanka udesa kako bi rizik od
njihove pojave bio u prihvatljivim granicama. Pod ovim se podrazumijeva
odreivanje mjera koje je neophodno preduzimati kako bi se utvreni rizici
smanjili, odnosno kako bi se smanjila vjerovatnoa pojave otkaza i
neeljenih njihovih posljedica. Donoenjem adekvatnih planova zatite na
osnovu rezultata iz prethodne etiri faze, obezbjeuje se organizovanje i
priprema svih subjekata, opreme i postrojenja tehnikog sistema radi
najadekvatnijeg odgovora u sluaju udesa, uz najmanje mogue pratee
posljedice.
Postupak reagovanja na udes. Ovaj postupak obuhvata skup mjera
i aktivnosti koji se preduzimaju na osnovu rezultata faza analize
povredivosti i ocjene rizika a u skladu sa ve usvojenim planom zatite, s
ciljem zaustavljanja i izolovanja udesa (akcidenta). Ovim se ograniavaju
njegovi efekti i minimizuju posljedice, uz stvaranja neophodnih preduslova
za proces praenja postudesne situacije. Postupak odgovora na udes
zapoinje onog trenutka kada se dobiju prve informacije o udesu (podaci o
mjestu i vremenu udesa, vrsti opasnih materija koje su prisutne, procjeni
toka udesa, procjeni rizika po okolinu, procjeni obima udesa i obima
posljedica i drugi znaajni podaci za odgovor na udes). Postupak odgovora
na udes odvija se u skladu sa planom zatite na mjestu udesa i u skladu sa
situacijom na terenu.
107
Monitoring postudesne situacije. Praenje i sistem kontrole

odreenih tetnih materija na podruju na kome je dolo do udesa
predstavlja sistem monitoringa postudesne situacije, koji se sprovodi sa
ciljem dobijanja to preciznije slika zagaenja na ugroenoj teritoriji, kako
bi se izvrila adekvatna sanacija ugroenog podruja.
Metoda upravljanja vijekom tehnikog sistema na bazi rizika
(Risk-Based Management - RBM), razvijena u Institutu MPA na
Univerzitetu u tutgartu, predstavlja jednu od razvijenih verzija RBI
metode, posebno usmjerene na upravljanje vijekom najkritinijih,
najodgovornijih i najskupljih komponenti tehnikog sistema. Proces
rangiranja kod ovih metoda se screeningom usmjerava na manji broj
kritinih komponenti, uz odgovarajue analize praene adekvatnim
softverskim rjeenjima, koja pruaju mogunost detaljne i brze analize svih
uticajnih faktora.
Postupci tehnikih pregleda i odravanja na bazi rizika (RiskBased Inspection and Maintenance Procedures - RIMAP) predstavljaju
dalju razradu metoda odravanja po ovom konceptu, razvijenu u
neposrednoj organizaciji Generalne direkcije za zajednike razvojne
projekte Evropske komisije (Joint Research Center), s ciljem formiranja
snanih evropskih baza podataka o svim elementima od kojih zavisi rizik od
pojedinih karakteristinih otkaza tehnikih sistema i tipskih neeljenih
dogaaja, zatim o vjerovatnoi njihove pojave i o moguoj veliini nastalih
teta.
Optimizacija odravanja sa aspekta trokova i rizika
(Maintenace-Cost-Risk-Optimization - MACRO), razvijena u oviru projekta
EUREKA Evropske unije, obuhvata analizu velikih transportnih sistema
(britanske eljeznice). Ova metoda je zasnovana na osnovama RBI metode.
3.4 IZBOR OPTIMALNIH ZADATAKA ODRAVANJA

Generalno govorei, sva tri tipa odravanja (korektivno, preventivno
i odravanje po stanju) mogu se primijeniti na svaku cjelinu (sistem), ali
samo jedan od njih e obezbijediti optimalne rezultate s obzirom na znaaj
posljedica otkaza cjelina (sistema). Najee korieni kriterijum za
ocjenjivanje znaaja posljedica nastanka otkaza u inenjerskoj praksi za
elemente znaajne za sigurnost (EZS) su zahtijevani nivo pouzdanosti,
108
veliina intenziteta otkaza, vjerovatnoa otkaza, itd. Za elemente znaajne

za vrenje funkcije cilja (EZFC), kriterijumi su:
Kriterijum minimalnih: trokova odravanja, vremena u otkazu,
vremena popravki.
Kriterijum maksimalnih: prihoda, profita, vremena u radu,
raspoloivosti.
Neophodno je istai da u nekim sluajevima znaaj otkaza se moe
izraziti preko dva ili vie prethodno nabrojana kriterijuma.
Izbor optimalnog zadatka odravanja za odravanje kritinih cjelina
je regulisan pomou posljedica otkaza po sistem, tako da vrste posljedica i
njihov raspored zavise od veeg broja parametara. Da bi se analizirao uticaj
radnih zahtjeva i karakteristika projektovanja izraenih kroz pouzdanost,
odravanje, raspoloivost i dr., pri izboru zadataka odravanja, neophodno
je utvrditi odnos izmeu njih. Najbolji nain da bi se ovo postiglo je
stvaranje matematikog modela koji definie odnos i obezbjeuje osnove za
sve neophodne analize.
Do nedavno, a u nekim sluajevima jo uvek, odluke su donosili
iskusni inenjeri zasnivajui ih na iskustvu ili subjektivnim stavovima.
Poto su promjene modela sistema este, poslije nekoliko godina ovi ljudi
imaju korisno i primjenljivo iskustvo. Danas, ipak, kada se modeli brzo
mijenjaju, i zbog sloenosti novih projektnih rjeenja mogue je osloniti se
samo na iskustvo. Konkretan zadatak odravanja mora biti rijeen
koritenjem konkretnih inenjerskih metoda. U prilog optimizaciji obima i
uestanosti odravanja koriste se inenjerske metode, pa se moraju kreirati
pogodne baze znanja. Bez ovoga, donesene odluke su subjektivne i
optimalna rjeenja nisu dovoljno nauno zasnovana. Subjektivne odluke, po
pravilu, utiu na rast trokova i mogu prouzrokovati neeljene posljedice po
sistem, korisnika i okolinu.
Stvaranje objektivnih odluka je zasnovano na matematikim
modelima koji obuhvataju sve faktore koji imaju najvei uticaj na proces
funkcionisanja, promjene stanja i obnavljanje cjelina (sistema). Modeli
odravanja usmjereni su ka ocjeni stepena rizika koji neko preuzima sa
donoenjem odluke.
Inenjerski pristup kontroli procesa odravanja ima znaajne
prednosti u odnosu na tradicionalni nain gaenja poara i upravljanja
odravanjem u kojima se svi zadaci odravanja izvode nakon otkaza, a
takoe u odnosu na sopstvene naine upravljanja gdje su svi zadaci
odravanja izvreni u skladu sa redoslijedom zasnovanim na linom stavu
109
nekoga iji autoritet ne dozvoljava bilo koju vrstu analize dobijenih

rezultata.
Algoritam prikazan na slici 39 je razvijen da olaka mnoge
proraune koji su neophodni pre formulisanja optimalne politike zamjene za
EZFC, a zasnovan je na MIRCE modelu odravanja [26]. Ovaj algoritam je
primjenljiv kod svih tehnikih sistema.
Kombinacija mogue politike odravanja i strategija koje
obezbjeuju minimum glavnih trokova odravanja za stabilan radni ciklus
prema ovom modelu predstavlja optimalnu politiku, poto su kao izabrani
kriterijum usvojeni minimalni trokovi.
3.5 BENCHMARKING I OPTIMIZACIJA METODA ZA

ODRAVANJE
Benchmarking predstavlja traenje najbolje prakse u preduzeima,
koja e voditi ka izuzetnim poslovnim rezultatima, [27] . Pod najboljom
praksom se podrazumijevaju metode i strategije koje se koriste u preduzeu,
da bi najbolje ispunile zahtjeve korisnika. Ove strategije zahtijevaju stalne
promjene poslovnih ciljeva i zbog toga su neprekidne. U praksi se razlikuju
tri vrste Benchmarkinga: unutranji, spoljanji i funkcionalni. Unutranji
Benchmarking odnosi se na poreenje aktivnosti iste vrste u razliitim
cjelinama preduzea, podrujima poslovanja i dr. Spoljanji Benchmarking
istrauje i neprekidno traga za praksama koje vode rezultatima boljim od
konkurentskih. Funkcionalni Benchmarking odnosi se na poreenje
preduzea u odnosu na proizvode koji dominiraju na tritu u odreenoj
oblasti.
Benchmarking daje odgovore na tri osnovna pitanja o sopstvenom
preduzeu: Gdje je sada? Gdje eli da bude? Od koga eli da ui? Kako
moe da se pobolja?
Kroz Benchmarking se istrauje i kontinualno traga za praksama
koje vode rezultatima boljim od konkurentskih. To je produbljena uporedna
analiza najboljih konkurenata, njihovih dostignua, naina na koji su to
ostvarili, analiza njihovih resursa, sposobnosti, kompetencija i kljunih
rezultata. Prema tome, Benchmarking je: neprekidni proces unapreenja,
odreivanje oblasti ije unapreenje donosi najvie promena, prilagoavanje
110
najboljih reenja izabranog konkurenta sopstvenim potrebama, pronalaenje

naina na koji najbolja preduzea ispunjavaju poslovne ciljeve.
Slika 39. Algoritam za izbor optimalne politike zamjene EZFC, [26]
Benchmarking predstavlja uveliko priznat i esto primjenjivan

postupak savremenog menadmenta. Obzirom da veina preduzea u
okruenju gotovo da ne primjenjuje ovu metodu ili je primjenjuje u nekom
111
improvizovanom obliku, treba uiniti napore da Benchmarking postane

korisna metoda za povienje efektivnosti procesa rada i konkurentnosti
proizvoda. Benchmarking je sistematski i kontinualni proces mjerenja i
uporeivanja proseca rada, aktivnosti, funkcija, proizvoda, strategija, praksi
preduzea u odnosu na konkurenciju sa superiornijim rezultatima, [27 ] .
Principi uenja od drugih su glavna obeljeja ove metode. Sutina
Benchmarkinga je da se do zakljuaka o nekoj pojavi dolazi kroz njeno
poreenje sa drugim pojavama i kroz utvrivanje zajednikih karakteristika
ili karakteristika koje ih razdvajaju. Dakle, radi se o tematici poslovne
uporedne analize efektivnosti i rezultativnosti. Uporedna analiza rezultata
veoma je bliska, uz to i nezaobilazna u realizaciji savremenih koncepata kao
to su transformacija, poboljanje, revitalizacija, rekonstrukcija, obnova,
koji su ugraeni u integrisani menadment kvalitetom (Total Quality
Management - TQM), u reinenjering procesa rada (Business Process
Reengenering - BPR) i druge vrlo aktuelne i aplikativne koncepte. Kada bi
to vie preduzea uoilo potrebu za analizom i redefinisanjem postojeeg
stanja i odreivalo svoje mjesto u odnosu na "najbolje u klasi", tj. koristilo
znanja najboljih, zasnovano na svom i tuem znanju, vrlo lako bi se dolo
do zakljuka kako nai put ka stalnim unapreenjima. Na slici 40 prikazan
je opti prilaz Benchmarking projektu.
Direktna korist od uporednog prilaza je to prikupljanje i razmjena
podataka omoguavaju utvrivanje razlike rezultata i pomau pri
identifikovanju problematinih procesa i aktivnosti. To omoguava da se
preduzmu mjere otklanjanja neusaglaenosti i paralelnih, tj. suvinih
aktivnosti koje zahtjevaju utroak vremena i resursa. Metoda Benchmarking
pomae u procesu formulisanja realnih poslovnih ciljeva i strategije.
Posebno vano je to omoguava bolje razumijevanje zahtjeva i
identifikaciju potreba korisnika. Naini prikupljanja podataka u
Benchmarking projektu su: istraivanje unutar preduzea (prouavanje
internih dokumenata i javno dostupnih informacija), kao i istraivanje od
strane treeg lica (koritenje usluga konsultantskih i istraivakih
organizacija).
Naini izvoenja Benchmarking projekta mogu biti: direktna
razmjena (pisani upitnici, telefonske ankete i video linkovi i sl.), posjete
web sajtovima na kraju Benchmarking projekta, radi verifikacije dobijenih
podataka.
Benchmarking projekti stimuliu proces preventivnog traganja za
novim strategijama, tehnologijama, tehnikama i dr. Uenje na grekama
112
drugih tedi vrijeme i ubrzava postojei tok uenja. Benchmarking doprinosi

stvaranju i razvoju kulture neprekidnog uenja u preduzeu, stimulie
kreativnost i generisanje novih ideja.
Povienje efektivnosti
Program i sprovodenje poboljanja
Transfer znanja i definisanje mjera za

povienje konkurentnosti
Analiza rezultata dobijenih uporednim
mjerenjem
Prikupljanje
podataka
Uporedno mjerenje, obrada podataka,

sredivanje i prezentovanje dobijenih
informacija
Osnovna pitanja projekta uporedne analize:
1. Kako konkurancija obavlja poslove?
2. Kako sopstveno preduzece obavlja poslove?
3. Ko su subjekti uporedne analize?
4. taje predmet uporedne analize?
Slika 40. Opti prilaz Benchmarking projektu, [28]
Koristi od Benchmarking projekta vide se i kroz poboljanje

komunikacije u preduzeu i komunikacije sa zainteresovanim stranama van
preduzea. Kako se kanali komunikacije otkrivaju, tako se i mogunosti za
kreativnost i uenje poveavaju, pa preduzee postaje postepeno sposobnije
da usvoji i podijeli novo znanje kroz kanale poboljane komunikacije.
Izuzetna korist od Benchmarking projekta je i to se na taj nain otvaraju
vrata drugim preduzeima i podstiu se kontakti sa preduzeima sa kojima
se ranije nikada nije poslovalo vodei razgovor na temu zajednikog i
istovremenog uenja jednih od drugih.
Kljune komponente uspjeha primjene Benchmarking projekta
podrazumijevaju slijedee: angaovanje i voenje projekta od strane
rukovodne strukture preduzea, unutranje angaovanje uz spoljanju
podrku i pomo, razvijena, dobro prouena i shvaena metodologija
113
Benchmarking, efektivna i realna samoprocjena, brz i adekvatan transfer

znanja i irenje najboljih praksi, adekvatna i dosljedna implementacija
rezultata Benchmarking projekta.
Implementacija unapreenja je krajnja faza Benchmarking projekta,
kojom se definiu i usmjeravaju poboljanja primjenom znanja koje se
steklo uporednom analizom. U ovoj fazi potrebno je definisati ciljeve za
unapreenja. Mogue je odrediti pravac potrebnog djelovanja, kao i relativni
prioritet u alokaciji resursa u sluajevima kada su potrebna unapreenja u
vie podruja.
Na osnovu poslovnih ciljeva razvijaju se planovi djelovanja,
odnosno najbolji naini da se ugrade odabrana unapreenja u svakodnevno
odvijanje procesa rada. Nakon davanja saglasnosti na formulisane planove
od strane rukovodne strukture, ide se na njihovu primjenu, a potom prati tok
primjene i sagledava doprinos pojedinaca i tima realizaciji ciljeva
unapreenja. Preporuka je da se odri kontakt i saradnja sa Benchmarking
partnerima, kako bi se obezbedio kontinuitet vrenja pozitivnih promjena i
poboljanja. Formalizovanje Benchmarking projekta kao menadment
tehnike, podrazumijeva razvoj metodolokih osnova za njegovu primjenu.
Precizno razraena i definisana metodologija Benchmarkinga je osnova
njegove adekvatne implementacije u preduzeu.
Nakon uraene uporedne analize utvruju se razlike koje mogu imati
kvantitativni i kvalitativni aspekt. Kvantitativni aspekt poreenja najee se
manifestuje kroz apsolutne ili relativno iskazane razlike, to ukazuje na
pravac kretanja neke pojave (rast, stagnaciju ili redukciju). Kvalitativne
razlike su u uskoj vezi sa kvantitativnim razlikama (odstupanjima). Razlika
u kvantitetu obino ukazuje na razliku u kvalitetu. Poreenjem i
utvrivanjem razlika ispituju se uzroci koji do njih dovode. Ove razlike u
strategijama postavljaju se kao odreeni poslovni ciljevi kako bi preduzee
dostiglo eljeni nivo konkurentskog preduzea ili kako bi se smanjila
razlika, odnosno kako bi unapredilo svoju konkurentnost i jo vie se
udaljilo od svoje konkurencije neprekidno poveavajui razliku u poslovnim
rezultatima.
Primjena metode Benchmarking u proizvodnim operacijama
zahtijeva promenu u nainu razmiljanja i rada, najpre rukovodne strukture,
a zatim i ostalih uesnika u procesima rada. Ipak, primjenom metode
Benchmarking stvaraju se ogromne mogunosti da se na osnovu uenja na
sopstvenim i tuim grekama i iskustvima stvaraju nova znanja i uspostavlja
kultura uenja na nivou celog preduzea.
114
Uporeivanje (Benchmarking) odravanja predstavlja alat koji

usporeuje organizaciju i njene rezultate sa spoljanjim standardima i
iskustvima, uz kontinuirani uticaj na otklanjanje uoenih nedostataka, [28] .
Na bazi tako dobijenih informacija, mogue je kontinualno djelovati na
poveanje efektivnosti, osiguranje zahtjevanog kvaliteta i smanjenje cijene
kotanja. Osnovna filozofija nakon usporeivanja je definisanje izazovnih
ciljeva, uklopljenih u najbolju praksu, kroz njihovo kontinualno praenje
(mjerenje) i uz nastojanje stalnog stremljenja ka postizanju boljih rezultata.
Preduslovi za ovo su dobro poznavanje vlastite organizacije (kapaciteta i
slabosti), kao i iskustva odravanja u kompanijama sa slinom djelatnou
(ukljuivi organizaciju, strunost i dr.). Metode i strategije koje se
primjenjuju u zavisnosti od faze razvoja pojedine organizacije odravanja
prikazane su na slici 41.
Zajednicki-kombinovani
pristup
Nemoj ga samo popravljati,

unaprijedi ga
Popravi ga prije nego to

otkae
Popravi ga kada
otkae
Korektivno
Ne popravljaj
Strategija
Prediktivno
Tacnost odravanja
Analiza uzroka otkaza
Planirano
Menaderske simulacijske igre
RCM, TPM
Upravljanje zalihama
Implementacija informacionog sistema,

reinenjering procesa
Planiranje i rasporedivanje, spoljani
saradnici
Trokovi ivotnog ciklusa

Konstrukcija za ILS
Strategija usavravanja
Izvjetaj o odravanju: Benchmarking
Slika 41. Metode i strategije koje se primjenjuju u zavisnosti od faze

razvoja pojedine organizacije odravanja, [28]
Sam Benchmarking proces je strukturiran na prepoznavanju oblasti

za unapreivanje, na potrebnom razumijevanju procesa kojeg treba
unaprijediti i koncentracijom na osnovne korisnike i procese koji ostvaruju
115
izvrsne rezultate u najvanijim oblastima rada, kao i na postepenom

realizovanju kroz slijedee korake:
razumijevanje postojee organizacije, sa nalizom mogunosti
koritenja pokazatelja za mjerenje,
odreivanje adekvatne kompanije sa kojom e se porediti
parametri dobijeni mjerenjem,
analiza razlika, uz istovrsno poreenje i koritenje aktuelnog
pogleda na kalkulacije i izvore podataka,
razvoj i primjena unapreenja sa razvijanjem prilagoenosti i
primjenom informacija u unapreenju organizacije i izradi drugih
poboljanja,
ocjena
i
vrednovanje
rezultata,
sa
posmatranjem
uticajapoboljanja kroz izabrane pokazatelje, sa vidljivim rezultatom u
funkcionalnim i finansijskim pokazateljima (profit kompanije),
nastavak ponovnih usavravanja u slijedeim poljima i
poinjanje procesa od poetka.
Polazei od osnovnog cilja definisanog kao "raditi bolje-bre i
jeftinije", neophodno je dodatno obezbijediti pretpostvake za obezbjeenje
stalnog unapreivanja procesa odravanja.
3.6 KRITERIJUMI ZA UTVRIVANJE STRATEGIJE

ODRAVANJA
Prilikom donoenja odluke o vrsti strategije odravanja za konkretni
tehniki sistem neophodno je prethodno odrediti osnovni cilj (najee,
minimizacija zastoja). Jedan od vanih segmenata koje je neophodno
analizirati pri donoenju odluke jesu podaci o zastojima za svaki segment
(elemenat) trehnikog sistema u prethodnom razdoblju i njihova
upotrebljivost (objektivnost). Prilikom izbora potrebno je u obzir uzeti i
druge parametre, od kojih se posebno istiu: rezultati analize vanosti
opreme, zehtjevi za pouzdanost i rasplolivost u radu opreme, struktura
uzroka oteenja i otkaza, posljedice pojave oteenja i otkaza, rasploivi
kadrovi i zahtjev za obezbjeenje minimalnih trokova.
S druge strane, savremeni pristup organizaciji rada zasnovan je na
iskustvima i saznanjima iz organizacije rada i na razvoju modernih naunih
disciplina sistema, informacija i povratne povezanosti. Organizacija
116
odravanja, u sluaju kada nije povjerena specijalizovanim preduzeima,

kao funkcija poslovnog tehnikog sistema u praksi i kao proces sprovodi se
kao centralizovani ili decentralizovani sistem odravanja. est je sluaj da
se elementi jedne od njih primjenjuju i kod druge koncepcije organizacije
odravanja (mjeovita ili kombinovana koncepcija).
Trino takmienje i konkurencija, kao i nova zakonska legislativa u
okviru zemalja EU nameu i nove izazove kompanijama u okviru
elektroenergetskog sektora, kako bi odabrale ispravne postupke za
odreivanje rokova odravanja opreme. Uticaj otvorenog trita utie na
rigorozno smanjenje trokova odravanja, s tim da se prednost daje
pouzdanosti u odnosu na raspoloivost.
Ukupna strategija odravanja zasniva se na "znanju o stanju"
tehnikog sistema. Pri tome se koordinacija izmeu kratkoronog i
dugoronog odravanja pojavljuje kao jedan od kriterijuma za izbor
strategije, uz pojavu sloenih finansijskih transakcija koje se javljaju kod
odravanja pojedinih tehnolokih cjelina. Treba istai, da u ovim sistemima
optimalni raspored odravanja poveava samu njihovu pouzdanost,
smanjuje pogonske trokove i dovodi do uteda u kapitalnim ulaganjima u
nove pogone.
Pravilan izbor strategije odravanja treba da obezbijediti ostvarenje
dugoronih ciljeva odravanja: visoku pouzdanost pogona i postrojenja u
cjelini, ekoloku prihvatljivost, poboljanje stepena korisnosti, uz smanjenje
trokova odravanja, skraivanje vremena trajanja remonta (godinjih ili
kapitalnih), kao i produenje perioda izmeu remonata, kao i to vei udio
odravanja po stanju opreme.
Nakon definisanja strategije odravanja (pristupa odravanju),
neophodno je definisati i tehnoloke procese odravanja (Maintenance
Technology), s ciljem realizacije zacrtanih ciljeva odgovarajuom
strategijom odravanja, slika 42. Ovo podrazumijeva razradu same
tehnologije odravanja, poznate principe izvoenja snimanja otkaza i samih
popravki, utvrivanje i dijagnostiku razliitih parametara kojim se definie
stanje tehnikog sistema, kao i definisanje odreenih reparaturnih
tehnologija za popravku oteenih dijelova, podmazivanje i antikorozivnu
zatitu i dr.
117
II faza
Odravanje
Rastavljanje
sklopova i
agregata
Prijem TS
pranje
I faza
Pranje dijelova i
pozicija
Rastavljanje TS
Otpad
Sklopovi
agregati?
Dijelovi za
popravku
Neupotrebljivi
dijelovi
Snimanje
pozicija?
Radionica
DA
Popravljivi
dijelovi
NE
Popravka ostatka
maine, kucita,
oplate
Sklapanje
sklopova i
agregata
Novi
dijelovi
Sastavljanje TS
Skladite
sklopova i
agregata
Skladite
III faza
Montaa
armature
Ispitivanje TS
- faza II moe biti i na drugoj lokaciji
Bojenje i
zatita TS
Predaja TS na
upotrebu
- trajanje faza I+II+III ukupno je vrijeme trajanja

popravke izvodene individualnom metodom
- trajanje faza I+III ukupno je vrijeme trajanja
popravke izvodene agregatnom metodom
Proizvodnja
Slika 42. Blok dijagram toka poslova odravanja na popravci, [19]
118
Sama razrada pristupa odgovarajuim tehnolokim procesima

odravanja tehnikog sistema realizuje se u nekoliko faza:
obrada
podloga za projektovanje tehnologija odravanja
(dokumentacija proizvoaa opreme, informacije o funkcionisanju opreme,
uslovi rada - reim rada, okolina, osoblje i dr., proizvodne mogunosti kapacitet i kvalitet rada, planirani vijek upotrebe i dr.),
razrada optih principa tehnologije odravanja pojedinih
tehnikih sistema (sistem za uoavanje otkaza ili slabih mjesta, metode
kontrole stanja i dijagnostike otkaza - vizuelna, akustina, ultrazvuk i dr.,
postojee metode za otklanjanje otkaza i slabih mjesta u sistemu, metode za
najjednostavniju demontau i montau sistema, definisani nivoi potrebnih
rastavljanja radi otklanjanja uobiajenih otkaza sistema ili planirane
aktivnosti na ienju, podmazivanju, izmjeni pojedinih promjenljivih
pozicija ili sklopova, naini ispitivanja funkcionalnosti postavljenih sistema
- probni rad i/ili eksploatacija tehnikog sistema),
pristupi i metode tehnologije odravanja (pristup "ka opremi, ka
objektu - tehnikom sistemu", gdje odravanje dolazi na lice mjesta i pristup
od tehnikog sistema, gdje se tehniki sistem demontira i transportuje na
posebnu lokaciju, gdje odravaoci imaju sve uslove za realizaciju potrebnih
aktivnosti odravanja: individualna metoda odravanja, koja se koristi kod
velikih popravki ili planskih zahvata nakon zaustvljanja i pripreme
postrojenja (generalni remonti) i agragatna ili grupna metoda odravanja, s
vremenskim poklapanjem pojedinih aktivnosti, npr. I i III faze sa
aktivnostima II faze na blok dijagramu toka poslova odravanja datom na
slici 42),
razrada specifinosti u tehnologiji odravanja (razliite podloge,
vie naina izvoenja, mali broj istih ili unificiranih dijelova tehnikog
sistema, razliiti proizvoai sline opreme, godine instalisanja i dr.).
Odluka o vrsti odravanja se donosi na bazi kriterija trokova
kompanije vezanih za odravanje i eksploataciju, najee po dijagramu
donoenja odluka o vrsti odravanja datom na slici 43. Na ovaj nain je
mogue odrediti sve ekonomski najprihvatljivije aktivnosti odravanja koje
je neophodno realizovati primjenom odgovarajueg tipa odravanja. Pri
tome se ne smiju zanemariti ni aktivnosti tehnologije odravanja vezane za
kontrolisanje i dijagnostiku u odravanju, same reparaturne tehnologije
odravanja, kao i za aktivnosti vezane za podmazivanje i antikorozivnu
zatitu tehnikih sistema. Od postupaka koji se najee koriste za popravku
polomljenih ili istroenih dijelova koriste se: zavarivanje, navarivanje,
119
metalizacija, elektrolitsko nanoenje, elektromehanika obrada, Metalock

postupak spajanja polomljenih dijelova, tehnike lijepljenja, patentirane
tehnologije za reparaturna zavarivanja, nanoenje materijala na povrine
tehnikom Plasma Spraying i Flame Spraying i dr.
Pozicija (sklop)
otkaz
DA
Otkaz mjerljiv?
Trokovi odravanja
po stanju<Trokovi korektivnog
odravanja+Trokovi posljedica
otkaza
DA
Odravanje po
stanju
DA
Ciklicko
odravanje
NE
NE
Korektivno
odravanje
Znacajan porast
broja otkaza?
DA
Trokovi ciklickog
odravanja<Trokovi korektivnog
odravanja+Trokovi posljedica
otkaza
NE
NE
Modernizacija
(rekonstrukcija)
Korektivno
odravanje
Slika 43. Dijagram toka donoenja odluke o vrsti odravanja, [19]
Svako izabrano rjeenje vrste odravanja za konkretni tehniki

sistem obezbjeuje potreban nivo izlaznih veliina (efikasnost, efektivnost,
uinak, itd.), karakteristian po odreenim trokovima procesa odravanja
odnosno udjela u ukupnim trokovima ivotnog ciklusa tehnikog sistema.
Traenje najpovoljnijih rjeenja, prema odreenim kriterijumima,
predstavlja optimizaciju sistema odravanja i ima za cilj obezbjeenje
zahtjevanog nivoa pouzdanosti pri minimalnim trokovima odravanja.
120
Skup pravila, koji diktiraju aktivnosti na odravanju, predstavljeni u

obliku strategije odravanja, definiu se u obliku:
SO = { 1 , PO prev.1 (t ), POkor .1 (t )},
(23)
gdje se definie koncepcija preventivnih zamjena prostog sistema (odgovor

na pitanje: ta?), u fiksnim vremenskim intervalima 1 , po tehnologiji i
organizaciji koje daju pogodnost odravanja PO prev.1 i POkor .1 sa stanovita
preventivnih i korektivnih postupaka odravanja (odgovor na pitanje:
kako?).
3.7 ODNOS TROKOVA I INTERVALA ODRAVANJA

Obnavljanje elemenata tehnikog sistema nakon odreenih sluajnih
i deterministikih intervala vremena predstavlja zajedniku karakteristiku
veine strategija odravanja. Pri tome dolazi do ralanjavanja procesa
njihovog funkcionisanja na odreene cikluse, odnosno stohastiki
ekvivalentne intervale to se tie duine trajanja i prateih direktnih
trokova odravanja i indirektnih trokova (tete i gubici prouzrokovani
zbog same pojave i duine trajanja zastoja usled evidentiranog otkaza), [29].
Pri tome, definicija matematikog oekivanja (srednje vrijednosti) trokova
odravanja (eksploatacionih trokova) u jedinici vremena, pri
neogranienom vremenu funkcionisanja elementa (tehnikog sistema), ima
oblik:
K = lim
t
E (C (t ))
.
t
(24)
Trokovi u okviru ivotnog ciklusa tehnikog sistema predstavljeni

su ukupnim trokovima nastalim tokom njegovog vijeka trajanja, slika 44.
Njihov nastanak je jo u fazi projektovanja i razrade projektne
dokumentacije, da bi intenzivnije rasli pri samom izvoenju. U toku
koritenja i prateeg odravanja imaju umjereniji rast, a zavravaju se
iskljuivanjem tehnikog sistema iz procesa rada i njegovim uklanjanjem sa
mikrolokacije, uz pratee saniranje ivotne sredine.
121
Cijena
Vrijeme
Projektovanje
Izvodenje
Koritenje/Odravanje
Ex
Slika 44. Uticaj dijelova ivotnog ciklusa tehnikog

sistema na trokove, [19]
Trokovi zavise i od intervala odravanja, odnosno od nivoa
pouzdanosti tehnikog sistema i usko su povezani sa moguim rizicima,
slika 45.
Slika 45. Prikaz odnosa trokova i intervala odravanja

tehnikog sistema, [19]
122
Ukoliko se intervali izmeu pojedinih intervencija odravanja na

tehnikom sistemu poveavaju, direktni trokovi odravanja opadaju, uz
porast rizika od iznenadnih otkaza (indirektni trokovi odravanja). Treba
napomenuti da u energetsko-procesnoj tehnici, inervali zavise i od nekih
dodatnih zahtjeva koji nisu u direktnoj vezi sa odravanjem tehnikog
sistema (rad hijerarhijski nadreenog sistema, osiguranje proizvodnje u
eljenom razdoblju, izbjegavanje remontnih radova tokom zime, turistika
sezona i dr.).Kvalitet procesa rada i uinak (efekat) odravanja u direktnoj je
vezi sa ulaganjima u odravanje tehnikog sistema. Meusobna zavisnost
ulaganja u odravanje i posljedica takvog odravanja data je na slici 46.
Slika 46. Prikaz zavisnosti ulaganja u odravanje i posljedica, [19]

Niska ulaganja dovode do velikih negativnih posljedica po tehnike
sisteme i njihovog vlasnika, to ima za posljedicu i odgovarajue negativne
finansijske efekte. Suprotno, visoko ulaganje u odravanje rezultuje malim
negativnim posljedicama po tehniki sistem.
3.8 UTICAJNI ELEMENTI NA DEFINISANJE IZBORA

ODGOVARAJUE STRATEGIJE ODRAVANJA
Prikaz najuticajnijih faktora na definisanje izbora odgovarajue
strategije odravanja dat je na slici 32. Da bi se obuhvatio cijeli problem
odravanja opreme neophodno je u okviru samog pristupa razmotriti i imati
123
u vidu elemente koji utiu na trokove odravanja i zahtijevani nivo

pouzdanosti u svim fazama ivotnog ciklusa opreme, slike 47 i 48.
Slika 47. Prikaz mogue optimizacije trokova odravanja

u zavisnosti od intenziteta odravanja
Da bi se ostvarilo adekvatno upravljanje procesom odravanja i
kontinualno zadovoljavanje korisnikovih potreba (uz najnie trokove),
neophodno je stalno unapreivanje znanja, tehnika i sposobnosti, s ciljem
unapreenja procesa odravanja tokom ivotnog ciklusa tehnikog sistema
(slika 47).
3.9 TEHNOLOGIJE ODRAVANJA

Nakon izbora odgovarajue strategije odravanja na bazi moguih
pristupa i koncepcija odravanja, neophodno je definisati i odgovarajue
tehnoloke procese odravanja (Maintenance Technology), s ciljem
otklanjanja u praksi ostvarenog zastoja. Razradom konkretne tehnologije
124
odravanja i definisanjem odreenog postupka (algoritma) po kome se

odvija taj proces, definiu se i promjene oblika ili stanja neke materije,
energije ili informacije, uz posredno djelovanje ovjekovog rada.
NA TROKOVE ODRAVANJA UTICE SE U SVIM
FAZAMA IVOTNOG CIKLUSA OPREME
Otpis
opreme
Obnova
opreme
Potreba za
odredenom
opremom
Zahtjev za
odredenom
opremom
Konstrukcija
Izbor rjrrnja
(investicioni
izbor)
Modernizacija
opreme
Odravanje
opreme
Izgradnja ili
nabavka
Montaa
Koritenje
opreme
Preuzimanje
opreme
opreme-priprema za
eksploataciju
Slika 48. Elementi uticaja na trokove odravanja u okviru ivotnog

vijeka opreme tehnikog sistema, [30]
Tehnologija odravanja je veoma irok pojam koji definie sadrajno
i vremensko sprovoenje postupaka odravanja. Tehnologijom odravanja
se utvruje nain izvrenja odreenog postupka odravanja, redoslijed
samih aktivnosti, potrebnu opremu i alat, kao i vremenski plan realizacije
postupaka odravanja.
Danas, kada moderna i profitaboilna proizvodnja poiva na
zahtjevima trita, optimalnoj tehnologiji i optimalnom tehnolokom
postupku, sa aspekta tehno-ekonomskog vijeka upotrebe tehnikog sistema
od posebnog je znaaja potreba za intenzivnom revitalizacijom,
rekonstrukcijom i modernizacijom postojeih tehnolokih procesa i
pripadajue opreme. Ovo zahtijeva dodatno irenje i primjenu metoda
125
modeliranja, simulacije i optimizacije, zasnovanih na koritenju

informacionih tehnologija.
Promjenama u sistemu odravanja treba pristupiti prema redoslijedu
znaaja faktora koji utiu na promjenu pokazatelja uspjenosti
funkcionisanja tehnikog sistema, kao i mogunosti primjene sa aspekta
zahtijevanih ulaganja. Cilj je postizanje takvog redoslijeda razvojnih koraka
koji obezbjeuju najvee efekte uz najmanja ulaganja. Podloge za
definisanje odgovarajue strategioje odravanja tehnikog sistema prikazane
su na slici 49.
Posada
(korisnici)
CMMS
Izvodaci odravanja
(po ugovoru)
Prirucnici za odravanje
od proizvodaca
Pracenje stanja
kontrolno-dijagnostickim
sredstvima
Istorija
arhivirani podaci
Odravanje
"njega" opreme
Standardne procedure za
koritenje
Slika 49. Podloge za definisanje odgovarajue strategije

odravanja tehnikog sistema
Posebni zadaci tehnologije odravanja su obezbjeenje procesa
optimizacije odravanja i usavravanje pravaca za postizanje vieg kvaliteta,
pouzdanosti i ekonominosti tehnikih sistema i same proizvodnje. Odluka
o vrsti i aktivnostima odravanja moe se donijeti i na bazi trokova
kompanije vezanih za odravanje i eksploataciju i odabranih metoda za
odravanje. Redoslijed razvojnih koraka koje treba sprovesti utie na
efikasnost i efektivnost sistema za odravanje.
Opredjeljenje za strategiju odnosno tehnologiju odravanja
zasigurno e uticati na karakter, obim i uestalost radova odravanja koje
treba izvriti u konkretnom tehnikom sistemu (primjena koncepta ILS Integrated Logistics Support). Pri tome, najvea panja se poklanja na
126
skraivanje administrativnih vremena kroz realizaciju potrebnih izmjena u

tipu i obliku upravljako-organizacijske strukture i primjenu koncepta
Computerised Maintenance Management System CMMS, u smislu kao to
je prikazano na slici 50.
Strategija
odravanja
POTREBE
KORISNIKA
Tehnicka rjeenja
izvedbe
Pouzdanost
DIZAJN I
PROIZVODNJA
Evidencija greaka
u projektovanju
Provjera kvaliteta
INSTALACIJA
Otkrivanje greaka
Pogodnost za
odravanje
TESTIRANJE I
PREUZIMANJE
Izvori
Optimizacija
Karakteristike otkaza
Trokovi rashodovanja
RAD
POVRATNA
INFORMACIJA
ZAMJENA
Slika 50. Upravljanje odravanjem u toku ivotnog ciklusa

tehnikog sistema, [19]
Slijedei faktor po znaenju je skraivanje logistikih vremena kroz
odreivanje najoptimalnijih nivoa, naina upravljanja i rasporeda zaliha
rezervnih dijelova po nivoima, kao i ubrzavanje za njih vezanih materijalnih
i informacijskih tokova. Samo povienje kvaliteta izvrenja radova vie
zahtijeva promjene u samom ponaanju servisera opreme i odravalaca nego
od samih materijalnih ulaganja. Pored uvoenja savremene remontne
opreme, koritenje i primjena metoda za dijagnostiku analizu mogu
dodatno pospjeiti pokazatelje uspjenosti primijenjene tehnologije
odravanja.
127
Izborom pravilne organizacije odravanja definiu se osnovni

elementi strukture podjele rada koja e omoguiti izvravanje svih
zahtijevanih poslova odravanja sa aspekta odabrane tehnologije
odravanja.
Na osnovu svih definisanih karakteristika procesa odravanja
konkretnog tehnikog sistema nije teko zakljuiti da karakteristike
odabrane tehnologije odravanja zavise od karakteristika samog tehnikog
sistema, odnosno da se moraju posmatrati i u sklopu karakteristika i sadraja
"tehnikog faktora", u smislu kao to je to prikazano na slici 51, [6] .
TEORIJA
PRAKSA
Principi i koncepcije
odravanja
Odravanje preduzeca
elja: zastoj=0
- korektivno
- industrijsko
- preventivno
- plansko
- terotehnoloko
- logisticko
- odravanje po stanju
SETRATEGIJA
ODRAVANJA
PREDUZECA
- ekspertni sistemi
- TPO
- samoodravanje
IZBOR
TEHNOLOGIJE
ODRAVANJA
Slika 51. Osnovni koncept izbora tehnologije odravanja, [30]

Poslovi, aktivnosti i operacije u odravanju sa stanovita tehnologije
odravanja obuhvataju najee slijedee radove: preglede (pregled stanja,
kontrolni pregledi, inspekcijski pregledi), ispitivanja i mjerenja, revizije i
nadzore, ienja, pranja i podmazivanja, zatitu od korozije
(dekonzervacija, konzervacija i rekonzervacija), praenja spoljanjih stanja,
opsluivanja, tehniku dijagnostiku, mjerenja sigurnosti, zatitu na radu,
servisiranja i dorade, montano-demontane poslove, remonte (mali, srednji
i veliki, generalna revizija), rekostrukcije, revitalizacije i modernizacije
(restauracije, korektivne i preventivne programe i dr.).
128

ODRAVANJE
TEHNIKIH SISTEMA
PREVENTIVNO ODRAVANJE
ODRAVANJE NAKON OTKAZA
Preventivno odravanje na
osnovu vremenskog plana
Preventivno odravanje na osnovu

utvrenog stanja
Subjektivno
Objektivno
Osjetilima: vid, sluh, opip, njuh i dr.
Mjerenjem: temperature, pritiska, vibracije,

poloaja, itd.
Slika 52. Ilustrativni prikaz vezan za izbor odreenih

metoda za odravanje, [30]
Kao to se sa slike 52 vidi, prema vremenu u odnosu na nastalu

129
neispravnost, razlikuju se preventivni radovi (operacije: kontrola stanja i

praenje degradacije kontrolnih parametara, traenje i otklanjanje slabih
mjesta, preventivna zamjena dijelova zbog starenja i troenja, preventivna
podeavanja, njegu tehnikih sistema u vidu pranja, ienja,
podmazivanja i zatite od korozije), kao i korektivni radovi (radovi koji se
izvode radi uspostavljanja poremeene funkcije tehnikog sistema s ciljem
otklanjanja neispravnosti: podeavanje, male, srednje i velike popravke,
zamjena dijelova, revitalizacija, demontaa i montaa, sa ili bez prateih
podeavanja i dr.).U optem sluaju sve aktivnosti u okviru preventivnih
radova se izvode u sluajevima kada je nekom elementu proao vijek
upotrebe (prema konstantnoj trajnosti), odnosno kada je utvren unaprijed
termin plan, bez obzira na dotrajalost dijelova (prema konstantnom datumu)
ili pak na osnovu parametara za odravanje prema stanju.
Radovi odravanja mogu se sa aspekta sloenosti uslovno
klasifikovati u dvije grupe: osnovne ili elementarne radove (ienje,
podmazivanje, zatita, pregledi, badarenja, podeavanja, zamjena dijelova i
radovi u vezi kontrole i stanja tehnike dijagnostike) i sloene radove ili
radove vie kategorije (svi ostali radovi, koji mogu ukljuivati i osnovne
radove).
130
Poglavlje 4
TEHNIKA DIJAGNOSTIKA
4.1 UVOD
Pojam tehnika dijagnostika potie od grke rijei diagnosis, koja
znai prepoznavanje, zakljuivanje i (pr)ocjenjivanje. Prva objanjenja ovog
pojma datiraju iz podruja medecinskih nauka. Tako, u Websterovom
rijeniku dijagnostika se definie kao akt ili proces odluivanja o problemu
ili o bolesti preko ispitivanja simptoma, paljiva ocjena i anliza injenica u
pokuaju razumijevanja ili objanjenja neega, odluka ili miljenje
formirano na bazi ocjenjivanja ili kratko nauno objanjenje za
taksonomsku klasifikaciju.
Tehnika dijagnostika predstavlja sve aktivnosti koje se vre nad
konkretnim tehnikim sistemom radi ocjene trenutnog stanja ili davanja
prognoze ponaanja sistema u odreenom vremenskom periodu. Pri tome
koristi sve raspoloive algoritme, pravila i modele radi odreivanja stanja
sistema, s ciljem pravovremenog predvianja pojave neispravnosti. Na taj
nain se poveava pouzdanost, raspoloivost i efektivnost tehnikog
sistema.
Razvoj tehnike dijagnostike iao je u pravcu ostvarivanja funkcija
koje tehniki sistem treba da obezbijedi. Provjera ispravnosti, radne
sposobnosti i funkcionalnosti tehnikog sistema, uz lociranje mjesta otkaza
na najniem hijerarhijskom nivou, elementi su na bazi koje se vri procjena
preostalog vijeka koritenja ili trenda pojave neispravnosti.
Znaajni ekonomski efekti i snienje eksploatacionih trokova kroz
pravovremeno otkrivanje moguih uzroka otkaza komponenti tehnikog
131
sistema, mogue je ostvariti kroz primjenu metoda i sredstava tehnike

dijagnostike. Pri tome prognoze i definisanje uzroka otkaza mogu se
ostvariti u toku same eksploatacije sistema ili u okviru zastoja i vremena za
remont postrojenja i opreme, pa se razlikuju eksploataciona i remontna
tehnika dijagnostika, kao sastavni elementi odravanja prema stanju.
Znaajna primjena tehnike dijagnostike je i kod prognoziranja kratkorone
i dugorone pouzdanosti tehnikog sistema i njene optimizacije, najee po
ekonomskom kriterijumu.
Najvei problem pri uvoenju tehnike dijagnostike u sloeni
tehniki sistem (kakav predstavljaju energetsko-procesna postrojenja), u
cilju odravanja potrebnog nivoa tehnikog stanja i procjenu optimalne
pouzdanosti rada za naredni period (kratkorona i dugorona prognoza),
predstavlja izbor metoda i instrumenata za tehniku dijagnostiku, s obzirom
na aspekte objektivnosti, jednoznanosti, ponovljivosti i specifinih radnih
parametara (rad sa visokim vrijednostima pritiska i temperature bliskim
teljivosti materijala). Poto se veina metoda za za tehniku dijagnostiku
svodi na iroku zastupljenost metoda otkrivanja greke, u daljem tekstu dae
se prijedlog i njihova klasifikacija sa aspekta njihove mogue
primjenljivosti na komponente sistema termoelektrane.
Kako jo uvijek ne postoji opti koncept formiranja kontrolnodijagnostikog sistema na sloenim energetsko-procesnim tehnikim
sistemima kakv su npr. termoelektrane, neophodno je istai nekoliko
osnovnih karakteristika vezanih za samu opremu ugraenu u sistem, [31] .
Polazei od njenih osnovnih karakteristika, kao to su: izrada u
malim serijama, to uslovljava i njihovu relativno visoku cijenu; brzo
starenje tokom eksploatacije usljed specifinih uslova rada (ono nije
ravnomjerno rasporeeno po komponentama, zbog oteanog planiranja
zamjene i regeneracije dijelova opreme, pojave nepotrebnih trokova usljed
prijevremene zamjene, nekad i ispravnih, dijelova, utroaka vremena na
provjeru potrebne zamjenljivosti i slino); njenog koritenja u razliitim
uslovima eksploatacije (neophodno tano definisanje reimskih parametara);
velik obim kontrole razliitih materijala od kojih je oprema sagraena,
tijesna povezanost izmeu ekonominosti i karakteristika uslova rada
postrojenja; razliita dostupnost pojedinih komponenti i mogunost njihove
zamjene i slino, mogu se utvrditi osnovni zadaci tehnike dijagnostike.
132
Formulisanje osnovnih zadataka tehnike dijagnostike, uz stvaranje

uslova za bitno povienje efektivnosti korienja takvih sistema, kao i
pouzdanijeg rada i vee raspoloivosti, svodi se na slijedee, [31] :
prognoziranje i optimizacija pouzdanosti, uz spreavanje
havarija i smanjenje broja ispada i duine trajanja zastoja, izbjegavanje
neplaniranih aktivnosti vezanih za nepravovremeno otkrivanje otkaza (rane
etape njihove pojave),
skraivanje obima planiranih remonata i optimalno planiranje
remontnih radova i radova pri zaustavljanju postrojenja prema stvarnom
stanju opreme, na raun usavravanja metoda kontrole stanja ureaja i
opreme,
spreavanje ili otklanjanje u toku eksploatacije postrojenja takvih
reima i uslova rada koji mogu predstavljati uzroke otkaza i pojavu
oteenja,
raunsko prognoziranje radnih resursa ili prognoziranje razvoja
ranije uoenih otkaza u stvarnim eksploatacionim uslovima,
ostvarivanje produenog vremena rada, zamjene ili iskljuenja iz
procesa eksploatacije pojedinih dijelova ili itavih sklopova postrojenja,
olakanje postupaka donoenja odluke o terminima procesa
mogue modernizacije, rekonstrukcije i revitalizacije i slino.
Sloenim tehnikim sistemima stoje na raspolaganju sve klasine
metode i sredstva za dijagnostiku, dok je samo mali broj njih specijalno
razvijan za dijagnostiku opreme ba na konkretnim energetsko-procesnim
sistemima. Formiranje dijagnostikog sistema na ovim sistemima uglavnom
prati njihov hijerarhijski nivo organizovanja, uz obuhvatanje uspostavljanja
zakonitosti promjene parametara stanja sistema i procesa koji se u njemu
deavaju. Sistem tehnike dijagnostike predstavlja u sutini pratei sistem u
okviru energetsko-procesnog sistema, koji obuhvata izbor dijagnostikih
parametara i utvrivanje njihovih veza sa parametrima stanja sistema,
karakteristike njihove promjene, normative, kao i utvrivanje mogue
procjene stanja i davanja dijagnoze za sistem u svakom trenutku vremena.
Kontrola trenutnog stanja sistema ili njegovih elemenata (najee
najkritinijih po nastanak otkaza), definisanje zakonitosti pojave otkaza u
vremenu na osnovu baze podataka i predvianje ponaanja sistema u
budunosti direktno su povezani sa razvojem sredstava kod kojih se
dijagnostika primjenjuje, kao i razvojem ureaja za dijagnosticiranje.
Povienjem sloenosti tehnikih sistema, uz poveanje zavisnosti rada
ovjeka od pouzdanosti rada tih sistema, uz sve otrije zahtjeve za kvalitetu
133
realiziranih procesa i zatitu na radu i zatitu ivotne sredine, podrazumijeva

primjenu teorije informacija, postavljanje i prouavanje metoda otkaza i
primjenu raunara pri dijagnosticiranju.
4.2 KONTROLA TRENUTNOG STANJA

Rezultat svake kontrole stanja mora biti odluka o daljoj
upotrebljivosti sastavnog elementa ili sistema u cjelini (element za ponovnu
ugradnju, element za popravku i ponovnu ugradnju, element mora biti
povuen iz dalje upotrebe). Da bi se bilo kakva odluka mogla uopte
donijeti, neophodno je prije svega poznavanje dozvoljenih granica
istroenosti, a zatim i ostalih uslova potrebnih za njegov rad. Granica
istroenosti je u stvari
granica izmeu pogonske upotrebljivosti
elementa/sistema i njegove oteenosti.
Modeli odravanja prema stanju obino se svrstavaju u dvije grupe:
modeli trenutne promjene tehnikog stanja (uz primjenu inspekcije stanja) i
modeli postepene promjene stanja (uz primjenu kontrole stanja). Inspekcija
obino samo konstatuje stanje sistema u odreenom trenutku eksploatacije,
odnosno definiciju stanja sistema (jedno od stanja: u otkazu/u radu), dok
kontrola stanja ima zadatak da mjerenjem parametara tehnikog sistema
definie njegovo stanje, odnosno da utvrdi u kojoj se fazi sistem nalazi
izmeu prethodna dva ekstremna stanja. Na taj nain odravanje prema
stanju predstavlja dosta uspjean nain upravljanja procesima odravanja
tehnikih sistema, odnosno spreava pojavu otkaza i vraa u radno stanje
pojedinano svakog sistema (kontrola parametara) ili jednorodne grupe
sistema (kontrola nivoa pouzdanosti), uz obezbjeenje maksimalnog perioda
rada sistema i minimalnih trokova.
Iz svega prethodnog lako se uoava da tehnika dijagnostika, kao
sastavni dio procesa odravanja prema stanju, treba da utvrdi tehniko stanje
elemenata sistema u tano definisanom vremenu i tano odreenim
granicama tanosti. Ovo se moe postii primjenom odgovarajue
instrumentacije ili na osnovu opaanja ulima specijaliste za dijagnostiku.
Dugovjenost, pouzdanost i kontrola stanja predstavljaju uzajamno
povezana tri parametra, sa ijim poznavanjem imamo u potpunosti
definisano stanje sistema. Dijagnostika je nauka koja se bavi
raspoznavanjem tehnikog stanja sistema sa odreenom tanou u
odreenom trenutku vremena. Pri tome se ona koristi algoritmima,
134
pravilima i odreenim modelima, koji pretpostavljaju postojanje formalnih

opisa elemenata sistema i njihovog ponaanja kada se nalaze u radu i u
otkazu (matematiki model dijagnostike). Kao rezultat tehnike dijagnostike
dobijaju se podaci za utvrivanje i odravanje radnog stanja, kao i njihove
kontrole. Pri tome se podrazumijeva poznavanje odreenih kriterijuma
dozvoljenog i nedozvoljenog stanja.
Kako je ranije ve reeno, bilo kakva promjena stanja sistema u toku
eksploatacije predstavlja proces sluajnog karaktera, pri emu se momenat
prelaza ispravnog u neispravno stanje javlja kao uslovni otkaz, odnosno
karakterie poetak pojave neispravnosti. U opem sluaju pri traenju
neispravnosti razlikuje se test dijagnostika (karakterie se mogunou
davanja specijalnih dejstava) i funkcionalna dijagnostika (slui za provjeru
radne sposobnosti sastavnih dijelova sistema u procesu njihovog rada).
Tehnika dijagnostika predstavlja znaajno sredstvo za povienje
pouzdanosti, ekonominosti i sigurnosti u eksploataciji sloenih tehnikih
sistema. Pri tome se najvei efekat primjene sredstava tehnike dijagnostike
dobija njenim usklaivanjem sa metodama za kratkoronu i dugoronu
prognozu pouzdanosti i njene optimizacije, najee prema ekonomskom
kriterijumu.
Osnovni zadaci tehnike dijagnostike sloenih tehnikih sistema kao
to su termoelektrane najee se, formuliu kao: prognoziranje i
spreavanje havarija, smanjenja broja i duine trajanja ispada kroz
blagovremeno predvianje, otkrivanje i praenje razvoja otkaza, skraivanje
obima planskih i neplanskih remonata na raun usavravanja i primjene
metoda tehnike dijagnostike, spreavanje ili otklanjanje, u procesu
eksploatacije termoelektrane, uslova rada koji su generator oteenja i
pojave otkaza i raunarom podrano praenje radnih resursa i efektivnosti
proizvodnje termoelektrane.
U optem sluaju, uvoenje tehnike dijagnostike potrebno je
realizovati kroz tri faze:
prva faza obuhvata osavremenjivanje postojeeg sistema
termoelektrane raunarskom podrkom, prenoenje postojeih iskustava na
polju tehnike dijagnostike i obuku radnog personala, sistematizaciju
postojeih metoda tehnike dijagnostike i njihov izbor za konkretne
probleme i primjenu na konkretni tehniki sistem,
druga faza obuhvata detaljan izbor dijagnostikih metoda i
utvrivanje kontrolno-dijagnostikih parametara i kriterijumja za procjenu
stanja, uz paralelno formiranje metode za procjenu i optimizaciju
135
parametara pouzdanosti,
trea faza obuhvata dogradnju postojeeg sistema novim
dijagnostikim metodama i sredstvima, radi usavravanja i simulacije stanja
odgovarajuim matematikim modelima, pa sve do uvoenja ekspertnih
sistema.
Pri tome, poev od dijagnostikih podsistema na nivou postrojenja,
pa preko dijagnostikog sistema na nivou samog tehnikog sistema i
dijagnostikog sistema na eventualnom viem hijerarhijskom nivou,
potrebno je izvriti usklaivanje i protok informacije sa tano definisanim
putevima, zadacima i prateim aktivnostima. Pri formiranju tokova
informacija potrebno je pridravati se hijerarhijskog principa organizovanja
i maksimalne unifikacije informacije na svim nivoima. Takoe se navedeni
sistem dinamiki mora stalno usavravati i dopunjavati. Kao rezultat gore
navedenih aktivnosti treba da se postigne optimalna procjena pokazatelja
pouzdanosti, odnosno momenta iskljuenja postrojenja iz rada, uz popravku
ili zamjenu neophodnih elemenata i povienje ekonomskih efekata
proizvodnje elektrine energije sloenog tehnikog sistema (termoelektrana)
u okviru vieg hijerarhijskog sistema (elektroenergetski sistem).
Metode mjerenja pri utvrivanju tehnikog stanja sistema, koje
predstavljaju skup posebnih postupaka pri kojima se definiu odnosi nekih
izmjerenih veliina, mogu biti apsolutne (trenutno oitavanje apsolutne
vrijednosti mjerene veliine) i realativne (odreivanje odnosa mjerene i
unaprijed definisane neke druge veliine) metode mjerenja, direktne
(direktno oitavanje mjerene veliine) i indirektne (raunsko ili neko drugo
odreivanje mjerene veliine na bazi oitane vrijednosti mjerenja) metode
mjerenja, kontaktne (mjerni instrumenti u direktnom kontaktu sa mjerenom
sredinom) i beskontaktne (bez fizikog dodira mjernog instrumenta sa
mjerenom sredinom) metode mjerenja, ili diferencijalne (kod kojih se
odreene veliine mjere posebno, a zakljuak o traenoj mjeri se donosi na
osnovu veeg broja rezultata mjerenja) i kompleksne (sa istovremenim
oitavanjem podataka o vie parametara) metode mjerenja.
Osnovna karakteristika metoda ispitivanja bez razaranja materijala je
neposredno izvoenje na predmetima kontrole, bez uzimanja uzorka i
njihovog razaranja. Informacije o homogenosti ili drugoj karakteristici
materijala posmatrane komponente zasnovane su na praenju promjene neke
karakteristine veliine ili na pojavi nekih sekundarnih efekata usljed
dejstva uneene energije ili naneene materije. S druge strane, ispitivanje
materijala razaranjem materijala je utvrivanje (na eksperimentalni nain)
136
svojstava nekog materijala, kroz koritenje proba uzetih iz konkretnog dijela

ili posebno izraenih uzoraka koji reprezentuju polufabrikat toga dijela.
Pouzdanost i sigurnost u eksploataciji, odreivanje preostalog radnog vijeka
pojedinih komponenti i sistema u cjelini, trokovi odravanja i ukupna
ekonominost postrojenja, direktno su u funkciji stanja, odnosno osnovnih
karakteristika materijala tih komponenti, koje su u svom radu izloene
visokim mehanikim i termikim naprezanjima i nepovoljnim uslovima
radne sredine. Savremene tehnike ispitivanja materijala sa razaranjem
omoguuju ispitivanja slijedeih njegovih svojstava: svojstva vrstoe,
stabilnost na povienoj temperaturi, plastinost, otpornost na krti lom,
otpornost prema oksidaciji povrine, otpornost prema interkristalnoj i
naponskoj koroziji, zavarljivost materijala, relaksacija i dr.
4.3 DEFINISANJE ZAKONITOSTI OTKAZA

Otkaz tehnikog sistema se definie kao prestanak mogunosti
nekog elementa ili sistema u cjelini da vri funkcije za koje je projektovan.
Smanjnje ili gubljenje radne sposobnosti tehnikog sistema tokom
eksploatacije posljedica je dejstva razliitih faktora (ugraenih, sluajnih ili
vremenskih), koji mijenjaju poetne parametre sistema, izazivajui pri tome
i razliiti nivo oteenja.
Postoji vie kategorizacija otkaza prema izabranom kriterijumu,
tabela 10. Razvoj pojave otkaza moe se posmatrati kroz sluaj
neispravnosti (praenje promjene stanja u vremenskom intervalu) i kroz
sluaj otkaza (praenja broja tih otkaza u vremenu). Pri tome se koriste
razvijene metode za praenje pojava uz modeliranje raspodjele, a sve u
ciljum dobijanja matematikog modela promjene stanja tehnikog sistema,
ime se stvaraju nune pretpostavke za mogunost donoenja dijagnostikih
odluka. Determinisanje matematikih modela obavlja se po deterministikoj
i stohastikoj metodi.
Pri tome, ugraeni uzroci otkaza mogu, pored ostalog, biti: pogreno
projektovanje, projektna pouzdanost, pojava projektnih napona, greke u
izradi, greke nastale u montai, greke kao posljedica podeavanja, greke
kao posljedica pogrenog izbora materijala, termika obrada i zaostala
termika naprezanja, propusti tehnike kontrole i dr.
137
Tabela 10. Kategorizacija otkaza prema izabranom kriterijumu

Kriterij
za kategorizaciju
Postupak izmjene stanja
tehnikog sistema u
vremenu (intenzitet i brzina)
Veza sa drugim otkazima
Mogunost koritenja
elementa nakon nastajanja
Nain eliminisanja
(otklanjanja) otkaza
Spoljanje manifestacije
otkaza
Uzrok nastajanja otkaza
Podjela
neoekivani ili iznenadni otkaz
postupni otkaz
Priroda nastajanja otkaza

Brzina nastajanja otkaza
Vrijeme nastajanja otkaza
Inenjering
Nain (intenzitet) pojave
otkaza
zavisan otkaz
nezavisan otkaz
potpun otkaz
djelimian (parcijalni) otkaz
permanentan
otkaz koji se sam otklanja
oigledan
prikriveni
konstrukcijski (ugraena greka u konstrukciji)
tehnoloki (greke u tehnologiji obrade)
otkazi u eksploataciji (zavisno od duine
eksploatacije, naina odravanja i rukovanja)
otkazi nastali kao posljedica troenja dijelova (trenje,
habanje i dr.)
nastao prirodnim putem
namjerno izazvan
katastrofalan
degradacioni
u okviru faze ispitivanja prototipa ili gotovog
postrojenja
u okviru probnog putanja u pogon i trajanja
postrojenja
u okviru redovne eksploatacije
na kraju osnovnog radnog vijeka
u okviru faze revitaliziranog dodatnog (produenog)
radnog vijeka
na kraju revitalizovanog dodatnog ivotnog vijeka
prekidni otkaz
neprekidni otkaz
sluajni otkaz
sistemski otkaz
S druge strane, sluajni uzroci otkaza obuhvataju: uslove okoline,

preoptereenje, loe rukovanje i odravanje, nestabilne (posebno
138
nestacionarne) reime rada, neodgovarajuu kontrolu, gradijent optereenja

i dr. Vremenski uzroci otkaza mogu obuhvatati: reim eksploatacije, reim
odravanja, podmazivanje, zamor materijala, zagrijavanje, eroziju i
koroziju, ugraene dijelove, radni medijum, kontaminaciju i dr. to prije
istraivanje otkaza zapone to su vee mogunosti da se utvrdi stvarni
razlog otkaza, pri emu vae osnovna pravila ponaanja, [30] :
Ne unitavati elemente kod kojih je dolo do loma. Posebno ne
dodirivati povrine na kojima je dolo do pucanja, kao ni odlomljene
komade.
Elemente koji su havarisani pogledati tek nakon dobijanja svih
dokumenata (izvetaji, objanjenja, fotografije, itd.), pri tome obezbijediti
da svi demontirani dijelovi mogu biti korektno identifikovani, ponovno
montirani, neoteeni i dr.
Istraivanje ne koncentrisati samo na mjesto loma, nego je
potrebno sagledati i stanje okruenja. Zbog mogunosti pojave lanca otkaza,
potrebno je razmotriti da li je nastali otkaz samo posljedica nekog drugog ili
je prouzrokovan sasvim drugim uzrocima.
Ne formirati lako zakljuak o nastanku otkaza. Sakupiti sve
informacije, zatim odbaciti beznaajne i formirati definitivni zakljuak tek
onda kada je jasno da su sve ostale mogunosti eliminisane.
Pri formiranju dokumentacije o otkazu uzeti osim materijalnih
dokaza i izvjetaje od drugih eksperata, pri tome ne uzimati nita bez
provjere ("na povjerenje"), pogotovu sopstveno miljenje, jer zakljuci,
procjene i odluke mogu biti subjektivne (u smislu odluivanja na bazi
sopstvenog iskustva).
4.4 PREDVIANJE PONAANJA I PROCJENA OTKAZA

Metodoloki prikaz naunog predvianja stanja odnosno ponaanja
tehnikog sistema zasniva se na deterministikim, stohastikim ili najee
kombinovanim deterministiko-stohastikim metodama predvianja. Samo
modeliranje ponaanja sistema zasnovano je najee na odreenim
operacijskim istraivanjima (za sluaj realnih uslova, uz tretman samo
funkcionalnosti sistema), primjeni metoda matematike statistike
(definisanje i izbor raspodjele, ocjena posmatranih parametara, test hipoteze,
definisanje opsega i procjena karakteristika), kao i metoda teorije
139
vjerovatnoe (razliiti matematiki modeli).

Razvoj tehnike dijagnostike omoguen je primjenom naunih
saznanja i tehnikih dostignua u oblasti mjerne tehnike, kibernetike, teorije
naunog predvianja i teorije pouzdanosti tehnikih sistema. Funkcije koje
treba da ostvari sistem tehnike dijagnostike date su u obliku odreenih
provjera tehnikog stanja sistema, provjera radne sposobnosti, provjera
funkcionalnosti, lociranja mjesta otkaza na najniem moguem
hijerarhijskom nivou, kao i davanje procjena preostalog vremena korienja
ili trenda pojave neispravnosti, slika 53.
Tehnika dijagnostika
(tip i vrste ispitivanja)
Ne
Pojava
otkaza ?
Da
Kontrola stanja
tehnikog sistema
Definisanje otkaza
(mjesto, uzroci,
posljedice
Prognoza budueg
stanja
Definisanje aktivnosti
za otklanjanja otkaza
Aktivnosti vezane za
prevenciju otkaza
Slika 53. Funkcije tehnike dijagnostke vezane za tehniko stanje sistema

Bez sumnje, primjenom tehnike dijagnostike otvorene su nove
mogunosti upravljanja pogonima, ime su stvoreni svi preduslovi za
znaajnije smanjivanje korektivnih i preventivnih aktivnosti u vezi
odravanja, uz zadravanje istog ili postizanja ak vieg nivoa pouzdanosti
postrojenja u cjelini. Ovo je od posebnog znaaja kod energetsko-procesnih
postrojenja koja rade u okviru vieg hijerarhijskog sistema
(elektroenergetski sistem, naftna industrija, petro-hemijski kombinat i dr.) i
za koje se zahtijeva visok nivo pouzdanosti u toku eksploatacije i poveana
zatita kako osoblja tako i ivotne sredine.
140
4.5 METODE I TEHNIKE TEHNIKE DIJAGNOSTIKE

Odreivanje stanja i dijagnostike otkaza tehnikih sistema
primjenom tehnike dijagnostike zahtijeva kvalitetan izbor metoda i tehnika
tehnike dijagnostike, koje treba da zadovolje postavljene zahtjeve u
pogledu objektivnosti, jednoznanosti i ponovljivosti. Pri tome je
neophodno postii odgovore na slijedea pitanja:
Koji je kriterijum uzet za uspostavljanje tehnike dijagnostike
(prema cilju: provjera funkcionisanja, definisanje otkaza; prema rezultatu:
kompleksna, produbljena; prema nainu: direktna, indirektna; prema
izvoenju: subjektivna, objektivna; prema primjeni: periodiina,
permanentna; prema obimu: djelimina, potpuna i dr.)?
Koji
parametar/parametri su pogodni za dijagnozu (sa
poveanjem broja kontrolisanih parametara raste vjerovatnoa pravilnog
prognoziranja stanja sistema)?
Koje mjerenje je neophodno primjeniti za konkretni sluaj
(permanentne dijagnoze, sa ugraenim ureajima na mjernim mjestima, s
ciljem stalnog praenja odabranog parametra ili ee u primjeni periodine
dijagnoze sa blagovremenim mjerenjima izvrenim po potrebi ili po
unaprijed utvrenom planu)?
Kakve su mogunosti za odreivanje normi za univerzalno
odreivanje granica radne sposobnosti (koritenje: preporuka od
proizvoaa ureaja, opreme i aparata, norme i standardi za pojedine
oblasti, preporuke proizvoaa dijagnostike opreme, postojea iskustva u
primjeni kod istih ili slinih sistema)?
Kako je realizovan zadatak tehnike dijagnostike (analiza
pitanja: izbora mjernih veliina, definisanja uslova ispitivanja sa
odreivanjem tolerancija mjernih veliina, izbora metoda mjerenja i
dinamike kontrole, izbora mjerne aparature, izbora pomonih pribora i
obuenosti osoblja koje obavlja mjerenja)?
Da li je proces nastanka otkaza zadovoljavajue dug i da li prua
mogunosti za korektivne i preventivne akcije?
Moe li neoekivano oteenje biti otkriveno na isti nain kao i
postepeno oteenje?
Kakav je pristup zahtijevanom, mjernom mjestu i mogu li
zahtjevi opreme za dijagnozu biti ispunjeni u tim uslovima rada mjerne
opreme?
141

Kakva je kompetentnost i obuenost raspoloivog osoblja za rad
sa mjernim ureajima?
Da li su ispotovani zahtijevani uslovi zatite na radu i zatite
ivotne sredine?
Kakva je moguost sprovoenja testova koji ponavljaju uslove
nastanka razmatranog otkaza?
Stanje tehnikog sistema, definisano sa nizom parametara radnog
procesa razliitog nivoa uticaja, zahtijeva usvajanje jednog ili vie
dijagnostikih parametara, koji u potpunosti moraju zadovoljiti zahtjeve po
pitanju jednoznanosti, mogunosti ire primjene i dostupnosti mjernom
mjestu. Veina metoda kontrole stanja tehnikih sistema zasnovana je na
sistemskom praenju pojave vibracija, buke i umova, kontroli ulja i maziva
(podmazivanja), praenja pojava i razvoja korozije, praenje toplotnog
stanja (grijanja pojedinih sklopova) i dr. Jo u okviru faze projektovanja
tehnikog sistema, poeljno je definisati metodu odravanja praenu
odgovarajuim metodama tehnike dijagnostike, odnosno definisati nain i
sredstva kontrole stanja tehnikih sistema. Na taj nain se direktno utie na
poveanje pogodnosti kontrole stanja tehnikih sistema, jer se konstrukcija
prilagoava uslovima mjerenja i dijagnostike otkaza.
Dodatnom automatizacijom merenja sa prateom obradom podataka
podie se nivo pouzdanosti date prognoze. Dobijeni zakljuak o stanju
nekog sistema ili njegovog dijela mora biti osloboen subjektivnih
okolnosti, odnosno pri ponavljanju postupka tehnikog dijagnostike trebaju
se dobiti homogeni rezultati (osiguranje uslova ponovljivosti mjerenja).
Zadaci koji se odnose na definisanje stanja sistema svrstavaju se u tri
okvirne grupe: dijagnoza (predstavlja ocjenu tehnikog stanja objekta u
trenutku posmatranja), prognoza (predvianje tehnikog stanja objekta u
unaprijed definisanom periodu vremena) i geneza (utvrivnje tehnikog
stanja objekta u prolosti, s ciljem izuavanja uzroka sadanjeg stanja
tehnikog sistema i nastanka otkaza). Vei dio metoda tehnike dijagnostike
zasniva se na irokoj lepezi prihvaenih dijagnostikih metoda, koje se
okvirno svrstavaju u dvije grupe: subjektivne metode (tabela 11) i
objektivne metode tehnike dijagnostike (tabela 12). Treba istai da je
proces kontrole stanja tehnikog sistema usko povezan sa upravljanjem i
pouzdanou sloenih tehnikih sistema. Efikasnom organizacijom
upravljanja tehnikim stanjem sistema (to je i glavni cilj koritenja
tehnike dijagnostike), znaajno se podie nivo pogodnosti odravanja, to
indirektno utie na porast nivoa pouzdanosti i tehnike efikasnosti sistema.
142
Tabela 11. Subjektivne metode (postupci) tehnike dijagnostike

Oblast
ispitivanja
Ispitivanje
uma i buke
Vizuelna i
optika
ispitivanja
Ispitivanja
bojama,
mirisom i
dodirom
Oprema
- ljudsko uho
(oslukivanjem)
- sonde
- stetoskopi
- elektronski stetoskop
- fonometri
- SPM metoda
- ogledala i lupe
- mikroskopi
- endoskopi, fiberskopi,
boroskopi i stroboskopi
- TV sistemi
- Alenov posmatra
- penetranti (1-nanoenje
penetranta, 2-nanoenje
razvijaa, 3-razvijanje,
4-pranje vodom, 5pregled, 6-zavrno
ienje, 7-pranje, tj.
ienje)
- termo krede, papir i
kuglice
- varnienje
- miris sagorjele gume,
plastike i sl.
- temperatura, povrinske
neravnine (pukotine) i sl.
Prikaz
opreme
4.6 METODE I MODELI TEHNIKE DIJAGNOSTIKE

POSTROJENJA I OPREME TERMOELEKTRANE
Znaajni ekonomski efekti i snienje eksploatacionih trokova, kroz
blagovremeno otkrivanje moguih uzroka otkaza komponenti sistema
termoelektrane, mogue je ostvariti kroz primjenu metoda i sredstava
tehnike dijagnostike.
143
Tabela 12. Objektivne metode (postupci) tehnike dijagnostike stanja

Radni
parametar
Oprema
Ispitivanje
stanja
toplotnih
instalacija
Mjerenje
protoka
Mjerenje
pritiska
Broj obrtaja
Temperatura
Kontaktni
termometri
144
Beskontaktn
i termometri
Stroboskopi
Mehaniki
mjerai
(tahometri)
Mjerenje
obimne
brzine
- manometri
- termoelementi
- termistorski elementi
- elektrootporni
elementi
- termika ekspanzija
- optiki pirometar
- pirometar za
zraenje
- infracrvene
(termovizijske)
kamere
- indukcioni
- centrifugalni
- indukcioni
tahogeneratori
- magnetna metoda
- svjetlosni snop
- kvarc-kristalni
ureaji
- sonde
- digitalni mjerai
protoka
- hodomjer
- termografija
- termovizija
Prikaz opreme
Prognoze i definisanje uzroka otkaza se mogu sprovoditi u toku

same eksploatacije postrojenja ili u toku zastoja i remonta postrojenja i
opreme. Razlikuju se eksploataciona i remontna kontrola stanja, kao
sastavne faze odravanja prema stanju. Znaajna primjena tehnike
dijagnostike je i kod prognoze kratkorone i dugorone pouzdanosti sistema
termoelektrane i njene optimizacije, najee prema ekonomskom
kriterijumu.
Najvei problem pri uvoenju tehnike dijagnostike u sloene
tehnike sisteme kakva je termoelektrana, u cilju odravanja potrebnog
nivoa tehnikog stanja i procjene optimalne pouzdanosti rada za naredni
period (kratkorona i dugorona prognoza), predstavlja izbor metoda i
instrumenata za kontrolu stanja, s obzirom na aspekte objektivnosti,
jednoznanosti, ponovljivosti i specifinih radnih parametara (rad sa
visokim vrijednostima pritiska i temperature bliskim teljivosti materijala).
Poto se veina metoda za kontrolu stanja svodi na iroku zastupljenost
metoda za dijagnostiku greke, u daljem tekstu dae se prijedlog i njihova
klasifikacija sa aspekta njihove mogue primjenljivosti kod komponenti
sloenog sistema termoelektrane.
Poto jo uvijek ne postoji opti koncept formiranja kontrolnodijagnostikog sistema kod termoelektrana, neophodno je istai nekoliko
osnovnih karakteristika vezanih za samu opremu ugraenu u sistem
termoelektrane, [1] i [31] .
Polazei od njenih osnovnih karakteristika, kao to su: izrada u
malim serijama, to uslovljava i njihovu relativno visoku cijenu, brzo
starenje tokom eksploatacije usljed specifinih uslova rada, (ono nije
ravnomjerno rasporeeno po komponentama, zbog oteanog planiranja
zamjene i regeneracije dijelova opreme, pojave nepotrebnih trokova usljed
prijevremene zamjene (nekad i ispravnih) dijelova, utroaka vremena na
provjeru potrebne zamjenljivosti i slino), njeno koritenje u razliitim
uslovima eksploatacije (neophodno tano definisanje reimskih parametara),
veliki obim kontrole razliitih materijala od kojih je oprema sagraena,
tijesna povezanost izmeu ekonominosti i karakteristika uslova rada
postrojenja, razliita dostupnost pojedinih komponenti i mogunost njihove
zamjene i slino, mogu se utvrditi osnovni zadaci tehnike dijagnostike.
Formulisanje osnovnih zadataka tehnike dijagnostike, uz stvaranje
uslova za znatno povienje efektivnosti korienja sistema termoelektrane,
145
kao i pouzdanijeg rada i vee raspoloivosti, svodi se na slijedee, [4] i

[31] :
prognoza i optimizacija pouzdanosti, uz spreavanje havarija i
smanjenje broja ispada i skraenje duine trajanja zastoja, izbjegavanje
neplaniranih aktivnosti vezanih za neblagovremeno otkrivanje otkaza (rane
etape njihove pojave),
skraivanje obima planiranih remonata i optimalno planiranje
remontnih radova i radova pri zaustavljanju postrojenja prema stvarnom
stanju opreme, na raun usavravanja metoda kontrole stanja ureaja i
opreme,
spreavanje ili otklanjanje u toku eksploatacije postrojenja takvih
reima i uslova rada koji mogu predstavljati uzroke otkaza i pojavu
oteenja,
raunska prognoza radnih resursa ili prognoza razvoja ranije
uoenih otkaza u stvarnim eksploatacionim uslovima,
ostvarivanje produenog vremena rada, zamjene ili iskljuenja iz
procesa eksploatacije pojedinih dijelova ili itavih sklopova postrojenja,
olakanje postupaka donoenja odluka o terminima procesa
mogue modernizacije, rekonstrukcije, revitalizacije i dr.
Sistemima termoelektrane stoje na raspolaganju sve klasine metode
i sredstva za tehniku dijagnostiku, dok je samo mali broj njih specijalno
razvijan za kontrolu stanja i dijagnostiku otkaza opreme na sistemima
termoelektrane.
4.6.1 FORMIRANJE OPTIMALNE BAZE PODATAKA

ZA TEHNIKU DIJAGNOSTIKU SISTEMA
TERMOELEKTRANE
Jedan od vanih elemenata za efikasno praenje i analizu
pouzdanosti, raspoloivosti i nekih drugih karakteristika efektivnosti rada
sistema termoelektrane, jeste obezbjeenje informacione osnove, odnosno
formiranje i aktuelizacija baze podataka. Sama metodologija prikupljanja
podataka o radu termoelektrane u okviru elektroenergetskog sistema,
bazirana je na konceptu stanja same jedinice termoelektrane klasifikovane
na bazi svoje raspoloivosti i snage, koja u periodu od poetka devedesetih
godina nalazi sve vie primjene kod nas, a i u svijetu.
146
Osnovni dio informacionog sistema o pouzdanosti predstavljaju baza

podataka o pogonskim dogaajima i baza tehnikih podataka o sistemu. Kao
najee korieni programski paket koji prate ovu bazu podataka sree se
Oracle, sa osnovnim zadatkom podrke za potrebe unosa, auriranja, prikaza
i analize podataka iz baze.
Stvaranje odgovarajuih metoda ili njihovo poboljanje za procjenu i
poveanje nivoa pouzdanosti, raspoloivosti, produktivnosti i poboljanje
procesa odravanja nije mogue bez odgovarajue vjerodostojne
informacione baze. Dosadanji nain prikupljanja podataka u postojeim
sistemima termoelektrane, uglavnom zbog velikog obima ifriranja, nije bio
zadovoljavajui. Razvoj modifikovane metode za ocjenu pouzdanosti i
njenu optimizaciju na bazi ekonomskog kriterijuma, uz razvoj informacione
tehnologije, doveo je do uvoenja i implementacije novih sistema za
prikupljanje i analizu podataka o pogonskim dogaajima, [4].
Na slici 54 dat je pojednostavljeni prikaz baze podataka, oslonjene
na mogunost njene efektivne primjene u razvoju metoda za procjenu kako
pokazatelja pouzdanosti, radnih rezultata, tako i odravanja i planiranja
sadraja i termina planskih remonta. Sam izbor modela pouzdanosti zavisi
od vie faktora, u prvom redu od mjesta i uloge koju sistem termoelektrane
ima u elektropenergetskom sistemu, zatim od vrste analize i formulacije
broja stanja u kojima se jedinica moe nalaziti (od minimalno dva do
generalizovanog modela od jedanaest stanja), kao i od intervala prelaska iz
jednog u drugo stanje ( d ij = N ij / Ti ; N ij - broj prelazaka iz stanja S i u
stanje S j ; Ti - ukupno vrijeme provedeno u stanju S i ). Radi eventualne

korekcije, pored navedenih informacija potrebni su i podaci vezani za tip i
proizvoaa jedinice (sastavne komponente), nominalnu snagu, godinu
putanja u pogon, kvalitet koritenog osnovnog i pomonog goriva. Takoe,
pored parametara stanja neophodna je identifikacija parametara vezanih za
stanje materijala komponenti, kao i definisanje naina primjene kod
utvrivanja preostalog radnog vijeka pojedinih komponenti sistema
termoelektrane.
147
148
Podaci o rudniku,
promjena kvaliteta
goriva - uglja i mazuta
Podaci o tehnikoj
dijagnostici, sistemu
tehniko-tehnolokog
odravanja, moguim
rekonstrukcijama
i modernizaciji
Podaci o informacionom
sistemu pouzdanosti
(operativni sistem,
programska podrka
za upravljanje bazom
podataka, aplikativna
programska podrka)
Indeksi performansi
proizvodne jedinice
TE (koeficijenti
eksploatacije, proizvodnje, raspoloivosti
i dr.)
Podaci o radnom
personalu i njihovoj
obuenosti
Kriterijumi i
parametri modela
pouzdanosti
sistema TE
Klasifikacija moguih
stanja u kojima se
sistem KO-TE
moe nalaziti
Eksploatacioni podaci vezani za nestacionarne reime rada

(redni broj pogonskog doga|aja, ifra objekta u okviru EES-a,
ime objekta, redni broj proizvodne jedinice u okviru TE,
stanje u kome se ona nalazi, datum i vrijeme promjene stanja,
snaga u novom stanju, oznaka uticaja okruenja, oznaka
sastavnog elemeta - kotao, turbina, generator i dr.,
tekstualni opis zastoja i drugo)
Rezultati ispitivanja
u toku izrade i probnog
putanja u pogon
Slika 54. Baza podataka za sistem kondenzacione termoelektrane
Podaci o ostalim
vanjskim uticajnim
faktorima (EES,
rudnik, transport,
vodosnabdjevanje
i dr.)
Rad jedinice
u okviru
EES-a
BAZA PODATAKA ZA
SISTEM TERMOELEKTRANE
Standardi,
normativi,
preporuke i
ogranienja
Tehniko-tehnoloki podaci proizvoaa

opreme (struktura, topologija elektrane i
sistema, lokacije elemenata, opreme i
komponenti, godina putanja u pogon, tip
elemenata i opreme, proizvoa, licenca i dr.)
Eksploatacioni podaci vezani za stacionarne reime rada

(redni broj pogonskog dogaaja, ifra objekta u okviru EES-a,
ime objekta, redni broj proizvodne jedinice u okviru TE,
stanje u kome se ona nalazi, datum i vrijeme promjene stanja,
snaga u novom stanju, oznaka uticaja okruenja, oznaka
sastavnog elemeta - kotao, turbina, generator i slino,
tekstualni opis zastoja i dr.)
Rezultati obrade
inspekcijskih
izvjetaja
est je sluaj da se kod ovako sloenih sistema prethodno, kroz

pristup rangiranja definie najkritiniji pogon, od ijeg rada prvenstveno
zavisi najveim dijelom i rad sistema u cjelini.
4.6.2 METODE ZA IDENTIFIKACIJU PROCESA

I OBJEKATA U SISTEMU TERMOELEKTRANE
Sistem termoelektrane u svom radu, pored ostalog, zahtjeva i visok
nivo automatizacije, odnosno odravanja parametara na zadatom nivou
(pritisak, temperatura, snaga). Da bi se ovo postiglo, pored dobrog
poznavanja dinamikih karakteristika procesa i objekata, potrebno je
poznavati i upravljake sisteme termoelektrane, [32] . Kombinacijom
formiranja matematikog modela na bazi poznatih fizikih zakona sa
eksperimentalnom identifikacijom, kojom se o samoj dinamici procesa
odluuje, mogue je na bazi prikupljenih podataka na samom procesu
(najee mjerenih).
Pod procesom identifikacije podrazumijeva se poznavanje apriornih
informacija o samom objektu koji se posmatra, to podrazumijeva
poznavanje strukture objekta i klasu modela kojem objekat pripada, [33] .
Time se zadatak identifikacije svodi na ocjenjivanje nepoznatih parametara
ili stanja objekata, kao i davanje procjena za naredni period u obliku
kratkorone i dugorone prognoze. Tok identifikcije kod sistema
termoelektrane najee se prati kroz procese prenosa i transformacije
toplotne u elektrinu energiju.
Sistem parcijalnih diferencijalnih jednaina koji opisuje ovakav
sistem moe se pojednostaviti usvajanjem opravdanih pretpostavki koje
pojednostavljuju postavljene jednaine i prevode ih u linearne diferencijalne
jednaine. Pri tome osnovni pristupi identifikacije mogu biti: identifikacija
parametara sistema, identifikacija stanja sistema, kombinacija prethodne
dvije identifikacije i davanje prognoznih ocjena.
Postoje razne metode identifikacije, a jedna od moguih podjela ovih
metoda data je na slici 55. Neke od metoda specificirane na ovoj slici nisu
ili ih je vrlo teko primijeniti za rjeavanje zadataka identifikacije kod
sistema termoelektrane. Njihova primjena uglavnom se ograniava
faktorima, kao to su pogonski dogaaji, mjerenje i njegova tanost,
organizacioni problemi i dr. Definisani identifikacioni algoritam mora biti
149
lak za on line identifikaciju. Takoe potreban je odreeni aparat za

tehniku dijagnostiku i uvoenje sistema odravanja prema stanju.
OCJENJIVANJE PARAMETARA
OBJEKATA I PROCESA
- Regresioni postupci
- Regresioni sekvencijalni postupci
- Metoda najvee vjerodostojnosti
- Bajesov prilaz
- Gradijenetne metode
OCJENJIVANJE STANJA
OBJEKATA I PROCESA
- Kalman Busijev filter
- Bajesovo ocjenjivanje
METODE IDENTIFIKACIJE
OCJENJIVANJE PARAMETARA
DINAMIKIH
OBJEKATA I PROCESA
- Metoda najmanjih kvadrata
- Gradijentne metode
- Metode stohastike aproksimacije
ISTOVREMENO OCJENJIVANJE
PARAMETARA I STANJA
OBJEKATA I PROCESA
- Formulacija donjih i gornjih graninih
parametara
- Kvazilinearizacija
- Gradijentni postupak
- Metoda stohastike aproksimacije
- Bajesovski pristup
- Modifikovana metoda za procjenu
optimalne pouzdanosti
Slika 55. Pregled metoda za identifikaciju objekta, [4]
4.6.3 METODE TEHNIKE DIJAGNOSTIKE ZA

SLOENI TEHNIKI SISTEM TERMOELEKTRANE
Formiranje kontrolno-dijagnostikog sistema na termoelektranama
uglavnom prati njihov hijerarhijski nivo organizovanja, uz obuhvatanje
uspostavljanja zakonitosti promjene parametara stanja sistema i procesa koji
se u njemu deavaju. Sistem tehnike dijagnostike predstavlja u sutini
pratei sistem u sistemu termoelektrane, koji obuhvata izbor dijagnostikih
parametara i utvrivanje njihovih veza sa parametrima stanja sistema,
karakteristike njihove promjene, normative, kao i utvrivanje mogue
procjene stanja i davanja dijagnoze za sistem u svakom trenutku vremena.
150
Prikaz dijagnostikih metoda, koje se najee koriste kod sistema

termoelektrane, dat je na slici 56.
Metoda utvrivanja kvaliteta procesa rada
Obuhvata rezultate mjerenja pogonskih pokazivanja

tehnikih stanja sistema u okviru KO-TE,
povremena i periodina testiranja: utvrivanje stepena
korisnog dejstva kotla radi definisanja
gubitaka na kotlu i lociranja njihovih uzroka;
odreivanje zaprljanja razliitih sekcija kotla
za optimalni reim rada duvaa gara; definisanje
efikasnosti rada elektrofiltera; ispitivanje
rada mlinova radi definisanja trenutka zamjene
udarnog kola; funkcionalna kontrola turbine u odnosu na
promjene tehnoekonomskih po kazatelja; utvrivanje
snienja vakuma u kondenzatoru; ocjena vazdune
zaptivenosti kondenzatora; utvrivanje stanja zaptivenosti
ejektora; utvrivanje zaprljanja radnih povrina
izmjenjivaa toplote; reimi rada i stanje
cirkulacionih pumpi; kontrola istoe pare;
kontrola vodohemijskog reima rada;
kompleksno pogonsko bilansiranje TE sa EDF ili
nekom drugom metodom, uz eksperimentalno
odreivanje radnih parametara i dr.
Metode za termo kontrolu

Primjenjuju se kontaktne,
beskontaktne, indikatorske,
pirometarske, termovizija
i druge posredne (raunske)
metode
Metode na bazi vibracija

Kontrola rada rotirajuih
dijelova opreme (turbine,
le`ajevi, mlinovi, pumpe,
ventilatori, debalansi u
drugim sistemima, itd.)
Metoda akustine emisije

Detekcija zvunih signala koji prate
plastine deformacije vrstih tijela
(cjevovodi, grejne povrine, stabilni
metalni dijelovi opreme - kuita,
teko pristupani dijelovi, jer
ne zahtijeva posebnu pripremu, a
dosta je osjetljiva). esto se kombinuje
sa drugim metodama termodijagnostike
i dr.
Metoda registrovanja uma

Ukljuuje registrovanje akustinih
signala na karakteristinim mjestima
(proticanje fluida kroz neki cijevni
sistem, stanje ventila, stanje protonih
pumpi, registracija curenja fluida,
detekcija pulsacija plamena u
loitu kotla sa ciljem kontrole
sagorijevanja, otkrivanje promjena u
radu pojedinih ureaja kroz
snimanje mapa izraene buke i dr.
Metoda na bazi stanja ulja

Dijagnostika mehanikih sistema
u sistemu TE na bazi stanja
ulja i sistema za podmazivanje
(analiza mehanikih oteenja
i habanja). esto se kombinuje sa
metodama detekcije stanja
(termodijagnostika stanja leajeva,
hromatografska analiza gasova
izdvojenih u ulju i dr.
METODE TEHNIKE
DIJAGNOSTIKE
NA SISTEMU
TERMOELEKTRANE
-najee primijenjivane-
Vizuelno-optika metoda
Primjenjuje se najee
endoskopija, a kao nove
metode pojavljuju se metod
holografske dijagnostike,
primjena laser-optikih
sredstava kontrole i dr.
Metoda udarnih impulsa
Metode ispitivanja bez

razaranja materijala
Utvrivanje pogonskih stanja

kotrljajuih leajeva, kroz praenje
stanja radi planiranja i realizacije
blagovremenih radova na otklanjanju
defekata izazvanih oteenjima,
zaprljanjem i njihovom defektnom
ugradnjom.
Ovim metodama
podvrgavaju se elemnti kritine
kotlovske i turbinske opreme,
najee u okviru planiranih
remontnih radova, a samo jednim
manjim dijelom na TE u radu.
Slika 56. Metode tehnike dijagnostike najee primjenjivane

kod sistema termoelektrane, [4]
Osnove primjene metoda ispitivanja bez razaranja u kontroli
turboagregata. Osnovna karakteristika metoda ispitivanja bez razaranja je
neposredno izvoenje na predmetima kontrole, bez uzimanja uzorka i
njihovog razaranja. Informacije o homogenosti ili drugoj karakteristici
materijala posmatrane komponente zasnovane su na praenju promjene neke
karakteristine veliine ili na pojavi nekih sekundarnih efekata usljed
dejstva uneene energije ili naneene materije. U okviru tabele 13 dat je
kratak prikaz mogueg koritenja prethodno opisanih metoda bez razaranja
151
materijala pri kontroli stanja elemenata iz sloenog sistema termoelektrane.

U odnosu na moguu primjenu u kontroli turboagregata, odnosno sa aspekta
osjetljivosti metoda i pouzdanosti korienih informacija, dat je sam prikaz i
klasifikacija metoda, [34] .
Osnove primjene metoda ispitivanja sa razaranjem u kontroli
turboagregata. Ispitivanje materijala razaranjem je utvrivanje (na
eksperimentalni nain) svojstava nekog materijala, kroz koritenje proba
uzetih iz konkretnog dijela ili posebno izraenih uzoraka koji reprezentuju
polufabrikat toga dijela.
Poudanost i sigurnost u eksploataciji, odreivanje preostalog radnog
vijeka pojedinih komponenti i sistema u cjelini, trokovi odravanja i
ukupna ekonominost postrojenja, direktno su u funkciji stanja, odnosno
osnovnih karakteristika materijala tih komponenti, koje su u svom radu
izloene visokim mehanikim i termikim naprezanjima i nepovoljnim
uslovima radne sredine.
Savremene tehnike ispitivanja materijala sa razaranjem omoguuju
ispitivanja sljedeih njegovih svojstava: vrstoa, stabilnost na povienoj
temperaturi, plastinost, otpornost na krti lom, otpornost prema oksidaciji
povrine, otpornost prema interkristalnoj i naponskoj koroziji, zavarljivost
materijala, relaksacija i slino.
Prikaz metoda za ispitivanje materijala bez i sa razaranjem, koje se
inae koriste za kontrolu i praenje stanja metala i radnog vijeka
termoenergetskih postrojenja, dat je na slici 57 i 58. Treba istai da se
metode ispitivanja sa razaranjem obino ne primjenjuju pojedinano, nego
zajedno sa grupom metoda za ispitivanje bez razaranja materijala i na taj
nain ih i treba posmatrati. Rezultati ispitivanja navedenih metoda u obliku
izvjetaja, uvjerenja, sertifikata ili atesta obino se prevode u jednoobraznu
formu prilagoenu obradi podataka na elektronskim raunarima.
152
Tabela 13. Prikaz mogueg koritenja metoda bez razaranja materijala u

kontroli stanja sloenog sistema termoelektrane
Ispitivanja
Vizuelna i vizuelno
optika ispitivanja
i mjerenja elemenata
Endoskopija
Ultrazvuna ispitivanja
Namjena
Objekat
Otkrivanje i mjerenje povrinskih naprslina, korozionih i
erozionih oteenja povrina i deformacija dostupnih
neposrednom ispitivanju magnetnim prakovima ili analizi
radiograma (radiografsko ispitivanje),
Parne
Otkrivanje greaka i oteenja eksploatacije kroz tragove
curenja ulja, rashladne i druge tenosti, promjene boje u turbine
blizini kliznih povrina, prisustva raznih naslaga i taloga i
odreenih deformacija, kao i praenje funkcionisanja
pojedinih dijelova,
Analiza karaktera i odreivanje tipa povrinskih greaka i
oteenja pri ispitivanju elemenata iz sistema
termoelektrane drugim metodama ispitivanja
Koristi se pri zastojima kratkog trajanja, bez otvaranja
cilindara, za: kontrolu lomova lopatica, erozionih pojava,
naslaga na lopaticama i cilindrima, povrede lopatica stranim
tijelima, radijalna pomjeranja lopatica, prekid bandane
Parne
trake, naprsline na radnoj lopatici, bandanoj traci, turbine
bandanoj ici ili na ici za umanjenje vibracija, pomjeranje
i deformacija unutranjeg kuita, posljedica pojave
ogrebotina zbog radijalnih i osnih zadiranja, povrinsku
koroziju i za osmatranje rotora turbine
Osmatranje unutranjih ventilatora i kompresora, kao i Ventilatori i
njihovih unutranjih dijelova
kompresori
Osmatranje rotora generatora kroz reetku ventilatora,
poklopca, proreza klinova svakog dijela namotaja
Generator
rotora i statora, uz mogunost njihovog fotografisanja
Unutranji vizuelni pregled opreme pod pritiskom:
Parni
kolektori, razmjenjivai toplote, cjevovodi, razni spojevi,
kotao
kontrola teko dostupnih zona meu ekranima i izolacijom
sa strane dimnih gasova
Ispitivanja nakon osnovne i termike zavrne
obrade,
Rotori i osovine
Ispitivanja
nakon
odreenog
vremena termoenergetskog
eksploatacije,
postrojenja, lopatice
parne turbine, oklopi
Ispitivanje zavarenih spojeva,
termoenergetskog
Utvrivanje naprslina na lopaticama turbina,
Ispitivanje limova na oklopima i mjesta postrojenja, zavareni
njihovog spajanja zavarivanjem na oklopima spojevi u funkciji od
termoenergetskog postrojenja, uz otkrivanje nadvienja ava
(uzima se obino da
ukljuaka troske, dvoslojnosti i vieslojnosti,
iznosi 5 mm)
Mjerenje dubine pojedinih slojeva i ukljuaka
153

kontroli stanja sloenog sistema termoelektrane (nastavak)
154
Inicijalna metoda
ispitivanja ili
metoda za potvrdu
prethodnih
ispitivanja na
sklopovima ili
dijelovima
sklopova
izraenih od
naznaenog
materijala
Ispitivanje svih
povrina sa
pojavom
neravnina na
povrini do
1 mm2
Ispitivanje svih
materijala, uz
ogranienje
debljine materijala
od 10 mm za
podpovrinske
greke
Linija za
mehanizovano i
automatsko
ispitivanje
Elektromagnetna ispitivanja:
za otkrivanje greaka irine od
0,6 mm, na dubini od 1 mm
Objekat
Kuita brzootvarajuih i
regulacionih ventila, ventila i
lopatica rotora generatora
Elementi parne turbine (unutranji i spoljanji oklop TVP i TSP, gornji i donji dio,
dijafragme TVP i TSP, gornje i donje, rotor TVP i TSP, kuita brzozatvarajuih i
regulacionih ventila TVP i TSP, omotai i osovine vratila TVP i TSP, stezni vijci oklopa
TVP i TSP, rotor sa lopaticama NP,
Parostrujni parovodi i svi cjevovodi,
Rotor generatora
Namjena
Otkrivanje greaka koje se
ne mogu vidjeti golim
okom
Magnetna ispitivanja primjenom
fero-magnetnog praka:
ispitivanja predmeta kontrole
izraenih od konstrukcijskih i
legiranih nezakaljenih elika,
ispitivanja
predmeta koji
imaju odnos duine i prenika
manji od 3 do 5,
pri ispitivanju manjih povrina
gabaritnih predmeta kontrole
primjenom elektromagneta ili
zavojnica,
ispitivanja estih naprslina na
rotoru (vratilo i diskovi)
Magnetografska ispitivanja:
kod
otkrivanja
greaka
veliine 2 do 7% debljine
predmeta kontrole,
za
otkrivanje
ravanskih
naprslina,
za otkrivanje zapreminskih
greaka: troske, lunkeri
Magnetne metode sa ferosondom:
za
otkrivanje povrinskih
greaka irine 0,1 mm i dubine
preko 0,2 mm,
za otkrivanje podpovrinskih
greaka irine preko 0,3 mm i
dubine preko 0,5 mm
Magnetna i elektromagnetna ispitivanja u kontroli termoenergetskih postrojenja
Ispitivanja
Penentrantska
ispitivanja

kontroli stanja sloenog sistema termoelektrane (nastavak)
Ispitivanja
Namjena
Ispitivanja radi otkrivanja naprslina
indukovanih
magnetnim
ili
penetrantskim ispitivanjem,
Kontrola zavarenih spojeva,
Ispitivanje zavrnih lopatica na
rotoru TVP i TSP parne turbine,
Otkrivanje unutranjih greaka
Ispitivanje vakumskog dijela turbopostrojenja,
Ispitivanje
propusnosti spojnih
mjesta i zatvorenih podsistema
Ispitivanje
propusnosti spojnih
mjesta i zatvorenih podsistema
Odreena curenja na cjevovodima,
Lokalna ispitivanja na vakum
komorama
Radijaciona
ispitivanja
Metode promjene
pritiska
Akustina metoda
Metoda
obiljeavanja
Otkrivanje povrinskih naprslina

usled puzanja materijala, bez utvrivanja
uzroka nestajanja i vrste naprslina,
Stvaranje podloga za davanje ocjena
o pouzdanosti i preostalog radnog vijeka
pojedinih elemenata i sistema u cjelini,
Ispitivanja
radijusa vratila i
rukavaca, razliitih prelaznih povrina
na rotoru i diskovima,
Ispitivanja povrinskih naprslina na
cjevovodima i parovodima
Promjena povrinske tvrdoe i
ukrupljavanja karbida promjenama
gustine dislokacije,
Praenje brzine puzanja, naroito
kada je broj uoenih pora mali
Objekat
Elementi parne
turbine, parovodi i
prirubnice,
brzozatvarajui i
regulacioni ventili,
ostali cjevovodi i
armatura
Vakumski dio
turbopostrojenja
Vakumski dio
turbopostrojenja
Vakumski dio
turbopostrojenja i
cjevovodi sa
armaturama
Metalografska
ispitivanja povrina
metala uzimanjem
otisaka
Ispitivanje
materijala
elemenata parnih
turbina mjerenjem
tvrdoe
Ispitivanje stanja
elemenata parnih
turbina mjerenjem
elektrine
otpornosti
Elektro hemijski
postupak
Otkrivanje upljina usled puzanja i

taloenja karbida po granicama zrna
Odreivanje
ispitivanjima
krtosti
mehanikim
Cjevovodi i parovodi,
vratila i rukavci, rotori
i diskovi
Elementi parne turbine

155
U okviru tabele 14 pregledno je data mogua primjena ispitivanja sa

razaranjem materijala u eksploataciji sloenog sistema termoelektrane, [35] .
Tabela 14. Mogua primjena ispitivanja metala razaranjem u eksploataciji
termoenergetskog postrojenja
Naziv opreme
MT
Re
Karakteristika materijala
Rm A5 KV HB Rp/T
Kotao
Isparivaki ekran
Kotlovski dobo
Kolektori pregrijaa
Kolektori
meupregrijaa
Dijelovi parovoda
Napojni vod
I
I
H
I
H
I
I
H
I
I
H
I
H
I
H
H
H
I
I
H
H
H
H
H
I
Turbina
H
H
H
H
H
H
I
I
I
H
I
H
I
H
Kuite VP i SP
Dijelovi parovoda
Rotori turbine
Dijafragme VP i SP
Rotorske lopatice
VP i SP
Rotorske lopatice
NP
Turbinski zavrtnji
Kuita ventila
Legenda:
MT - metalografija,
Re - granica teenja,
Rm - granica izduenja ,
A5 - izduenje,
Kv - ilavost,
Rl
H
I
I
I
I
H
H
H
H
H
I
I
I
H
HB - tvrdoa,
Rp/T - granica puzanja,
D - dinamika vrstoa,
Rl - relaksacija ,
Vp - brzina naprsline,
Vp
(H)
H
H
H
I
I
H
(H)
H
I
Z
H
I
I
I
H
I - incidentni sluaj,
H - znaajna ispitivanja,
Z - ako je zapoet zamor
Nakon to se odrede kritini sklopovi, odnosno kritini elementi u

okviru sloenog sistema kondenzacione termoelektrane, uspostavi sistem
njihove periodine kontrole stanja metala metodama sa i bez razaranja,
izvri mjerenje trajnih deformacija i analiziraju pogonski pokazatelji
efektivnosti rada postrojenja, utvruje se potreba i vrijeme uzrokovanja
156
metala za laboratorijska ispitivanja. Naravno da se pri tome mora imati u

vidu i vrijeme i sadraj godinjih remonta koji se na termoelektrani i
rudniku obavljaju. Dobijene rezultate potrebno je uporediti sa normama iz
atesta proizvoaa za poetno stanje, ili sa odreenim standardima i
preporukama za ista ili slina postrojenja.
4.7 ODRAVANJE PREMA STANJU TEHNIKOG

SISTEMA TERMOELEKTRANE I UTICAJ
NA POUZDANOST
Odravanje prema stanju je jedan od oblika preventivnog odravanja
(slika 59), iji sistem se zasniva na donoenju takvih odluka o zahvatima na
odravanju baziranih na periodinoj ili neprekidnoj kontroli tehnikog
stanja samog sistema u toku procesa eksploatacije. Da bi se ovaj oblik
odravanja mogao realizovati neophodno je da se stanje oteenosti
sastavnog dijela i/ili sistema i rezerva upotrebljivosti pomou metoda
tehnike dijagnostike mogu dovoljno tano odrediti.
Odravanje prema stanju potrebno je tako rijeiti da se omogui:
odravanje prema stanju kroz sprovoenje redovnih tehnikih pregleda za
tano odreene vremenske intervale, zatim korektivno odravanje, u sluaju
nastanka otkaza za vrijeme rada termoelektrane i kombinovano odravanje,
koje predstavlja kombinaciju korektivnog i preventivnog odravanja u
smislu koritenja tehnikog sistema do pojave prvog stanja u otkazu na
nekom od sastavnih dijelova sistema termoelektrane, a zatim se korektivnim
odravanjem obavlja vraanje sistema u stanje u radu i kasnije se vre
zahvati po propisanom postupku.
157
158
Dimenzione
kontrole
Penetrantska
ispitivanja
Akustine
metode
Elektromagnetna
ispitivanja
(vihorne
struje)
Metode masene spektrometrije
Metoda utvr ivanja propusnosti

otkrivanjem halogenih elemenata,
Ispitivanja vakum komorima

postavljenim na mjestima za
ispitivanje,
Automatizovana
ispitivanja
Mehanizovana
ispitivanja
Metode magnetnih ispitivanja

primjenom osjetljivih ferosondi
Magnetografska metoda:
a) normalna magnetizacija
(impulsna indikacija, video
zapis, kombinovani pristup)
b) transferzalna magnetizacija
(impulsna indikacija, video
zapis, kombinovani pristup)
TOSHIBA
postupak
Odreivanje
krtosti
elektrohemijskim
postupkom
Ispitivanje
tvrdoe
Rezonantna
metoda
Metoda odjeka
Zavisnost tvrdoe sa
pojavom loma usljed
puzanja
Zavisnost tvrdoe sa
minimalnom brzinom puzanja
Zavisnost tvrdoe sa
naprezanjem usljed
ciklinog optereenja
Zavisnost tvrdo e sa
niskociklinim
zamorom
Ekstracijska metoda
replika
Metoda dvostepenog
otiska (analize pomo u
elektronske mikroskopije)
Metoda direktnog
uzimanja otiska
Metalografska
ispitivanja
povrina
metala uzimanjem
otiska (replike)
Zavisnost tvrdoe
sa Larsen-Milerovim
parametrom p
Ispitivanje
mjerenjem
elektrine
otpornosti
Metode ispitivanja
karakteristika
materijala
Podjela prema
nainu registracije
promjene intenziteta
zraenja:
a) jonizaciona radiologija
(X ili gama zraenje),
b) radioskopija (projekcija
greke na fluorescentnim
ekranima ili monitorima),
c) radiografska metoda (rendgen
film):
c1) klasa A (opta tehnika
kontrole X i gama zaraenjem),
c2) klasa B (tehnika kontrole X
i gama zraenjem sa veom
osjetljivou)
Radijaciona
ispitivanja
Metode
prozvu avanja
Ultrazvuna
ispitivanja
Primjenom feromagnetnog
praka:
a) direktna magnetizacija,
b) indirektna magnetizacija
Magnetna
ispitivanja
Metode otkrivanja
unutranjih greaka
Slika 57. Metode ispitivanja termoenergetskog postrojenja bez razaranja materijala
Otkrivanje
ultrazvunih talasa
koje prouzrokuje
gas pod pritiskom
prilikom isticanja
na mjestu
proputanja
Punjenje sistema
vazduhom ili gasom
pod pritiskom
maksimalno do 3,5
bara,
Podvrgavanje sistema
vakumu
Ispitivanja
mjerenjem
elektropotencijala
Metode otkrivanja
podpovrinskih greaka
Punjenje sistema vodom

ili nekom drugom tenou
i traenje tragova curenja
i roenja na vanjskoj strani
sistema,
Metode sa nanoenjem prodorne
tenosti (penetranti) sa jedne
i sredstava za indikaciju sa
druge strane,
Metode
obeljeiva a
Metode ispitivanja
nepropusnosti
Punjenje sistema
vazduhom ili gasom
pod pritiskom do
maksimalno 10%
radnog pritiska,
Metode
mjerenja
promjene
pritiska
Detektorski Kombinovani
Mjerenje izduenja,
ure aji
ure aji
Mjerenje prenika,
Ure aji za ispitivanje na
Mjerenje debljine,
malom rastojanju (l<250 mm):
a) lupe,
Mjerenje ovalnosti,
b) mikroskopi,
Mjerenje odstupanja
c) teleskopske lupe
od geometrijskog
Ureaji za ispitivanje udaljenih
oblika
predmeta (l>250mm):
a) binokulari,
b) durbini,
c) teleskopske lupe
Ureaji za kontrolu nepristupanih
mjesta :
a) ogledala,
b) periskopi,
c) savitljivi endoskopi
(boroskopi, fibroskopi, beriskopi),
d) vrsti endoskopi
(boroskopi, fibroskopi, beriskopi)
Vizuelni
ure aji
Vizuelne i
optike
metode
Metode otkrivanja
povrinskih greaka
METODE ISPITIVANJA BEZ RAZARANJA
Slika 58. Metode ispitivanja termoenergetskog postrojenja sa razaranjem materijala
159
Izbor jedne od prethodnih metoda zasniva se na sistemskoj analizi

uticaja i postupku odluivanja na bazi, [36] : ukupne efektivnosti odreenog
oblika odravanja, vremenskih intervala izvoenja aktivnosti odravanja,
meuzavisnosti ukupnih trokova i vremena izvoenja aktivnosti
odravanja.
(nakon otkaza)
- po vremenu,
- prema stanju
TEHNIKO
ODRAVANJE SISTEMA
TERMOELEKTRANE
Kombinovano odravanje
Slika 59. Osnovne metode odravanja tehnikih sistema
Tehnologija odravanja definie se tehnolokim postupkom,

odnosno tehnologijom izvoenja pregleda i obavljanja odreenih
tehnolokih aktivnosti usko vezanih za sam postupak (podmazivanje,
kontrole, popravke i slino). Poslovi koje obuhvaa tehnologija
preventivnog odravanja prikazani su principijelno na slici 60, dok je prikaz
podprocesa preventivnog odravanja dat na slici 61.
Preventivno-operativno odravanje tehnikih sistema moe pripadati
jedinici proizvodnje (proizvodnom procesu) ili moe biti sektorski
organizovano, a ima zadatak da obezbijedi radnu sposobnost sistema u
smislu spreavanja otkaza. Preventivno-investiciono odravanje tehnikih
sistema odvojeno je u principu od operativne proizvodnje i odvija se u
okviru posebnih organizacionih cjelina u vidu planskih popravki u ivotnom
ciklusu tehnikih sistema, kao remontno odravanje.
Odravanje prema stanju je oblik preventivnog odravanja na bazi
strategije donoenja odluka o interventnom djelovanju zasnovanom na
160
periodinoj ili neprekidnoj kontroli tehnikog stanja sistema u procesu

eksploatacije. Ove odluke, koje obuhvataju neophodni rok, sadraj i obim
neophodnih planskih aktivnosti, donose se na bazi rezultata kontrole.
Periodini pregledi
(preventivni pregledi,
ienje i antikoroziona
zatita, podmazivanje)
slabih mjesta na tehnikim
sistemima
Kontrolni
pregledi
TEHNOLOGIJA PREVENTIVNOG
ODRAVANJA - PREVENTIVNI
POSLOVI
(odravanje prema stanju)
Planske opravke (male,

srednje, velike ili
generalne)
Slika 60. Uopteni prikaz preventivnih poslova odravanja
Osnovna razlika izmeu preventivnog odravanja i odravanja

prema stanju je znaajna. Aktivnosti odravanja kod preventivnog
djelovanja vre se nakon unaprijed utvrenog vremena, dok se kod
odravanja prema stanju vri kontrola odreenih tehnikih parametara stanja
i intervenie se samo onda kada je tehniko stanje izvan unaprijed
definisanih odnosno propisanih granica.
4.8 TEHNIKA DIJAGNOSTIKA KAO SASTAVNI DIO

ODRAVANJA PREMA STANJU TERMOELEKTRANE
Samo sprovoenje odravanja prema stanju zasnovano je na kontroli
tehnikog stanja u odreenim vremenskim intervalima, nezavisno od
stepena oteenosti sastavnog dijela i/ili sistema u cjelini, a nakon toga, u
zavisnosti od utvrenog stanja, vri se njegova zamjena ili opravka ili pak
elemenat ostaje i dalje u proizvodnji. Za karakteristinu veliinu tehnikog
stanja koja karakterie promjenu stanja uzima se najuticajnija veliina u
procesu eksploatacije, koja se i najee poklapa sa nekom od odabranih
161
karakteristinih veliina stanja tehnolokog procesa i slui zadacima

automatskog upravljanja, [36] .
Podproces preventivnooperativnog odravanja
Podproces preventivno-investicionog
odravanja
Periodini pregledi
(preventivni pregledi,
ienje i podmazivanje)
- isti nan pripreme,
- isto planiranje termina i
uestalost izvo|enja,
-aktivnosti uglavnom izvode svi
izvrioci,
-odgovornost za sve poslove je
ista
slabih mjesta na tehnikim

sistemima
- slabo konstrukciono rjeenje i
slaba izrada tehnikog sistema,
- neodgovarajue rukovanje i
odravanje,
neodgovarajui
tehnoloki
proces rada,
- uticaj uslova okoline (vlaga,
temperatura, mehaniki udari i
dr.)
Kontrolni pregledi
- utvrivanje sposobnosti tehnikih

sistema za proizvodnju (kapacitet,
tanost i dr.),
- utvrivanje sigurnosti za okolinu
nieg nivoa (kroz

odravanje prema stanju)
PROCES
PREVENTIVNOG
ODRAVANJA
Otklanjanje otkaza nastalih izmeu

pojedinih popravki sastavnog elementa ili
sistema u cjelini
Male popravke, ponekad i srednje

popravke u zavisnosti od vrste i uloge
tehnikog sistema u cjelini
Planske opravke (male,

srednje i velike ili generalne
popravke)
- male planske popravke obuhvataju
zamjenu ili popravku dijelova sistema
sa najkraim radnim vijekom ili u
najkraem vremenu (na licu mjesta ili u
posebnim odjeljenjima),
- srednje planske popravke obuhvataju
zamjenu ili popravku dijelova sistema
sa duim radnim vijekom (u remontnim
radionicama), a obuhvataju sledee
radnje:
a) dijagnostiku tehnikog sistema,
b) demontau sastavnih dijelova
sistema,
c) pranje i ienje rastavljenih cjelina,
d) regeneraciju sastavnih dijelova
sistema,
e) montau sastavnih dijelova sistema,
f) funkcionalnu regulaciju i provjeru
funkcionisanja sastavnih cjelina vieg
nivoa,
g) montau i regulaciju cjelina vieg
nivoa u okviru tehnikog sistema,
h) instalisanje u proizvodnji i
dokazivanje radne sposobnosti u toku
probnog rada,
i) primopredaju tehnikog sistema na
normalnu upotrebu u eksploataciji,
j) izvjetaje o izvrenim popravkama i
davanje garancija o radu tehnikog
sistema u buduoj eksploataciji,
- velike popravke obuhvataju popravku
ili zamjenu komponenata sistema sa
najveim radnim vijekom (potreban
dui zastoj u proizvodnji)
Tehnika dijagnostika vieg

nivoa prije i poslije popravke
sastavnog elementa ili sistema u
cjelini
Slika 61. Prikaz podprocesa preventivnog odravanja

tehnikih sistema u eksploataciji
162
Samo praenje (kontrola) tehnikog stanja sistema sa ciljem

izvrenja aktivnosti odravanja moe se identifikovati sa praenjem stanja u
sistemu u cilju voenja optimalnog procesa, slika 61. Rezultat svake
tehnike dijagnostike mora biti odluka o daljoj upotrebljivosti sastavnog
elementa ili sistema u cjelini (dio za ponovnu ugradnju, dio za popravku i
ponovnu ugradnju, dio mora biti izbaen iz dalje upotrebe).
Da bi se bilo kakva odluka mogla uopte donijeti, neophodno je prije
svega poznavanje dozvoljenih granica istroenosti, a zatim i ostalih uslova
datih na prethodnoj slici. Granica istroenosti je u stvari granica izmeu
pogonske upotrebljivosti elementa ili sistema i njegove oteenosti. Prikaz
granica tehnikog stanja za prognoziranje ponaanja elementa odnosno
sistema, dat je na slici 62.
Modeli odravanja prema stanju obino se svrstavaju u dvije grupe:
modeli trenutne promjene tehnikog stanja (uz primjenu inspekcije stanja) i
modeli postepene promjene stanja (uz primjenu kontrole stanja). Inspekcija
obino samo konstatuje stanje sistema u odreenom trenutku eksploatacije,
odnosno definiciju stanja sistema (jedno od stanja: u otkazu / u radu), dok
kontrola stanja ima zadatak da mjerenjem parametara tehnikog sistema
definie njegovo stanje, odnosno da utvrdi u kojoj se fazi sistem nalazi
izmeu prethodna dva ekstremna stanja. Na taj nain odravanje prema
stanju predstavlja dosta uspjean nain upravljanja procesima odravanja
tehnikih sistema, odnosno spreava pojavu otkaza i vraa u stanje radne
sposobnosti pojedinano svaki sistem (kontrola parametara) ili homogenu
grupu sistema (kontrola nivoa pouzdanosti), uz obezbjeenje maksimalnog
perioda rada sistema i minimalnih trokova eksploatacije.
Iz svega prethodnog lako se uoava da tehnika dijagnostika, kao
sastavni dio procesa odravanja prema stanju, treba da utvrdi tehniko stanje
elemenata sistema u tano definisanom vremenu i tano odreenim
granicama tanosti. Ovo se moe postii primjenom odgovarajue
instrumentacije ili na osnovu opaanja ulima specijaliste za dijagnostiku.
Trajnost, pouzdanost i tehnika dijagnostika predstavljaju uzajamno
povezana tri parametra, sa ijim poznavanjem je u potpunosti definisano
stanje sistema. Tehnika dijagnostika je nauka koja se bavi raspoznavanjem
tehnikog stanja sistema sa odreenom tanou u odreenom trenutku
vremena. Pri tome se ona koristi algoritmima, pravilima i odreenim
modelima, koji pretpostavljaju postojanje formalnih opisa elemenata
sistema i njihovog ponaanja kada se nalaze u radu i u otkazu (matematiki
model dijagnostike). Kao rezultat kontrola stanja dobijaju se podaci za
163
utvrivanje i odravanje stanja radne sposobnosti, kao i za njihovu kontrolu.

Pri tome se poznavanje odreenih kriterijuma dozvoljenog i nedozvoljenog
stanja podrazumijeva.
SIGURNOST U RADU
OBEZBJE ENJE
PLANIRANOG
NIVOA POUZDANOSTI
METODE ZA
PROGNOZU NIVOA
RADNE SPOSOBNOSTI
UVE ANA TRAJNOST
MOGU NOST
OTKRIVANJA OTKAZA
EKONOMSKA
EFEKTIVNOST
ODRE IVANJE
FUNKCIJE CILJA I
OCJENA EKONOMSKE
EFEKTIVNOSTI
RADNA ZAUZETOST
STEPEN ISKORITENJA
PREMA NAMJENI
INDIKACIJE OTKAZA
METODE
ODRAVANJA
SPECIFI NI
TROKOVI
POSTOJANJE
METODA I SREDSTAVA
DIJAGNOSTIKE
POGODNOST ZA TEHNI KU
DIJAGNOSTIKU
LAKA DEMONTAA
I MONTAA
PRISTUPA NOST
P O G O D N O S T
POGODNOST ZA
POPRAVKU
O D R A V A NJ A
MOGU NOST OBNAVLJANJA

(BRZE ZAMJENE I SLINO)
Slika 62. Neophodni uslovi za primjenu metoda

odravanja prema stanju, [36]
Kako je ranije ve reeno, bilo kakva promjena stanja sistema u

toku eksploatacije predstavlja proces sluajnog karaktera, pri emu se
momenat prelaza ispravnog u stanje neispravnosti javlja kao uslovni otkaz,
odnosno karakterie poetak pojave neispravnosti, slika 63. U opem sluaju
pri traenju neispravnosti razlikuje se test dijagnostika (karakterie se
164
Istroenost
(promjena tehnikog stanj
mogunou davanja specijalnih dejstava) i funkcionalna dijagnostika (slui

za provjeru radne sposobnosti sastavnih dijelova sistema u procesu njihovog
rada).
Neupotrebljivo
stanje
Granica istroenosti (maksimalni nivo)
Granica odabiranja (iskljuenja)
(predkritini nivo)
Smanjena upotrebljivost
Granica pogonske
sigurnosti
Upotrebljivo
stanje
I
III
II
Vrijeme koritenja
Legenda:
I - Zona poetne kontrole (period uhodavanja),
II - Zona odravanja prema stanju,
III - Zona intenzivne promjene stanja
Slika 63. Granice tehnikog sistema za prognozu

Ponaanja tehnikog sistema, [36]
Poto jo uvijek ne postoji opti koncept formiranja dijagnostikog

sistema na termoelektranama, niti kompleksno dijagnostiko obezbjeenje
termoelektrana na naim prostorima, neophodno je istai slijedee:
tehnika dijagnostika predstavlja znaajno sredstvo za povienje
pouzdanosti, ekonominosti i sigurnosti u eksploataciji sistema
termoelektrane,
najvei efekat primjene sredstava tehnike dijagnostike dobija se
njenim usklaivanjem sa metodama za kratkoronu i dugoronu prognozu
pouzdanosti i njenu optimizaciju, najee po ekonomskom kriterijumu,
osnovni zadaci tehnike dijagnostike na termoelektrani najee
se, formuliu kao, [31] : prognoza i spreavanje havarija, smanjenja broja i
duine trajanja ispada kroz blagovremeno predvianje, otkrivanje i praenje
razvoja uzroka otkaza, skraivanje obima planskih i neplanskih remonata na
165
raun usavravanja i primjene metoda tehnike dijagnostike, spreavanje ili

otklanjanje u procesu eksploatacije termoelektrane uslova rada koji su
generator oteenja i pojave otkaza, kao i raunarom podrano praenje
radnih resursa i efektivnosti proizvodnje sistema termoelektrane.
U optem sluaju, uvoenje sistema tehnike dijagnostike potrebno
je realizovati kroz tri faze: prva faza obuhvata osavremenjavanje postojeeg
sistema termoelektrane raunarskom podrkom, prenoenje postojeih
iskustava na polju tehnike dijagnostike i obuka radnog personala,
sistematizacija postojeih metoda tehnike dijagnostike i njihov izbor za
konkretne probleme i primjenu na termoelektrani, druga faza obuhvata
detaljan izbor dijagnostikih metoda i utvrivanje dijagnostikih parametara
i kriterijuma za procjenu stanja, uz paralelno formiranje metode za procjenu
i optimizaciju parametara pouzdanosti i, na kraju, trea faza obuhvata
dogradnju postojeeg sistema novim dijagnostikim metodama i sredstvima,
radi usavravanja i simulacije stanja odgovarajuim matematikim
modelima, pa sve do uvoenja ekspertnih sistema.
Pri tome, poev od kontrolno-dijagnostikih podsistema na nivou
postrojenja, pa preko dijagnostikog sistema na nivou termoelektrane i
dijagnostikog sistema na nivou elektroprivrede, potrebno je izvriti
usklaivanje i protok informacije sa tano definisanim putevima, zadacima i
prateim aktivnostima. Pri formiranju tokova informacija potrebno je
pridravati se hijerarhijskog principa organizovanja
i maksimalne
unifikacije informacije na svim nivoima.
Takoe, navedeni sistem mora se stalno dinamiki usavravati i
dopunjavati. Kao rezultat gore navedenih aktivnosti treba da se dobije
optimalna procjena pokazatelja pouzdanosti, odnosno momenta iskljuenja
postrojenja iz rada, uz popravku ili zamjenu neophodnih elemenata i
povienje ekonomskih efekata proizvodnje elektrine energije sistema
termoelektrane u okviru elektroenergetskog sistema.
Primjena metoda tehnike dijagnostike i pogodnost za kontrolu
stanja tehnikih sistema znaajno utie na pogodnost odravanja kao i na
njegovu unutranju karakteristiku (njegove cjeline, slika 64 ili elemente,
slika 65), odnosno na stanje funkcionalnosti pri definisanim uslovima u
tano odreenom periodu vremena, pri emu se pretpostavlja da se
odravanje obavlja u skladu sa planiranim i propisanim postupcima.
166
Slika 64. Prikaz optimizacije modela termoelektrane

u fazi projektovanja, [37]
Ovaj uticaj se ogleda preko odreenih faktora, od kojih posebno

treba napomenuti: dinamiku i karakteritike nastanka otkaza, sposobnost
sastavnih elemenata tehnikog sistema i sistema u cjelini da odre radnu
sposobnost prema namjeni i sigurnosti, uz mogunost procjene stanja
elemenata i utvrivanja uzroka nastanka otkaza.
Mogunost ispitivanja i pregleda sistema ili njegove sastavne cjeline
(elementa) u procesu kontrole stanja tehnikog sistema planira se ve u etapi
razrade i projektovanja kroz preciziranje elemenata za obavljanje glavnih i
pomonih funkcija na nivou projektovanih veliina (sa dozvoljenim
odstupanjima), kao i elemenata sigurnosti, zatite na radu, zatite od poara i
zatite ivotne sredine.
167
Svaki od postupaka procjene tehnikog sistema, koji obuhvataju

analizu objekta ispitivanja, postavljanje teorije i metoda ispitivanja, izradu
odgovarajuih algoritama programa ispitivanja, odreivanje naina i
sredstava za prouavanje odreenih svojstava i karakteristika tehnikog
sistema u cjelini, svojim specifinostima utie na razne naine na pogodnost
odravanja.
a) CFB parni kotao 600 MW
b) Parna turbina
Slika 65. Prikaz pojedinih elemenata sloenog

sistema termoelektrane, [37 ]
Od posebnog znaaja je razmatranje samog reima ispitivanja u

okviru procesa eksploatacije tehnikog sistema ili u vrijeme prekida rada,
naina njegove realizacije i stepena automatizacije baze podataka
(mogunost primjene informacionih tehnologija).
168
Poglavlje 5
ORGANIZACIJA ODRAVANJA
5.1 POJAM I PRINCIPI ORGANIZACIJE ODRAVANJA

Organizacija procesa odravanja tehnikih sistema, zasnovana na
iskustvima i saznanjima iz organizacije rada, kao i na razvoju modernih
naunih disciplina teorije sistema, informacija i njihove povratne
povezanosti, obuhvata organizovanje svih poslova unutar radne
organizacije, odnosno obavlja funkciju dinamikog usklaivanja i
usmjeravanja skupa razliitih meusobno povezanih aktivnosti radnog
procesa. Pored strukture organizacije (broj i vrsta radnih mjesta sa
horizontalnom podjelom rada uz vertikalno povezivanje), ona obuhvata sve
metode i znanja primijenjena kod izvoenja svih pozitivnih aktivnosti u
procesu odravanja, zasnovanih na prateem informacijskom sistemu
(prijem i obrada podataka i predaja informacija). Zbog toga se ovaj dio
inenjerstva ponekad izdvojeno izuava i analizira. Uslonjavanjem
tehnikog sistema raste sloenost i same strukture odravanja, ime njegova
organizacija postaje kompleksnija.
Sa aspekta osnovne koncepcije sistema odravanja razlikuje se
sopstveni sistem odravanja, koji se nalazi u okviru poslovnog sistema koji
koristi tehnike sisteme, i eksterni sistem odravanja (outsourcing), u
sluaju kada se poslovi odravanja povjeravaju nekom drugom preduzeu ili
specijalizovanoj organizaciji na bazi odgovarajuih ugovora i posebno
dogovorenih uslova.
169
Organizacija odravanja se, sa aspekta funkcije i samog procesa

odravanja, u praksi provodi kao centralizovani ili decentralizovani oblik
organizacije, slika 66. Sam izbor odgovarajue koncepcije, zasnovan na
analizi razliitih uticajnih faktora (oblik organizacijske strukture preduzea,
obim sredstava za rad, struktura tehnikog sistema, vrsta tehnolokog
procesa, rad u viem hijererhijskom sistemu i dr.), je veoma kompleksan,
jer esto ima kombinovan karakter sa pretenom jednom od dviju datih
koncepcija, ili je pak povjeren spoljanjim kooperantima (specijalizovanim
organizacijama).
Svaka od ovih koncepcija ima odreene prednosti i mane. Dobre
strane decentralizovane organizacije odravanja su visoka efikasnost,
mogunost uske specijalizacije znanja i vjetina, mogunost eksternog
koritenja specijalizovanih organizacija i jednostavan tok podataka i
informacija, kao i bra intervencija u sluajevima pojave iznenadnog otkaza
tehnikog sistema, dok su loe strane slabija motivacija za rezultate
odravanja, trokovi i politika se ne vode na zahtjevanom nivou voenja
procesa rada, povean broj odravalaca (neracionalni kapaciteti), uveane
zalihe, slabije iskoritenje sredstava za rad, slabo iskoritenje svih
mogunosti specijaliste rada, odravanje ostaje uvijek u formi sporednog
dijela preduzea.
Preduzee
Proizvodnja
Preduzee
Pogon 1
Pogon ...
Odravanje
Odravanje
a) decentralizovano odravanje
b) centralizovano odravanje
Slika 66. Poloaj odravanja u okviru preduzea

S druge strane, dobre strane centralizovanog sistema organizacije
odravanja su razvijen informacioni sistem, poveana (stalna) motivacija za
dobre rezultate odravanja, trokovi i politika se vode na nivou kompanije,
smanjen broj odravalaca (racionalniji kapaciteti), manje zalihe, poboljan
170
preventivni rad na odravanju, mogunost definisanja odravanja u funkciji

proizvodnje, kao i mogunost koritenja modernih pristupa odravanju
(razvoj novih metoda upravljanja, primjena robotike, senzorske tehnike i
automatizacije upravljanja, poveanje zahtjeva za sigurniji i humaniji rad
rukovaoca opremom, kao i poboljanje uticaja opreme na ivotnu sredinu).
Loe strane centralizovanog sistema organizacije odravanja su sloen
informacioni sistem i protok podataka i informacija, due trajanje popravki,
problem zainteresovanosti i dr.
Snienje trokova odravanja uz povienje raspoloivosti opreme,
ima znaajan uticaj na efektivnost rada svakog preduzea preko trokova
proizvodnje (eksploatacije), na koje znaajno utiu trokovi odravanja, kao
i na kvalitet ivljenja svakog pojedinca i drutva. Sam izbor i definisanje
modela organizacije odravanja u okviru ukupnog proizvodnog procesa
treba da obezbijedi sve potrebne organizacijske elemente, poev od
pripremnih poslova odravanja pa do izbora najracionalnijeg naina
izvrenja svih zadataka podsistema odravanja kao ukupnog proizvodnog
sistema (poslovi neposrednih aktivnosti odravanja).
Najei oblik organizacije procesa odravanja tehnikih sistema
podrazumijeva egzistiranje odreenih organizacionih cjelina organizovanih
u obliku linijske ili hijerarhijske strukture, od kojih se posebno istiu:
tehnika priprema odravanja, operativna priprema odravanja, ekonomskofinansijska pratea sluba, preventivno odravanje, investicijsko odravanje,
tehnika kontrola odravanja, ponekad i sa zajednikom slubom za
snabdijevanje energentima (energetika preduzea).
Linijska struktura sistema odravanja, sa dva ili vie redno vezanih
mjesta odravanja (radionica), predstavlja najjednostavniju organizaciju
sistema odravanja, u kojoj pored osnovnog odravanja egzistiraju jedna ili
vie radionica razliitog stepena opremljenosti (samim tim i razliitih
mogunosti i nadlenosti). Ovakva organizacija se najee koristi za
tehnike sisteme koji se proizvode pojedinano ili u manjim serijama, a
koriste se u veoma specifinim uslovima (hidro, termo i nuklearna
postrojenja, sistemi u procesnoj industriji, proizvodni sistemi specijalne
namjene i dr.).
Hijerarhijska struktura sistema odravanja definisana je time to
svaki vii nivo organizacije opsluuje jedan ili vie niih nivoa. Za sluaj
veeg broja tehnikih sistema odravanih u jedinstvenom sistemu
odravanja, pored osnovnog odravanja koje se obavlja na prvom nivou,
postoji i radionica drugog stepena sa odreenim nadlenostima i nivoem
171
opremljenosti. Za obavljanje postupaka odravanja vee sloenosti postoji

radionica treeg nivoa, dok se najsloeniji postupci odravanja obavljaju u
specijalizovanim pogonima za odravanje (remontni zavodi, depoi i sl.).
Ponekad ovaj dio poslova preuzima i sam proizvoa tehnikih sistema.
Pored linijske i hijerarhijske strukture, sistemi odravanja se mogu i
organizovati kao kombinacija ovih struktura odnosno jednim dijelom sa
linijskim a drugim dijelom sa hijerarhijskim nainom organizacije.
5.2 ZADACI ORGANIZACIJE TEHNIKOG SISTEMA

I PROCESA RADA
Odravanje sredstava rada u proizvodnom stanju, njihova
poboljanja ili promjene njihove funkcije, uz pravovremeno i kontinualno
obezbjeenje energentima (elektrina energija, voda, para, gas i sl.) imaju za
cilj obezbjeenje ostvarivanja odreene funkcije kriterijuma i ranije
definisanih ciljeva. S obzirom da proces odravanja ima znaajan uticaj na
ukupnu efektivnost tehnikih sistema, neophodno je tano definisati zadatke
i obim poslova, zatim naine realizacije postavljenih zadataka i njihovo
odrivo ralanjivanje s ciljem efikasnije rada, slika 67.
Nakon realizacije ralanjivanja i obrade ukupnog zadatka, vri se
sinteza odnosno povezivanje uih i irih nizova zadataka u sve ire grupe, s
ciljem osiguranja realizacije izvrenja ukupnog zadatka. Sam proces sinteze
poslova i zadataka u ue i ire grupe obavlja se sistemski, uz primjenu
principa pravilo slinosti i pravilo bliske vezanosti poslova, [6] .
Prema pravilu slinosti, grupiu se pojedinani zadaci u ue, a ovi
zatim u ire zadatke, a prema kriterijumu iste vrste poslova putem kojih se
zadaci izvravaju. Koritenje pravila bliske povezanosti zahtijeva grupisanje
poslova prema njihovoj meusobnoj povezanosti i uslovljenosti sa
stanovita izvrenja zadataka slijedeeg vieg hijerarhijskog nivoa.
Dosadanja iskustva u primjeni analize i sinteze poslova i zadataka,
pokazala su opravdanost koritenja pravila slinosti za grupisanje
(uglavnom pojedinanih zadataka) na niem nivou ukupnog zadatka,
odnosno pravila bliske povezanosti poslova na viim nivoima (u veini
sluajeva). Za sve tipove organizacije odravanja tehnikih sistema
karakteristino je postojanje pripreme i kontrole odravanja, po pravilu
vezane za najvii rukovodni nivo u odravanju.
172
2. PLANIRANJE I TERMINIRANJE
- izvodenja postupaka odravanja
- radne snage
- rezervnih dijelova
- trokova
- raspoloivosti i pouzdanosti
1. IZRADA TEHNOLOGIJE
(POSTUPAKA) ODRAVANJA
- periodicni pregledi
- podmazivanje
- traenje i otklanjanje slabih mjesa
- tehnicka dijagnostika
- preventivne zamjene dijelova
- servisi i remonti
TEHNICKA I OPERATIVNA
PRIPREMA U POGONU
Priprema sklopova za
agregatnu zamjenuu okviru
servisa ili remonta
Aktivnosti rukovaoca (otklanjanje otkaza, podmazivanje, dijagnostika,

zamjena dijelova)
Poslovi u toku remonta
Smjensko osoblje
Plan procesa
Preventivne periodicne
popravke (servisi i remonti)
proizvodnih linija
Investiciono odravanje
(radove izvodi pogonski
centar odravanja)
Servisi i remonti
Centralne radionice i skladita:

izrada rezervnih dijelova, reparatura sklopova, mobilne remontne brigade
Radionica i dnevna smjena:

popravka rezervnih sklopova i dijelova
- Otklanjanje otkaza
- Priprema dijelova za zamjenu
Smjensko osoblje u proizvodnom pogonu

(specijaliste za pojedine postupke odr avanja)
- Opsluivanje od strane rukovaoca

- Otklanjanje otkaza
- Preventivni periodicni pregledi
- Podmazivanje
- Tehnicka dijagnostika
- Preventivne zamjene dijelova
- Ucestvovanje u servisima
Tekuce odravanje
(radove izvodi smjensko
osoblje)
Slika 67. Osnovna podjela poslova organizacije odravanja tehnikih sistema
Inenjeri, inspektori, tehnolozi, planeri, termineri, programeri
4. TEHNICKI INSPEKTORAT
3. OPERATIVNA ISTRAIVNJA
2. KONSTRUISANJE, STANDARDI I
TEHNICKA ARHIVA
1. PLANIRANJE
- raspoloivosti
- pouzdanosti
- funkcionalne pogodnosti
- servisa i remonta
- uvodenja i pracenja postupaka
preventivnog odravanja
- rezervnih dijelova (za nabavku i
popravku)
- supstitucija uvoza
- trokova odravanja
CENTRALNO PLANIRANJE
Priprema odravanja
TEHNICKO
ODRAVANJE
173
5.3 PROJEKTOVANJE ORGANIZACIJE ODRAVANJA

Podloge za samo projektovanje organizacije odravanja obuhvataju
sve tehniko-tehnoloke podatke o planiranoj opremi za instalaciju,
strukturu osoblja i nain njihovog osposobljavanja, karakteristike
zahtijevane sigurnosti u radu (odabrani nivo pouzdanosti, ljudski resursi,
materijalna dobra, ivotna sredina), o nivou razvijenosti okruenja u kojem
sistem funkcionie, kao i aspekte odabrane politike odravanja i pripadajue
podjele poslova. Radni vijek jednog sredstva za rad prikazan je na slici 68,
za sluaj kada postoji ili nepostoji sistem odravanja.
Intenzitet
NIVO OPTIMALNE RADNE SPOSOBNOSTI
2
3
EKSPLOATACIJA
ODRAVANJE
REMONTNI
ZAHVAT 1
A
D
C
Razvoj sredstva
REMONTNI
ZAHVAT 2
REMONTNI
ZAHVAT 3
G
REMONTNI
ZAHVAT 4
H
Vrijeme
Radni vijek sredstva

ivotni vijek sredstva
Slika 68. Radni vijek sredstva za rad, [38]

Legenda:
1- Kriva radne sposobnosti bez odravanja sredstva za rad,
2- Kriva radne sposobnosti sredstva za rad do predviene granice izmeu dva planska
remonta, s prosjenim nivoem radne sposobnosti u uslovima organizovanog
odravanja,
3- Kriva zahtijevanog nivoa pouzdanosti,
4- Kriva utroka normativnih elemenata (resursa) u uslovima rada bez odravanja,
5- Kriva utroka normativnih elemenata (resursa) u uslovima rada sa odravanjem
174
Primjeri jednog takvog organizacijskog rjeenja, koje je obuhvatilo

sve potrebne i neophodne organizacijske cjeline, te ini odravanje kao
funkciju i proces u okviru proizvodnog i poslovnog sistema, dato je na slici
69. Neto drugaiji koncept odravanja brodskog sistema, kao specifinog
tehnikog sistema, dat je na slici 70.
Opti poslovi
ORGANIZACIJA
PROCESA
ODRAVANJA
TEHNICKA
PRIPREMA
Planiranja
Projekti i
konstrukcije
Tehnologija
Razvoj odravanja
OPERATIVNA
PRIPREMA
Operativni plan
Lansiranje
Dispeceri
Materijalni
sektor
EKONOMSKO
FINANSIJSKI
POSLOVI
Knjigovodstvo
Obracun
proizvodnje
Obracun
dohodaka
Finansijska
operativa
PREVENTIVNO
ODRAVANJE
Osnovna oprema
Alat i pribor
Energetske i
druge instalacije
Gradevinski
objekti
INVESTICIONO
ODRAVANJE
Mainska
radionica
Radionica za sve
popravke
Elektro radionica
Unutranji
transport
TEHNICKA
KONTROLA
Prijemna kontrola
Ispitna stanica
Kontrola
ispravnosti
sredstava
Tehnicka
dijagnostika
Transportna
sredstva
Kontrole svih
popravki
Slika 69. Jedan od naina organizacije procresa odravanja, [6]

Po definisanju neophodnih podloga za uvoenje odgovarajue
organizacije odravanja, dalji postupak za organizovanje procesa odravanja
ima slijedei tok, [6] :
utvrivanje svih poslova (analiza) i zadataka,
terminisanje svih aktivnosti po duini trajanja i po tehnolokim
vremenima trajanja,
odreivanje broja izvrioca za poslove (po broju i strukturi) po
organizacionim nivoima,
175
definisanje sistema i protoka informacija,

odreivanje neophodne dokumentacije
(tehniko-tehnoloke, organizacijske i upravljake).
Administracija
za
sve
aktivnosti
Posada
Koncept
odravanja
Sprovodenje
odravanja
Resursi:
- osoblje
- rezervni dijelovi
- postrojenje
Funkcionisanje
odravanja
BROD
Zakonitost
Okolina
a) koncept odravanja
Trokovi ivotnog
ciklusa LCC
Pouzdanost i
pristup odravanju
MA-CAD
Konceptualno
projektovanje
LCC, specifikacija
pouzdanosti,
pristupacnost i
raspoloivost zahtjeva
Procjena mogucnosti
projektovanja
Detaljno
projektovanje
Proizvodnja
oprema
Ispitivanja
narudbe
Eksploatacija
Otpis i povlacenje
Realizacija
pouzdanosti,
predvidanje
FMECA, FTA
Kontrola kvaliteta
Eksperimenti
Utvrdivanje
kvaliteta
Prezentacija
Menadment
odravanja
LCC
Projektovanje
Podeavanje koncepta odravanja i

prikupljanje podataka
b) ciklus ivotnog vijeka broda

Slika 70. Sistem brodskog odravanja, [39]
Organizacija odravanja u jedinici za odravanje helikoptera, kao
specifinog tehnikog sistema kod kojeg se takoe zahtijeva visoka
raspoloivost i pouzdanost u radu, data je na slici 71.
176
KONTROLA
PROIZVODNJE
REFERENCE
I
N
P
U
T
I
STANJE SREDSTVA
POTREBA ZA R/D
RASPOLOIVOST R/D
RASPOLOIVO LJUDSTVO
STANJE PRIORITETA
ANALIZA ULJA
MAGACIN R/D
RADNI NALOG
KALIBRACIONI
CENTRI
ANALIZA GORIVA
ANALIZA MAZIVA
VERIFIKACIONI TIM
K-DIR RADIONICE
ALATNICA
SPECIJALIZOVANE SEKCIJE
MOTOR
ROTOR
FAZNI TIM
HIDRO-PNEUMO
ELEKTRO-OPREMA
KONTROLA KVALITETA
KONSTRUKCIJA
INSTRUMENTI
AVIM / RADIONICA
AVIONIKA
BATERIJE
NAORUANJE
ZANATSKO
K-DIR RADIONICE
VERIFIKACIONI TIM
RADNI NALOG ZA PC
PREDAJA SREDSTVA
EKSPLOATACIJA
Slika 71. Organizacija odravanja helikoptera tipa UH-1H

na osnovnom nivou odravanja u oruanim snagama BiH, [40]
177
5.4 PRIPREMA POSLOVA ODRAVANJA

U okviru programa EUREKA sedam projekata posveeno je razvoju
novih strategija odravanja i racionalizaciji poslova odravaoca, [41] . Od
korektivnog odravanja, koje se obavljalo nakon zastoja i otkaza opreme,
preko preventivnog odravanja po vremenu koje sadri preventivne poslove
(pranje, ienje, podmazivanje, preglede i zamjene) definisane u odreenim
vremenskim ili radnim ciklusima (preeni kilometri, sati rada), planskog
odravanja za obavljanje veih zahvata u poslovima odravanja, do danas
novih i ve efikasnih strategija integralnog produktivnog odravanja (TPM)
i odravanja po stanju, ostvareni su znaajni rezultati u racionalizaciji
poslova odravanja, a time i na povienju proizvodne efikasnosti preduzea,
kao i preduzea za obavljanje uslunih djelatnosti.
Podaci o dosadanoj primjeni strategije odravanja po stanju
pokazuju ohrabrujue rezultate: trokovi odravanja smanjuju se za 50-80%,
otkazi opreme za 50-60%, trokovi nabavke i zaliha rezervenih dijelova i
komponenti za 20-30%, a vrijeme zastoja opreme za 50-80%. Ako se
pogleda uticaj otkaza (izgubljena proizvodnja 73%, cijena otklanjanja 58%,
efekat na profit 44% i gubljenje radnog morala 2%), postaje jasno da je
odravanje glavna pretpostavka za racionalnu proizvodnju i obavljanje
usluga. Za obavljanje poslova odravanja, bez obzira na nivo koritene
strategije odravanja, nunu pretpostavku predstavlja uvoenje i primjena
informacionog sistema za odravanje, zasnovanog na raunarskom
programskom sistemu i obradi podataka na raunarskoj opremi povezanoj u
lokalnu mreu, [39] i [42].
Za kvalitetno planiranje i upravljanje procesima proizvodnje
odnosno eksploatacije, neophodno je osigurati odgovarajui nivo planiranja
i upravljanja odravanjem tehnikih sistema, s ciljem optimalnog
funkcionisanja kako pojedinih elemenata sistema tako i sistema u cjelini.
Ovi poslovi se povjeravaju najee segmentu pod nazivom Priprema
poslova u odravanju, koja ima za zadatak rjeavanje poslova klasifikovanih
u dvije grupe: poslovi pripreme (tehnike i operativne) i poslovi
neposrednog odravanja. Odreena organizacija odravanja konkretnog
tehnikog sistema treba da osigura obavljanja svih pripremnih poslova u
obliku koji e omoguiti njihovo najracionalnije izvoenje, ne naruavajui
time funkcionalnost tehnikog sistema. Polazei od zacrtanih ciljeva
178
odravanja, projektovana organizaciju odravanja, zajedno sa svojim

organizacijskim cjelinama (tehnika i operativna priprema, ekonomskofinansijski poslovi, preventivno i odravanje prema stanju, investicijsko
odravanje, tehnika kontrola odravanja i sl.), mora se zasnivati na
optimizaciji proizvodnje, a ne na odravanju i mora teiti svom daljem
razvoju i usavravanju.
Dakle, definisan sistem odravanja, uz pratee elemente integralne
logistike podrke, predstavlja osnovu na bazi koje se rjeava i nain
upravljanja sistemom odravanja. Poseban znaaj se pri tome dodjeljuje
informacionom sistemu odravanja, kao bazi objektivnog i efikasnog
upravljanja odravanjem. Danas se za ovakve metode upravljanja
odravanjem koristi pojam Upravljanje odravanjem pomou raunara
(Computer Aided Maintenance Management - CAMM).
5.4.1 TEHNIKA PRIPREMA ODRAVANJA SISTEMA

Podjela poslova u tehnikoj pripremi odravanja najee obuhvata:
plansku pripremu, konstruktivnu pripremu, tehnoloku pripremu, razvoj i
unapreenje odravanja, kao i arhiviranje pratee dokumentacije.
Poslovi i aktivnosti koje obavlja planska priprema odravanja
najee obuhvataju: pregled tehnikih sredstava po tipovima i grupama, s
podacima o mjestu eksploatacije i koliinama (baza podatka, koja definie
grupe, familije, broj komada, strukturu, sloenost, periode odravanja,
normative materijala i rada, preventivne intervencije i dr.), program rada
procesa odravanja sa stanovita tehnolokog procesa (programiranje faza
procesa, strukture i obima pratee tehniko-tehnoloke dokumentacije,
normativa vremena i materijala, programiranje rezervnih dijelova,
programiranje rokova, definisanje spoljanjih usluga, kao to su atestiranja,
inspekcije i dr.), definisanje godinjih i polugodinjih poslova (obim i
struktura, preventivne aktivnosti u planskim periodima), izradu vremenskih
planova (materijala, rezervnih delova, alata i pribora, vremena, radne snage,
kapaciteta i dr.), izrada kontrolnih planova (repromaterijala, rezervnih
dijelova, alata i pribora, radne snage, kapaciteta i dr.), usaglaavanje
planova sa planom proizvodnje (tzv. svodno planiranje), kao i izradu
finansijskog plana za proces odravanja (prihodi, rashodi i dohodak).
Konstruktivna priprema odravanja pored ostalog obavlja i
slijedee poslove: projektovanje novih dijelova sistema (koordinacija
179
poslova), izradu defektacionih lista, izradu projektno konstruktivne

dokumentacije (sastavnice, crtei, eme), izradu kataloga rezervnih dijelova
sa specifikacijom nabavka-sopstvena izrada), definisnje montanih ema
(raspored opreme, instalacija, saobraajnih ili transportnih puteva i dr.),
izradu dokumentacije temeljenja maina, izradu ostale tehnike
dokumentacije (uputstva za montau, rukovanje i odravanje),
standardizaciju i unifikaciju, odreivanje ivotnog vijeka i predloga za
modernizaciju, rekonstrukciju, revitalizaciju i zamjenu, eme opreme i
ostalih logistikih elemenata proizvodnje, zatim definisanje postupaka
demontae, popravke i montae elemenata tehnikog sistema, kao i
kontinualno auriranje (kompletiranje) dokumentacije.
Tehnoloka priprema odravanja zaduena je za realizaciju
poslova izrade: tehnologije preventivnog odravanja, tehnoloke
dokumentacije, dokumentacije montae i demontae, regeneracije i izrade,
definisanje normativa materijala, rada, resursa i dr. Takoe, ona vri izbor
potrebnih pribora i potrebne pomone opreme, definisanje strukture i obima
radne snage, i uestvuje u montai i nabavci nove opreme. Glavni dio
poslova tehnoloke pripreme najee obavljaju tehnolozi, rasporeeni po
pojedinim usko specijalistiki definisanim tehnolokim cjelinama. Najee
jedan tehnolog pokriva 20 do 30 mehaniara, odnosno 10 do 20 elektriara
ili pak 50 do 60 radnika kod graevinskih poslova, donosno 10 do 20
radnika u oblasti mjerno regulacione tehnike.
Razvoj i unapreivanje procesa odravanja podrazumijeva
kontinualan razvoj i unapreivanje procesa rada na odravanju, prateeg
informacijskog sistema (kao primjer moe posluiti informacioni sistem sa
segmentima: BAZAP - baza zajednikih podataka, TEHPO - podsistem
tehnikih podataka o opremi, PREOD - podsistem preventivnog odravanja,
NAZAL - podsistem nabavke i zalihe rezervenih dijelova i materijala,
UPROB - podsistem planiranje i praenje poslova odravanja, KOROD podsistem korektivnog odravanja, KONPR - podsistem kontrolnih
pregleda, POENE - podsistem praenje potronje energenata, PRAVO podsistem praenje vozila, ODSTA - podsistem odravanje po stanju),
tehnologije, tehnoloke pripreme, drutvenog i linog (socijalnog)
standarda. Cilj ovog segmenta u tehnikoj pripremi odravanja je postizanje
poveanja produktivnosti rada radnika (adekvatnije praenje, planiranje i
priprema radova odravanja, uvoenje preventivnog odravanja, izrada i
usavravanje tehnolokih postupaka odravanja), poveanje odnosa otkaza i
trokova odravanja, uz definisanje najznaajnijih faktora koji utiu na
180
visinu trokova odravanja, primjenom adekvatnije tehnike planiranja

(mreno planiranje, neuronske mree, ekspertni sistemi i dr.).
Arhiva, kao organizacijska cjelina u pripremi odravanja, prihvata,
odlae i uva originalnu konstruktivno-tehnoloku dokumentaciju,
umnoava i distribuira potrebne kopije dokumentacije na zahtjevana radna
mjesta, zatim sprovodi izmjene u dokumentaciji i vodi i aurira matine
podatke o tehnikim sistemima, slika 72.
Tekue odravanje
Priprema odravanja
Planiranje i
terminiranje
Tehnologije
Normativi
Datoteke
Trokovi
Rezervni dijelovi
Nadzor
... ... ...
Mainsko odravanje
Mainska obrada
Bravarski poslovi
Pregledi i
dijagnostika
Podmazivanje
Obnavljanje
... ... ...
Elektro odravanje
Elektriarski poslovi
Elektronika
Izvoenje postupaka
odravanja
Vinklovanje motora
Akumulatorska
stanica
... ... ...
Slika 72. Osnovni prikaz mogue organizacije tekueg odravanja

i obima zahtijevanih poslova
5.4.2 OPERATIVNA PRIPREMA ODRAVANJA

Cilj operativne pripreme odravanja je izvoenje kompletne
normativne pripreme procesa odravanja, radi osiguranja njegove normalne
realizacije. Operativna priprema odravanja ima slijedee elemente:
operativno planiranje (planovi mjeseni, nedjeljni i dnevni, terminiranje,
podeavanje aktivnosti, operativni planovi za osoblje, dijelove, materijal,
alat i dr., usaglaavanje termina sa radnim zahtjevima, finansijske analize i
praenje izvrenja planova, nadzor stanja objekata), lansiranje (definie i
umnoava radnu dokumentaciju: radni nalog, radne liste, trebovanja, uz
181
kompletiranje dokumentacije odravanja), dispeiranje u pogonu ili

radioniku pripremu (na bazi termin planova odreuje radnu grupu, vri
snabdijevanje materijalom, obezbjedjuje transport i ostalu logistiku),
materijalno obezbjeenje (po zadatoj dinamici naruuje materijale i
dijelove, obezbjeduje saradnju sa kooperantima, vri auriranje stanja u
magacinima), kao i izrada tehnologija odravanja kod dislociranih priprema.
5.4.3 ORGANIZACIJA EKONOMSKO-FINANSIJSKIH

POSLOVA ODRAVANJA TEHNIKIH SISTEMA
Najee se nalazi u okviru organizacione cjeline odravanja,
posebno kod specijalizovanih preduzea za odravanje, organizovana i bavi
se izvravanjem svih prateih neophodnih ekonomsko-finansijskih poslova,
kao to su: voenje materijalnog i pogonskog knjigovodstva, obraun
ukupnih prihoda, rashoda i dobiti, voenje finansijske operative u
odravanju (radne evidencije, zaduenja, isplate, naplate, fakturisanja i sl.),
kao i kontinualno praenje zakonske legislative i njene primjene u oblasti
koje prate interno poslovanje.
5.4.4 ORGANIZACIJA PREVENTIVNOG I

INVESTICIONOG ODRAVANJA TEHNIKIH
SISTEMA
Stalna tenja svakog preduzea je poslovanje sa to manjim
zastojima u proizvodnji i sa to niim trokovima, uz zadravanje
zahtijevanog nivoa kvaliteta i pouzdanosti. Ekonominost i kvalitet u
odravanju u direktnoj su sprezi sa izborom metoda odravanja, baziranih
na odreenim naelima (naela: "ekaj i vidi"- podrazumijeva se
popravljanje sredstva za rad nakon nastanka otkaza, "oportunistikog
odravanja" - nakon poetnih otkaza uvode se periodini pregledi pojedinih
dijelova, "preventivnog odravanja" - zasnovano na redovnim pregledima i
popravkama prema kalendaru, s ciljem predupreenja nastanka otkaza,
"predskazivnog (prognoznog) odravanja" - predvia se ili prognozira
vrijeme nastanka otkaza, "odravanja prema stanju"- koje nalae stalno
praenje stanja sredstva za rad i reagovanja po potrebi). Na bazi preethodno
182
datih naela razvijaju se razliite metode odravanja u razliitim oblastima

industrije i u razliito organizovanim preduzeima. Zavisno od izabranog
kriterijuma podjele, u okviru tabele 15 prikazan je jedan od moguih naina
svrstavanja metoda odravanja tehnikih sistema.
Tabela 15. Mogua klasifikacija metoda odravanja
Kriterijum podjele
Izvor
finansijskih sredstava
A. Tekue odravanje
(popravke iznenadnih
otkaza finansirane iz
tekuih i obrtnih sredstava
preduzea u sklopu
korektivnog odravanja)
B. Investiciono odravanje
(unaprijed planirane
preventivne aktivnosti
finansirane iz investicionih
(osnovnih) sredstava
preduzea)
Pristupi
odravanju
Tehnoloka namjena
- Popravka iznenadnih otkaza
- Preventivni pregledi,
ienja i podmazivanja
- Traenje i otklanjanje slabih
mjesta
- Kontrolni pregledi
Vrijeme u odnosu
na nastanak
otkaza
Korektivno
odravanje
Preventivno
odravanje
- Planske popravke (male,

srednje i velike)
Dijagram vijeka trajanja
mainskih elemenata
Legenda:
MP- mala popravka,
SP- srednja popravka,
VP- velika popravak
183
S obzirom da se, zbog sloenosti i viedimenzionalnosti procesa

odravanja, u praksi esto vri preplitanje sadraja i karakteristika radova u
odravanju, neophodno je poznavati procedure preventivnog i korektivnog
odravanja, slika 73. Imajui u vidu specifinost poslova, u okviru poslova
preventivnog odravanja i koritenja samostalnih radionica odravanja,
najee se organizaciono odvajaju: odravanje alata i pribora, odravanje
energetike, odravanje transporta, odravanje dizalica i kranova,
preventivne popravke, poslovi tehnike dijagnostike, poslovi elektronike,
odravanje hidraulike i pneumatike, odravanje graevinskih objekata i dr.
PREVENTIVNO
Inspekcija
Servisiranje
NE
NE
KOREKTIVNO
Otkaz otkriven
Potrebno
zamijeniti
1. Utvrdivanje otkaza
2. Identifikacija otkaza
3. Informacije o otkazu
4. Lokacija otkaza
5. Planirane aktivnosti
DA
NE
Popraviti
DA
Posjedovanje
dijelova
DA
DA
Demontaa
NE
Zahtjevi
Popravka
opreme
NE
Zahtjev
(Porudbina)
DA
Nabavka
Nabavka
Popravka
dijelova
NE
Zahtjev
DA
Nabavka
Popravka alata i
pribora
NE
Zahtjev
DA
Nabavka
Korektivne aktivnosti (popravka, zamjena, montaa)
Kontrola, sredivanje radnog mjesta
SERVISIRANJE
Inspekcije i testiranja
Slika 73. Procedure preventivnog i korektivnog odravanja, [6]

184
Dok preventivno odravanje obuhvata planirane popravke i

aktivnosti koje pripadaju tom dijelu radova (slika 74), korektivno
odravanje, kao neplansko realizuje slijedee radove: podeavanja,
popravke (male, srednje i velike), zamjene dijelova, revitalizaciju,
rekonstrukciju i modernizaciju tehnikog sistema, montau i demontau i
dr., slika 75.
5.4.5 ORGANIZACIJA TEHNIKE KONTROLE

ODRAVANJA TEHNIKIH SISTEMA
Tehnika kontrola u okviru procesa odravanja zasniva se na obimu
znanja iz razliitih naunih oblasti. Obuhava kontrolu svih tehnikih i
tehnolokih faktora u procesu odravanja (materijal, rezervni dijelovi,
pomona oprema, mjerna oprema, radovi i sl.).
Kontrola kvaliteta u odravanju, kao poseban segment organizacione
strukture odravanja obuhvata: preventivnu kontrolu, prijemnu kontrolu,
prijem dijelova i materijala, kontrolu maina, statistiku kontrolu i analizu
uzroka i posljedica.
Tehnika kontrola se najee locira u okviru tehnike kontrole
proizvoda ili tehnike kontrole proizvodnje (eksploatacije). U okviru
procesne tehnike, tehnika kontrola odravanja je najee izdvojena
organizaciona cjelina, zbog evidentnih razlika u kontroli proizvoda i resursa
odravanja.
Od posebnog je interesa da tehnika kontrola organizaciono ima
neutralan poloaj, kao i da je u pogledu rukovodno-organizacijske strukture
odvojena od izvrioca ije radove kontrolie.
185
PROJEKTOVANJE SISTEMA PREVENTIVNOG ODRAVANJA
POSTAVLJANJE SISTEMA ODRAVNJA
M1
- Organizaciona struktura
- Tehnicka i ekonomska efektivnost
- Sistemska i kadrovska podrka
- Mjesto i uloga odravanja u proizvodnji
- Pouzdanost i pogodnost odravanja
DEFINISANJE PREDMETA ODRAVANJA

M2
M3
- Tehnicki sistem
- Strategija odravanja i terotehnologija
DEFINISANJE KRITERIJUMA ZA IZBOR LOGISTICKIH

PARAMETARA
KADA TREBA ODRAVATI TEHNICKI SISTEM
M4
- Planiranje i terminiranje
- Standardi (norme) za odravanje
- Rekonstrukcije
- Procjena logistickih parametara, postupaka,
rezervnih dijelova i vremena odravanja
KAKO TREBA ODRAVATI TEHNICKI SISTEM
M5
- Definisanje koncepcije organizacije i tehnologije

- Projektovanje strategije odravanja
- Projektovanje sistema i upravljanje odravanjem
- Veza sistema odravanja sa sistemom proizvodnje
- Tekuce i investiciono odravanje
- Optimizacija rjeenja
M6
PROJEKTOVANJE LOGISTICKE PODRKE
M7
PROJEKTOVANJE INFORMACIONOG SISTEMA
OPTIMIZACIJA SISTEMA ODRAVANJA

M8
M9
- Statisticke anallize
- Planirana i ostvarena pouzdanost i gotovost
- Ostvarena tehnicka i ekonomska efikasnost
OPERATIVNO SPROVOENJE SISTEMA

PREVENTIVNOG ODRAVANJA
Povratne informacije za sve module
Slika 74. Postupak projektovanja sistema preventivnog odravanja, [28]

186
POJAVA OTKAZA
ZAUSTAVLJANJE MAINE
DIJAGNOSTIKA OTKAZA
DEMONTAA
IZDVAJANJE SKLOPA
IDENTIFIKACIJA OTKAZA
DETALJNA DEMONTAA
OTKLANJANJE OTKAZA
(popravka ili zamjena elemenata)
MONTAA
REGULACIJA I PODEAVANJE
KONTROLA I VERIFIKACIJA
PUTANJE U RAD
CIKLUS KOREKTIVNOG ODRAVANJA
Slika 75. Jedan od moguih modela korektivnog odravanja, [6]
187
5.5 MJESTO I ULOGA TEHNIKE DIJAGNOSTIKE

U ORGANIZACIJI ODRAVANJA
Razvoj odravanja, kao dijela procesa proizvodnje, vezan je za
razvoj metoda i tehnika tehnike dijagnostike, kao i za usavravanje
njegove organizacijske strukture. Jednim dijelom preventivno, a u veoj
mjeri odravanje prema stanju, zavisi od uspostavljanja sredstava za
praenje i proraun efektivnosti tehnikih sistema, odnosno od
primjenljivosti razliitih sredstava i metoda tehnike dijagnostike.
Uspostavljanjem dijagnostikog centra, u zavisnosti od veliine sistema za
odravanje, efikasnije se obavlja prikupljanje dijagnostikih podataka i
informacija, vri njihova obrada i interpretacija, s ciljem kontrole i
predvianja stanja tehnikog sistema.
Dijagnostiki centar se organizaciono najee zasniva na radu
odreenih grupa za analizu nivoa pouzdanosti, zatim za analizu odreenih
dijagnostikih parametara koritenjem metoda sa i bez razaranja materijala,
kao i na poslovima vezanim za modernizaciju, rekonstrukciju i revitalizaciju
(reinenjering tehnikih sistema). Model procesa stvaranja organizacije
sistema odravanja u osnovi je ciklinog karaktera, slika 76. Naime,
evidenta je stalna potreba za kontinualnim unapreivanjem uspjenosti
sistema odravanja, to se postie preko povratnih veza zasnovanih na
mjerenju karakteristinih veliina uspjenosti, usporeevinjam ostvarenog
sa planiranim i dr. Svaki od koraka sa prethodne slike ima karakteristike
viedimenzionalnosti (viestruke uslovljenosti), i moe se prikazati sa tri
vektora, saglasno odgovarajuim karakteristikama konstruktivnih osobina
(pouzdanost, pogodnost odravanja, sloenost i nivo postignute
automatizacije).
5.6 PREGLED NEKIH KONCEPCIJA ODRAVANJA

U okviru ovog poglavlja razmatraju se primjeri nekih osnovnih
koncepata sistema organizacije odravanja:
REMAX, Institut IAMA, Beograd,
TOPIS II, Mainski faklultet, Beograd,
IIS- Institut za industrijske sisteme FTN Novi Sad,
188
MIMS, Strojarski fakultet, Slavonski Brod,

KROV 3, Mainski fakultet, Beograd,
UH 1, Program za praenje meuremontnog resursa glavnih
komponenti i podkomponenti vazduhoplova, OS BiH, Sarajevo.
PROCES
EKSPLOATACIJE
(ZAHTJEV ZA
ODRAVANJE)
x - broj specijalnosti i kvalifikacija odravalaca

y - pouzdanost
z - pogodnost odravanja
x - vremenski period eksploatacije

y - uslovi eksploatacije
z - funkcija stanja u otkazu
ODREIVANJE
KARAKTERISTIKA
TS, STRUKTURE,
LOKACIJE
I BROJA x
RAD NA
POBOLJANJU
SISTEMA
ODRAVANJA
ODREIVANJE
KARAKTERISTIKA
PROMJENA
STANJA TS
ODREIVANJE
OPERACIJA ZA
IZVOENJE I
NJIHOVI
PARAMETRI
INFORMACIJE
PODSISTEM
RUKOVOENJA
ODRAVANJEM
5
OCJENA
USPJENOSTI
SISTEMA
ODRAVANJA
3
GRUPISANJE
RADOVA NA
ODRAVANJU I
IZRADA
TEHNOLOKIH
PROJEKATAx
y
x
4
FUNKCIONISANJE
SISTEMA
ODRAVANJA I
MJERENJE
KARAKTERISTICNIH
VELICINA
OPTIMIZACIJA
NADLENOSTI U
SIS. ODRAVANJA
PO NIVOU I
NOSIOCIMA
SISTEMA x
ODRAVANJA
x - kriterijumi uspjenosti funkcionisanja sistema odravanja

y - karakteristike funkcionisanja sistema odravanja
z - pogodnost odravanja
DEFINISANJE
ORGANIZACIONIH
VARIJANTI SISTEMA
ODRAVANJA
3
x - razlike u mogucim varijantama i razlikama kriterijuma
y - kriterijumi grupisanja operacija
z - moguce kategorije radova
x - organizaciona varijanta
y - kategorija radova
z - raspoloivost, trokovi
Slika 76. Ciklini model procesa stvaranja i unapreivanja organizacije

sistema oravanja pod uticajem karakteristika tehnikog sistema, [6]
189
5.6.1 SISTEM ZA PLANIRANJE REZERVNIH

DIJELOVA - REMAX
Jedan od bitnijih zadataka u sistemu i organizaciji odravanja
tehnikog sistema je i obezbjeenje podrke snabdijevanja potronim
materijalom, rezervnim dijelovima, kao i pogonskim i energetskim
sredstvima. Pojaanim dimenzionisanjem skladita rezervnog i potronog
materijala utie se pozitivno na stranu gotovosti odnosno efektivnosti
tehnikih sistema, ali uz znaajan porast trokova investicija i trokova obrta
sredstava uloenih ("zarobljenih") u skladitu.
Koritenjem matematikih modela, zasnovanih na procesu
odravanja, mogue je lake i jednostavnije izvriti optimizaciju "zaliha".
Jedna grupa ovih modela omoguava neposrednu optimizaciju sa stanovita
trokova, gotovosti ili drugih kriterijuma, dok druga grupa ukazuje na
potrebne koliine rezervnih dijelova u okviru tehnikog sistema, s ciljem
zadovoljenja zahtjeva u procesu odravanja sa unaprijed definisanom
vjerovatnoom. Sama optimizacija se u drugom sluaju postie naknadnim
uporeivanjem pojedinih varijanti sa aspekta neophodnih finansijskih
sredstava za formiranje skladita i ostvarivanje potrebne gotovosti tehnikih
sistema.
REMAX sistem planiranja rezervnih dijelova zasnovan je na
kontinualnom praenju stanja zaliha, distribuciji dijelova sa praenjem
transporta, cijenama i neophodnim iniciranjem narudbi. Pri tome se koristi
potrebna tehniko tehnoloka dokumentacija definisana na slici 77, s ciljem
blagovremene nabavke dijelova zasnovane na analizi trita (kooperaciji) i
praenju poslova ulazne kontrole. Stepen kritinosti u pogledu koritenja
rezervnog dijela vrednuje uticaj neraspoloivosti rezervnog dijela na vrenje
funkcije kriterijuma tehnikog sistema, za koji se dio obezbjeuje, odnosno
direktno utie na trokove nastale zbog posljedice otkaza.
Sam karakter otkaza (sluajni otkazi, otkazi zbog zamora materijala i
dr.) razvrstava rezervne dijelove u dvije grupe: neoplanske rezervne dijelove
sa eksponencijalnom raspodjelom vremena rada do otkaza i dijelove ija se
potronja moe u odreenoj mjeri planirati, predviati ili terminirati (sa
normalnom, Vejbulovom i slinom raspodjelom vremena rada do otkaza).
Sa aspekta vrijednosti trokova, raspodjela trokova (cijena) rezervnih
dijelova za konkretni tehniki sistem najee odgovara Pareto zakonu.
190
Baza podataka neophodna za proces upravljanja rezervnim

dijelovima i materijalima za odravanje u REMAX sistemu prikazana je na
slici 78. Ona obuhvata analizu elemenata nabavke, distribucije, stanja
skladita, sa aspekta ostvarenja plana proizvodnje i nadzora nad njegovom
realizacijom (neophodan ulaz robe odreenog kvantiteta i kvaliteta).
REMAX: Tehniko-tehnoloka dokumentacija

Nadzor
postrojenja
Terminiranje
intervencija odravanja,
Obezbjeenje rezervnih
dijelova, materijala i
izvrilaca,
Utvrivanje slabih
mjesta,
Trokovi po postrojenju
i otkazu
Disponiranje
materijala
Rezervacije po planu
Zahtjevi za nabavku
Nadzor porudbina
Evidentiranje
prijema
Evidentiranje
izdavanja
Upravljanje
proizvodnjom
Praenje radnih
naloga
Terminiranje
(predvianje)
Analize i ocjene
Slika 77. Neophodne podloge za uspostavljanje sistema REMAX
5.6.2 INTEGRISANI PRODUKTIVNI INFORMACIONI

SISTEM U ODRAVANJU - TOPIS II
Ovaj informacioni sistem je razvijen u okviru integralnog
softverskog paketa za upravljanje proizvodnjom. Zasnovan je na osam
meusobno povezanih modula, uz potpunu otvorenost za ukljuenje
elemenata logistike podrke, slika 79.
191
ULAZ ROBE
Tehnicka
dokumentacija
Periodicni
izvjetaji
DISTRIBUIRANJE
Pokretanje
nabavki
Pracenje
cijena
Analize (ASC i
dr.)
Cijene
Katalog
dijelova
Cijena
Kontinuirano
pracenje
stanja
Lista
djelova
Rezervacija
kolicina
Dobavljaci
Katalog
dijelova
Katalog
djelova
Unutranji
transport
Dobavljaci
Preporuke
dobavljaca
Uslovi u
pogledu
cijena i
rokova
isporuka
NADZOR
POSTROJENJA
PLAN
ODRAVANJA
Reklamacija
Baza
podataka za
rezervne
dijelove i
materijale za
odravanje
Katalog
djelova
OBRACUN
TROKOVA
Statistika
nabavnih cijena
Zahtjevi
Nadzor
ugovora
Narucivanje
kooperacije
Istraivanje
trita
NABAVKA
Postupak za
dopunu
reklamiranih
kolicina
Zahtjevi
Statistika
kvaliteta
Lista
dijelova
Kvalitativna i
kvantitativna
kontrola
Nadzor
narudbi
PLAN
PROIZVEDNJE
Nadzor
porudbina
Izvjetaji prema
planu rada
IZMJENE I
DOPUNE
TEHNICKE
DOKUMENTACIJE
STANJE SKLADITA
Slika 78. Model upravljanja rezervnim dijelovima po sistemu REMAX
5.6.3 SISTEM ODRAVANJA - IIS

Koncepcija odravanja pod nazivom IIS, zasnovana na integralnoj
sistemskoj podrci (ISP), zasniva se na nekoliko bitnih pretpostavki za
efikasno odravanje: vrednovanju znaaja odravanja, specifinostima
tehnolokih izabranih procesa, kao i korienju odreenih upravljakih
192
modula, praenih adekvatnim menaderskim procesima. Pri tome se

odravanje tretira ravnopravno sa ostalim elementima ISP: nabavkom,
alatima, energetikom, uslovima rada, transportom, zatitom i servisiranjem.
MAINSKI TEHNIKI SISTEM
TOPIS II
Projektovanje
Proizvodnja
Eksploatacija
Proizvoa
KPOJUPITER
Projektovanje za
odravanje
struktura
metode
Korisnik
Projektovanje odravanja
TS
modeli
podrka
Planiranje i
upravljanje
planiranje
upravljanje
M
O
D
U
L
I
Slika 79. Osnovno struktura TOPIS II

193
Polazei od osnovnih funkcija preduzea prikazanih na slici 80,

definiu se modeli odravanja IIS (slika 81), kao i sam izbor politike
odravanja i ponaanje menadera odravanja u samoj organizaciji
odravanja tehnikog sistema, slika 82.
Razvoj
Upravljanje
proizvodnjom
Priprema rada
Rukovanje
materijalom
PROIZVODNE
RADNE JEDINICE
RJ 1 RJ 2
Upravljanje kvalitetom
Kontrola
Opti poslovi
Izdavanje
alata
RJ r
Odravanje sistema
Integralna sistemska
podrka
Upravljanje novcanim
tokovima
Upravljanje
sistemom
Marketing
Slika 80. Osnovne funkcije preduzea
5.6.4 UPRAVLJAKI INFORMACIONI SISTEM ZA

ODRAVANJE - MIMS
Razvoj novih metoda upravljanja, uz primjenu robotike i
automatizacije upravljanja i poveanje zahtjeva za sigurniji i humaniji rad
rukovaoca opremom, kao i poboljanje uticaja opreme na ivotnu sredinu,
postavljaju sve sloenije zadatke odravanja. Smanjenje trokova
odravanja uz povienje raspoloivosti opreme, utie na efikasnost rada
svakog poduzea.
194
Planiranje
intervencija
Energetika
UPRAVLJANJE
PROIZVODNJOM
Priprema
dokumentacije
Obezbjedenje
uslovarada
RUKOVANJE
MATERIJALOM
Izvjetavanje-kontrola
procesa
Transport
sistem-okolina
Analiza
odravanja
Projektovanje
poboljanja
Zatita i
obezbjedenje
PRIPREMA I
SKLADITE ALATA
UPRAVLJANJE
KVALITETOM
Servisiranje
Operativno odravanje
TEHNICKA
PRIPREMA
UP
KP
OP
UNT
Poslovoda
Obezbjedenje
alata
PROIZVODNE RADNE JEDINICE
Evidentiranje otkaza i
izrada planova
Obezbjedenje
materijala i
rezervnih dijelova
Kontrola
Upravljanje
zalihama
Izrada programa
rada
Terminer
Za obavljanje poslova odravanja, bez obzira na nivo koritene

strategije odravanja, nunu pretpostavku predstavlja uvoenje i primjena
Informacionog sistema za odravanje, baziranog na raunarskom
programskom sistemu i obradi podataka na raunarskoj opremi povezanoj u
lokalnu mreu. Jedan takav sistem je poznat pod nazivom Upravljaki
informacijski sistem za odravanje (Menagement Information Maintenance
System - MIMS), razvijen u svojim podsistemima za konvencionalno
odravanje, prema projektu Strojarskog fakulteta u Slavonskom Brodu i
programskoj realizaciji preduzea Informatiki inenjering - ININ, za
odravanje po stanju prema podsistemu rjeenom u programskom sistemu
MIMIC 2001 naunog parka za odravanje iz Manestera, [43] .
Slika 81. Moduli odravanja u okviru IIS sistema

Sistem MIMS raen je modularno, tako da se moe koristiti za
razliite strategije odravanja, za razliite nivoe organizacije odravanja,
kao i za razliite tipove organizacije (centralizovano, decentralizovano,
odravanje povjereno specijalizovanim preduzeima). Sistem ostavlja
mogunost modularnog uvoenja funkcije odravanja, uzimajui u obzir i
195
finansijske, organizacijske ili kadrovske mogunosti korisnika, poev sa

informatizacijom skladita pa do uvoenja podsistema odravanja po stanju.
a) izbor politike odravanja
b) menader u odravanju
Slika 82. Elementi sistema IIS

Podsistemi sistema MIMS prikazani su na slici 83. Sistem MIMS
sadri slijedee podsisteme: BAZAP - baza zajednikih podataka, TEHPO podsistem tehnikih podataka o opremi, PREOD - podsistem preventivnog
odravanja, NAZAL - podsistem nabavke i zalihe rezervenih dijelova i
materijala, UPROB - podsistem za planiranje i praenje poslova odravanja,
KOROD - podsistem za korektivno odravanje, KONPR - podsistem
kontrolnih pregleda, POENE - podsistem za praenje potronje energenata,
PRAVO - podsistem za praenje vozila, ODSTA - podsistem za odravanje
po stanju.
Podsistem BAZAP sadri zajednike podatke potrebne za rad ostalih
podsistema i za vezu sa Informacionim sistemom preduzea, slika 84. U
njemu se nalaze zajednike ifre, podaci o zaposlenima i partnerima, te
programi za rad menadera.
Podsistem TEHPO sadri podatke o postrojenjima i opremi, zatim o
lokaciji opreme, proizvoaima, rezervenim dijelovima i proizvoaima
196
rezervnih dijelova. U njemu postoji mogunost dobijanja karte opreme sa

tehnikim podacima, podacima o statusu opreme (u radu, na popravci,
otpisana), kao i dobijanje podataka koji definiu strukturu i pripadnost
opreme.
BAZAP
PREOD
TEHPO
NAZAL
KONPR
UPROB
KOROD
POENE
PRAVO
ODSTA
Prikupljanje
podataka
1. Ucitavanje programske podrke

2. Mjerenje i prikupljanje podataka o stanju
3. Vracanje izmjerenih podataka u sistem
Slika 83. Podsistemi sistema MIMS

Podsistem TEHPO dat na slici 85 sadri slijedee module: PODACI
O OPREMI (Tehniki podaci, Radne karakteristike, Dobavljivost,
Proizvoa, Tip, Naziv, Vijek trajanja, Slika, Tehniki opis, itd.);
LOKACIJA OPREME (Tehnoloki raspored, Radni status, itd.); ZAMJENA
(Obavljene zamjene, Razlozi zamjene, Datumi zamjene, itd.);
POSTROJENJE (LINIJA), MAINA, UREAJ (Podaci o sastavu,
197
Pripadnost, Sastav po inventarnim brojevima, Sastav po ureajima i

sklopovima, itd.); REZERVENI DIJELOVI (Pripadni rezerveni dijelovi,
Status zamjene, Normativ zamjene, Koliina po preporuci proizvoaa,
itd.); PROIZVOAI RDK (Proizvoai rezervenih dijelova i komponenti,
Dobavljivost, itd.).
PREDUZECE
KADROVI
PARTNERI
IFRE
IZVJETAJI
Slika 84. Moduli podsistema BAZAP

Podsistem PREOD sadri podatke o preventivnom odravanju
(pranje, ienje, podmazivanje, pregledi, zamjene), a koje se odrava u
odreenim ciklusima rada (vremena, preenim kiloetrima itd.). Takoe se
definiu i tehnoloke operacije za obavljanje poslova preventivnog
odravanja, izrauju planovi preventivnog odravanja po odravaocima i
opremi i prati obavljanje planiranih zadataka. On sadri slijedee module,
slika 86: MJESTA PREVENTIVNOG ODRAVANJA (Oznake, Nazivi, Broj
istih mjesta, Crte s oznakama, Vrste preventivnog odravanja, itd.);
TEHNOLOKE OPERACIJE (Vremena operacija, Ciklus obavljanja,
Izvrioci, Potrebni materijali i alati, Potrebni rezerveni dijelovi, itd.);
IZRADA PLANA (Definisanje zadnjeg datuma obavljanja, Izrada plana,
itd.); PRAENJE PLANA (Prijava obavljenih operacija, Rebalans plana,
Promjene ciklusa, itd.); GRUPNE OPERACIJE (Grupne operacije za
klasifikacijske grupe, Potrebni radnici, Potrebno vrijeme, Potrebni materijali
198
i RDK); IZVJETAJI (Operacije preventivnog odravanja, Plan i stanje

poslova preventivnog odravanja, Plan trokova preventivnog odravanja i
sl.).
BAZAP
PODACI O
OPREMI
LOKACIJA
OPREME
POSTROJENJE
(LINIJA)
ZAMJENA
MAINA
UREAJ
REZERVNI
ELEMENTI (RDK)
PROIZVOACI
HDK
IZVJETAJI
Slika 85. Moduli podsistema TEHPO

Podsistem NAZAL sadri podatke o stanju materijala i rezervenih
dijelova u skladitu, prometu materijala (ulaz, izlaz i povrat) i porudbinama
za isporuke materijala i rezervnih dijelova od dobavljaa. U njemu se prate
minimalne, maksimalne i signalne koliine materijala i rezervenih dijelova.
Podsistem NAZAL sadri slijedee module, slika 87: MATERIJALI (ifra,
Naziv, Jedinica mjere, Konto, Kvalitet, Standard, Dimenzije, Klasifikacije,
Kataloka oznaka, Dopunska oznaka, Minimaks koliine, ABC
kategorizacija, Tehniki opis, itd.); MOGUNOST DOBAVLJAA (Rok,
199
Cijena, Koliina, Isporuke i sl.); INVENTURNO I POETNO STANJE

(Preuzimanje poetnog stanja, Priprema za inventuru, Sprovoenje
inventure); PORUDBENICA (Oznaka, Dobavlja, Nain plaanja, Nain
otpreme i sl.), SADRAJ NARUDBENICE (Broj zahtjeva, Redni broj
isporuke, Ugovoreni rok isporuke, Ugovorena koliina, Ugovorena cijena i
sl.), BADARENJE INSTRUMENATA (Popis instrumenata, Ciklus do
pregleda, Datum zadnjeg pregleda, Naeno stanje i sl.); SKLADITE (Stanje
na skladitu, Stanje po grupama, Stanje po nazivu); ULAZNA KONTROLA
(Prijem materijala, Reklamacije dobavljaima, Rjeenje reklamacije i sl.);
PROMET (Pregled i unos dokumenata ulaza i izlaza: prijema, izdavanja,
povratnica, otpremnica, reversa, storno dokumenata i sl.); IZVJETAJI
(Podaci za skladini broj i za klasifikacijsku grupu, Stanje zaliha, Promet za
period, Koliine manje od signalne).
BAZAP
TEHPO
NAZAL
MJESTA
PREVENTIVNOG
ODRAVANJA
IZRADA
PLANA
TEHNOLOKE
OPERACIJE
GRUPNE
OPERACIJE
PRACENJE
PLANA
IZVJETAJI
Slika 86. Moduli podsistema PREOD
200
Podsistem KONPR sadri podatke o obaveznim pregledima

(zakonski ili propisi poduzea), rezultatima tih pregleda kao i mjestima
mjerenja.
BAZAP
MATERIJALI
MOGUCNOSTI
DOBAVLJACA
INVENTURA I
POCETNO
STANJE
PORUDBINA
SADRAJ
PORUDBINE
BADARENJE
INSTRUMENATA
SKLADITE
ULAZNA
KONTROLA
PROMET
(DOKUMENTI)
IZVJETAJI
Slika 87. Moduli podsistema NAZAL

Sadri slijedee module, slika 88: MJESTA KONTROLNIH
PREGLEDA (Oznaka mjesta pregleda, Naziv mjesta pregleda, Ciklus, Vrsta
kapaciteta za obavljanje pregleda, Kapacitet, Potrebno vrijeme, Potrebni
uslovi, Opis posla); PLAN KONTROLNIH PREGLEDA (Inventarni broj,
Mjesto pregleda, Planirani datum pregleda, Izvrilac); STANJE
KONTROLNIH PREGLEDA (Ostvareni kontrolni pregledi, Datum,
Izvrilac, Rezultat pregleda, Opis nalaza); KONTROLNA MJERENJA
201
(Oznaka mjesta mjerenja, Naziv mjesta mjerenja, Ciklus, Vrsta kapaciteta,

Kapacitet, Potrebno vrijeme, Uslovi za obavljanje); DOZVOLJENE
VELIINE (Mjesta mjerenja, Dozvoljena donja vrijednost, Dozvoljena
gornja vrijednost, Dozvoljena srednja vrijednost, Oznaka veliine, Jedinica
mjere); PLAN MJERENJA (Inventurni broj, Mjesto kontrolnih mjerenja,
Veliina, Planirani datum); IZMJERENE VELIINE (Mjesto kontrolnih
mjerenja, Datum mjerenja, Izmjerena veliina); SKICA MJERENJA (sadri
skicu opreme s oznaenim mjestima mjerenja).
Podsistem KOROD sadri podatke o svim zastojima i otkazima na
opremi, istoriju rada opreme u eksploataciji, radne naloge za obavljanje
popravki i otklanjanje otkaza i utroke rezervenih dijelova, materijala i rada
po radnim nalozima.
TEHPO
PLAN
KONTROLNIH
PREGLEDA
MJESTA
KONTROLNIH
PREGLEDA
STANJE
KONTROLNIH
PREGLEDA
KONTROLNA
MJERENJA
PLAN
MJRENJA
DOZVOLJENE
VELICINE
IZMJERENE
VELICINE
SKICA
MJERENJA
Slika 88. Moduli podsistema KONPR

Podsistem KOROD sadri slijedee module, slika 89: PRIJAVA
ZASTOJA I OTKAZA (Inventurni broj opreme, Datum i vrijeme prijave,
Vrsta zastoja ili otkaza, Podnosiic prijave, Opis zastoja ili otkaza i dr.);
RADNI NALOG (Broj radnog naloga, Broj prijave za koju se otvara, Uzrok
202
zastoja, Status otkaza, Mjesto troka radova i materijala sa radnog naloga,

Datum i vrijeme poetka rada, Datum i vrijeme zavretka radova, Datum i
vrijeme putanja u eksploataciju, Opis zadatka, Opis obavljenog posla);
UTROAK VREMENA (Utroak rada kooperatata i vlastitih radnika na
odravanju); UTROAK MATERIJALA I REZERVNIH DIJELOVA I
KOMPONENTI (ifra materijala i rezervenih dijelova i komponenti,
Utroak na radnom nalogu); ZAMIJENJENA OPREMA (Inventarni broj i
Ident broj opreme za zamjenu, Inventurni broj i Ident broj zamijenjene
opreme, Razlog zamjene); OSTALI TROKOVI PO RADNOM NALOGU
(Naziv troka, Iznos i dr.); ZAVRNI IZVJETAJI (Zastoji opreme,
Pokazatelji: srednje vrijeme izmeu dva otkaza - SVIK, Broj otkaza,
Raspoloivost, Pouzdanost, Slaba mjesta i Slaba oprema, Popis opreme u
otkazu, Neizvreni radovi za remont, Podaci o radu linija i postrojenja).
BAZAP
TEHPO
NAZAL
PRIJAVA
ZASTOJA I
OTKAZA
RADNI
NALOG
TROKOVI PO
RADNOM
NALOGU
UTROAK
VREMENA
IZVJETAJI
UTROAK
MATERIJALA
I RDK
ZAMIJENJENA
OPREMA
Slika 89. Moduli podsistema KOROD
203
Podsistem POENE sadri podatke o potronji energenata, mjernim

mjestima, te pregledima potronje po mainama, linijama, pogonima i
mjernim mjestima. Podsistem POENE sadri slijedee module, slika 90:
MJERNA MJESTA ZA VODU (Mjerno mjesto, naziv, Oznaka brojila i dr.);
POTRONJA TOPLE VODE (Godina, Mjesec, Oznaka brojila, Naziv
mjesta brojila, Poetno stanje, Zavrno stanje i sl.); MJERNA MJESTA ZA
ELEKTRINU ENERGIJU (Mjerno mjesto, Naziv, Oznaka brojila i dr.);
POTRONJA ELEKTRINE ENERGIJE (Godina, Mjesec, Mjerno mjesto,
Brojilo, Potronja radne energije via tarifa, Radna energija nia tarifa,
Angaovana snaga, Izmjerene vrijednosti za svaku tarifu i dr.);
POTRONJA ENERGENATA (Godina, Mjesec, Dan, Inventurni broj
maine, ifra energenta, Potroena koliina i sl.); ZAVRNI IZVJETAJI
(Potronja vode za izabrani period i brojilo, Ukupna potronja vode,
Potronja elektrine energije po vrsti, brojilu i ukupno, Potronja CO2, O2 i
kiselina i ostalih potronih materijala).
TEHPO
MJERNO MJESTO
ZA OSTALE
ENERGENTE
MJERNO
MJESTO ZA
TOPLU VODU
MJERNO MJESTO
ZA ELEKTRICNU
ENERGIJU
POTRONJA
ENERGENATA
POTRONJA
TOPLE VODE
POTRONJA
ELEKTRICNE
ENERGIJE
IZVJETAJI
Slika 90. Moduli podsistema POENE

Podsistem PRAVO sadri podatke o vozilima poduzea (praenje
rada, potronja ulja i goriva, raspoloivost vozila). Sadri slijedee module,
slika 91: VOZILA (Registracijska oznaka, Tip, Naziv, Klasifikacija,
204
Proizvoa, Godina proizvodnje, Datum putanja u eksploataciju, Tehniki

opis); PRAENJE RADA (Registracijski broj, ifra vozaa, Datum, Putni
nalog, Prevezeno kilometara, Prevezeno kilograma, Utroeno gorivo,
Utroeno mazivo i dr.); GORIVA (Datum odreivanja, Cijena, Valuta i dr.);
ZAVRNI IZVJETAJI (Rad vozila, Nalozi, Potronja goriva i maziva,
Ukupno po pozilu, Ukupno po vozau).
PREOD
BAZAP
TEHPO
KOROD
VOZILA
PRACENJE
RADA
GORIVA
IZVJETAJI
Slika 91. Moduli podsistema PRAVO

Podsistem UPROB sadri modul za planiranje i praenje poslova
odravanja, koji za svoj rad koristi podatke iz postojeih podsistema.
Omoguava izradu plana odravanja, proraun cijene odravanja, izradu
pojedinanih planova po svakom uesniku, planova potreba resursa
(kapaciteta, materijala, dokumentacije, alata, itd.), kao i praenje odvijanja
planova. Sadri sljedee module, slika 92: PODACI (Podaci o planu: nainu
rada na planu, terminskoj jedinici, poetku radnog dana, trajanju radnog
dana); AKTIVNOSTI PLANA (Oznaka aktivnosti, Naziv aktivnosti, Vrsta,
Veza s jednom od prethodnih aktivnosti, Vrsta veze - preklop, zazor, Isti
poetak, Slijedni poetak, Duina trajanja, Podaci o kapacitetima za
205
aktivnosti: Oznaka kapaciteta, Koliina, Cijena jednog sata rada); OSTALI

RESURSI (Podaci o resursima za aktivnosti: potrebni materijali, gotova
roba, rezerveni dijelovi i komponente, alati i dokumentacija, Cijena resursa);
PRIJAVA GOTOVOSTI (Plan, Aktivnost, Datum prijave, Procenat
gotovosti); PREGLEDI I IZVJETAJI (Stanje plana, Plan aktivnosti, Plan
pojedinih izvrioca i kapaciteta, Dnevno potrebni resursi, Plan potreba,
Rezervacije materijala, Kalkulacija, Termin plan - linijski dijagram,
Kumulativ realizacije, Plan trokova).
TEHPOD
BAZAP
NAZAL
OSNOVNI
PODACI O
PLANU
AKTIVNOSTI
PLANA
OSTALI
RESURSI
PRIJAVA
GOTOVOSTI
PREGLEDI I
IZVJETAJI
Slika 92. Moduli podsistema UPROB

Podsistem ODSTA omoguava uvoenje strategije odravanja po
stanju. U prvoj fazi odravanja uvoenje po stanju organizuje se za glavnu
opremu (generatori, turbine, pumpe, kompresori). Praenjem rezultata
mjerenja dobiju se pokazatelji za izabrane parametre (temperatura, vibracije,
itd.), koji odreuju vremenski ciklus ponovnog mjerenja i daju prognozu
oekivanog otkaza komponente. Podsistem ODSTA predstavlja programski
paket razvijen za odravanje po stanju parka za odravanje iz Manestera u
okviru sistema za odravanje MIMIC 2001. Kao cjelina je ugraen i u sastav
MIMS.
206
Podsistem ODSTA slijedee module, slika 93: MJESTA MJERENJA

RADNIH PARAMETARA (Oprema, ifra mjesta mjerenja); PARAMETRI
ZA MJERENJE (Izabrani parametri, Veliine i jedinice mjerenja za izabrano
mjesto mjerenja, Ciklus mjerenja); REZULTATI MJERENJA (Veliine kao
rezultati mjerenja, Ulaz mjernih veliina u sistem MIMS); IZBOR
INSTRUMENTA (Definisanje mjernih instrumenata, Izbor instrumenta);
PARAMETRI INSTRUMENTA (Karakteristike instrumenta, Unos programa
u memoriju instrumenta za mjerenje, Unos mjesta mjerenja); ULAZ
IZMJERENIH VRIJEDNOSTI (Povezivanje instrumenta i raunara,
Priprema za prenos izmjerenih vrijednosti, Prenos vrijednosti u rezultate
mjerenja); ANALIZA REZULTATA (Obrada rezultata, Proraun trendova,
Proraun ciklusa mjerenja, Prognoza preostalog vijeka upotrebe
komponenti).
PREOD
TEHPOD
MJESTA MJERENJA
RADNIH
PARAMETARA
IZBOR
INSTRUMENATA
PARAMETRI
ZA MJERENJE
PARAMETRI
INSTRUMENATA
REZULTATI
MJERENJA
ULAZ
IZMJERENIH
VRIJEDNOSTI
ANALIZA
REZULTATA
PREGLEDI I
IZVJETAJI
Slika 93. Moduli podsistema ODSTA

207
5.6.5 SISTEM ZA PREGLED VOZILA I RADNIH MAINA

SA STANOVITA EKSPLOATACIJE I ODRAVANJA
- KROV 3
Program KROV 3 namijenjen je korisnicima koji ele imati na
jednom mjestu pregled vozila i radnih maina sa aspekta eksploatacije i
odravanja. Program omoguava otvaranje, izdavanje, evidenciju i pregled
putnih naloga, kako za vozila tako i za radne maine. U oblasti odravanja,
ovaj program omoguava relativno lako otvranje radnih naloga, njihovu
evidenciju, kao i evidenciju svih zaposlenih koji su direktno ili indirektno
vezani za proces odravanja.
Linije menija imaju svoje pripadajue menije: OSNOVNI PODACI,
EKSPLOATACIJA, KOREKTIVNO ODRAVANJE, PREVENTIVNO
ODRAVANJE, PREGLEDI, PROZOR i POMO, slika 94.
Slika 94. Izgled i organizacija korisnikog prozora

programa KROV 3, [43]
208
U okviru menija OSNOVNI PODACI dat je pregled baza podataka,

sa kojim je omoguena laka manipulacija (unos novih podataka o vozilima,
radnim mainama, zaposlenim, kao i niz pomonih podataka), slika 95.
Slika 95. Prikaz opcije OSNOVNI PODACI, [43]

Sve opcije u meniju su u sutini tabele u okviru baza podataka, sa
kojima ovaj program radi. Svaka od datih tabela ima svoju propisanu formu
za unos novih i brisanje starih podataka, s ciljem auriranja adekvatne baze
podataka sa kojom e program raditi.
209
Potrebno je naglasiti da su neke od tabela meusobno povezane, pa

je neophodno prvo formirati sve tabele za sve pomone podatke, koji e
predstavljati paletu opcija za sve ostale tabele. Pregled svih pomonih tabela
moe se vidjeti koritenjem opcije POMONI PODACI, takoe u okviru
padajueg menija OSNOVNI PODACI, slika 96.
Slika 96. Pregled opcije POMONI PODACI, [43]

U okviru ove opcije mogue je realizovati razne izmjene u tabelama
pomonih podataka, s ciljem stvaranja uslova za pristupanje formiranju
ostalih tabela u bazi. To su tabele sadrane u opciji padajueg menija
OSNOVNI PODACI: Vozila, Radne maine, Zaposleni, Evidencija
akumulatora i Auriranje auto guma. Preko ovih formi se vri unos novih,
210
promjena postojeih i auriranje podataka. Kao primjer, dat je prozor za

unos podataka Vozila, slika 97.
a) karton vozila
b) karakteristike vozila
Slika 97. Prikaz opcije Vozila, [43]
211
Jedan dio polja se automatski popunjava na osnovu izabranih opcija

(uta polja). Nakon unosa svih podataka neophodno je potvrditi unos sa
opcijom OK ili odustati od promjene sa opcijom ODUSTANI. Ukoliko je
potvren unos, u tabeli prozora Lista vozila e se pojaviti novouneeno
vozilo. Dugme simboliki predstavljeno sa lupom slui za pregled
postojeih unijetih podataka o vozilu i za njihovo eventualno
ispravljanje.Dugme simboliki predstavljeno sa crvenim iksom i znakom
uzvika slui za brisanje vozila iz baze. Preostale opcije u ovom meniju su
Podeavanje tampe, Pregled prije tampanja, tampanje i Izlaz.
U okviru padajueg menija EKSPLOATACIJA smjeetene su sve
opcije vezane za samu eksploataciju vozila: Otvaranje putnih naloga,
Trebovanje za gorivo, Pregled trebovanja za gorivo i Pregled putnih
naloga, slika 98. Sve ove opcije vuku podatke iz baze kojom su definisani
osnovni podaci.
Slika 98. Prikaz opcije Putni nalog, [43]
212
Pripadajui meni Korektivno odravanje se sastoji iz etiri opcije, od

kojih prve dvije se odnose na vozila (dio iznad horizontalne linije), dok se
druge dvije odnose na maine (dio ispod horizontalne linije).
Pokretanjem opcije Pregled radnih naloga, otvara se prozor
prikazan na slici 99, koji omoguava unoenje svih potrebnih podataka. Kao
dodatna opcija osnovnom paketu jeste Preventivno odravanje, koje je
specifino i karakteristino za svaki vozni park.
Slika 99. Prikaz opcije Radni nalog, [43]
Padajui meni Pregledi omoguava prikaz uneenih podataka prema

razliitim kriterijumima datim na slici 100. To su opcije: Vozila za
registraciju, Radne maine za registraciju, Neispravna vozila, Neispravene
maine, Spisak ugraenih akumulatora, koji takoe vre selekciju i prikaz
po kriterijumima definisanim u skladu sa nazivom svake od date opcije.
Ukoliko se eli pregled vozila ili maina po nekom drugom kriterijumu,
213
potrebno je koristiti prozor dat na slici 101 pod nazivom Parametarski

izvjetaji (posebno za vozila i posebno za maine).
Slika 97. Prikaz opcije Pregledi, [43]
Baza vozila u opciji Izvjetaji se nalazi u prozoru Sva vozila, dok je

izvjetaj dobijen za vozila koja su prebaena u prozor Izabrana vozila. U
poetku je mogue da se neki od izvjetaja ne pojavljuju, iz razloga
nekompletnog unosa potrebnih podataka, pa je neophodno Parametarske
izvjetaje koristiti tek nakon nekog vremena po definisanju svih potrebnih
parametara.
Padajui meni Prozor daje dodatnu mogunost razliitog pregleda
prozora koji je otvoren. Kada se dobije tabelarni pregled neispravnih vozila
ili neki parametarski izvjetaj, podaci se mogu dodatno urediti na nain
definisan u ovom meniju.
214
5.6.6 PROGRAM ZA PRAENJE ODRAVANJA

VAZDUHOPLOVA - UH 1
Aktivnosti odravanja vazduhoplovstva se organizuju na nain da se
komandantu na bojnom polju osigura maksimalan broj sigurnih i za misiju
sposobnih letjelica. Ove aktivnosti moraju biti posveene brzoj, trajnoj i
pouzdanoj podrci u jako pokretljivom, integrisanom bojnom polju, koje se
oekuje u buduim borbama. Svaka jedinica vazduhoplovstva je odgovorna
za obavljanje odravanja na nivou jedinice njoj dodjeljenih letjelicama.
Slika 101. Prikaz opcije Izvjetaji, [43]
U osnovi, iako je vojna struktura u BiH po prirodi zasnovana na

hijerarhiji, odravanje u vazduhoplovstvu je decentralizovano. Svaka
jedinica, sve dok zadovoljava zahtjevane standarde, ima potpunu slobodu u
sprovoenju aktivnosti odravanja unutar svog domena (mogunosti).
Aktivnosti koje nije mogue provesti unutar jedinice sprovode se na nekom
od pripadajuih viih nivoa odravanja unutar vojne strukture ili u nekoj od
civilnih firmi putem ugovornih odnosa, kako u zemlji tako i u inostranstvu.
Osim redovnih aktivnosti odravanja, bitan segment u organizaciji
odravanja jeste i dijagnostiki program, koji zajedno sa redovnim
programom ispitivanja kvaliteta koritenih sredstava, utie na povoanje
215
bezbjednosti i smanjenje ukupnih trokova odravanja. Takve aktivnosti se

obino provode u civilnim firmama putem ugovornih odnosa. Na taj nain
vojska tedi znaajna sredstva koja bi bila utroena za kupovinu skupe
opreme i obuku ljudstva. Primjeri takvih aktivnosti su: analiza ulja
(inostranstvo), rendgenski pregledi konstrukcije (Energoinvest Sarajevo),
itd.
Sistem inspekcija preventivnog odravanja vazduhoplova se sastoji
od periodinih inspekcija, provjera i servisa. Pratei informacioni sistem je
namjenjen da bi obezbjedio sistematsko ispitivanje vazduhoplova i
pridruene opreme u toku vijeka upotrebe istih. Koristi se kod planiranih
inspekcija, provjera, servisa i operacija odravanja, a koje su zahtjevane
odreenim situacijama, uslovima i unaprijed odreenim intervalima.
Propisane inspekcije i operacije odravanja propisane su u odgovarajuim
tehnikim uputstvima, tehnikim biltenima, porukama o bezbjednosti leta ili
porukama o preventivnim aktivnostima u avijaciji.
Odgovornost najvieg rukovodioca (komadanta) je obezbjeenje
pravilnog odravanja i osiguranje izvravanja svih njegovih operacija, u
skladu sa odgovarajuim publikacijama za odravanje.
Organizacija ekonomsko-finansijskih poslova se organizuje preko
nadlenog ministarstva odbrane (MO). U cilju poboljanja efikasnosti i
efektnosti podrke jedinicama ostvaruje se kompletnost podataka putem
izvjetaja, vri se konsolidacija lokacija skladita, odgovara se na opravdane
zahtjeve jedinica, obezbjeuje procedura za nabavku i remont rezervnih
djelova i opreme. Putem tendera i drugih vrsta javnih nabavki obezbjeuju
se vanarmijski ugovori o nabavci i podrci po pitanju odravanja. Jedinice
bataljona i vie imaju sopstveno materijalno knjigovodstvo, bez mogunosti
sklapanja ugovora i direktne nabavke. Takve aktivnosti se sprovode samo na
nivou nadlenog MO, uz uee niih organizacionih cjelina.
Sve provjere (inspekcije), obavljeni servisi i operacije odravanja
moraju biti dokumentovane na odgovarajuim formularime. Komandant je
ovlaten da povea obim i uestalost bilo koje operacije odravanja kada se
vazduhoplov nae u neobinoj situaciji, kao to je: nepovoljno prirodno
okruenje ili vremenski uslovi, vrsta misije, periodi due neaktivnosti ili je
posada vazduhoplova ili osoblje odravanja na obuci.
Izgledi nekih od korisnikih prozora programa za praenje odravanja
vazduhoplova UH 1 dati su na slikama 102 do 107.
Kontrola proizvodnje. Sekcija kontrole proizvodnje upravlja
odravanjem letjelica i ostalim funkcijama snabdijevanja jedinice
216
vazduhoplovstva. Organizacija sekcije kontrole proizvodnje varira zavisno

od broja i tipa letjelica koje su dodjeljenje jedinici, zatim od nivoa
odravanja, misije jedinice, raspoloivosti prostora, terena, kao i okoline.
Slika 102. Izgled korisnikog prozora programa za praenje odravanja

vazduhoplova UH 1
Kontrola kvaliteta. Aktivnosti kontrole kvaliteta nadopunjuju one u
kontroli proizvodnje. Upravljanje kontrolom kvaliteta je koordinirano sa
svim fazama upravljanja proizvodnjom da se osigura maksimalna
produktivnost. Ispravno napravljene procedure kontrole kvaliteta
osiguravaju zadovoljavajui nivo kvaliteta, istovremeno smanjujui potrebe
za kontrolama i aktivnostima upravljanja. Standardi kontrole kvaliteta nikad
ne smiju biti rtvovani da bi se poveao obim obavljenih poslova. Da bi se
osigurala potpuna objektivnost, osoblje kontrole kvaliteta je direktno
odgovorno komandantu jedinice. Tehnika kontrola odravanja letjelica
osigurava pridravanje standarda i prakse utvrene u odgovarajuim
publikacijama (uputstva, standardi i normativi i dr.), te osigurava da se
potuju svi odgovarajui tehniki propisi. Ona takoe provjerava efikasnost
organizacije vazduhoplovno tehnike radionice i kvalitet rada. Prije
izvoenja kontrole, osoblje kontrole kvaliteta e se upoznati sa najnovijim
uputstvima, kako bi osiguralo da se kontrola provodi prema aktuelnim
zahtjevima.
217
Elementi odravanja letjelice. Elementi odravanja letjelica srednjeg

nivoa i nivoa jedinice su odgovorni za odravanje koje prelazi sposobnosti i
odgovornosti efa faznog tima. Elementi odravanja letjelica najee
obuhvataju: planirano odravanje, neplanirano odravanje, kao i odloeno
odravanje.
Slika 103. Prikaz opcije IZVJETAJI (REPORTS), [40]

Sekcija radionice za popravku komponenti. Sekcija radionice za
popravku komponenti vri popravke i preventivno servisno odravanje
komponenti letjelica i struktura koje zahtijevaju visok nivo specijalizovanih
tehnikih vjetina. Pri tome, opta podruja odgovornosti ukljuuju sljedee
cjeline: pogonsku sekciju, konstrukcione elemente, pneumatiku, elektroniku
letjelica, elektrine sisteme, sisteme naoruanja, kao i prenosne mehanizme.
Osoblje u pogonskoj sekciji servisira i popravlja pogonske maine, dok se u
sekcija za popravku konstrukcionih struktura vri popravka i odravanje
tijela vazduhoplova. Zaposleni u sekciji pneumatike odravaju, popravljaju i
ispituju probleme na pneumatskim sistemima. Sisteme elektronske opreme
letjelice odrava sekcija elektronske opreme letjelice, dok odravanje,
ispitivanje i popravku elektrinih sistema letjelica vri sekcija elektrike.
Sekcija naoruanja odrava i servisira sisteme naoruanja, a sekcija
prenosnih mehanizama vri popravke i odravanje sisteme prenosnih
mehanizama i rotorske sisteme.
218
Podloge za projektovanje organizacije odravanja u jedinicama za

odravanje vazduhoplova obuhvataju rjeavanja pitanja odravanja
vazduhoplova na nivou jedinice (OVJ) i odravanja vazduhoplova na
srednjem nivou (OVSN). Svaka jedinica vazduhoplovstva, ovlatena da
obavlja odravanje u jedinici, odgovorna je da njene letjelice budu spremne
za misiju. Obino, to odravanje obavlja rukovodilac posade, uz pomo
sekcija za odravanje, naoruanje, elektroniku i popravku djelova u sklopu
eta ili vodova. Pri tome, operacije OVJ obuhvataju: preventivno
odravanje, evidenciju odravanja i publikaciju i regulacije.
Slika 104. Pregled opcije PREGLED PO SATIMA, [40]
Ako obim poslova u odjeljenjima/vodovima OVJ postane vei nego

to mogu savladati, jedinice e traiti pomo. Elementi OVJ trae pomo od
ete OVSN koja ih podrava. Jedinice OVSN su odgovorne da osiguraju
rezervno odravanje i tehniku pomo u pogledu ispravne procedure za
provoenje preventivnog servisnog odravanja (PSO) i odravanje u jedinici
219
za vrijeme intezivnih aktivnosti. Podravana jedinica OVJ zavisi prije svega

o podravanju OVSN u pogledu pomoi u odravanju. Bitni elementi za
operacije OVSN su: koordinacija, vremenska ogranienja, radni sati,
radionike operacije, tok operativne gotovosti letjelica (TOG), metode
proizvodnje i radioniki dokovi.
Slika 105. Pregled opcije PREGLED PO VAZDUHOPLOVIMA, [40]
Operacije OVSN obuhvataju: planirano odravanje letjelica, sistem

kontrole preventivnog periodinog odravanja, sistem kontrola faznog
odravanja, planiranje (priprema, koordinacija, osoblje, opcije radnog
optereenja), inicijalnu kontrolu (prijem), kontrolu u toku rada, zavrnu
kontrola, sistem kontrola preventivnog faznog odravanja. Dnevno
preventivno odravanje ili preventivno servisno odravanje sastoji se od
dnevnog preventivnog odravanja, preventivnog servisnog odravanja, kao i
od redovnih i posebnih kontrola. Neplanirano odravanje letjelica gotovo
uvijek podrazumijeva vrenje odreenih specijalnih kontrola, kao i potrebe
za nepredvienim radovima. Pri tome, izvjetaji i procjene moraju biti
220
zasnovane na planu rasporeivanja letjelica za misije, dnevnim izvjetajima

o stanju letjelica lokalne jedinice (funkcije, priprema), kao i na materijalnoj
gotovosti letjelica i njenih voenih projektila.
Slika 106. Pregled opcije STANJE SVIH KOMPONENTI PO

VAZDUHOPLOVIMA, [40]
Najznaajnija podruja sa kojima se rukovodioci u jedinicama za

odravanje helikoptera susreu prilokom procjene i projektovanja
odravanja obuhvata: procjenu izvoenja, odreivanje radne snage jedinice,
programa sati letenja, odnosa radnih sati odravanja i sati letenja,
normiranih i dodijeljenih radni sati, zatim o efektivnosti odravanja, kao i
planiranom kapacitetu radnih sati odravanja.
Jedinica za odravanje helikoptera posjeduje odgovarajuu opremu za
tehniku dijagnostiku i opremu za testiranje. Ova oprema ukljuuje posebne
namjenske ureaje i komplete za testiranje, kao i drugu opremu za testiranje,
koja se koristi s ciljem utvrivanja ispravnosti. Oprema testira sisteme na
221
ispravnost funkcije, analizira neispravne djelove i predstavlja osnovu za

dobijanje pouzdane slike upotrebljivosti. Najee sadri: ureaje za
provjeru temparature ispunih gasova, ureaje za testiranje vibracija,
elektronski ureaj za centriranje elise, komplet za balansiranje propelera,
elektronsku vagu, ureaj za testiranje mjeraa koliine goriva, ureaj za
testiranje elektronskog sistema goriva, ureaj za testiranje iroskopa, ureaj
za testiranje sistema za otkrivanje poara, ureaj za testiranje pilotovog
statikog sistema, ureaj za testiranje hidraulike, ureaj za testiranje
rotacije, kao i komplet alata za pregled letjelice.
Slika 107. Pregled opcije TBO I RC KOMPONENTE I

PODKOMPONENTE, [40]
222
Poglavlje 6
MENADMENT KVALITETOM U ODRAVANJU
6.1 UVOD
Razvoj nauke i prakse u oblasti kvaliteta tokom zadnjih godina u
svijetu ima rastui trend. Tako i kvalitet odravanja tehnikih sistema, u
zavisnosti od uticaja veeg broja faktora datih na slici 108, zahtijeva
posebno tretiranje pitanja definisanja kvaliteta i njegovog ostvarivanja na
nain obezbjeenja jedinstvenih smjernica i preporuka za sve one koji su
zainteresovani za kvalitet. Ovi faktori ujedno predstavljaju osnovne
elemente integralne sistemske podrke tehnikog sistema, determinisane na
samu konstrukciju tehnikog sistema (unutranji faktori), kao i sam sistem
za podrku (spoljanji faktori). Krajnji efekat ovih faktora na proces
odravanja predstavlja vrijeme neophodno da se sistem iz stanja u otkazu
prevede u stanje u radu, odnosno optimizaciju trajanja vremena odravanja
(mjera kvaliteta sistema odravanja).
Kao odgovor na krizu kvaliteta, zapadne zemlje su izvrile
standardizovanje zahtjeva za kvalitetom kroz sistem menadmenta
kvalitetom na meunarodnom nivou serijom standarda ISO 9000, [42]. Od
tada, zahtjevi za posjedovanjem sistema menadmenta kvalitetom (serija
standarda ISO 9000), postaju sve vie ograniavajui faktor za preduzea
koja nisu svoje poslovanje uskladila sa zahtjevima standarda. Kvalitet nije
vie dovoljno postii samo kontrolom kvaliteta proizvoda, nego se
reproduktivnost (ponovljivost) mora garantovati efektivnim sistemom
223
menadmenta kvalitetom. U tu svrhu, dobru osnovu prua standard ISO

9001:2000 koji nije namijenjen samo kontroli kvaliteta proizvoda nego
preduzeu u cjelini. U njima je sistematizovano pozitivno svjetsko iskustvo
u pogledu organizovanja, dokumentovanja procesa i resursa koji obezbeuju
kvalitetan proizvod.
Slika 108. Faktori koji utiu na sistem kvaliteta

odravanja tehnikih sistema
224
S druge strane, sistem menadmenta kvalitetom je sistem

menadmenta kojim se, sa stanovita kvaliteta, vodi preduzee i njime
upravlja. Kontrola i ispitivanje, kao nain za eliminisanje nekvalitetnih
proizvoda sa trita, zamijenjeni su filozofijom upravljanja kvalitetom, koja
se, sasvim prirodno, utkala u sve pore savremenog poslovanja, pa i ivota.
Savremena poslovna strategija podrazumijeva menadment kvalitetom, kao
dio menadmenta preduzeem, bez obzira kojom se djelatnou preduzee
bavi. Time se omoguuje postizanje i kontinualno unapreenje kvaliteta
proizvoda i usluga uz snienje trokova ivotnog ciklusa, [44].
U okviru same funkcije odravanja tehnikih sistema, zadaci
funkcije kvaliteta se mogu grupisati u okviru slijedeih aktivnosti:
realizacija i prijem rezervnih dijelova izraenih u sopstvenim
radionicama ili kontraola rezervnih dijelova izraenih kod eksternih
proizvoaa,
realizacija prijema i kontrole kvaliteta proizvoda (poluproizvoda)
i potronog materijala nabavljenih na tritu,
realizacija periodine kontrole sposobnosti (mogunosti) maina
i ureaja u okviru perioda odravanja (period remonata), kao i u okviru
samog procesa proizvodnje (period eksploatacije),
realizacija sprovoenja mjera zatite na radu, mjera zatite od
poara i mjera zatite ivotne sredine u okviru tehnikog sistema.
6.2 PRIMJENLJIVOST PRINCIPA MENADMENTA

KVALITETOM U PROCESU ODRAVANJA
TEHNIKIH SISTEMA
Osnovni principi sistema menadmenta kvalitetom prema standardu
ISO 9001:2000 obuhvataju: orjentaciju ka korisniku, liderstvo rukovodne
strukture, ukljuivanje zaposlenih, procesni prilaz, sistemski prilaz
menadmentu, neprekidno unapreenje, donoenje odluka na osnovu
injenica, kao i njegovanje uzajamno korisnih odnosa sa dobavljaima.
Prilaz u doslijednoj implementaciji standarda u oblasti odravanja
tehnikih sistema zahtijeva slijedee aktivnosti: identifikaciju potreba i
oekivanja korisnika, utvrivanje politike i ciljeva kvaliteta, identifikaciju
procesa i odgovornosti za realizaciju ciljeva kvaliteta, utvrivanje i
obezbjeivanje resursa potrebnih za ostvarenje ciljeva kvaliteta, utvrivanje
225
i primjenu metoda za mjerenje efektivnosti i rezultativnosti procesa rada,

utvrivanje naina za spreavanje neusaglaenosti i eliminisanje njihovih
uzroka, utvrivanje i primjena procesa za neprekidna unapreenja sistema
menadmenta kvalitetom, [44]. Sistem menadmenta kvalitetom podstie
preduzea da analiziraju zahtjeve korisnika, definiu procese koji doprinose
realizaciji proizvoda koji je prihvatljiv za naruioca i da dre ove procese
pod kontrolom. Ovaj sistem daje okvir za stalna unapreenja kojima se
poveava zadovoljstvo korisnika i drugih zainteresovanih strana, s ciljem
obezbjeenja povjerenja u isporuku proizvoda ili obezbjeenja usluga koje
konstantno ispunjavaju zahtjeve.
6.3 DOKUMENTACIJA SISTEMA MENADMENTA

KVALITETOM
Dokumenta sistema menadmenta kvalitetom se strukturiraju u
nekoliko hijerarhijskih nivoa koji prate procese rada u preduzeu, pa samim
tim prate i sektor odravanja. U praksi, najee je to pet slijedeih nivoa
dokumentacije: Politika i ciljevi u oblasti kvaliteta, Poslovnik o kvalitetu,
Procedure, Uputstva i Zapisi, pri emu dokumentacija sistema
menadmenta kvalitetom u preduzeu moe da obuhvati odredbe statuta
preduzea koje se odnose na kvalitet, izjavu o politici u oblasti kvaliteta
koja sadri i ciljeve, poslovnik o kvalitetu, dokumentovane procedure, radna
uputstva, planove kvaliteta, podatke (rezultate) o ispitivanju i kontrolisanju,
specifikacije, crtee, ugovore, porudbine, dokumenta za unoenje podataka
o radu i odravanju opreme, radne naloge, podatke o dobavljaima,
zapisnike o analizi i reviziji (preispitivanje).
Dokumentacija internih provjera obuhvata slijedee zapise: godinji
program internih provjera, zahtjev za internu provjeru, nalog za internu
provjeru, plan interne provjere, kontrolna lista za internu provjeru, nalazi
interne provjere, izvjetaj o internoj provjeri. S druge strane, dokumenta
spoljanjeg karaktera koja doprinose funkcionisanju sistema menadmenta
kvalitetom mogu biti: meunarodni standardi ISO, regionalni standardi,
nacionalni standardi, granski standardi, zakoni koje donose pojedine drave,
pravilnici, uredbe i odluke koje donose vlade, odnosno pojedina
ministarstva. Veliki broj raznovrsnih dokumenata pomou kojih se
normativno regulie sistem menadmenta kvalitetom u preduzeu
226
istovremeno ukazuje na znaaj i ulogu kvaliteta, iznenauje svojom

obimnou i raznovrsnou, ali i izaziva poveanu odgovornost svih koji ta
dokumenta treba da primijene u preduzeu.
Sam sistem menadmenta kvalitetom mora biti ekonomian i ne
smije dodatno neopravdano poskupljivati poslovanje preduzea. Zbog toga
se rjeenja za sistem menadmenta kvalitetom ne mogu prepisivati ili uzeti
kao gotova iz tueg iskustva, ve ih je potrebno kreirati u svakom
konkretnom tehnikom sistemu. Na kraju, radi snienja trokova kvaliteta,
radi brzog reagovanja na poremeaje u sistemu menadmenta kvalitetom
(bilo da su izazvani unutranjim ili spoljanjim uzrocima), radi pravilnog
izbora metoda motivacije pojedinaca u sistemu treba sprovoditi efektivno
informisanje o kvalitetu.
6.4 STATISTIKE METODE - OSNOVA NOVE

KULTURE MENADMENTA
Statistike metode kontrole kvaliteta procesa rada poele su da se
koriste u prvoj polovini XX vijeka. Njihova primjena je omoguila znatno
olakanje sprovoenja operacija kontrole i znatno smanjenje broja
kontrolora. Prva primjena naunih metoda statistike kontrole kvaliteta
datira iz 1924. godine, kada je Walter Shewhart upotrijebio kontrolne karte
za utvrivanje udjela defektne proizvodnje. Statistike metode se mogu
primjenjivati u svakodnevnoj praksi menadmenta kvalitetom pri analizi
"uskih" mjesta. U Japanu se primjenjuju tzv. sedam prostih metoda
unapreenja kvaliteta. Ove metode posjeduju veoma vano svojstvo: njima
moe ovladati svako ko to eli, [44].
Ako je sedam prostih metoda namijenjeno cjelokupnom osoblju
preduzea, metode Taguchi koriste uglavnom inenjeri. Podruje primjene
metoda Taguchi obuhvata kako oblast razvoja, tako i oblast proizvodnje.
Ipak, u posljednje vrijeme postaje sve jasnije da nema smisla razvijati
postojane proizvode, sve dok se ne utvrdi ta eli korisnik. Za utvrivanje
zahtjeva (elja) korisnika slui marketing. Tako je u podruju kvaliteta
udahnuta jo jedna faza ivotnog ciklusa proizvoda. Krajem 1980-tih godina
u Japanu, a zatim i u SAD, u okviru marketinga je izdvojen novi pravac,
koji je nazvan "strukturiranje funkcije kvaliteta" (Quality Function
Deployment - QFD). Na taj nain, pomou metode QFD se ostvaruje
227
prevoenje zahtjeva (elja) korisnika u norme tehnikih uslova i dozvoljena

odstupanja tehnolokih operacija, a zatim pomou metoda Taguchi
razrauje tehnoloki proces sposoban da proizvodi postojane proizvode
(prema Taguchiju). Genichi Taguchi smatra da ne treba traiti optimalne
proizvode, tehnologije ili opremu, nego takve "objekte" (upravljivi faktori)
koji e biti sposobni da se suprotstave spontanim oscilacijama neupravljivih
uticaja u dovoljno irokim granicama, ne gubei pri tome (koliko je
mogue) sutinu svojih optimalnih svojstava. Dalje, pomou sedam prostih
metoda unapreenja kvaliteta obezbjeuje se stabilnost i reproduktivnost
proizvodnog procesa, posle ega se prelazi u oblast serijske proizvodnje,
gdje sedam prostih metoda funkcionie kao sredstvo kontrole stanja procesa
u toku. Meusobna povezanost razmatranih statistikih metoda po fazama
ivotnog ciklusa proizvoda prikazana je na slici 109, [44].
Slika 109. Meusobna veza statistikih metoda po fazama

ivotnog ciklusa proizvoda
228
Uloga statistikih metoda sastoji se u slijedeem: planiranje,

prikupljanje, obrada i unifikacija kako objektivnih tako i subjektivnih
podataka, zatim koritenje informacija pri analizi i upravljanju, kao i
ureivanje odnosa, uz donoenje odluka, prognoza i definisanja nekih
drugih funkcija.
Na osnovu koncepcije razvoja, standardizacije i uvoenja statistikih
metoda unapreenja kvaliteta u praksu, razmatraju se dva nivoa: prvi nivo metodologija rada sa primarnim podacima (rezultati mjerenja, analize,
ispitivanja, kontrole) i drugi nivo - metodologija rada sa podacima o
defektnosti, uzrocima defekata, uzrocima otkaza, trokovima niskog
kvaliteta i dr.
Na taj nain, statistike metode unapreenja kvaliteta predstavljaju
osnovu nove kulture menadmenta, ije ponaanje (donoenje odluka) se
oslanja na vrst fundament vjerodostojnih i tanih podataka i informacija,
[44]. Osnovne funkcije statistikih metoda unapreenja kvaliteta pri
njihovom korienju u privredi prikazane su na slici 110.
6.5 MJESTO STATISTIKIH METODA U SISTEMU

MENADMENTA KVALITETOM
Kljuni elementi sertifikacije sistema menadmenta kvalitetom su
pokazatelji koji omoguavaju ocjenjivau da sa dovoljnom sigurnou
zakljuuje o postojanju sistema. Prema tome, dokumentacija koja se odnosi
na statistike metode unapreenja kvaliteta moe biti efektivno sredstvo
demonstracije usklaenosti sistema menadmenta kvalitetom sa zahtjevima
standarda ISO 9001:2000. Pri tome, napore treba usmjeriti ka razvoju i
primjeni jednostavnih metoda i metodologija namijenjenih odreenim
kategorijama zaposlenih u preduzeu: menaderima kvaliteta, inenjerima,
tehnolozima, radnicima i dr. Svaka ekonomski razvijena zemlja posjeduje
svoj sistem nacionalnih standarda iz oblasti statistikih metoda unapreenja
kvaliteta. U Srbiji se u tu svrhu koristi prevod meunarodnog standarda JUS
ISO 10017:2005, [45] , dok je u BiH to standard BAS ISO 10017: 2005.
Svakako, menadment kvalitetom proizvoda moe da se ostvari i bez
primjene statistikih metoda ali, kako pokazuje praksa, u svim sluajevima
doneene odluke u vezi kvaliteta pokazale su se manje efektivnim.
229
SAVREMENA METODOLOGIJA MENADMENTA

NA OSNOVU REALNIH (REGISTROVANIH) PODATAKA
OBUHVATA
Upravljanje procesima
Analiza i obrada podataka
Podrka donoenju odluka
Prognoza
Mehanizmi menadmenta kvalitetom i regulisanja odnosa dobavljaa,
korisnika i drugih zainteresovanih strana
Normiranje i kontrola kvaliteta
Istraivanje i izbor optimalnih modela procesa i proizvoda
OSNOVA NOVE KULTURE MENADMENTA

ZASNOVANA NA TANOJ I VJERODOSTOJNOJ INFORMACIJI
OBEZBJEUJE
Konkurentnost, Produktivnost i ekonominost, Kvalitet, Sigurnost i ekologinost
NEOPHODNA
Pri dobrovoljnoj i obaveznoj sertifikaciji, nadzoru i regulisanju odnosa
isporuilaca, korisnika i drugih zainteresovanih strana
Slika 110. Osnovne funkcije statistikih metoda
230
6.6 STATISTIKE METODE U RANIM FAZAMA

IVOTNOG CIKLUSA PROIZVODA
Genichi Taguchi je jedan od prvih istraivaa koji je shvatio da
borbu za kvalitet treba poeti znatno prije poetka proizvodnje, tj. jo u fazi
preliminarnih specifikacija zahtjeva kod proizvoda, a potom u toku razvoja
proizvoda. Da bi se razvio proizvod sa kvalitetnim konceptom i pravilnom
konstrukcijom, kao i ovladanim stabilnim i sposobnim procesom izrade,
razvijene su tokom niza godina razliite metode i tehnike koje su provjerene
u praksi. Za optu upotrebu treba izabrati i pripremiti metode i tehnike koje
e se moi primijeniti nezavisno od vrste proizvoda.
Koncepcija menadmenta kvalitetom u procesu razvoja novog
proizvoda zasniva se na programu razvoja, unapreenja, standardizacije i
uvoenja statistikih metoda u praksu. Ova koncepcija se razmatra kroz
metodologiju, u etiri nivoa, [46]: strukturiranje funkcije kvaliteta,
upravljanje pouzdanou, tehnologija kvaliteta, statistika analiza.
Prikazana metodologija menadmenta kvalitetom u procesu razvoja
novog proizvoda koja podrazumijeva koritenje konkretnih statistikih
metoda treba da postane osnova nove kulture menadmenta. Koritenje
konkretnih statistikih metoda u skladu sa prikazanom metodologijom
prikazano je na slici 111.
Meutim, da bi statistike metode postale osnova nove kulture
menadmenta, to zahtijeva ulaganje znatnih napora, ukljuujui i
psiholoke, kako bi rukovodna struktura preduzea prestala da se rukovodi
na osnovu rasuivanja po principu "meni se ini", nego poela ozbiljno da
se interesuje za injenice i tane podatke i informacije. Svako preduzee
koje se nalazi (ili ima ozbiljnu namjeru da se nae) u uslovima estoke
konkurencije otvorenih trita ne smije dozvoliti greke u menadmentu
zbog slabog znanja u oblasti rada sa podacima i informacijama.
Za zaposlene u preduzeu izazovi su uvijek prisutni. esto se
javljaju problemi koji zahtijevaju posebnu panju. Ali, problemi su u
poslovanju tako sloeni da mjere za rjeavanje jednog problema mogu imati
efekte i na ostale probleme.Tako, poboljanje zadovoljstva korisnika dovodi
do poveanja prodaje. Tada dolazi do poboljanja finansijske situacije u
preduzeu i obezbjeuje se kapital za unapreenje poslovanja. To vodi ka
ekonomskoj stabilnosti zaposlenih i drutva u cjelini. Izazovi su raznovrsni i
231
mogu da se odnose na potrebu za smanjenjem varijabilnosti karakteristika

kvaliteta proizvoda u cilju smanjenja trokova defekata i dorade. Izazovi
takoe mogu da obuhvate potrebu smanjenja zaliha, skraenja vremena
isporuke ili mogu da budu usmjereni na nove i bolje koncepte projektovanja
proizvoda.
Marketing
Upravljanje
pouzdanou
Tehnologija
kvaliteta
Statistika analiza
OSNOVNA METODA
QFD
FAZE
Faza razvoja
Konceptualno
projektovanje
Planiranje
/strukturiranje
kvaliteta
(Dijagrami
slinosti)
Faza proizvodnje
Detaljno
projektovanje
Proizvodnja
Kontrolne
karte
QFD za
cjeline
QFD za
elemente
Zadavanje zahtjeva i prognoza

pouzdanosti sastavnih elemenata
Ispitivanja za ocjenu pouzdanosti
/simulacija
FMECA
FTA
Razvoj sistema odravanja, remonta i
dijagnostike
Regresiona analiza
eksperimentalnih
podataka.
Funkcija gubitaka
Analiza
sposobnosti
procesa
Ispitivanje
Program
kontrole
Tehnoloka
karta
Uputstvo
za korienje
i odravanje
Statistika
kontrola
uzorkovanjem
Analiza pouzdanosti na
osnovu raspodjela: Weibulla,
Gumbela, Gaussa i dr.
Analiza cenzurisanih uzoraka
Planiranje parametara
i planiranje eksperimenta
(Taguchi)
Planiranje dozvoljenih
odstupanja (Taguchi)
Disperziona
analiza
(viefaktorna)
Regresiona
analiza
Viefaktorna regresiona analiza

Simulaciono
osjetljivosti
modeliranje
Sedam prostih metoda unapreenja kvaliteta: kontrolni list, Pareto
dijagram, dijagram uzroci-posljedica, histogram, dijagram rasipanja,
stratifikovanje podataka, kontrolne karte
Sedam novih metoda unapreenja kvaliteta: dijagram slinosti, graf veze,
hijerarhijska struktura ("stablo"), matrini dijagram, analiza matrinih
podataka, blok eme odluivanja, PERT
Slika 111. Metodologija i metode menadmenta kvalitetom

u ranim fazama ivotnog ciklusa proizvoda
232
U cilju to uspjenijeg rjeavanja navedinih problema razvijene su

mnoge metode. Tipino korienje metoda konkurentnog inenjerstva
(inenjerstvo ivotnog ciklusa) u procesu razvoja proizvoda prikazano je na
slici 112, [47 ] , [48] i [49].
Slika 112. Koritenje metoda konkurentnog inenjerstva

u procesu razvoja proizvoda, [49]
Veina ovih metoda je specijalizovana za odreenu vrstu problema.

Ne mogu svi problemi biti na adekvatan nain razmatrani primjenom neke
od metoda. Odreena metoda moe biti upotrebljena za razmatranje
problema utede trokova i pojednostavljenje procesa montae, a da se pri
233
tome ne vodi rauna kakav e biti krajnji uticaj na kvalitet proizvoda i

zadovoljstvo korisnika. Da bi se ovo objasnilo, pretpostavlja se da se u
nekom pogonu preduzea montira prednji far, migavac i providno staklo
fara na automobilu. Ako se proces odvojene montae izmijeni i od
nabrojanih elemenata napravi jedinstven sklop za ugradnju sigurno e doi
do skraenja vremena montae i smanjenja ukupnih trokova. Dakle,
postignut je eljeni cilj. Meutim, ako u toku korienja automobila doe do
otkaza ovog sklopa, korisnik e biti prinuen da kupi cio sklop, a ne samo
dio koji je elio. Tako dolazi do nezadovoljstva korisnika koji e promijeniti
svoj odnos prema proizvodima tog preduzea.
Istraivai i specijalisti su obino fascinirani novim idejama i
metodama. U svakom poslovanju postoje problemi i izazovi, a kada se
pojavi nova metoda uvijek postoji nada da e ona predstavljati rjeenje, tj.
"lijek za sve bolesti". Na alost, iskustva pokazuju da je poluvijek trajanja
veine ovih metoda dvije godine, nakon ega bivaju zamijenjene nekom
novom "metodom koja obeava".
Statistiko upravljanje procesom je primjer metode koja opstaje
zahvaljujui dugogodinjim pozitivnim rezultatima njene primjene, [50] .
Ipak, u praksi (izuzev u Japanu) se ne pridaje velika vanost ideji planiranja
novog projekta proizvoda. Na slici 113 prikazano je, esto korieno,
hipotetiko objanjenje razlika izmeu kratkog planiranja i dugog
izvravanja, nasuprot dugom planiranju i brzom izvravanju, [44].
Slika 113. Razlike u prilazu planiranju, [44]
234
Usljed nestrpljenja i elje da se brzo napreduje, esto se pribjegava

izradi prototipova koji se naknadno ocjenjuju. Jedan od predloenih
prototipova usvaja se za koncept projekta koji se ispituje i na kome se
sprovode izmjene zasnovane na rezultatima ispitivanja karakteristika
kvaliteta. Ovo se ponavlja sve dok ne istekne rok utvren za poetak
proizvodnje. Mnoge izmjene se sprovode i nakon poetka proizvodnje da bi
se eliminisali problemi koji se pojavljuju u toku proizvodnje.
6.7 SKUP PRAKTINIH METODA NAMIJENJENIH

ZA MASOVNO KORIENJE
Sedam prostih metoda unapreenja kvaliteta razvijeno je pod
rukovodstvom poznatog japanskog specijaliste Kaoru Ishikawe, prvog
generalnog sekretara japanskog udruenja naunika i inenjera (Japanese
Union of Scientists and Engineers - JUSE), osnovanog 1946. godine sa
namjerom da pomogne industriji Japana da se, nakon razaranja u Drugom
svjetskom ratu, digne iz pepela. Sedam prostih metoda je namijenjeno za
ostvarivanje statistike kontrole kvaliteta proizvoda od strane neposrednog
proizvodnog osoblja. Pri tome se od osoblja ne zahtijevaju nikakva
specijalna znanja. Standardni japanski program obuke za ove metode
predvien je u obimu od 20 asova nastave i orijentisan je na srednjokolski
nivo. U principu, one se mogu primenjivati sa bilo kojim redoslijedom i u
svakoj kombinaciji, grupno i pojedinano, [51] i [52] . Prema Ishikawi, u
sedam prostih ubrajaju se slijedee metode: kontrolni list, histogram,
dijagram uzroci-posljedica, Pareto dijagram, dijagram rasipanja,
stratifikovanje podataka, kao i kontrolne karte.
6.7.1 KONTROLNI LIST

Kontrolni list predstavlja oblik obrasca, namijenjenog za
prikupljanje i sreivanje poetnih podataka. Postoji na stotine razliitih vrsta
kontrolnih listova. Na primer, grafik temperature bolesnika je jedan od
moguih tipova kontrolnih listova, koji se lako moe zamisliti. Za
ilustraciju, kao drugi primjer, na slici 114 se prikazuje kontrolni list za
prikupljanje podataka o otkazalim elementima televizora.
235
KOMPONENTE ZAMIJENJENE U LABORATORIJI

Oznaiti crtom svaki zamijenjeni dio
Oznaiti na slijedee nain:
/, //, ///, ////, ////
VRIJEME: 22-28 februar 1988.
ODRAVALAC: Bob
MODEL 1013
Integralna kola
////
Kondenzatori
//// //// //// //// //// //
Otpornici
//
Transformatori
////
Prekidai
Cijevi
/
Ukupno:
MODEL 1017
Integralna kola
///
Kondenzatori
//// //// //// //// //// //
Otpornici
/
Transformatori
//
Prekidai
//// //// //// ///
Cijevi
/
Ukupno:
MODEL 1019
Integralna kola
/
Kondenzatori
//// //// //// //// ///
Otpornici
/
Transformatori
//
Prekidai
Cijevi
/
Ukupno:
Ukupno:
ZA SVE MODELE
Ukupno:
Integralna kola
8
Kondenzatori
77
Otpornici
4
Transformatori
8
Prekidai
18
Cijevi
3
UKUPNO:
118
Uestanost
4
27
2
4
0
1
38
3
27
1
2
18
1
52
1
23
1
2
0
1
28
118
%
6,8
65,2
3,4
6,8
15,3
2,5
100,0
Slika 114. Primjer kontrolnog lista u odravanju televizora, [44]
236
Pri sastavljanju kontrolnih listova treba obratiti panju da bude

navedeno ko je, u kom dijelu procesa i u toku kog perioda vremena,
prikupljao podatke. Treba voditi rauna da forma lista bude prosta,
razumljiva i bez dodatnih objanjenja. Takoe je znaajno da se svi podaci
valjano registruju kako bi bilo mogue njihovo dalje koritenje u analizi
procesa.
6.7.2 HISTOGRAM
Histogram predstavlja nain jasnog grafikog prikazivanja uestanosti
pojavljivanja neke vrijednosti (ili grupa vrijednosti). Na slici 115 prikazan je
tipian histogram, koji pokazuje kako su rasporeeni koeficijenti pojaanja
120 kontrolisanih pojaavaa i tabela sa polaznim podacima. Prema
tehnikim uslovima, prihvatljivim se smatraju pojaavai sa koeficijentom
pojaanja od 7,75 dB (minimalna dozvoljena vrijednost oznaena na
histogramu sa DGV (Td) do 12,2 dB (maksimalna dozvoljena vrijednost
oznaena na histogramu sa EGV (Tg), pri nominalnoj vrijednosti od 10 dB.
Posmatrajui polazne podatke, uoavamo mnotva cifara. ta vie,
paljivo prouavanje ovih 120 cifara pokazuje da se one nalaze u granicama
dozvoljenih odstupanja, to stvara iluziju odsustva problema i samim tim i
odsustva potrebe za daljom analizom. Za razliku od tabele, histogram
odmah pokazuje da je raspodela koeficijenta pojaanja pomjerena u stranu
donje granice i da veina pojaavaa ima vrijednost ovog parametra manju
od nominalne. Ovo, sa svoje strane, daje motiv specijalistima za dalju
analizu. Pored toga, operator (specijalista) mora znati da uporedi histogram
sa granicama, zadatim tehnikim uslovima za proizvod (proces).
Na slici 116 pokazani su sluajevi kada takvo poreenje govori o
tome da je sve u redu, a na slici 117 - kada proces zahtijeva intervenciju. Za
razliku od prethodno razmotrenih metoda, formiranje histograma zahtijeva
minimalno znanje iz oblasti matematike obrade podataka, tj. znanje
izraunavanja karakteristika raspodjele sluajne promjenljive: centar
rasipanja, tj. srednja vrijednost i irina rasipanja, tj. standardno odstupanje.
237
8.1
8.2
9.1
11.5
9.3
8.4
7.9
9.9
8.7
8.1
8.5
8.6
10.4
8.9
8.4
8.0
9.7
9.1
8.5
10.6
9.8
10.1
8.2
9.2
8.8
10.1
9.6
7.9
8.7
10.1
9.2
8.6
8.5
9.6
9.0
8.5
9.7
9.4
11.1
8.3
8.2
7.8
8.7
9.4
8.9
8.3
10.2
9.6
7.8
9.2
7.9
8.7
8.9
8.1
10.2
8.8
9.1
8.0
9.5
9.0
9.9
7.9
8.5
10.0
8.6
8.8
7.9
8.2
8.4
9.8
8.3
10.7
11.7
9.5
8.7
9.4
9.5
8.0
9.8
10.5
8.1
9.0
8.9
8.6
8.0
10.9
7.8
9.0
9.4
9.2
8.3
9.7
9.5
8.9
9.1
10.0
9.3
7.8
10.5
9.2
8.8
8.4
9.0
9.1
8.7
8.1
10.3
8.8
Slika 115. Histogram koeficijenta pojaanja uzorka od

120 pojaavaa, [44]
238
9.9
8.9
8.5
10.7
8.3
7.8
9.6
8.0
9.3
9.7
8.4
8.6
Td
Tg
Slika 116. Sluajevi procesa kod kojih nije potrebna intervencija, [44]
Td
Tg
Slika 117. Sluajevi procesa koji zahtijevaju intervenciju, [44]
239
6.7.3 DIJAGRAM UZROCI POSLJEDICA

Metoda dijagram uzroci-posljedica predstavlja metodu analize u
ijem rezultatu se utvruje kakve posljedice izazivaju odreeni uzroci.
Opta ema razvoja ove metode prikazana je na slici 115, dok je na slici 116
prikazan primer analize konkretnog problema.
Slika 118. Opta ema dijagrama uzroci-posljedica, [44]
U primjeni se koristi pravilo, prikladno za sastavljanje polaznog

(opteg) dijagrama uzroci-posledica, koje je primjenljivo kod veine realnih
situacija. Prema Kaoru Ishikawi, to je tzv. pravilo "pet M". Pravilo se sastoji
u tome da skoro uvijek postoji, kao minimum, pet kategorija moguih
uzroka nekih posljedica (rezultata).
Ti uzroci mogu biti: materijali, maine (oprema), tehnologija
(metode), mjerenja ili ljudi. Sve ove rijei na engleskom jeziku poinju
slovom M, odakle i potie naziv ovog pravila. J. Harington, na "pet M" K.
Ishikawe, dodaje jo "dva M": finansije i upravljanje. Postoje i druga pravila
od drugog broja M, meutim, imajui u vidu da je u okviru japanskog
prilaza unapreenju kvaliteta ova metoda namijenjena radnicima, ini se
opravdanim ograniavanje na pomenutih pet uzroka.
S druge strane, prema D. Zelenoviu i B. Kamberoviu, potencijalni
uzroci "problema kvaliteta" mogu da se izraze pomou tzv. pravila "sedam
M", u smislu kao to je prikazano na slici 120.
240
Slika 119. Primjer konkretne analize uzroka i posljedice, [44]
Dijagram uzroci-posljedica oblikuju i ocjenjivai koji sprovode

provjeru preduzea u cilju utvrivanja kritinih mjesta sistema
menadmenta kvalitetom pri buduim provjerama, [53] .
Slika 120. Potencijalni uzroci problema kvaliteta u vidu dijagrama

uzroci - posljedica (7M), [44]
Kao primjer, razmatra se redoslijed formiranja dijagrama uzrociposljedica pri analizi sistema obezbjeenja kvaliteta remontnog preduzea:
Korak 1: Kvalitet proizvoda i procesa rada kao osnovne
karakteristike izlaznih veliina preduzea su uslovljeni nizom uticaja
241
razliitog karaktera, veliine, pravca i smjera dejstva. Ovi uticaji posmatrani

sa stanovita mogunosti menadmenta kvalitetom proizvoda i procesa rada
- predstavljaju uslove predmetnog procesa i pojave odstupanja kvaliteta
proizvoda i procesa rada od veliina predvienih projektom odnosno
predstavljaju uzroke potencijalog problema. Za potrebe dalje procedure
mogue je formulisati problem u slijedeem obliku: Razmatrani pokazatelj
kvaliteta je "zastoj u remontu".
Korak 2: U ovom koraku definiu se glavni faktori - uzroci

povezani sa izabranim pokazateljem, a to su: Objekat remonta, Magacini,
Energetska postrojenja, Radnici i Tehnologija remonta.
Korak 3: Zatim se definiu faktori drugog nivoa: Objekat
remonta: Tehniko stanje objekta remonta, Otkazi i sl.; Magacini: Rezervni
dijelovi, Odreenost dokumenata i sl.; Energetska postrojenja: Tehniko
stanje opreme, Tip opreme i sl.; Radnici: Kvalifikacija, Zdravlje i sl., kao i
Tehnologija remonta: Dijagnostika, Dokumentacija i sl.
Korak 4: Za svaki faktor drugog nivoa izdvajaju se faktori
treeg nivoa: Objekat remonta: Tehniko stanje objekta remonta: Vijek
upotrebe objekta remonta i sl.; Magacini: Rezervni dijelovi: Isporuka
rezervnih dijelova i sl.; Energetska postrojenja: Tehniko stanje opreme:
Vijek upotrebe energetskih postrojenja i sl.; Radnici: Kvalifikacija:
Obuenost i sl.; Tehnologija remonta: Dijagnostika: Program defektacije i
sl.
Korak 5: Na osnovu prethodno utvrenih faktora u ovom koraku
se oblikuje dijagram uzroci-posljedica, pri emu je: za osnovnu strukturu
dijagrama izabrana struktura od pet osnovnih grana koje odgovaraju
glavnim faktorima (uzrocima), zatim razrada dijagrama izvrena
povlaenjem linije faktora (uzroka) prema svakoj pripadajuoj grani, i na
kraju postupak irenja (grananja) dijagrama sproveden u sluajevima kada
se procijenilo da pojedini faktori (uzroci) stoje u uzrono-posljedinoj vezi,
na serijski ili paralelan nain.
Dobijeni rezultat prikazan je na slici 121, [44]. Za potrebe interne
provjere, sertifikacije ili inspekcione kontrole ovaj dijagram uzrociposljedica se moe koristiti na slijedei nain: formulisanje pet pravaca
provjere: objekat remonta, magacini, energetska postrojenja, radnici i
tehnologija remonta, kao i organizacije provjera, za svaki naredni pravac, u
skladu sa klasifikacijom faktora treeg nivoa.
242
Slika 121. Faktori koji limitirajue deluju na srednje vreme U RADU
Vano je da se naglasi da zbog specifinosti klasifikacije

(strukturiranja) ocjenjivai jedan drugom ne smetaju poto se njihove
provjere zasnivaju na razliitim poetnim podacima, normativnoj
dokumentaciji, itd.
243
Slika 122. Dijagram uzroci-posljedica koji ilustruje analizu

pokazatelja kvaliteta remonta
Ukoliko bi interne provjere, sertifikacija i inspekcione

kontrole obuhvatale provjeru pokazatelja pouzdanosti, bilo bi cjelishodno
oblikovanje dijagrama uzroci-posljedica koji razmatra pokazatelj
pouzdanosti "srednje vrijeme u radu", koji moe imati izgled kao na slici
122, [44].
244
6.7.4 PARETO DIJAGRAM

Pareto dijagram (analiza), nazvana prema italijanskom ekonomisti
Vilfredu Paretu, razvijena je kao dijagramska metoda za grupisanje uzroka
problema prema njihovom relativnom znaaju. Osnovu metode ini ideja
"nekoliko znaajnih" i "mnogo beznaajnih". Vrlo esto se dogaa da je vie
od polovine svojstava jednog problema rezultat jednog istog uzroka. U
takvoj situaciji mnogo bolji prilaz predstavlja lokalizacija i eliminisanje
najznaajnijih, nego pokuaj eliminisanja svih uzroka istovremeno.
Eliminisanje jednog znaajnog uzroka e rezultovati drastinim povienjem
kvaliteta uz minimalni uloeni napor.
U vezi s tim, u anglosaksonskoj literaturi se veoma esto govori o
pravilu 80/20, [54] . Na primer, 80% problema javlja se kod 20% ureaja ili
kod 20% zaposlenih. Ili: 80% blagostanja drutva koncentrisano je kod 20%
stanovnitva. Pareto dijagram se moe koristiti bilo sa kvantitativnim, bilo
sa atributivnim podacima, ali najee - sa atributivnim. Obino su ovi
podaci izraeni u procentima. Na primjer, raspoloivi podaci se mogu
grupisati tako da se stekne uvid da je mnotvo neispravnosti proizvoda
izazvano nekolikim uzrocima. U tabeli 16 prikazani su podaci iz jednog
uzorka dobijenog kontrolom, [55] .
Tabela 16. Podaci iz kontrole proizvoda, [44]
Uzrok neispravnosti
Ogrebotine
Pukotine
Ekscentrinost
Greke pri galvanizaciji
Hrapavost
Ostalo
Ukupno:
Koliina
13
42
6
78
25
29
193
Prvi korak pri oblikovanju Pareto dijagrama predstavlja crtanje

lijeve vertikalne ose sa obiljeavanjem skale idui ka ukupnoj koliini
neispravnosti proizvoda. Horizontalna osa se crta sa ciljem nanoenja
svakog uzroka na segmente istih duina. Lijevo se postavlja najbrojniji
uzrok, a do njega ostali uzroci prema opadajuem nizu. Ako postoji
245
kategorija "ostalo", ona se stavlja na desnu stranu, ak i ako nije najmanja.

Kategorija "ostalo" moe biti iskoritena za grupisanje manje koliine
uzroka, ime se postie smanjenje irine dijagrama. Vertikalni stupci
(histogram), jednake irine za svaki uzrok, crtaju se na visini prilagoenoj
uestanosti (koliini). Nabrojane faze oblikovanja Pareto dijagrama
ilustrativno su prikazane na slici 123.
Slika 123. Faze oblikovanja Pareto dijagrama, [44]
Ukoliko je mogue, treba postaviti dopunsku skalu na lijevoj strani

koja reprezentuje trokove neispravnosti proizvoda. Na desnoj strani se crta
druga vertikalna osa na kojoj se upisuje procenat neispravnosti proizvoda.
Na kraju se crta izlomljena linija (poligon) koji reprezentuje kumulativne
246
procente, sa poetkom u donjem lijevom uglu, a sa zavretkom - u gornjem

desnom uglu. Primjer konanog izgleda Pareto dijagrama prikazan je na
slici 124. Poligon - linija slui za pribavljanje brze ocjene o procentima.
Prostim crtanjem dvije horizontalne linije na procentnoj skali dolazi se do
procenta koji odgovara konkretnom uzroku.
Slika 124. Konaan izgled Pareto dijagrama, [44]
Pareto analiza se koristi za: isticanje nekoliko najznaajnijih uzroka,

isticanje rezultata unapreenja, utvrivanje koliina vanih neispravnosti i
odgovarajuih trokova neispravnosti.
Isticanje nekoliko najznaajnijih uzroka. Na primjer, ukoliko se
tei ka redukciji ogrebotina do polovine (slika 124), to nee imati priblian
efekat na smanjenje ukupnih neispravnosti proizvoda kao to bi imala
247
redukcija, do polovine, greaka pri galvanizaciji. Uloeni napor za redukciju

razliitih uzroka moe biti jednak ak i ako se "rezultat" mnogo razlikuje.
Pareto dijagrami pomau da se identifikuju efektivna reenja predmetnih
problema.
Isticanje rezultata unapreenja. Paralelnim Pareto dijagramom
(jedan pored drugog) mogu se ilustrovati ukupni rezultati unapreenja
kvaliteta na relaciji: prije - poslije. Za ilustraciju, na slici 125, prikazani su
rezultati usavravanja (otklanjanja) najznaajnijih uzroka brojnih
nedostataka elektrinog mjernog ureaja.
Slika 125. Rezultati usavravanja (otklanjanja) najznaajnijih uzroka

brojnih nedostataka elektrinog mjernog ureaja
Utvrivanje vanih koliina neispravnosti i odgovarajuih
trokova neispravnosti. Ako revizija pokazuje da promjene kod uzroka
neispravnosti ne utiu na smanjenje problema, to znai da pokuaji na
njegovom rjeavanju nisu dovoljni. Svakodnevna kontrola proizvoda u cilju
efikasnije identifikacije svih aspekata procesa moe doprineti redukovanju
uzroka neispravnosti proizvoda. Pareto dijagram moe biti prvi koristan
248
dokument koji se formira poslije poetnog prikupljanja podataka. Pareto

analiza je korisna metoda za odreivanje toka aktivnosti na unapreenju
kvaliteta i perspektiva reavanja odreenog problema u bilo kojoj fazi rada.
U najveem broju realnih sluajeva kumulativna linija, kako je to
prikazano na slici 126, upuuje na izdvajanje tri karakteristina podruja
(otuda i drugi naziv za metodu - ABC dijagram):
Podruje A: Podruje najveeg prirataja posmatranih veliina;
to je najee podruje koje zauzima vrlo mali broj elemenata iz ukupne
strukture,
Podruje B: Podruje znaajnog prirasta posmatranih veliina.
To je najee podruje koje zauzima manji broj elemenata iz ukupne
strukture.
Podruje C: Podruje malog (nedovoljno znaajnog) prirasta
posmatranih veliina. Najee je to podruje koje zauzima najvei broj
elemenata u strukturi uticajnih elemenata.
Slika 126. Pareto analiza uticaja uzroka pojave otkaza

na trokove izazvane otkazom, [44]
U literaturi se mogu sresti preporuke, tj. pravila za odreivanje

granica podruja A, B i C Pareto dijagrama. Na primjer, pravilo 80/20 za
249
podruje A, to znai da 20% strukture uticajnih elemenata, odnosno 80%

prirataja posmatranih veliina ini ovo podruje. Postoje i druga slina
modifikovana pravila. Vano je da se naglasi da je ocena kojom se povlae
granice navedenih podruja, u sutini, ekspertskog karaktera tipa 80/20.
Nije pravilo ni to da se uvek moraju izdvojiti tri podruja. Ovu
konstataciju potvruje realan primjer Pareto dijagrama (slika 127), koji
prikazuje procentualno uee vremenskih intervala u otkazu trakastog
transportera na povrinskom kopu, angaovanog u sistemu bagertransporteri-odlaga (BTO), [56] . Na apscisi su prikazani vremenski
intervali u otkazu u asovima: 0-2 h, 2-4 h i preko 4 h.
Slika 127. Pareto dijagram procentualnog uea vremenskih intervala U

OTKAZU trakastih transportera, [56]
Na osnovu oblika kumulativne linije uoavaju se dva karakteristina

podruja:
250

Podruje A: Podruje najveeg prirataja vremena u otkazu sa
91,13%. Podruje koje zauzima vremenski interval u otkazu od 0-2 h.
Podruje B: Podruje malog prirataja vremena u otkazu sa
8,87%. Podruje koje zauzima dva vremenska intervala u otkazu od 0-2 h i
preko 4 h.
Sutina metode Pareto dijagram je u analizi izgleda kumulativne
linije i izdvajanju podruja prema stepenu znaajnosti uticaja, tj. prema
prirataju posmatrane veliine (mera koja je uzeta kao kriterijum za
analizu). Kao to se iz primera vidi predmetni postupak omoguuje, na
jednostavan nain, izdvajanje znaajnih uticajnih elemenata i usmeravanje
napora ka efektivnom reavanju problema. U cilju objanjenja postupka
analize korienjem metode Pareto dijagram razmatra se slijedei primjer,
[53] :
Korak 1. U cilju pravilnog izbora probnih stolova, optimalnog
razmjetaja radnih mjesta za dijagnostiku i identifikacije "uskih grla" pri
remontu utvruju se najkritiniji sklopovi (cjeline) motornog vozila.
Korak 2. Za analizu se izdvajaju slijedei faktori - cjeline motornog

vozila: motor, prenosni mehanizam, donji podstroj, sistem za upravljanje,
sistem za koenje, koljka, elektro oprema.
Korak 3. Odreuje se period prikupljanja podataka u trajanju od 6
mjeseci.
Korak 4. Na osnovu povratnih informacija o remontu motornih
vozila (izvjetaj o otkazima) utvruje se koliina defekata u odnosu na
svaku cjelinu (ni). Ukupna koliina defekata je N=100. Rezultati
posmatranja se registruju u posebnom kontrolnom listu (tabela 17).
Korak 5. Koritenjem podataka iz tabele 17 formira se odgovarajua
tabela kao podloga za oblikovanje Pareto dijagrama (tabela 18).
Ukoliko se poslednja vrijednost u treoj koloni (kumulativni zbir
defekata) razlikuje od vrijednosti N ili se poslednja vrijednost u petoj
koloni (kumulativni procenat defekata) razlikuje od 100%, to znai da se pri
radu potkrala greka. Uzrok greke u drugom sluaju moe biti povezan sa
nainom zaokruivanja brojki.
251
Tabela 17. Kontrolni list koliine defekata, [44]

Naziv cjeline
Motor
Prenosni mehanizam
Donji podstroj
Sistem za upravljanje
Sistem za koenje
koljka
Elektro oprema
Ukupno:
Koliina
defekata
10
22
13
5
3
16
31
100
Napomena
Kriterijumi pojave defekata

propisani su tehnikim
uslovima i programom
ispitivanja.
Na osnovu podataka prikazanih u tabeli 18 oblikovan je Pareto

dijagram prikazan na slici 128, a koji sadri: apscisu na koju su naneseni
nazivi cjelina motornog vozila, sa redoslijedom koji se podudara sa
elementima prve kolone u tabeli 18, kao i ordinatu na koju su, u
odgovarajuoj razmjeri, naneseni kumulativni procenti defekata, tj. elementi
pete kolone u tabeli 18.
Tabela 18. Polazni podaci za oblikovanje Pareto dijagrama, [44]
Naziv cjeline
Elektro oprema
Prenosni mehanizam
koljka
Donji podstroj
Motor
Sistem za upravljanje
Sistem za koenje
Koliina
defekata,
ni
31
22
16
13
10
5
3
Kumulativni
zbir
defekata,
31
53
69
82
92
97
100
Procenat
defekata,
ni
100[%]
N
31
22
16
13
10
5
3
Kumulativni
procenat
defekata,
ni
100[%]
N
31
53
69
82
92
97
100
Na osnovu analize Pareto dijagrama moe se zakljuiti da se

priblino 70% defekata odnosi na tri cjeline motornog vozila: elektro
oprema, prenosni mehanizam i koljka. Na taj nain, auditoru ovaj dijagram
252
daje informaciju o korektnosti izbora probnih stolova, razmjetaju radnih

mjesta za dijagnostiku i kritinim mjestima u proizvodnji.
Slika 128. Pareto dijagram

Naglaava se da Pareto dijagram sa slike 128 za sektor menadmenta
kvalitetom remontnog preduzea obezbjeuje informacije o primarnim
aktivnostima za unapreenje kvaliteta remonta motornog vozila. U
253
konkretnom sluaju sistem aktivnosti treba sprovesti tako da njime budu

obuhvaene preventivno tri cjeline sa najveim ukupnim ueem u broju
defekata motornog vozila.
Pareto dijagram je cjelishodno formirati prema nekolikim
parametrima koji prikazuju vie heterogenih informacija, to je znaajno za
svestranu ocjenu sistema menadmenta kvalitetom pri internoj ili
sertifikacionoj provjeri.
Preporuuje se formiranje Pareto dijagrama prema slijedeim
parametrima: gubici (utroci) vremena, rada, sredstava, trokovi
proizvodnje, osoblje, sigurnost, tehnoloke operacije, neusaglaenosti,
sektori preduzea, kao i sirovine.
U nekim sluajevima cjelishodno je istovremeno oblikovati Pareto
dijagram i dijagram uzroci-posljedica u cilju izdvajanja kritinih mjesta
sistema menadmenta kvalitetom, formiranja plana internih provjera i
rangiranja faktora prema stepenu uticaja na kvalitet.
Pareto dijagram sa slike 128 vizuelno pokazuje koje cjeline imaju
najvei stepen defektnosti, to, sa svoje strane, daje podsticaj specijalistima
za dalje analize. Te analize mogu ii u pravcu oblikovanja veeg broja
dijagrama uzroci-posljedica, na osnovu izdvajanja odreenog problema i
skupa uzroka koji do njega dovode.
6.7.5 DIJAGRAM RASIPANJA

Metoda dijagram rasipanja, koristi se u onim sluajevima, kada treba
znati kako su meusobno povezane neke dvije promjenljive, [52] . Na
primjer, potrebno je utvrditi kako tehnoloki faktor X nekog procesa utie
na izlazni parametar Y proizvoda, koji se dobija u ovom procesu? U cilju
dobijanja odgovora na ovo pitanje potrebno je prvo prikupiti polazne
podatke - n parova vrednosti X , Y . Dobro je ako postoji n 30 .
Dalje, potovanjem odreenih pravila, potrebno je formirati grafike.
U cilju utvrivanja kvantitativne mjere veze dvije promjenljive koristi se
koeficijent korelacije, a odgovarajue podruje matematike statistike
naziva se korelacionom analizom. Treba obratiti panju na to da najprostija
metoda istraivanja korelacije - vizuelna analiza grafika rasipanja pored
svoje efektivnosti krije u sebi veliki broj razliitih zamki pa je potrebno
izvjesno iskustvo i panja.
254
Cilj primjene korelacione analize je utvrivanje postojanja linearne

veze izmeu faktora i pokazatelja kvaliteta i ocjena stepena te veze. Pri
tome se pretpostavlja da: veza izmeu pokazatelja kvaliteta i faktora je
sluajna, vrijednosti pokazatelja kvaliteta i faktora koji, potencijalno, utiu
na predmetni pokazatelj kvaliteta se pokoravaju normalnoj raspodjeli.
Tipine varijante prouavanja veze u oblasti odravanja tehnoloke

opreme su: pokazatelj kvaliteta remonta - trokovi remonta, trokovi
remonta - vrijeme do remonta, trokovi remonta - kvalifikacija radnika,
vrijeme izmeu remonta-godina proizvodnje objekta remonta, cijena
dijagnostike opreme - pokazatelj kvaliteta remonta.
Otkrivanje postojanja veze ili dokaz njenog nepostojanja izmeu
faktora X i pokazatelja kvaliteta Y omoguuje objektivniju provjeru
elemenata sistema menadmenta kvalitetom. Na primjer, ako se veza
izmeu pokazatelja kvaliteta remonta i kvalifikacije radnika ne otkrije, to
znai da provjera od strane osoblja kod predmetnog objekta moe biti
slabija.
Brzu analizu, izraenu kroz njenu vizuelizaciju mogue je postii uz
pomo dijagrama rasipanja. Redoslijed formiranja dijagrama rasipanja je
slijedei:
Identifikovanje pokazatelja kvaliteta, koji se podvrgava analizi i
parametra koji utie na taj pokazatelj kvaliteta.
Preciziranje inenjerskih aspekata te veze, tj. mogunosti
postojanja zavisnosti Y (pokazatelja kvaliteta) od parametra X .
Odreivanje perioda posmatranja, u toku koga se prikupljaju
podaci o vrijednostima X i o odgovarajuim vrijednostima Y . Na taj nain
se formiraju dva skupa podataka: x1 , x2 ,..., xn , kao i y1 , y2 ,..., yn . U cilju
povienja verodostojnosti podataka cjelishodno je da veliina uzorka bude
n 30 .
Graenje koordinatnog sistema sa osama: apscisa - na koju se
nanose u odgovarajuoj razmjeri vriednosti X , ordinata - na koju se nanose
u odgovarajuoj razmjeri vrijednosti Y . Razmjere treba usvajati tako da
vrijednosti xi ( i = 1,2,..., n ) i vrijednosti yi ( i = 1,2,..., n ) lee u jednakim
dijapazonima, tj. da take sa koordinatama xi i yi ( i = 1,2,..., n ) grade neke
kvadrate.
Unoenje taaka sa koordinatama xi i yi ( i = 1,2,..., n ) u
koordinatni sistem. Pri tome su mogue slijedee osnovne varijante poloaja
taaka, kao to je prikazano na slici 129. Slika 129.a demonstrira postojanje
255
pozitivne korelacije (veze) izmeu parametra X i pokazatelja kvaliteta Y .

Slika 129.b demonstrira postojanje negativne korelacije (veze) izmeu
parametra X i pokazatelja kvaliteta Y . Slika 129.c demonstrira
nepostojanje linearne veze izmeu parametra X i pokazatelja Y . Slika
129.d demonstrira nepostojanje linearne veze izmeu X i Y , ali postojanje
neke krivolinijske veze izmeu ovih karakteristika.
Slika 129. Tipini primeri dijagrama rasipanja:

a) pozitivna linearna veza, b) negativna linearna veza,
c) nepostojanje veze, d) nelinearna veza
Naglaava se da ukoliko je stepen povezanosti karakteristika X i Y

vei, utoliko su take sa koordinatama xi i yi vie koncentrisane oko neke
prave. Ukoliko je veza izmeu faktora X i pokazatelja kvaliteta Y
funkcionalna (tj. nije sluajna), tada take sa koordinatama xi i yi lee
strogo na pravoj.
256
U cilju povienja objektivnosti korelacione analize preporuuje se

izraunavanje koeficijenta korelacije r , koji karakterie stepen linearne
veze:
r=
S xy
Sx Sy
gdje su:
n
(25)
)(
S x = xi x ,
2
i =1
n
S y = yi y ,
2
i =1
n
S xy = xi x y i y ,
(26)
i =1
x=
i =1
n
y=
i =1
xi
,
n
yi
.
n
Ako je r f 1 - to znai da je mogua greka u proraunu, a ako je

r 0 - znai da je izmeu X i Y otkrivena linearna veza. Ako je r +1 ,
to znai da izmeu faktora X i pokazatelja Y postoji pozitivna linearna

veza, tj. sa poveanjem vrednosti parametra X poveava se vrijednost
pokazatelja kvaliteta Y . Ako je r 1 , to znai da izmeu faktora X i
pokazatelja Y postoji negativna linearna veza, tj. sa poveanjem vrijednosti
parametra X smanjuje se vrijednost pokazatelja kvaliteta Y .
6.7.6 STRATIFIKOVANJE PODATAKA

Pod stratifikovanjem (raslojavanjem) podataka se, kako je usvojeno,
podrazumijeva cjelishodno razbijanje (grupisanje) podataka na podgrupe,
[52] . Stratifikovanje se mnogo koristi sa svim drugim metodama iz grupe
257
sedam prostih metoda. Ilustrativni primjer prikazan je na slici 130. U njemu

je pomou dijagrama rasipanja istraivana veza viskoznosti ( Y ) koja se
stvara u nekom procesu supstance sa koncentracijom ( X ) u njenoj
odreenoj primjesi. Iz dijagrama na slici 130.a se vidi da nema nikakve
korelacije. Meutim, sirovinu (zajedno sa primjesom) proizvoa dobija od
dva isporuioca: A i B. Ako se sada izvri stratifikovanje po isporuiocima
(tj. svi podaci se razbiju na dvije grupe u zavisnosti od preduzea isporuioca), tada, kao to se vidi iz dijagrama na slici 130.b, pozitivna
korelacija postoji.
Slika 130. Primjer stratifikovanja podataka za odreenu sirovinu

dobijenu od dva isporuioca, [44]
To znai da ako proizvoa treba, na primjer, da pomakne centar

raspodjele prikazane na slici 130.a nadesno, on to moe postii promjenom,
na odgovarajui nain, koncentracije X , ali on e doi do rezultata samo u
sluaju kada polazne komponente od raznih isporuilaca budu razdvojene u
procesu proizvodnje. Ako se komponente dobijene od isporuilaca A i B
mijeaju u tehnolokom procesu, tada nema efekta.
U praksi se metoda stratifikovanja koristi viekratno, tako to se
podaci raslojavaju prema razliitim obelejima i pri tom nastala razlika
analiziraju pomou Pareto dijagrama, histograma, dijagrama rasipanja,
kontrolnih karti, itd. Japanske sekcije kvaliteta sprovode operaciju
stratifikovanja u proseku do 100 puta pri analizi odreenog problema.
258
6.7.7 KONTROLNE KARTE

Sve razmatrane metode omoguuju registrovanje stanja procesa u
odreenom vremenskom trenutku. Za razliku od njih, metoda kontrolnih
karti omoguuje praenje procesa u toku vremena i vie od toga - djelovanje
na proces prije njegovog izlaska van mogunosti kontrole. Kontrolne karte
prikazuju varijabilnost procesa u toku vremena, [57 ] . One se koriste za
otkrivanje sistematskih uzroka odstupanja u procesu. Pomaui da se
sistematski uzroci otklone, kontrolne karte doprinose smanjenju defekata i
ponovljenog rada. Kod idealnog procesa su prisutni samo sluajni uzroci
varijabilnosti, [58] . Putem kontrolnih karti razlikuju se obije vrste uzroka
odstupanja uz pomo kontrolnih granica koje se izraunavaju prema
statistikim principima. Kontrolne granice su osnovni pokazatelji za
odreivanje trenutka kada kod procesa treba intervenisati. Tipini primjeri
kontrolnih karti sa kontrolnim granicama i centralnom linijom, sa stabilnim i
nestabilnim procesom prikazani su na slikama 131 i 132, respektivno.
Slika 131. ema statistike kontrolne karte sa normalnim,

stabilnim procesom, [44]
Postoji nekoliko stotina razliitih tipova kontrolnih karti, o kojima je

u literaturi objavljen veliki broj radova, [60] do [64] . U okviru sedam
259
prostih metoda koristi se svega nekoliko vrsta kontrolnih karti, od slijedeih:

karta srednjih vrijednosti i raspona, karta srednjih vrijednosti i standardnih
devijacija, karta mediana, karta individualnih vrijednosti, karta
kumulativnog zbira, karta pokretnih raspona i srednjih vrijednosti, karta
odnosa defektnih i svih pregledanih jedinica, karta broja defektnih u odnosu
na ukupan broj pregledanih jedinica, karta broja defekata na jedinici za
konstantan uzorak, karta procenta nedostataka na jedinici za promjenljiv
uzorak.
Slika 132. Shema statistike kontrolne karte sa ciklusima,

ema koja se ponavlja, [44]
ema koja pokazuje kada neke od nabrojanih kontrolnih karti treba

koristiti u zavisnosti od konkretne situacije data je na slici 133. Po pravilu, pri
analizi procesa, metoda kontrolnih karti koristi se zajedno sa histogramima i
raslojavanjem podataka.
Najee zajedniko svojstvo procesa koji izgledaju stabilni je
odsustvo bilo kakve prepoznatljive eme na kontrolnoj karti. U tom sluaju,
take na karti su rasporeene "nasumice" izmeu kontrolnih granica.
Stabilan proces karakteriu slijedei poloaji taaka: veina taaka je blizu
centralne linije, neke take su "razbacane" i pribliavaju se kontrolnim
granicama, nema taaka izvan kontrolnih granica.
260
S druge strane, karakteristike odsustva stabilnosti procesa su: jedna

ili vie taaka izvan kontrolnih granica, serija od sedam ili vie uzastopnih
taaka iznad ili ispod centralne linije, trend nadole ili nagore od sedam ili
vie uzastopnih taaka, ciklino ponavljanje eme. U praksi je razvijen
veliki broj prostih pravila, koja omoguavaju prognozu toka procesa i
spreavanje izlaska procesa van kontrole.
Slik 133. Vrste kontrolnih karti, [44]
Neka od pravila za prepoznavanje odsustva stabilnosti prikazana su

na slici 134. Pored toga, postoji nekoliko neprirodnih ema koje mogu da se
pojave, a koje zahtijevaju dodatna ispitivanja: mjeavina uoljiva po
odsustvu taaka blizu centralne linije, stratifikacija (raslojavanje) uoljiva
pomou petnaest ili vie taaka koje sistematski dodiruju centralnu liniju,
klasteri ili grupe taaka u jednoj zoni kontrolne karte.
U cilju projektovanja kontrolne karte, na primjer karte srednjih
vrijednosti i raspona, potrebno je izvriti najmanje 100 mjerenja vrijednosti
karakteristike kvaliteta. Da bi se obezbijedilo da tih 100 rezultata mjerenja
adekvatno reprezentuje proces, treba voditi rauna o slijedeem: mjerni
instrumenti treba da budu dovoljno precizni kako bi registrovali razliite
vrijednosti primjeraka, mjerenja moraju da se vre na malim uzorcima u
unapred utvrenim vremenskim intervalima.
Veliina uzorka moe da se kree od 2 do 20 uzastopno uzetih
primjeraka iz uzorka, pri emu je najei sluaj: n = 5 primjeraka.
Rezultati mjerenja iz uzoraka treba da budu rasporeeni u kolonama od po 5
261
vrijednosti na pripremljenom kontrolnom listu. Zatim se izraunavaju

srednje vrijednosti i rasponi podataka iz svakog uzorka i unose u kontrolnu
kartu po vremanskim intervalima u kojima su mjerni rezultati dobijani. Tako
dobijenih 20 taaka e reprezentovati 100 rezultata mjerenja. Kontrolna
karta se projektuje tako to se proraunavaju i ucrtavaju centralna linija i
kontrone granice.
Slik 134. Pravila za prognozu toka procesa, [44]
Da bi se objasnili elementi kvantitativnih i atributivnih kontrolnih

karti, na slici 135 i 136 je prikazan postupak njihovog projektovanja.
Kontrolne karte se mogu projektovati runo ili pomou raunara.
262

KVANTITATIVNE KONTROLNE KARTE
[Kvantitativno izraene karakteristike (3,2 mm; 5,1 kg , )]
X R KARTA: KARTA SREDNJIH VRIJEDNOSTI I RASPONA
Srednja vrijednost ( X ) i raspon (R) za uzorak:
X + X 2 + ... + X n , R = X -X ;
max
min
X= 1
n
gdje je n veliina uzorka (broj jedinica u uzorku, n=5)
Centralna linija za kartu srednjih vrijednosti:
X + X 2 + ... + X k
X= 1
k
Centralna linija za kartu raspona:
R + R 2 + ... + R k ;
R= 1
k
gdje je k broj uzoraka (k = 20-25)
Kontrolne granice:
a) za kartu srednjih vrijednosti:
DKG X = X A 2 R ; GKG X = X + A 2 R ,
b) za kartu raspona:
DKG R = D 3 R ; GKG R = D 4 R .
Faktori kontrolnih granica X R kontrolne karte
Veliina uzorka
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
A2
1.880
1.023
0.729
0.577
0.483
0.419
0.373
0.337
0.308
0.285
0.266
0.249
0.235
0.223
Faktori
D3
0
0
0
0
0
0.076
0.136
0.184
0.223
0.256
0.284
0.308
0.329
0.348
D4
3.268
2.574
2.282
2.114
2.004
1.924
1.864
1.816
1.777
1.744
1.717
1.692
1.671
1.652
Slika 135. Postupak projektovanja kvantitativnih kontrolnih karti, [44]
Poto se glavni dio prorauna sastoji od nalaenja srednje vrijednosti

i raspona uzorka od priblino pet brojeva, kontrolna karta moe da se
projektuje i runo. Prednosti korienja raunara su u smanjenju broja
263
greaka, poboljanju itljivosti i oslobaanju ovjekovog vremena za

"kreativnije" zadatke analize i donoenja odluka u procesima rada, [58] .
ATRIBUTIVNE KONTROLNE KARTE
[Kvantitativno izraene karakteristike (dobar/lo, zadovoljava/ne zadovoljava)]
P KARTA: KARTA PROCENTA NEISPRAVNIH PROIZVODA
Centralna linija:
p=
broj neispravnih proizvoda u svim uzorcima

=
ukupan broj kontrolisanih proizvoda u svim uzorcima
Kontrolne granice:
GKG *p = p + 3
prosjean procenat neispravnih proizvoda

kod svih kontrolisanih proizvoda
( )
( )
p 1 p
p 1 p
; DKG *p = p 3
n
n
NP KARTA: KARTA BROJA NEISPRAVNIH PROIZVODA
Centralna linija:
np =
ukupan broj neispravnih proizvoda u svim uzorcima

=
ukupan broj svih uzoraka
Kontrolne granice:
prosjean broj neispravnih proizvoda po

uzorku kod ukupnog broja uzoraka
GKG np = n p + 3 n p 1 p ; DKG np = n p 3 n p 1 p
C KARTA: KARTA BROJA DEFEKATA NA PROIZVODU
Centralna linija:
c=
ukupan broj defekata na proizvo dim a u svim uzorcima

= prosjean broj defekata po uzorku
broj uzoraka
Kontrolne granice:
GKG c = c + 3 c ; DKG c = c 3 c
U KARTA: KARTA BROJA DEFEKATA PO JEDINICI PROIZVODA
Centralna linija:
u=
ukupan broj defekata na svim jedinicama proizvoda

=
ukupan broj svih jedinica proizvoda
prosean broj defekata po jedinici

proizvoda kod ukupnog broja uzoraka
Kontrolne granice:
GKG*u = u + 3
u
u
; DKG*u = u 3
n
n
* Napomena: Kada se veliina uzorka menja od uzorkovanja do uzorkovanja, ove

kontrolne granice su stepenaste. Radi pojednostavljenja, usvajaju se kontrolne granice
sraunate za prosenu veliinu uzorka n . Raunanje stvarnih granica je neophodno samo za
uzorke ija veliina odstupa za vie od 20% u odnosu na n .
Slika 136. Postupak projektovanja atributivnih kontrolnih karti, [44]
264
Poglavlje 7
ANALIZA SPOSOBNOSTI PROCESA
7.1 UVOD
U tradicionalnom prilazu, proizvodni proces se odvijao u dva
koraka: proizvodni radnici izrauju proizvode, a radnici iz kontrole kvaliteta
pregledaju i odstranjuju proizvode koji se ne uklapaju u dozvoljena
odstupanja. To se je pokazalo neekonomino, jer je zahtijevalo investicije
vremena i materijala u proizvode koji nisu uvijek upotrebljivi. To je bilo i
nepouzdano, jer ak i stoprocentna kontrola ne uspijeva da otkrije sve
defektne proizvode. U svakom proizvodnom procesu je prisutna
varijabilnost, [65] . Varijabilnost moe biti vea ili manja, ali je uvijek
prisutna, a javlja se kao varijabilnost zbog sluajnih uzroka ili varijabilnost
zbog sistematskih uzroka.
Prvi tip varijabilnosti moe da se oekuje kao prirodna pojava u
okviru procesa. Nastaje iz uobiajenih razloga kao konstantan sistem
sluajnosti, koje formiraju jedinstvenu i opisivu raspodjelu. Ovaj tip
varijabilnosti ne moe nikada potpuno da se eliminie iz procesa. Drugi tip
varijabilnosti, tj. varijabilnost zbog sistematskih uzroka odnosi se na
varijacije koje mogu da se dovedu u vezu sa specifinim i specijalnim
uzrocima. Ako se ovi uzroci kontroliu i modifikuju na pravi nain i u pravo
vrijeme, proces varijabilnosti u vezi sa njima moe da se eliminie.
Sistematski uzorci ne mogu da se opiu pomou samo jedne raspodjele.
265
Analiza sposobnosti procesa je metoda za analizu varijabilnosti

otkrivene u proizvodnom procesu. U najpreciznijem smislu, analiza
sposobnosti procesa se moe definisati mjerom mogunosti izvrenja
procesa kada nikakvi dodjeljivi uzroci nisu prisutni. To se, po definiciji,
deava onda kada je proces pod statistikom kontrolom (u statistikom
smislu - stabilan). Poto neuobiajena varijabilnost procesa moe da se
opie jedinstvenom raspodjelom (obino normalnom), sposobnost procesa
moe da se analizira i ocijeni pomou svojstava ove raspodjele, [50] .
Sposobnost procesa moe da se izrazi i procentom izraenih proizvoda ije
karakteristike kvaliteta se nalaze u granicama dozvoljenih odstupanja, [66] .
7.2 PRIMJENA ANALIZE SPOSOBNOSTI PROCESA

U postupku sprovoenja analize sposobnosti procesa vri se
poreenje karakteristike kvaliteta dobijene kod uzorka proizvoda sa
unaprijed odreenim dozvoljenim odstupanjima. Analiza sposobnosti moe
da pokae da li proces moe da zadovolji dozvoljena odstupanja ili ne.
Pored toga, ovom analizom moe da se ocijeni udio defektnih proizvoda
koji treba oekivati. Zato, analizom sposbnosti procesa mogue je odrediti
stepen reproduktivnosti (ponovljivosti) proizvoda koji je proces u sposoban
da obezbijedi. Postoje brojne praktine mogunosti za primenu ove analize,
kao to su:
procjena mogunosti kupljene opreme,
predvianje mogunosti ostvarivanja dozvoljenih odstupanja na
proizvodu koja je projektant predvidio,
izbor proizvodne opreme,
planiranje kontrolnih pregleda procesa,
analiza meusobnog odnosa uzastopnih procesa,
postupci podeavanja u toku proizvodnje,
postavljanje dozvoljenih odstupanja,
izraunavanje trokova proizvodnje.
Pored primjene kod proizvodnih procesa, analiza sposobnosti
procesa moe korisno da poslui pri rjeavanju problema u irokom opsegu
situacija u projektovanju, proizvodnji, ispitivanju i dr.
266
7.3 PRIPREMA ZA ANALIZU

U fazi priprema za analizu vri se izbor kritine karakteristike
kvaliteta, tj. sluajne promjenljive koja e se kontrolisati. U elementarnom
sluaju, karakteristika kvaliteta (koja je predmet analize) predstavlja rezultat
jednostranog i direktnog procesa. U sloenijim analizama, kritina
karakteristika kvaliteta moe da bude rezultat nekoliko procesa. Ponekad je
u takvim sluajevima potrebno sprovesti analizu sposobnosti svakog od tih
procesa. Analize poetnih procesa se pokazuju vrednije od analiza kasnijih
procesa, poto se u ranim procesima postavljaju osnove koje mogu da utiu
na kasnije operacije.
Nakon izbora kritine karakteristike kvaliteta pristupa se
prikupljanju podataka o sluajnoj promenljivoj. Ovo se moe vriti ili
runim postupkom ili pomou automatskog mjernog instrumenta,
povezanog sa ureajem koji generie podatke. U toku prikupljanja podataka,
vano je da mjerni instrument bude to taniji i precizniji i ako je mogue,
finijeg reda veliine od dozvoljenog odstupanja. U protivnom, proces
mjerenja e biti izvor dopunske varijabilnosti. Koritenjem automatskih
mjernih instrumenata sa ureajima za generisanje podataka smanjuju se
greke samog procesa mjerenja, biljeenja podataka i prepisivanja za kasniju
obradu. Idealnu podlogu za obradu predstavlja prikupljanje to vie
podataka o vrijednosti sluajne promjenljive u toku dueg vremenskog
perioda. Tako se dobija veoma pouzdana analiza sposobnosti procesa,
zasnovana na velikom uzorku.
7.4 POSTUPAK ANALIZE SPOSOBNOSTI PROCESA

Cilj analize sposobnosti procesa je ocjena slaganja procesa sa
propisanim zahtjevima za kvalitet, uz primjenu matematiko-statistikog
vrednovanja procesa. Rezultat analize sposobnosti procesa je odluujui za
konano utvrivanje korektivnih mjera. Utvrivanje sposobnosti procesa
sprovodi se pomou matematiko-statistikog praenja uticaja habanja alata,
nesigurnosti mjerenja, tanosti rada maine na prirodno rasipanje mjera na
proizvodu. Prouavanje valjanosti procesa se odnosi na dugorono praenje
ponaanja procesa nakon poetka serijske proizvodnje. Relativna irina
267
rasipanja procesa ne smije biti vea od 75% dozvoljenih odstupanja

proizvoda datih zahtjevom dokumentacije.
Konkretno praenje procesa vri se koritenjem dvojne xR kontrolne karte. Minimalna potrebna koliina provjeravanih primjeraka je
100. U cilju praenja prirodnog rasipanja procesa potrebno je izdvojiti i
izmjeriti vrijednosti karakteristike kvaliteta 5 puta u uzorku od 20. Da bi se
pratilo i prirodno rasipanje procesa takoe se vri izdvajanje uzorka
karakteristike kvaliteta veliine 5 primjeraka i to najmanje 20 puta za
vrijeme trajanja ograniene serije od 2000 komada. Za vei broj primjeraka
u seriji, broj uzoraka se srazmjerno poveava.
_
U postupku konstruisanja dvojne x R kontrolne karte izraunavaju

se:
x=
Srednje vrednosti u uzorcima:
(25)
gdje su:
xi - izmjerene vrijednosti karakteristike kvaliteta,

n - veliina uzorka.
Rasponi vrijednosti u uzorcima:
R = xmax xmin ,
(26)
gdje su xmax i xmin najvea i najmanja vrijednost karakteristike kvaliteta u

uzorku, respektivno.
_
Centralna vrednost karte srednjih vrednosti x :

_
x
x=
=
gdje su:
_
xi - srednje vrijednosti u uzorcima,

m - broj uzorka.
268
(27)
Centralna vrijednost karte raspona Ri :
R=
(28)
Na osnovu ovako odreenih centralnih vrijednosti vri se proraun

kontrolnih granica za kartu srednjih vrijednosti i kartu raspona.
_
Kontrolne granice za kartu srednjih vrijednosti x :
KG x = x A2 R ,
(29)
pri emu je donja kontrolna granica:

DKG x = x A2 R ,
(30)
odnosno gornja kontrolna granica:

GKG x = x + A2 R
(31)
Kontrolne granice za kartu raspona R :
- donja kontrolna granica:
DKG R = D3 R ,
(32)
- gornja kontrolna granica:
GKG R = D4 R .
(33)
Vrijednosti faktora kontrolnih granica A2 , D3 i D4 usvajaju se

tabelarno u zavisnosti od veliine uzorka prema tabeli 19.
269

_
Tabela 19. Faktori kontrolnih granica dvojne x R kontrolne karte

Veliina
uzorka, n
A2
D3
D4
dn
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
1,880
1,023
0,729
0,577
0,483
0,419
0,373
0,337
0,308
0,285
0,266
0,249
0,235
0,223
0,212
0,203
0,194
0,187
0,180
0,173
0,167
0,162
0,157
0,153
0
0
0
0
0
0,076
0,136
0,184
0,223
0,256
0,283
0,307
0,328
0,347
0,363
0,378
0,391
0,403
0,415
0,425
0,434
0,443
0,451
0,459
3,267
2,574
2,282
2,114
2,004
1,924
1,864
1,816
1,777
1,744
1,717
1,693
1,672
1,653
1,637
1,622
1,608
1,597
1,585
1,575
1,566
1,557
1,548
1,541
2,059
2,326
2,534
2,704
2,847
2,970
3,078
3,178
3,258
3,336
3,407
3,472
3,532
3,588
3,640
3,689
3,735
Vrednosti faktora za proces koji je u toku
Mjerni rezultati karakteristike kvaliteta u uzorcima moraju se kretati

u okviru proraunatih kontrolnih granica, jer se radi o praenju niza
podataka koji se pokoravaju normalnoj raspodjeli. Kada se izvri
_
konstrukcija dvojne x R kontrolne karte i grafiko predstavljanje dobijenih

podataka (slika 137), stie se vizuelni utisak o stabilnosti procesa, ali to nije
dovoljno za donoenje odluka.
U sljedeoj fazi analize vri se poreenje parametara normalne
raspodjele prirodnog rasipanja karakteristike kvaliteta i zahtijevanog
270
dozvoljenog odstupanja zadatog dokumentacijom. Pri tome se uoava

razlika izmeu poloaja nominalne mjere karakteristike kvaliteta na
proizvodu i centralne vrijednosti kontrolne karte. U praksi je najee
neizvodljivo postizanje potpune podudarnosti ove dvije vrijednosti.
Prilikom podeavanja procesa kao reper se uzima nominalna mjera.
Slika 137. Prikaz grafikog predstavljanja dobijenih podataka

_
koritenjem dvojne x R kontrolne karte

Vrijednost za standardno odstupanje dobija se iz podataka
utvrenih tokom konstrukcije kontrolne karte:
R
,
dn
(34)
pri emu je d n faktor koji takoe zavisi od veliine uzorka, tabela 19.
271
7.5 FAKTORI SPOSOBNOSTI PROCESA

Faktori sposobnosti procesa su korisno sredstvo statistike analize
podataka dobijenih mjerenjem karakteristike kvaliteta na proizvodu. Za
proraun faktora potrebno je raspolagati sa nominalnom mjerom i
granicama dozvoljenih odstupanja.
Faktori sposobnosti svode informacije o procesu samo na jedan broj,
tj. samo na jedan aspekt sposobnosti procesa! injenica da su faktori
sposobnosti procesa pojedinani brojevi, predstavlja i prednost i nedostatak.
Prednost je to to se najlake poredi jedan broj, a nedostatak to je jedan
broj donekle ogranienog karaktera.
7.5.1 FAKTOR RELATIVNE IRINE RASIPANJA

PROCESA
Vrijednost ovog faktora ne bi trebalo da iznosi vie od 75% od
tolerancije karakteristike kvaliteta na proizvodu. Vrijednost ovog faktora se
izraunava prema izrazu:
fp =
6
100[% ] ,
GT DT
(35)
gdje su:
- standardno odstupanje prirodnog rasipanja,

GT - gornja granina mjera dozvoljenog odstupanja,
DT - donja granina mjera dozvoljenog odstupanja.
7.5.2 FAKTOR PRECIZNOSTI PROCESA

Pored relativne irine rasipanja procesa, za ocenu prihvatljivosti
procesa koristi se i faktor preciznosti procesa koji uzima u obzir samo
rasipanje jednog proizvodnog procesa.
272
Ovaj faktor izraunava se na sljedei nain:

Cp =
GT DT
.
6
(36)
Procijenjena vrijednost standardnog odstupanja iz uzorka

odgovara priblino standardom odstupanju osnovnog skupa (serije), pri
lanu veliina uzroka ne smije biti manja od 50 primjeraka.
7.5.3 FAKTOR SPOSOBNOSTI PROCESA

Faktor sposobnosti procesa uzima u obzir, pored rasipanja prilikom
realizacije jednog proizvodnog procesa, dodatno i poloaj srednje
vrijednosti prirodnog rasipanja mjera u odnosu na granice dozvoljenih
odstupanja. Zato je ovo naroito "jak" faktor, neophodan pri analizi
sposobnosti procesa koji nemaju mogunost naknadnog podeavanja, kao i
procesa ije karakteristike kvaliteta imaju jednostrano nula-ogranienje (npr.
kod svih kvalitativnih karakteristika kvaliteta, itd). Faktor sposobnosti
procesa se izraunava prema izrazu:
C pk =
krit
,
3
(37)
pri emu je:
krit - kritina udaljenost centralne linije od gornje granine mjere

GT ili donje granine mjere DT za date uslove konstrukcione
dokumentacije.
Za izraunavanje faktora C pk koristi se manja od slijedee dvije
vrijednosti: krit min i krit max , kao:
krit = min krit min ; krit max = min GT x; x DT .
(38)
273
7.5.4 INTERPRETACIJA REZULTATA ANALIZE

SPOSOBNOSTI PROCESA
Algoritam analize sposobnosti procesa i donoenja odluke na osnovu
dobijenih vrijednosti faktora f p , C p i C pk dat je na slici 138. Prema
algoritmu, proces se u normalnim okolnostima ocjenjuje kao sposoban, ako
su ispunjeni slijedei uslovi u pogledu vrijednosti faktora: f p 75% ,
C p 1,33 , C pk 1,33 , dok se proces uslovno smatra sposobnim i zahtijeva

odgovarajuu kontrolu i bolje podeavanje, ako je: 1,00 C pk p 1,33 . Ovo
vai samo za kvantitativne karakteristike kvaliteta. Ukoliko je C pk p C p - to
ukazuje da srednja vrijednost prirodnog rasipanja mjera karakteristike
kvaliteta lei van sredine dozvoljenog odstupanja.
U hipotetikom primeru za ilustraciju (slika 139.a) vidi se grafiki
prikaz normalne raspodjele prirodnog rasipanja mjera veliine
3 =7,5mm za karakteristiku kvaliteta 3005 [mm], kada je srednja
vrednost prirodnog rasipanja na sredini dozvoljenog odstupanja. U tom
sluaju krit =5 mm predstavlja polovinu tolerancije i tada se moe utvrditi
da je C pk =1,33. Dalje (slika 139.b), pretpostavlja se da je centralna linija
pomjerena udesno, pa se dobija krit =3,125mm. Izraunate brojne
vrijednosti pokazuju meusobni odnos faktora f p , C p i C pk u sluajevima
datim pod a) i pod b).
Prostor od isprekidane linije do nivoa +3 ogranien krivom
normalne raspodjele odreuje procenat karta. Proraun faktora sposobnosti
procesa C pk u ovom sluaju daje vrijednost:
C pk =
274
krit
3,125 mm
=
= 0,833 .
3
3 1,25 mm
Priprema za analizu
Stvaranje preduslova za sprovoenje
analize sposobnosti procesa: izbor
karakateristike kvaliteta izbor naina
prikupljanja podataka, odreivanje
vremenskog perioda prikupljanja podataka,
neposredno prikupljanje podataka
Utvrivanje i otklanjanje
sistematskih uticaja na prirodno
rasipanje mjernih rezultata
karakteristike kvaliteta
Da li je proces
u statistikom smislu
stabilan?
NE
DA
Vrednovanje procesa
Proracun velicine prirodnog
rasipanja , faktora fp, faktora
Cp i faktora Cpk
DA
Da li su
vrijednosti faktora:
NE
fp < 75%
Cp >1,33
Cpk > 1,33
Proces je sposoban
Proces nije sposoban
Slika 138. Tok analize sposobnosti procesa i donoenja odluka za

kvanitativne karakteristike kvaliteta
275
Karakteristike kvaliteta D=300 5 mm

DT=295 mm
GT=305 mm
T=100 mm
6 =7,5 mm
x=300,00 mm;
a)
Cpk =
-3 -2 -1
=1,25 mm
.
fp = 6 . 100 % = 6 1,25
. 100 % = 75%
GT-DT
305 - 295
.
305-295
C p = GT-DT
=
. = 1,33
6 1,25
6 .
krit = GT- x
3.
3.
305-300 = 1,33
3 .1,25
+1 +2 +3
krit = 5,00 mm
6 =7,5 mm
=1,25 mm
6 . 100 % = 6 . 1,25
. 100 % = 75%
GT-DT
305 - 295
.
305-295
C p = GT-DT
=
= 1,33
6 .1,25
6 .
x=300,00 mm;
fp =
b)
Cpk =
-3 -2 -1
krit = GT- x
3.
3 .
305-300
= 1,33
3 . 1,25
+1 +2 +3
krit= 3,125 mm
Slika 139. Ilustrativni primer odreivanja faktora fp, Cp i Cpk
7.5.5 OCJENA KOLIINE DEFEKTNIH PROIZVODA

Jedna od najznaajnijih primjena statistikih metoda menadmenta
kvalitetom je radi smanjenja koliine defektinih proizvoda (koliine karta i
dorade). Samo smanjenje koliine karta i dorade moe u veoma kratkom
roku da isplati investiciju uvoenja u primjene statistikih metoda. Ocjena
koliine karta i dorade moe da se vri analizom podataka prikupljenih za
analizu sposobnosti procesa. Do najvjerodostojnije ocjene se dolazi ako je
raspodela rezultata mjerenja karakteristike kvaliteta priblino normalna. To
se postie utvrivanjem povrina ispod krive gustine normalne raspodjele
koje izlaze van granica dozvoljenih odstupanja. itav postupak se odvija u
276
nekoliko karakteristinih koraka, koji se ilustruju slijedeim primjerom,

[66]. Na brusilici za spoljanje kruno bruenje bez iljka "Lidkoping"
obrauje se karakteristika kvaliteta 8,65+00,,04
03 mm na radnom predmetu u
obliku cjevice. Pomou pominog digitalnog mjerila "Tesla" opsega 0-150
[mm], sa mjernom skalom od 0,01 mm izvreno je registrovanje nazanaene
karakteristike kvaliteta. Mjerenje je sprovedeno kod uzorka od 100 komada
proizvoda, a rezultati su prikazani u tabeli 20.
Tabela 20. Rezultati mjerenja karakteristike kvaliteta cjevice
+0 , 04
Merni rezultati karakteristike kvaliteta 8,65 0, 03 mm
8,65
8,67
8,64
8,65
8,64
8,66
8,70
8,63
8,64
8,64
8,66
8,63
8,65
8,67
8,67
8,63
8,62
8,64
8,63
8,65
8,62
8,66
8,61
8,65
8,67
8,63
8,66
8,65
8,62
8,65
8,64
8,61
8,65
8,62
8,63
8,64
8,64
8,62
8,64
8,66
8,64
8,63
8,69
8,62
8,65
8,63
8,64
8,65
8,66
8,66
8,68
8,63
8,61
8,62
8,65
8,66
8,66
8,65
8,62
8,69
8,67
8,63
8,66
8,63
8,64
8,65
8,66
8,70
8,66
8,67
8,65
8,63
8,65
8,68
8,64
8,65
8,63
8,63
8,64
8,67
8,63
8,69
8,61
8,65
8,64
8,65
8,66
8,65
8,64
8,66
8,67
8,63
8,63
8,68
8,66
8,64
8,64
8,65
8,66
8,64
Postupak rada zapoinje proraunom broja i irine grupnih intervala:

1. Broj grupnih intervala odreuje se prema izrazu koji se primenjuje u
analizama kvaliteta:
z = 5log n = 5log 100 =10 grupnih intervala.
2. Na osnovu raspona mjernih rezultata:
R = xmax-xmin = 8,70 - 8,61=0,09 mm,
odreuje se irina grupnih intervala:
i=
R 0,09mm
=
= 0,009 mm .
z
10
277
Usvaja se i = 0,01 mm, to se poklapa sa veliinom mjerne skale

pominog mjerila.
3. Ocjena se sprovodi pomou nomograma Analiza sposobnosti
sistema/procesa, koji je prethodno dat na slici 137, pri emu se u
pojedine kolone i vrste unose sljedei podaci:
u kolonu 1 - sredine grupnih intervala,
u kolonu 2 - frekvencije grupnih intervala,
u vrstu 3 - veliina uzorka,
u vrstu 4 - dvostruka vrijednost iz vrste 3,
u kolonu 5 - kumulativna vrijednost frekvencije dobijena
sabiranjem:
- prethodne vrijednosti iz kolone 5,
- vrednosti iz kolone 2 do prethodne vrijednosti iz kolone 5,
- vrijednosti iz kolone 2 do vrijednosti koja se trai,
- u kolonu 6 - procentualna kumulaltivna vrijednost dobijena
dijeljenjem svake vrijednosti iz kolone 5 sa vrijednou iz vrste
4.
4. Na Gaussovom vjerovatnosnom papiru se ucrtavaju take na sljedei
nain: na skali procenta iznad se pronau vrijednosti iz kolone 6 i
spuste vertikale do presjeka sa odvgovarajuom horizontalnom linijom.
5. Ako ucrtane take na vjerovatnosnom papiru priblino odslikavaju
pravu liniju (vizuelno), pretpostavlja se da je u pitanju normalna
raspodjela i povlai prava linija (tzv. Henryjeva prava), poevi od +3
do -3 .
6. Sa verovatnosnog papira se oitavaju vrednosti:
irina prirodnog rasipanja Tp = 0,11 mm, na osnovu ega slijedi
standardna devijacija:
278
Tp
6
0,11 mm
= 0,0183 mm,
6
srednja vrijednost, tako to se iz vrijednosti 50% na skali

_
procenta iznad, gde je x i oznaeno, spusti vertikala do presjeka sa

Henryjevom pravom, a zatim povue horizontala u lijevo i oita:
x = 8,655 mm,
koliine defektnih proizvoda, tj. koliine karta i dorade, u
procentima izvan granica dozvoljenih odstupanja ( DT , GT ), tako to se iz
presenih taaka DT i GT sa Henryjevom pravom povuku vertikale do
skala procenata ispod i procenata iznad i oitavaju vrijednosti:
procenata ispod = 5,0%,

procenata iznad = 1,6%.
Predmetna analiza pokazuje da kvalitet proizvoda nije

zadovoljavajui, tj. da se proizvodni proces ne odvija u smislu ispunjenja
zahtjeva Tp GT DT , pa je potrebno sprovesi istraivanja u smislu
otkrivanja uzroka takvog stanja. Analiza u smislu razmatranja varijatni
prikazanih na slici 140 ukazuje na mogua rjeenja u pravcu, [67]:
izmjena u procesu kako bi se smanjilo prirodno rasipanje,
proirenja podruja dozvoljenih odstupanja.
Uzrok nezadovoljavajueg kvaliteta proizvoda moe da bude neki od
elemenata procesa rada, ili vie njih istovremeno, pa je potrebno utvrditi da
li je to, [68] :
tehnoloki sistem,
alat ili materijal proizvoda,
mjernokontrolni instrumenti,
rukovalac (operator), ili
sluba odravanja.
279
Proces
Varijanta
Ana l iz a sp oso bn o sti p ro cesa

Karta
srednjih
vrijednosti
GKGX
1.1
S t a b i l a n
DKGX
GKGX
1.2
DKGX
GKGX
1.3
DKGX
GKGX
2.1
N e s t a b i l a n
DKGX
GKGX
2.2
DKGX
GKGX
2.3
DKGX
Prirodno rasipanje
u odnosu na
dozvoljena odstupanja
TD
TG
Determinisanje
individualnih
mjerenja u odnosu na
dozvoljena odstupanja
Potrebna
akcija
TG
TD
TG
TD
TG
TD
nikakva
Pomo u
centriranju
procesa
Izmjena procesa
da bi se umanjila
varijabilnost ili
proirila
dozvoljena
odstupanja
TG
TD
Nikakva
TG
TD
TG
TD
Utvrivanje i
otklanjanje
uzroka
nestabilnosti
Izmjena procesa,
proirivanje
dozvoljenih
odstupanja,
otklanjanje
uzroka
nestabilnosti ili
djelimino
unapreenje
procesa
Slika 140. Mogue varijane u analizi sposobnosti procesa, za sluajeve

stabilnog i nestabilnog procesa
280
Poglavlje 8
PLANIRANJE I UPRAVLJANJE
ODRAVANJEM
8.1 UVOD
Odravanje radne sposobnosti tehnikih sistema u to duem

vremenu, predstavlja funkciju cilja koju sistemi obavljaju prema odreenim
kriterijumima i uslovima koritenja. S druge strane, odreivanje vremena u
kome e tehniki sistem izgubiti radnu sposobnost koritenjem odreene
metodologije (najee na bazi "malog broja uzoraka" ili na bazi praenja
rada, odreenih provjera i ispitivanja), predstavlja jedan od elemenata za
donoenje optimalnih odluka u okviru procesa odravanja, slika 141.
Planiranje adekvatnih trokova i drugih izlaznih parametara
odravanja opreme i postrojenja u okviru odreenog tehnikog sistema, uz
programiranje i realizaciju samih postupaka odravanja i kontrolu izlaznih
karakteristika, kao i samu realizaciju korektivnih aktivnosti na osnovu
odluke samog rukovodstva - elementi su upravljanja procesom odravanja
tehnikih sistema. Pri tome se kao polazna osnova koriste projekti
instalisanih tehnikih sistema i sistema njihovog odravanja (uputstva za
montau i rad, uptstva za odravanje tokom eksploatacije i dr.).
281
282
NE
POSTUPCI
KONTINUALNOG
UNAPREENJA RADA
ODRAVANJA
MODIFIKOVATI
POSTOJECU AKTIVNOST
ODRAVANJA ILI IZVRITI
REKONSTRUKCIJU
ANALIZA OSNOVNOG
UZROKA OTKAZA
DA
DA LI SU
PROBLEMI
PONAVLJAJUCI?
DA
POTREBNA
OPTIMIZACIJA
AKTIVNOSTI?
NE
NE
OCJENA
USPJENOSTI
ODRAVANJA
DA
PRIPREMITI I NADALJE
SPROVODITI POSTUPKE
STALNOG PRACENJA
STANJA
DA
DA LI SU POSTIGNUTI
MAKSIMALNO MOGUCI
EKONOMSKI
REZULTATI ?
IZBOR
ODGOVARAJUCEG
POSTUPKA STALNOG
PRACENJA STANJA
NE
DA LI POSTOJI
DEFINISAN PROGRAM
ODRAVANJA?
DA LI SU
POSTUPCI STALNOG
PRACENJA STANJA
PRIMJENJIVI I
EFIKASNI?
DA
NE
NE
ODRAVANJE
ZASNOVANO NA
POUZDANOSTI
(FMECA)
NE
NE
SPROVODITI AKTIVNOSTI
PREVENTIVNOG
ODRAVANJA
DA
DA LI SU POSTIGNUTI
MAKSIMALNO MOGUCI
EKONOMSKI
REZULTATI ?
IZBOR ODGOVARAJUCE
AKTIVNOSTI
PREVENTIVNOG
ODRAVANJA
DA
DA LI SU
AKTIVNOSTI PREVENTIVNOG
ODRAVANJA PRIMJENJIVI I
EFIKASNI?
SPROVOENJE USVOJENIH AKTIVNOSTI ODRAVANJA
SPROVODITI
INTERVENCIJU
ODRAVANJA PO STANJU
DA
DA LI SU POSTIGNUTI
MAKSIMALNO MOGUCI
EKONOMSKI
REZULTATI ?
IZBOR ODGOVARAJUCE
AKTIVNOSTI
ODRAVANJA PO
STANJU
DA
DA LI SU
POSTUPCI ODRAVANJA PO
STANJU PRIMJENJIVI I
EFIKASNI?
PROFITNO ORJENTISANO ODRAVANJE

IZBOR VRSTE AKTIVNOSTI
NE
PRIHVATITI NAKNADNE
INTERVENCIJEPUSTITI DA RADI DO
OTKAZA
DA
DA LI SU
ZADOVOLJAVAJUCI
ODNOS TROKOVA I
KORISTI?
NE
Slika 141. Algoritam sprovoenja usvojenih aktivnosti odravanja, [13]
Zatvoren proces izmeu postupaka kontrole stanja sistema, samog

donoenja odluka i kontrole kvaliteta istih, nije mogu bez adekvatnog
informacionog sistema, ime se determiniu svi neophodni elementi za
samu optimizaciju odravanja, kako sa aspekta planiranja i programiranja
odravanja, tako i sa aspekta potrebnog investiranja radi ostvarivanja
neophodne logistike odravanja i blagovremene zamjene dotrajale opreme.
8.2 PLANIRANJE RADOVA U PROCESU ODRAVANJA

Za organizovanje to efikasnije funkcije odravanja neophodno je
adekvatno planiranje radova, nezavisno od toga da li se radi o korektivnom
ili preventivnom odravanju. Prethodno je potrebno izvriti definisanje svih
neophodnih aktivnosti i operacija, dogaaja i postupaka neophodnih za
normalan proces odravanja, koritenjem odreenih metoda i sredstava za
rad. Samo planiranje aktivnosti u okviru odravanja predstavlja sastavni dio
planova realizacije proizvodnje, pri emu se radovi korektivnog odravanja
planiraju kao oekivani dogaaji koji e se realizovati u nekom unaprijed
nepoznatom vremenskom intervalu. esto se, u cilju smanjenja
neizvjesnosti u pogledu vrste i uestalosti otkaza na tehnikom sistemu, s
ciljem smanjenja obima radova odravanja nastalih nakon pojave otkaza,
pribjegava odravanju prema stanju, uz obaveznu primjenu metoda tehnike
dijagnostike.
Proces planiranja nije samo primarna, nego je to sutinska aktivnost
menadment procesa, u kojoj se definiu glavni pravci funkcionisanja dijela
ili preduzea u cjelini a u skladu sa definisanom vizijom. Proces planiranja
se praktino odvija u svim organizacionim dijelovima preduzea i na svim
nivoima upravljanja, samim tim i na poslovioma odravanja tehnikog
sistema. Usvojenu misiju je potrebno realizovati kroz viziju na osnovu koje
se odreuju ciljevi i politika, a kasnije i strategija odravanja.
Proces planiranja predstavlja proces koji se neprekidno mijenja
tokom vremena u skladu sa promjenama koje nastaju u okruenju ili u
samom preduzeu. Planiranje se realizuje u odreenim ciklusima, koji
zapoinju procesom predvianja trendova, nastavlja se preduzimanjem
odgovarajuih akcija, a zavrava se praenjem efekata preduzetih akcija.
Prema nekim autorima, proces planiranja se moe definisati kao proces
utvrivanja ciljeva, sa odreivanjem metoda pomou kojih e se realizovati
283
dati ciljevi. Krajnji cilj procesa planiranja je smanjenje rizika i eventualnih

posljedice buduih aktivnosti koje se preduzimaju u preduzeu radi
ostvarenja unaprijed definisanih organizacionih ciljeva. Ciljevi, bilo da su
kratkoroni ili dugoroni, najee su u potpunosti definisani preko nivoa i
obima aktivnosti preduzea u cjelini. Oni mogu biti zatvoreni (kvantitativno
su mjerljivi, lako se kontroliu) i otvoreni (realno se opisuju lingvistikim
iskazima, teko ih je kvantitativno odrediti).
Razlikuju se strategijsko planiranje, s ciljem ostvarenja misije kao
jedinstvenog razloga postojanja preduzea (sutinski nain ostvarenja te
misije) i operativno planiranje, s ciljem definisanja detalja prema unaprijed
odreenim okvirima, pri emu se odreuju pravila ponaanja. Mogua
klasifikacija vrsta planova u okviru preduzea koja posluju u realnom
okruenju je: predvianje, perspektivno planiranje, srednjorono planiranje,
osnovno planiranje, operativno planiranje i terminiranje. Predvianje se
definie kao proces prognoze dogaaja koji e se desiti u budunosti ili
nivoa aktivnosti koji menaderi u okviru preduzea trebaju preduzeti u
duem vremenskom periodu. Posebnu grupu predvianja ine tehnoloke
prognoze koje se odnose na procjenu tehniko-tehnolokih faktora bitnih za
poslovanje preduzea. Prema svojoj namjeni i ciljevima razlikuju se
eksplorativno predvianje, kojim se podrazumijeva da je predvianje
buduih stanja organizacionog sistema zasnovano na podacima iz evidencije
o ponaanju organizacionog sistema u prolosti i normativno predvianje,
koje ima za cilj predvianje ponaanja preduzea u budunosti kako bi se
predvidjele akcije koje treba preduzeti da bi se ostvarilo takvo krajnje
ponaanje preduzea. Perspektivno planiranje je prva poetna faza
planiranja, koja predstavlja osnov za ostale dalje vrste planiranja.
Srednjorono planiranje obuhvata period od pet godina i radi se na
osnovu perspektivnog planiranja. Ove planove takoe izrauju strategijski
menaderi. Osnovno planiranje obuhvata period od jedne godine i njime se
konkretizuje srednjoroni plan. Baza osnovnog plana je proizvodni
program. Komponente osnovnog plana su plan materijala, plan kapaciteta
proizvodne opreme, plan radne snage, finansijski plan, plan trokova i plan
odravanja. Operativno planiranje obuhvata period od jednog mjeseca ili se
vezuje za seriju. Terminiranje ili fino planiranje obuhvata period od nedelju
dana do jednog dana.
Ostvarivanje to vee produktivnosti, uz smanjenje prateih trokova
i poveanje kvaliteta proizvoda mogue je realizovati kroz ostvarivanje
visoke pouzdanosti tehnikog sistema u radu, kao i ravnomjernog
284
optereenja proizvodnih mjesta trokovima. Ovo podrazumijeva i dodatno

stavaranje povoljnih uslova za ostvarivanje potrebnog nivoa fleksibilnosti
tehnikog sistema, s ciljem razvijanja sposobnosti blagovremnenog
reagovanja na promjene unutar sistema i na uticaj u okolini. Moduli, u
kojima su sadrane osnovne funkcije sistema planiranja odravanja kako za
preventivno tako i za korektivno odravanje, prikazani su u okviru tabele
21.
Tabela 21. Moduli osnovnih funkcija sistema planiranja odravanja za
preventivno i za korektivno odravanje tehnikih sistema
Modul 2
Modul 1
Oznaka
modula
Naziv
modula
Izrada
programa
odravanja
Zasnovanost
modula
- Iskustvo na
slinim ili
analognim
sistemima,
- Preporuke
konstruktora,
- Preporuke
proizvoaa
-
Izrada
plana
odravanja
Plan
proizvodnje
-
Modul 3
Izrada
tehnolokih
postupaka
Modul 4
Izrada
normativa
Program
odravanja,
Plan
proizvodnje
Program
odravanja,
Plan
proizvodnje,
Tehnoloki
postupak
odravanja
Sastav
(struktura) modula
Utvrivanje radova koje je
neophodno obaviti na sistemu
kroz njegov eksploatacioni
vijek,
Potrebna dokumentacija za
realizaciju radova, ukljuivi i
rekonstrukciju i modernizaciju,
Liste rezervnih dijelova
Realno sagledavanje svih
mogunosti u pogledu
odravanja,
Realno sagledavanje potrebnih
resursa u pogledu odravanja
Definisanje redoslijeda radnih
operacija,
Definisanje sredstava i mjesta
za obavljanje radova,
Definisanje potrebne
dokumentacije i slino
Izrada vremenskih normativa
za izvoenje pojedinanih ili
grupnih operacija odravanja,
Izrada normativa materijala
(rezervni dijelovi i potrebe
potronih materijala za
odravanje)
285

preventivno i za korektivno odravanje tehnikih sistema (nastavak)
Modul 5
Oznaka
modula
Naziv
modula
Planiranje
sredstava
za rad
Zasnovanost
modula
- Tehnoloki
postupak
odravanja,
- Nomativi
Radna i tehnika
dokumentacija
Modul 6
286
Plan mogue zamjenljivosti rezervnih dijelova
Modul 7
Crtei
dijelova,
sklopova i
cjelina TS,
Uputstva i
preporuke
proizvoaa,
Propisi
Kapacitet
vlastite
proizvodnje;
Kapaciteti u
okruenju za
proizvodnju
rezervnih
dijelova;
Kontrola
kvaliteta
zamjenskih
rezervnih
dijelova
Sastav
(struktura) modula
Definisanje potrebnih maina,
specijalnih ureaja, alata i
pribora,
Definisnje transportnih
sredstava
Izrada radne dokumentacije sa
podacima i informacijama
neophodnim za proces
upravljanja,
Obrada tehnike dokumentacije
za odravanje sa podacima i
aktivnostima (uz koritenje
informacionog sistema)
Izrada konstruktivne
dokumentacije za proizvodnju
zamjenskih rezervnih dijelova u
sopstvenoj reiji,
Izrada tehnolokih postupaka za
proizvodnju zamjenskih
rezervnih dijelova u sopstvenoj
reiji,
Izrada konstruktivne
dokumentacije za proizvodnju
zamjenskih rezervnih dijelova u
okviru spoljanjih domaih
preduzea;
Izrada tehnolokih postupaka za
proizvodnju zamjenskih
rezervnih dijelova u okviru
spoljanjih domaih preduzea

preventivno i za korektivno odravanje tehnikih sistema (nastavak)
Modul 8
Oznaka
modula
Naziv
modula
Plan traenja
i otklanjanja
slabih mjesta,
tj. "uskih"
grla u
proizvodnji
Zasnovanost
modula
-
Prikupljeni
podaci o
radu
sistema,
Prikupljeni
podaci o
slabim
mjestima
Plan modernizacije, rekonstrukcije i

revitalizacije tehnikih sistema
Modul 9
Prikupljeni
podaci o
starosti
opreme,
projektnim i
radnim
uslovima;
Prikupljeni
rezultati
ispitivanja
sprovedenih
u okviru
redovnih
remonata
Sastav
(struktura) modula
Definisanje slabih mjesta,
Definisanje naina otklanjanja
slabih mjesta,
Izrada plana rada za
otklanjanje slabih mjesta,
Izrada plana materijala,
potrebnih sredstava za rad i
rokova za sve nastale
aktivnosti
Definisanje ciljeva
revitalizacije,
Definisanje metoda ispitivanja
stanja opreme i konstrukcije
sistema,
Utvrivanje i procjena
preostalog radnog vijeka
sistema,
Ekonomsko-finansijska ocjena
revitalizovanog sistema i
poreenje sa alternativnim
rjeenjima (gradnja novog
sistema i sl.),
Donoenje odluke o
modernizaciji, rekonstrukciji i
revitalizaciji sistema
Optimalno upravljanje sloenim tehnikim sistemom mora biti

zasnovano na ocjeni i kompleksnoj optimizaciji pokazatelja pouzdanosti u
zavisnosti od naina za njihovo obezbjeenje i hijerarhijskog nivoa
detaljizacije sistema u cjelini, kao i tekue etape ivotnog ciklusa sistema. Iz
tih razloga, proces optimizacije obuhvata osnovna strukturna, parametarska i
konstruktivna rjeenja vezana za sam sistem kroz promjenu njegovih
najvanijih karakteristika: energetske efikasnosti, manevarske sposobnosti,
pouzdanosti i ekonomske efektivnosti.
Kompleks ciljeva optimizacije zakljuuje se u ukupnom izboru
pokazatelja pouzdanosti i moguih naina za njihovo obezbjeenje, a s
287
obzirom na ve ustaljena pravila vezana za eventualno vii hijerarhijski

nivo.
Zadovoljenje opteg zahtjeva realizacije visokog nivoa pouzdanosti
usko je povezana sa poveenjem trokova i ogranienja prisutnih u
procesima razvoja i projektovanja, montae i eksploatacije, kao i odravanja
sloenih tehnikih sistema. S druge strane, realizovani nivo pouzdanosti ima
uticaja na nivo otkaza i njegove posljedice (materijalne, ljudske i ekoloke
katastrofe), na raspoloivost tehnikih sistema i na trokove koji zavise od
nivoa pouzdanosti u kontinualnoj isporuci proizvoda ili realizaciji
predviene usluge.
Nezaobilazan dio ivotnog ciklusa predstavlja i revitalizacija,
rekonstrukcija i modernizacija tehnikih sistema, odnosno postupak
produenja njihovog radnog vijeka sa modernizacijom i rekonstrukcijom i
uz poboljanje ekoloke prihvatljivosti. Ovaj postupak po svojoj strukturi je
izuzetno kompleksan i esto se poredi sa rangom izgradnje novog objekta.
Samo planiranje i sprovoenje procesa revitalizacije i same
eksploatacije postrojenja u okviru vieg hijerarhijskog sistema, realizuje se
sa ciljem dostizanja visokog nivoa pogonske sigurnosti, to podrazumijeva
definisanje i otkrivanje moguih uzroka nepouzdanosti. Pri tome se moraju
definisati i mjere za otklanjanje i ublaavanje njihovih efekata, a kao
kriterijum koristi se najee ekonomski kriterijum, [69] .
Povezanost procesa reinenjeringa sa odravanjem sloenih
tehnikih sistema, s ciljem ostvarenja odgovarajuih prednosti i poboljanja
pouzdanosti sloenih tehnikih sistema, data je kroz slijedee karakteristine
elemente: analiza trokova vezanih za odravanje i gotovost/raspoloivost
sistema (kao jedne od bitnijih karakteristika efektivnosti), odreivanje
optih aspekata vezanih za motive i opravdanost reinenjeringa, obim i
definisanje najoptimalnijeg termina za realizaciju tog procesa.
Posebno treba izdvojiti uticaj karakteristika pouzdanosti i
raspoloivosti objekta sloenog tehnikog sistema na primjenu
reinenjerskih principa kroz proces odravanja sistema, odnosno na
sistemski pristup revitalizacije pojedinih termo kapaciteta.
288
8.2.1 METODE PLANIRANJA RADOVA ODRAVANJA

Optimizacija planiranja i upravljanja procesima odravanja zahtijeva
i odgovarajui razvoj metoda za optimizaciju, s ciljem to kvalitetnijeg i
efikasnijeg rjeavanja problema kako na nivou pouzdanosti, tako i na nivou
eksploatacije samog tehnikog sistema.
Istraivanja za postizanje optimalne pouzdanosti kod najsloenijih
tehnikih sistema, kakav je npr. sistem termoelektrane, mogu se
klasifikovati u tri meusobno povezane grupe zadataka: fiziko-tehnoloku,
organizacionu i ekonomsko-finansijsku, [70] . Pitanjima iz prve grupe
zadataka, vezanih za razradu i primjenu, obino se bave nauno-istraivaki
i projektantski instituti, konstrukcioni biroi i druge energetske organizacije i
preduzea, dok je rjeavanje odreenih organizacionih zadataka za
postizanje optimalne pouzdanosti preputeno odreenim specijalistikim
odjeljenjima sa dosta nejasnim krajnjim ciljem i funkcijom. Iz tih razloga se
i ekonomsko-tehniki zadaci jo uvijek ne rjeavaju sistematski, nego se
obino daju kao ogranienja pri rjeavanju zadataka optimalnog
projektovanja opreme.
Nedovoljno razraeni modeli i metode za detaljniju proraunski
zasnovanu ocjenu pokazatelja pouzdanosti i jo uvijek nedovoljno
formulisana proraunsko-normativna baza, daju irok spektar mogunosti za
rad i istraivanja. Moe se konstatovati i injenica da razvoj teoretskih
osnova za postizanje optimalne pouzdanosti i njihovo eventualno koritenje
u praksi kasni u odnosu na razvoj energetike u cjelini, uz neravnomjernu
raspodjelu prateih neophodnih sredstava.
Prognoza i ocjena pouzdanosti novo projektovanih energetskih
postrojenja, za zadane projektno-radne uslove treba da obezbijedi i objedini
sljedee dijelove prorauna: ocjenu vjerovatnoe bezotkaznog rada
elemenata, podsistema i postrojenja u cjelini u zavisnosti od projektnokonstruktivnih, tehnolokih i remontno-eksploatacionih uslova; ocjenu
strukturne povezanosti postrojenja i postrojenja u cjelini pri zadanoj
pouzdanosti elemenata i unaprijed odreenom programu remontnotehnikog odravanja u funkciji od moguih varijanti tehnolokih ema
postrojenja, ukljuujui stvaranje rezervi u elementima i vezama; ocjenu
pouzdanosti postrojenja po vremenskim prosjenim intervalima u toku
radnog vijeka u funkciji od varijanti ciklusa remontno-tehnikog odravanja
289
postrojenja pri zadanoj emi i datim pokazateljima potencijalno mogue ili

polazne trajnosti i remontne pogodnosti njenih elemenata ili dijelova, [71] i
[72].
Usklaivanje i podizanje eksploatacionog nivoa pouzdanosti
postrojenja i njegovih sastavnih dijelova nije mogue samo na osnovu
iskustvenih podataka, a slino je i sa racionalnom raspodjelom trokova po
fazama postizanja pouzdanosti. Prikaz zadataka koje matematiki modeli
trebaju da obezbijede kroz rjeavanje problema postizanja optimalne
pouzdanosti jednog sloenog tehnikog sistema kakav je kondenzaciona
termoelektrana dat je na slici 142.
Karakteristike
fizikohemijskih
procesa
Tehnoloki Eksploatacioni
faktori
faktori
Stohastika komparativna ocjena

pokazatelja pouzdanosti i izbor
rezervi vrstoe, trajnosti i
optereenja elemenata, podsistema i
tehnikog sistema
Normativi
Ekonomske karakteristike i njihova

zavisnost od trokova izgradnje i
naina postizanja pouzdanosti
Standardi
i preporuke
Tehnoloka
ogranienja
Ocjena pouzdanosti u
zavisnosti od strukturnih
rezervi energetske opreme,
optimizacija i normiranje
karakteristika poveanja
pouzdanosti rada i
zahtjevi za pouzdanou
Dozvoljeni
reimi
Ogranienja
primjene sistema
u okviru vieg
hijerarhijskog
sistema
Sistemska Organizaciona
ogranienja ogranienja
Prognoziranje i optimizacija
ciklusa i sadraja remonta
postrojenja tehnikih sistema u
cjelini u funkciji od distribucije
resursa dijelova i elemenata
opreme tehnikog sistema
POUZDANOST I NJENA
OPTIMIZACIJA
-PROJEKTNI ZADACI-
Proraunska analiza i definicija

oblasti dozvoljenih rjeenja
Definisanje
uskih grla
vezanih za
pouzdanost
Nain
postizanja
pouzdanosti
Trokovi
izgradnje
Kompleksna optimizacija i normiranje

tolerancija i ogranienja, kao i
obima i sadraja radova u
zavisnosti od etape razvoja
Kriterijumi
optimizacije
Minimum
uloenih
investicija
Normativi,
ogranienja i
preporuke za
pouzdanost
Slika 142. Prikaz osnovnih projektnih zadataka za postizanje optimalne

pouzdanosti sloenog tehnikog sistema
Radi obavljanja ove sloene analize, u obzir je potrebno uzeti

slijedee elemente: promjene rada elemenata i postropjenja u cjelini bez
otkaza, zavisnost odravanja i remonta (odnosno pogodnosti odravanja i
remonta) od funkcionalne eme, utvrivanje optimalnih ciklusa preventivnih
290
remonta, tolerancije i ograniavajue elemente pri procesima izrade,

montae, eksploatacije, odravanja i remonta, reime rada bez zaljakivanja
i prljanja grejnih povrina kotla, promjenljivost navedenih veliina u odnosu
na termodinamike, tehnoloke i druge konstruktivne parametre, vijek
upotrebe, troenje i dr. Treba istai da u praksi postoje jo uvijek normativi
tehnolokog projektovanja i razrade tipskih rjeenja na bazi steenog
iskustva, koji, zajedno sa normativima vezanim za kontrolu i dijagnostiku
pojedinih elemenata opreme, nisu detaljno zasnovani na eksperimentalnoj i
proraunskoj argumentaciji koja se odnosi na pokazatelje pouzdanosti.
Analizirajui sliku 142, nije teko zakljuiti da je tematika
istraivanja i postizanja optimalne pouzdanosti tehnikih sistema u cjelini
veoma sloena, kako u meugranskom okruenju (gorivo-energetski
kompleks), tako i sa aspekta globalnog stanovita za postizanje optimalne
pouzdanosti vieg hijerarhijskog sistema uopte. Razrada metoda
matematikog modeliranja pri pripremi, razradi i projektovanju novih
tehnikih sistema; razrada algoritama za prognozu, optimizaciju i
normiranje pokazatelja pouzdanosti u funkciji od tehnikih, ekonomskih i
globalnih faktora; razrada metoda i algoritama postizanja optimalne
pouzdanosti na svim fazama ivotnog ciklusa tehnikog sistema; ispitivanja
obavljena na postojeim objektima; prikupljanje i obrada iskustvenih
podataka i formiranje normativno tehnoloke baze elementi su pomou
kojih je potrebno rjeavati problem optimizacije pouzdanosti.
Ostvarivanje optimalne pouzdanosti tehnikog sistema u toku
njegovog ivotnog vijeka, uz to nie trokove odravanja (slika 143),
rjeava se primjenom teorije optimizacije na dva naina: prvi nain, koji
vodi tenji ukupnog obuhvatanja svih sistema i svih zadataka optimizacije u
njima, kao i drugi nain koji podrazumijeva razvoj metoda, tehnika i
algoritama optimizacije namijenjenih za rjeevanje pojednih grupa sistema i
problema optimizacije u okviru njih. Oba naina za rezultat imaju
podreivanje promjenljivih veliina u sistemu, na nain da one ispunjavaju
odreene relacije koje izmeu njih vladaju, kao i postavljena ogranienja, s
tim da izabrani kriterijum optimizacije dobije ekstremnu (minimalnu ili
maksimalnu) vrijednost.
U zavisnosti od etape ivotnog ciklusa tehnikog sistema, u literaturi
potoji veliki broj moguih klasifikacija optimizacijskih zadataka. Sa aspekta
samog formalnog opisa razlikuju se optimizacijski zadaci projektovanja,
zadaci upravljanja, kao i zadaci planiranja i terminiranja aktivnosti.
291
Faze odravanja u ivotnom ciklusu tehnikog sistema

Planiranje
odravanja
Definisanje
kapaciteta,
Identifikacija
zahtjeva
Projektovanje
odravanja
Projektovanje R(t), PO,

FR,
Analiza
odravanja
Uvoenje
odravanja
Industrijsko
odravanje,
Korisnika
dobra
Efektivnost
odravanja
Analiza
podataka,
Ocjena
tehnikog
sistema
Aktivnosti na moguim poboljanjima
Slika 143. Pregled vanijih aktivnosti u procesu odravanja tehnikog

sistema u okviru njegovog vijeka upotrebe
Polazei od usvojenih zadataka optimizacije razvijaju se i

odgovarajue metode optimizacije: matematike, stohastike i heuristike
metode optimizacije, kao i metode optimizacije bazirane na primjeni
vjetake inteligencije, slika 144 i slika 145. U teoriji pouzdanosti za
najranije etape razvoja, razrade i projektovanja sistema termoelektrane
razvijeni su statistiki i logiko vjerovatnosni modeli za procjenu promjene
pokazatelja pouzdanosti sloenih tehnikih sistema, kakav je objekat
termoelektrane. Na slici 146 dat je grafiki prikaz navedenih postupaka, sa
najznaajnijim modelima i metodama.
Metode koje se danas primjenjuju u prognozi i procjeni pouzdanosti
sloenih postrojenja, kakve su npr. termoelektrane, zasnivaju se na optim
metodama ocjene elementarne pouzdanosti, razvijenim u okviru teorije
pouzdanosti na bazi vjerovatnosnih prorauna na vrstou, uz njihovo
istovremeno naslanjanje na savremene metode deterministikih projektnokonstruktivnih prorauna elemenata, podsistema i sistema termoelektrane
(vrstoa, toplotni, hidrauliki, aerodinamiki i drugi prorauni), [74] .
Metoda Gantograma (Henry L. Gantt), kao jedna od prvih metoda
linijskog planiranja i upravljanja u proizvodnji i odravanju, imala je za cilj
racionalizaciju proizvodnje u mainskoj obradi kroz smanjenje zastoja
292
izazvanih ekanjem obradaka izmeu susjednih tehnolokih operacija

izrade. Gantogram predstavlja pravougaonu koordinatnu mreu, sa
horizontalnom (upisana jedinica vremena: sat, dan, sedmica ili mjesec) i
vertikalnom skalom (upisane stavke od kojih se projekat sastoji).
Slika 144. Osnovne faze procesa inteligentne analize podataka prema

CRISP-DM standardu, [73]
Gantogrami imaju svoje prednosti (zajedniki prikaz plana projekta i

njegove realizacije, dobijanje lakog pregleda nad stanjem projekta, laka
izrada gantograma za vie nivoa rukovoenja kroz rastavljanje projekta na
sastavne dijelove/aktivnosti), ali i nedostatke u odnosu na neke druge
tehnike koje se koriste u kontroli toka projekata (zajednikih razrada plana
projekta i njegovog terminiranja, ime se oteava izrada kvartalnog plana,
prikazivanje odnosa unutar projekta u formi terminskih a ne tehnolokih
planova, uz oteanu izradu alternativa plana, teko sagledavanje uticaja
zakanjenja na sam projekat, potreba za izradom novih gantograma, usljed
njihovog estog auriranja, oteano praenje ili potpuno onemogueno
praenje ostavrenja kod sloenih projekata i dr.).
293
a) prikaz neurona
b) vieslojni perceptron
Slika 145. Elementi neuralne mree, [73]
Na bazi metode Gantograma razvijeni su neki novi naini

terminiranja, od kojih se istiu sljedei:
Pregled dogaaja, koji predstavlja popis dogaaja koji
oznaavaju poetke i zavretke pojedinih projektnih faza/dogaaja, sa
uvedenim standardnim oznaavanjem planiranih i ostvarenih dogaaja, koje
omoguavaju vrlo efikasnu kontrolu rokova, a time i unaprijed definisanje
kritinih faza projekta (uz mane: potreban unaprijed razraeni plan projekta,
ne vidi se uticaj pojedinog dogaaja na itav projekat i dr.);
Zidane ploe i Kardex karte, kao organizacijska sredstva,
sastavljena od vie elemenata ugraenih na ploe ili na karte (kod zidanih
ploa u ljebovima najee klize raznobojni klizai u koje su umetnuti
jahai kao nosioci informacija);
Specijalni grafiki oblici, od kojih se navodi Transplan, kao
poseban oblik Gantovog dijagrama, zatim Liniju bilansa (Line of Balanse 294
LOB), kao pomona metoda za prikazivanje ukupnog vremena na realizaciji

projekta, praenje ostvarenog vremena i gotovost glavnih komponenti za
odreeni presjek vremena, kao i Gray-Kiddov algoritam (prva metoda
linijskih dijagrama sa ukljuenim rasporeivanjem u zavisnosti od
resursa/kapaciteta za obavljanje planirane aktivnosti) i ciklogrami (grafiki
prikazi planiranja radova, organizovani na osnovama primjene lanane
metode rada).
STATISTI KI MODELI
ETAPA RAZVOJA, RAZRADE I

PROJEKTOVANJA U PO ETNOJ
ETAPI
LOGI KOVJER OVATNOSNI

M ODELI
- Metoda maksimalne vjerovatno e

(mali obim ispitivanja i
binominalni zakon raspodjele),
- Metoda najmanjih kvadrata (u
slu aju da opaena veli ina u
toku ispitivanja ima normalni
zakon raspodjele),
- Modeli za tzv. brzo pribliavanje
pri dobijanju ocjena maksimalne
vjerovatno e za mali broj
ispitivanja (funkcije promjene
pouzdanosti pri radu i pri
troenju usljed rada),
- Modeli za me uetapska ispitivanja
elemenata istog tipa,
- Troparametarski modeli, zasnovani
na tri mogu a rezultata isp itivanja:
uspjeh, slu ajni otkaz sa neustanovljenim
uzrokom i otkaz sa ustanovljenim
uzrokom, nakon koga se moe kroz doradu
poboljati vrijednosti pokazatelja
pouzdanosti
- Matematiki modeli na bazi ideja teorije
odravanja i obu avanja,
- Matematiki modeli na bazi linearnih
operatora za primjenu nakon dorade,
odnosno popravke,
- Matematiki modeli na bazi tzv. ocjena
pri nepotpuno odre enoj informaciji
Slika 143. Metodoloke osnove procjene pouzdanosti za tipske detalje,

podsisteme i sisteme na etapi razrade i projektovanja
8.2.2 MRENO PLANIRANJE

esto se kod rjeavanja problema upravljanja kod mnogih tehnikih
sistema koristi dio teorije grafova koji analizira tematiku ostvarivanja
ekstrema na grafovima, odnosno analizira i odreuje kritini put, uz
primjenu numerikih metoda i raunara za njihovo rjeavanje.
295
Prve metode mrenog planiranja vezane su za 1956. godinu i

organizacije Du Pont de Nemours and Co i Univac Division (u sastavu
Remington Rand Corporation), koje su tretirale sistem planiranja generalnih
remonata i samo odravanje hemijskih postrojenja. Nekoliko godina kasnije,
u okviru projekta POLARIS kompanije Booz Allen and Hamilton Company i
Missile Systems Divizion iz Lockheed Aircraft Company razvijaju metodu
Project Evaluation and Review Technique - PERT. U isto vrijeme u
Francuskoj je razvijena MPM metoda, koja se prilagoava primjeni raunara
i dobija novo ime PRECEDENCE ili PDM metoda, odnosno mreni
dijagram sa prethodnim aktivnostima.
Danas je u primjeni preko dvadeset modifikovanih metoda mrenog
planiranja s primjenom raunarske tehnike, s ciljem dobijanja to
pouzdanijih informacija za pripremu, terminiranje rokova i izradu
odgovarajueg proizvoda. Krajnji efekat njihovog koritenja ogleda se u
prepoznavanju aktivnosti kojima se moe skratiti ukupno trajanje radova,
kao i stvaranje svih pretpostavki za objektivniji uvid u mogua skraivanja
ili kanjenja u zavretku planiranih radova, kao i u uzroke njihove pojave.
Kod klasinih mrenih dijagrama veze izmeu pojedinih aktivnosti
se ostvaruju povezivanjem zavrnog dogaaja prethodne sa poetnim
dogaajem naredne aktivnosti, s tim da se kod PRECEDENCE mrenih
dijagrama veze mogu ostvarivati i izmeu dijelova aktivnosti, to je daleko
ira mogunost. Na bazi prethodnih metoda razvijena su i dva odvojena
grafika prikaza mrenih planova, poznatija kao i-j mreni dijagram
orjentisan aktivnostima i PDM mreni dijagram orjentisan dogaajima.
Mreni dijagram orjentisan aktivnostima razvijen je kao metoda kritinog
puta (CPM) i PERT metoda, sa predstavljanjem aktivnosti u obliku ravne
linije nad kojom se upisuje opis odnosno ifra aktivnosti, a ispod linije se
upisuje trajanje aktivnosti. Strelica pokazuje pravac napredovanja radova.
Samo povezivanje aktivnosti se vri pomou brojeva upisanih u krugove,
koji predstavljaju dogaaj na poetku i na kraju aktivnosti, simboliki
oznaenih sa i-j. Fiktivna aktivnost prikazuje se isprekidanom linijom i
predstavlja aktivnost za iju realizaciju nije potreban angaman trokova,
rezervisanje odreenih kapaciteta i vremena. Mreni dijagram se dobija
povezivanjem svih dogaaja, uz ostvarivanje uslova kojim se definie da
poetak naredne aktivnosti nekog dogaaja zahtijeva zavretak svih
aktivnosti koje prethode tom dogaaju. Aktivnosti koje imaju iste poetne i
zavrne dogaaje popularno se nazivaju aktivnosti mljevenja kave i
grijanja vode. One se mogu razlikovati jedino u sluaju ako nemaju isti
296
poetni i zavrni dogaaj, to se postie uvoenjem fiktivne aktivnosti sa

trajanjem nula, neophodnom radi razlikovanja navedenih dviju aktivnosti.
Postoje dva osnovna pravila kojim se definie crtanje i-j mrenih
dijagrama. Prvo pravilo zahtijeva redoslijed aktivnosti koji odgovara
redoslijdu odvijanja radova, dok drugo pravilo zahtijeva ispravnu
numeraciju dogaaja, to se postie obavljanjem numeracije tek po
okonanju konstrukcije mrenog dijagrama, vodei pri tome rauna da se
idui po mrei onemogui prelaz sa veeg na manji broj dogaaja. Da bi se
uspjeno nacrtao mreni dijagram, neophodno je prethodno dati precizniju
definiciju pojma aktivnosti. Kao definicija, aktivnost predstavlja dio
projekta za iju realizaciju je neophodno odreeno vrijeme i utroak
odreenih resursa, dok sa aspekta vremanskog trajanja, aktivnost je dio
projekta ije trajanje nije manje od 0,3 do 0,5% od duine trajanja projekta.
Organizacijski posmatrano, aktivnost predstavlja svaki dogaaj iz popisa
radova koji za jedan nivo predstavlja detaljnije ralanjeno zaduenje za
svakog odgovornog nosioca projekta. Trokovno posmatrano, aktivnost
predstavlja onaj dio projekta za koji se mogu planirati, rezervisati i pratiti
trokovi.
U sluaju metode PDM aktivnost je oznaena pravougaonikom, sa
upisanom ifrom, nazivom i trajanjem aktivnosti. Sama ifra moe biti
sluajna (obino rastui broj, sa skokovima 2 ili 5 radi dopisivanja
eventualnih dopuna), sistemska (tekstualna/govorea, odabrana i upisana po
unaprijed odreenom pravilu) ili kombinavana (kao kombinacija
tekstualne/govoree i brojno rastueg dijela). Veze izmeu pojedinih
aktivnosti su prikazane linijama sa strelicama koje idu od zavretka
prethodne do poetka naredne aktivnosti, slika 147. Daljim razvojem
metoda mrenog planiranja razvijene su metode PDM, proizale na osnovu
analiza prednosti i nedostataka metoda PERT i CPM, sa manjim brojem
aktivnosti ali i sa obimnijem i sloenijim priklupljanjem potrebnih
informacija i podataka. Prednost metoda PDM se ogleda posebno kod
auriranja poslova po mrenom dijagramu i u broju izvrioca kod praenja i
auriranja (posebno kod fiktivnih aktivnosti).
Tehnoloki potrebno vrijeme za realizaciju poslova definisanih
mrenim dijagramom predstavlja zbir vremena trajanja svih aktivnosti na
kritinom putu. Ovo podrazumijeva da, ako se eli ostvariti termin
zavretka projekta definisan ovim putem, ni jedna aktivnost ("kritina
aktivnost") sa ovog puta ne smije zakasniti. Aktivnosti koje nisu na
kritinom putu mogu imati odreena zakanjenja, koja ne prelaze najkasnije
297
termine. Nakon sprovedenih kontrola u toku izrade mrenog dijagrama,

neophodno je i kasnije vriti njegove kontinualne kontrole. Primjena
raunara u svim fazama izrade mrenih dijagrama moe znaajno olakati
definisanje i sam proraun vremena najranijih odnosno najkasnijih poetaka
i zavretaka aktivnosti, njihovog trajanja i odreivanje glavnog i pomonog
kritinog puta.
19
35
Priprema topa
37
Prebacivanje vatre u dubinu
39
89
Plima
91
Oseka
93
Izbacivanje prvog ealona
133 Ovladavanje pristupnim pravcima 135
Vazduni desant
131
911
21
Akcija pomorskih diverzanata
913
Iskrcavanje tekih oruda
915
a) mrena metoda i-j

387P
Priprema topa
439S
Prebacovanje
vatre u dubinu
F2A
Plima
827C
Oseka
F91Z
Vazduni desant
433Z
Ovladavanje
pristupnim pravcima
755D
Akcija pomorskih
diverzanata
FF9M
Iskrcavanje
tekih oruda
321A
Izbacivanje prvog
ealona
b) metoda PDM
Slika 147. Spajanje jedne aktivnosti sa vie narednih
aktivnosti u mrenim dijagramima, [6]
298
8.3 UPRAVLJANJE PROCESOM ODRAVANJA

TEHNIKIH SISTEMA
Proces upravljanja realizacijom karakteristika tehnikih sistema,
predvienih u fazi njihovog projektovanja i konstruisanja, kao i kroz sistem
njihove proizvodnje i eksploatacije, realizuje se preko tri nezavisna
meusobno povezana dijela: upravljanje procesima (proizvodnjom),
upravljanje resursima i upravljanje organizacijom. Upravljanje procesima
(proizvodnjom) obuhvata upravljanje svim radovima i aktivnostima direktno
vezaniom za proces eksploatacije tehnikih sistema.
Specifinosti
proizvodnih procesa u pojedinim granama industrije pruaju mogunost da
se razvije veliki broj modela lanaca snabdijevanja, meusobno razliitih po
strukturi, upravljakim veliinama, parametrima lanaca snabdijevanja i
okruenja, mjerama rezultata, tj. kriterijuma optimalnosti. Tako, prema
obimu proizvodnje razlikuju se: masovna, serijska i pojedinana, dok se
prema kriterijumu vremenskog horizonta razlikuju: strategijski, taktiki i
operativni problemi.
Menadment koncepti proizvodnje klasifikovani su u dvije osnovne
grupe: push sistemi, zasnovani na pretpostavkama da se proizvodi
ekonomina veliina serije koja omoguava maksimalno iskoritenje
kapaciteta raspoloive proizvodne opreme, a finalni proizvodi se isporuuju
na trite kupaca, kao i pull sistemi, koji pretpostavljaju da se proizvodnja
realizuje u obimu koji je zahtijevan od kupaca, odnosno da se proizvodi
strogo prema njegovim zahtjevima. Za lance snabdijevanja koji funkcioniu
u neizvjesnom okruenju primjenjuju se hibridni menadment koncepti,
sastavljeno od push sistema (sistem naruivanja u kome se porudbenica
plasira tako da krajnji specificirani rok bude ispotovan, a duina vremena
isporuke se procjenjuje) i od pull sistema (porudbenica se plasira u
trenutku kada proizvod napusti skladite sa ciljem da se izvri trenutno
popunjavanje zaliha tog proizvoda). Najpoznatiji i najvie koriten koncept
za menadment proizvodnjom, koji je push sistem, ali i lanac snabdijevanja
u cjelini je Material Requirement Planning - MRP i Manufacturing
Resource Planning - MRP II, to predstavlja simulaciju funkcionisanja
viefazne proizvodnje. Osnovni cilj MRP je da svaki organizacioni dio bude
na vrijeme snabdjeven potrebnom koliinom materijala, pri emu
istovremeno ukupni trokovi trebaju biti to je mogue nii.
299
U modulu Master Production Schedule (MPS) se vri vremensko

planiranje na najviem nivou, sa generacijom ukupne tranje odreene na
bazi poznatih zahtjeva kupaca i na osnovu prognozirane potranje. Nova
varijanta MRP koncepta je MRP II, kao skup fino definisanih procedura i
tehnika koji moe da se implementira u svaki lanac snabdijevanja nezavisno
od tipa proizvodnje sa slijedeim cjelinama: proces planiranja, upravljanje
zalihama, planiranje potreba materijala (MRP), planiranje iskoritenja
kapaciteta, upravljanje proizvodnjom i upravljanje finansijama. Ovo
podrazumijeva: smanjenje zaliha, skraenje vremena isporuke, pull sistem
za potranju, redukciju trokova pripreme, smanjivanje veliine serije,
grupnu tehnologiju i visok kvalitet proizvoda, uz uee svih zaposlenih u
procesima odluivanja na svim nivoima, smanjivanje zaliha, smanjivanje
vremena pripreme, odreivanje optimalne veliine serije, odreivanje
optimalne strategije snabdijevanja, ostvarivanje partnerskog odnosa sa
dobavljaima, bolje sagledavanje tranje, odreivanje optimalnog
tehnolokog rasporeda maina, sprovoenje integrisanog preventivnog
odravanja, primjenu koncepta integrisanog upravljanja kvalitetom i
upravljanje tokovima informacija.
Zalihe su roba koja se skladiti u okviru distributivnih centara
(skladita u koja se skladite proizvodi od razliitih dobavljaa, namijenjeni
brojnim kupcima) i u okviru proizvodnih skladita (skladiti se materijal
koji se koristi za sopstvenu proizvodnju, mogu biti prijemna skladita u koja
se skladiti repromaterijal i poluproizvodi koji se koriste u sopstvenim
proizvodnim procesima, a nabavljaju se od spoljnih dobavljaa i meufazna
skladita koja su u optem sluaju locirana pored svakog organizacionog
entiteta). Pri tome se u trine zalihe ubrajaju finalni proizvodi i rezervni
dijelovi, pri emu su one namijenjene krajnjim potroaima, dok se u
proizvodne zalihe svrstavaju repromaterijal, sirovine, poluproizvodi i dr., a
koriste se za sopstvenu proizvodnju. Postojanje zaliha dodatno omoguava
poveanje nivoa opsluivanja kupaca, uz rast organizacione fleksibilnosti.
S druge strane, zalihe vezuju kapital, zauzimaju prostor, zastarjevaju
i opada im kvalitet. Koritenjem odreenih nenumerikih i numerikih
metode mogue je odrediti optimalnu politiku zaliha. Povezanost procesa
rada (optereenje i odgovarajui reimi rada), procesa obnavljanja (vraanja
tehnikog sistema u stanje radne sposobnosti, zbog promjena stanja
elemenata tehnikog sistema usljed istroenja, zamora, raznih vrsta korozije,
abrazije, gnjeenja, starenja, zagrijavanja i dr.), kao i procesa odravanja
300
sistema determinie njihovo ukupno upravljanje, uz dodatno praenje

njihovog meusobnog uticaja.
Slijedee bitne karike u lancu upravljanja su upravljanje resursima,
koje obuhvata upravljanje rezervnim dijelovima i pogonskim materijalima,
kao i upravljanje organizacijom, to podrazumijeva nalaenje optimuma
upravljanja pogonima za eksploataciju i odravanje. Odluke koje se donose
upravljanjem zasnovane su prije svega na primanju, prenosu, obradi i
koritenju odreenih informacija, odnosno na upravljakom informacionom
sistemu (UIS). Upravljaki informacioni sistem se zasniva na informacijama
i njihovom koritenju za donoenje odluka, s ciljem pomaganja
rukovodiocima i menaderima u donoenju odgovarajuih odluka pri
rjeavanju raznih zadataka, posebno u sluajevima nepoznavanja svih
injenica od kojih odluke zavise, a koje direktno utiu na kvalitet doneene
odluke.
Upravljaki informacioni sistem najee obuhvata meusobno
povezane podsisteme, koji predstavljaju prvi nivo dekompozicije
informacionog sistema. Svaka cjelina informacionog sistema zadovoljava
specifine informacione zahtjeve i dijeli podatke i informacije sa ostalim
cjelinama, to znai da su dijelovi informaciong sistema meusobno
povezani zajednikom bazom podataka, zajednikom tehnikom bazom,
informacionim tokovima, jedinstvenim sistemom obiljeavanja (ifriranja) i
jedinstvenom koncepcijom izrade. Projektovanje informacionog sistema
svodi se na nalaenje odgovarajueg modela realnog sistema. Pri
izvravanju procesa vri se transformacija ulaznih podataka u izlazne, koji
predstavljaju rezultat izvrene obrade.
Kibernetika, kao nauka o upravljanju, izuava sisteme sa
upravljanjem odnosno tzv. upravljane sisteme poznate pod nazivom
kibernetski sistemi. Osnovni elementi jednog takvog sistema su upravljaki
dio (subjekt upravljanja u sistemu od kojeg idu informacije i upravljake
akcije prema objektu upravljanja), upravljani dio (objekt upravljanja),
povratne veze, informacije sa svojim tokovima i okruenje (okolina). Pri
tome, sistem upravljanja rjeava slijedee zadatke: stabilizaciju stanja
tehnikog sistema u smislu postizanja i odravanja njegovih upravljanih
izlaznih karakteristika, izvravanje programa rada tehnikog sistema u
sluaju izmjene zadanih vrijednosti upravljanih veliina tokom vremena po
unaprijed poznatom nainu, praenje tehnikog sistema u sluaju kada
promjene zadanih vrijednosti upravljanih veliina nisu unaprijed poznate
(nestacionarna stanja rada tehnikog sistema), s ciljem praenja odravanja
301
odnosa tekueg stanja tehnikog sistema sa vrijednostima upravljanih

veliina, kao i optimizaciju stanja tehnikog sistema, radi utvrivanja
najpovoljnijeg reima rada upravljanog objekta.
S druge strane, optimizacijske metode upravljanja se okvirno mogu
svrstati u tri podgrupe, [75] : dinamiko programiranje, kao numerika
metoda matematikog programiranja (neophodna podrka raunara),
kombinovano programiranje u oblasti upravljanja sistemima i mreno
programiranje, koje upravljake probleme rjeava primjenom teorije
grafova. Kao krajnji rezultat procesa upravljanja odravanjem tehnikog
sistema slijedi smanjenje neodreenosti u ponaanju ili smanjenja
dezorganizacije tehnikog sistema, tj. u smanjenju uticaja okoline u sistemu
odnosa na relaciji tehniki sistem okolina, kao i uticaja odreenih
poremeajnih djelovanja u procesu odravanja tehnikog sistema (sistemski
uticaji: greke izrade sastavnih elemenata, greke montae i dr.; sluajni
uticaji: nestabilnost procesnih i radnih parametara, uticaj okruenja i dr.;
neizbjeni uticaji: proces zamora, troenje elemenata, uslovi rada i dr.).
Zavisno od sloenosti tehnikog sistema, u procesu primjene i
istraivanja upravljakih postupaka, koriste se i odgovarajui principi kojim
se obezbjeuje blagovremenost djelovanja, potpuna odreenost nosioca
informacije, integralnost povratnih sprega, modularnost koritenog
informacionog sistema, kvalitet postupaka pripreme, obrade i izdavanja
informacija, efikasnost korektivnog djelovanja, osjetljivost na promjenu
ulaznih veliina i fleksibilnost sa aspekta prilagoavanja uticajima okoline i
poremeajima u procesu. Najee se upravljaki sistem odravanja, za iju
realizaciju su neophodni odgovarajui resursi, prostorna, tehnoloka i
upravljaka struktura preduzea, realizuje po modulima: prognoza uslova
budueg tehnolokog razvoja, programiranje, planiranje (terminiranje),
tehnika priprema, optimalno upravljanje zalihama i rezervnim dijelovima,
izvoenjem aktivnosti na odravanju tehnikog sistema i optimizacija
ukupnih trokova na bazi sprovedenih analiza.
302
Poglavlje 9
INFORMACIONI SISTEM ODRAVANJA
9.1 UVOD
Cilj upravljanja odravanjem tehnikih sistema, kao i upravljanja
tehnikim sistemom u cjelini, jeste postizanje optimalnog nivoa tehnikog
stanja, trokova i eksploatacione pouzdanosti, uz osiguranje maksimalne
efektivnosti njihovog funkcionisanja. Osnovni zadatak projektovanja
automatizacije informacionih sistema predstavlja ocjena nivoa postojee
primjene informacionih tehnologija u realizaciji poslovnih funkcija
tehnikog sistema u cjelini, s ciljem ostvarivanja prelaska sa klasinog na
potpuno autiomatizovani informacioni sistem, koristei pri tome sve analize
tokova informacija, materijala i opreme. Informacioni sistem odravanja se
pri tome koncipira na nain koji omoguuje samostalno funkcionisanje, ali i
mogunost integracije sa ostalim informacionim sistemima u okviru
preduzea, s ciljem praenja i intenziviranja ukupnog terotehnolokog
ciklusa, uz paralelno proirenje koritene baze podataka.
Primjena razvijenih informacionih tehnologija u poslovnim
sistemima podrazumijevaju razvijen informacioni sistem za praenje
poslovanja i obezbjeenja potrebnih informacija za donoenje
odgovarajuih odluka na svim nivoima rukovoenja. Primjenom
informacionih tehnologija realizuju se odreeni ciljevi manifestovani kroz
smanjenje trokova proizvodnje, uz pratee poveanje konkurentnosti i
profitabilnosti poslovnog sistema.
303
Poslednjih nekoliko decenija zabiljeen intenzivan razvoj

informacionih tehnologija, posebno u industriji mikroraunara i razvoju
softverske podrke. IBM i APPLE su prije petnaestak godina shvatili
problem koji postoji na tritu i ponudili novi koncept mikroraunara u vidu
IBM PC Junior i APPLE Macintosh, koji su preko modela XT, AT, 286,
386, 486, 586 evoluirali do onoga to se danas nalazi na tritu (raunar
malih dimenzija i impresivnih mogunosti za obavljanje najsloenijih
zadataka). Dalji razvoj satelitskih komunikacija doprineo je stvaranju
gigantskih kompjuterskih mrea (BITNET, FIDONET, INTERNET i dr.), to
je omoguilo bri transfer podataka i novih tehnologija, ime je omoguena
komunikacija izmeu razliitih korisnika.
Za uspeh projekta uvoenja informacionih sistema u aktivnosti na
odravanju potrebno je neprekidno raditi na usavravanju odnosa sa
nosiocima aktivnosti, upoznati konkurenciju i poboljati komparativne
prednosti odravanja u odnosu na odravanje koje eksterno obavljaju
specijalistike kompanije, osmisliti dobru i odrivu strategiju odravanja,
poboljati tok informacija unutar radne organizacije, raditi na kvalitetu
meuljudskih odnosa u timu za odravanje i poboljanju stepena motivacije
zaposlenog osoblja na odravanju, uz pridravanje principa poslovne etike.
Pri tome, proces odravanja treba da obezbijedi dovoljnu tanost
informacija, brzinu njihovog protoka, intuitivnost softvera, dobro rukovanje
grekama i kvalitetnu prateu dokumentaciju.
Od svih danas koritenih informacionih sistema, najznaajniji su oni
koji slue za upravljanje proizvodnjom i odravanjem tehnikih sistema u
poslovnim sistemima. Pri tome, proces primjene i uvoenja informacionog
sistema zahtijeva kompletnu preorijentaciju preduzea, uz postizanje vee
integracije sistema kvalitetom ISO 9001:2000 i informacionog sistema.
Proces uvoenja novog informacionog sistema uticae na organizacionu
strukturu, postavljene ciljeve, oblikovanje posla, odluivanje i dr. U optem
sluaju, informacioni sistem se definie kao skup meusobno povezanih
modula koji funkcioniu zajedno u procesu izbora, obrade, skladitenja i
slanja informacija, s ciljem davanja dodatne pomoi pri donoenju odluka,
koordinaciji i kontroli u organizaciji poslovnog sistema, pa samim tim i
njegovog odravanja.
Primjena informacionog sistema predstavlja i izvor novih problema,
ali i izazova za menadere u poslovnom sistemu, od kojih, kao posebno
bitni se izdvajaju: izazovi strategije poslovanja (definie nain koritenja
informacionih tehnologija u cilju postizanja vee konkurentnosti,
304
efektivnosti i digitalne osposobljenosti), globalizacija (potreban nivo

razumijevanja poslovnih i sistemskih zahtjeva globalnog ekonomskog
okruenja, sa aspekta razvoja integrisanog informacionog sistema, sa
adekvatnim globalnim hardverom, softverom, kao i odgovarajuim
komunikacijskim standardima, kao i samo projektovanje transnacionalnih
poslovnih procesa), informaciona arhitektura i infrastruktura (putevi
razvoja informacione arhitekture i infrastruktura informacionih tehnologija
od strane organizacije, s ciljem razvoja pomoi u ostvarenju njenih ciljeva u
uslovima naglih promjena poslovnih zahtjeva i tehnologija), investicije u
informacioni sistem (definisanje naina za ustanovljavanje poslovne
vrijednosti informacionog sistema organizacije) i na kraju odgovornost i
kontrola, s ciljem osiguranja koritenja sopstvenih informacionih sistema
na etiki i socijalno opravdan nain.
9.2 PROJEKTOVANJE I UVOENJE INFORMACIONIH

SISTEMA
Iako u oblasti projektovanja informacionih sistema jo uvijek ne
postoje jedinstvene i opte usvojene definicije, s obzirom na model
prikazivanja osnovnog objektnog sistema i informacionog sistema, razlikuju
se funkcijski prilaz projektovanju (prilaz orjentisan ka procesima),
podatkovni prilaz (prilaz orjentisan ka podacima), kao i objektni prilaz
(prilaz orjentisan ka objektima).
Koritenjem osnovnog modela procesa, funkcijskim pristupom, kroz
prikaz dinamikih osobina sistema, tei se specifikaciji funkcionalnosti
tehnikog sistema. Pri tome se najee koriste slijedei osnovni koncepti
logikog nivoa modela: funkcionalne komponente (funkcije, procesi,
podprocesi, aktivnosti, operacije), tokovi podataka sa njihovim sadrajem,
izvori sa definisanim krajnjim odreditima podataka, sa specifikacijom
dogaaja od posebnog znaaja kojima se procesi pokreu i prekidaju.
Za projektovanje modela procesa koristi se nekoliko metoda, od
kojih se istie metoda strukturne sistemske analize - SSA, koriena za
analizu postojeeg informacionog sistema, kroz izuavanje funkcija i
procesa koji se izvravaju u realnom sistemu. Pri tome se koriste podaci iz
baze podataka i ulazni podaci.
305
Model procesa se esto prikazuje dijagramom toka podataka - DTP,

koji obuhvata: funkcije (procese), tokove podataka, izvore i odredita
podataka, kao i skladita podataka. Osnovni problem u opisivanju
informacionog sistema je njihova sloenost, pa se zato primjenjuje
hijerarhijski opis dijagrama toka podataka, koji se dobija dekompozicijom
sloenog sistema na vie nivoa. Za projektovanje modela procesa koristi se i
metoda BSP ili metoda planiranja poslovnog sistema, kao i metoda SDM
odnosno metoda sistemskog projektovanja. Prvenstveni zadatak
upravljakih informacionih sistema je dobijanje kvalitetnih i blagovremenih
izvjetaja sa informacijama za donoenje odluka, ime se stvaraju
pretpostavke za bre rjeavanje strukturiranih problema odluivanja.
U sluaju kada se za osnovni model uzme model podataka oblikovan
tokom razvoja informacionog sistema i prikazan u obliku entiteta i veza
meu njima, sa njihovim pripadajuim svojstvima i ogranienjima,
podatkovni pristup projektovanju zasnovan je na konceptima logikog nivoa
modela podataka, od kojih se istiu tipovi entiteta i veza, zatim osobine sa
podrujima njihovih vrijednosti i formulama za izvoenje, kao i ogranienja
kardinalnosti. Savremeno projektovanje informacionih sistema bazira se na
iznalaenju jedinstvenog modela podataka na osnovu kog se realizuje
zajednika baza podataka. Pomou modela podataka i modela procesa
nastoji se da se u informacioni sistem ugradi to vie znanja o realnom
tehnikom sistemu, s ciljem to boljeg njegovog opisa. Primjer procedura
izrade projekta pristupne telekomunikacione mree u oblasti
telekomunikacija dat je na slici 148.
Objektni prikaz zasnovan je na izradi modela objekta, sastavljen je
od objekata, metoda posluivanja objekata i odreenih informacija, koje oni
razmjenjuju meusobno, ali i sa okolinom. Slui za prikaz statikih i
dinamikih osobina objekata. Osnovni koncepti modela objekata u
objektnom prilazu projektovanja informacionih sistema su: tipovi,
klasifikacijske i sastavne strukture objekata, atributi sa vezama i njihovim
ogranienjima, dogaaji i stanja, poetna, prelazna i krajnja stanja, sa
spojnim mjestima poruka. Uvoenje informacionog sistema u poslovni
sistem zahtijeva od korisnika adekvatan izbor opreme sa aspekta planiranog
budueg razvoja, cijene informatizacije, tehnologije rada, zatim
zahtijevanog nivoa komfora u radu, kao i ostvarenja breg pristupa
informaciji (izbor, selekcija, nain obrade: centralizovan, distributivan,
kombinovan). Ovo e za posljedicu sigurno imati promjenu cijene rada i
odravanja, kao i potrebu za zauzeem kapaciteta koritene raunarske
306
opreme po fazama uvoenja informacionog sistema u poslovni sistem. Pri

tome je neophodno sprovesti i usklaivanje nabavke opreme i
automatizacije informacionog sistema sa kadrovskim, finansijskim i drugim
mogunostima u preduzeu.
ALGORITAM PROJEKTOVANJA
PRETHODNA STUDIJA OPRAVDANOSTI

Komunalci i urbanisti
GENERALNI PROJEKT
Arhiva projekta
Varijanta 0.
Varijanta 1.
Varijanta 2.
INVESTITOR
Demografski podaci
?
Zahtjevi za prikljucenje
Projektni zadatak za
prethodnu studiju
opravdanosti
Prijedlog rjeenja
Analiza postojece
mree
Direkcija za mreu
REVIZIJA
?
NE
Izbor rjeenja
URBANISTICKA
DOZVOLA
STUDIJA OPRAVDANOSTI
studiju opravdanosti
IDEJNI PROJEKATI
Predmjer i predracun
REVIZIJA
?
Odluka o izgradnji
izradu glavni projekat
NE
UGOVARANJE
GLAVNI PROJEKAT
IDEJNI PROJEKAT
OPIS RADOVA
IZVOACKI
PROJEKAT
(sastavni dio
glavnog projekta)
SAGLASNOSTI
GRAEVINSKA
DOZVOLA
PROFILI
OSTALO
REVIZIJA
IZGRADNJA
PROJEKAT
IZVEDENOG STANJA
(radi izvodac radova)
ODRAVANJE
Slika 148. Procedura izrade projekta pristupne

telekomunikacione mree, [76]
307
Polazei od formiranja baze podataka o sredstvima i tehnologiji

odravanja, automatizacija putem informacionog sistema omoguuje da se
odravanje ukupne opreme kontrolie kroz izradu i praenje planova
odravanja, zatim kroz upravljanje zalihama rezervnih dijelova, komponenti
alata, pomonih materijala i sredstava, kao i kroz adekvatnije praenje
otkaza, uz upravljanje poslovima i trokovima odravanja. Kao rezultat
dodatnih optimizacionih analiza, na kraju ovog procesa, obezbjeuju se
zahtijevani nivo pouzdanosti tehnikih sistema koji se odravaju, po
unaprijed definisanim kriterijumima optimizacije (najee ekonomskom
kriterijumu).
U okviru procesa modeliranja koriste se odreene metode
apstrakcije, tj. zanemarivanja odreenih osobina objekta modeliranja, pa se
projektovanje informacionog sistema s obzirom na nivo apstrakcije okvirno
dijeli u tri faze:
Faza I: konceptualno modeliranje, koje daje prikaz predmetnog
sistema pomou osnovnih koncepata,
Faza II: logiko modeliranje, sa prikazom budueg rjeenja
informacionog sistema na logikom nivou, odnosno daju opis budueg
sistema,
Faza III: fiziko modeliranje, koje opisuju nain ostvarenja
informacionog sistema sa aspekta tehnikih i nekih drugih ogranienja.
Da bi se uspjeno zavrili svi postavljeni strategijski ciljevi
odravanja tehnikog sistema, potrebno je ostvariti neophodne
organizacijske pretpostavke za uvoenje i koritenje vlastitog Controlling
koncepta u odravanju. Ovaj koncept se koristi radi dobijanja adekvatnih
pregleda strukture informacija (sadraj, stvarno stanje, primaoc i dr.), zatim
naina prikupljanja informacija (podaci vezani za ocjenu greaka, povratne
informacije o izvrenju odreenih aktivnosti, strukturiranje i ralanjivanje i
dr.), kao i radi odgovarajue pripreme informacija (izvjetaji, pregledne
tabele, pokazatelji i dr.).
Postoji, zavisno od odabranih kriterijuma, vie pristupa
projektovanju i razvoju informacionih sistema, tabela 22. Treba istai da
sam razvojni ciklus informacionog sistema predstavlja vremenski period
izmeu donoenja formalne odluke o razvoju i formalne isporuke proizvoda
ili prekida njegovog razvoja. Pri tome ivotni ciklus informacionog sistema
se dijeli na vie faza.
308
Tabela 22. Vrste razvojnog ciklusa informacionih sistema
Oblik modela i nain njegove izrade
Redoslijed izrade modela

razliitih nivoa apstrakcije
Nain organizovanja i
podjele pojedinih faza
razvojnog ciklusa
Kriterijum
Pristupi
Faze razvoja/nain realizacije

Faza konceptualnog modeliranja,
Faza logikog modeliranja,
Faza fizikog modeliranja,
Faza izrade,
Faza primjene
Razvoj u inkrementima, evolutivnog tipa
(pojedine faze razvojnog ciklusa se izvode
vie puta, uz dogradnju modela predmeta
razvoja i njegovo poboljanje)
Polazi se od izrade modela najvieg nivoa
apstrakcije, zatim se radi logiki model, pa
fiziki i na kraju izrada i primjena
informacionog sistema, uz koritenje metoda
dekompozicije, hijerarhijskog opisa sistema i
dijagrama strukturnog ralanjivanja
Polazi se od pristupa kod koga se modeli
nieg nivoa apstrakcije pretvaraju u modele
vieg nivoa apstrakcije, najee koritenjem
tzv. povratnog modeliranja (Reverse
Engineering)
Modeli u obliku dijagrama,
Modeli u obliku tekstualnog opisa
a) Fazni
b) Inkrementalni
a) Pristup
odozgo na
dole
(top-down)
b) Pristup
odozdo na
gore (bottomup)
a) Dokumentacioni pristup
b) CASE pristup
(Computer
Aided
Software
Engineering)
c) Prototipni
pristup
Napomena: Izlazni modeli iz prethodnih su ulazni

modeli slijedeih faza
Koritenjem CASE alata, pri emu se

projektovanje i razvoj informacionog sistema
vri primjenom raunara.
Napomena: Svi izlazni modeli su u raunaru, gdje
programski paket CASE brine o njihovoj
konzistentnosti
Izrada prototipa dijela budueg sistema za

vrijeme ranih faza razvojnog ciklusa, gdje se
u odreenoj razvojnoj okolini, koja sadri
jezike etvrte generacije, izrauju prototipovi
dijelova (inkremenata) budueg sistema.
Napomena: Pri tome se prototip razvija kao
sredstvo za prezentaciju ideja korisniku, odnosno
kao sredstvo za specifikaciju odreenih modela, a
radi razvoja informacionog podsistema
309
Jedna od najprihvaeniji podjela je podjela prema Olleu na dvanaest

faza: strategijske studije, planiranje informacionog sistema, analiza
poslovanja, projektovanje sistema, izrada, razvojno ispitivanje ili testiranje
sistema, postavljanje ili instalacija sistema, ispitivanje postavljenog
informacionog sistema ili njegov probni rad, proirivanje i odravanje,
povlaenje iz upotrebe i vremena nakon povlaenja (post mortem).
Svaki razvojni ciklus odvija se prema nekom obrascu, koji uvijek
sadri podjelu razvojnog ciklusa na faze, zatim opis redoslijeda faza, kao i
uslove za prelazak sa jedne na drugu fazu. Jedan od najeih obrazaca
razvojnog ciklusa informacionog sistema, pokrenut nakon prepoznavanja
problema u organizacionom sistemu, uoenih nakon analiza poslovanja i
spoznaje o mogunosti prevazilaenja problema putem razvoja
informacionog sistema, prikazan je u okviru tabele 23.
Dalji razvoj informacionih tehnologija sigurno vodi ka daljoj
integraciji ostalih funkcija u preduzeu i stvaranje neophodnih dodatnih
faktora koji se ne dodjeljuju djelatnostima i funkvcijama, nego se stvaraju
po potrebi, odnosno vodi ka raunarom podranoj (integrisanoj) proizvodnji
(Computer Integrated Manufacturing - CIM), ime se omoguava davanje
daleko efikasnijih dijagnoza odnosno uvoenja samoodravanja
(odravanje iz daljine).
Tabela 23. Obrazac razvojnog ciklusa informacionog sistema
Aktivnost
Strategijsko
planiranje
informacionog
sistema
310
Opis
Povezivanje razvoja
informacionog
sistema sa ciljevima
predmetnog sistema,
Davanje opisa
procesa, podataka,
ciljeva, kritinih
pretpostavki, kljunih
faktora uspjenosti,
zahtjeva prema
informacionom
sistema i dr.,
Aktivno sudjelovanje
rukovodstva u izradi
Rezultat
Model poslovanja (Business
model),
Model preduzea (Enterprise
model),
Mogunosti za dogradnju ili
poboljanje informacionog
sistema,
Gruba struktura konanog
informacionog sistema,
Redoslijed i priblini termin
plan razvoja pojedinih modula
Ocjena izvodljivosti
informacionog sistema
Tabela 23. Obrazac razvojnog ciklusa informacionog sistema (nastavak)

Aktivnost
Utvrivanje
izvodljivosti
Detaljno
konceptualno
modeliranje
Logiko
modeliranje
Fiziko
modeliranje
Izrada
Opis
Utvrivanje granica i
izvodljivosti razvojnog
poduhvata sa tehnikog,
tehnolokog, ekonomskog i
organizacionog stanovita,
Odreivanje granica na
preglednom konceptualnom
modelu preuzetom iz
prethodne faze (uz potrebnu
dogradnju) ili izraenom u
ovoj fazi
Rezultat
Procjena trokova,
Procjena dobiti
(koristi),
Novi konceptualni
model
Detaljan projektni
zadatak budueg
poduhvata razvoja,
Studija izvodljivosti
(ekonomske
opravdanosti)
realizacije projekta
Konceptualna ema,
Formirane i
provjerene
specifikacije
informacionog
sistema
Cilj ove faze je izrada detaljnog

konceptualnog modela, sa detaljnim
opisom objektnog sistema (posebno
podataka i procesa), postojeeg
informacionog sistema, kao i
zahtjeva korisnika
logikog modela
Logiki model
fizikog modela
Fiziki model
Stvarne
Izrada izvornog koda programa
aktivnosti ove
(razrada unutranje strukture modela u
faze zavise od
viem programskom jeziku),
odabrane
Prevoenje izvornog koda, povezivanje
razvojne i radne
i objedinjavanje u izvrni kod,
okoline,
Optimizacija strukture podataka;
odnosno od
Fiziko objedinjavanje pojedinih
opreme koja se
modela programskog sistema sa
koristi u
spoljnim i untranjim podemama baze
implementaciji
podataka,
informacionog
Fiziko objedinjavanje sa drugim
sistema
informacionim podsistemima,
(raunarska,
Ispitivanje izraenog programskog
programska i
sistema u tzv. "laboratorijskim"
dr.)
uslovima
311
Tabela 23. Obrazac razvojnog ciklusa informacionog sistema (nastavak)

Aktivnost
Opis
Primjena
Sa ovom fazom se
zavrava razvojni
proces informacionog
sistema i poinje
njegovo koritenje i
odravanje.
Odravanje
Ova faza obuhvata

uklanjanje uoenih
greaka i propusta u
izradi, pri emu se ne
zahtjeva promjena
logikog ili fizikog
modela, nego samo
ponavljanje nekih faza
izrade s ciljem dorade
odreenih dijelova
Rezultat
Izrada plana primjene
informacionog sistema u
organizacionom sistema,
Osposobljavanje korisnika,
Postavljanje (instalisanje)
programa i cjelokupnog sistema,
Izdvajanje iz baza podataka
postojeeg informacionog
sistema i automatski ili runi
unos u bazu podataka novog
Ispitivanje i probni rad
Poboljanje, s ciljem boljeg
iskoritenja novih tehnikih i
tehnolokih mogunosti,
Poboljanja, iji je cilj
prilagoavanje informacionog
sistema promjenljivim
zahtjevima korisnika,
Proirenje ili dogradnja
informacionog sistema u skladi
sa novim zahtjevima korisnika
9.3 NOSIOCI INFORMACIJA U ODRAVANJU

Polazei od osnovnog cilja uvoenja informacionog sistema
odravanja u formi izvravanja svih radova u odravanju, kao i potrebe
formiranja polazne baze podataka i njihovih tokova, neophodno je
specificirati osnovnu informativno operativnu dokumentaciju kod
odravanja. Dokumentacija predstavlja nosioce informacija u jednom
poslovnom sistemu, koju po sadraju ine tano definisana dokumenta, pri
emu u okviru jednog tehnikog sistema su precizno propisani i tokovi
312
njenog kretanja. Bez obzira na vrijednost i znaaj posla, svi radni zadaci
moraju da budu definisani adekvatnom dokumentacijom.
U osnovnu informativno operativnu dokumentaciju kod odravanja
spadaju:
radni nalog (zahtjev za izvoenje odreenih radova),
tehnologija izvoenja radova (postupci odravanja),
konstruktivna dokumentacija (glavni crtei, radioniki crtei,
montana dokumentacija, kao i ostale eme neophodne za izvoenje
radova),
trebovanja i povratnice (rezervni dijelovi, pomoni materijal,
potroni materijal),
tehnika uputstva i standardi (eme podmazivanja, uputstva za
odravanje, eme defektacije ili dijagnostike najeih otkaza, ifrarnici i
dr.),
pregledi i specifikacije potreba,
obrasci za izvjetaje o primopredaji poslova, porudbenice,
obrasci za prijave otkaza i dr.
Osim ove dokumentacije, za uspjean rad preduzea neophodna je i
tzv. proizvodna dokumentacija, koja obuhvata podatake i informacije
neophodne za planiranje i upravljanje procesom proizvodnje i njenu
kontrolu sa jednog mjesta, uz korienje pomonih sredstava za praenje
stanja proizvodnje. Ovu dokumentaciju ine: porudbenica (izdaje se na
osnovu ugovora koji je preduzee sklopilo sa partnerom, kao i u sluaju
proizvodnje za zalihe), radni nalog (otvoren na osnovu ugovora sa
potroaima ili naloga prodaje u preduzeu, odnosno naloga za izradu kao
osnovnog operativnog dokumenta), sastavnica (dokument formiran na
osnovu konstruktivne dokumentacije, koji definie sve komponente koji
ine finalni proizvod), radioniki crte (prikaz finalnog proizvoda sa svim
komponentama i detaljima vezanim za oblik i dimenzije, tolerancije, vrste
obrade, vrste materijala, oznake, potpise konstruktora, kontrolora, broj
crtea, itd.), operaciona lista (tehnoloka lista sa opisom operacija, njihovim
redoslijedom, nazivom i oznakom maine za obradu za svaku operaciju,
alatima, tehnolokim vremenom izrade, normiranim vremenom izrade,
normativima materijala za dio, iframa i operacionim listama), instrukciona
lista (formirana za svaku operaciju iz operacione liste i namijenjena
izvriocu odreene operacije), radna lista (dokument koji se ispostavlja za
svaku operaciju rada), trebovanje materijala (ostvaruje spregu izmeu
proizvodnje i skladita), povratnica (slui za vraanje materijala u skladite,
313
ukoliko se iz bilo kojih razloga pojavi ostatak materijala u proizvodnji),

propratnica (dokument koji ima funkciju da prati proizvod u vremenu,
prostoru i po koliini tokom procesa proizvodnje, obrade ili montae) i
predajnica (koristi se u sluaju predaje gotovih proizvoda, poluproizvoda i
dijelova proizvoda odgovarajuim skladitima).
Treba istai da u okviru preduzea najee postoji vie vrsta naloga,
kao to su: proizvodni radni nalozi za odreene nosioce trokova,
proizvodni radni nalozi za anonimne kupce, nalozi za doradu proizvoda,
dijelova ili poluproizvoda, reijski nalozi, nalozi za nabavku dijelova,
poluproizvoda ili proizvoda van preduzea i investicioni nalozi.
Osim gore navedenih dokumenata, za racionalizaciju organizacije,
pripremu, izvrenje i praenje radova, koriste se i druga dokumenta s ciljem
breg prenoenja i obrade informacija, od kojih se navode razliita druga
uputstva, evidencije, praenja, dokumenti sa ispitivanja i slino.
9.4 PRINCIPI UPRAVLJANJA SISTEMOM

ODRAVANJA POMOU RAUANARA
Upravljanje sistemom odravanja tehnikih sistema ima za cilj
odravanje optimiziranih veliina stanja promjenljivih parametara,
odreenih granicama radnog podruja u vremenu i u zadatim uslovima rada.
Najei oblik upravljanja sistemom odravanja je modularnog tipa, tabela
24.
U okviru globalnog integralnog koncepta informacionog sistema
preduzea, modul odravanja definisan je hijerarhijskim karakterom
razliitih podsistema i aktivnostima koje se izvravaju na osnovu baze
podataka, koritenjem ekspertnih ili drugih sistema, slika 149. Pojava
virtuelnih organizacija vezana je za razvoj informacionih tehnologija i
njihovo prilagoavanje organizacijama u savremenim uslovima i nainima
poslovanja.
Formiranje zajednikog lanca snabdijevanja izmeu odvojenih
entiteta i distribucija informacionih tehnologija za podrku poslovnom
procesu omoguava organizacijama uesnicama da ubrzano razvijaju svoje
radno okruenje, s ciljem krajnje maksimizacije fleksibilnosti i
adaptabilnosti na promjene u okruenju, kao i dostizanja kritinih veliina
314
na bazi trinih ogranienja i optimizacije globalnog lanca snabdijevanja.

Zahtjevi postavljeni pred informacionim sistemima u virtuelnoj organizaciji
vezani su za njegovu sposobnost istovremenog rada sa vie organizacija
(interorganizacioni informacioni sistem).
Tabela 24. Modularno oblikovanje upravljakog sistema odravanja
tehnikih sistema
Red.
broj
Naziv
modula za
obavljanje
aktivnosti
Aktivnosti odravanja/obuhvat
1.
Radni
zahtjev
2.
Planiranje i
terminiranje
3.
Tehnika
priprema
4.
Tehnika
dijagnostika
5.
Operativni
redoslijed
izvoenja
Opisi poslova,
Opravdanje aktivnosti,
Procjena sigurnost,
Definisanje praenja radnih naloga
Definisanje naina i strukture postupaka odravanja,
Planiranje i terminiranje elemenata logistike podrke,
Planiranje trokova po vremenu,
Planiranje i terminiranje resursa,
Definisanje kratkoronih i dugoronih planova
odravanja
Definisanje postupaka odravanja,
Definisanje tehnologije odravanja,
Definisanje rasporeda radova,
Definisanje elemenata integralne logistike podrke,
Definisanje uslova poetka radova,
Definisanje uslova zavretka radova
Sakupljanje podataka o minulom radu tehnikog
sistema,
Mjerenje i kontrola parametara tehnikog sistema u
toku eksploatacije
Osiguranje funkcionisanja tehnike dijagnostike sa
drugim dijelovima odravanja tehnikih sistema,
Kontrole,
Rukovanje rezervnim dijelovima,
Rukovanje materijalom, alatom i priborom u sistemu
odravanja tehnikih sistema,
Osiguranje kontrole kvaliteta,
Praenje toka procesa odravanja tehnikih sistema
315

Red.
broj
Naziv modula za
obavljanje aktivnosti
6.
Analiza trokova
i postupaka promjene
stanja
7.
Ekonomsko-finansijske
analize
8.
Struktura tehnikih
sistema
9.
Struktura materijala i
rezervnih dijelova
(upravljanje rezervnim
dijelovima i
materijalom)
10.
Struktura alata, pribora

i instrumenata
11.
Struktura osoblja
316
Podravanje prikupljanja informacija o
resursima odravanja,
Davanje informacija o izvrenju radnih
naloga,
Obrada informacija o toku rada sa
utrokom vremena i materijala,
Definisanje informacija o trokovima u
procesu odravanja
Raunovodstvo,
Operativna evidencija,
Zakljune kalkulacije,
Davanje posebnih izvjetaja
Knjigovodstvo osnovnih sredstava rada,
Definisanje mjesta koritenja trokova,
Proraun amortizacije u skladu sa
zakonskim rjeenjima,
Otpis materijalno-tehnikog sredstva
Planiranje potreba,
Realizacija nabavke,
Skladitenje,
Proizvodnja,
Supstitucija uvoza,
Voenje evidencija
Planiranje alata, pribora i instrumenata,
Kontrola alata, pribora i instrumenata,
Upotreba alata, pribora i instrumenata,
Servisiranje alata, pribora i instrumenata,
Skladitenje alata, pribora i instrumenata
Planiranje potrebnog osoblja,
kolovanje potrebnog osoblja,
Odreivanje kvalifikacione strukture
osoblja,
Odreivanje potrebnog broja izvrioca po
kvalifikacijama

Redni
broj
Naziv modula za
obavljanje aktivnosti
12.
Tehnika i radna
dokumentacija
13.
Pouzdanost
14.
Logistika
Uputstva za odravanje,
Projektna dokumentacija,
Konstruktivna dokumentacija za izvoenje,
Mikrofilmska dokumentacija,
Dokumentacija u elektronskom obliku,
Definisanje naina i mjesta za arhiviranje
dokumentacije
Praenje i kontrola nivoa parametara
pouzdanosti,
Davanje prognoze parametara pouzdanosti,
Definisanje korektivnih mjera za odravanje
potrebnog nivoa parametara pouzdanosti
Definisanje parametara logistike,
Definisanje elemenata logistikog koncepta
odravanja
U okviru neautomatizovanih informacionih sistema koristi se runa

ili mehanografska obrada podataka. Osim runih i stonih kalkulatora koriste
se mehanografska sredstva za izvravanje specifinih poslova (knjienje,
fakturisanje, izdavanje naloga i sl.), ime se automatizuje izvravanje
srodnih raunskih operacija administrativnog i rutinskog karaktera. Obrada
podataka vezana je za izvravanje osnovnih funkcija preduzea, koristei pri
tome nosioce podataka (dokumentacija). Informaciona baza sadri
dokumenataciju koja se u njoj arhivira (kartoteke, biblioteke, zapisnici,
slubeni listovi, itd.). Treba istai da su u neautomatizovanim informacionih
sistema znaajni i usmeni promjenljivi i nepostojaniji informacioni tokovi.
U okviru neautomatizovanih informacionih sistema obino dolazi do
dupliranja rada na obradi podataka, naroito pri izradi pojedinanih
izvjetaja, kada je potrebno obraivati velike koliine podataka. Kod
neautomatizovane obrade podataka pravila za njihovu obradu nisu strogo
definisana (najee su iskustvena). Sama obrada podataka je spora to
dovodi do kanjenja informacija, uz estu pojavu greaka, najee nastalih
zbog nepridravanja ili nepostojanja strogih uputstava za obradu, pogreno
prispjelih podataka, pogreno upisanih rezultata i pogrenog raunanja.
317
Legenda:
1. Modul upravljanja poslovanjem,
2. Modul upravljanja finansijama,
3. Modul upravljanja kvalitetom,
4. Modul upravljanja proizvodnjom,
5. Modul upravljanja marketingom,
6. Moduln projektovanja i razvoja
Slika 149. Modul odravanja u okviru integralnog informacionog

sistema preduzea, [6]
318
9.5 PRIMJENA VJETAKE INTELIGENCIJE

U RJEAVANJU PROBLEMA UPRAVLJANJA
ODRAVANJEM TEHNIKIH SISTEMA
Primjena vjetake inteligencije u rjeavanju problema upravljanja
odravanja tehnikih sistema predstavlja posljedicu ljudske tenje da putem
vjetake inteligencije putem raunara zamijeni misaone aktivnosti i
donoenje odluka. Vjetaka inteligencija predstavlja u sutini skup
dobijenih rezultata vaeih znanja koja potiu iz razliitih naunih oblasti i
koja su transformisana u oblik pogodan za rjeavanje problema odravanja
tehnikih sistema.
Dijelove vjetake inteligencije prema Meyeru ine:
uenje (u cjelosti se definie kao glavna sposobnost inteligentnih
sistema, pri emu je inteligencija odreena mehanizmima uenja i
rezultatima uenja, gdje proces uenja poinje prikupljanjem ulaznih
podataka iz okruenja, pa preko indukcije i dedukcije zavrava sa analizom
informacija),
modeliranje simbolima (korienje simbola pomou kojih se
predstavljaju realni predmeti, njihove karakteristike i relacije koje postoje
meu njima),
heuristika (vjetaka inteligencija koristi pravila heuristike koja
pojednostavljuju pretraivanje i omoguava da se nau reenja, pri emu
heuristiko programiranje predstavlja kombinaciju heuristike koja se koristi
za rjeavanje nekog upravljakog zadatka),
rjeavanje problema (vjetinu koritenja relativnih znanja u
postizanju postavljenih ciljeva, koja obuhvata i transformaciju dobijene
situacije u eljenu ili unapijred definisanu, na bazi adekvatnog
razumijevanja problema i sprovoenjem odgovarajuih upravljakih akcija
primjenom heuristikih i analitikih metoda),
integracija (raspoloivost informacija i znanja unutar sloenog
preduzea),
tehnike i jezici vjetake inteligencije (tehnologija kolske table,
klijent/server, kreativno razmiljanje, ekspertni sistemi, fazi logika, opta
heuristika, inteligentna sredstva, internet, logika ema, mainsko uenje,
multimedija, neuronske mree, robotika, modeliranje i simulacija i dr.),
budui razvoj.
319
Arhitektura tehnologije kolske table vjetake inteligencije zasniva

se na hijerarhijskom organizovanju globalne memorije ili baze podataka,
kolekciji izvora znanja sa generisanjem nezavisnih reenja na kolskoj tabli
koristei ekspertne sisteme, neuronske mree i numeriku analizu i separatni
modul kontrole koji prikazuje izvore znanja i selektuje jedno koje je
najprihvatljivije.
Rjeavanje sloenijih zadataka (problemske situacije) zahtijeva
kreativnost donosioca odluke. Inteligentna sredstva izvravaju zadatke koji
se odnose na odreivanje koristi od procesa odravanja u okviru preduzea.
Mainsko uenje predstavlja podpolje vjetake inteligencije koje
podrazumeva automatsko sticanje domena specifinog znanja. Cilj ovih
sistema je poboljanje njihovih rezultata na bazi iskustava iz prethodnog
perioda, a na bazi analitikih modela uenja, metoda uenja neuronskih
mrea, genetskih algoritama i sistem klasifikatora, empirijskih metoda za
stvaranje pravila i stabla odluivanja, kao i pristupa uenja zasnovanih na
posebnim (specifinim) sluajevima.
Neuronske mree predstavljaju tehniku obrade informacija,
zasnovanu na biolokom nervnom sistemu, sa onovnim konceptom
neuronske mree kao strukture sistema procesiranja informacija. Njihova
osnovna prednost je rjeavanje sloenih problema za konvencionalne
tehnologije, tj. problema koji nemaju algoritamsko reenje ili za koje je
algoritamsko reenje sloeno da bi se moglo definisati.
Raunarski simulacioni modeli predstavljaju sloene prirodne
sisteme ili sisteme koji su proizvod ljudskog rada, koji se koriste za
predvianje efekata razliitih uslova i stanja sistema. Simulacija moe da
bude uraena u vezi sa realnim stanjem istraivanja ili za odgovarajua
teoretski postavljena (hipotetika) stanja, ime se stie bolje razumijevanje
sloenih sistema. Jezici koji se koriste za programiranje su npr. LISP
(funkcionalno orijentisan jezik koji se zasniva na povezivanju i obradi
velikog broja lista, pri emu svaka lista sadri odgovarajui broj simbola sa
spiskom njihovih svojstava ili ogranien broj drugih lista), PROLOG (jezik
za programiranje u logici, omoguava iskazivanje znanja preko pravila),
LOGO, C++ i slino.
Primjena ekspertnih sistema kod odravanja tehnikih sistema
zasnovana je na raunarom podranom sistemu sa bazama podataka, koji se
moe koristiti kod dijagnostike otkaza elementa ili tehnikog sistema u
cjelini, zatim kod odreivanja najoptimalnijih postupaka za otklanjanje
zastoja i na kraju za planiranje u cilju davanja prognoza o moguim
320
neoekivanim smetnjama u radu tehnikog sistema u budunosti. Pri tome

je, sa pojavom ekspertnih sistema, znaajnije olakan rad na odluivanju na
onim mjestima gdje se donose veoma znaajne odluke po tehniki sistem u
cjelini, pri emu se pod ekspertnim sistemom podrazumijeva uspostavljanje
unutar raunara dijela vjetine nekog eksperta koja se bazira na znanju i u
takvom je obliku da sistem moe da preduzme inteligentnu odluku o
funkciji koja je u fazi postupka odluivanja. Ekspertni sistemi mogu na
zahtjev dijagnostiara ili drugog specijaliste u odravanju dati i sam nain
donoenja zakljuaka o stanju elementa ili tehnikog sistema u cjelini.
Najee sadri odreen broj podmodula, od kojih se istiu podmoduli za
projektovanje tehnikog sistema za odravanje, projektovanje tehnologije
odravanja i upravljanje odravanjem pomou raunara.
S druge strane, upravljanje preostalim radnim vijekom, odravanje
na osnovu pouzdanosti, odravanje uz analizu parametara rizika ili
nepouzdanosti pojedinih komponenti izloenih najteim uslovima rada
(kakve su npr. visokotemperaturne komponente u termoelektranama) ima
sve znaajniju ulogu, koja od inenjerskog profila osoblja zahtijeva
rjeavanje dodatnih zahtjeva, [77,78,79,80] . Ovaj proces, uz koritenje
modernog pristupa reinenjeringa, praktino znai poveanje efikasnosti,
brzine i smanjenje trokova poslovanja.
Jedan od savremenih integrisanih koncepata razvijen je u MPA
tudgart, sa integracijom:
postojeeg stanja
znanja i odgovarajuih metoda klasine
analize preostalog vijeka trajanja, upotrebe i odravanja baziranog na stanju,
procjeni rizika i upravljanju preostalim radnim vijekom (slika 150),
savremenih inteligentnih softverskih sistema za upravljanje
(Knowledge Management System - KMS, Corporate Memory Systems CMS, Knowledge Repository Systems - KRS, Data Warehous koncept),
vjetake inteligencije i odluivanja (fuzzy logika, neuronske
mree, prepoznavanje i odluivanje na osnovu sluaja i sl.), i
optimizaciju procesa odluivanja (Multi-Criteria Decision
Making - MCDM), uz ukljuivanje uslova okruenja i odgovarajuih
ekonomskih uslova, [80] .
Takav sistem podrava korisnika analize rizika u odreenim fazama,
kao to su:
priprema analize (strukturiranje postrojenja, izbor materijala,
vrednovanje izmjerenih vrijednosti, analiza pravila rada i drugih relevantnih
321
dokumenata i studije sluajeva, a na bazi iskustava iz slinih situacija),

izvoenje
konvencionalne (kvantitativne) analize (analiza
opasnosti i rizika, sa interpretacijom ili stvarnim parametrima iz
eksploatacije, inteligentno voenje kroz oblast rjeavanja problema),
izvoenje nekonvencionalne (kvalitativne) analize (poreenje
konkretnog sluaja sa bazom podataka drugih slinih sluajeva,
prepoznavanje statistike u njima ili utvrivanje trenda i inteligentno voenje
kroz oblast rjeavanja problema),
optimizirano odluivanje u odnosu na razliite stavove (npr.
izbor alternativnog materijala).
RLM- sistem
Konwledge Management System
ukljuujui elemente vjetake inteligencije i Data
Mining (Fuzzy logika, neuronske mree, odluivanje i
prepoznavanje na osnovu sluaja i dr.)
Procjena
rizika
RLA
3R - odluivanje
(MCDM)
Praktina primjena
Slika 150. Upravljanje rizikom kao dio ukupnog procesa upravljanja sa

preostalim vijekom upotrebe, [79]
322
Sve ovo podrava softverski sistem ALIAS (Jovanovi i Kusmaul,

1997. god.), koji je modularnog tipa (30 modula i 5 velikih baza podataka
vezanih za postrojenja, materijale, studije sluajeva i osnovne i dopunske
podatake), razvijenih u sklopu vie nacionalnih i internacionalnih projekata.
Prethodno iznijeta analiza zasnovana je na primjeni on line
statistike analize postojeih i sauvanih sluajeva. Funkcionalno proirenje
opisano je putem planiranja replika ispitivanja, uz mogunost odreivanja
vremena do sljedeeg ispitivanja. Dalji razvoj ove metodologije vodi
primjeni neuronskih mrea, pomou kojih je mogue direktno povezati
sljedee elemente:
radni pritisak,
radnu temperaturu,
termiku obradu,
tip komponente i
neke druge faktore znaajne za odvijanje procesa starenja.
Analiza stabla otkaza glavnog tehnolokog sistema i njegovog
najkritnijeg dijela, kao i analize procesa pomou FMEA/FMECA metode,
predstavljaju mogue sluajeve analize rizika, pa u tom smislu treba teiti
njihovom daljem razvoju, kao i dodatnom upotpunjavanju predloene baze
podataka, uz razvoj integralnog softvera modularnog tipa, uvaavajui
aspekte reinenjeringa kao modernog koncepta menadmenta u okviru
sloenog sistema termoelektrane.
Sa aspekta vrste informacije koje ekspertni sistemi pruaju, razlikuju
se:
samostalni ekspertni sistemi (proces donoenja odluke i
planiranja buduih pravaca akcije izvode potpuno samostalno, uz
izvjetavanje korisnika o primijenjenim postupcima i razlozima za usvajanje
odreene procedure),
konsultantski ekspertni sistemi (ekspertni sistemi koji pruaju
odreene konsultantske usluge, s ciljem pomaganja korisnika na nain
olakanja poslova pravog eksperta u pruanju svog miljenja),
savjetniki ekspertni sistemi (ekspertni sistemi koji pruaju
odreene savjet u odgovarajuim situacijama), kao i
sistemi za ispitivanje ta bi bilo ako (ova grupa ekspertnih
sistema omoguava razmatranje odreenih situacija u kojima je potrebno
predvidjeti efekte primjene alternativnih akcija).
323
Pri tome, oni mogu biti zasnovani na znanju, pravilima, okvirima,

hibridnim sistemima i modelima, zatim mogu biti spremni za rad ili mogu
raditi u realnom vremenu.
Ekspertni sistemi posjeduju vie dimenzija, od kojih posebno treba
izdvojiti:
ekspertizu,
rezonovanje manipulacijom simbola,
optu sposobnost rjeavanja problema u datom domenu,
sloenost i teinu,
reformulaciju,
rezonovanje o sebi, kao i
vrstu zadatka za ije se obavljanje sistem izgrauje.
Primjena ekspertnih sistema je viestruka, a zadaci koje oni uspjeno
rjeavaju su:
evidentiranje i interpretacija podataka kojim se opisuju razliite
situacije ili stanja sistema,
dijagnostika i servisiranje,
planiranje,
predvianje i prognoza,
projektovanje,
mjerenje,
otkrivanje otkaza u sloenim tehnikim sistemima,
analiza i konsultacije i
kontrola.
Sam model jednostavnog ekspertnog sistema najee ima etiri
osnovna dijela:
bazu znanja (podataka),
mehanizam za zakljuivanje,
korisniki interfejs, i
radnu memoriju.
Proces njegovog funkcionisanja se moe ralaniti na odreene
komponente, kao to su:
akvizicija znanja (predstavlja jedan od najznaajnijih zadataka za
ekspertni sistem, jer putem dijaloga sa korisnikom sistem prima i
sintaktiki-formalno ispravne ali i semantiki adekvatne raznovrsne
informacije),
reprezentacija znanja (proces memorisanja programskih modula
sastavljenih od injenica i pravila i naina za rjeavanje problema, za
324
odreenu oblast),
obrada znanja (izvravanje programa radi dobijanja rjeenja sa
prateim objanjenjima putem logikog procesa za rjeavanje problema),
komponente za objanjenje (pregled unutranjih meuzavisnosti,
aktivnih i neaktivnih pravila za rjeavanje problema, uz pruanje
razumijevanja zakljuaka koji je dao ekspertni sistem), i
interfejs (omoguuje komunikaciju korisnika sa ekspertnog
sistema putem tastature i ekrana, slike, tona, mjernih signala itd.).
Uvoenje ekspertnog sistema u rad predstavlja posljednju fazu u
procesu njegovog razvoja, koja podrazumijeva i samo testiranje i
implementaciju ekspertnog sistema.
Hibridni sistemi predstavljaju sisteme nastale integracijom dva ili
vie raunarskih informacionih sistema. Do danas razvijeno je vie klasa
ovih sistema, ali se meu osnovne ubrajaju:
integracija sistema za podrku odluivanju i ekspertnog sistema,
integracija ekspertnih sistema i neuronskih mrea, kao i
aspekti globalne integracije vie informacionih sistema.
Pri tome se integracija ekspertnog sistema i sistema za podrku
odluivanju moe izvesti na dva osnovna naina:
ekspertni sistem integrisan kao komponenta sistema za podrku
odluivanju, sa vie razliitih podsluajeva:
- ekspertni sistem kao inteligentna komponenta uz bazu
podataka u sistemu za podrku odluivanju,
- ekspertni sistem kao inteligentna komponenta uz bazu
modela u njeno upravljanje u sistemu za podrku
odluivanju,
- ekspertni sistem kao komponenta u sistemu za podrku
odluivanju, s ciljem poboljanja karakteristika korisnikog
interfejsa,
- ekspertni sistem kao komponenta za pomo u izgradnji
sistema za podrku odluivanju i
- ekspertni sistem kao komponenta u sistemu za podrku
odluivanju koja prua korisniku razne konsultativne usluge,
kao i
ekspertni sistem kao posebna komponenta sistema za podrku
odluivanju (podvarijante: ulaz u ekspertni sistem je izlaz iz sistema za
podrku odluivanju i ulaz u sistem za podrku odluivanju je izlaz iz
ekspertnog sistema).
325
Kao oblik integracije kompjuterskih informacionih sistema za

podrku menadment odluivanju smatra se tzv. globalna integracija, koja
moe ukljuivati nekoliko tehnologija za podrku menadmentu i nekoliko
kompjuterskih informacionih sistema ili ak povezivanje sa sistemima iz
druge organizacije.
Informacioni sistem odravanja oblikuje se na nain koji omoguuje
njegovo samostalno djelovanje, ali i integraciju sa ostalim informacionim
podsistemima u preduzeu, uz istovremeno koritenje i dopunu baze
podataka, o emu e biti vie rijei u narednom poglavlju.
326
Poglavlje 10
BAZE PODATAKA U ODRAVANJU
10.1 UVOD
Sve informacije sistema odravanja dobijene na odgovarajui nain
prikupljaju se na odreeno mjesto s ciljem formiranja odgovarajue baze
podataka, kojom se daje dovoljno detaljan opis dijela stvarnog svijeta. Baza
ili skladite podataka (Data Warehouse - DW) predstavlja subjektivno
orijentisanu, integrisanu i vremenski promjenljivu kolekciju podataka za
podrku procesu odluivanja. Pri tome, baza podataka sa posebnom
strukturom podataka se projektuje na nain koji omoguava relativno brzo i
jednostavno vrenje sloenih upita nad velikom koliinom podataka.
Prikupljanje i uvanje podataka je preduslov za ostvarivanje uloge
informacionog sistema u okviru usvojene hijerarhije preduzea.
Organizacija baze podataka mora obezbjeivati fleksibilnost i
sposobnost adaptacije na promjenljive potrebe diktirane od strane okruenja.
Pri tome, podaci mogu biti strogo ili slabo tipizirani. U okviru strogo
tipiziranih modela podataka vri se modeliranje strogo definisanih obiljeja,
kao i njihovih meusobnih odnosa. Modeli podataka poslovnih
informacionih sistema, kao apstraktna reprezentacija podataka, strogo su
tipizirani, pri emu su i komercijalni sistemi za upravljanje bazama
podataka iskljuivo zasnovani na ovoj kategoriji.
Baza podataka obino objedinjava razliite podatake koji potiu iz
razliitih cjelina tehnikih sistema realizovanih na razliitim platformama,
pri emu se relativno brzo otkriva svaka promjena u izvornom sistemu. Ona
327
ima iterativni karakter izgradnje modela podataka, sa mogunou detekcije

greke u tehnikom sistemu, s ciljem dugotrajnijeg uvanja podataka u
odnosu na klasine proizvodno informacione sisteme. Komponente jednog
tako formalizovanog modela podataka su:
skup odreenih koncepata za opis same strukture podataka,
skup ogranienja (pravila) za ouvanje integriteta podataka za
dozvoljena stanja tehnikog sistema i dozvoljeni prelaz iz stanja u stanje,
kao i
skup operatora za opis tih promjena stanja.
Proces informacione podrke najee se dekomponuje na etiri
podprocesa, slika 151:
razvoj informacionog sistema,
sistemski inenjering,
administracija sistema i baza,
razvoj i analiza skladita podataka i operativni poslovi.
Slika 151. Predloeno stablo procesa informacione podrke, [81]

Podproces razvoja i skladitenja podataka najee se sastoji iz:
rukovanja podacima i njihove pripreme, analize podataka,
programske obrade (kodiranje, auriranje, izraunavanje i dr.),
formiranja pregleda, upita, izvetaja i crtea,
izrade procedura za upotrebu aplikacija,
izrade parcijalnog backupa, sve sa ciljem odravanja baze
podataka i generisanja kvalitetnih izlaza.
328
Podproces operativnih poslova, u cilju odravanja tehnikog sistema

i baza podataka, obuhvata:
tekue operativne poslove,
tehniko odravanje hardvera,
pokretanje aplikacija,
tampanje izvetaja i crtea,
izrada full backupa.
Postupak za odreivanje i vrenje backupa, odreen je dokumentom
standarda iz serije ISO 9000 sa nazivom Arhiviranje i zatita podataka.
Koliine podataka koje dananja preduzea prikupljaju i skladite dupliraju
se iz godine u godinu. Kompanije sve vie uviaju da su baze podataka
optimalan nain za skladitenje i pristup ogromnoj koliini podataka.
Baza podataka predstavlja organizovanu logiku grupu meusobno
povezanih fajlova, sa integrisanim i povezanim podacima, pri emu odreen
skup softvera omoguava pristup svim poslovnim podacima. Pri tome,
ponavljanje, izolacija i nekonzistentnost podataka su minimizovani, a
podaci mogu da se dijele izmeu svih korisnika podataka, ime raste i sama
sigurnost, kao i integritet podataka. Prema arhitekturi, baza podataka moe
biti centralizovana i distriburana, slika 152.
Centralizovana baza podataka zasniva se na posjedovanju
meusobno povezanih datoteka na jednoj fizikoj lokaciji. Centralizovane
baze podataka na velikim mainframe raunarima predstavljaju dominantan
oblik baza podataka, iskljuivo zbog enormnih trokova drugih alternativnih
rjeenja, pri emu datoteke postiu vei stepen meusobne konzistentnosti
zbog injenice da su smjetene na jednoj lokaciji, ime je obezbjeeno lake
upravljanje promjenama koje nastaju na nekima od njih. Pristup datotekama
obezbjeen je iskljuivo preko centralizovanog host raunara, koji se lako
moe zatiti od neautorizovanog pristupa. Takoe, ukoliko doe do
nekakvih neeljenih oteenja datoteka, njihovo obnavljanje je lake izvriti
sa centralne lokacije. Loa strana centralizovanih baza podataka je to one
trpe ogromne posljedice ukoliko doe do oteenja dijela njenih podataka.
Pri tome, brzina pristupa podacima je esto veliki problem u sluaju kada su
korisnici rasporeeni na prostorno velikim udaljenostima.
Distribuirana baza podataka zasnovana je na smjetanju
kompletne kopije baze podataka (nekih njenih dijelova), na vie lokacija,
koje su najee i prostorno blizu korisnika, slika 152. Postoje dva tipa
distribuiranih baza podataka: kopirane (replicirane) i dejljive. Kopirane baze
podataka sadre kompletne kopije cijele baze podataka na vie lokacija, s
329
ciljem izbjegavanja moguih katastrofalnih posljedice od moguih oteenja

podataka karakteristinih za centralizovane baze podataka, uz dodatno
poveanje brzine pristupa podacima. Nedostatak ovakvih baza podataka lei
u problemu odravanja konzistentnosti izmeu podataka koji se nalaze na
kopiranim bazama podataka, prilikom dodavanja novih, modifikovanja
postojueih ili brisanja podataka. Djeljive baze podataka su izdijeljene na
nain da svaka lokacija sadri odreeni dio podataka iz cijele baze podataka
(najee onaj koji je potreban odreenom korisniku), ime se obezbjeuje
brz pristup podacima, bez potrebe za kopiranjem promjena na vie lokacija.
Slika 152. Prikaz baza podataka sa aspekta njihove arhitekture

a) centralizovana baza podataka i b) distribuirana baza podataka
330
Program (ili grupa programa) koji omoguavaju pristup bazama

podataka su poznati pod imenom sistemi za upravljanje bazama podataka
(Database Management System - DBMS). Njima se omoguava
centralizacija podataka, s ciljem efikasnog upravljaja sa njima i
omoguavanja pristupa podacima u bazi pomou aplikacionih programa.
Dakle, sistem za upravljanje bazama podataka deluje kao interfejs izmeu
aplikativnih programa i samih podataka, obezbjeujui potrebne alate
pomou kojih korisnici mogu da dodaju nove, briu postojee, odravaju,
tampaju, pretrauju, selektuju, sortiraju i modifikuju podatke. Svaki sistem
za upravljanje bazama podataka se sastoji iz etiri vane komponente:
modela podataka,
jezika za definiciju podataka,
jezika za manipulaciju podacima, i
rijenika podataka.,
Model podataka definie nain na koji su podaci konceptualno
strukturirani (hijerarhijski, mreni, relacioni, objektno-orijentisani,
objektno-relacioni, hipermedija i multi-dimenzionalni i dr.).
Jezik za definiciju podataka (Data Definition Language - DDL) je
jezik koji koriste programeri za definisanje fizikih karakteristika svakog
sloga, polja u okviru sloga, naziva polja, tipova podataka koji e se koristiti
za svako polje, itd., a u cilju odreivanja strukture baze i tipa podataka koji
e se u njoj nalaziti. Pri tome se obezbjeuju traene informacije o
zavisnostima koje vladaju izmeu podataka, zatim ukazuje na postojanje
kljueva, kao i determinie sigurnost podataka i razne restrikcije.
Jezik za manipulaciju podacima (Data Manipulation Language DML) se koristi za obavljanje raznih operacija nad podacima koji se nalaze
u bazi, putem komandi koje omoguavaju krajnjim korisnicima da iz baze
dobiju podatke koji zadovoljavaju odreeni kriterijum, pri emu korisnici
mogu da pretrauju, sortiraju, prikazuju i briu sadraj baze podataka.
Najee koriena operacija nad podacima u bazi podataka predstavlja
zahtjev da se prikau podaci koji zadovoljavaju odreeni kriterijum. Kako
korisnici ne mogu zahtjevati prikaz odreenih podataka na nekom od
prirodnih jezika, za tu svrhu se koriste upitni jezici. Struktuirani upitni jezik
(Structured Query Language - SQL) je najpopularniji jezik relacionih baza
podataka, koji u sebi sadri karakteristike i jezika za definiciju podataka i
jezika za manipulaciju sa podatcima.
Rijenik podataka uva definicije podataka, sa njihovim
karakteristikama (korienje, fizika reprezentacija, pripadnost, autorizacija
331
i sigurnost). Njihova uloga u projektovanju baza podataka je od posebne

vanosti, s obzirom da se njime obezbjeuju definicije za sva polja koja e
se pojaviti u okviru tabela baze podataka, ime se minimizira mogunost
nekonzistentnosti podataka.
Koncept formiranja baza podataka zasniva se na odvijanju
operativnog procesa obrade podataka, u kome se vrijednosti podataka
mijenjaju kontinualno u toku dana i u trenucima koji se ne mogu unaprijed
specificirati, od analitike obrade podataka, kojom se obavlja uporeivanje
ili obrada izvornih podataka, uz dodatnu analizu trendova.
Za izradu modela podataka razvijeno je vie metoda i tehnika, sa
razliitim nivoima apstrakcije i tumaenja podataka u okviru pojedinih faza,
tabela 25.
Tabela 25. Nivoi modela za izradu modela podataka
Nivo
apstrakcije
Elementi
(koncepti)
Model
Konceptualni Konceptualni
Implementacioni
(logiki)
Logiki
Fiziki
Fiziki
Entitet (objekat),
Relacija (veza)
entiteta,
Atribut (obiljeje,
svojstvo),
Vrijednost atributa
Slog (red, n-torka),
Polje (kolona),
Veza izmeu
slogova
Adresiranje
slogova,
Grupisanje slogova
Vrste
modela podataka
Modeli entitetiveze,
Relacioni model;
Mreni model,
Hijerarhijski
model
Fiziki modeli u
potpunosti zavise od
sistema upravljanja
bazama podataka
Najei problemi koji se sreu prilikom izgradnje baze podataka

predstavljaju objedinjavanje raznovrsnih podataka iz vie nivoa realizovanih
na razliitim platformama, brzo otkrivanje nastalih promjena u izvornom
sistemu, iterativni karakter izgradnje modela baze podataka i iterativni
karakter izgradnje programskog sistema za ekstrakciju.
332
10.2 EVALUACIJA BAZA PODATAKA

Prve baze podataka koje su se pojavile bile su tzv. hijerarhijske
baze podataka, proistekle kao posljedica postojee organizacije po
hijerarhijskom principu. Hijerarhijske baze podataka su se odlikovale
velikom brzinom pristupa podacima. Njihov glavni nedostatak bio je u
ograniavanju kojim jedan element u hijerahiji moe imati samo jedan
nadreeni element, to je stvaralo veliki problem. Naime, u stvarnosti esto
jedan entitet ima vei broj nadreenih elemenata.
Slijedei tip baza podataka koji se pojavio bile su mrene baze
podataka, kreirane izmeu podataka pomou povezane strukture u kojoj
podreeni elementi mogu biti povezani sa vie nadreenih elemenata.
Nedostatak mrenih baza podataka lei u injenici da su one veoma
kompleksne za projektovanje i realizovanje.
Iako su mnoga preduzea organizovana po hijerarhijskom principu,
veina poslovnih podataka (npr. podaci vezani za raunovodstvo i finansije),
tradicionalno su organizovani u tabele sainjene od kolona i vrsta, koje
omoguavaju brzo i jednostavno pretraivanje, a i prilino su lake za
projektovanje i implementaciju.
Relacione baze podataka, zasnovane na jednostavnom konceptu
tabela, saglasno sa veinom poslovnih situacija u realnom svijetu, danas
predstavljaju dominantan tip baza podataka. Ono po emu se ove baze
podataka razlikuju od drugih tipova baza podataka je predstavljanje
podataka korisniku u vidu tabela, uz injenicu da operacije koje korisniku
stoje na raspolaganju i koje se primenjuju na postojee tabele za rezultat
uvek imaju ponovo tabelu. U okviru relacionih baza tabele se nazivaju
relacije, svaka vrsta se naziva slog i n-torka, a svaka kolona polje i atribut,
odnosno itav koncept se zasniva na matematikoj teoriji skupova i relacija.
Pri kreiranju relacione baze podataka, potrebno je primjenjivati
odreene principe:
redoslijed pojavljivanja slogova i polja u tabeli je nevaan,
svaka tabela mora imati primarni klju,
svaka tabela mora imati jedinstveno ime (u okviru baze podataka
ne postoje dvije tabele sa istim imenom, kao to i u okviru tabele ne postoje
dva ista polja, niti dva ista sloga).
333
Pri tome, u relacionoj bazi podataka korisniku na raspolaganju stoje

tri osnovne operacije: selekcija, spajanje i projekcija. Operacija selekcije
primijenjena na neku tabelu ima za rezultat tabelu sastavljenu od onih
slogova koji zadovoljavaju odreeni kriterijum. Operacija spajanja
primjenjena na dvije tabele ima za rezultat novu tabelu iji skup atributa
predstavlja uniju atributa polaznih tabela. Spajanje je mogue izvriti samo
nad tabelama koje imaju neki zajedniki atribut. Operacija projekcije
primijenjena na neku tabelu za rezultat ima tabelu iji skup atributa
predstavlja podskup atributa originalne tabele.
10.3 KREIRANJE BAZE I MODELIRANJE PODATAKA

U okviru faze projektovanja logikog modela baze podataka, koristi
se dijagram entiteta i veza (Entity-Relationship Diagram - ER diagram),
sastavljen od entiteta, atributa i veza. Pravougaonicima su prikazani entiteti,
ovalnim elementima su prikazani atributi, a romboidima su prikazane veze.
Lista atributa za svaki entitet je prikazana pored prikaza entiteta. Entiteti su
povezani jedni sa drugima pomou veza, koje mogu ukljuivati vei broj
entiteta. Broj entiteta u vezi predstavlja stepen veze. Veze stepena 2 se
nazivaju binarne veze. Dijagrami entiteta i veza se u sljedeoj fazi
projektovanja baze podataka prebacuju u tabele, pri emu dijagrami pomau
u razumjevanju odnosa koji vladaju meu podacima i olakavaju proces
projektovanja tabela.
Modeliranje podataka predstavlja proces koji poinje od trenutka
utvrivanja i analize zahtjeva korisnika za informacijama a zavrava se
izgradnjom prilagodljive stabilne baze podataka. Baza podataka ima
minimalnu redundansu (ponavljanje istog podatka na vie mjesta)
maksimalnu integrisanost i konzistentnost podataka, zahtijevanu stabilnost i
prilagodljivost, kao i potrebnu sigurnost podataka (efikasnost pristupa
podacima). Dodatni cilj dobrog modeliranja podataka kroz cio proces
razvoja informacionog sistema, pored aktivnosti vezanih za realizaciju
dokumentovanja zahtjeva za informacijama, predstavlja i poveanje
vrijednosti podatkovnih resursa. Polazei od prezentacije date u okviru
tabele 25, u opciji su tri nivoa modeliranja podataka: konceptualno, logiko
i fiziko.
334
Opis stvarnog svijeta kroz misaoni model, definisan od strane

korisnika i na osnovu njegovih zahtjeva, realizuje se kroz nivoe
konceptualnog i logikog modeliranja, pri emu nije potrebno u to vrijeme
poznavanje naina fizikog skladitenja podataka (izuzetak je sluaj kada
ogranienja iz logikog modela predstavljaju posljedice ogranienja
fizikog modela). Osnovni elementi konceptualnog, logikog i fizikog
modeliranja dati su u okviru tabele 26.
Tabela 26. Prikaz nivoa modeliranja podataka
Parametar
Definicija
Izvrioci
Osnovni
koncepti
praktinih
metoda i tehnika
Razlike
u metodama
i tehnikama
Osnovni principi
Konceptualni model
Detaljan opis / elementi / specifikacija
Slika, sa jasnim i preciznim prikazom, kojom je opisan dio
stvarnog svijeta posmatranog sistema, zapoet na bazi
specifikacije struktura podataka posmatranog sistema i
zahtjeva za korienjem podataka definisanih od strane
korisnika
Analitiari / projektanti u saradnji sa korisnicima koji
razumiju potrebe za informacijama, kao i njihovu strukturu
Entitet (objekat),
Veza entiteta,
Atribut (obiljeje, svojstvo)
Prednosti
Nain prikazivanja osnovnih koncepata i crtanja

dijagrama (notacija),
Opisivanje (specifikacija) prikazanih koncepata
Jedan podatak na jednom mjestu,
Nezavisnost podataka (to je mogue vea)
Izgradnja modela podataka od osnovnih koncepata,
Tano i nedvosmisleno odreeno znaenje, pa i
razumijevanje svakog koncepta modela podataka,
Mogua lokalizacija promjena u modelu podataka na
odreeni dio modela,
Lako izdvajanje podmodela (selekcija) iz modela
podataka,
Lako i mogue objedinjavanje pojedinih podmodela u
nove modele
335
Tabela 26. Prikaz nivoa modeliranja podataka (nastavak)

Parametar
Definicija
Koncepti
Aktivnosti
Obuhvat
Parametar
Definicija
Aktivnost
Koncepti
336
Logiki model
Najea vrsta informaionog sistema za obradu transakcija i
izvjetaja, iju osnovu ine baze podataka, a koja polazi od
konceptualnog modela podataka razmatranog sistema i
zahtjeva korisnika
Slog ili red (n-torka),
Polje ili kolona,
Klju sloga,
Pokaziva sloga ili strani klju
Izrada logikog modela informacionog sistema ili nekog
njegovog dijela,
Provjera logikog modela u odnosu na konceptualni
model i date zahtjeve korisnika,
Vrednovanje ili ocjenjivanje logikog modela od strane
korisnika
U sluaju kada je prvo izraen model entiteti-veze, logiko
modelovanje se zasniva na:
pretvaranju modela entiteti-veze u logiku emu baze
podataka (relacioni, mreni ili hijerarhijski model),
doradi logike eme podataka, ukoliko to nuno
proizilazi iz zahtjeva za obradom podataka (aktivnosti
distribucije baze podataka, ubrzanje rada sa bazama
podataka i dr.)
Fiziki model
Fiziki model podataka opisuje fiziku strukturu podataka,
pri emu se polazi od logikog modela podataka
Izrada fizikog modela baze podataka primjerenog
odabranom sistemu za upravljanje bazama podataka, pri
emu sistem za upravljanjue bazama podataka mora biti
definisan prije faze fizikog modeliranja
Fiziki slog,
Indeks blok,
Podruje,
Datoteka,
Tehnika adresiranja
Pri tome, aplikacije koje se obavljaju u okviru baze podataka mogu

biti osnovne radne aplikacije (odnose se na tabele i statistike pakete,
grafike alate koji su korisni za upravljanje i predstavljanje podataka na
individualnom personalnom raunaru), aplikacije za upite i izvetaje
(obrauju podatke pomou jednostavnih radnih upita i generisanje osnovnih
izvjetaja) i aplikacije za analizu i planiranje (zadovoljavaju sutinske
poslovne potrebe kao to su predvianje, analiza proizvodnih linija,
finansijska konsolidacija, profitabilnost, proizvodne mix-analize-aplikacije
koje koriste postojee podatke, eljene ili tano izdvojene podatke
neophodne za odreenu analizu). Pomou entiteta, koji predstavljaju
diskretne vrijednosti i kljune pojmove od interesa u jednoj obradi podataka,
vri se konkretizacija odnosno apstrakcija realnog svijeta i njegovo
diskretno predstavljanje. Pri tome entiteti mogu biti realni objekti (lica,
predmeti, elementi, oprema postrojenje i dr.), zatim dogaaji (udes, rad u
nestacionarnim reimima, rad u stacionarnim reimima, akcident i dr.), kao i
apstraktni pojmovi (koliina, boja, mjera i dr.) i asocijacije (grupe neega u
preduzeima).
10.4 TOKOVI PODATAKA

Slikoviti prikaz poslovnih procesa u sistemu, kao i informacione
veze izmeu njih daju dijagrami toka podataka (Data Flow - DF), koji
predstavljaju mrene prikaze sistema. Oni prikazuju protok stvarnih
podataka izmeu postojeih aktivnosti i logikih baza podataka, uz
obavjetavanje o nainu meusobne povezanosti tih aktivnosti, ali bez
informacija o vremenskom trajanju dogaaja, kao ni o pojedinm odlukama i
zakljucima.
Pri tome se mogu jasno uoiti izvori podataka, njihove destinacije
(adrese, odredita), tokovi, baze, kao i transformacije. Podjela dijagrama
toka podataka prema odreenim kriterijumima data je u okviru tabele 27.
Takoe su date i osnovne komponente, kao i svrha i cilj korienja DF
dijagrama. Konstrukcija DF dijagrama predstavlja dakle sredstvo za
prikazivanje nekog sistema, na nekom nivou zahtijevane detaljnosti,
pomou grafike mree simbola koji prikazuju tokove, baze, procese i
izvore, odnosno krajnja odredita podataka.
337
Tabela 27. Prikaz vrsta, komponenti, svrhe i ciljeva koritenja dijagrama

toka podataka
Prikaz opteg
sluaja dijagrama
(kontekstni
dijagram), [43]
Vrste dijagrama toka podataka

Tip I: prikaz protoka podataka izmeu pojedinih
a) prema nivou
konkretnih funkcija (veliina),
detaljnosti
Tip II: prikaz protoka informacija izmeu cijelih
procesa u okviru sistema
Dijagram povezanosti entiteta, koji ne spada u klasine
dijagrame toka podataka, s ciljem utvrivanja stvarnih
granica sistema,
Model na nivou konteksta (okruenja) u kome se nalazi
sistem, sa koncentracijom na dotok podataka u sistem,
kao i isticanje podataka iz sistema,
b) prema cilju
Logiki nivo, koji ukazuje na nain kako se poslovi
njihovog
obavljaju (rukovoenje samim poslom), uz ukljuenje
prikazivanja
postojeih procesa nezavisno od vrste konkretnog
sistema koji je implementiran (odnosi se na stabilnije
sisteme),
Fiziki nivo, koji pokazuje konstrukciju sistema u
fizikom smislu, odnosno pokazuje kako isti obavlja
svoju funkciju ili kako bi novi sistem mogao biti
primijenjen (objanjenje manuelnih i automatizovanih
postupaka, daje detaljne opise, rasporeuje i
razgraniava procese, pokazuje privremene baze
podataka, pokazuje koritene fajlove u transakcijama,
odreuje aktuelne dokumente i imena fajlova, kontrolie
zahtijevanu preciznost i kompletnost
338

toka podataka (nastavak)
Komponente dijagrama toka podataka
Izvor ili odredite neke informacije, odnosno oni elementi koji
Entitet (Entity) su izvan konteksta sistema, a koji obezbjeuju dotok podataka
u sistem, kao i prihvatanje podataka koji izlaze (istiu) iz
sistema
Proces
Rad ili zadatak koji se sprovodi nad podacima, s ciljem
(Process)
transformacije podataka
Baza podataka Mjesto zadravanja (uvanja) podataka izmeu procesa u
(Data Store)
sistemu
Tok podataka
Kretanje informacija izmeu entiteta, procesa i baza podataka,
(Data Flow)
kao komponenti u samom dijagramu
Svrha primjene dijagrama toka podataka
Uspostavljanje veze izmeu korisnika i onih koji su radili na
Osnovna svrha unapreenju nekog sistema
Grafiki prikazi (eliminacija hiljada rijei za opis),
Logiki modeli, koji pokazuju ta sistem radi (fiziki
Elementi za
pokazuju kako sistem radi),
postizanje
Hijerarhijska organizacija (prikaz sistema na bilo kom
svrhe
nivou detaljnosti),
Laka shvatljivost, koja omoguuje korisniku lake
razumijevanje i dobru preglednost
Simboli koji se koriste prilikom crtanja dijagrama toka podataka
Simbol spoljnjeg entiteta predstavlja izvorite podataka za
neki sistem ili odredite podataka koji putuju od sistema,
Simbol toka podataka predstavlja u sutini kretanje
podataka (informacija).
Definicija
Simbol za bazu podataka predstavlja podatke koji nisu u
pokretu (odloeni podaci koji miruju),
Simbol za proces predstavlja aktivnost koja manipulie
podacima ili ih transformie (kombinuje, preureuje,
konvertuje i dr.)
339

Ciljevi korienja dijagrama toka podataka
Opti razumljivi modeli sistema,
Osnova za analizu strukture sistema (dijagrami strukture
podataka, rijenici podataka, postupci odluivanja i dr.),
Izbjegavanje neeljenih pojava (nerazumijevanje na relaciji
korisnik-autor, potreba za poetkom stvaranja
Osnovni
dokumentacije od trenutka promjene fizikog sistema, kao i
(opti) ciljevi
logikog sistema, neefikasnost sistema usljed njegove
kompjuterizacije prije nego to je sistematizovan,
nemogunost davanja ocjene ostvarene automatizacije i
dr.),
Utvrivanje dijelova procesa koji ne dobijaju potrebne
informacije za rad,
Prikazivanje logikih veza sa mogunou protoka
informacija bez obzira na trenutni fiziki model odnosno
nivo primijenjene tehnologije (ne vezivanje dijagrama toka
podataka za konkretni fiziki oblik sistema)
Apstraktni
primjer
segmenta
Data Flow
dijagrama,
[43]
340

Simboli za crtanje
dijagrama toka
podataka, [43]
Konvencija za numerisanje procesa kod dijagrama toka podataka

1.
Jedan proces obiljeen sa brojem 0 sadran je u okviru kontekstnog
dijagrama
2.
Nivo 1 dijagrama toka podataka ima u svom sastavu procese: 1,2,3,4, ...
3.
Nivo 2 dijagrama toka podataka sadri odreene podnivoe od procesa
prethodnog nivoa 1 (npr. 3.1, 3.2, 3.3, 3.4, ...)
4.
Svaki slijedei nivo dijagrama toka podataka, nakon i-tog nivoa,
sadravae procese oznaene sa: i.1, i.2, i.3, i.4, ...
Opta pravila za konstrukciju dijagrama toka podataka su:
5.1. Koristiti rijei i izraze vezane za sistem, uz izbjegavanje sinonima,
5.2.
5.
5.3.
5.4.
Jedna rije se moe koristiti dva puta ako oznaava dvije odvojene
aktivnosti istog tipa,
Ulaze predstavljati izrazima tipa detektovati, koristiti,
prihvatiti, donijeti i sl., dok izlaze predstavljati izrazima tipa
upisati, prikazati, aurirati, tampati i sl.,
Korisnik softvera se ne prikazuje kao neka veza (interakcija sa
softverom), nego indrektno - pomou spoljnih entiteta,
341

5.5.
Mediji za skladitenje podataka (diskovi ili memorija) se ne

prikazuju sve dok se ne ukae direktna potreba za njima radi
uvanja podataka ili softvera,
5.6. Ulazni entititi kod kontekstnog dijagrama su postavljeni sa lijeve
strane u odnosu na proces, dok su izlazni dati sa desne strane (oba
entiteta su esto ve sadrani u softverskom prikazu),
5.7. Kod niih nivoa dijagrama toka podataka neophodna je usklaenost
tokova podataka (spoljni entiteti koji se nalaze na kontekst
dijagramu se ne smiju ponavljati na dijagramima nieg nivoa,
aktivnosti odluiti ili odrediti ili sline predstavljaju procese
koji figuriu u nekom obliku centralnih procesa),
5.8. Svi elementi na dijagramu treba da budu oznaeni,
5.9. Procesi na svim nivoima oznaeni su glagolima,
5.
5.10. Ucrtavati procese koji imaju i ulaz i izlaz, pri emu skup ulaza
mora biti dovoljan za ostvarivanje eljenog izlaza,
5.11. Tokovi podataka oznaavaju se uvijek sa pomou imenica, pri
emu poinju ili/i zavravaju sa procesom,
5.12. Tokovi podataka predstavljaju pakete podataka, pa vie podataka
koji uvijek putuju zajedno - prikazuju se kao jedan tok,
5.13. Tokovi podataka mogu biti rezultati procesa ili biti inicijatori
procesa,
5.14. Bazama podataka smiju biti povezani samo procesi,
5.15. Potrebno je pravilno koristiti strelice tokova podataka:
ako proces koristi bazu podataka, strelica je usmjerena od baze
ka procesu,
ako proces aurira bazu podataka, onda strelica toka podataka
ide od procesa ka bazi podataka,
neki procesi istovremeno koriste i auriraju bazu podataka, pa
je prikaz za ove procese dat odvojenim strelicama
5.16. Baze podataka ne treba da se prikazuju na dijagrama toka podataka
sve do najvieg nivoa (nivo na kome minimalno dva procesa imaju
pristup bazi podataka ili nivo na kome proces, koji se vie ne moe
dijeliti, pristupa bazi podataka)
Procedura sastavljanja dijagrama toka podataka
1. Identifikacija i sastavljanje spiska spoljnih elemenata za obezbjeenje ulaza
i primanje izlaza iz datog sistema,
342

2.
Uoavanje i sastavljanje liste ulaza proisteklih od spoljnih entiteta, kao i

ulaza usmjerenih ka spoljnim entitetima,
3. Sastavljanje kontekst-dijagrama sa centralnim prikazom sistema, oko koga
se nalaze spoljni entiteti koji alju ili primaju podatke,
4. Uoavanje poslovne funkcije u okviru strogo definisanih granica sistema,
5. Uoavanje informativne veze izmeu pojedinih poslovnih funkcija,
6. Uvjeravanje, kroz line kontakte, u obostrano primanje poslatih podataka
(u i iz sistema),
7. Ulaenje u trag pojedinim tokovima podataka i biljeenje deavanja sa
svakim od tokova (putovanje, skladitenje, transformacija),
8. Pristupanje povezivanju razliitih segmenata dijagrama u jedan grubi nacrt,
9. Provjeravanje svih tokova podataka koji imaju svoja izvorita i odredita,
10. Uvjeravanje u injenicu da sve informacije koje dolaze iz baze podataka
obavezno negdje i ulaze,
11. Revidiranje crtea i uproavanje (u skladu sa mogunostima),
12. Ponovni pregled,
13. Naknadne izmjene ili ponavljanje nekih od gore navedenih koraka (u
sluaju potrebe)
Prikaz po nivoima (strukturna analiza)
Definicija Metoda koja omoguava ispoljavanje svih pozitivnih osobina
prikazivanja sistema pomou dijagrama toka podataka
Cilj
Dobra preglednost,
Dobar uvid u tokove podataka
Rijenik
Pregled detalja vezanih za tokove i baze podataka u okviru rijenika
podataka
projekta u cjelini, kao opisom svih procesa, s ciljem davanja svih
relevantnih podataka neophodnih za njihovu obradu
Alati za crtanje dijagrama toka podataka
Lako i brzo premjetanje simbola na crteu,
Zahtjevi
Jednostavno oznaavanje simbola dijagrama toka podataka
(entitet, proces, tok podataka i baza podataka),
Dobra preglednost crtea i jasnoa
Oficce Microsoft Word, osnovni simboli pod menijem
Klasini
Autoshapes,
programi Specijalizovani programi Visio Technical i Visio
Professional,
Program SmartDraw i sl.
343

Tok postupka
strukturne
analize, [43]
Prikaz
dijagrama
konteksta
Procesa
informacione
podrke, [81]
344

Toka podataka (nastavak)
Rijecnik podataka
Prodaja
Porubina
kupca
NAZIV
Porudbina kupca
DUINA
DUINA
1.0
Izvjetaj
Prikaz
rijenika
podataka kao
dijela
dijagrama toka
podataka, [43]
D1 Porudbine
TIP
Pregled
porudbina
DFD TIP
Spisak
isporuka
Otprema
Tok podataka
Zalihe
D2
2.0
min.
Alfanumericki
GDJE SE KORISTI
Porucivanje - prodaja
Nalog za
isporuku
Pokretanje
isporuke
max. 100
Stanje
Opis procesa
PROCES: Pokretanje isporuke
- Ako zalihe = ili > porudbine
onda pokrenuti isporuku
- Ako zalihe < porudbine
tada pokrenuti dio porudbine,
a ostatak porudbine vratiti
- Ako zaliha =0 tada priiti
savjet kupcu i vratiti porudbinu
Primjer
dijagrama toka
podataka
kupovina
proizvoda,
[43]
345

Dekompozicija
prvog nivoa
Procesa
informacione
podrke, [43]
Primjer
primjene
raunara u
optimizaciji
pojedinih faza
planiranja i
projektovanja u
sklopu
implementacije
jedinstvenog
informacionog
sistema na bazi
geografskog
informacionog
sistema (GIS) i
softvera za
projektovanje i
analizu, [76]
346
Poglavlje 11
TROKOVI ODRAVANJA
11.1 UVOD
Utvrivanje trokova u okviru ivotnog ciklusa tehnikog sistema ili
nekog proizvoda (Life Cycle Costing - LCC) predstavlja proces ekonomske
analize s ciljem procjene ukupnih trokova nabavke (akvizicije), vlasnitva
tokom eksploatacije u toku redovnog i eventualno revitalizovanog vijeka
upotrebe, kao i trokove povlaenja iz upotrebe. Predvianjem razliitih
strategija funkcionisanja i odravanja sprovodi se optimizacija rjeenja sa
aspekta trokova ivotnog ciklusa.
Izbor najefektivnije metode odravanja vri se na bazi izvrene
kompleksne analize po slijedeim etapama:
analiza i izbor optimalnih metoda odravanja,
izbor metoda, sredstava i reima tehnike dijagnostike,
odravanje kontrolnih nivoa pouzdanosti sastavnih elemenata ili
tehnikog sistema u cjelini,
razrada eksploatacione remontne dokumentacije,
vrenje eksploatacionih provjera (instalisane karakteristike) i
primjenljivost pojedinih metoda odravanja prema stanju sa
aspekta oekivanih trokova (uporedne analize metoda odravanja).
347
Svako izabrano rjeenje sistema odravanja za konkretni tehniki

sistem obezbjeuje potreban nivo izlaznih veliina (efektivnost, efikasnost,
uinak, itd.), karakteristian po odreenim trokovima procesa odravanja
odnosno udjela u ukupnim trokovima ivotnog ciklusa tehnikog sistema.
Traenje najpovoljnijih rjeenja, prema odreenim kriterijumima,
predstavlja optimizaciju sistema odravanja i ima za cilj obezbjeenje
zahtjevanog nivoa pouzdanosti pri minimalnim trokovima odravanja. U
svim fazama ivotnog ciklusa tehnikih sistema mogua je pojava greaka,
otkaza ili neusaglaenosti, to za posledicu ima poveane trokove ivotnog
ciklusa. Ako se neusaglaenosti ne otklone to e prouzrokovati nizak
kvalitet i nezadovoljstvo korisnika.
Trokove tehnikog sistema, analizirani sa aspekta eksploatacije
esto se svode na trokove efektivnosti sistema u cjelini, odnosno na
trokove ostvarivanja zahtijevane raspoloivosti (trokove zahtijevane
pouzdanosti, pogodnosti odravanja i logistike podrke odravanju), slika
153.
Proces optimizacije odabranih rjeenja treba zapoeti u fazi
istraivanja i razvoja i treba ga iriti tokom ostalih faza ivotnog ciklusa
tehnikog sistema (proizvodnja, instalisanje ili montaa, upotreba sa
odravanjem, produeni radni vijek ili revitalizacija, rekonstrukcija i
modernizacija, kao i povlaenje iz upotrebe ili otpis). U optem sluaju,
ukupni trokovi tokom svih faza ivotnog ciklusa tehnikog sistema mogu
se dati u formi:
LCC = Trokovinabavke + Trokovivlasnitva + Trokoviotpisa .
(39)
Trokovi nabavke obuhvataju trokove proistekle u okviru faza

konceptualnog razvoja i definisanja, projektovanja i razvoja, proizvodnje, a
ponekad i faze montae tehnikog sistema. Radi se o lako uoenim
trokovima, koji se lako procjenjuju i prije donoenja same odluke o
nabavci.
Trokovi vlasnitva obuhvataju faze upotrebe i odravanja, kao i
revitalizacije, rekonstrukcije i modernizacije tehnikog sistema. Ovdje se
ponekad ukljuuju i trokovi montae. Ovi trokovi se u principu tee
procjenjuju i nisu vidljivi kao prethodni, jer u sebe ukljuuju i trokove
proistekle iz ostvarivanja zahtjeva o bezbjednosti, pouzdanosti, pogodnosti
odravanja, logistike podrke i dr., a koji stvaraju odreene rizike i
348
neizvjesnosti prilikom realizacije procesa donoenja odgovarajuih odluka.

Trokovi otpisa sa aspekta odrivog razvoja, kao i zahtjeva za
zatitom ivotne sredine, mogu kod odreenih postrojenja (elektrane, vojna
industrija, hemijsko-procesana industrija i dr.), zahtijevati odreene
aktivnosti, a koje mogu predstavljati znaajan dio od ukupnih trokova
ivotnog ciklusa.
RASPOLOIVOST
Pouzdanost
Otkazi
Pogodnost
odravanja
Popravke
Logisticka podrka
Preventivno
odravanje
Zamjenljive jedinice,
dijelovi i kapaciteti
Kolicina * ((duina angaovanja

radnika*trokovi/h)+(materijalni
trokovi po jedinici))
ira
pouzdanost
Trokovi ulaganja u
logisticku podrku
Trokovi
preventivnog
odravanja
Z*((prosjecni trokovi logisticke podrke po otkazu)+(duina angaovanja

radnika na licu mjesta*trokovi/h)+(duina angaovanja radnika u
radionici*trokovi/h)+(prosjecni trokovi rezervnih dijelova po otkazu))
Trokovi
korektivnog
odravanja
teta po imid i reputaciju, gubitak prihoda, trokovi pribavljanja

alternativnih usluga, trokovi garancije, trokovi odgovornosti
Posljedicni
trokovi
Legenda:
, z - intenzitet otkaza
Slika 153. Prikaz odnosa izmeu ire pouzdanosti i trokova ivotnog

ciklusa za faze korienja i odravanja tehnikih sistema, [43]
Prilikom razvoja tehnikih sistema, treba uvijek teiti ostvarivanju
optimalnog nivoa efektivnosti u odnosu na trokove, s ciljem obezbjeenja
slijedee jednakosti:
349
TR = k1 + k2 ln Tuk ,
(40)
C N t
- srednje
k1
optimalno vrijeme izmeu otkaza ( C - troak za izvrenje odreene
aktivnosti, N - broj aktivnosti), i na kraju, sa k1 i k2 konstante odreene na
bazi podataka i informacijama o trokovime razvoja nekog slinog
tehnikog sistema za neku specifikovanu vrijednost efektivnosti.
Od posebnog je znaaja da se u okviru svake faze ivotnog ciklusa
jasno identifikuju sve aktivnosti, a koje ukljuuju odreene trokove u toj
fazi, s ciljem to tanijeg razmatranja istih u okviru prethodne studije i
studije o ekonomskoj opravdanosti realizacije samog tehnikog sistema.
gdje su sa R - dati trokovi efektivnosti, zatim sa uk =
11.2 UTVRIVANJE TROKOVA IVOTNOG CIKLUSA

TEHNIKIH SISTEMA
Trokovi povezani sa svojstvima pouzdanosti, pogodnosti
odravanja i pratee logistike podrke ukljuuju trokove popravki sistema,
korektivnog i preventivnog odravanja, kao i posljedine trokove (trokovi
neraspoloivosti usljed otkaza elemenata ili sistema u cjelini).
Pri tome, faktori koji direktno utiu na trokove povezane sa
gubitkom funkcije ukljuuju razlike u obimu i nainu deavanja otkaza, kao
i vremena neraspoloivosti u odnosu na one planirane i realne uslove
deavanja otkaza. Na trokove direktno utiu i duina vremena
neraspoloivosti tehnikih sistema sa aspekta izlaznih radnih parametara ili
alternativnih rjeenja za realizaciju funkcije tehnikih sistema, kao i
sposobnosti vraanja izlazne funkcije, uz umanjenje posljedica koje korisnik
ima kao rezultat odreenih zakanjenja proisteklih gubljenjem te funkcije.
Ukoliko se svi drugi faktori, sem rasta pouzdanosti, dre
konstantnim, rastu trokovi nabavke, a padaju trokovi odravanja i
logistike podrke tehnikog sistema. Pri tome su trokovi ivotnog ciklusa
minimalni kada je usljed rasta pouzdanosti porast trokova nabavke
identian utedama u odravanju i logistikoj podrci, kao i utedama zbog
neraspoloivosti tehnikog sistema, slika 151. Postignutim najniim
trokovima ivotnog ciklusa odgovara optimum pouzdanosti tehnikog
350
Trokovi
sistema. Pojednostavljen odnos izmeu pouzdanosti i trokova ivotnog

ciklusa tehnikog sistema prikazan je na slici 154. Prikaz svake od grupa
trokova sa slike 153, s ciljem dobijanja polaznih pretpostavki za njihovu
optimizaciju po ranije usvojenom kriterijumu, dat je u okviru tabele 28.
Cilj smanjenja ukupnih trokova ivotnog ciklusa tehnikih sistema
realizuje se kroz program zasnovan na kriterijumu pouzdanosti, kojim se
koordinairaju mjere za povienje pouzdanosti tokom svih faza ivotnog
ciklusa tehnikih sistema.
Ukupni trokovi ivotnog

ciklusa
Trokovi nabavke
Minimalni trokovi
Trokovi vlasnitva
Odravanje i logisticka podrka,
trokovi garancija, posljedicni trokovi
Trokovi upotrebe
Pouzdanost
Slika 154. Pojednostavljeni odnos izmeu pouzdanosti i trokova ivotnog

ciklusa tehnikog sistema (proizvoda), [43]
351
Tabela 28. Prikaz svake od grupa trokova ivotnog ciklusa tehnikih

sistema
Posljedini trokovi (trokovi

neraspoloivosti)
Grupa
trokova
Trokovi preventivnog odravanja
Uticajni faktori
Pouzdanost tehnikog
sistema,
Pogodnost odravanja
tehnikog sistema,
Logistika podrka
tehnikog sistema
(hardver ili softver,
ljudska greka,
preventivno odravanje,
trokovi rada, materijala
i dr.)
Parametri pouzdanosti
tehnikog sistema,
Razrade metoda i tehnika
tehnike dijagnostike,
Badarenje i odravanje
opreme za tehniku
dijagnostiku,
Pristup rezervama
upotrebljivosti pojedinih
elemenata tehnikog
sistema;,
Pristupanost mjernih
mjesta u tehnikom
sistemu,
Obuenost izvrioca
(eksperata),
Plan remonata
(reparacija) sa aspekta
poslovanja tehnikog
sistema
352
Obuhvat trokova
Trokovi rada, materijala i dr.,
Trokovi garancije (zatite
korisnika tehnikog sistema),
Trokovi odgovornosti
(neispunjenja obaveza dobavljaa
u skladu sa zakonskim propisima),
Trokovi zbog izgubljenog
prihoda,
Trokovi zbog obezbjeenja
alternativnih usluga ili izvora,
Trokovi analize i smanjenja
rizika (standard IEC 62198)
Trokovi kontrole stanja i praenja
degradacije parametara tehnikog
sistema i njegove pouzdanosti,
Trokovi traenja i otklanjanja
slabih mjesta u tehnikom
sistemu,
Trokovi preventivne zamjene
elemenata zbog starenja i troenja,
Trokovi preventivnog
podeavanja,
Trokovi ienja, zatite od
korozije i podmazivanja,
Trokovi nabavke opreme za
tehniku dijagnostiku,
Trokovi odravanja opreme za
tehniku dijagnostiku,
Trokovi obuke eksperata na
odravanju,
Trokovi revitalizacije i
rekonstrukcije po isteku osnovnog
vijeka upotrebe tehnikog sistema,
Trokovi eventualne
modernizacije elemenata ili
tehnikog sistema u cjelini
Tabela 28. Prikaz svake od grupa trokova ivotnog ciklusa tehnikih

sistema (nastavak)
Trokovi korektivnog
odravanja
Grupa
trokova
Trokovi ulaganja u logistiku podrku
Uticajni faktori
Planiranje i raspoloivost
rezervnih dijelova
tehnikog sistema,
Uticaj vieg
hijerarhijskog sistema,
Plan remonata
(reparacija) sa aspekta
rada tehnikog sistema
Obuhvat trokova
Trokovi zamjene neispravnog dijela
novim,
Trokovi obnavljanja tehnikih
karakteristika sistema,
Trokovi revitalizacije po pojavi
otkaza elementa ili tehnikog sistema
u cjelini,
Trokovi podeavanja i probnog rada
nakon obavljanja zamjene
Definisanje osnovnih logistikih
Trokovi obezbjeenja
parametara (efektivnost, pogodnost
tokova materijala,
odravanja, obnovljivost, trokovi,
energenata i informacija,
logistika i dr.),
Trokovi nabavke i
odravanja alata za
Opti i personalni poslovi,
odravanje, manipulaciju i
Nabava, proizvodnja, popravke i
transport,
skladitenje rezervnih dijelova,
Ureaji i alati za odravanje,
Trokovi nabavke tehnike
transport i manipulaciju,
dokumentacije, uputstava i
strune literature,
Specijalizovane laboratorije,
instrumenti i ureaji za kontrolu i
Trokovi obezbjeenja
dijagnostiku,
optih i ljudskih resursa,
Servisiranje ureaja i opreme za
Trokovi za obezbjeenje
odravanje,
poslova sigurnosti i zatite
na radu,
Snabdijevanje energentima,
Tehnika dokumentacija, uputstva Trokovi plasmana i
i prirunici za odravanje,
eksternih usluga,
Planiranje i priprema procesa
Trokovi finansijskog
odravanja,
poslovanja,
Tehnika kontrola, sigurnosni
Trokovi nabavke softvera i
poslovi i zatita na radu,
hardvera, kao i ostale
raunarske opreme,
Plasman i eksterne usluge
odravanja,
Trokovi kontinualnog
istraivanja i razvoja,
Prikupljanje, obrada i arhiviranje
podataka (baze podataka),
Trokovi izrade baza
podataka
Finansijski poslovi, istraivanje i
razvoj
353
11.3 KONCEPT TROKOVA FAZE KORITENJA,

ODRAVANJA I LOGISTIKE PODRKE U
OKVIRU IVOTNOG CIKLUSA SISTEMA
Model trokova ivotnog ciklusa tehnikih sistema zasnovan je na
odreenim matematikim izrazima za procjenu trokova povezanih sa
svakim od elemenata trokova, ukljuujui strukturiranje (ralanjivanje)
trokova i aktivnosti, kategorizaciju i izbor osnovnih elemenata trokova,
njihovu procjenu, kao i samu prezentaciju trokova. Pri tome je od posebne
vanosti i analiza svih aspekata okruenja i bezbjednosti, kao i moguih
neizvjesnosti i rizika. S ciljem to detaljnije analize osjetljivosti na
eventualne promjene najuticajnijih trokova poeljna je realizacija i analize
osjetljivosti.
Najee koritene metode za ocjenu osnovnih parametara elemenata
trokova tehnikih sistema su:
inenjerska metoda,
analogna metoda,
parametarska metoda ili
metoda koja predstavlja neku od kombinacija inenjerske,
analogne i parametarske metode.
Inenjerska metoda u osnovi ima direktnu procjenu pojedinanih
elemenata trokova na bazi sprovedenih ispitivanja po principu komponenta
po komponenta (dio po dio), pri emu se kontinualno vri njihovo auriranje
tokom vremena korienjem odgovarajuih korektivnih parametara.
U sluaju koritenja analogne metode, ocjena trokova sa zasniva
na analogiji sa ve koritenim tehnologijama, pri emu se na dobijene
podatke u prolosti dodaje rast cijena i efekti napretka tehnologija.
Koritenje parametara i promjenljivih u cilju razvijanja odnosa za
procjenjivanje trokova predstavlja osnovu parametarskog metoda. Pri
tome se odnosi najee daju u formi jednaina.
Jedan od najee koritenih metoda za identifikaciju zahtijevanih
elemenata trokova, koji ukljuuje ralanjivanje (strukturiranje) tehnikog
sistema odnosno proizvoda ili posla na nie nivoe, zatim kategorizaciju
poslova i faze ivotnog ciklusa, prikazan je u obliku trodimenzionalne
matrice, slika 155. Svaka faza ivotnog ciklusa u sebe ukljuuje i
karakteristine aktivnosti koje doprinose trokovima te faze, koji radi
354
preglednosti mogu biti dodatno grupisani, u zavisnosti od resursa koji se

koristi.
Kategorije
trokova
Strukturiranje
proizvoda/posla
Faze ivotnog
ciklusa
Trokovi rada
Snabdijevanje
energijom
Primjer elementa
trokova ivotnog ciklusa
Proizvodnja
Slika 155. Koncept elemenata trokova, [43]
Trokovi faze korienja (upotrebe), odravanja i logistike podrke

opreme/postrojenja ili tehnikog sistema u cjelini obino ukljuuju trokove
vezane za koritenje (bespovratni trokovi: poetna obuka osoblja,
dokumentacija, trokovi vezani za uhodavanje i probni rad sistema,
dokumentacija, poetni rezervni dijelovi, oprema, sredstva i specijalni alati,
i dr.; povratni trokovi: trokovi rada, potronog materijala, energije, stalne
obuke i trokovi unapreenja i pobiljanja i dr.), zatim trokove povezane sa
preventivnim odravanjem (bespovratni trokovi: trokovi nabavke opreme i
alata za testiranje, poetni rezervni dijelovi i potroni materijal, poetna
obuka osoblja angaovanog na preventivnom odravanju, poetna
dokumentacija i sredstva na preventivnom odravanju; povratni trokovi:
trokovi rada, trokovi rezervnih dijelova, potronog materijala, stalne
obuke i dokumentacije i dr.; trokovi zamjene dijelova sa ogranienim
vijekom trajanja, koji mogu biti i povratni i bespovratni), kao i trokove
povezane sa korektivnim odravanjem (bespovratni trokovi: trokovi
nabavke opreme i alata za testiranje, poetni rezervni dijelovi i potroni
355
materijal, poetna obuka osoblja angaovanog na korektivnom odravanju i

poetna dokumentacija i sredstva na korektivnom odravanju i dr.; povratni
trokovi: trokovi rada, rezervnih dijelova, potronog materijala, stalne
obuke i dokumentacije na korektivnom odravanju i dr. i posljedini
trokovi zbog gubitka proizvodnje ili sposobnosti, ukljuujui trokove
kompenzacije i gubitak prihoda).
Indirektni trokovi moraju takoe biti razmotreni u okviru analize
rada i uticaja na samo okruenje, posebno ako tehniki sistem funkcionie u
okviru nekog vieg hijerarhijskog sistema. Primjer elemenata trokova
koriten u okviru parametarske metode dat je na slici 156. Proraun stvarnih
trokova korektivnog odravanja, raen za jedan podsistem ( P14 ) za period
od 10 godina, uz zanemarivanje efekta inflacije, zasnovan je na slijedeoj
jednaini:
Trokovi(R2 ; P14 ) + Trokovi(R5 ; P14 ) +
Trokovi(R7 ; P14 ) + Trokovi(R10 ; P14 ) +

+
10
+ Trokovi(R12 ; P14 )
(41)
gdje su trokovi vezani za elemenat (R7 ; P14 ) predstavljeni kao:
Trokovi(R7 ; P14 ) = QP14 Z P14 Ch n MRT , tr./god.
(42)
U prethodnoj jednaini uvedene su slijedee oznake:

QP14 - koliina ili broj posmatranih jedinica,
Z P14 - oekivani broj otkaza po godini za podsistem P14 ,

Ch - trokovi rada po jednom asu,
n - broj potrebnih radnika iz odravanja angaovanih (potrebnih) za
realizaciju popravke,
MRT - srednje vrijeme popravke dato u asovima po popravci.
U sluaju kada se u obzir uzimaju efekti inflacije (diskontna stopa),
trokovi svakog od elemenata imae u modelu LCC znatno viu vrijednost.
Slino se raunaju i ostali trokovi.
Sprovoenje analize osjetljivosti s ciljem identifikacije
najznaajnijih faktora koji poveavaju trokove i praenja njihovih uticaja,
obuhvata odreeno variranje podataka u vrijednosti od 10% ili 20% u
356
Struktura
proizvoda (P)
odnosu na baznu analizu. Pri tome je poeljno da se koriste maksimalne i

minimalne vrijednosti pojedinih podataka ili ak zakona raspodjele
(poveanje vrijednosti investicije, smanjenje cijene izlaznih proizvoda i dr.).
Elementi trokova (CE) R7:R14
Pmax
P14
P1
- - R2 - - - R5 - - - R7 - - - R10 - - - R12 - - - Rn Kategorija
trokova (R)
Slika 156. Primjer elemenata trokova korien u

parametarskoj analizi, [43]
11.4 UTVRIVANJE TROKOVA IVOTNOG CIKLUSANEIZVJESNOSTI I RIZICI

Utvrivanje trokova ivotnog ciklusa predstavlja multidisciplinarnu
aktivnost koja ukljuuje identifikaciju i procjenu trokova vezanih za
nabavku, koritenje i povlaenje tehnikog sistema iz upotrebe, uzimanjem
u obzir utvrenog plana za utvrivanje trokova ivotnog ciklusa (u skladu
sa odabranim ciljevima i kriterijumima), zatim izbora ili razvoja odnosno
357
primjene modela LCC, uz dokumentovanje njihovog utvrivanja i

odgovarajue preispitivanje dobijenih rezultata (auriranje analize). Pri tome
je neophodno dobro poznavanje svih principa procesa utvrivanja trokova
u svim fazama ivotnog ciklusa, poev od poznavanja tipinih elemenata i
izvora podataka vezanih za trokove, kao i osnovnih principa ekonomije.
Zavisno od relevantnosti i raspoloivosti polaznih informacija
(ulazne informacije), zatim eventualnih napravljenih polaznih pretpostavki u
modelu LCC, kao i naina datih optimistikih / pesimistikih procjena
vezanih za stopu inflacije, trokove rada i materijala, razlikuje se i stopa
neizvjesnosti i rizika u koritenju rezultata sprovedene analize. S druge
strane, veliki broj vanih faktora, koje u procesu odluivanja nije bilo
mogue kvantifikovati preko trokova, dati su u obliku vrednosnih ocjena
zasnovanih na iskustvima (kvalitativne procjene), to takoe moe imati
znaaj za poveanje rizika pri tumaenju rezultata dobijene analize.
Da bi se smanjila neosjetljivost sprovedenih analiza, pored
sprovoenja analize osjetljivosti u oekivanom dijapazonu vrijednosti
(minimum, maksimum), neophodno je izvriti dodatnu verifikaciju
dobijenih rezultata od strane nezavisnih eksperata (revizija analize). Pri
tomu se obino odreuju svi mogui faktori koji mogu unijeti dodatnu
neizvjesnost, a koji su izvan kontrole projektanata (zakonska legislativa,
privredne relacije izmeu investitora i drugih preduzea, ekonomski uslovi
poslovanja, inflacija ili kurs valute, politiki uslovi, tehnoloka i tehnika
pitanja sa aspekta ostvarenja zahtijevanog nivoa bezbjednosti i mogueg
uticaja na okolinu, via sila, subjektivni uticaji, neadekvatna mogunost
praenja podataka, slabo koritenje novih i raspoloivih podataka, analiza
posljedinih trokova i dr.).
Analiza osjetljivosti projekta u optem sluaju podrazumijeva
analizu kretanja ekonomsko finansijskih pokazatelja zbog porasta ili
smanjenja pojedinih stavki rashoda odnosno prihoda u odreenom procentu.
Analiza osjetljivosti funkcionie na principu to ako se dese promjene
izabranih rizinih stavki. U okviru analize osjetljivosti potrebno je dati
slijedee: bilans uspjeha pod novim okolnostima, ekonomski tok pod novim
okolnostima, finansijski tok pod novim okolnostima, neto sadanju
vrijednost pod novim okolnostima, interna stopa rentabilnosti pod novim
okolnostima, kao i period povraaja investicije pod novim okolnostima.
358
Poglavlje 12
TEROTEHNOLOGIJA
12.1 UVOD U TEROTEHNOLOGIJU

Funkcija odravanja tehnikih sistema inidrektno se moe pratiti
preko nivoa ukupnih trokova, a koji obuhvataju trokove materijala,
rezervnih dijelova, trokove radnika angaovanih na odravanju, kao i
trokove nastale kao posljedica gubitaka zbog smanjenja obima proizvodnje
ili potpunog prekida rada usljed pojave otkaza ili vremena utroenog u
proces remonata.
Terotehnoloki koncept, pored ve istaknute potrebe za realizacijom
funkcije odravanja radi postizanja to niih ukupnih trokova, ukazuje i na
potrebu ukljuivanja i ostalih upravljakih funkcija u okviru preduzea, a
koje imaju uticaj na karakter rada preduzea i trokove koje ona ostvaruje u
svom radu. Jedna takva kombinacija upravljakih sistema i kanala za
komunikaciju, s ciljem davanja podrke funkciji odravanja (informaconi
sistem, baze podataka, tokovi materijala i radne snage i dr.), data je na slici
157.
Postoji vie definicija terotehnologije (grki: terein - brinuti se),
zavisno od pristupa pojedinih autora pri izuavanju ove multidisciplinarne
tehnologije. Tako, prema Odboru za terotehnologiju britanskog Ministarstva
za industriju, terotehnologija u okviru Britanskih standarda iz 1979. godine
definie se kao multidisciplinarni pristup kojim se osiguravaju optimalni
trokovi ivotnog ciklusa od razvoja i upotrebe opreme i poslovnih sistema i
359
obuhvaa upravljanje sistemom od njegovog stvaranja do odlaganja i

povlaenja iz upotrebe, [82] . Terotehnologija je definisana je britanskim
standardom BS 3811. Australijsko udruenje menadmenta poslovnih
sistema (Facility Management Association - FMA) daje definiciju
terotehnologije kao potragu za optimalnim tehnikim i ekonomskim
trokovima posjedovanja poslovnog sistema tokom cijelog njegovog
ivotnog ciklusa, poev od projektovanja, nabavke, montae, putanja u
probni rad, odravanja, rekonstrukcije i revitalizacije i iskljuenja iz
procesa proizvodnje (eksploatacije).
UPRAVLJANJE PROJEKTOVANJEM
- projektovanje pouzdanih sistema
- projektovanje sistema pogodnih za odravanje
UPRAVLJANJE PROJEKTIMA
- pribavljanje sredstava sa eljenim
operativnim karakteristikama
- pribavljanje sredstava sa eljenim
odravateljskim karakteristikama
UPRAVLJANJE FINANSIJAMA
- kontrola trokova
- nadzor nad trokovima
- odlucivanje na bazi povratnih informacija
- korektivne akcije
UPRAVLJANJE NABAVKOM
- izbor najboljih tehnika izbora najpovoljnijeg
proizvodaca i/ili dobavljaca
- terminiranje nabave
TEROTEHNILOKI
SISTEM
UPRAVLJANJE OPERACIJAMA
- uvodenje operacijskih tehnika
za smanjenje zastoja
- unapredenje efektivnosti
proizvodnog sistema
UPRAVLJANJE LJUDSKIM POTENCIJALIMA

- izbor osoblja
- razvoj i usavravanje osoblja
- dopunsko osposobljavanje osoblja na odravanju
Slika 157. Prikaz terotehnolokog sistema

Terotehnologija je praktino skup rukovodnih, inenjerijskih,
finansijskih i drugih aktivnosti, koje se preduzimaju nad opremom da bi se
minimizirali trokovi u ivotnom ciklusu opreme, pri emu se kao discipline
za procjenu stanja sistema koriste pouzdanost i pogodnost za odravanje.
Pojam terotehnologije, pored trokova koji prate pojedine faze ivotnog
ciklusa, obuhavata i prihode koji nastaju upotrebom poslovnih sistema,
odnosno terotehnologija je nauna disciplina koja istrauje metode i
zakonitosti menadmenta trajnih materijalnih sredstava ili tehnikih
poslovnih sistema tokom njihovog ivotnog ciklusa, [12] .
360
Sam pojam upravljanja u kontekstu terotehnologije obuhvata

organizaciju, sprovoenje, nadzor i voenje svih aktivnosti, poev od
realizacije preliminarnih studija o ekonomskoj opravdanosti (predfizibiliti
studije), pa preko projektovanja, finansiranja, proizvodnje, nabavke,
montae, probnog rada, nadzora u okviru garantnog perioda, eksploatacije,
odravanja, rekonstrukcije, revitallizacije i modernizacije i ekoloki
prihvatljivog povlaenja iz upotrebe i odlaganja tehnikog sistema
(dekomisije), slike 158 i 159.
PROJEKTOVANJE
KOMUNIKACIJE I
POVRATNE VEZE
KONSTRUISANJE
OBEZBEENJE
UPRAVLJACKI
SISTEMI
ODRAVANJE
POSTUPCI
FINANSIJE
POLITIKA
Slika 158. Prikaz terotehnolokog sistema, [13]
Sve aktivnosti izrade studija izvodljivosti, organizacije i sprovoenja

finansiranja, projektovanja, proizvodnje, nabavke, montae i putanja u
probni pogon zajedniki se u literaturi definie izrazom komisija tehnikog
sistema. Aktivnosti nadzora u garantnom periodu, pogona i odravanja
nazivaju se izrazom eksploatacija tehnikog sistema, dok se poslovi oko
prestanka radne sposobnosti, povlaenja tehnikog sistema iz upotrebe i
njegovog ekolokog zbrinjavanja zajedniki nazivaju dekomisija tehnikog
sistema.
Primjenom odreenih menaderskih metoda i tehnika u periodu
komisije, eksploatacije i dekomisije tehnikog sistema mogue je
najracionalnije upravljati trokovima i ostvarenom proizvodnjom
(rezultatima eksploatacije). Odavde proistie i osnovni cilj terotehnologije
361
utvren u zahtjevu za postizanjem maksimalnog stepena terotehnoloke

povoljnosti definisanog slijedeim izrazom:
teroteh =
B
,
C
(43)
gdje su:
B - ukupna proizvodnja tehnikog sistema u periodu eksploatacije u

toku vijeka upotrebe tehnikog sistema,
C - ukupni trokovi tehnikog sistema u ivotnom vijeku.
Odreivanje teroteh , kao odnosa proizvodnje i trokova, prua
mogunost definisanja i njegovih ekstremnih vrijednosti za posmatrani
tehniki sistem, odnosno definisanje koliine proizvodnje koju je mogue
ostvariti angaovanjem jedininih finansijskih sredstava.
ODRAVANJE
PREVENTIVNO
PREVENTIVNO
PO RASPOREDU
NEPLANIRANO
(ukljuceno hitno)
NAKNADNO
(ukljuceno hitno)
PO STANJU
Slika 159. Prikaz podjele odravanja, [13]
362
Cilj dobro organizovane i upravljane funkcije odravanja tehnikih

sistema jeste zadravanje niskog nivoa trokova, kao sume trokova radnika
na odravanju, trokova materijala i rezervnih dijelova, kao i trokova koji
nastaju kao proizvodni gubici zbog zaustavljanja proizvodnog procesa ili
smanjenog obima istog, usljed nastalih otkaza ili redovnih godinjih
remonata. Ostvarivanje ovog cilja zavisi o pravilnom inicijalnom izboru
sredstava za rad. Ukupnu tematiku je mogue objasniti primjenom izreke
kupi jeftino kupi dvaput.
Treba primjetiti da u C nisu uraunati ostali trokovi poslovanja
(trokovi razvoja proizvoda, trokovi marketinga, trokovi plasmana i
prodaje proizvoda, trokovi nastali po osnovu finansiranja, trokovi robne
marke, radne snage, menadmenta i dr.), jer nisu u funkciji sistema
inherentni, odnosno tehniki sistem bi mogao pod odreenim uslovima
ostvariti proizvodnju i bez trokova prodaje i marketinga, odnosno sa vrlo
razliitim trokovima menadmenta, finansiranja, radne snage i dr.
Terotehnoloka razmatranja u okviru ivotnog ciklusa tehnikog
sistema obuhvataju, nekoliko faza: pripremna faza, faza odluivanja, faza
ugradnje, faza koritenja i faza izvjetavanja.
Pripremna faza sadri razmatranje povratnih informacija - postupci
i odravanje, planiranje - politika rada i odravanja, tehnika predvianja,
planiranje ukupnog vijeka eksploatacije, LCC - trokove ivotnog ciklusa i
dr.
Faza odluivanja sadri direktno uee korisnika - prolost i
budunost, pripremu i provjeru listi snabdijevanja, pregled profila
snabdjevaa i rangiranje, specifikacija sistema podrke, pregled plana
eksploatacije, LCC i dr.
Faza ugradnje sadri projektovanje, studije pogodnosti odravanja,
pouzdanosti, povratnih veza od korisnika, planiranje i upravljanje
projektom, planiranje podrke (informacija, obuka, rezervni dijelovi),
informacione sisteme, pripremu dokumentacije (prirunici, specifikacije,
programi obuke), planiranje odravanja, komisioniranje (testiranje,
reklamacije, uvjerenja), predaju (postupak, ispitivanje, konani prijem i dr.).
Faza korienja sadri postupke, odravanje, praenje stanja,
tehnike i trokovne izvjetaje, analizu izvjetaja, povratne informacije o
postupcima odravanja, projektovanju i snabdijevanju, poboljanje
konstukcije ili postupaka sa auriranjem dokumentacije i pregled plana i
eksploatacije, analiza LCC i dr.
363
Faza izvjetavanja sadri tehnike i finansijske izvjetaje, odluke o

rasporedu i zamjeni, povratne informacije koje se odnose na projekte koji e
imati koristi u budunosti prihode i dr.
12.2 RAZVOJ KONCEPATA TEROTEHNOLOGIJE

Terotehnologija se dakle bavi specifikacijom i projektovanjem za
pouzdanost i odravanje fizikih poslovnih sistema u preduzeu, kao to su
fabrike, maine, oprema, zgrade i postrojenja, pri emu se u obzir uzima i
cjelokupni proces montae, upotrebe, odravanja, modifikovanje i zamjene
sistema (faze ivotnog ciklusa).
Odluke su uslovljene povratnim informacijama o projektovanju,
rezultatima i trokovima tokom cijelog ivotnog ciklusa projekta, pri emu
se podjednako tretiraju kako odnosi tako i sredstva, kao i rezultati
osrtvarene proizvodnje. Deava se da proizvod jednog preduzea esto
postaje sredstvo rada drugog preduzea. ak i kada je proizvod jednostavan
predmet potronje, terotehnologija moe pozitivno uticati na njegov oblik i
privlanost za kupca, a to e se reflektovati u poveanoj trinoj sigurnosti
proizvoaa. Razvoj filozofije i metoda za odravanje sve do uvoenja u
terotehnolokog koncepta dat je na slici 160.
Od pojave prvih
materijalnih
poslovnih sredstava
Od pocetka
dosredine 20. vijeka
Rutinski
remonti
Razdoblje nakon 2.
svjetskog rata (od
50-tih godina 20.
vijeka)
Preventivno
odavanje
Kasniji razvoj (od

70-tih godina 20.
vijeka)
Odravanje
utemeljeno na stanju
pogodnosti za
odravanje
Savremeni modeli
(od 90-tih godina 20.
vijeka)
LCC
Procjene rezultata
sredstva
Pouzdanost
Efikasnost
Potpuna ekonomska
procjena projekta
Slika 160. Evolucija odravanja u terotehnologiju, [83]
364
Stvarno i potpuno
prihvacena
Terotehnologija
12.3 EKONOMSKA PROCJENA ISPLATIVOSTI

INVESTICIJE
Veina investicija podrzumijeva realizaciju projekata iji je ivotni
vijek (vijek upotrebe) dugorono definisan. U pripremi za njihovu
realizaciju obino se rade odreene vrste studija i elaborata, ija je svrha da
prikau osnovne elemente namjeravanog poduhvata i prue podlogu za
odluivanje razliitim subjekatima o ueu u realizaciji programa.
Samim razvojem menaderskog pristupa finansiranja kompanije i
projekata, razvijen je niz metoda za finansijsko odluivanje, koje koriste
odreene pripremne elaborate (investicioni projekat). Investicioni projekat
se moe definisati kao sistematizovani skup podataka koji investitoru treba
da ukau na isplativost ulaska u odreeni investicioni poduhvat, a koji
sadri prikaz stanja poslovnog procesa odreenog preduzea i osnovne
elemente vezane za odreeni poduhvat koji preduzee eli da realizuje.
Polazei od potrebe dokazivanja finansijske i razvojne opravdanosti
preduzetnike ideje, svaki kvalitetno uraen investicioni projekat minimalno
treba da sadri slijedee elemente:
osnovni podaci (rezime, misija i cilj projekta, podaci o
preduzeu, analiza dosadanjeg poslovanja),
analiza trita (prodajno trite, nabavno trite, analiza
konkurencije),
proizvod/proizvodni program, zaposlenost i kvalifikaciona
struktura,
lokacija (prostorno planski aspekti, odrivi razvoj),
predraun investicionih ulaganja,
izvori finansiranja,
amortizacioni plan otplate kredita,
rashodi
poslovanja (investicioni trokovi: amortizacija,
investiciono odravanje, kamate, osiguranje, tekui trokovi: materijalni
trokovi, plate i ostali nematerijalni trokovi),
ekonomsko
finansijska analiza i ekonomsko-finansijski
pokazatelji (metoda iste sadanje vrijednosti i metoda interne stope
profitabilnosti i dr.),
analiza osjetljivosti projekta,
zakljuak i pratea dokumentacija.
365
Dinamiki pokazatelji projekta utvruju se na osnovu sagledavanja

vremenskog perioda za koji se analiziraju njegovi efekti. Ova ocjena
najee obuhvata metodu neto sadanje vrijednosti, relativnu efikasnost
projekta, metodu interne stope rentabilnosti i period povrata finansijskih
ulaganja. Za razliku od statike ocjene (presjek pokazatelja po zadatim
dimenzijama na odreeni dan), koja prvenstveno slui za uporeivanje sa
drugim projektima u istoj grani, pokazatelji dinamike ocjene projekta
imaju karakter sveobuhvatnosti svih vrijednosti iz pojekta prema uloenim
sredstvima.
Neto sadanja vrijednost predstavlja zbir neto pozitivnih efekata
projekta iz njegovog ekonomskog toka, aktuelizovanih na sadanju
vrijednost kamatnom stopom predvienom kreditnim uslovima. Da bi
projekat bio prihvatljiv, neto sadanja vrijednost mora biti vea od nule, to
znai da pozitivni efekti projekta nadmauju trokove ulaganja.
Interna stopa rentabilnosti izjednaava pozitivne i negativne efekte
svedene na sadanju vrijednost, odnosno to je ona stopa pod kojom bi se
investitor odnosno preduzee mogla zaduiti i plasirati sredstva koja
angauje projekat, a da rezultat bude neutralan u ukupnom vijeku projekta.
Najee se ovaj pokazatelj tretira kao formalni kriterijum za ocjenu
rentabilnosti projekta i predstavlja onu diskontnu stopu koja sadanju
vrijednost projekta svodi na nulu.
Rok vraanja za ulaganja koje traje vie godina je period izraen u
godinama za koji e diskontovani godinji neto prilivi od investicije iz
ekonomskog toka da povrate diskontovana ukupno uloena sredstva. Za
sluaj kada se radi o jednokratnom ulaganju, onda nema potrebe za
diskontovanjem investicionog ulaganja. Realizacija projekta je opravdana
ukoliko je rok vraanja uloenih sredstava manji ili jednak vremenskom
periodu utvrenom od strane davaoca kredita, odnosno tehnolokim vijekom
odreenog projekta.
12.4 TEROTEHNOLOKI PRISTUP ORGANIZACIJI

ODRAVANJA
Organizacija, definisana kao sloena forma funkcionalne strukture
vie dijelova meusobno povezanih funkcionalnim procedurama, odreuje
hijerarhiju i prioritete u izvravanju funkcije organizacije tehnikog sistema
366
u cjelini. Ona se esto posmatra kao entitet i kao proces, odnosno u optem
sluaju definie se kao otvoreni, funkcionalni i sociotehnoloki sistem, pri
emu se izvode tri osnovne karakteristike organizacije kao sociotehnolokog
entiteta (organizacija se sastoji od ljudi, organizacija ima svoju svrhu i
ciljeve i organizacija je sistem sa formalizovanom strukturom odreenog
stepena, to za rezultat ima definisanje, propisivanje i ograniavanje
ponaanja lanova organizacije primjenom procedura interaktivnog
djelovanja).
Odravanje tehnikih sistema, kao jedan od najznaajnijih
terotehnolokih faktora, ima prvenstveni zadatak da osigura visoku
eksploatacionu pouzdanost tokom njegovog ivotnog ciklusa. Primjenom
koncepta terotehnologije omoguava se praktino razmiljanje menadera
kao ekonomiste odnosno njihovo djelovanje sa pozicije inenjera u
donoenju odluka o pravilnom izboru sredstava za rad i opreme, s ciljem
ostvarivanja minimalnih dugoronih trokova posjedovanja poslovnih
sistema, uz ostvarenje zahtijevanog profita. Potpunim razumijevanjem
koncepta terotehnologije i potrebe za njegovom primjenom u svakoj
organizaciji osigurava se bogata informacijska podloga za donoenje
efikasnih i efektivnih dugoronih poslovnih odluka.
S druge strane, terotehnologija obuhvata i analizu slabih mjesta na
osnovu procjene njihovih uticaja na optu (ukupnu) efektivnost proizvodnje,
kao i definisanje samog redoslijeda za njihovo otklanjanje. Treba
napomenuti da je koncept terotehnologije bio dugo rezervisan za
prouavanje i primjenu u relativno ogranienom krugu tehnikih djelatnosti
(mainstvo i brodogradnja, graevinarstvo, proizvoake industrije i dr.).
Meutim, u novije vrijeme ovaj koncept je proiren i na uslune poslovne
sisteme (stambene zgrade, bolnice, kole, hoteli i dr.), koji imaju veliki udio
dugotrajne materijalne imovine, poseban vizuelni oblik sistema podloan
dinaminim i intenzivnim promjenama (radi ouvanja konkurencije), ime
se njegov ivotni vijek znatno skrauje, a trokovi znaajno rastu.
Organizacija se najee posmatra kao dinamika cjelina dijelova
koji se meusobno nalaze u hijerarhijskoj (izdvajanjem manjih cjelina iz
nekih veih cjelina, ralanjivanjem na funkcionalne podsisteme) ili
stohastikoj interakciji (osiguranje potrebnog nivoa kvaliteta funkcije, uz
dovoljan nivo pouzdanosti njenog izvrenja). Funkcionalne procedure za
regulisanje procesa u organizaciji imaju za cilj dobijanje ravnotenog stanja
sistema u odnosu na okolinu, funkciju ostvarivanja cilja, kao i integraciju
svih dijelova, uz proceduralnu regulaciju svih unutranjih konflikata
367
sistema. Polazei od okruenja organizacije (socijalno, poslovno,

informacijsko, trino, politiko i dr.), mogu se precizirati njeni pripadajui
podsistemi (podsistem ciljeva i vrijednosti, psihosocijalni podsistem,
menaderski podsistem, tehniki podsistem i poslovna struktura), kojima se
vri realizacija neke funkcije i zadovoljenje odreenih potreba okruenja
(transformacija inputa u realizaciji outputa te organizacije).
Kvalitet uspostavljene organizacije predstavlja njenu sposobnost
prilagoavanja promjenama u okolini i samoj organizaciji (elastinost i
fleksibilnost organizacije). Na podsistem odravanja kao funkciju
preduzea, preduzee djeluje kao faktor okoline, a za sluaj preduzea sa
odravanjem kao preteitom djelatnou teite je dato na faktore
tehnologije (osnovna djelatnost, tehnologije funkcije odravanja, njihovo
meusobno dejstvo).
Koritenjem ekonomskog kriterijuma mogue je dodatno izvriti
diferenciranje tehnolokih postupaka u formi grupa aktivnosti: opsluivanje
(energenti, sredstva za hlaenje, sredstva za podmazivanje, odvajanje
produkata rada i dr.); nadzor (pregledi ili revizije, tehnika dijagnostika i
dr.); provjera funkcije; popravke (korektivni zahvati) i tehnoloke inovacije
(rekonstrukcija, revitalizacija i modernizacija).
Projektovanje organizacijske strukture odravanja u odreenom
preduzeu lei u ideji da tehnologija, veliina organizacije, njeno
inkorporiranje u pravno okruenje, karakter trita kontinualno suoavaju
organizaciju sa nekim prednostima, ogranienjima ili nedostatcima, s ciljem
optimizacije organizacije (analiza stvarnog stanja, poreenje postojeeg
stanja i stanja definisanog ciljem, izbor oblika uticaja na postojei
organizacijski sistem). Pri tome je neophodno uzeti u obzir i polazne
pretpostavke o dinaminosti, otvorenosti i racionalnosti sistema.
Poslove i aktivnosti na odravanju tehnikih sistema mogue je
grupisati prema odreenim kriterijumima, pri emu su ukljueni i kriteriji
vezani za obim i namjenu radova, frekvenciju ponavljanja, mjesto vrenja
popravke, visinu i nain finansiranja, specijalizaciju, podjelu rada i proces
planiranja, tabela 29.
368
Tabela 29. Prikaz grupisanja poslova i aktivnosti

Izabrani
kriterijum
Podjela
Tekue
odravanje
Izvor
finansiranja
(knjigovodstveni
prilaz)
Investicijsko
odravanje
Prevencija
Tehnoloka
namjena
Korekcija
Opis
poslova
Osnovne
karakteristike
Manji obim i sloenost
radova,
Poslovi
Mogunost izvoenja van
finansirani iz
eksploatacijskog
ostvarivanja
vremena,
finansijskih
Via uestalost izvoenja,
sredstava
Izmjetanje tehnikog
preduzea u
sistema sa mjesta
toku tekue
upotrebe,
godine
Izvoenje od strane
(varijabilni
korisnika tehnikog
materijalni
sistema,
trokovi)
Manji ukupni iznos
trokova,
Finansiranje iz trokova
osnovne djelatnosti
Vei obim i sloenost
radova,
Prekid procesa
Vei radovi
eksploatacije,
i zahvati, sa
Niska uestalost
osiguranjem
izvoenja,
sredstava na
Izvoenje u posebnim
dui rok preko
prostorima (najee van
investicija
mjesta upotrebe
tehnikog sistema),
Relativno visoki trokovi,
Finansiranje iz trokova
amortizacije
Poslovi i aktivnosti
Planski
namijenjeni za prevenciju ili
karakter
odravanje stanja ispravnog i Neplanski
pouzdanog rada
karakter
Postupci namijenjeni za
otklanjanje posljedica
Stohastiki
neispravnosti
karakter
369
Tabela 29. Prikaz grupisanja poslova i aktivnosti (nastavak)

Izabrani
kriterijum
Vrijeme u
odnosu na
nastalu
neispravnost
Podjela
Radovi
preventvnog
odravanja
Radovi
korektivnog
odravanja
Nain
djelovanja
u odnosu
na
tehniko
sredstvo
370
Neposredni
radovi
Posredni
radovi
Opis
poslova
Operacije:
kontrola stanja i
praenje
degradacije
parametara koji
opisuju tehniki
sistem i njegovu
pouzdanost,
traenje i
uklanjanje slabih
mjesta,
preventivna
zamjena elemenata
zbog troenja i
starenja,
preventivna
podeavanja,
ienje, zatita od
korozije i
podmazivanje
Aktivnosti za
uspostavljanje naruene
funkcije tehnikog
sistema koja je izala iz
dozvoljenih granica
radne sposobnosti
Radovi izvedeni na
samom tehnikom
sistemu
Radovi koji se ne
izvode na tehnikom
sistemu
Osnovne
karakteristike
Prema konstantnoj
trajnosti (vrenje zahvata
po zavretku propisanog
vijeka upotrebe)
Prema konstantnom
datumu (vrenje zahvata
u unaprijed planiranim
vremenskim trenucima u
zavisnosti od dotrajalosti
dijelova)
Prema stanju,
korienjem metoda i
tehnika tehnike
dijagnostike (izvoenje
samo u sluaju potrebe;
izvode se prije nastanka
neispravnosti; broj
korektivnih akcija
odravanja se svodi na
minimum)
Zamjena neispravnog
dijela ili sklopa
ispravnim,
Obnavljanje
tehnikih
karakteristika
sistema,
Podeavanje
Pregledi,
Zamjena dijelova
Planiranje,
Izrada rezervnih
dijelova i sl.
Izbor najadekvatnijeg zadatka odravanja se ostvaruje kroz upotrebu

algoritma odluivanja, koji uzima u obzir tehnike mogunosti predloenih
zadataka, kao i da li su zadaci dobro uraeni. Proces izbora zadatka uvek
razmatra izbor zadatka odravanja po stanju pre bilo kog drugog zadatka.
Generalno govorei, sva tri tipa odravanja (korektivno, preventivno
i odravanje po stanju) mogu se primijeniti kod svake cjeline (sistema), ali
samo jedan od njih e obezbijediti optimalne rezultate s obzirom na znaaj
posljedica otkaza cjelina (sistema).
Izbor optimalnog zadatka odravanja za odravanje kritinih cjelina
je regulisan pomou posljedica otkaza po sistem, tako da posljedice i njihov
raspored zavise od veeg broja parametara. Da bi se analizirao uticaj radnih
zahtjeva i karakteristika projektovanja izraenih kroz pouzdanost, pogodnost
odravanja, raspoloivost i dr., pri izboru zadataka odravanja, neophodno
je utvrditi odnos izmeu njih.
Najbolji nain da bi se ovo postiglo je stvaranje matematikog
modela koji definie odnos i obezbjeuje osnove za sve neophodne analize.
Do nedavno, a u nekim sluajevima jo uvijek, odluke su donosili iskusni
inenjeri, zasnivajui ih na iskustvu ili subjektivnim stavovima. Poto se
promjene modela sistema esto dogaaju, nakon nekoliko godina ovi ljudi
imaju korisno i primjenljivo iskustvo.
Danas, ipak, kada se modeli brzo mijenjaju, kao i zbog sloenosti
novih projektnih rjeenja mogue je osloniti se samo na iskustvo. Konkretan
zadatak mora biti rijeen korienjem konkretnih inenjerskih metoda. U
prilog optimizaciji obima i uestanosti odravanja koriste se inenjerske
metode, pa se moraju kreirati pogodne baze znanja. Bez ovoga, donesene
odluke su subjektivne i optimalna reenja nisu dovoljno nauno zasnovana.
Subjektivne odluke, po pravilu, utiu na rast trokova i mogu prouzrokovati
neeljene posljedice po sistem, korisnika i okolinu.
Stvaranje objektivnih odluka je zasnovano na matematikim
modelima koji obuhvataju sve faktore koji imaju najvei uticaj na proces
funkcionisanja, promjene stanja i obnavljanje cjelina (sistema). Modeli
odravanja usmjereni su ka ocjeni stepena rizika koji neko preuzima sa
donoenjem odluke.
Odravanje sloenih tehnikih sistema sa aspekta visine neophodnih
ulaganja u toku njihovog ivotnog ciklusa (vijeka upotrebe) je direktno u
funkciji naina definisanja i ostvarivanja eljene efektivnosti (pouzdanosti,
gotovosti i pogodnosti odravanja), kako na nivou njihovog projektovanja
tako i u toku same njihove eksploatacije. Dobro izabran koncept odravanja,
371
sa pravilnom organizacijom, programiranjem i ostvarivanjem pojedinih

aktivnosti na odravanju u toku eksploatacije, uz dobru obuenost kadrova i
obezbijeenu kontrolu odravanja, utie znaajno na poboljanje
ekonomskih rezultata date organizacije ili preduzea.
Odravanje tehnikih sistema obuhvata ukupan njegov ivotni
ciklus, poev od ideje i definisanja koncepta, ocjene njegove ekonominosti,
realizacije, eksploatacije, pa sve do povlaenja sistema iz upotrebe.
Osposobljavanje sistema za odravanje, kroz projektovanje na osnovama
odravanja, uslovljeno je razvojem proizvodnih snaga drutva i ima za cilj
produenje ivotnog ciklusa, uz ostvarivanje optimalnijih veza tehniko
tehnolokih i ekonomskih svojstava.
Planiranje, razrada, izgradnja i eksploatacija, uz odravanje objekata
i sistema u tehnici, nosi sa sobom veliki broj pojava koji mogu izazvati tetu
i ugroziti zdravlje i ivot kako ljudi direktno angaovanih u objektu tako i
ire okoline. Iz tih razloga potrebno je da ovakav sloeni sistem bude i
pouzdan u radu. Istraivanja upuena na povienje stepena pouzdanosti i
upravljanje pouzdanou tokom ivotnog vijeka objekta imaju za cilj
definisanje sistema mjera zatite i njihovu optimizaciju sa aspekta
istovremenog obezbjeenja ekonominosti eksploatacije i ostvarivanja
sloenih propisa vezanih za zatitu ivotne sredine i sigurnost kako mikro
tako i makroregiona.
372
Poglavlje 13
INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA
13.1 UVOD
Osnovni princip inenjerstva ivotnog ciklusa (Life Cycle
Engineering - LCE), kao integracije procesa projektovanja sistema i procesa
koritenja tehnikog sistema nije nov i moe se prikazati u smislu kao na
slici 161. Slika pokazuje faze ivotnog ciklusa, zajedno sa odreenim
sadrajima koje je neophodno razmotriti u toku studije utvrivanja trokova
samog ciklusa.
Savremene metode i tehnike analize i sinteze sistema olakale su
korienje inenjerstva ivotnog ciklusa, ali je njegova primjena jo uvijek
na poecima. Menadment, na bazi efektivnosti primjene inenjerstva
ivotnog ciklusa, integrie projektovanje tehnikog sistema, njegovu
proizvodnju i podrku korienju. Kod brojnih tehnikih sistema dolazi do
problema i poremeaja u toku vrenja funkcije cilja i odravanja.
Na poetku korienja tehnikih sistema, korisnik moe zahtijevati
odgovore na slijedea ili slina pitanja:
Da li je tehniki sistem raspoloiv za kontinualno vrenje funkcije
cilja (pouzdano i na siguran nain)?
Ako doe do otkaza tehnikog sistema, da li je on popravljiv i uz
kakvu potrebnu logistiku podrku?
Moe li tehniki sistem da vri funkciju cilja i da se odrava na
ekonomian nain?
373
Kakav je njegov uticaj na okruenje?

Svakako, postoji mnogo vie slinih pitanja na koje korisnik
tehnikog sistema oekuje da dobije odgovore, zato to kod sistema sa puno
radnih karakteristika mnogi aspekti moraju biti razmotreni. Zbog toga slijedi
pitanje:
Kome su potrebni tehniki sistemi koji e prouzrokovati probleme u
toku vrenja funkcije cilja?
Svakako, nikome, ali da li neko zna koji tehniki sistemi e
prouzrokovati probleme u radu, a koji ne?
Na alost informacije u vezi gornjih pitanja nisu lako dostupne ili u
nekim sluajevima nisu raspoloive. U najveem broju sluajeva podaci
koje obezbjeuju projektanti i proizvoai tehnikih sistema su veoma
skromni i ogranieni.
Slika 161. Primjer redoslijeda i sadraja faza ivotnog ciklusa

tehnikih sistema, [43]
Analizirajui razloge ovakve situacije, iskustvo pokazuje da je
nedostatak informacija rezultat neadekvatnog ranog planiranja i nedostatak
integrisanog prilaza od poetka procesa projektovanja. U sutini,
374
ustanovljeno je da: pogodnost proizvodnje (sposobnost procesa), pogodnost

kontrole stanja, pogodnost ispitivanja, pouzdanost, pogodnost odravanja,
podrka korienju, pogodnost transporta i skladitenja i druge discipline
projektovanja imaju vrlo jak uticaj na konanu efektivnost tehnikog
sistema i proces njegovog korienja.
Prema tome, glavni cilj inenjerstva uopte treba da bude
organizacija ambijenta za inenjerstvo ivotnog ciklusa, ij je pak glavni cilj
da obezbijedi postavljanje efektivnih tehnikih sistema, tj. sistema sa
minimalnom koliinom otkaza i minimalnim trokovima ivotnog ciklusa,
slika 162.
Potrebe
Zahtjevi
Da
Specifikacija zahtjeva Ne
izvrena
Identifikacija
Selekcija
Projektovanje
Proizvodnja
Kori enje
U RADU
U OTKAZU
Vrijeme
Povla enje
iz upotrebe
Slika 162. Prilaz ivotnog ciklusa u prouavanju

efektivnosti tehnikih sistema
375
Da bi se to postiglo, neophodno je u ukupan proces projektovanja

(konceptualno, preliminarno, detaljno) integrisati specijalnosti kao to su:
funkcionalnost, pogodnost proizvodnje, pouzdanost, podrka korienju i dr.
Pri tome, glavni napor treba usmjeriti ka kreiranju i razvoju analitikih
metoda i tehnika koje treba da pomognu projektantima prilikom donoenja
odluka o investiranju u resurse potrebne za proizvodnju i korienje sistema,
slika 163. Drugim rijeima, u ranoj etapi projektovanja tehnikih sistema,
kada su izmjene jo mogue uz neznatne dopunske trokove, treba sprijeiti
djelovanje neeljenih posljedica.
RESURSI PROCESA
. Osoblje
. Procesni materijal
. Sredstva za rad
(alat, oprema)
. Objekti
. Informacije (podaci)
. Energija
RESURSI PROCESA
RESURSI PROCESA
RESURSI PROCESA
RESURSI PROCESA
. Osoblje
. Sredstva za rad
(alat, oprema)
. Objekti
. Energija
. Osoblje
. Sredstva za rad
(alat, oprema)
. Objekti
. Energija
PROJEKTOVANJE
PROIZVODNJA
KORI ENJE
OGRANI ENJA
OGRANI ENJA
OGRANI ENJA
OGRANI ENJA
OGRANI ENJA
. Buddet
. Plan
. Zakonski propisi
. Ekonomski aspekti
. Politi ki aspekti
. Socijalni aspekti
. Nau ni, tehnoloki
. i ekoloki aspekti
. Buddet
. Plan
. Zakonski propisi
. Ekonomski aspekti
. Politi ki aspekti
. Socijalni aspekti
. Nau ni, tehnoloki
. i ekoloki aspekti
. Buddet
. Plan
. Zakonski propisi
. Ekonomski aspekti
. Politi ki aspekti
. Socijalni aspekti
. Nau ni, tehnoloki
. i ekoloki aspekti
. Buddet
. Plan
. Zakonski propisi
. Ekonomski aspekti
. Politi ki aspekti
. Socijalni aspekti
. Nau ni, tehnoloki
. i ekoloki aspekti
. Buddet
. Plan
. Zakonski propisi
. Ekonomski aspekti
. Politi ki aspekti
. Socijalni aspekti
. Nau ni, tehnoloki
. i ekoloki aspekti
MARKETING
. Osoblje
. Sredstva za rad
(alat, oprema)
. Objekti
. Energija
. Osoblje
. Sredstva za rad
(alat, oprema)
. Objekti
. Energija
POVLA ENJE
IZ UPOTREBE
Slika 163. Resursi i ogranienja kroz faze ivotnog ciklusa tehnikih

sistema
Prilaz inenjerstva ivotnog ciklusa je primjenljiv i kod
jednostavnijih i kod sloenijih proizvoda, sistema i struktura. Ovaj prilaz,
koristi se i kod mnogih razliitih kategorija tehnikih sistema, kao to su:
avioni, vozovi, brodovi, vozila, mostovi, autoputevi, tuneli i dr. Mada,
priroda zahtjeva moe varirati od jedne do druge aplikacije, postupak koji se
razmatra je u sutini isti.
376
13.2 ANALIZA IVOTNOG CIKLUSA

ivotni ciklus poinje kada je roena ideja o novom tehnikom
sistemu, a zavrava se u trenutku kada je on povuen iz upotrebe. Primjer
prikazan na slici 164 se moe prihvatiti kao tipian ivotni ciklus
hipotetikog sistema. Glavni procesi koji pomau sistemu kroz faze
ivotnog ciklusa su: marketing (specifikacije zahtjeva), projektovanje,
proizvodnja, koritenje i povlaenje iz upotrebe.
Analiza ivotnog ciklusa predstavlja sistematian i analitiki prilaz
za utvrivanje resursa potrebnih za podrku procesima projektovanja,
proizvodnje, korienja i povlaenja iz upotrebe tehnikih sistema. Prema
tome analiza ivotnog ciklusa je alat za inenjerstvo ivotnog ciklusa, iji su
glavni ciljevi, [102] : uticaj na projektovanje sa aspekta ivotnog ciklusa,
identifikovanje i kvantifikovanje ukupnih resursa koji se odnose na procese
ivotnog ciklusa, kao i analitiko upravljanaje aktivnostima procesa
ivotnog ciklusa.
Projektovanje
Specifikacije zahtjeva
Povlaenje iz upotrebe
Proizvodnja
Koritenje
Sika 164. ivotni ciklus tehnikog sistema

377
Radi dostizanja navedenih ciljeva u analizi ivotnog ciklusa se

prouava sljedee: studije izvodljivosti, uticaj novih tehnologija, koncepcije
proizvodnje i montae, koncepcije obezbjeenja kvaliteta, raspodjela
procesnog materijala, postupci ispitivanja i ocjene, karakteristike
pouzdanosti, karakteristike pogodnosti odravanja, analiza otkaza, analiza
podrke korienju, garancije, hardverske konfiguracije, aspekti sigurnosti,
ljudski faktor, standardizacija, pakovanje, transport, skladitenje, logistika
podrka, varijante ispitivanja, podrka nakon proizvodnje, varijante
razmjetaja, ekonomski (trokovni) aspekti, uticaj okruenja, kao i
socijalni i politiki uslovi.
Vano je da se naglasi da analiza ivotnog ciklusa predstavlja samo
dio programa projektovanja, sa kojom treba poeti to je mogue ranije,
[84] . Na taj nain se vri ozbiljan uticaj na projektovanje i izbjegavaju
glavni rani trokovi, tj. omoguuje njihovo brzo i racionalno smanjenje.
13.3 INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA

Moda najbolje objanjenje ciljeva inenjerstva ivotnog ciklusa
prestavlja ono koje je dalo Ministarstvo odbrane SAD, [85] : "Uinimo da
korisnik bude siguran kada kupi tenk, brod ili avion, da e uspjeno i tano
prema specifikaciji zahtjeva izvravati radne obaveze u granicama
dozvoljenih odstupanja i onoliko dugo koliko se to zahtijeva. Sem toga,
priblino 60 do 80 procenata ukupnih trokova tenka, broda ili aviona se
odnosi na rad i odravanje. Zbog toga, uinimo ta moemo kako bi
zahvatima u fazi projektovanja minimizirali trokove rada i popravki. Pri
tome, budimo sigurni da e tenk, brod ili avion raditi ono to treba, raditi
kada treba, raditi valjano, tj. u pravo vreme, na pravom mjestu i na pravi
nain".
Drugim rijeima, inenjerstvo ivotnog ciklusa treba da omogui
procesu odluivanja dolaenje do najboljeg kompromisa izmeu ulaganja i
obezbjeenja potrebnih resursa za projektovanje, proizvodnju, koritenje i
povlaenje iz upotrebe. Pri tome, ovaj prilaz omoguuje: rani i neprekidni
uticaj na projektovanje tehnikih sistema sa aspekta ivotnog ciklusa,
redukovanje trokova ivotnog ciklusa sistema ograniavanjem glavnih
generatora trokova u toku ivotnog ciklusa, identifikaciju resursa koji prate
sve procesa (faze) ivotnog ciklusa sistema.
378
Uopteno govorei, tradicionalno (sekvencijalno) inenjerstvo je

uglavnom usmjereno ka rezultatima sistema, kao glavnom cilju (slika
165.a), a ne ka razvoju opteg integrisanog prilaza. Najnovija saznanja i
iskustva steena posljednjih decenija ukazuju da pravilno vrenje funkcije
cilja, tj. zahtijevani stepen konkurentnosti tehnikih sistema, nije mogue
obezbijediti ulaganjem napora uglavnom nakon njihove proizvodnje i
dospjevanja u fazu korienja, to se najee ini.
Marketing
. Planiranje
. Ankete
. QFD
. Dokumentacija
. Softver
. Potrebe
. Zahtjevi
. Performanse
Projektovanje
. Upravljanje
. Planiranje
. Istraivanje
. Inenjersko
projektovanje
. Dokumentacija
. Softver
. Prototip
. Ispitivanje i ocjena
Proizvodnja
Koritenje
. Upravljanje
. Upravljanje
. Rad
. Analize operacija
. Raspodela
. Proizvodnja
. Odravanje
. Montaa
. Popis (rezervni
i konstrukcija
. Upravljanje kvalitetom delovi, materijal)
. Inicijalna logistika . Obuka rukovaoca
i odravalaca
podrka
. Tehniki podaci
. Ispitivanje
. Izmjene
. Isporuka
Povlaenje
iz upotrebe
. Odlaganje nepopravljivih cjelina
. Dislokacija
. Dokumentacija
a) tradicionalni (sekvencijalni) pristup

Marketing
Projektovanje
Proizvodnja
Koritenje
Povlaenje
iz upotrebe
Marketing
Projektovanje
Projektovanje
Proizvodnja
Proizvodnja
Proizvodnja
Koritenje
Koritenje
Koritenje
Povlaenje
iz upotrebe
Povlaenje
iz upotrebe
Povlaenje
iz upotrebe
Koritenje
Povlaenje
iz upotrebe
Povlaenje
iz upotrebe
b) prilaz ivotniog ciklusa (prilaz konkurentnog, simultanog inenjerstva)
Slika 165. Uporedni prikaz tradicionalnog inenjerstva ivotnog ciklusa
379
Poglavlje 15
SIGURNOST TEHNIKIH SISTEMA KAO SASTAVNI
DIO PROBLEMA POUZDANOSTI
15.1 POSTAVKA PROBLEMA

Sigurnost tehnikih sistema se moe razmatrati sa dva aspekta,
[99,100,101] . Prvi i najvaniji aspekt je zatita operatora (oveka) od
povreda u toku rada sistema. Drugi aspekt je zatita sistema od oteenja
prouzrokovanih djelovanjem spoljanjih uzroka. Prednost u prouavanju
daje se sigurnosti operatora. Pri tome ova dva aspekta nisu bezuslovno
komplementarna, a povienje sigurnosti operatora se moe postii na raun
sigurnosti sistema. Potreba za smanjivanjem trokova eksploatacije
tehnikog sistema, uz ostvarivanje zahtijevanog nivoa pouzdanosti,
zahtijeva i kontinualan razvoj inenjerstva pouzdanosti. Pri tome treba
razlikovati preuzeti rizik, koji podrazumijeva nastavak aktivnosti, bez obzira
na vjerovatnou pojave opasnosti.
pogreno rukuje. Glavni uzroci rizika operatora pri tome su: zahvatanje
dijelova tijela kao to su ruke u procesu rada sistema; nepanja pri radu
obrtnih dijelova sistema (naroito slabo privrenih cjelina); kontakt sa
otrim i abrazivnim povrinama; uticaj statinosti operatora na pokretne
405
objekte ili obrnuto; izbacivanje otpadnog materijala (naroito u proizvodnji)

u formi opiljaka, strugotine, varnica ili rastopljenog metala i slino.
Uzroci rizika sistema su raznovrsni i mnogobrojni, a u fazi
predvianje zatitnih ureaja u toku rada sistema. Rizici tehnikih sistema
obuhvataju: udare, vibracije, koroziju, okruenje, vatru, pogreno rukovanje
i dr. Njihova pojava povezana je sa svim projektima, kao i sa svim
procesima i doneenim odlukama unutar ivotnog ciklusa projekta.
Rizik, kao kombinacija uestanosti ili vjerovatnoe pojavljivanja i
posljedica odreenog opasnog dogaaja, ima dva razna aspekta:
kvantitativni (izraunat na osnovu poznate vjerovatnoe pojavljivanja
dogaaja i posljedica) i kvalitativni (povezan sa ljudskom percepcijom, tj.
zavisi od emotivnog stanja osobe). Koritenje pravila menadmenta i
odreenih procedura s ciljem identifikacije, sprovoenja analize, davanja
ocjene ili procjene rizika, kao i njegovog tretiranja i praenja odnosno
izvjetavanja predstavlja menadment rizikom. Od posebnog znaaja pri
tome je primjena menadmenta rizikom na projekat, sa ukljuenim svim
faktorima (tehniki, trini, politiki, ekonomski, zakonski i dr.), slika 171.
Slika 171. Koncept procesa menadmenta rizikom projekta, [43]

406
Posljedice
Koncept procesa menadmenta rizikom zapoinje uspostavljanjem

odgovarajueg konteksta (okruenja) u kojem je realizacija projekta
zapoeta (identifikacija zainteresovnih strana, razumijevanje ciljeva,
razumijevanje izlaza iz projekta, definisanje podruja sa granicama
aktivnosti djelovanja menadmenta rizikom, definisanje veza i eventualnih
preklapanja sa drugim projektima, organizaciona i strateka ogranienja i
dr.).
Identifikacija rizika predstavlja naredni korak, kojim je neophodno
obuhvatiti uticaj rizika na sve ciljeve projekta (trokovi, vrijeme, kvalitet,
statutarna i zakonska usaglaenost, sigurnost, odgovornost, bezbjednost,
zatita zdravlja, zatita okoline i dr.).
Svrha davanja procjene rizika predstavlja sprovoenje svih
neophodnih analiza i ocjena identifikovanih rizika, s ciljem odreivanja
neophodnih tretmana za njihovo prevazilaenje. Ova procjena moe biti
izvrena kvantitativno ili kvalitativno, pri emu preliminarna kvalitativna
analiza moe biti sprovedena u poetnim fazama izrade projekta, dok
kvantitativna analiza ima primjenu tek po prisutnosti odreenim bazama
podataka. Prikaz rizika je najee dat dijagramski, u smislu kao to je
prikazano na slici 172.
Veoma visok rizik
Znaajne
Visok rizik
Srednje
Neznatne
Srednji rizik
Mali rizik
Mala
Srednja
Visoka
Vjerovatnoa
pojavljivanja
Slika 172. Dijagramski prikaz rizika, [43]

407
Ocjena rizika ukljuuje njegovo poreenje sa odreenim

kriterijumima, kao i definisanja polaznih prioriteta za njihovo tretiranje, s
ciljem njihovog potpunog izbjegavanja, smanjenja vjerovatnoe njihovog
pojavljivanja, smanjenja posljedica po njihovoj pojavi, prenosa ili podjele
rizika ili njegovog zadravanja i sainjavanja potrebnih planova za oporavak
od proisteklih posljedica. Pojednostavljeni prikaz odnosa izmeu analize
rizika i drugih aktivnosti menadmenta rizikom (izbor, implementacija i
praenje adekvatnih kontrolnih mjera, mjere za smanjenje rizika i dr.), dat je
na slici 173.
Analiza rizika
Definicija podruj a,
Identifikacija opasnosti,
Odreivanje rizika
Procjenjivanje
rizika
Ocjenjivanje rizika
Odlu ivanje o tolerabilnosti
rizika,
Analiza opcija
Menadment
rizikom
Smanjivanja/kontrola rizika
Donoenje odluka,
Implementacija,
Praenja
Slika 173. Pojednostavljeni prikaz relacije analiza rizika-ostale aktivnosti

menadmenta rizikom, [87]
Analiza rizika, koja se obavlja koritenjem odreenih algoritama

(slika 174), u sutini je strukturiran proces koji identifikuje i vjerovatnou i
obim proisteklih neeljenih posljedica s ciljem pribavljanja odgovora na tri
kljuna pitanja:
ta to moe krenuti neeljenim (pogrenim) tokom? Odgovor
408
treba traiti pomou identifikacije opasnosti.

Kolika je vjerovatnoa pojave neeljenog dogaaja? Odgovor
treba traiti sprovoenjem analize uestanosti.
Kakve su posljedice neeljenog dogaaja? Odgovor treba traiti
na bazi analiza posljedica.
Poetak
Definicija predmeta rada

. Opis problema,
. Definisanje sistema,
. Definisanje okolnosti,
. Navoenje pretpostavki,
. Identifikacija odluke analize
Dokumentacija
. Plan analize rizika
Identifikacija opasnosti i
poetno ocjenjivanje posljedica
. Identifikacija opasnosti,
. Analiza posljedica
Ne
Da li se zahtijeva
odreivanje rizika?
Da
Odreivanje rizika
. Analiza uestanosti,
. Analiza posljedica,
. Izra unavanje rizika
Verifikacija analize
Korigovanje analize u vremenu

kada je to podesno
Dokumentacija
. Izvjetaj analize rizika
Kraj analize
Slika 174. Algoritam procesa analize rizika, [43]
409
Mnoge metode analize pouzdanosti, kao to su: analiza vrsta i

pouzdanosti cjelina tehnikih sistema, mogue je uspjeno primenjivati i za
odreivanje karakteristika sigurnosti sistema [102] , kao to su: primarni i
15.2 STATISTIKA ANALIZA SIGURNOSTI

PRI SERTIFIKACIJI SISTEMA MENADMENTA
KVALITETOM
Cilj statistike analize sigurnosti pri sertifikaciji je ocjena
cjelovitosti otkrivanja osnovnih uzroka otkaza koji prouzrokuju havarije i
opravdanosti sredstava i mjera za postizanje prihvatljivog nivoa sigurnosti,
[103] . Opti postupak statistike analize sigurnosti, koji je prikazan na slici
175, obuhvata slijedee etape: formiranje pregleda poetnih dogaaja
havarije, konstrukcija stabala dogaaja (omoguava razmatranje varijanti
scenarija razvoja havarije, od poetnog dogaaja do pojave havarije),
analiza pouzdanosti cjelina objekta (omoguava ocjenu vjerovatnoe pojave
krajnjih stanja), analiza posljedica razvoja havarijskih procesa (posljedica
krajnjih stanja), kvantitativna analiza posljedica krajnjih stanja, kao i ocjena
rizika.
U cilju realizacije formulisanog postupka pri provjeri, rjeavaju se
slijedei problemi: ekspertiza podataka o pouzdanosti, ocjena cjelovitosti
poetnih dogaaja havarije, ekspertiza modeliranja stabla dogaaja. Pri
ekspertizi podataka o pouzdanosti ocjenjuje se: izvori dobijenih informacija
i podataka, osnovanost izbora cjelina svakog tipa, brojane vrijednosti
pokazatelja pouzdanosti, posljedice otkaza, saglasnost kriterijuma otkaza,
datih u poetnim podacima, sa normativnim parametrima.
Ocjena cjelovitosti poetnih dogaaja havarije svodi se na
osnovanost izbora poetnih dogaaja i ocjenu njihove uestanosti, s tim da
analizi budu podvrgnuti poetni dogaaji koji se najee sreu.
Pri ekspertizi stabla dogaaja neophodno je da se izvri ocjena:
metodologije modeliranja stabla dogaaja, hronologije razvoja pojedinih
dogaaja, adekvatnosti (saglasnosti) modela stabla dogaaja sa
kriterijumima otkaza.
410
Metodologija stabla dogaaja omoguuje: odreivanje scenarija

havarija sa razliitim posljedicama od razliitih poetnih dogaaja,
odreivanje interakcije otkaza elemenata i posljedica havarije, redukciju
poetnog skupa potencijalnih havarija i njegovo ograniavanje samo na
logiki vane havarije.
Odre ivanje
po etnog dogaaja
havarije
Odre ivanje
puta razvoja
havarije
Baza podataka o
po etnim
dogaajima
Crtei i druga
dokumentacija
objekta
Analiza mogu ih
puteva razvoja
havarije
Analiza posljedica
svakog lanca
Objedinjavanje
posljedica i
vjerovatnoa
Analiza rizika
Baza znanja
Slika 175. Etape statistike analize sigurnosti
Struktura mogueg stabla dogaaja prikazana je na slici 176. Za

lance razvoja havarije od poetnog dogaaja havarije, vjerovatnoe njihovih
realizacija su:
P1 = PA PB PC,
P2 = PA PB (1 - PC),
P3 = PA (1 - PB),
P4 = 1 - PA,
(44)
411
gdje su: PA, PB, PC - vjerovatnoe bezotkaznog rada cjelina A, B, C,

respektivno.
U rezultatu prorauna mogue je: odabrati lance sa maksimalnim
vrijednostima, u okviru lanca izdvojiti najkritinije cjeline sa maksimalnim
vjerovatnoama otkaza, izvriti poreenje vjerovatnoa realizacije razliitih
scenarija razvoja havarija.
U okviru provjere sistema menadmenta kvalitetom cjelishodno je
ocijeniti osnovanost mjera podrke zahtijevanog nivoa sigurnosti. U tom
cilju mogu je proraun rizika proizvodnje kao sume svih rizika
individualnih scenarija havarija, [104] :
R=
(Vjerovatnoa lanca n)(Posljedice dogaaja n).
(45)
Na taj nain u toku provjere se moe ocijeniti uspjenost mjera

savladavanja posljedica pojave poetnog dogaaja havarije u tri pravca:
analiza mera snienja intenziteta pojave poetnih dogaaja
havarije (PDH, slika 176),
analiza mera povienja verovatnoe bezotkaznog rada celina,

ukljuenih u lanac razvoja havarije (PA, PB, PC, slika 176),
analiza mera smanjenja posledica havarije (kolona KKS, slika
176).
Pri analizi sigurnosti koritenjem metodologije stabla dogaaja
mogue je uzeti u obzir uticaj osoblja (greke i korektivne akcije) putem
njihovog ukljuivanja u odgovarajue lance. Pored toga, pri formiranju
lanca mogue je uzeti u obzir pojavu razliitih spoljanjih dogaaja koji
deluju na proces razvoja havarije (npr., iskljuenje vode pri poaru,
nestanak elektrine struje i dr.).
U cilju pojednostavljivanja analize sigurnosti celishodno je koristi
metodologiju Analize vrsta, posledica i kritinosti otkaza (Failure Modes,
Effects and Criticality Analysis - FMECA) u tabelarnoj formi. Pod
kritinou otkaza ovde se podrazumieva skup parametara koji karakteriu
posledice otkaza (npr., prema stepenu direktinih i indirektnih gubitaka,
pogodnosti obnavljanja stanja radne sposobnosti i dr.) opreme. Kritinost
cjeline kao pokazatelj naina funkcionisanja ne mora da bude u neposrednoj
vezi sa pouzdanou te cjeline. Cjelina moe da ima visok stepen
412
pouzdanosti ali istovremeno i visok stepen kritinosti i obrnuto. Primjenu

metodologije FMECA u tabelarnoj formi propisuju meunarodni standardi,
nacionalni standardi niza razvijenih zemalja i fabriki standardi. Takoe,
objavljen je veliki broj radova posveenih rjeavanju odreenih praktinih
problema sigurnosti i pouzdanosti korienjem metodologije FMECA,
[105,106,107,108] .
Legenda:
PDH - poetni dogaaj havarije,
PDH - intenzitet pojave poetnog dogaaja havarije,
A, B, C - cjelina koja utie na razvoj havarije,
OA, OB, OC - otkazi cjelina A, B, C, respektivno,
KKS - klase krajnjih stanja koje se odreuju,
TKKS - vrijeme dostizanja odgovarajueg krajnjeg stanja,
PKKS - vjerovatnoa realizacije lance havarije,
Red. br. - broj lanca
Slika 176. Struktura stabla dogaaja
Dokumentacija koja predstavlja izlaz analize FMECA, npr. u vidu

pregleda kritinih vrsta otkaza i kritinih tehnolokih procesa, predstavlja
dobar pokazatelj postojanja elemenata sistema menadmenta kvalitetom koji
obezbjeuju sigurnost. Zadatak specijaliste koji sprovodi provjeru aspekata
obezbjeenja sigurnosti je da ocijeni cjelovitost analize FMECA, ako se ta
metodologija koristi u preduzeu. U suprotnom sluaju ekspert-auditor ima
mogunost da sam sprovede analizu stepena kritinosti opreme ili
413
tehnolokih procesa (operacija), korienjem analize FMECA na osnovu

specijalno razvijenih tabela.
U optem sluaju, cjelishodno je koristi tri skale. Prva sadri ocjenu
stepena uestanosti otkaza opreme (poremeaja tehnolokog procesa), druga
- ocjenu stepena otkrivanja (dijagnostika) otkaza ili poremeaja, a trea ocjenu stepena posledica otkaza. Primjer takvih skala prikazan je u tabeli
31.
Stepen kritinosti i-te vrste otkaza (poremeaja) izraunava se prema
izrazu:
Ci = B1i B2i B3i,
(46)
gdje su: B1i, B2i, B3i - stepeni uestanosti otkaza, vjerovatnoe pojave otkaza,
posljedica otkaza, respektivno, koje dodjeljuje ekspert.
Tabela 31. Stepeni ocjene za sprovoenje analize vrsta, posljedica i
kritinosti otkaza (poremeaja)
Uestanost
pojave otkaza
(poremeaja)
Praktino se
ne dogaa
Dogaa se
veoma rijetko
...
Dogaa se
veoma esto
Stepen
B1
1
2
...
10
Verovatnoa
otkrivanja
otkaza
Praktino se
uvijek otkriva
Uvijek se
otkriva
...
Ne moe se
otkriti
Stepen
B2
1
2
...
10
Teina
posljedice
otkaza
Nema
posljedica
Posljedice su
neznatne
...
Tehnika
katastrofa
Stepen
B3
1
2
...
10
Ako vrijednost Ci prekorauje neki kritini nivo Ckr (npr., Ckr =

125), tada se takva vrsta otkaza ili poremeaj tehnolokog procesa smatra
kritinim (sa aspekta sigurnosti). Formiranjem pregleda kritinih
poremeaja ekspert je u mogunosti da sprovede cjelishodnu provjeru mjera
koje spreavaju razvoj poremeaja (vrsta otkaza).
414
15.3 VEZA INDIVIDUALNOG I KONSTRUKTIVNOG

RIZIKA
Veina standarda za proraun i projektovanje ima deterministiki
karakter. Sluajno rasipanje optereenja i interakcija, parametara materijala,
kao i drugi elementi vjerovatnosno-statistikog prilaza prisutni su u
deterministikim standardima samo implicitno - u vidu zadavanja dovoljno
rijetkih (visokih) vrijednosti radnog optereenja i dovoljno rijetkih (niskih)
vrijednosti kritinog optereenja, [109] .
Pored toga, vjerovatnosno-statistika koncepcija indirektno obuhvata
stepen sigurnosti i sline koeficijente. Standardi se neprekidno provjeravaju
i koriguju u inenjerskoj praksi. Oni se pootravaju kada koliina otkaza i
havarija raste, a ublaavanju - pod uticajem ekonomskih faktora.
Analiza realnih vrijednosti konstrukcionog rizika (aspekt sigurnosti
tehnikih sistema), indirektno prisutnog u standardima, sprovoena je vie
puta. U avijaciji i brodogradnji ve je prikupljen dovoljan materijal koji
omoguava interpretaciju optereenja sa vjerovatnosno-statistikog aspekta.
Postoje analitiki podaci i u oblasti graevinarstva. Za uspjene standarde
je karakteristina dovoljna saglasnost proraunskih (radnih) i prihvatljivih
(kritinih) vrijednosti konstrukcionog rizika.
Konstrukcioni rizik predstavlja vjerovatnou pojave opasne situacije
na zadatom intervalu vremena. Pri statistikoj obradi eksploatacionih
podataka, ovaj rizik se utvruje u odnosu na jedan objekat u toku godine ili
u odnosu na jedan tehnoloki ciklus. Kao primjer moe da poslue ocjena
rizika u jedinicama tipa [reaktor god-1], [avion as-1], [103 km god-1] ili
[standardni let-1]. Pri ocjeni pouzdanosti i sigurnosti dalekovodnih cijevi
posmatra se odseak cjevovoda zadate duine, pa se rizik proraunava u
[km god-1], [103 km god-1], itd. Rizik u toku cijelog vijeka upotrebe se
odnosi na jedan objekat (za dalekovodne cijevi - na odsjeak odreene
duine).
Ukoliko se zanemari starenje objekta, promjena uslova njegovog
koritenja (npr. prelazak na reime tednje i dr.), tada se prelazak sa
relativnog rizika Q na ukupan rizik Q(T) u toku itavog vijeka upotrebe
sprovodi mnoenjem sa vijekom upotrebe T.
415
Veza individualnog fatalnog rizika h (aspekt sigurnosti operatora) i

konstukcionog rizika Q ima oblik:
Q=
Z1 Z 2 Z 3 Z 4 H
.
n
(47)
gdje su:
n - broj ljudi, izloenih fatalnoj opasnosti,
Z1, Z2, ... - koeficijenti koji uzimaju u obzir psiholoke, socijalne,
ekonomske i druge faktore koji se teko prikazuju u analitikom obliku.
Na primjer, Z1 - uzima u obzir veliinu tete za ekonomiju i
okruenje, Z2 - uzima u obzir socijalno politiki znaaj posljedica havarije,
Z3 - uzima u obzir mogunost blagovremenog informisanja o potencijalnoj
opasnosti i brzini razvijanja opasnog dogaaja, Z4 - uzima u obzir stepen
raspoloivosti sredstava zatite u vanrednim situacijama.
Sa dovoljnom osnovanou se moe oekivati da se proizvod
Z1 Z2 Z3 Z4 kree u granicama od 0,1 do 10, sa srednjom vrijednou:
Z 1 Z2 Z 3 Z4 = 1 .
Izraz (47) omoguuje vezu prihvatljivih (kritinih) vrijednosti
individualnog i konstrukcionog rizika. Ako se za nominalnu vrijednost
individualnog rizika uzme h=10-5 ljudi god-1, tada za civilne avione sa
brojem putnika n10-2 i prosjenim vremenom letenja svakog putnika od
10 as/god ocjena tipa (47) daje vrijednost Q=10-8 avion as-1. Dobijena
vrijednost je u skladu sa postojeim preporukama, a takoe i statistikim
podacima.
Do analognih ocjena mogue je doi kod nuklearne energetike. Pri
umjerenoj havariji sa topljenjem aktivne zone opasnosti je izloeno (u
zavisnosti od gustine naseljenosti) 102-103 ljudi. Pri vrijednosti kritinog
individualnog rizika za osoblje i ljude koji ive u oblasti nuklearne elektrane
h=10-4 ljudi god-1 dolazi se do ocjene konstrukcionog rizika
q10-6-10-7 reaktor god-1. U trenutku havarije na nuklearnoj elektrani
"Three Mile Island" (SAD, 1979. godina) ukupno vreme stanja u radu
energetskih reakora u cijelom svetu je iznosilo priblino 2.500 reaktorgodina. To odgovara statistikoj ocjeni rizika, prema stanju za 1979. godinu,
Q=410-4 reaktor god-1. Ako se uzme da uslovna vjerovatnoa
nekontrolisane emisije radioaktivnih produkata u atmosferu pri takvim
havarijama ne premauje 10-2 tada rizik havarije se izluivanjem u
416
atmosferu iznosi Q=10-6 reaktor god-1. Posle havarije i katastrofe na

nuklernoj elektrani u ernobilju, koja prema uzrocima pojave i razmjerama
posljedica daleko premauje vjerovatnosno-statistike koncepcije rizika,
izdat je meunarodni dokument: Basic safety principles for nuclear power
plants, Safety series N 75-INSAG-3, International Atomic Energy Agency,
Viena, 1988. god., kojim se preporuuje povienje nivoa sigurnosti kroz
povienje proraunskog rizika u odnosu na ozbiljna oteenja aktivne zone
do 10-5 reaktor god-1.
Zahtjevi za sigurnou u civilnom i industrijskom graevinarstvu su
znatno nii. Kako pokazuje statistika, veliki dio havarija graevinskih
konstrukcija nastaje u fazi graenja. Vjerovatnoa ruenja u procesu
korienja ne premauje 10-4, a prosjean broj rtava pri ozbiljnim
havarijama je reda veliine jedinice i manje. Analiza aktuelnih standarda
projektovanja graevinskih objekata pokazuje da su u njih ugraene rezerve
pouzdanosti koje odgovaraju godinjem riziku 10-5 i manje. Ovdje, kao i
kod veine drugih privrednih grana, su ispunjeni (na intuitivnom ili
empirijskom nivou) slijedei principi: standardi treba da obezbijede za red
veliine vii nivo sigurnosti, nego to govori statistika havarija.
Veza individualnog i konstrukcionog rizika uoava se i u drugim
privrednim granama. Tako npr. standardi za projektovanje magistralnih
gasovoda u Kanadi predviaju dijeljenje podruja (irine priblino 400 m)
koje okruuje gasovod na etri zone u zavisnosti od broja stanovnika u tom
podruju. Mada standardi u eksplicitnoj formi ne sadre pokazatelje rizika,
zahtjevi za sigurnou, koji uzimaju u obzir broj ljudi izloenih riziku, ulaze
u diferenciranje po zonama kroz koeficijent rezervne vrstoe.
Analiza nivoa sigurnosti koji je indirektno sadran u Britanskim
standardima za projektovanje magistralnih gasovoda i naftovoda je pokazala
da je kod cijevi prenika veih od 914 mm rizik otkaza usled poremeaja
konstrukcije reda veliine 10-5 km god-1. Pri tome, osnovni uzrok spoljanjih
oteenja predstavlja djelovanje graevinskih, putnikih i transportnih
maina. Ovo potvruju podaci iz tabele 32. Individualni rizik stanovnitva
koje ivi u zoni cjevovoda se ocjenjuje kao: 0,210-6 ljudi god-1, to je
znatno nie od kritinog nivoa rizika. Treba napomenuti da su rtve pri
pucanju magistralnih cjevovoda u SAD, Kanadi i Velikoj Britaniji krajnje
rijetki dogaaji, a koliine povreda ne premauju jedan na jedno oteenje
cjelina.
417
Tabela 32. Raspodela uzroka oteenja celina magistralnih cjevovoda u

SAD
Uzrok
Koliina
Procenat
1. Spoljanji uticaji
oprema treih strana
oprema odravalaca
transportna sredstva
pomjeranje tla
drugi uzroci
1384
2. Mehanika oteenja
415
17
3. Korozija
226
15
4. Propusti pri montai
124
5. Drugi uzroci
170
: 2459
100
Procenat
56
69
6
2
14
9
: 100
U kosmikom programu SAD, nakon katastrofe sa aparatom

Chalenger (1986. god.) vea panja je posveena kvantitativnoj prognozi
pokazatelja pouzdanosti. U novije vrijeme, NASA razvija kvantitativne
modele koji obuhvataju sloenu ocjenu kako bezotkaznosti i pogodnosti
odravanja, tako i sigurnosti. Jedan od sloenijih istraivakih programa
Reliability, Maintainability, Risk - RMR u tom cilju je realizovala grupa
za tehniku eksploataciju kosmikih stanica NASA. Prema programu RMR,
istraivai NASA ne istiu razliku izmeu sopstvene pouzdanosti, kako se
ona odreuje prema nekim nacionalnim standardima sigurnosti, [110] .
Kvantitativne modele tipa RMR karakterie znatno tanije
odreivanje vrijednosti srednjeg rizika kao funkcije vjerovatnoe parcijalnih
otkaza sistema i teine njegovih posljedica, [111] . Koritenje subjektivnih
ocjena zasnovanih na kvalitativnoj analizi moe dovesti do prekomjernog
povienja rizika, to kao posljedicu moe prouzrokovati neopravdane
418
trokove spreavanja malovjerovatnih otkaza ili otkaza koji ne prouzrokuju

tee posljedice.
14.4 NEODREENOSTI U ZADACIMA SIGURNOSTI

inteligencije esto je neophodno donositi odluke u uslovima neodreenosti.
Zbog prirode neodreenosti principijelno je nemogue apsolutno
koritenje pojma vjerovatnoe za opis neodreenosti razliite prirode.
Tzv. Bayesov prilaz ocjeni pouzdanosti i sigurnosti se pokazao
veoma perspektivnim, [112] . U Bayesovom prilazu na neodreenost se gleda
kao na vjerovatnou koja se moe interpretirati kao relativna frekvencija,
kao nivo uvjerenosti ili na neki drugi nain. Za rjeavanje problema
neodreenosti u ovom prilazu potrebno je da se obezbijedi skup apriornih
vjerovatnoa koje opisuju osnovni skup. Apriorne vjerovatnoe mogu biti
odreene pomou frekvencija ili statistikih analiza. Takve statistike
analize unaprijed polaze od toga da su odgovarajui podaci za opisivanje
osnovnog skupa na raspolaganju. Ako takvi podaci nisu dostupni onda se
apriorne vjerovatnoe daju kao subjektivne procjene od strane eksperata.
Rezultat analize predstavlja skup aposteriornih vjerovatnoa.
S druge strane, terija fuzzy skupova predstavlja pogodan matematiki
aparat za tretiranja neodreenosti. Fuzzy skup predstavlja takav skup
(interval) vrijednosti sa odgovarajuom funkcijom pripadnosti zadatom na
ovom intervalu. Za pojam fuzzy kod nas nema ustaljenog prevoda, a u
nerazgovjetan, paperjast, pahuljast, vlaknast, neprecizan skup. Meutim,
najee se ovaj izraz ne prevodi, nego se koristi u izvornom obliku, tj. kao
fuzzy skup. U sluaju kada polazni podaci za analizu FMECA nisu dati
takasto, problem ocjene stepena kritinosti se moe uspeno rjeavati
zadavanjem intervala promjene sa odgovarajuim funkcijama pripadnosti.
Ovaj prilaz moe biti realizovan kod ekspertnih sistema namenjenih za
analizu FMECA.
Za odravanje je znaajno utvrditi posljedice otkaza po sistem i
okolinu, a ne samo vrste otkaze elemenata i uestanost njihove pojave.
419
Analizom posljedica otkaza svih sastavnih cjelina u tehnikom sistemu,

moe se zakljuiti da postoje dva tipa posljedica: one koje deluju na
sigurnost i one koje utiu na vrenje funkcije cilja, [102] .
Inenjerske analize otkaza omoguuju uvid u vrste otkaza koji se
mogu desiti kod cjeline (tehnikog sistema). Tako, svaka cjelina sa liste
sastavnih cjelina u tehnikom sistemu se mora analizirati sa aspekta
posmatranja otkaza, a posljedice otkaza, posebno, moraju biti registrovane.
Najee korieni inenjerski postupak za izvoenje ovog zadatka je
metoda FMECA. To je izuzetno detaljna metoda koja je uglavnom
usmjerena na projektovanje, a delimino na mogunosti odravanja.
Rezultati ovih analiza svih sastavnih cjelina tehnikog sistema podijeljeni su
u dvije grupe prema znaaju posljedica otkaza. Tako postoje elementi
znaajni za sigurnost i elementi znaajni za vrenje funkcije cilja.
Elementi znaajni za sigurnost. Ovi elementi prikazani sa
FMECA, mogu imati opasne uticaje koji zahtevaju specijalne postupke
kontrole da bi se obezbijedila prihvatljivo niska mogunost otkaza. U
literaturi, moe se nai nekoliko definicija sigurnosti. Prema Niczyporuku
(1994. god.) sigurnost je: Sposobnost objekta da, u radu i pri otkazu, ne
izaziva negativne posljedice po ivot i zdravlje ljudi kao i po okolinu.
Sigurnost se takoe definie kao odsustvo neprihvatljivog rizika
(individualnih povreda), a rizik predstavlja kombinaciju mogunosti pojave
nekih neeljenih otkaza i njihovih posljedica u datom sistemu. Tako, svi
sastavni elementi tehnikog sistema, iji otkazi prouzrokuju da neko (neto)
moe biti povreen (oteen) ili mrtav (uniten), moraju se razmatrati kao
znaajan aspekt sigurnosti.
Elementi znaajni za vrenje funkcije cilja. To su elementi koji
nisu sigurni, pri emu pojava vrste otkaza ima uticaj na vrenje funkcije
cilja, a koji zahtijevaju kontrolu da bi se postigao poslovni cilj. Posljedice
otkaza ovog tipa elemenata mogu imati znaajan uticaj na prihod, trokove
odravanja, radnu sposobnost, ugled, komunalne koristi i dr.
420
Mnogo vanije je da inenjeri budu u stanju da sagledaju posljedice

potencijalnih greaka koje mogu nastati u toku ranih etapa projektovanja i
razvoja sistema. To znai da inenjeri treba da budu sposobni da preuzmu
odgovornost za inenjerstvo ivotnog ciklusa (konkurentno inenjerstvo,
simultano inenjerstvo, [85] ), slika 165.b, to je ranije najee
zanemarivano.
13.4 PREDNOSTI INENJERSTVA IVOTNOG

CIKLUSA
Aktuelni nastanak inenjerstva ivotnog ciklusa predstavlja reakciju
na djelovanje u smjeru funkcionalnih struktura preduzea proizvodne
industrije, [86] . Glavni pokretai primjena u duhu inenjerstva ivotnog
ciklusa su: visoki trokovi programa razvoja zbog prekomjerne koliine
aktivnosti rekonstrukcija, veoma dugo vrijeme razvoja prouzrokovano
velikom koliinom izmjena u projektu, visoki trokovi izmjena u cilju
unapreenja proizvodnog procesa i radnih rezultata, kao i rezultata
pogodnosti odravanja.
Tipine utede u trokovima uoene u preduzeima koja primjenjuju
inenjerstvo ivotnog ciklusa (konkurentno inenjerstvo) su: u
konceptualnom projektovanju 3-20%; u inicijalnom (preliminarnom)
projektovanju 13-27%; u pregledima i izmjenama projekta 22-55%, kao i u
prenoenju podataka 5-15%, to ukupno iznosi 60-100%, [86] .
13.5 POGODNOST ODRAVANJA U IVOTNOM

CIKLUSU
Razumijevanje koncepta ivotnog ciklusa sistema je potrebno prije
razmatranja uloge pogodnosti odravanja u ivotnom ciklusu. Pogodnost
odravanja prilikom projektovanja tehnikog sistema zapoinje da se
ugrauje sa utvrivanjem (specifikacijom) zahtjeva kao dijela
konceptualnog projektovanja, slika 166.
Kroz analizu pogodnosti odravanja ovi zahtjevi se alociraju
(raspodjeljuju) na razliite cjeline sistema. Metode i tehnike projektovanja
380
Poglavlje 15

405


406
Posljedice

dr.).
Veoma visok rizik
Znaajne
Visok rizik
Srednje
Neznatne
Srednji rizik
Mali rizik
Mala
Srednja
Visoka
Vjerovatnoa
pojavljivanja

407

na slici 173.
Analiza rizika
Odreivanje rizika
Procjenjivanje
rizika
Ocjenjivanje rizika
rizika,
Analiza opcija
Menadment
rizikom
Donoenje odluka,
Implementacija,
Praenja


kljuna pitanja:
408

Poetak

. Opis problema,
Dokumentacija
Ne
Da li se zahtijeva
odreivanje rizika?
Da
Odreivanje rizika

kada je to podesno
Dokumentacija
Kraj analize
409


KVALITETOM
rizika.
410

Odre ivanje
po etnog dogaaja
havarije
Odre ivanje
puta razvoja
havarije
Baza podataka o
po etnim
dogaajima
Crtei i druga
dokumentacija
objekta
Analiza mogu ih
puteva razvoja
havarije
Analiza posljedica
svakog lanca
Objedinjavanje
posljedica i
vjerovatnoa
Analiza rizika
Baza znanja

realizacija su:
P1 = PA PB PC,
P2 = PA PB (1 - PC),
P3 = PA (1 - PB),
P4 = 1 - PA,
(44)
411

respektivno.
R=
(45)


176).
412

[105,106,107,108] .
Legenda:

413

31.
izrazu:
Ci = B1i B2i B3i,
(46)
Uestanost
pojave otkaza
(poremeaja)
Praktino se
ne dogaa
Dogaa se
veoma rijetko
...
Dogaa se
veoma esto
Stepen
B1
1
2
...
10
Verovatnoa
otkrivanja
otkaza
Praktino se
uvijek otkriva
Uvijek se
otkriva
...
Ne moe se
otkriti
Stepen
B2
1
2
...
10
Teina
posljedice
otkaza
Nema
posljedica
Posljedice su
neznatne
...
Tehnika
katastrofa
Stepen
B3
1
2
...
10

414

RIZIKA
duine).
415

Q=
Z1 Z 2 Z 3 Z 4 H
.
n
(47)
gdje su:
Z 1 Z2 Z 3 Z4 = 1 .
podacima.
416

cjelina.
417

SAD
Uzrok
Koliina
Procenat
oprema treih strana
oprema odravalaca
pomjeranje tla
drugi uzroci
1384
2. Mehanika oteenja
415
17
3. Korozija
226
15
124
5. Drugi uzroci
170
: 2459
100
Procenat
56
69
6
2
14
9
: 100

418

tee posljedice.

analizu FMECA.
419

420
se potom koriste da obezbijede zadovoljenje zahtjeva (alokacije). Kada je

probni primjerak tehnikog sistema razvijen, mogue je pokazati konkretnu
pogodnost odravanja u toj fazi.
Faza
marketinga
Konceptualno
projektovanje
Preliminarno
projektovanje
Detaljno
projektovanje
Izrada probnog
primjerka (prototipa)
Ispitivanje
i ocjena
F a z e r a z v o j a t e h n i k o g s i s t e m a
Faza
proizvodnje
Faza
koritenja
Faza povla enja

iz upotrebe
Slika 166. Faze ivotnog ciklusa tehnikog sistema
13.6 POGODNOST ODRAVANJA KAO KRITERIJUM

PROJEKTOVANJA
Iskustvo govori da mnogi savremeni sloeni tehniki sistemi imaju
granini nivo pouzdanosti i da znatan dio vremena koritenja nisu
raspoloivi za upotrebu. U realnom okruenju sa rijetkim i skupim
resursima vano je da zahtjevi za odravanjem sistema budu minimalni, a
trokovi odravanja - redukovani. Na taj nain, pogodnost odravanja se
mora razmatrati kao glavni parametar u procesu projektovanja.
Pogodnost odravanja je parametar projektovanja povezan sa
prikladnou (lakoom) i efektivnou sprovoenja zadataka odravanja. Pri
tome se pod zadatkom odravanja podrazumijeva skup aktivnosti koje
korisnik treba da izvri, na propisan nain, sa ciljem da se odri radna
sposobnost sistema ili neke njegove cjeline, [87] . Pogodnost odravanja
moe biti izraena u terminima kao to su: uestanost odravanja, vrijeme
odravanja, trokovi odravanja i dr.
S druge strane, stepen pogodnosti odravanja je rezultat
projektovanja. Cilj uspjenog projektovanja je povienje pogodnosti
381
odravanja, kako bi se redukovala koliina izvoenja zadataka odravanja,

[88] . U sluaju motornog vozila projektant ugrauje razliita svojstva,
ukljuujui i pogodnost odravanja. Trokovi nabavke i ugraene
karakteristike pogodnosti odravanja za dva modela putnikih motornih
vozila prikazani su uporedno u okviru tabele 30. Dati podaci pokazuju da
odluke o nabavci vozila ne treba donositi samo na osnovu nabavne cijene,
nego prvenstveno na osnovu uticaja projektovanog rjeenja na resurse
odravanja i uestanost odravanja, [89] .
Tabela 30. Uporedni prikaz trokova nabavke, intervala izmeu servisa
i trajanja servisa za dva modela vozila
Model
vozila
Peugeot 206
Lada 1600
Nabavna cena
("klju u ruke"),
KM
27.000
10.500
Glavni servis
Interval,
Trajanje,
[km]
[h]
33.600
9.600
1,8
3,6
Kao osnova za graenje hijerarhijske strukture tehnikog sistema,

preko podsistema do elemenata, koristi se dijagram toka rada. Hijerarhijska
struktura se potom koristi za alokaciju (dodjeljivanje, raspodjelu) zahtijeva
sa vrnog nivoa kako bi se obezbijedilo projektovanje za zahtjeve i ciljeve
svake posebne cjeline sistema.
Efekti koji se pripisuju inenjerstvu ivotnog ciklusa mogu se
izraziti kroz povienje kvaliteta projektovanja za vie od 50%. Koncept
inenjerstva ivotnog ciklusa, koji zahtijeva rano razmatranje procesa
koritenja i odravanja, oblikuje potrebe, zahtjeve i prioritete korisnika jo u
ranim etapama projektovanja, to rezultuje viim stepenom efektivnosti
koritenja sistema. U tom smislu neophodno je koristiti novi prilaz
projektovanju, nazvan inenjerstvo ivotnog ciklusa, konkurentno
inenjerstvo ili konkurentno projektovanje. Prema tome, budunost lei u
orjentaciji da se resursi iz narednih faza ivotnog ciklusa sistema razmatraju
ne onda kada su oni potrebni (pri korienju i odravanju) nego daleko
ranije - u fazi projektovanja.
382
Poglavlje 14
REINENJERING PROCESA ODRAVANJA
14.1 UVOD
Reinenjering predstavlja vaan koncept u sprovoenju znaajnijih
organizacionih promjena. Pojavio se devedesetih godina prolog vijeka kao
novo sredstvo preureenja poslovnih procesa i stvaranja uslova za efikasnije
poslovanje, otvorajui nove perspektive u razvoju preduzea. Osim toga,
ovaj koncept organizacionih promjena doiveo je odreenu medijsku panju
i popularizaciju, kao reprojektovanje poslovnih procesa, kao reinenjering
poslovnih procesa ili, jednostavno kao reinenjering.
Sprovoenje reinenjeringa u sutini predstavlja podjelu
odgovornosti, uz ukljuivanje to vie zaposlenih u proces donoenja
odreenih odluka vezanih za realizaciju radnih zadataka i reprojektovanje
procesa koje treba efikasno ostvariti. Pri tome se postie odreeno
rastereenje menadmenta na viim organizacionim nivoima, zatim rast
odgovornosti neposrednih izvrilaca, kao i racionalnije koritenje
raspoloivog vremena, uz znaajnije smanjenje trokova.
S druge strane, kroz reinenjering poslovnih procesa stvaraju se
uslovi za efikasniji rad i odluivanje, pri emu do izraaja dolaze inicijative
i kreativne sposobnosti pojedinca i grupa. Zavisno od organizacionog
nivoa, ciljeva i predmeta reprojektovanja, reinenjering moe da bude na
nivou: preduzea (termoelektrana), procesa (odravanje), aktivnosti
383
(revitalizacija i rekonstrukcija, uz prateu modernizaciju), kao i socijalnih

interakcija, slika 167.
Reinenjering na nivou preduzea (prvi nivo) podrazumijeva
odreene promjene na gotovo svim organizacionim nivoima, posebno
promjene na najviem nivou kompanije, s ciljem ostvarivanja nastojanja
preduzea da kroz promjene svojih ciljeva i strategija doe na bolju poziciju
na tritu, s ciljem ostvarivanja odreenih prednosti. U sluaju bilo kakve
izmjene strategije ili zacrtanih i usvojenih planskih ciljeva, preduzee je
prinueno da vri odreene promjene u okviru procesa, formi, koordinacije i
angaovanja svih zaposlenih. Ovaj tip reinenjeringa najee se
primjenjuje u uslovima pada obima proizvodnje i prodaje, manje
zaposlenosti i tekoa u korienju postojeih kapaciteta, zatim zastarjele
tehnologije i dr.
Nivoi preduzea:
vizija, ciljevi, strategija
Procesi:
broj, obim i struktura
Aktivnosti (operacije)
simplifikacije, redukcije
Socijalne interakcije:
broj, struktura,
vrijednost, stavovi
Prvi nivo
Drugi nivo
Trei nivo
etvrti nivo
Slika 167. Prikaz tipova reinenjeringa, [96]

Reinenjering na nivou procesa (drugi nivo) podrazumijeva
odreene promjene odreenih poslovnih procesa, kao to je proces
odravanja, a koje se realizuju po unaprijed odabranom ciljnom pravcu
(reinenjering procesa odravanja).
384
Slijedei nivo reinenjeringa je reinenjering aktivnosti (trei nivo) u

okviru pojedinih procesa odravanja, pri emu se vri odreeno grupisanje
aktivnosti ili njihovo eliminisanje iz procesa (uproavanje procesa,
smanjenje odreenih izdataka i skraivanja vremena koje je neophodno za
izvoenje pojedinih operacija). Reinenjering procesa i reinenjering
aktivnosti su meusobno povezani i uslovljeni i izvode se paralelno kao
logian postupak zamjene ili poboljanja odreenih procesa i aktivnosti.
Razlika je samo u obimu realizovanih promjena (vei obim kod procesa i
neto manji kod aktivnosti).
Reinenjering socijalne strukture (etvrti nivo) obuhvata
realizaciju promjena broja zaposlenih, kvalifikovane strukture, interakciju,
vrijednosti, norme ponaanja i sl. Zasnovan je na koritenju sloenih
tehnika i njihovih interakcija koje omoguavaju odreeni razvoj i nove
vrijednosti zasnovane na novim ciljevima odnosno na izabranim
strategijama odravanja.
U literaturi se mogu sresti razliiti modeli procesa reinenjeringa
koji se preporuuju za primjenu. Majkl Hamer i Dejms amp su predlaili
model procesa reinenjeringa koji se sastoji iz vie faza ili postupaka, u
smislu kao na slici 168.
Prva faza procesa reinenjeringa odravanja predstavlja
identifikaciju procesa u organizaciji odravanja, uz pratee projektovanje
tzv. mape procesa. Radi se o identifikovanju dinamikog aspekta
organizacione strukture procesa odravanja, koja za rezultat ima grafiki
prikaz svih procesa koji ine osnovu funkcionisanja organizacije
odravanja.
Druga faza procesa reinenjeringa odravanja predstavlja izbor
procesa u odravanju ili njegovog dijela koji e biti predmet
reprojektovanja, odnosno promjena, koritenjem odreenih kriterijuma, od
koji istiemo kriterijum znaaja procesa za ostvarivanje konkurentske
prednosti, zatim kriterijum disfunkcionalnosti procesa i na kraju kriterijum
mogunosti postizanja pozitivnih rezultata za krae vrijeme. Cilj realizacije
ove faze reinenjeringa je orijentisanje na jezgro procesa, zatim na defektne
procese i procese ijim se reprojektovanjem oekuju najpovoljniji, ali i
najbri efekti. Trea faza je stvaranje preduslova za potpuno razumijevanje
procesa, s ciljem postizanja zadovoljavajueg uspjeha. Sutina ove faze
svodi se na uoavanje skrivenih pretpostavki na kojima je ranije bio
projektovan razmatrani proces.
385
U etvrtoj fazi se definiu problemi u okviru odreenih procesa, koji

dovode do disfunkcionalnih posljedica i tekoa u radu organizacije
odravanja i njihovo povezivanje sa pretpostavkama na kojima se zasnivaju
(pretpostavka i nain njenog uticaja na pojavu odreenog problema).
U petoj fazi se vri reprojektovanje procesa, uz najee angaovanje
spoljnih konsultanata, koji nisu optereeni postojeim iskustvom i rutinom
koja je steena u okviru ranijih pretpostavki.
Identifikacija
poslovnih procesa
Izbor procesa teita
Institucionalizacija
procesa
REINENJERING
Razumijevanje
procesa
Reprojektovanje
procesa
Definisanje
problema
Redefinisanje
procesa
Slika 168. Prikaz faza procesa reinenjeringa, [135]

esta faza predstavlja reprojektovanje procesa, sa njihovim novim
strukturiranjem na bazi novo uvedenih pretpostavki, koje podrazumijeva
povezivanje poslova u jedan posao (nova grupa), eliminisanje nepotrebnih
poslova ili aktivnosti, utvrivanje novog redoslijeda izvoenja i stvaranje
vie verzija pojedinih procesa i dr.
Poslednja faza je faza institucionalizacije, koja podrazumijeva
radikalnu promjenu sistema vrijednosti, strukture i upravljakih sistema u
okviru organizacije odravanja (nove forme i procesi, nove vrijednosti i
interakcije, novi materijalni i socijalni red).
386
Za uspjeniju i kvalitetniju realizaciju procesa reinenjeringa

odravanja, neophodno je postojanje adekvatnog informacionog sistema,
koji zauzima znaajno mjesto u procesu reinenjeringa i unapreenja
poslovnih procesa. Efektivnost i efikasnost komunikacije, proistekle iz
primjene najnovijih standarda, mrenih infrastruktura (npr., internet) i
sistema za upravljanje bazama podataka, postaje sve znaajniji faktor koji u
velikoj mjeri utie na procese unutar odravanja. Omoguavanjem pristupa
odgovarajuim bazama podataka kako interno (iz preduzea), tako i
eksterno, omoguava se koordinisana organizaciona aktivnost ostvarivanjem
komunikacije i razmjene odreenih podataka i informacija izmeu
organizacionih cjelina kompanije.
S obzirom da faza revitalizacije, rekonstrukcije i modernizacije ini
sastavni dio ivotnog ciklusa tehnikog sistema, u narednim takama e ona
biti i detaljnije prikazana sa aspekta reprojektovanja sloenog tehnikog
sistema termoelektrane. Ovaj postupak po svojoj strukturi je izuzetno sloen
i esto se poredi sa rangom izgradnje novog energetskog objekta. Kada se
govori o poveanju same pouzdanosti u toku ove faze, onda se pod tim
podrazumijeva odgovarajua prognoza ponaanja tog sistema ili njegovih
cjelina u odreenom buduem kratkoronom ili dugoronom vremenu, s
obzirom na sprovedenu rekonstrukciju i modernizaciju, kao i mehanizam
nastajanja otkaza.
14.2 REVITALIZACIJA, REKONSTRUKCIJA

I MODERNIZACIJA SLOENIH TEHNIKIH
SISTEMA
Prognoza pouzdanosti nije izolovana aktivnost, nego je samo jedna
od niza aktivnosti koje imaju za cilj osiguranje kvaliteta kako u fazi razvoja
i projektovanja tako i u fazi eksploatacije objekta u osnovnom i produenom
vijeku upotrebe. Sam proces planiranja i sprovoenja procesa revitalizacije i
same eksploatacije postrojenja u okviru vieg hijerarhijskog sistema,
realizuje se sa ciljem dostizanja visokog nivoa pogonske sigurnosti, to
podrazumijeva definisanje i otkrivanje moguih izvora nepouzdanosti. Pri
tome se moraju definisati i mjere za otklanjanje i ublaavanje njihovih
efekata, a kao kriterijum koristi se najee ekonomski kriterijum.
387
Pouzdanost, kao vjerovatnoa da e sistem ispuniti zahtjevanu

funkciju u odreenim vremenskom periodu nakon revitalizacije i pod
odreenim uslovima, ima svoja etiri bitna faktora: vjerovatnou,
zahtjevanu funkciju, vremenske periode i radne uslove. Smanjenje
sigurnosti i pouzdanosti pogona energetskih objekata usled eksploatacije,
kroz proces njihovog neminovnog starenja, a koje prati postepeno
pogoranje radnih karakteristika, zahtjeva da se oni po isteku njihovog
vijeka upotrebe zaustave ili revitalizuju, [91] .
Proces revitalizacije predstavlja produenje vijeka upotrebe koje
uglavnom prati modernizaciju i rekonstrukciju tehnikog sistema, uz
poboljanje njegove ekoloke prihvatljivosti. Ovakav sistemski i
sveobuhvatni postupak kod sloenih tehnikih sistema, kakvi su npr. sistemi
termoelektrana, predstavlja nezaobilazan i logian proces u vijeku upotrebe
objekta.
Tako je povezanost procesa reinenjeringa na odravanju sistema
termoelektrane, s ciljem ostvarenja odgovarajuih prednosti i povianja
pouzdanosti data kroz slijedee karakteristine elemente:
analizu trokova vezanih za odravanje i gotovost/raspoloivost
sistema,
odreivanje optih aspekata vezanih za motive i opravdanost
revitalizacije,
obim i definisanje najoptimalnijeg termina za realizaciju tog
procesa.
Posebno treba izdvojiti uticaj karakteristika pouzdanosti i
raspoloivosti objekta termoelektrane na primjenu reinenjerskih principa
kroz proces odravanja sistema, odnosno na sistemski pristup revitalizaciji
pojedinih termo kapaciteta.
14.2.1 KRITERIJUMI ZA IZBOR OBJEKATA I OPTI

CILJEVI REVITALIZACIJE
Obino se poreenje objekata za revitalizaciju vri na bazi nivelisane
dokumentacije na nivou prethodne studije opravdanosti, gdje se kao
kriterijumi za izbor objekata za revitalizaciju koriste: pokazatelji
pouzdanosti u prethodnom periodu rada objekta, kontrola stanja,
dijagnostika otkaza opreme i konstrukcije, starost objekta (godine, broj sati
388
rada i broj putanja u pogon), projektni i radni uslovi eksploatacije sistema,

rezultati remontnih radova i odgovarajuih ispitivanja koja su obavljena u
tom
periodu,
ekonominost
proizvodnje,
uloga
objekta
u
elektroenergetskom sistemu, zainteresovanost potencijalnih investitora i
potencijalni kapital investitora, uslovi okruenja, ekologija i dr.
S druge strane, kako u energetici jo uvijek nije formulisan i detaljno
obraen cjelokupan sistem zadataka i direktnih puteva za postizanje
optimalne pouzdanosti odreenog postrojenja tokom eksploatacije, u praksi
se najee koristi tzv. princip posljedica kroz uklanjanje ili poboljanje
rezultata slabih mjesta na svim zazama ivotnog ciklusaa samog objekta.
Pri tome se kao osnova koriste rezultati dobijeni na bazi kvalitativne i
kvantitativne analize, odnosno iskustava steenih u postizanju pouzdanosti
na svim etapama ivotnog vijeka termoelektrane.
Mogunost rada termoelektrane bez otkaza u stacionarnim i
nestacionarnim reimima rada; termoenergetska, ekonomska i tehnika
pogodnost za remont kako elemenata, tako i sistema termoenergetskog
postrojenja u cjelini; ogranienja koja prate eksploataciju termoelektrane
(elektroenergetski sistem, zatita ivotne sredine, finansijska sredstva i dr.);
mogunost koritenja odgovarajuih tipskih rjeenja na bazi analogije sa
slinim postrojenjima; normativi za kontrolu i dijagnostiku sve su to
karakteristike koje nemaju detaljnu proraunsku i eksperimentalno
argumentovanu bazu koji se odnosi na raspoloivost i pouzdanost. Ovo
svakako uslonjava odreivanje trenutka neophodne revitalizacije
postrojenja, odnosno daljeg produavanja radnog vijeka bloka za dui
period (15 i vie godina).
Polazei od optih ciljeva procesa revitalizacije, kao to su:
poveanje sigurnosti, pouzdanosti i ekonominosti rada i odravanja
objekta, modernizacija dijelova sistema termoelektrane uz potrebne
rekonstrukcije, sa ciljem otklanjanja slabih mjesta elektrane, poboljanje
ekoloke prihvatljivosti objekta, uz obezbjeenje optimalne ekonomske
opravdanosti ulaganja, kao i povienje pokazatelja efektivnosti sistema,
definie se i dijagram toka procesa revitalizacije. Najee se navedene
aktivnosti u procesu revitalizacije odvijaju fazno, sa meufaznom analizom
kvaliteta i procjenom prethodno definisanih pokazatelja pouzdanosti,
[92,93,94] .
389
14.2.2 METODE PROCJENE POUZDANOSTI

U PROCESU REVITALIZACIJE POSTROJENJA
Metode procjene pouzdanosti uglavnom su zasnovane na rezultatima
eksperimenata na bazi posmatranja parametara broja i/ili vremena otkaza na
skupu cjelina sistema. Pri tome se moe u literaturi sresti i klasifikacija na
klasinu i Bayesovu procjenu, [95] . Ukoliko se koriste iskljuivo
eksperimentalni podaci i rezultati dobijeni na njihovoj bazi, tada se govori o
klasinoj procjeni, a ako se pored rezultata eksperimenata koriste i neka
prethodna znanja o posmatranom objektu, tada se govori o Bayesovoj
procjeni. Pri tome ova procjena daje ue intervale vjerodostojnosti, a nivo
vjerovatnoe dobijenih rezultata predstavlja funkciju broja posmatranih
objekata u uzorku.
Osim procjenom, do podataka za odreivanje pouzdanosti forsirano
se moe doi proraunom i verifikacijom ili prirodnim putem (neforsirano),
kroz iskustva korisnika, vlastita proizvodna i druga iskustva i kroz podatke
odgovarajuih servisnih organizacija angaovanih na poslovima odravanja.
Ukoliko je posmatrani objekat sloen (npr. sistem termoelektrane), tada je
problem odreivanja pouzdanosti rijeen ako se znaju pouzdanosti sastavnih
cjelina, njihova meusobna veza (struktura) i radni uslovi (ogranienja i
uslovi okoline). Da bi se odredila pouzdanost cjelina, osim to ih je veliki
broj u termoelektrani, potrebno je obaviti dugotrajna i veoma skupa
ispitivanja pod posebnim reimima rada na vrlo velikom broju uzoraka ili je
neophodno prikupiti podatke iz eksploatacije, to je jo tee, iz razloga
izbora generalne matematike metode (razliiti oblici krivih koje
kvantitativno definiu pouzdanost sa razliitim funkcijama gustine otkaza i
velikom zavisnosti takvih krivih od promjene reima rada cjelina i uslova
okoline).
Uvoenje aproksimativnih prorauna, radi prevazilaenja navedenih
problema, daje uvid u osnovne karakteristike pouzdanosti posmatranog
sistema u cjelini, ali i nedovoljno egzaktne krajnje parametre, usled itavog
niza veih ili manjih aproksimacija, kao i zbog nemogunosti uzimanja u
obzir svih postojeih uticaja (razvoj novih tehnologija, specifinosti
novonastalih poremeaja i dr.).
S druge strane proraun pouzdanosti sloenog sistema predstavlja
samo prvu poetnu fazu verifikacije kvantitativnih obiljeja, odnosno samu
390
formiranu hipotezu u koju se moe imati vie ili manje povjerenja. Njihovo
konano prihvatanje ili odbijanje predstavlja verifikaciju pouzdanosti kroz
kontrolu odreenih kvantitativnih pokazatelja sistema za zadane tehnike
uslove rada. Iz tih razloga se esto za verifikaciju pouzdanosti u literaturi
koriste i alternativni pojmovi, kao to su kontrola pouzdanosti ili testiranje
hipoteze.
Treba istai injenicu da se verifikacija pouzdanosti, odnosno
testiranje hipoteze u praksi obavlja u svim fazama razvoja, projektovanja,
gradnje, eksploatacije objekta, revitalizacije i produenog vijeka
eksploatacije, a uglavnom je vezana za nekoliko osnovnih ograniavajuih
faktora - novac i vrijeme, odnosno za uslove okoline i druga tehnika
ogranienja. Samu verifikaciju pouzdanosti prati i odgovarajui matematiki
aparat sa odreenim nivoom povjerenja u ispitivane parametre.
Neodgovarajui nivo pouzdanosti u toku eksploatacije
termoelektrane, postojanje neracionalnih trokova rada na otklanjanju
posledica a ne na otkrivanju i otklanjanju uzroka, odreivanje momenta
poetka revitalizacije, uz potrebu za eliminisanjem slabih mjesta u
elektrani, kroz njihovu rekonstrukciju i modernizaciju, jasno ukazuju na
neophodnost usklaivanja postojeih metoda za postizanje optimalne
pouzdanosti i njihovog prilagoavanja sistemu termoelektrane, uz
definisanje i razradu odgovarajuih algoritama.
Sistemskim postupcima za utvrivanje uzroka, vrsta i posljedica
otkaza koji mogu nastupiti, neophodno je definisati i specificirati aktivnosti
za minimizaciju katastrofalnih posledica otkaza, naroito onih koji se
odnose na samo sredstvo i okolinu (preventivno inenjerstvo). Upravljanje
preostalim i produenim vijekom upotrebe termoelektrane, uz neizbjenu
analizu, specifikaciju i eliminaciju njenih kritinih elemenata ili detalja,
danas je zadatak multidisciplinarnog tima strunjaka, za iju realizaciju su
potrebne nove metode i koncepti, kao i odgovarajui algoritmi rada. Glavna
tenja u razvoju tih metoda jesu efikasnost, brzina i cijena, odnosno
dobijanje odreenih brojanih vrijednosti na osnovu kojih se moe doi do
odgovarajue i pravovremene odluke u procesu odravanja (optimizacija
odluivanja).
391
14.2.3 INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA

U stohastikim ponaanjima sistema kakav je termoelektrana, stanje
u budunosti nije odreeno samo poetnim stanjem i nainom upravljanja.
Zbog toga, metode za procjenu optimalne pouzdanosti na bazi ekonomskog
kriterijuma dobijaju svoju ulogu u procesima projektovanja i planiranja,
izrade, koritenja i odravanja sistema, kao i njegovih cjelina. Takoe
primjena metoda teorije vjerovatnoe i statistike na bazi istorije podataka o
otkazima, veoma je znaajna za donoenje dugotrajnih odluka u sistemu
odravanja, to daje mogunost blagovremenih djelovanja uz adekvatno
sniavanje trokova odravanja, [5,96,97].
Prilaz ivotnog ciklusa, odnosno novi prilaz razmatranju filozofije
tehnikih sistema predstavlja odgovor na pojavu tekih havarija i katastrofa
u nuklearnim elektranama, naftnoj i hemijskoj industriji, havarija u
transportu i slino, a s ciljem obezbjeenja sigurnosti tehnikih sistema. U
zadnje vrijeme na ovo se troe znaajna sredstva, [2].
Vaan korak u okviru analize sigurnosti, a samim tim i analize
pouzdanosti tehnikih sistema, predstavlja samo normiranje sigurnosti,
odnosno formulisanje zahtjeva za sigurnou tehnikih sistema. Pri tome
problem formiranja minimalno dovoljnog skupa pokazatelja, koji
karakteriu razmatrano svojstvo konkretnog tehnikog sistema, jo uvijek
nije u potpunosti rijeen. U zavisnosti od razmatranog tehnikog sistema,
sigurnost odnosno pouzdanost, predstavlja rezultat superpozicije drugih
elementarnih svojstava, kao to su mehnika vrstoa, stabilnost,
vatrostalnost, elastinost i dr.
Postojanje potencijalnih uzroka opasnosti i na taj nain i gustine
hipotetikih havarija, moe posluiti kao univerzalna kvantitativna
karakteristika sigurnosti [2], odnosno pouzdanosti svih tehnikih sistema.
Time se preko ovog pokazatelja omoguuje meusobno poreenje tehnikih
podsistema razliite namjene i razliitih principa rada, tj. mjerenje prema
skali havarije razliitih uzroka opasnosti. Ovo predstavlja rizik, koji
karakterie uestanost pojave neeljenih dogaaja u jedinici vremena. U
rijeniku evropske organizacije za kvalitet (EOQ), u sklopu termina koji se
koriste za oblast integrisanog upravljanja kvalitetom, rizik se definie kao
392
zajedniki faktor vjerovatnoe pojave neeljenih dogaaja i njihovih

posljedica, [3] .
Osnovne metode analize pouzdanosti i sigurnosti, u bliskoj prolosti
su bile zasnovane na konzervativnoj koncepciji apsolutne sigurnosti, to
nije adekvatno vjerovatnosnoj prirodi pojave otkaza i poremeaja
eksploatacije, prouzrokovanih najee promjenom uslova eksploatacije. S
druge strane, radi izbjegavanja nastanka uobiajnih razlika izmeu
postavljenih zahtjeva za pouzdanou i njihove zavisnosti od ispunjenja
operativnih zahtjeva, posebnu panju treba posvetiti definisanju analitikih
izraza i numerikih vrijednosti parametara pouzdanosti. Za realizaciju ovog
zadatka neophodno je formirati odgovarajuu bazu podataka, vezanu ne
samo za itav tehniki sistem, nego i za njegove cjeline, kao osnovne karike
u lancu pouzdanosti.
Intenzitet otkaza neke od cjelina sistema zavisi od mnogih faktora
(mehaniko i termiko preoptereenje, uticaj okoline, uslovi eksploatacije,
nain popravke odnosno zamjene, uticaj ljudskog faktora i dr.). Pri tome se
procjena pouzdanosti, u zavisnosti od svrhe i faze ivotnog ciklusa
termoenergetskog postrojenja, u principu realizuje na tri osnovna naina:
procjena pouzdanosti na principu slinosti opreme, na bazi njene
tipizacije ili retrospektivne analogne informacije, uz korekciju za nove
prognozne projektne uslove,
procjena pouzdanosti metodom nabrajanja komponenti, ili tzv.
"grubi" proraun pouzdanosti, uz formiranje odgovarajuih statistikih
metoda i logiko-vjerovatnosnih modela,
procjene pri nepotpunoj odreenosti informacije,
procjene pouzdanosti metodom analize naprezanja, ili tzv. "fini"
proraun pouzdanosti (karakteristike moguih odnosa radnih parametara i
optereenja),
procjena vjerovatnoe parametara izdrljivosti i moguih
odstupanja konstruktivnih elemenata, ekspertne korekcije karakteristika
trajnosti elemenata, uz uee tetnih uticaja.
Pri tome postoje razliiti naini realizacije navedenih metoda, koji se
pri posmatranju tehnikog sistema kao sloene cjeline, mogu svrstati u
slijedee:
obim i definisanje najoptimalnijeg termina za realizaciju tog
koritenje i svoenje na model vjerovatnoe ispada, uestanosti i njihovog
trajanja, a koji odgovara zakonitostima prekidake Boolove algebre sa dva
393
osnovna stanja: potpuna radna sposobnost ili potpuni otkaz,

metode zasnovane na koritenju markovskih ili polumarkovskih
modela sigurnosti, koje se odlikuju sa vie stanja (ukljuujui i stanje
rezerve) i funkcijom vremenske zavisnosti vjerovatnoe stanja,
koritenje Weibullove raspodjele, kako za elemente, tako i za
podsisteme i sam sistem u cjelini i njeno testiranje,
metode prorauna koji odstupaju od klasinih usmjerenja u
teoriji pouzdanosti, gdje se raspodjele otkaza ne daju eksplicitno, nego se
nalaze iz njihove zavisnosti od sistema planskih remonta, nakon kojih se
vri procjena postojeeg stanja i mogunosti eksploatacije u narednom
periodu.
Dalji napredak u poboljanju procjene pouzdanosti, osim u
prilagoavanjima
klasinih
metoda
specifinostima
sloenog
termoenergetskog postrojenja, lei u potrebi skraivanja vremena ispitivanja
jednog ili vie faktora kroz izbor optimalnog plana skraenih ispitivanja
automatizacijom "on line" postupaka ocjene pouzdanosti i njeno
optimizacijom na bazi izabranih kriterijuma (najee ekonomskog
kriterijuma). Takoe je potrebno, uzimajui u obzir samu strukturu
tehnikog sistema kakav je termoenergetsko postrojenje i karakteristike
pouzdanosti pojedinih elemenata, dati mjeru vanosti i rangiranje po njoj
elemenata sa aspekta racionalne raspodjele resursa pri povienju same
pouzdanosti svakog od njih. Kao rezultat rjeavanja problema utvruje se
lista kritinosti krajnjih posledica otkaza. Uslovi koje je neophodno
posjedovati, da bi se do liste dolo, su: poznavanje uslova rada sloenog
termoenergetskog postrojenja, poznavanje njegove strukture i posjedovanje
baze podataka o otkazima elemenata (elektrane JUGEL, SAD, Evrope,
ostalih zemalja i termoelektrane Ugljevik snage 300 MW).
Treba istai i injenicu da je metodologija procjene pouzdanosti
veoma mnogo napredovala na polju elektronike, dok u sluaju pogonskih
sistema, gdje su zastupljene heterogene tehnologije (mainstvo, elektronika,
energetika i dr.), zahtjeva dalje prouavanje u smislu uvoenja drugih
pretpostavki (uspostavljanje redovnih procesa odravanja sa uvoenjem
tehnike dijagnostike, organizovanje i prikupljanje podataka o otkazima, uz
koritenje postojeih statistikih analiza).
Ciljevi predvianja pouzdanosti odnosno procesa utvrivanja
numerikih vrijednosti za sposobnost konstrukcije u zadovoljavanju
postavljenih zahtjeva pouzdanosti, su: procjena izvodljivosti, poreenje
moguih rjeenja, identifikacija moguih problema, planiranje snabdjevanja
394
i odravanja, utvrivanje nedostataka podataka, usaglaavanje u sluajevima

meusobne zavisnosti parametara, alokacija pouzdanosti i mjerenje napretka
u dostizanju postavljene pouzdanosti, [79] .
14.2.4 OSNOVNI ZADACI I EFEKTI SPROVOENJA

ANALIZE POUZDANOSTI I RASPOLOIVOSTI
Praenje pogonskog iskustva u radu termoelektrane je najee
obavezno u okviru elektroenergetskog sistema, pa je mogue nivo tanosti
znatno poboljati. Osnovni zadaci i efekti sprovoenja analize pouzdanosti i
raspoloivosti u sutini se ostvaruju kroz smanjenje gubitaka zbog otkaza i
nesrea.
Sistem se smatra nesposobnim za rad i eksploataciju ako je stanje
sistema takvo da vrijednost nekog od zadanih parametara koji karakteriu
sposobnost izvoenja odgovarajue funkcije cilja ne odgovara vrijednostima
definisanim normativno-tehnikom dokumentacijom. Moe se rei da otkaz
nastaje u trenutku kada je vrijednost kontrolisanog parametra dostigla jednu
od dozvoljenih granica (gornju ili donju) ili ako je izala izvan njih.
Smanjenje nivoa pouzdanosti i sigurnosti pogona termoelektrane sa
vremenom njihove eksploatacije (starenje) i iscrpljenje (snienje) vrstoe
materijala, odnosno pogoranje radnih karakteristika na kraju vijeka
upotrebe, zahtijeva najradikalniji korak u procesu reinenjeringa
realizaciju procesa revitalizacije, uz obavezne pratee procese sanacije,
rekonstrukcije i modernizacije postrojenja. Pri tome se zahtjeva i ispunjenje
dodatnog uslova vezanog za ekonomsku opravdanost procesa, a u odnosu na
gradnju adekvatnog novog objekta.
Polazei od glavnih zadataka i mogueg efekta sprovoenja analize
pouzdanosti termoelektrane, kao i mogue pojave odgovarajuih
oteavajuih faktora u zavisnosti od vrste (namjene), kapaciteta, opteg
stanja objekta, naina njegove prethodne eksploatacije i odravanja,
specifinosti lokacije i oekivanih promjena za produeni termin
iskoritenja, moe se konstatovati da revitalizacija postojeih sistema
termoelektrane, umjesto alternativne gradnje novih postrojenja, ima
ravnopravan status sa aspekta investicionog poduhvata. Iz tog razloga
395
postoji potreba za jasnim i preciznim definisanjem revitalizacije (pojam,

sadraji i ciljevi).
Uz dovoenje, pogoranih tokom eksploatacije, parametara
tehnikog sistema na projektovani ili unaprijed normirani i zahtjevani nivo,
uz poboljanje karakteristika pouzdanosti i sigurnosti, revitalizaciji se
dodaju i procesi sanacije, rekonstrukcije, modernizacije ili kompletne
zamjene novim poboljanim postrojenjima (sistemi zatite ivotne sredine,
sistemi za mjerenje, regulaciju i upravljanje, sistemi zatite i dr.).
Radi utvrivanja ukupne energetske, ekonomske i drutvene
opravdanosti procesa revitalizacije, neophodna su poetna posebna znanja
vezana za uvoenje tehnike dijagnostike i procjene pouzdanosti odnosno
sigurnosti tokom eksploatacije. Od kvaliteta i blagovremenosti ovih podloga
zavisi proces pripreme i revitalizacije sa aspekta potovanja utvrenih
rokova, obima i naina revitalizacije.
Osim dovoenja postrojenja u projektno ili u bolje stanje, proces
revitalizacije treba da obezbijedi i dopunske ciljeve: povienje efektivnosti,
raspoloivosti, ekonominosti i prilagoenosti savremenim zahtjevima
pouzdanosti i zatite ivotne sredine, kroz potovanje propisa o dozvoljenoj
emisiji i imisiji sistema termoelektrane.
Kao reper za opredeljenje za i protiv revitalizacije, mogu posluiti
odreena iskustva SAD, [98] . Potrebe za novim termoelektranama
smanjenje su za treinu na raun revitalizacije postojeih objekata, uz
smanjenje isputanja oksida sumpora i azota u atmosferu 50 70%. Pri tome
su postrojenja sa prosjenom efektivnou od 33% i raspoloivou od 82%
revitalizovana, iako su na raspolaganju bile nove tehnologije sa efektivnou
do 58% i raspoloivou preko 90%. Obim revitalizacije odreuje se u
zavisnosti od prethodne analize efektivnosti eksploatacije i dobijenih
karakteristika vezanih za pouzdanost, odnosno sigurnost sistema.
U zavisnosti od objektivnosti utvrenog postojeeg stanja i ocjene
preostalog vijeka upotrebe, uz koritenje analize pouzdanosti i njene
optimizacije na bazi ekonomskog kriterijuma, a po predloenoj
modifikovanoj metodi [4], kao i na bazi pogonske istorije, zapaanja radnog
osoblja i iskustava drugih, definiu se odreena dodatna ispitivanja vezana
za starenje ugraenih materijala u uslovima visokih i promjenljivih toplotnih
i mehanikih naprezanja, kao to su: zamor, korozija, mikrostrukturno
prodiranje defekata i naprslina i dr.
396
Termin revitalizacije iskljuivo je vezan za ocjenu karakteristika

tehnikog sistema, odnosno njegovih kritinih elemenata i ocjenjeni njihov
preostali vijek upotrebe. Sam proces planiranja revitalizacije ukljuuje i
odreivanje optimalnog produenog vijeka objekta na bazi uloenih
investicija i trokova odravanja, s jedne, i ostvarenih karakteristika vezanih
za ekonominost, pouzdanost i raspoloivost, s druge strane. Projektovani
vijek objekta odreen je i vijekom kritinih elemenata i posebno zavisi od
blagovremenog otkrivanja skrivenih defekata i spreavanja pojave otkaza i
znatno veih oteenja. Da bi se ovo postiglo neophodna je adekvatna
tehnika dijagnostika tokom rada, kao i mogunost procjene pouzdanosti, na
bazi kojih se sprovode korektivne i preventivne aktivnosti. Pri tome
odreivanje vijeka upotrebe, pouzdanosti i raspoloivosti sistema
termoelektrane treba zasnivati i na proirenoj mikrostrukturnoj analizi, uz
primjenu specijalne kontrolno-dijagnostike tehnike i aktivnosti
reinenjeringa na svim nivoima.
Iako su procedure za ocjenu preostalog vijeka upotrebe i procjenu
pokazatelja pouzdanosti jo uvijek u razvoju (u primjeni su konzervativne
procjene, koje imaju visoke faktore pouzdanosti, odnosno sigurnosti, radi
obezbjeenja od neizvjesne procjene), u zadnje vrijeme odgovarajui
stohastiki pristupi procjeni pokazali su se korisnim kako za odreivanje
obima i termina revitalizacije, tako i za usvajanje strategije njihovog
odravanja u produenom vijeku upotrebe objekta. Detaljno razraeni
algoritam toka aktivnosti revitalizacije sloenog sistema termoelektrane, dat
je na slici 169.
14.2.5 ANALITIKO PRAENJE I ODREIVANJE

PREOSTALOG VIJEKA UPOTREBE OBJEKATA
TERMOELEKTRANE
Koristei dva meusobno komplementarna naina: raunskog
(preko stepena istroenosti materijala) i eksperimentalnog (putem metoda
kontrole materijala sa i bez razaranja), mogue je doi do procjene
preostalog vijeka upotrebe cjeline termoelektrane. Prije poetka procesa
revitalizacije obino se primjenjuju razne analitike, deterministike ili
stohastike metode za odreivanje preostalog vijeka upotrebe na bazi
ispitivanja, najee na bazi ekonomskog kriterijuma.
397
Po etak aktivnosti vezanih za revitalizaciju

sistema termoelektrane
Preliminarna baza podataka
- Starenje opreme i
konstrukcije,
- Starost objekta (godina,
sati rada, broj startova),
- Projektni i radni uslovi,
- Rezultati ispitivanja i
izvrenih remonata tokom
eksploatacije,
- Ekonominost proizvodnje,
- Uloga i mjesto objekta
u elektroenergetskom
sistemu,
- Ekonomski potencijal
investitora,
- Uslovi okruenja
Karakteristike pouzdanosti,
odnosno sigurnosti, postrojenja
termoelektrane, dobijene na
bazi modifikovane metode
Definisanje kriterijuma za izbor

objekata revitalizacije
Mogu nost
revitalizacije
termoelektrane
DA
Baza podataka vezana
za modofikovanu metodu
za procjenu optimalne
pouzdanosti sistema
termoelektrane
NE
Alternativna gradnja
novog postrojenja
termoelelktrane
Baza podataka vezana za
vrijednost opreme i gradnje
novog energetskog objekta
Formiranje baze podataka za objekat koji se revitalizuje

- Pregled dokumentacije,
- Istorijat rada objekta,
- Rezultati analize i procjene pouzdanosti
termoelektrane,
- Utvr ivanje empirijskih zakona na bazi
statisti ke obrade podataka iz eksploatacije,
- Po etno utvr ivanje stanja objekta vizuelnim

pregledom i odgovarajuim intervjuima ili
anketama sa zaposlenim osobljem,
- Strategija razvoja elektroenergetskog sistema,
- Koritenje primarnih resursa i zavisnost od uvoza
Mogu nost
revitalizacije
sistema
termoelektrane
NE
DA
PRIPREMNA FAZA PROJEKTA ZA REVITALIZACIJU
Slika 169. Algoritam toka aktivnosti revitalizacije sistema

termoelektrane na bazi koritenja efekata rezultata analize
pouzdanosti i raspoloivosti
398
Ciljevi revitalizacije
- Produenje radnog vijeka bloka za period 15 i vie godina,
- Pove anje karakteristika pouzdanosti, odnosno sigurnosti,
ekonomi nosti rada i odravanja objekta,
- Modernizacija cjelina sistema, uz potrebnu sanaciju i
rekonstrukciju (elementi najkriti nijeg pogona + sistem za
upravljanje, regulaciju i zatitu),
- Poboljanje ekoloke prihvatljivosti objekta (DIN
standardi i preporuke Evropske Unije),
- Obezbjeenje optimalne ekonomske opravdanosti ulaganja
Podaci o alternativnom
rjeenju gradnje novog
energetskog objekta
Prethodna studija
opravdanosti
Detaljne metode ispitivanja

sa i bez razaranja materijala.
bilansna, termotehni ka i
elektri na ispitivanja
Utvrivanje i procjena
preostalog radnog vijeka
objekta
Inenjersko utvr ivanje

obuhvata radova sa preliminarnom analizom
trokova
Isporu ioci opreme
Administrativna analiza
PRIPREMNA FAZA PROJEKTA ZA REVITALIZACIJU
Studija
opravdanosti
Odluka o gradnji
Opti uslovi
za ugovaranje
Tehni ke specifikacije
za ugovaranje
Dodatna baza podataka

Preliminarna proDefinisanje
cjena pouzdanosti
alternativnih
revitalizovanog
tehni kih rjeenja
postrojenja u
fazi razrade i
projektovanja
Odreivanje obima
radova i izrada
tehni kih
Detaljna analiza
rjeenja
trokova
Konkurs
C
FAZA PROJEKTOVANJA

pouzdanosti i raspoloivosti (nastavak)
399
C
Izbor isporuioca opreme i izvo a a
Ugovaranje
Izrada izvo a kih

projekata od strane
isporuioca
Koordinacija i
sinhronizacija
Izrada glavnog
projekta
Isporuka opreme
i izvo enje radova
Putanje u pogon i
primopredajna ispitivanja
za utvr ivanje novog
nultog stanja
Zavretak procesa
revitalizacije
FAZA REALIZACIJE

pouzdanosti i raspoloivosti (nastavak)
Projekcija ponaanja objekta nakon revitalizacije do sada su bile

zasnovane na projekcijama ponaanja pouzdanosti cjelina na bazi klasinog
400
pristupa statistikih procjena (Weibullova raspodjela, markovski i

polumarkovski procesi, eksponencijalna raspodjela i dr.).
Komplementarnost predloene modifikovane metode za procjenu
optimalne pouzdanosti termoelektrane
i poetka realizacije procesa
revitalizacije, omoguuje u potpunosti koritenje kratkoronih i dugoronih
procjena pouzdanosti, [96,97] . Sam proces sistemskog utvrivanja i
praenja stanja opreme termoelektrane, uz koritenje reinenjeringa, ima za
cilj eliminaciju neracionalnih i skupih rjeenja, koja mogu dovesti u pitanje i
samu opravdanost procesa revitalizacije.
Racionalnost pristupa datog na
slici 170, ogleda se u progresivnom sve detaljnijem ispitivanju samo onih
komponenti koje nisu u nioj prethodnoj fazi pokazale apsolutno pozitivne
rezultate, to omoguuje koherentnije planiranje ispitivanja za
racionalizaciju svih trokova, a bez ugroavanja vijeka upotrebe cijelog
objekta.
Praenje stanja cjelina kao polazita za sve proraune i procjene bilo
preostalog ili proteklog vijeka upotrebe i donoenje odluke za revitalizaciju
na bazi tehnikih i ekonomskih kriterijuma, ne odreuju u potpunosti
ponaanje tehnikog sistema u budunosti. Prethodne analize potrebno je
dodatno dopuniti i efektima vezanim za predvianje ponaanja i njihovog
trajanja u budunosti (kratkorono ili dugorono gledano), kao i predvianje
parametara i njihove osjetljivosti na variranje vezano za cijenu goriva,
njegov kvalitet, raspoloivost postrojenja, ulogu i mjesto sistema
termoelektrane u okviru elektroenergetskog sistema i dr. U osnovi
prethodno definisanih elemenata lei tehnika dijagnostika zasnovana na
on line senzorima, aktivnoj pogonskoj bazi podataka, vrednovanju uticaja
istorijata pogona i dobijenih rezultata ispitivanja metodama sa i bez
razaranja materijala. Pri odvijanju procesa revitalizacije znaajna je i
mogunost ukljuivanja rekonstrukcije objekata termoelektrane u sisteme za
kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne energije.
Adekvatan primjer za ovo je Poljska, gdje su skoro sve
termoelektrane rekonstruisane u termoelektrane-toplane, dok je u zemljama
nastalih na prostoru biveg SSSR rekonstruisano oko 400 turbinskih jedinica
u nove kapacitete jedinine snage reda veliine 150 200 MWe i ukupnog
kapaciteta 13,5 GWe+15 GJ/s. U SAD je do kraja 1990. godine
rekonstruisano oko 612 termoelektrana na ugalj (snage 89.000 MW) i 499
termoelektrana na mazut (snage 64.000 MW), uz ukupna ulaganja reda
veliine 30 40 milijardi USD (prosjek 200 210 USD/kW). Takoe se vre
401
i rekonstrukcije za kombinovane cikluse sa integrisanom gasifikacijom, uz

ukupna ulaganja reda 791 USD/kW, ukljuujui i odsumporavanje. U
Japanu se vri prevoenje starih energetskih objekata termoelektrana sa
natkritinim parametrima manje jedinine snage, ranije angaovanih u
baznom pokrivanju optereenja, u moderne fleksibilne jedinice.
Rezultati analize na bazi

modifikovane metode za blok
odgovaraju e nominalne snage i fazu
ivotnog ciklusa objekta
Poetak
Baza podataka koritena za analizu
pouzdanosti sistema termoelektrane
PRVA
F A Z A I S P I T I V A NJ A
Iskustveni
podaci iz
pogona i procesa
odravanja
Projektno
dokumentacioni
podaci
Rezultati preliminarne
analize modifikovane
metode za procjenu
optimalne pouzdanosti
sistema termoelektrane
Vizuelna
inspekcija
Definisanje skupa najosjetljivijih kljunih elemenata sistema termoelektrane
D R U G A F A Z A I S P I T I V A NJ A
Detaljnija prouavanja
zasnovana na metodama sa
i bez razaranja materijala
Inspekcija kljunih elemenata

koji odreuju vijek objekta
Uporeivanje sa odgovarajuim
normativima, preporukama ili
standardima
Definisanje najkritinije cjeline sistema termoelektrane
T R E A F A Z A I S P I T I V A NJ A
Detaljno ispitivanje metodama

sa razaranjem i uzrokovanjem
materijala (uzimanje replika)
Testiranja i mjerenja uz
analizu napona i mehanizama
prostiranja defekata
Detaljna analiza parametara

pouzdanosti pomou
modifikovane metode za
konkretne sluajeve
Slika 170. Faze sprovoenja utvrivanja i praenja stanja

opreme sistema termoelektrane
402
O D R E I V A NJ E P R E O S T A L O G V I J E K A
T ERMOELEKTRANE I CJELIN A R E V I T A L I Z A C I J E
Obim revitalizacije
Nove vrijednosti
parametara
pouzdanosti
Nain izvoenja
revitalizacije
Formiranje baze
podataka
za novo nulto stanje
Finansijska sredstva
Ciljevi
revitalizacije
Novi
parametri
efikasnosti
procesa
(stepen korisnog
dejstva
postrojenja)
Zavretak
Slika 170. Faze sprovoenja utvrivanja i praenja stanja

opreme sistema termoelektrane (nastavak)
14.2.6 UPRAVLJANJE PREOSTALIM VIJEKOM

UPOTREBE TERMOELEKTRANE
Upravljanje preostalim vijekom upotrebe, odravanje na osnovu
pouzdanosti, uz analizu parametara rizika odnosno nepouzdanosti
visokotemperaturnih komponenti u termoelektrani ima sve znaajniju ulogu,
koja od inenjerskog profila osoblja termoelektrane zahtjeva rjeavanje
dodatnih zahtjeva, [78,79,80] . Ovaj proces, uz koritenje modernog prilaza
403
reinenjeringa, praktino znai povienje efektivnosti, brzine i smanjenje

trokova poslovanja.
Analize sloenog sistema termoelektrane sa aspekta oekivane
pouzdanosti i preventivnog inenjerstva imaju za zadatak ne samo
pronalaenje i otklanjanje slabih mjesta u postrojenju, nego i procjenu
trenutka i opravdanosti revitalizacije. Blagovremena odluka o revitalizaciji
za posledicu e imati i odgovarajuu rekonstrukciju i modernizaciju kako
dijela postrojenja tako i sistema u cjelini. U tom sluaju ostvarie se i
odgovarajue ekonomske utede u radu elektrane, a uloena sredstva bie
vraena kroz povienje pokazatelja pouzdanosti, odnosno poveanje
vremena u radu, a smanjenje vremena u otkazu.
Algoritam modifikovane metode za procjenu optimalne pouzdanosti,
zasnovan na sistemu tehnike dijagnostike i odravanja prema stanju,
znaajno poboljava postupak donoenja takve odluke u smislu vee
unifikacije metode na blokovima ija nominalna snaga se razlikuje od
referentne, [4].
Primjer jednog od savremenijih integrisanih koncepata razvijenog u
MPA tudgart, sa integracijom postojeih znanja i odgovarajuih metoda
klasine analize preostalog vijeka upotrebe, odravanja baziranog na stanju,
procjene rizika i upravljanja preostalim vijekom upotrebe, prikazan je u
okviru poglavlja 9, slika 150.
404
Poglavlje 15

405


406
Posljedice

dr.).
Veoma visok rizik
Znaajne
Visok rizik
Srednje
Neznatne
Srednji rizik
Mali rizik
Mala
Srednja
Visoka
Vjerovatnoa
pojavljivanja

407

na slici 173.
Analiza rizika
Odreivanje rizika
Procjenjivanje
rizika
Ocjenjivanje rizika
rizika,
Analiza opcija
Menadment
rizikom
Donoenje odluka,
Implementacija,
Praenja


kljuna pitanja:
408

Poetak

. Opis problema,
Dokumentacija
Ne
Da li se zahtijeva
odreivanje rizika?
Da
Odreivanje rizika

kada je to podesno
Dokumentacija
Kraj analize
409


KVALITETOM
rizika.
410

Odre ivanje
po etnog dogaaja
havarije
Odre ivanje
puta razvoja
havarije
Baza podataka o
po etnim
dogaajima
Crtei i druga
dokumentacija
objekta
Analiza mogu ih
puteva razvoja
havarije
Analiza posljedica
svakog lanca
Objedinjavanje
posljedica i
vjerovatnoa
Analiza rizika
Baza znanja

realizacija su:
P1 = PA PB PC,
P2 = PA PB (1 - PC),
P3 = PA (1 - PB),
P4 = 1 - PA,
(44)
411

respektivno.
R=
(45)


176).
412

[105,106,107,108] .
Legenda:

413

31.
izrazu:
Ci = B1i B2i B3i,
(46)
Uestanost
pojave otkaza
(poremeaja)
Praktino se
ne dogaa
Dogaa se
veoma rijetko
...
Dogaa se
veoma esto
Stepen
B1
1
2
...
10
Verovatnoa
otkrivanja
otkaza
Praktino se
uvijek otkriva
Uvijek se
otkriva
...
Ne moe se
otkriti
Stepen
B2
1
2
...
10
Teina
posljedice
otkaza
Nema
posljedica
Posljedice su
neznatne
...
Tehnika
katastrofa
Stepen
B3
1
2
...
10

414

RIZIKA
duine).
415

Q=
Z1 Z 2 Z 3 Z 4 H
.
n
(47)
gdje su:
Z 1 Z2 Z 3 Z4 = 1 .
podacima.
416

cjelina.
417

SAD
Uzrok
Koliina
Procenat
oprema treih strana
oprema odravalaca
pomjeranje tla
drugi uzroci
1384
2. Mehanika oteenja
415
17
3. Korozija
226
15
124
5. Drugi uzroci
170
: 2459
100
Procenat
56
69
6
2
14
9
: 100

418

tee posljedice.

analizu FMECA.
419

420
Poglavlje 16
TUMA POJMOVA U ODRAVANJU
I POUZDANOSTI
16.1 UVOD
Od poetaka razvoja disciplina odravanje i pouzdanost do danas,
nastajali su razliiti pojmovi i definicije u podruju odravanja. U poetku
su pojmovi i definicije iz odravanja i pouzdanosti nastajali nezavisno u
pojedinim zemljama, u okviru tehnikih grana. Globalizacijom trita
znanja, roba i usluga nametnuta je potreba standardizacije i unifikacije u
svim ljudskim djelatnostima i potrebama, a posebno u podruju odravanja i
pouzdanosti, kao relativno mlaoj naunoj disciplini.
U tom smislu, zemlje Evropske Unije su pokrenule inicijativu da se
izrade Evropske norme (standardi) u oblasti odravanja. Evropski Odbor za
standardizaciju CEN (Comite European de Normalisation, European
Committee for Standardization) razradio je i dao na javno izjanjavanje svih
zainteresovanih Terminologiju odravanja, a kao rezultat usvojen je
Evropski standard EN 13306:2002. Ovaj standard je od strane CEN odobren
07. marta 2001. godine.
Sam izvod Evropskog standarda pod nazivom Terminologija
odravanja, dostupan je u tri slubene verzije (na engleskom, francuskom i
njemakom jeziku). Verzija u nekom drugom jeziku prevedena pod
odgovornou CEN lana koji zna taj jezik, predata Centralnom
Sekretarijatu CEN ima isti status kao i slubene verzije. Radi podsjeanja,
CEN lanovi su nacionalni odbori slijedeih drava: Austrija, Belgija,
421
Danska, Finska, Francuska, Kipar, Estonija, Maarska, Letonija, Litvanija,

Malta, Poljska, Slovaka, Njemaka, Grka, Island, Irska, Italija,
Luksemburg, Holandija, Norveka, Portugal, eka, panija, vedska,
vicarska i Velika Britanija.
Osnovna uloga i cilj primjene ovih standarda je definisanje pojmova
koji se koriste u svim pojedinanim postupcima, kao i u ukupnom postupku
odravanja i u upravljanju odravanjem, bez obzira na vrstu objekta, osim u
sluaju softverskih programa.
Odgovornost svakog sistema odravanja je vezana za definisanje
odgovarajue strategija odravanja na osnovu tri glavna kriterija: osiguranje
raspoloivosti sredstava za traenu namjenu (esto uz optimalnu cijenu),
uzimanje u obzir sigurnosnih i bezbjedonosnih zahtjeva vezanih uz pojedine
elemente za radnike odravanja i korisnike i, na kraju, ako je potrebno,
osiguranje zahtjeva vezanih za zatitu ivotne sredine, za trajnost
(izdrljivost) pojedinih elemenata i/ili kvalitet proizvoda ili pruene usluge
uzimajui u obzir samu cijenu, ukoliko je to potrebno.
Dodatni zadatak zahtjeva Tehnikog komiteta CEN/TC 319
Odravanje odnosio se na definisanje kombinovanog rjenika, norme ili
standarda za Odravanje, koji e ukljuiti glavne pojmove i njihove
definicije.
Odravanje ima neophodan doprinos kod ire pouzdanosti
(dependability) sredstva odnosno nekog elementa. Tane i formalne
definicije su potrebne da bi korisniku Standarda u odravanju dali potpuno
razumijevanje zahtjeva u oblasti odravanja.
Izrazi koji su sadrani u ovim standardima pokazuju da odravanje
nije ogranieno samo na tehnike aktivnosti nego ono obuhvata i sve druge
zahvate, kao to su planiranje, organizovanje i rad sa dokumentacijom,
kontrole, inspekcije i mnoge druge. Standard IEC 60050 (191) je koriten
kao osnova za formulisanje ovog standarda, [114] .
16.2 OSNOVNI POJMOVI (FUNDAMENTAL TERMS)

Pojam terotehnologije relativno je nov u poslovnoj praksi i esto se,
i pogreno, zamjenjuje pojmom odravanja. Da bi se istakle razlike izmeu
pojmova terotehnologije i pojmova odravanja prema EN 13306:2002,
najjednostavnije je zapoeti su definicijama osnovnih pojmova i njihovim
422
znaenjem u terotehnologiji odnosno paralelno sa definicijama pojmova u

odravanju. Naime, ovaj evropski standard specificira opte pojmove i
definicije u okviru tehnikih, administrativnih i upravljakih oblasti
odravanja tokom ivotnog ciklusa i ne odnosi se samo na pojmove koji se
koriste samo za odravanje programa.
16.2.1 TEROTEHNOLOKI POJMOVI I DEFINICIJE

Tehnologija predstavlja skup metoda i postupaka za transformaciju
ulaza (inputa) u izlaze (outpute) ili naunu disciplinu koja je usmjerena na
istraivanje metoda, procedura i vjetina za nauno prikazivanje
organizovane i usmjerene ljudske djelatnosti, kojoj je svrha pruanje usluga
i prerada prirodnih proizvoda (sirovina) namijenjenih zadovoljavanju
ljudskih potreba.
S pojmom tehnologija povezan je i pojam tehnoloki proces, pod
kojim se podrazumijeva definisan odgovarajuom poslovnom procedurom
redoslijed i nain izvrenja pojedinih aktivnosti, s ciljem realizacije
proizvoda ili usluge odreenih svojstava i propisanog kvaliteta.
Odravanje predstavlja skup aktivnosti administrativnog,
organizacijskog, tehnikog i tehnolokog karaktera, iji je cilj ouvanje i
poboljanje radnih karakteristika ili osiguranje stanja odravanog sredstva, a
u kojem ono ima sposobnost obavljanja namjenske funkcije.
Organizacija je funkcionalna sloena struktura namijenjena
izvravanju poslovnih procesa, sastavljena od vie dijelova (podstruktura)
meusobno povezanih funkcionalnim procedurama kojima se odreuju
hijerarhija, meuzavisnosti pojedinih podstruktura, kao i sami prioriteti u
izvravanju funkcije organizacije.
Projektovanje organizacije je dugoroan i sveobuhvatan proces
namjernog i kontrolisanog razvoja i promjene same organizacije,
definisanja, kao i provjere kvaliteta poslovnih procedura, s ciljem povianja
efektivnosti organizacije.
Organizacijska struktura je skup funkcionalnih poslovnih
procedura kojima su odreeni stalni ili promjenljivi raspored zaposlenih u
grupe s odreenim zadacima, kao i njihove relacije.
Operativni nivo organizacije je najnii nivo hijerarhijske strukture
jedne organizacije. Sastavni dio operativnog nivoa su i pojedini izvrioci
423
osnovne djelatnosti organizacije odnosno onih koji proizvode, pruaju

usluge, osiguravaju ulaz i neposredno ga transformiu u izlaz organizacije.
Osnovno sredstvo je trajno materijalno poslovno sredstvo ija
nabavna cijena ne prelazi zakonom propisani iznos.
Tehniko sredstvo je materijalno osnovno sredstvo, odnosno sistem
koji predstavlja skup elemenata i relacija izmeu elemenata i njihovih
karakteristika meusobno povezanih u cjelinu s mogunou izvrenja
korisnog rada. Svoju namjenu tehniko sredstvo po funkciji i cilju moe
izvravati autonomno ili u sklopu sistema vieg nivoa.
Tehniki sistem je skup elemenata ili podsistema koji u sinergijskoj
aktivnosti ostvaruju neku projektovanu funkciju.
Podsistem - komponentni sistem - komponentni podsistem je
funkcionalna cjelina koja je sastavni dio nekog sistema, a u odreenom
stepenu analize moe se smatrati i sistemom.
Element - komponenta sistema - komponenta podsistema je
funkcionalna cjelina ili dio sistema odnosno podsistema, koji se ne sastoji
od manjih funkcionalnih cjelina.
Stanje tehnikog sistema je opis stepena realizacije funkcije
(realizacije projektovane odnosno deklarisane radne aktivnosti).
Pouzdanost je vjerovatnoa sa odreenom nivoom povjerenja, da e
sistem uspjeno obaviti funkciju za koju je namijenjen bez otkaza i unutar
specificiranih granica datih rezultata.
Pouzdanost se analizira uzimajui u obzir prethodno vrijeme
koritenja sistema, specificiranog vremena trajanja aktivnosti na propisan
nain pod specificiranim nivoom optereenja i u svrhu za koju je
namijenjen.
Pogodnost odravanja (Maintainability) je karakteristika sistema
da se moe, pod utvrenim uslovima upotrebe, zadrati u radnom stanju ili
vratiti u radno stanje definisano projektovanom funkcijom, kada se
odravanje obavlja pod utvrenim uslovima i po odreenom reimu.
Spremnost za upotrebu (radna spremnost, spremnost,
raspoloivost) je svojstvo sistema da realizuje odnosno obavlja
projektovanu funkciju u potrebnom trenutku i u odreenom vremenskom
intervalu. Spremnost sistema postoji bez obzira nalazi li se on u radu ili u
stanju mirovanja (stand by).
Zastoj je stanje sistema u kojem on ne moe izvravati projektovanu
i oekivanu funkciju.
424
Ispravnost je svojstvo proizvoda ili sistema da u potpunosti

ispunjava zahtjeve iz njegove specifikacije.
Defekt (greka) je odstupanje karakteristika kvaliteta koje dovodi do
toga da sistem ne izvrava specificirane i predvidive zahtjeve upotrebe.
Greke se mogu klasifikovati u etiri klase prema stepenu uticaja.
Neispravnost je odstupanje kvaliteta proizvoda ili izlaza sistema u
poreenju sa postavljenim i specificiranim zahtjevima funkcije kriterijuma.
Rekonstrukcija je aktivnost kojom se mijenjaju karakteristike
sistema najee u cilju poboljanja uinka.
Zahvat odravanja (reparatura, popravka) je vraanje elemenata
sistema odnosno samog sistema u stanje spremnosti ili u stanje specificirane
radne aktivnosti.
Nadzor je specifini zahvat odravanja kojim se ostvaruje uvid u
stanje sistema pomou stalnih ili povremenih pregleda.
Otkaz je prestanak radne sposobnosti sistema, odnosno
nemogunosti da izvrava projektovane aktivnosti ili da ostvaruje
projektovanu funkciju.
Pojam otkaza bitno je povezan sa pojmom funkcije kriterijuma, jer
se definisanjem funkcije kriterijuma moe promijeniti i kvalifikacija otkaza.
Otkaz povezan sa funkcijom kriterijuma je iri pojam, koji u sebi
sadri pojmove zastoja, greke, neispravnosti, pa ak i spremnosti sistema.
Intenzitet otkaza je odnos funkcije gustine pojave stanja u otkazu i
kumulativne gustine pojava stanja u radu. Pojednostavljeno reeno, to je
odnos izmeu broja elemenata koji su otkazali i ukupnog broja elemenata
tokom rada sistema u nekom vremenskom periodu.
Funkcija kriterijuma je funkcija koja odreuje prihvatljivi izlaz
nekog sistema. Najee, to je granica koja definie najmanji prihvatljivi
nivo izlaza realizovanog radom sistema, ali moe biti i definisano polje
prihvatljivih izlaza i to statiko ili dinamiko.
Popravljivost je svojstvo elementa ili sistema u cjelini koje odreuje
mogunost sistema da ponovo izvrava specificirane radne aktivnosti
definisane funkcijom kriterijujma, nakon zahvata odravanja, tj. po
otklanjanju neispravnosti.
Trajnost je svojstvo elementa ili sistema da odrava projektovanu i
funkcijom kriterijuma specificiranu radnu aktivnost u toku eksploatacije do
graninog stanja.
425
U toku perioda trajnosti, element ili sistem se moe vie puta

ukljuivati u rad i iskljuivati i podvrgavati odreenim zahvatima
odravanja.
Tehnika dijagnostika je sastavni dio modela odravanja prema
stanju, koji daje odgovor na pitanje kakvo je stanje elementa ili sistema u
cjelini u odreenom vremenskom trenutku.
ivotni ciklus sistema je vrijeme od poetka ulaganja materijalnih
sredstava s ciljem realizacije sistema pa do konanog izdvajanja sistema iz
procesa eksploatacije.
Eksploatacioni vijek sistema je vrijeme od putanja sistema u rad
do njegovog iskljuivanja iz eksploatacije. U tom periodu moraju se vratiti
sva sredstva uloena u sistem a utroena u ivotnom ciklusu sistema.
Srednje vrijeme izmeu otkaza (Mean Time Between Failures MTBF) je prosjeno vrijeme izmeu otkaza nekog sistema u odreenom
periodu eksploatacionog vijeka upotrebe. U principu, ovo vrijeme je
promjenljiva veliina u razliitim fazama eksploatacionog vijeka.
Srednje vrijeme do ponovnog uspostavljanja funkcije (Mean
Time to Restore Function - MTTR) esto se zamjenjuje sa pojmom
srednjeg vremena popravke - Mean Time to Repair. U praksi je pogodnije
upotrebljavati pojam Mean Downtime - MDT to oznaava srednje ukupno
vrijeme otkaza. U MDT je ukljueno i vrijeme koje protekne od pojave
otkaza do ponovnog poetka specificirane radne aktivnosti definisane
funkcijom kriterijuma, to znai da je veliina MDT izraunata na osnovu
ukupnih vremena zastoja sistema ili Total Downtime - TDT.
Srednje vrijeme do pojave otkaza (Mean Time to Failure MTTF) je vrlo slino pojmu MTBF, a u analizi pouzdanosti ima isto
znaenje i brojanu vrijednost za neki odreeni sistem i odreeni period
eksploatacionog vijeka upotrebe. MTTF daje orijentacionu vrijednost
vremena rada sistema u kojem vjerovatno nee doi do pojave otkaza, iako
je takav podatak upotrebljiv za sistem uopte a ne za odabrani trenutak
eksploatacionog vijeka upotrebe.
Srednje vrijeme izmeu odravanja (Mean Time Between
Maintenance - MTBM) ima odreeno znaenje u eksploataciji samo u vezi
s preventivnim odravanjem, kada slui za planiranje zahvata odravanja.
Srednje vrijeme preventivnog odravanja (Mean Preventing
Maintenance Time - MPMT) ima eksploatacijsku vrijednost samo kod
planiranja preventivnog odravanja i radi prorauna veliine MDT.
426
Poslovna sredstva su sva sredstva potrebna nekoj organizaciji za

obavljanje funkcije, odnosno neophodna za ostvarivanje funkcije
transformacije ulaza organizacije u izlaz prema definisanom skupu
procedura i u skladu s definisanom funkcijom kriterijuma. Poslovna
sredstva, na osnovu perioda trajanja, mogu se podijeliti na dugotrajna i
kratkotrajna poslovna sredstva.
Dugotrajna poslovna sredstva mogu se uslovno nazvati osnovna
sredstva, koja se mogu podijeliti na materijalna dugotrajna poslovna
sredstva (materijalna osnovna sredstva) i na nematerijalna dugotrajna
poslovna sredstva (nematerijalna osnovna sredstva).
Materijalna osnovna sredstva su trajna sredstva za obavljanje
odreene proizvodne ili uslune djelatnosti, a najee su to sistemi koji
ukljuuju zemljite, graevine, postrojenja, opremu, alat, pribor, uputstva za
upotrebu, sve avanse za nabavku materijalnih osnovnih sredstava,
investicije u toku, knjige, umjetnika djela, raunarski programi (softveri),
poslovne procedure i procedure kontrole kvaliteta i sva dugorona
finansijska imovina (akumulisana amortizacija, udjeli i deonice, dugoroni
krediti, depoziti i potraivanja).
Nematerijalna osnovna sredstva ine svu trajnu nematerijalnu
imovinu organizacije i obuhvataju patente, licence, zatitne znakove,
davanja za istraivanje i razvoj, nematerijalna ulaganja u pripremi, avanse
za nematerijalna sredstva i akumulisanu amortizaciju nematerijalne imovine.
Kratkotrajna poslovna sredstva koja se nazivaju obrtna sredstva,
takoe se mogu podijeliti na kratkotrajna materijalna poslovna sredstva i
kratkotrajna nematerijalna poslovna sredstva.
Materijalna obrtna sredstva obuhvataju sirovine, zalihe, sitni
inventar, potroni materijal, nedovrenu proizvodnju, novac na raunima i
sva kratkorona potraivanja.
Nematerijalna obrtna sredstva obuhvataju sva ulaganja u
aktivnosti prikupljanja i obrade poslovnih informacija, to znai trokove
svih aktivnosti Business Intelligencea. Vrijednost poslovnih informacija
odmah se ugrauje u novi proizvod i uslugu. Prema zakonskim propisima
koji reguliu raunovodstveno poslovanje, nematerijalna obrtna sredstva se
ne evidentiraju kao obrtna sredstva nego odmah terete trokove poslovanja.
Samo tehnika dugotrajna poslovna sredstva od svih materijalnih
osnovnih sredstava su predmet terotehnologije. Terotehnologija se moe
definisati kao tehnologiju upravljanja tehnikim osnovnim sredstvima
427
(menadment tehnikih osnovnih sredstava) ili kao menadment

posjedovanja tehnikih materijalnih sredstava.
Kvalitet (Quality) predstavlja vrlo esto koriten izraz za opis
svojstva bilo ega, ali bez preciznijeg odreenja sadraja i obima pojma. U
tehnikoj i ekonomskoj praksi pojam kvaliteta je, za razliku od
kolokvijalnog i esto nejasnog obima i sadraja pojma, bitno ogranien na
nivo kao izraz mjere komponenata kvaliteta.
Kvalitet tehnikog sistema definie radna ostvarenja radne aktivnosti
sistema. Kvalitet sistema se definie kao skup svih radnih svojstava sistema
koji odreuju parametre upotrebljivosti, uzimajui u obzir radne uslove i
potrebno vrijeme rada. Komponente kvaliteta tehnikih sistema su
funkcionalnost, pouzdanost, ekonominost i sigurnost.
Funkcionalnost je mjera kapaciteta i rezultata rada sistema, koja se
izraava radnom specifikacijom za aktivnost za koju je sistem projektovan,
odnosno izraen. Jedan od oblika funkcionalnosti je kapacitet sistema.
Ekonominost oznaava mjeru ukupnih trokova proizvodnje
sistema i njegovog pogona u eksploataciji sistema po jedinici proizvodnje
sistema.
Sigurnost (Safety) je osobina sistema da svojim otkazom nee
ugroziti radne sposobnosti ili otetiti druge sisteme ili osobe sa kojima
zajedno ostvaruje radnu funkciju.
Pouzdanost (Reliability) je vjerovatnoa da e odreeni sistem
ostvariti odreenu radnu aktivnost u oekivanom vremenskom periodu i u
unaprijed odreenim odnosno definisanim radnim uslovima.
Radni uslovi sistema predstavljaju posebno vaan faktor pri
procjeni pouzdanosti, funkcionalnosti i ekonominosti sistema.
Pod radnim uslovima se podrazumijevaju spoljanji i unutranji
uslovi rada, ali i specificirani zahtjevi sistema (radni uslovi za koje je sistem
projektovan i izraen), a posebno radni uslovi sistema (unutranji) koji
odreuju funkciju sistema (kapacitet, instalisana snaga i dr.). Pod
spoljanjim radnim uslovima podrazumijevaju se uslovi okoline u kojim
sistem radi (temperatura, vlaga, vibracije, praina, slanost, buka i dr.).
Radni uslovi sistema od posebnog su znaaja kod analize
ekonominosti i pouzdanosti.
Uporeivati ekonominost dvaju sistema nije mogue vriti ako je
jedan od njih projektovan za teke uslove okoline (rad u vlazi, praini, u
korozivnoj sredini), a drugi, sa istom funkcijom, za rad u kontrolisanim
uslovima.
428
Slino, nije mogue uporeivati procjenu pouzdanosti dvaju sistema

od kojih je jedan projektovan za teke uslove rada (za teke uslove okoline i
naglo promjenljiva optereenja), a drugi nije projektovan za teke uslove
rada, a u njima radi.
Detaljniji prikaz ovih i ostalih pojmova iz ove oblasti dat je u okviru
[6,12,43,115,116,117] .
16.2.2 OSNOVNI IZRAZI PREMA EN 13306:2002

Odravanje (Maintenance). Kombinacija svih tehnikih,
administrativnih i upravljakih aktivnosti tokom ivotnog ciklusa nekog
elemenata, koje su preduzete da bi ga podrale ili vratile u stanje u kojem
moe obavljati odreenu funkciju.
Upravljanje odravanjem (Maintenance Management). Sve
aktivnosti upravljanja koje utvruju strategije za postizanje ciljeva u
odravanju, utvruju odgovornost, a njih primjenjuju kroz metode kao to
su planiranje, kontrola i nadgledanje, unapreenje metoda u organizaciji,
kao i kroz ekonomske aspekte.
Ciljevi odravanja (Maintenance Objective). Ciljevi odreeni ili
prihvaeni od strane rukovodstva i uprave za odravanje. Ovi ciljevi mogu
ukljuiti raspoloivost, redukciju trokova, kvalitet proizvoda, zatitu
ivotne sredine, sigurnost i dr.
Strategija odravanja (Maintenance Strategy). Primijenjene
metode upravljanja koje se koristi da bi se postigli ciljevi u odravanju.
Plan odravanja (Maintenance Plan). Strukturna postavka
obaveza koja sadri odreivanje metoda (aktivnosti), postupaka (procedura)
i pomonih sredstava (resursi i vremenski okviri) potrebnih za odravanje
tokom odreenog vremena za vrijeme ivotnog ciklusa elementa.
Predviena (zahtijevana) funkcija (Required Function). Funkcija
ili kombinacija funkcija elemenata koja se smatra potrebnom kako bi se
ostvario postavljeni cilj.
ira pouzdanost. Sloeno svojstvo koje opisuje raspoloivost i
odgovarajue uticajne faktore: pouzdanost, pogodnost odravanja i
mogunost pruanja podrke odravanju. Ovo svojstvo se koristi iskljuivo
za uopteno opisivanje i nema kvantitativnu dimenziju.
Mogunost pruanja podrke odravanju (Maintenance
Support). Sposobnost organizovanja odravanja da ima pravu podrku
429
odravanja na potrebnom mjestu da bi se izvela traena aktivnost odravanja

u datom vremenu tokom odreenog vremenskog perioda.
[6,12,43,118,119,120,121,122,123].
16.2.3 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA CJELINE

SISTEMA (ITEM RELATED TERMS) PREMA
EN 13306:2002
Cjelina (Item). Bilo koji dio, komponenta, ureaj, podsistem, radna
jedinica, oprema ili sistem koji se moe pojedinano posmatrati.
Pri tome se odreeni dio cjeline (npr., komplet ili uzorak) takoe
moe tretirati kao pojedinana cjelina.
Sredstvo ili resursi (Asset). Obraunska cjelina ili formalna
inventarska stavka.
Popravljiva cjelina (Repairable Item). Cjelina unaprijed odreena
da se po tehnikim, ekonomskim i drugim faktorima moe popraviti do
stanja u kome e obavljati traenu funkciju.
Drugi faktori mogu biti ekoloke ili druge specifine prirode.
Popravljena cjelina je cjelina koja je nakon otkaza uspjeno
popravljena i obavlja svoju funkciju.
Potrona cjelina (Consumable Item). Onaj materijal u odravanju
koji se troi a nije naveden u sastavnici.
Ova cjelina ili materijal predvien je za jednokratnu upotrebu.
Rezervni dijelovi (Spare Parts). Element namijenjen za zamjenu
njemu odgovarajueg elementa, s ciljem da bi se traena originalna funkcija
odrala.
Originalni element se moe kasnije popraviti.
Element koji je zamijenjen ili treba da bude zamijenjen za odreenu
opremu moe se zvati element za zamjenu ili krae zamjena.
Nivo podjele ili sastavni nivo (Indenture Level). Stepen podjele
cjeline u smislu izvoenja aktivnosti odravanja.
Primjeri nivoa podjele mogu biti sistem, podsistem i komponenta.
Nivo podjele zavisi od sloenosti konstrukcije cjeline, pristupanosti
odnosno dostupnosti podsistemima, kvalifikaciji osoblja u odravanju,
postrojenjima za testiranje opreme, uslova sigurnosti, itd.
430

[6,12,43,115,116,117,118,120,121,122,123,124,125,126,127,128] .
16.2.4 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA SVOJSTVA

CJELINA (PROPERTIES OF ITEMS) PREMA
EN 13306:2002
ira pouzdanost (Dependability). Sloen pojam koji opisuje
raspoloivost, kao i sve faktore koji na nju utiu: pouzdanost, pogodnost
odravanja i mogunost podrke odravanju.
Pouzdanost se koristi samo za opti opis u nekoliinskom smislu.
Raspoloivost (Availability). Sposobnost cjelina da obavlja traenu
funkciju pod odreenim uslovima u datom trenutku ili tokom odreenog
vremena, pod pretpostavkom da su svi potrebni spoljanji resursi
obezbijeeni.
Raspoloivost zavisi od kombinovanih aspekata pouzdanosti,
pogodnosti odravanja, kao i od mogunosti pruanja podrke odravanju.
Potrebni spoljanji resursi, ne raunajui odravanje, ne utiu na
ukupnu raspoloivost cjelina.
Pouzdanost (Reliability). Sposobnost cjeline da obavlja zadatu
funkciju pod datim uslovima tokom datog vremenskog perioda.
Izraz pouzdanost se takoe koristi kao mjera za pouzdanost
izvravanja zadatka odnosno mjera pouzdanog rada i moe se definisati kao
vjerovatnoa.
Pogodnost odravanja (Maintainability). Sposobnost elementa da
se, pod bilo kojim uslovima rada, moe odravati ili vratiti u stanje u kojem
moe obavljati traenu funkciju, kad se obavi postupak odravanja pod
odreenim uslovima, uz korienje odgovarajuih procedura i resursa.
Pogodnost odravanja se takoe koristi i kao mjera za efikasnost
odravanja.
Prilagodljivost, usaglaenost (Conformity). Ispunjenje odreenih
zahtjeva (zadatih specifikacija) od strane cjelina, procesa ili usluge.
Trajnost, izdrljivost (Durability). Sposobnost cjeline da obavlja
traenu, odnosno predvienu, funkciju pod utvrenim uslovima rada i sa
odravanjem, do dostizanja graninog stanja.
431
Granino stanje cjeline moe biti okarakterisano kao kraj korisnog

vijeka upotrebe, nepodobnou zbog bilo kojih ekonomskih ili tehnikih
razloga ili nekih drugih relevantnih faktora.
Sposobnost (Capability). Mogunost cjeline da obavlja odreenu
funkciju sa datim koliinskim karakteristikama i pod datim unutranjim
stanjima.
Unutranja stanja se odnose, na primjer, na bilo koju kombinaciju
ispravnih ili neispravnih cjelina.
Paralelnost, redundansa (Redundancy). Postojanje vie od jednog
naina u datom trenutku za obavljanje traene funkcije kod neke cjeline.
Aktivna paralelnost, redundansa (Active Redundancy). Stanje
paralelnosti u kome su svi naini za obavljanje traene funkcije namijenjeni
da se odvijaju istovremeno (simultano).
Pripravna paralelnost, redundansa (Standby Redundancy). Ono
stanje paralelnosti u kome je dio naina za obavljanje traene funkcije
namijenjen da radi, dok ostali naini ne rade dok se za njima ne ukae
potreba.
Vijek upotrebe, ivotni vijek (Useful life). Pod datim uslovima,
vremenski interval od odreenog trenutka do trenutka kada pod odreenim
uslovima rada uestanost otkaza postane neprihvatljiva ili kada se element
smatra nepopravljivima kao rezultat neispravnosti ili zbog nekih drugih
vanih faktora.
Otpornost na otkaz (Fail Safe). Konstrukciono svojstvo cjeline
koje spreava otkaz u cjelini da uslovljava kritine greke.
Intenzitet otkaza (Failure Rate). Broj otkaza kod cjeline u datom
vremenskom intervalu podijeljeni s duinom trajanja vremenskog intervala.
U nekim sluajevima, vremenska jedinica moe biti zamijenjena
brojem korienja.
[6,12,43,115,116,117,118,120,121,122,123,124,125,126,127,128,129] .
432
16.2.5 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA OTKAZE /

DOGAAJE (FAILURES / EVENTS) PREMA
EN 13306:2002
Otkaz (Failure). Prekid sposobnosti cjeline da obavlja predvienu
funkciju.
Poslije otkaza cjelina ima greku (neispravnost), koja moe biti
djelimina ili kompletna.
"Otkaz" je dogaaj, razliit od greke/kvara koja predstavlja
stanje.
Uzrok otkaza (Failure Cause). Okolnosti ili razlozi vezani uz
konstrukciju, proizvodnju, postavljanje, koritenje i odravanje, a koji su
dovele do otkaza.
Razlog za otkaz moe biti rezultat jedne ili vie od navedenih
stavki: greka u projektovanju, greka pri izradi elementa, greka pri
montai, pogreno koritenje, greke kao posljedica neadekvatnog
odravanja.
Otkaz zbog pogrenog projektovanja (Design Failure). Otkaz
zbog nepotpunog (neadekvatnog) projektovanja cjeline.
Proizvodni otkaz (Manufacturing Failure). Otkaz zbog nepraenja
ili neadekvatne procedure tokom proizvodnje cjeline ili zbog odstupanja od
projekta cjeline.
Otkaz u postavljanju-montai (Installation Failure). Otkaz zbog
pogreno izvedene procedure postavljanja (sastavljanja).
Otkaz zbog nepravilne upotrebe (Misuse Failure). Otkaz zbog
prisustva naprezanja tokom rada koja prelaze izdrvljivost cjeline, to moe
biti prouzrokovano koritenjem cjeline izvan propisanih i oekivanih
granica.
Otkaz zbog pogrene upotrebe (Mishandling Failure). Otkaz
prouzrokovan nepravilnom upotrebom cjeline ili nepanjom u radu.
Otkaz vezan uz odravanje (Maintenance Related Failure).
Otkaz zbog nepotpunog ili nepravilno izvedenog zadatka odravanja.
Otkaz zbog istroenosti (Wear-Out-Failure). Otkaz ija
vjerovatnoa pojave raste s radnim vremenom, brojem korienja cjeline ili
prisutnim naprezanjem.
433
Otkaz zbog starosti (Ageing Failure). Otkaz ija vjerovatnoa

pojavljivanja raste s vremenom. Ovo vrijeme je nezavisno od vremena koje
cjelina provede u radu.
Starenje je fiziki fenomen koji podrazumijeva promjenu fizikih
i/ili hemijskih svojstava materijala.
Otkazi zbog zamora materijala. Otkazi ija vjerovatnoa
ostvarivanja raste sa poratsom vremena provedenog u radu i sa brojem
izvrnih operacija ili sa porastom napona u materijalu.
Zamor materijala je fiziki fenomen ija je posljedica gubitak
materijala ili njegova deformacija.
Degradacija (Degradation). Nepovratan proces pogoranja jednog
ili vie svojstava cjeline, prouzrokovan vremenom, upotrebom ili
spoljanjim faktorima.
Degradacija moe dovesti do otkaza.
Degredacija se esto naziva zamorom materijala.
Uzroni (povezani, zajedniki) otkaz (Common Cause Failure).
Otkaz razliitih cjelina zbog jednog istog uzroka, a gdje isti otkazi nisu
posljedica jedan drugoga.
Primarni otkaz (Primary Failure). Otkaz cjeline koji nije direktno
ili indirektno prouzrokovan otkazom ili grekom neke druge cjeline.
Sekundarni otkaz (Secondary Failure). Otkaz cjeline
prouzrokovan direktno ili indirektno otkazom ili grekom neke druge
cjeline.
Iznenadni otkaz (Sudden Failure). Otkaz koji se nije mogao
unaprijed predvidjeti prethodnim ispitivanjem ili praenjem stanja.
Popravka (Restoration). Onaj postupak kroz koji cjelina povrati
sposobnost da obavlja traenu funkciju, poslije greke kod nje.
Mehanizam otkaza (Failure Mechanism). Fiziki, hemijski ili
drugi procesi koji vode ili su vodili do otkaza.
[6,12,43,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141] .
434
16.2.6 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA GREKE

I STANJA (FAULTS AND STATES) PREMA
EN 13306:2002
Greka (Fault). Stanje cjeline okarakterisano nemogunou
obavljanja traene funkcije, iskljuujui nesposobnost tokom preventivnog
odravanja ili drugih planiranih zahvata, ili zbog nedostatka potrebnih
resursa.
Greka je esto rezultat otkaza cjeline, ali se moe pojaviti bez
otkaza.
Maskiranje greke (Fault Masking). Stanje u kojem greka postoji
u dijelu cjeline, ali se ne moe prepoznati zbog greke na cjelini ili zbog
neke druge greke na tom ili drugom dijelu.
Prikrivena greka (Latent Fault). Postojea greka koja jo nije
otkrivena.
Greka nije otkrivena, jer traena funkcija ne zahtijeva koritenje
dijela cjeline sa grekom.
Djelimina greka (Partial Fault). Greka kada cjelina moe
obavljati samo neke od traenih funkcija ili ih moe obavljati samo s
ogranienim uspjehom.
Vrsta greke (Fault Mode). Jedno od moguih stanja cjeline s
grekom, za datu traenu funkciju.
Koritenje pojma stanje kvara u ovom smislu je umanjeno.
Stvarno stanje (Actual State). Fizike osobine cjeline u odreenom
trenutku.
Stanje rada, aktivno stanje (Up State). Stanje cjeline kada ona
moe obavljati traenu funkciju, pretpostavljajui da su eksterni resursi,
ukoliko su oni potrebni, obezbijeeni.
Degradirano stanje (Degraded State). Stanje pri kojem
posmatrana cjelina nastavlja da obavlja funkciju u utvrenim granicama,
niim od propisanih vrijednosti ili nastavlja da obavlja samo dio
pripadajuih traenih funkcija.
Neradno stanje, neaktivno stanje (Down State). Stanje cjeline
okarakterisano pojavom greke ili pojavom nesposobnosti obavljanja
traene funkcije tokom preventivnog odravanja.
Ovo stanje se vezuje s pojmom raspoloivosti.
435
Neradno stanje je unutranje stanje onemoguenosti ili interne

onesposobljenosti.
Stanje onesposobljenosti ili onemoguenosti (Disabled State).
Stanje cjeline okarakterisano nesposobnou obavljanja traene funkcije,
bez obzira na razlog.
Stanje eksterne onesposobljenosti ili onemoguenosti (External
Disabled State). Podstanje onesposobljenosti kada je cjelina u radnom
stanju, ali joj nedostaju potrebni eksterni resursi ili je onemoguena zbog
drugih planiranih zahvata nevezanih za odravanje.
Traeno stanje (Required State). Stanje cjeline u kome se traene
funkcije mogu ispuniti, odnosno gdje su te funkcije u okviru mogunosti
cjeline.
Radno stanje (Operating State). Stanje kada cjelina obavlja
predvienu funkciju.
Stanje praznog hoda (Idle State). Neradno aktivno stanje, tokom
netraenog vremena.
Stanje praznog hoda ne treba mijeati s pojmom prazan hod koji
predstavlja stanje rotiranja ili pomicanja cjeline.
Stanje pripravnosti (Standby State). Neoperativno aktivno stanje
tokom traenog vremena, kada je predvieno obavljanje funkcije.
Stanje opasnosti, rizino ili akcidentno stanje (Hazardous State).
Stanje cjeline ija procjena ukazuje na veliku vjerovatnou izazivanja
povreda kod ljudi, nanoenje znaajnih materijalnih teta ili drugih
neprihvatljivih posljedica.
Zastoj (Shut Down). Neradno stanje, zbog nedostatka potrebnih
resursa, zbog otkaza ili zbog nedostatka planiranog odravanja.
Zastoj je poznat i pod nazivom planirani prekid.
[6,12,43,128,129,130,131,132,133,134,135,136,137,138,139,140,141] .
436
16.2.7 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA VRSTE

I STRATEGIJE ODRAVANJA (MAINTENANCE
TYPES) PREMA EN 13306:2002
Preventivno odravanje (Preventive Maintenance). Odravanje
izvedeno u unaprijed utvrenim intervalima ili po propisanim kriterijumima,
s ciljem snienja vjerojatnoe otkaza ili poboljanja funkcionalnosti cjeline.
Plansko odravanje (Scheduled Maintenance). Preventivno
odravanje izvedeno u skladu s utvrenim vremenskim rasporedom
(vremenskim intervalima) ili po odreenom broju jedinica u upotrebi.
Predodreeno odravanje (Predetermined Maintenance).
Preventivno odravanje koje se izvodi bez prethodnog ispitivanja stanja i u
skladu s utvrenim vremenskim intervalima ili po odreenom broju
upotrebe cjeline.
Odravanje prema stanju (Condition Based Maintenance).
Preventivno odravanje sastavljeno od praenja uinka (rezultata) i
parametara, kao i postupaka koji slijede (naknadnih aktivnosti).
Praenje uinka (rezultata) i parametara moe biti planirano po
zahtjevu ili kontinuirano.
Odravanje na osnovu predvianja (Predictive Maintenance).
Odravanje prema stanju koje se izvodi po prognozi, proiziloj iz analize i
procjene znaajnih parametara za degradaciju cjeline.
Korektivno odravanje (Corrective Maintenance). Odravanje
koje se izvodi nakon otkrivanja greke, s ciljem dovoenja cjeline u stanje u
kojem moe vriti traenu funkciju.
Automatsko odravanje (Automatic Maintenance). Odravanje
koje se izvodi bez ljudske intervencije.
Daljinsko odravanje (Remote Maintenance). Odravanje cjeline
koje se izvodi bez fizikog pristupa personala.
Odloeno odravanje (Deferred Maintenance). Korektivno
odravanje koje se ne izvrava odmah po otkrivanju greke, nego se odlae
u skladu s utvrenim pravilima odravanja.
Trenutno
odravanje,
hitno
odravanje
(Immediate
Maintenance). Odravanje izvedeno bez odlaganja po otkrivanju otkaza,
kako bi se izbjegle neprihvatljive posljedice.
437
Odravanje u radu, on-line odravanje (On-line Maintenance).

Postupci odravanja koji se izvodi tokom vremena kad se cjelina koristi.
Odravanje na lokaciji (On Site Maintenance). Postupci
odravanja koji se izvodi na lokaciji gdje se cjelina koristi.
Takoe se koriste izrazi in site maintenance, kao i field
maintenance, to se prevodi kao terensko odravanje.
Odravanje od strane korisnika, operatorsko odravanje
(Operator Maintenance). Postupci odravanja koje izvodi kvalifikovani
korisnik ili operator.
Tekue odravanje, prema izvoru finansiranja, finansira se iz obrtnih
sredstava.
Investiciono odravanje finansira se iz amortizacije osnovnih
sredstava.
[6,12,43,140,141,14,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152] .
16.2.8 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA POSTUPKE

U ODRAVANJU (MAINTENANCE PROCEDURES)
PREMA EN 13306:2002
Inspekcija, pregled (Inspection). Provjera saglasnosti (pogodnosti)
cjeline pomou mjerenja, posmatranja ili ispitivanja njenih svojstava.
Pregled moe biti izveden prije aktivnosti odravanja, tokom
njihovog izvoenja ili nakon njih.
Praenje stanja (Monitoring). Aktivnosti koje se izvode runo ili
automatski, namijenjene procjeni trenutnog stvarnog stanja cjeline.
Praenje se razlikuje od pregleda u tome to se koristi za odreivanje
promjene parametara cjeline u toku nekog vremenskog intervala.
Praenje stanja moe biti kontinualno, tokom nekog vremenskog
intervala ili tokom izvrenja odreenog broja operacija.
Praenje se obino obavlja tokom aktivnog radnog stanja.
Test pridravanja pravila, test usklaenosti (Compliance Test).
Test koriten radi provjere usklaenosti odreenih svojstva ili karakteristika
cjeline sa propisanim pravilima ili zadatim specifikacijama.
438
Provjera funkcije, funkcionalna provjera (Function Check-Out).

Procedure koji se preduzimaju poslije postupaka odravanja za provjeru da
li je cjelina sposobna da obavlja traenu funkciju.
Provjera funkcije ne treba da se smatra kao testom pridravanja
pravila.
Provjera se uglavnom vri nakon perioda neaktivnosti.
Rutinsko odravanje (Routine Maintenance). Osnovni postupci
odravanja koji ne zahtijevaju posebnu strunu obuenost, alat ili
ovlaenja.
Generalni remont, generalna popravka (Overhaul). Kombinovan
sveobuhvatan skup ispitivanja i zamjene odreenih cjelina i aktivnosti koje
se izvode s ciljem odravanja eljenog nivoa raspoloivosti i sigurnosti
cjeline.
Generalni remont se esto vri u propisanim vremenskim intervalima
ili po izvoenju odreenog broju operacija.
Generalni remont ponekad zahtijeva potpuno ili djelimino
rastavljanje (demontau).
Remont, ponovno sastavljanje (Rebuilding). Skup aktivnosti koje
se izvode nakon rastavljanja neke cjeline i popravke ili zamjene njenih
sastavnih dijelova koji su pri kraju svog korisnog vijeka upotrebe i/ili je
potrebna redovna zamjena.
Ponovno sastavljanje se razlikuje od remonta po tome to postupci
mogu ukljuiti modifikaciju (rekonstrukciju) i/ili poboljanje cjeline.
Cilj ponovnog sastavljanja je obezbjeenje cjeline sa vijekom
upotrebe duim od vijeka upotrebe originalne elementa.
Popravka (Repair). Onaj dio korektivnog odravanja u kome se
fiziki postupci obavljaju s ciljem obnavljanja traene funkcije cjeline, koja
je bila u otkazu.
Privremeno popravka (Temporary Repair). Fiziki postupci koji
se izvode kod cjeline koja je u stanju u otkazu, s ciljem omoguavanja
obavljanja traene funkcije tokom ogranienog vremena, odnosno dok se ne
omogui potpuno popravljanje cjeline.
Dijagnostika greaka (Fault Diagnostic). Postupci otkrivanja
(prepoznavanja), lokalizovanje (alokacija) i odreivanja razloga za pojavu
greke (uzroci greke).
Nekad se dijagnostika greke naziva i otkrivanje otkaza (trouble
shooting).
439
Lokalizovanje greke, alokacija greke (Fault Localisation).

Aktivnosti koje se preduzimaju s ciljem identifikacije cjeline koja posjeduje
greku u odgovarajuem sastavnom nivou.
Poboljanje (Improvement). Kombinacija svih tehnikih,
administrativnih i upravljakih aktivnosti s ciljem povienja pouzdanosti
cjeline, bez promjene traene (predviene) funkcije.
Modifikacija, rekonstrukcija (Modification). Kombinacija svih
tehnikih, administrativnih i upravljakih aktivnosti namijenjenih promjeni
predviene funkcije cjeline.
Modifikacija ne podrazumijeva zamjenu s ekvivalentnom cjelinom.
Modifikacija ne spada u postupke odravanja, nego ima za cilj
promjenu funkcije cjeline na novu traenu (eljenu) funkciju. Ove promjene
mogu imati uticaj na pouzdanost i/ili na rezultate cjeline.
Radovi modifikacije esto mogu biti dodijeljeni organizaciji
odravanja.
[6,12,43,140,141,14,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152] .
16.2.9 POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA VRIJEME

(TIME RELATED TERMS) PREMA EN 13306:2002
Vrijeme neprekidnog rada, aktivno vrijeme (Up Time).
Vremenski interval tokom koga je cjelina u stanju rada (aktivno stanje).
Vrijeme otkaza, neaktivno vrijeme (Down Time). Vremenski
interval tokom koga je cjelina u neradnom (neaktivnom) stanju.
Radno vrijeme (Operating Time). Vremenski interval tokom koga
cjelina vri svoju traenu funkciju.
Traeno vrijeme, operativno vrijeme (Required Time).
Vremenski interval tokom koga se oekuje da cjelina bude u stanju da
obavlja traenu (predvienu) funkciju.
Vrijeme radne pripravnosti (Standby Time). Vremenski interval
tokom koga je cjelina u stanju pripravnosti.
Vrijeme praznog hoda, neradno vrijeme (Idle Time). Vremenski
interval tokom koga je cjelina u stanju praznog hoda odnosno u neradnom
stanju.
440
Vrijeme odravanja (Maintenance Time). Vrijeme tokom koga se

obavlja odravanje cjelina runo ili automatski, ukljuujui tehnike i
logistike zastoje.
Odravanje se moe vriti i dok cjelina obavlja traenu funkciju.
Vrijeme preventivnog odravanja (Preventive Maintenance
Time). Dio vremena odravanja tokom koga se obavlja preventivno
odravanje cjeline, uzimjui u obzir tehnike i logistike zastoje.
Vrijeme korektivnog odravanja (Corrective Maintenance
Time). Dio vremena odravanja tokom koga se izvodi korektivno
odravanje cjeline, ukljuujui tehnika i logistika zakanjenja,
nerazdvojiva kod ovih aktivnosti u korektivnom odravanju.
Vrijeme aktivnog odravanja (Active Maintenance Time). Dio
vremena odravanja tokom koga se obavlja odravanje cjeline, runo ili
automatski, ne uzimajui u obzir logistika zakanjenja.
Postupci odravanja mogu se odvijati dok cjelina obavlja traenu
funkciju.
Vrijeme popravke (Repair Time). Dio vremena aktivnog
odravanja tokom koga se vri popravka cjeline.
Logistiki zastoj (Logistic Delay). Kumulativno vrijeme tokom
koga se ne mogu vriti aktivnosti odravanja zbog potrebe nabavljanja
sredstava za odravanje, bez uzimanja u obzir administrativnih zastoja.
Logistika zakanjenja mogu nastati, pored ostalog, i zbog putovanja
do daljih ustanova, ekanja dolaska rezervnih dijelova ili specijalista,
opreme za testiranje i informacije, a i zbog neprikladnih ekolokih uslova.
Vrijeme do otkaza (Time to Failure). Ukupno vrijeme rada cjeline,
od trenutka kada se cjelina po prvi put stavlja u upotrebu do otkaza ili od
trenutka obnavljanja do slijedeeg otkaza.
Vrijeme izmeu otkaza (Time Between Failures). Vrijeme
trajanje izmeu dva uzastopna otkaza cjeline, koja je popravljena nakon
pojave otkaza.
Radno vrijeme izmeu otkaza (Operating Time Between
Failures). Vremenski interval rada izmeu dva uzastopna otkaza
popravljene cjeline.
Period intenziteta troenja (Wear-Out Failure Rate Period).
Period u vijeku upotrebe cjeline tokom koga je uestanost pojave otkaza te
cjeline mnogo vea od prethodnog posmatranog perioda.
441
Period konstantnog intenziteta otkaza (Constant Failure Rate

Period). Period u vijeku upotrebe cjeline tokom koga intenzitet otkaza ima
skoro konstantnu vrijednost.
ivotni ciklus (Life Cycle). Vremenski interval koji poinje s
prvom idejom o konstrukciji cjeline i zavrava sa njenim povlaenjem iz
upotrebe, ne naruavajui pri tome ivotnu sredinu.
Vrijeme spoljanje onemoguenosti (External Disabled Time).
Vremenski interval tokom koga je cjelina u stanju spoljanje
onemoguenosti, odnosno nije u mogunosti da radi zbog spoljanjih
uticaja.
[6,12,43,140,141,14,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152] .
16.2.10 OSTALI POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA

POSTUPKE U ODRAVANJU (MAINTENANCE
PROCEDURES) PREMA EN 13306:2002
Podrka odravanju (Maintenance Support). Sredstva, usluge i
upravljanje neophodni za obavljanje procesa odravanja cjeline.
Podrka moe ukljuiti, npr.: osoblje, opremu za testiranje, radne
sobe, rezervne dijelove, dokumentaciju, potroni materijal i dr.
Tok odravanja (Line of Maintenance). Poloaj u organizaciji
gdje e se izvriti odreeni stepen odravanja.
Primjeri toka odravanja su: teren, radionica, proizvoa.
Tok odravanja je definisan sposobnou osoblja, raspoloivim
prostorom, lokacijom, i dr.
Analiza otkaza (Failure Analysis). Logiko, sistemsko ispitivanje
cjeline radi utvrivanja i analize mehanizma nastanka otkaza, zatim uzroka
pojave otkaza, kao i posljedica prouzrokovanih otkazom.
Analiza greke (Fault Analysis). Sistemsko logiko ispitivanje
cjeline radi utvrivanja i analize vjerovatnoe pojave, uzroka i posljedica
moguih greaka.
Dokumentacija odravanja (Maintenance Documentation).
Informacije u pisanom ili elektronskom obliku potrebne za izvravanje
aktivnosti vezanih za odravanje, a koje se mogu sastojati od tehnikih,
upravnih, administrativnih i drugih dokumenata.
442
Registar cjelina (Item Register). Popis cjelina pojedinano

identifikovanih na odreenoj lokaciji.
Zapisnik odravanja (Maintenance Record). Dio dokumentacije
odravanja koji sadri sve otkaze, greke i informacije za odravanje vezane
uz cjelinu. Ovaj zapisnik moe takoe ukljuiti trokove odravanja,
raspoloivost cjelina ili vrijeme rada, kao i neke druge vane informacije.
Usluge poslije prodaje (After Sales Service). Sve usluge
predloene od strane isporuioca ili proizvoaa poslije kupovine.
[6,12,43,140,141,14,143,144,145,146,147,148,149,150,151,152] .
16.2.11 EKONOMSKI I TEHNIKI POKAZATELJI

(ECONOMICAL AND TECHNICAL INDICATORS)
Trokovi ivotnog ciklusa (Life Cycle Cost). Svi trokovi nastali
tokom ivotnog ciklusa cjeline ili tehnikog sistema u cjelini, koji mogu
ukljuiti trokove nabavke, rukovanja, odravanja i povlaenja iz upotrebe.
Djelotvornost odravanja (Maintenance Effectiveness). Odnos
izmeu postignutih i oekivanih rezultata odravanja.
Efikasnost odravanja (Maintenance Efficiency). Odnos
planiranih ili oekivanih sredstava potrebnih za postizanje traenih zadataka
u odravanju i sredstava koritenih da se postigne zahtijevani rezultat.
Srednje vrijeme izmeu otkaza (Mean Operating Time Between
Failures). Oekivano vrijeme rada izmeu dva otkaza cjeline ili tehnikog
sistema u cjelini.
Srednje vrijeme popravka (Mean Repair Time). Oekivano
vrijeme trajanja aktivnosti vezanih za popravku cjeline ili tehnikog sistema
u cjelini.
[6,12,43,129].
443
16.3 POJMOVI U PODRUJU ANALIZE STABLA

OTKAZA
Analiza stabla otkaza (Fault Tree Analysis). Deduktivna tehnika u
kojoj se specificira neeljeni dogaaj na nivou sistema, a zatim se analizira
na koji nain se taj dogaaj moe odigrati.
Stablo otkaza (Fault Tree). Grafiki, kvalitativni model razliitih
kombinacija paralelnih i sekvencijalnih otkaza, ujedinjenih meu sobom
logikim relacijama.
Vrni dogaaj (Top Event). Neeljeni dogaaj na nivou sistema.
Skup presjeka (Cut Set). Skup dogaaja koji prouzrokuju vrni
dogaaj.
Minimalni skup presjeka (Minimal Cut Set). Minimalni skup
dogaaja (skup koji se ne moe dalje redukovati), a koji prouzrokuje vrni
dogaaj.
Primarni dogaaj (Primary Event). Dogaaj koji se, iz razliitih
razloga, dalje ne razlae (granica redukcije sistema).
Primarni otkaz (Primary Fault). Otkaz usljed internih
karakteristika posmatrane cjeline sistema.
Sekundarni otkaz (Secondary Fault). Otkaz usljed nepredvienog
naprezanja u toku operacije ili nepredvienih uslova okoline.
Neispravnost po komandi (Comand Fault). Neeljeno
funkcionisanje ili nefunkcionisanje posmatrane cjeline sistema usljed otkaza
cjeline (ili cjelina), koja treba da upravlja prema uslovima u tehnikom
sistemu.
Otkaz zajednikog uzroka (Common Cause Fault). Primarni
otkazi koji nisu nezavisni, jer imaju isti uzrok.
Stablo dogaaja (Event Tree). Induktivna tehnika za otkrivanje
posljedica incijalnog dogaaja.
Vanost (Importance). Razlikuje se kvalitativna i kvantitativna
vanost.
Kvalitativna vanost: rang dogaaja na osnovu njihovih doprinosa
otkaza sistema.
Kvantitativna vanost: procenat vremena u kome se deava otkaz za
specificirani minimalni skup presjeka.
444

[43,124,126,127,128,138,139] .
16.4 OSTALI POJMOVI U ODRAVANJU

I POUZDANOSTI
Aktivnost odravanja. Aktivnost ili operacija data u satima,
danima, radnim sedmicama ili mjesecima koja zahtijeva rad u odreenom
vremenu, uz pratei utroak drugih resursa.
Proces odravanja. Skup aktivnosti koje se sprovode u cilju
otklanjanja otkaza ili spreavanja njihove pojave, a definie se odnosima
pojedinih aktivnosti u odreenom vremenu.
Sistem. U optem smislu sistem je sastav, cjelina, skup, ureenje,
pravilnost, sklad, skladnost, rasporeenost, sreenost, organizovanost,
povezanost, cjelishodnost. U nauci se moe rei da je sistem skup principa
koji slue kao osnova za definisanje neke nauke ili skup dijelova povezanih
optom funkcijom. Za sistem se kae da je i oblik odnosno nain poretka i
organizacije ili poredak uslovljen planskim pravilnim rasporeivanjem
dijelova u odreenoj vezi.
Logistika. Vjetina raunanja pomou slova, vjetina stvaranja
zakljuaka, tehnika disciplina koja izuava sve osnovne aktivnosti u
ivotnom ciklusu tehnikog sistema.
Ergonomija. Nauna grana koja prouava odnos ovjeka i maine u
savremenim uslovima proizvodnje, koja ima za cilj usklaivanje
proizvodnog rada u odravanju i postrojenja (maine) s ovjekovim
psihikim i fizikim mogunostima i obratno.
Logistiki sistem odravanja. Sistem odravanja koji obuhvata
projektovanje tehnikog sistema, projektovanje odravanja, uvoenje
logistike u odravanje, upravljanje logistikom u odravanju i razvoj
logistikog sistema odravanja.
Integralna logistika podrka. Skup aktivnosti i razmatranja
potrebnih za efektivnu i ekonominu podrku sistemu kroz itav njegov
ivotni ciklus, poev od faze planiranja, preko projektovanja, ispitivanja,
ugradnje, eksploatacije, odravanja, modernizacije, pa sve do faze
rashodovanja.
445
Terotehnologija. Multidisciplinarna tehnologija koja se bavi

tehniko-ekonomskim mjerilima i aktivnostima tehnikih sistema, za sve
vrijeme trajanja njihovog ivotnog ciklusa, s ciljem minimizacije ukupnih
trokova uz povratni tok informacija.
Sistemsko inenjerstvo. Primjena naunih i inenjerskih saznanja u
cilju integracije pouzdanosti, pogodnosti odravanja, sigurnosti,
produktivnosti i ljudskih faktora u ukupnom inenjerskom radu, s ciljem
integracije odgovarajuih tehnikih parametara s osiguranjem
kompatibilnosti svih fizikih i funkcionalno programskih veza, na nain koji
omoguava dodatnu optimizaciju definisanog tehnikog sistema u cjelini.
Ekspertni sistem. Program koji se ponaa slino kao strunjak
(ekspert) za odreeno podruje, a karakterie ga objanjenje vlastitih
odgovora, primjena nepotpunih podataka, koritenje nepouzdanih podataka i
osobina transparentnosti.
Neposredno odravanje. Aktivnosti odravanja koje se mogu
izvoditi u radu i u periodu otkaza na samom tehnikom sistemu.
Posredno odravanje. Aktivnosti odravanja koje se ne izvode na
samom tehnikom sistemu.
Odravanje u zastoju. Postupci odravanja koji se izvode samo
kada je cjelina ili tehniki sistem u zastoju.
Radna sposobnost sistema. Stanje tehnikog sistema pri kome je on
sposoban da izvrava svoju funkciju cilja, sa parametrima utvrenim u
zahtjevima tehnike dokumentacije, odnosno sposobnost tehnikog sistema
da obavlja funkciju kriterijuma u odreenim uslovima i u toku odreenog
vremena realnog procesa rada.
Sigurnost. Potpuna eliminacija neprihvatljivih rizika za nanoenje
tete na tehnikom sistemu u toku njegovog ivotnog ciklusa.
Tribologija. Skup poslova koji se odnose na sveukupno izuavanje
procesa vezanih za troenje (habanje) i podmazivanje elemenata sistema.
Uzrok. Dogaaj ili aktivnost koji dovode do prestanka rada (otkaza)
cjeline ili samog tehnikog sistema.
Neispravnost. Stanje tehnikog sistema koje ne odgovara makar i
jednom od zahtjeva utvrenih odgovarajuom dokumentacijom.
Otkaz. Otkaz tehnikog sistema je dogaaj u trenutku kada je
vrijednost kontrolisanog parametra dostigla gornju ili donju dozvoljenu
granicu radnog podruja ili je izala izvan tih granica.
Parametar. Bilo koja odreena karakteristika cjeline ili samog
tehnikog sistema.
446
Troenje (habanje). Progresivan proces gubitka mase materijala sa

spojeva cjelina u dodiru, koji se meusobno nalaze u relativnom kretanju.
Oteenje. Trenutni nedostatak na cjelini ili dijelu tehnikog sistema
koji ne ometa radnu funkciju, ali koji se moe vremenom razviti u otkaz.
Otklanjanje otkaza. Radovi koji se izvode na otklanjanju otkaza
radi vraanja tehnikog sistema u prvobitno radno stanje.
Generalni plan. Osnovni plan prikazan po aktivnostima odravanja.
Generalni remont. Potpuni pregled tehnikog sistema u cjelini, sa
svim sprovedenim aktivnostima s ciljem vraanja neke cjeline ili tehnikog
sistema u prihvatljivo tehniki ispravno stanje.
Postepeni otkaz. Otkaz nastao kao rezultat postepenog umanjenja
radne sposobnosti cjeline ili tehnikog sistema, npr., radi habanja ili troenja
pokretnih dijelova, koji se meusobno nalaze u dodiru (klip i cilindar kod
kompresora).
Neoekivani (iznenadni) otkaz. Otkaz nastao kao rezultat nagle
zamjene jednog ili vie parametara tehnikog sistema, a ija se pojava nije
mogla unaprijed predvidjeti.
Sluajni otkaz. Otkaz nastao u bilo kom trenutku rada tehnikog
sistema, zavisan ili nezavisan od ukupnih spoljanjih ili unutranjih uticaja.
Sistemski otkaz. Otkaz iji je intenzitet promjenljiv u toku vremena.
Povratni otkaz. Vie prolaznih otkaza koji brzo slijede jedan
drugog.
Zavisan otkaz. Otkaz nastao kao posljedica uticaja nekog drugog
otkaza.
Potpuni otkaz. Otkaz ija je posljedica potpuni gubitak radne
sposobnosti tehnikog sistema, a koji se otklanja samo zamjenom dijelova
koji su prouzrokovali otkaz.
Efektivnost tehnikog sistema. Vjerovatnoa da e tehniki sistem
uspjeno stupiti u rad i vriti funkciju kriterijuma u zadanom vremenu i
datim uslovima okoline.
Gotovost (raspoloivost). Vjerovatnoa da e cjelina ili tehniki
sistem uspjeno stupiti u rad, odnosno da e raditi u podruje doputenih
odstupanja postavljene funkcije kriterijuma, u odreenom vremenu i u datim
uslovima okoline.
Vrijeme ienja. Vrijeme odravanja potrebno za predaju
tehnikog sistema na koritenje, kada radnici u odravanju iste nepotreban
materijal sa radnog mjesta i obavljaju operaciju ienja radnih maina.
447
Vrijeme montae/demontae. Period vremena koji se potroi za

sastavljanje/rastavljanje cjelina tehnikog sistema u cilju donoenja odluke
o njihovoj upotrebljivosti/popravci ili zamjeni.
Vrijeme kontrole stanja. Period vremena odravanja utroen za
utvrivanje stvarnog tehnikog stanja cjeline sistema ili samog tehnikog
sistema.
Vrijeme ispitivanja. Period vremena odravanja koji se utroi na
provjeru da li popravljena cjelina ili tehniki sistem funkcionie ispravno.
Vrijeme pripreme. Period vremena odravanja potreban za
odreivanje resursa neophodnih za poetak operacija odravanja.
Pouzdanost. Vjerovatnoa da e cjelina sistema ili sam tehniki
sistem uspjeno obavljati funkciju u zadatom periodu, pri odreenim
uslovima okoline.
Prihvatljiv nivo pouzdanosti. Nivo pouzdanosti odreen prema
utvrenom planu ispitivanja, koji se koristi kao usvojeni kriterijum
prihvatanja stanja cjeline ili samog tehnikog sistema.
Intenzitet otkaza. Odnos funkcije gustine pojave stanja u otkazu i
kumulativne gustine pojave stanja u radu. Predstavlja vjerovatnou da e
cjelina koja se nalazila u stanju u radu do odreenog trenutka u narednom
periodu doi do stanja u otkazu.
Vjerovatnoa pojave otkaza. Vjerovatnoa da e sastavna cjelina
doi do stanja u otkazu u toku zadatog vremena i pri datim uslovima rada.
Funkcionalna prikladnost sistema. Sposobnost tehnikog sistema
da se uspjeno prilagodi uslovima okoline u projektovanom vremenu
trajanja rada.
Pogodnost odravanja. Vjerovatnoa da e projektovani postupak
odravanja biti izveden u odreenom vremenu, pri odreenim uslovima i sa
planiranim minimalnim trokovima.
Intenzitet odravanja. Vjerovatnoa da e cjelina tehnikog
sistema koji nije vraen iz stanja u otkazu u stanje u radu do odreenog
trenutka, biti vraen u tom trenutku.
Korektivno odravanje. Odravanje koje se provodi nakon pojave
otkaza, s ciljem da se sastavna cjelina ili sam tehniki sistem vrati u stanje u
kome moe obavljati zahtijevanu funkciju.
Preventivno odravanje. Odravanje koje se sprovodi u prethodno
odreenim vremenskim intervalima ili u odnosu na propisane kriterijume, s
ciljem snienja vjerovatnoe pojave otkaza cjeline ili samog tehnikog
sistema.
448
Periodini pregledi. Aktivnosti preventivnog i operativnog

odravanja tehnikog sistema, koji obuhvataju preventivne preglede,
ienja i podmazivanja. Predstavlja skup aktivnosti koje su unaprijed
planirane i pripremljene.
Kritino (slabo) mjesto. Mjesto ili sastavna cjelina tehnikog
sistema na kome se pojavljuju otkazi, koji su ei ili kritiniji od
uobiajenih za tu vrstu cjeline sistema.
ienje. Otklanjanje neistoe, stranih tijela, masti i slinog, sa
tehnikih sistema. Predstavlja skup aktivnosti koje su unaprijed planirane i
pripremljene.
Podmazivanje. Radovi vezani za dovoenje ulja i maziva na mjesta
podmazivanja, a mogu obuhvatiti zamjenu starog ulja i maziva, ispiranje,
punjenje novim uljem i mazivom, provjeravanje koliine ulja i maziva,
dopunu ulja i maziva i dr. Predstavlja skup aktivnosti koje su unaprijed
planirane i pripremljene.
Odravanje prema stanju. Preventivno odravanje zasnovano na
planiranju aktivnosti na bazi saznanja o tehnikom stanju ili nivou
pouzdanosti cjeline ili samog tehnikog sistema.
Odravanje prema stanju, sa kontrolom parametara. Odravanje
pri kome se predvia stalna ili periodina kontrola i mjerenje tehnikih
parametara, putem kojih se odreuje tehniko stanje cjelina ili samog
tehnikog sistema, pri emu se odluka o aktivnostima odravanja donosi u
trenutku kada vrijednost kontrolisanih parametara doe do granice
upotrebljivosti.
Odravanje prema stanju, sa kontrolom nivoa pouzdanosti.
Odravanje koje se bazira na prikupljanju, obradi i analizi podataka o
tehnikom sistemu i razradi odluka o neophodnim planskim aktivnostima, u
cilju odravanja projektovanog, kao i poveanja nivoa pouzdanosti.
Tehnika dijagnostika. Osnovni pristup utvrivanja tehnikog
stanja tehnikih sistema ili njegovih cjelina, pri emu se stanje tehnikog
sistema definie mjerenjem parametara stanja i na taj nain definie njegovo
stanje izmeu stanja u radu i u otkazu.
Vizuelna kontrola stanja. Ocjena tehnikog stanja sistema bez
demontae cjelina sistema, a na osnovu njihovog posmatranja, sluanja i
dodirivanja.
Kontrola vibracija. Jedna od primijenjenih metoda za otkrivanje
neispravnosti cjelina sistema na osnovu definisanja dinamikog stanja tog
sistema, putem mjerenja i analize vibracija i zvuka.
449
Rezervni dijelovi za odravanje. Cjeline tehnikog sistema, za koje

se na osnovu njihove funkcije, preporuka proizvoaa ili njihove tehnike i
ekonomske efektivnosti u procesu rada, ocijeni da ih treba drati na
zalihama (rezervi) u odreenoj koliini i u odreenom trenutku vremena.
Materijali za odravanje. Svi oni materijali od kojih jo nisu
definisani odreene cjeline tehnikog sistema, odnosno materijali na kojima
treba izvriti odreenu obradu prije njihove ugradnje, kao i materijali
podmazivanja, ienja, hlaenja, povrinske zatite, zavarivanja i dr.
Uzajamna zamjenljivost. Mogunost kojom se definie da se iz
skupa jednotipskih cjelina moe uzeti bilo koja (bez dodatne dorade) i
ugraditi u tehniki sistem.
Zalihe rezervnih dijelova i materijala. Cjeline tehnikih sistema i
materijal raspoloiv za upotrebu u bilo kom trenutku toka aktivnosti
neposrednog odravanja.
Unifikacija. Aktivnost koja ima za posljedicu suavanje asortimana
u smislu spoljanjih i unutarnjih svojstava.
Zahtjev za rad. Osnovni dokument kojim se pokree (trai)
izvrenje neke aktivnosti odravanja, a prethodi radnom nalogu.
Radni nalog. Dokument koji prestavlja pisano uputstvo o radu koji
treba obaviti.
Zahvat. Dio tehnoloke operacije u toku koga se ne mijenja
obraena povrina, alat i reim rada.
Tehnoloka operacija. Dio tehnolokog postupka koji se obavlja na
odreenom radnom mjestu, pri emu se mijenjaju dimenzije, fizika ili
hemijska svojstva predmeta ili se sastavljanjem dobija novi oblik predmeta.
Optimizacija odravanja. Iznalaenje najoptimalnije mogunosti
sa ciljem postizanja minimuma trokova odravanja, uz planirani kvalitet
rada.
Funkcija kriterijuma. Mjera usaglaenosti projektovanih veliina,
uslova okoline i zahtjeva proizvodnje.
Organizacija odravanja. Proces u kojem su projektovane podloge,
aktivnosti, strukture, odnosi i veze izmeu cjelina tehnikih sistema
odravanja u funkciji postavljenih ciljeva i definisani postojei odnosi, kako
pojedinih nivoa odnosno radnih mjesta, tako i odnosi izmeu lokacijskih
odjeljenja u kojima se provode aktivnosti odravanja.
Japanska proizvodna filozofija. Novi pristup organizovanju
proizvodnje, koji je poeo i realizuje se u Japanu, a ije su osnovne
450
karakteristike: protona proizvodnja bez zaliha, kao i potpuna kontrola i

smanjenje pomonog vremena.
Japanska filozofija odravanja (Total Productive Maintenance TPM). Novi pristup organizovanju odravanja, koji se zasniva na japanskoj
filozofiji proizvodnje i ima sve osobine podrke japanske proizvodne
filozofije.
U veoma maloj mjeri je primjenjiv u odravanju postrojenja sa
Evropskom filozofijom proizvodnje.
Strategija. Osnovna raspoloivost izvora dostupnih izvrnim radnim
mjestima za odreeni vremenski period.
Taktika. Nain koritenja izvora, koji se odnose na pojedine
aktivnosti, odnosno nain, postupak, sredstvo za postizanje nekog cilja.
Element. U uem smislu to je gotovi ugradivi dio, za iju izradu
nije, po pravilu, potrebno montano spajanje (ne sastoji od veeg broja
dijelova). U irem smislu, elemente maina, aparata ili ureaja sainjavaju
odreeni sklopovi ili montane jedinice, koji stvaraju rastavljivu ili
nerastavljivu cjelinu nastalu spajanjem odreenog broja dijelova.
Sklop. Skup elemenata ili montana jedinica, a dijelovi sklopa mogu
biti elementi i/ili podsklopovi (na cjelishodan nain sastavljeni elementi u
cjeline koje e se dalje montirati u sklopove). Daljim spajanjem elemenata
i/ili sklopova dobijaju se tehnike cjeline: maina, aparat, ureaj, postrojenje
i komponente.
Maina. Predstavlja tehniki ureaj, sa osnovnim zadatkom
pretvaranja energije (resursa) u koristan proizvod.
Aparat. Predstavlja tehniki ureaj, sa osnovnim zadatkom
pretvaranja (obrade) materijala.
Ureaj. Predstavlja tehniku cjelinu, sa osnovnim zadatkom
pretvaranja signala odnosno informacija. Spajanjem maina, aparata i
ureaja nastaje postrojenje.
Komponente. To su sklopovi koji se zamjenjuju kao cjeline,
prilikom pojave otkaza na mainama, aparatima i ureajima.
Tabela. Skup podataka koji opisuju vie elemenata istog tipa. Tabela
moe sadrati podatke o radnicima u preduzeu, koji obuhvataju ifru
radnika, prezime i ime, datum roenja i slino.
Slog. Skup podataka o jednoj cjelini (pojavi) u okviru tabele. U
sluaju tabele radnika, slog sadri sve podatke o jednom radniku. Ako se
tabela predstavi pomou vrsta i kolona, slog predstavlja jednu vrstu u tabeli.
451
Polje. Polje je sastavni dio sloga. U sluaju tabele radnika, koja

obuhvata raznovrsne podatke o svakom radniku, polja su ifra radnika,
prezime i ime, itd. Polje se moe zamisliti kao kolona tabele.
Primarni klju. Polje ili grupa polja je primarni klju, ako
jednoznano odreuje slog. Naime, primarni klju predstavljaju jedna ili
vie kolona u tabeli, sa osobinom da ne postoje dvije vrste u tabeli sa istim
vrijednostima u tim kolonama. U sluaju tabele radnika, primarni klju bi
predstavljalo polje ifra radnika.
Strani klju. Polje ili grupa polja je strani klju, ukoliko se ono
pojavljuje kao primarni klju neke druge tabele.
[6,12,43,12,121,122,123,140,146,147,148,149,150,151,152,153,154,155] .
452
CITIRANA LITERATURA
1. Milovanovi Z.: Optimizacija pouzdanosti termoelektrana, Univerzitet u

Banjoj Luci, Mainski fakultet, Banja Luka, 2003. god., 300 str.
2. Papi Lj., Aronov J., Golenko-Ginzburg D.: Uticaj pogodnosti
odravanja na sigurnost tehnikih sistema, Zbornik radova sa 3.DQM
konferencije Upravljanje odravanjem 2000, Vrnjaka Banja, 2000.,
str. 47-54
3. Aronov J., Aleksandrovskaja L., Papi Lj.: Verovatnosno-statistike
metode analize sigurnosti tehnikih sistema, DQM, aak, 1999., 36 str.
4. Milovanovi Z.: Modifikovana metoda za procjenu optimalne
pouzdanosti kopndenzacione termoelektrane, Doktorska disertacija,
Mainski fakultet U Banjoj Luci, Banja Luka, 2000, 229 str.
5. Bulatovi M.: Matematika verovatnoa u funkciji dijagnostike stanja
sistema, Zbornik radova sa 3.DQM konferencije Upravljanje
odravanjem 2000, Vrnjaka Banja, 2000., str. 30-35
6. Sebastijanovi S.: Osnove odravanja strojarskih konstrukcija,
Sveuilite Josipa Jurja Strossmayera u Osijeku-Strojarski fakultet u
Slavonskom Brodu, Slavonski Brod, 2002., 278 str.
7. Jovanovi D.: Organizacija odravanja maina, Univerzitet u Beogradu,
Mainski fakultet, Beograd, 1989., 571 str.
8. Buevac I.: Odravanje maina i opreme, Biblioteka posebnih izdanja
asopisa "Procesna tehnika", Knjiga druga, SMEITS, Beograd, 1996.,
221 str.
453
9. Macek M., Zatezalo B., Cvitkovi B.: Upravljanje pouzdanou i

raspoloivou termoenergetskih postrojenja, Zbornik radova sa osmog
strunog savjetovanja o termoelektranama Jugoslavije, Knjiga 1,
Opatija, 1988., str. 43-48
10. Milovanovi Z., Samardi M.: Prilog kavantitativnoj procjeni rizika u
sloenom tehnikom sistemu KO-TE Ugljevik snage 300 MW, Zbornik
radova sa druge DQM-konferencije Upravljanje odravanjem 99,
aak, 1999., str. 234246
11. Kaplun S.M.: Optimizacija nadenosti energoustanovok, Izdateljstvo
Nauka, Sibirskoe otdelenie, Novosibirsk, 1982.
12. Belak S.: Terotehnologija, Visoka kola za turistiki menadment,
ibenik, 2005., 225 str.
13. Petrovi Z.: Odravanje i dijagnostika-Koncepcija odravanja, Microsoft
Power Point prezentacija, 34. str
14. Savchuk V.P.: Bayesovskie metody statisticheskogo otsenivaniya,
Nadyzhnost tekhnicheskikh ob"ektov, Nauka, Moskva, 1989, 328 s.
15. Teodorovi D., Kikuchi S.: Fuzzy skupovi i primene u saobraaju,
Saobraajni fakultet, Beograd, 1991, 129 s.
16. Vasi B.: Neodreenosti u odravanju, OMO-DQM, Beograd-aak,
1997, 163 s.
17. Papi Lj.: Metode povienja efektivnosti ispitivanja za ocenu
pouzdanosti tehnolokih sistema, OMO, Beograd, 1993, 236 s.
18. Papi Lj.: Razvoj i automatizacija postupaka efektivnih ispitivanja za
ocenu pouzdanosti tehnolokih sistema u industriji, Doktorska
disertacija, FTN, Novi Sad, 1992, 194 s.
19. Ranilovi M.: Unapreenje gospodarenja tehnikim sustavima u
Rafineriji nafte, Magistarski rad, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet
strojarstva i brodogradnje, Zagreb, 2006., 152 str.
20. Tomas V., egulja I., ii D.: Mogunosti i problemi primjene
suvremenih strategija odravanja u pomorstvu, Pomorstvo, god. 19.,
Rijeka, str. 29-41
21. * * *: Industrial Maintenance, VATEH Presentation for CTSI, Zagreb
2003.
22. Grupa autora: Inenjerski prirunik IP4, Proizvodno strojarstvo; Trei
svezak; Organizacija proizvodnje; I. ala, poglavlja 6 i 9, kolska
knjiga, Zagreb, 2002.
454
23. Aberek B., Flaker J.: Vzdreevanje sistemi, strategije, procesi in

optimiranje, Univerza v Mariboru, Fakulteta za strojnitvo, Maribor,
2005.
24. Nakajama S.: Introducing to TPM- Total Producitive Maintenance,
Productivity Press, Inc., Cambridge, Massachusetts, 1988.
25. Tovi J.: Inenjerstvo odravanja tehnikih sistema, Istraivanja i
projektovanja za privredu, IIPP- Institut za istraivanja i projektovanja u
privredi, Beograd, 2006.
26. Papi Lj., Kneevi J.: MIRCE model odravanja, U: Preventivno
odravanje (Papi Lj., red), DQM, aak, 1998, s. 25-46.
27. Camp R. C.: Benchmarking, The Search for Industry Best Practices that
Lead to Superior Performance, ASQ, Milwaukee, 1989, 318 p.
28. Harrington J. H., Harrington J. S.: High Performance Benchmarking, 20
Steps to Success, McGrow-Hill, New York, 1996, 176 p.
29. Beichelt F., Franken P.: Zuverlssigkeit und Instandhaltung:
Matematische Methoden, VEB Verlag Technik, Berlin, 1983.
30. Tomia T., Kuzle I.: Odravanje pogona EES-a, Fakultet elektrotehnike
i raunarstva, Zavod za visoki napon i energetiku, Microsoft PowerPoint
prezentacija, Zagreb, 2006.
31. * * *: Slubeni izvjetaj o istraivakom projektu: Uvoenje
dijagnostikih metoda za sprovoenje odravanja po stanju u TE ZEP-a,
I i II faza, Institut Vina, Beograd, 1991., 21 str.
32. Babi N., Milovanovi Z., Samardi M., Jari D.: Analiza i mogunost
optimizacije izvedbenog rjeenja lokalne automatske regulacije bloka
snage 300 MW na TE Ugljevik, Juko-cigre9. Simpozijum: Upravljanje
i telekomunikacije u elektroenergetskom sistemu, Zbornik radova,
Herceg Novi, 1998.
33. Mii N., Begovi M.: Identifikacija procesa i objekata u
termoenergetskim postrojenjima, Elektroprivreda, Br.2, 1999., str. 50-55
34. Milii D., Vodeniarevi M.: Eksperimentalno utvrivanje uslova za
ljakovanje i brzine sulfatizacije pepela u funkciji reima ienja
konvektivnih povrina kotla u TE Ugljevik, Zbornik radova sa osmog
strunog savjetovanja o termoelektranama Jugoslavije, Knjiga 1,
Opatija, 1988., str. 268-278
35. Gruji N.: Ispitivanje metala razaranjem tehnike, propisi, normativi,
Zbornik radova sa seminara Kontrola i praenje stanja metala i radnog
veka termoblokova EPS, II knjiga - Ponaanje metala komponenti i
njihov radni vek, Beograd, 1995., str. 343-382
455
36. Adamovi .., Jefti S.M.: Preventivno odravanje u mainstvu,

Graevinska knjiga, Beograd, 1988., 420 str.
37. Lafofont P., Barthelemy J., Scarlin B., Kervenec C.: A Clean and
Efficient Supercritical Circulating Fluidised Bed Power Plant, Alstom
Power, France, 2005., 20 p.
38. Majdani N.: Strategija odravanja i Informacijski sustavi odravanja,
Strojarski fakultet, Slavonski Brod, 1994.
39. egulja I., Buka A.: Odravanje brodskog pogona, Pomorstvo, god. 20,
Br. 2, 2006. str. 105-118
40. Stojakovi G.: Organizacija odravanja tehnikih sistema specijalne
namjene, Diplomski rad pod mentorstvom Z. Milovanovia,
Saobraajno-tehniki fakultet u Doboju, Doboj, 2008., 77 str.
41. Levitt J.: The Handbook of Maintenance Management, Industrial Press,
Inc., New York, 1997.
42. Majdani N.: Upravljaki informacijski sustav za odravanje - MIMS,
Strojarski fakultet, Slavonski Brod, 2001.
43. Vasi B., Todorovi J., Curovi D., Popovi V., Stanojevi N., Curovi
N.: Odravanje tehnikih sistema, Istraivanja i projektovanja za
privredu, IIPP - Institut za istraivanja i projektovanja u privredi,
Beograd, 2006. 477 str.
44. Papi Lj., Nenadi D.: Strukturiranje funkcije kvaliteta, Biblioteka
DQM monografije "Kvalitet i pouzdanost u praksi", Knjiga 2, DQM
Istraivaki centar, aak, 2006., 171 str.
45. * * *: Uputstvo o statistikim tehnikama za ISO 9001:2000, JUS ISO
10017:2005, Standard Srbije i Crne Gore, Beograd, 2005, 32 s.
46. Papi Lj., Vasi B., redaktori: Statistike metode i sertifikacija sistema
kvaliteta, OMO, 1994, 175 s.
47. Papi Lj.: Interne provere prema standardu JUS ISO 19011:2003,
Prirunik, DQM Istraivaki centar, Prijevor, 2006, 105 s.
48. Winner R. I., Pennell J. P., Bertrand H. E., Slusarczuk M. M. G.: The
Role of Concurrent Engineering in Weapons System Acquisition,
Institute for Defense Analyses, Alexandria, 1988, 175 p.
49. Papi Lj.: Konkurentno inenjerstvo: Okvir projektovanja za odravanje,
Knjiga Uvodna izlaganja 2. DQM konferencije Upravljanje odravanjem
99, aak, 1999, s. 79-98.
50. Papi Lj., Aronov J., redaktori: Statistike metode upravljanja
kvalitetom, OMO-DQM, Beograd-aak, 1995, 120 s.
456
51. Aronov J.: Sedam prostih metoda kontrole kvaliteta, U: Statistike

metode i sertifikacija sistema kvaliteta (Papi Lj., Vasi B., redaktori),
OMO, 1994, s. 39-48.
52. Adler Yu. P., Polkhovskaya T. M., Shper V. L., Nesterenko P. A.:
Upravleniye kachestvom, Chast' 1, Sem' prostykh metodov, MISIS,
Moskva, 2002, 138 s.
53. Papi Lj., Aronov J.: Uloga i mesto statistikih metoda pri sertifikaciji
sistema obezbeenja kvaliteta, U: Kvalitet u odravanju (Papi Lj.,
redaktor), DQM Istraivaki centar, aak, 1997, s. 221-246.
54. Ball M. J., Cleary M. J., Leddick S., Schwinn C. J., Schwinn D. R.,
Torres E.: Total Quality Tools, Productivity-Quality Systems Inc., Ohio,
1996, 324 p.
55. Papi Lj.: Metode za rangiranje elemenata tehnikih sistema prema
performansama upotrebnog kvaliteta, U: Statistike metode i
sertifikacija sistema kvaliteta (Papi Lj., Vasi B., redaktori), OMO,
1994, s. 61-77.
56. Papi Lj.: Istraivanje i prognoza pouzdanosti i veka upotrebe trakastih
transportera na povrinskim kopovima, Magistarski rad, Mainski
fakultet, Kragujevac, 1986, 296 s.
57. Joiner B., Gaudard M. A.: Variation, Management and W. Edwards
Deming, Quality Progress, December 1990, pp. 29-37.
58. * * *: Total Quality Tools, Pocket Tools, Productivity-Quality Systems
Inc., Ohio, Version 1997.
59. Pyzdek T.: Quality Engineering Handbook, Marcel Dekker Inc., New
York, 2000, 719 p.
60. Aronov J.: Nove metode analize kvaliteta, U: Statistike metode i
sertifikacija sistema kvaliteta (Papi Lj., Vasi B., redaktori), OMO,
1994, s. 49-59.
61. Beki M.: Odravanje i remont mehanizacije, VT, Beograd, 1981.
62. Il'enkova S. D., redaktor: Upravleniye kachestvom, Yuniti, Moskva,
2003, 334 s.
63. Yefimov V. V., Bart T., V.: Statisticheskiye metody v upravelenii
kachestvom produktsii, Knorus, Moskva, 2006, 240 s.
64. Lapidus V. A.: Vseobshcheye kachestvo (TQM) v rossiyskih
kompaniyakh, Novosti, Moskva, 2000, 432 s.
65. * * *: Data Myte Handbook, A Practical Guide to Computerized Data
Collection for Statistical Process Control, Data Myte Corporation,
Minnetonka, Minnesota, 1987, 438 p.
457
66. Stevanovi V., Papi Lj.: Kvalitet i pouzdanost tehnikih sistema,

Zbirka reenih zadataka, Tehniki fakultet, aak, 1987, 270 s.
67. Juran J. M., Gryna F. M.: Quality Planning and Analysis, From Product
Development Through Usage, McGraw-Hill Book Company, New
York, 1970, 571 p.
68. Stanivukovi D., Zelenovi D., redaktori: Odravanje tehnikih sistema,
FTN-IIS, Novi Sad, 1984, 228 s.
69. Mesarovi M.: Sistemski pristup revitalizaciji postojeih kapaciteta u
energetici, Zbornik radova sa drugog nauno-strunog savjetovanja
Energetika Srpske 98: Stanje, perspektive i pravci razvoja energetike
Republike Srpske, Knjiga 2, Banja Vruica-Tesli, 1998.,
70. Vujovi Lj.: Model optimalnog upravljanja energetskim resursima,
Nauna knjiga, Beograd, 1988., str. 115-139
71. Seneganik A., Tuma M.: Pouzdanost rada termoelektrane, Zbornik
radova sa IX strunog savjetovanja o termoelektranama, Opatija, 1990.,
str. 81-89
72. Baki G., ijaki-eravi V., uki M., Milanovi D.: Probabilistiki
pristup u odreivanju pouzdanosti materijala TE postrojenja u
eksploataciji, EEE-Energija, ekonomija, ekologija, Br. 1-2, List saveza
energetiara, Beograd, 2000, str. 378382
73. Ujevi F.: Postupci analize podataka u izgradnji profila korisnika usluga,
Magistarski rad, Sveuilite u Zagrebu, Fakultet elektrotehnike i
raunarstva, Zagreb 2004., 143 str.
74. Vavilon A.N., Berlinskij J.N., Nosov B.N. i dr.: Ob vlijanii sistemi
recirkulacii sredi na rabotu kotla TGMP-324, Elektrieskie stancii, No 9,
Moskva, 1974.
75. ei B.: Osnovi metodologije drutvenih nauka, Nauna knjiga,
Beograd, 1974.
76. orevi D., Miloevi Z., Svetozarevi V.: Projektovanje pristupnih
TK mrea- stanje i perspektive primene novih tehnologija, Telekom
Srbija, Beograd, 2003.
77. Zimmer M.: Metode prognoziranja pouzdanosti elektrinih sklopova i
sistema, Elektrotehnika, Coden EKTTBU, Broj 5-6, Zagreb, 1980., str.
281-290
78. Jovanovi A., Aurkari P., Brear J.M.: A Multi Criteria Decision Making
System for Damage Assessment of Critical Components in Power
Plants, revue Francaise de Mecanique, No 4, 1996., pp. 259-267
458
79. Jovanovi A., Hagn L., Balos D.: Kvantitativna procjena rizika
oteenja i kvara kritikih komponenti u elektrinim elektranama,
Zbornik radova sa nauno strunog skupa Preventivni inenjering i
osiguranje u energetici, Vrnjaka Banja, 1998., str. 96-101
80. Jovanovi A., Maile K.: Upravljanje preostalim radnim vijekom
komponenti termoelektrana inteligentnim softverom-razvijenim u MPA
tudgart, tudgart, Zbornik radova sa seminara Kontrola i praenje
stanja metala i radnog vijeka termoblokova EPS, II knjiga: Ponaanje
metala komponenti i njhov radni vijek, Beograd, 1995., str. 1-22
81. Miljkovi D., Beljakovi B.: Procesi informacione podrke u JP
Elektroumadija - Kragujevac, Festival kvaliteta 2005., 32.
Nacionalna konferencija o kvalitetu, Kragujevac, 2005.
82. Ballesty S., Orlovi M.: Life Cycle Costing and Facility Management,
FM Magazine, Vol. 12. No.2, April/May, 2004.
83. Hodges N.W.: The Economic Management of Physical Assets,
Mechanical Engineering Publications Limited, London and Bury St.
Edmunds, UK, 1996.
84. Kneevi J.: Life Cycle Engineering (an Outline), University of Exeter,
Exeter, 1994., 206 p.
85. Papi Lj.: Konkurentno inenjerstvo, U: Efektivnost tehnikih sistema,
Podloge predavanja na smeru Mehatronika Tehnikog fakulteta u
aku, DQM Istraivaki centar, aak, 2000, 146 s.
86. McArthur I.: Design for Maintainability Using the Concurrent
Engineering Aproach, Proceedings of the International Conference of
Maintenance Societies, ICIMS '96, Melborune, 1996., Paper 64, 6 p.
87. Knezevic J.: Systems Maintainabilitym, Analysis, Engineering and
Management, Chapman and Hall, London, 1997., 400 p.
88. Blanchard B.S., Fabrycky W. J.: Systems Engineering and Analysis,
Prentice Hall, Upper Saddle River, New Yersey, 1998., 752 p.
89. Papi Lj., Kneevi J.: Konkurentno inenjerstvo: Projektovanje za
odravanje, U: Preventivno odravanje, DQM, aak, 1998., 6-24 str.
90. * * *: Reinenjering poslovnih procesa - Izvod iz predavanja na
predmetu Industrijski inenjering, Mainski fakultet u Kragujevcu,
Kragujevac, 2006.
91. Papi Lj., Robajac O.: Totalno produktivno odravanje u proizvodnom
okruenju, Sabrani radovi Preventivno odravanje, DQM-Istraivaki
centar, aak, 1998, 47-55 str.
459
92. Milovanovi Z., Samardi M.: Optimizacija rezervnih dijelova u

termoelektranama, Zbornik radova sa 3. DQM konferencije
Upravljanje odravanjem 2000, Vrnjaka Banja, 2000.
93. Milovanovi Z., Papi Lj., Smiljani S.: Metode ocene plana remonta
kompleksa kondenzacione termoelektrane u fazi razrade i projektovanja,
OMO XXIX (2000), Br. 1-2, 2000., str. 3-9
94. Milovanovi Z., Papi Lj., Smiljani S.: Pregled otkaza sa uzrocima i
neophodnim vremenom za otklanjanja u kompleksu KO-TE, OMO,
XXVIII, Br.6-8, Beograd, 1999., str. 116-119
95. Injac N., Sever S., Vukovi Z.: Pregled metoda za odreivanje
pouzadnosti, Elektrotehnika, Coden EKTTBU, Broj 5-6, Zagreb, 1980.,
str. 291-294
96. Milovanovi Z.: Modifikovana metoda za procjenu optimalne
pouzdanosti kondenzacione termoelektrane, HIPNEF 2000, Beograd,
2000.
97. Milovanovi Z.: Metode za procjenu optimalne pouzdanosti
kondenzacione termoelektrane, Zbornik radova sa meunarodnim
ueem Upravljanje rizikom i osiguranje u industriji, transportu i
skladitenju Dunav Preving, Beograd, 2001., str. 179-186
98. Mesarovi M.: Sistemski pristup revitalizaciji postojeih kapaciteta u
energetici, Zbornik radova sa drugog nauno-strunog savjetovanja
Energetika Srpske 98: Stanje, perspektive i pravci razvoja energetike
Republike Srpske, Knjiga 2, Banja Vruica-Tesli, 1998.
99. * * *: Standard IEC 300-3-3 (Dependability Management- Part 3:
Application Guide- Section 3: Lyfe Cycle Costing), 1996.
100. * * *: Standard IEC 60300-3-3 (Dependability Management- Part 33: Application Guide- Lyfe Cycle Costing), 2004.
101. Bradley D.A., Dawson D., Burd N.C., Loader A.J.: Mechatronics,
Electronics in Products and Processes, Chapman and Hall, London,
1991., 494 p.
102. Fussell J.B.: How to Hand-Calculate System Reliability and Safety
Characeristics, IEE Transactions on Reliability, Vol. R-24, No. 3,
August 1975., pp. 169-174.
103. Aleksandrovskaya L.N., Aronov I.Z., Ivanov V.N., Chernyshev
A.V.: Statisticheskie metody pri sertifikatsii sistem kachestva, MGTAU,
Moskva, 1995., 48 s.
104. Aronov J., Aleksandrovskaya L., Papi Lj.: Verovatnosno-statistike
metode analize sigurnosti tehnikih sistema, DQM, aak, 1998., 36 s.
460
105. Altarovici S.: Electrical Appliances Design Improvement by

Reliability-Safety Analysis, Proceedings The 17th Convention of
Electrical and Electronics Engineers in Israel, Kfar HamaccabiahRamat Gan, 1991., pp. 207-212.
106. Altarovici S.: A Computerized Method for Early Evaluation of a
System Safety, Proceedings Ninth International Conference of the
ISQA, Israel, 1992., pp. 557-562.
107. Knezevic J., Papic L., Aronov J.: Advanced Approaches to
Reliability and Safety Aassurance of Complex Systems on the Basis of
FMECA Method, Proceedings 6th International MIRCE Symposium,
Logistics: Engineering, Economics, Enivironment and Management,
Exeter, 1996., pp. 58-75.
108. Shukla A.K., Verma A.K.: Reliability Studies Using FMECA:
Lessons Learnt, Proceedings 7th International MIRCE Symposium,
System Operational Effectiveness, Exeter, 1997., pp. 176-185.
109. Bolotin V.V., redaktor: Nadyozhnost' v tekhnike, Nauchnotekhnicheske ekonomicheskie i pravovye aspekty nadyozhnosti, MNTK
"Nadyozhnost' mashin" - IMASH RAN, Moskva, 1993., 253 str.
110. * * *: GOST 27.002-89, Nadyozhnost' v tekhnike, Osnovnye
ponyatiya, Terminy i opredeleniya, Izdatel'stvo standartov, Moskva,
1990., 38 str.
111. Papi Lj., Holovac S., redaktori: Analiza vrsta, posledica i kritinosti
otkaza (AVPKO), Teorijski i praktini aspekti, DQM, aak, 1994., 233
str.
112. Savchuk V.P.: Bayesovskie metody statisticheskogo otsenivaniya,
Nadyzhnost tekhnicheskikh ob"ektov, Nauka, Moskva, 1989., 328 str.
113. Teodorovi D., Kikuchi S.: Fuzzy skupovi i primene u saobraaju,
Saobraajni fakultet, Beograd, 1991., 129 str.
114. * * *: International standard IEC 50(191), International
Electrotechnical Vocabulary (IEV), Chapter 191, Dependability and
Quality of Service, International Electrotechnical Commision, Geneve,
1988, 135 p.
115. Vujanovi N.: Teorija pouzdanosti tehnikih sistema, Drugo izdanje,
Vojnoizdavaki i novinski centar, Beograd, 1990, 530 str.
116. Vasi B.: Reinenjering procesa odravanja, Preventivno
odravanje, DQM-Istraivaki centar, aak, 1998., str. 56-69
117. Todorovi J.: Inenjerstvo odravanja tehnikih sistema,
Jugoslovensko drutvo za motore I vozila, Beograd, 1993, 258 str.
461
118. * * *: Jugoslovenski standard, JUS ISO 9004, Upravljanje

kvalitetom i elementi sistema kvaliteta, Uputstva, SZS, Beograd, 1991,
29 s.
119. Calabro S.R.: Reliability, Principles and Practices, McGraw-Hill
Book Companu, Inc., New York, 1962, 376 p.
120. * * *: International Standard, Publication 812, Procedures for Failure
Mode and Effects Analysis (FMEA), International Electrotechnical
Commision, Geneve, 1985, 39 p.
121. * * *: Military Standard MIL-STD-1629A, Procedures for
Preforming a Failure Mode, Effects and Criticality Analysis,
Department of Defence, Washnigton DC, 1980, 53 p.
122. * * *: British Standard BS 5760: Part 5, Reliability of Systems,
Equipment and Components, Part 5, Guide to Failure Modes, Effects
and Criticality Analysis (FMEA and FMECA), BSI, UK, 1991, 43 p.
123. * * *: Quality assurance, Analysis of appearing possibilities and
defect effects (FMEA), TUV Rheinland Holding AG, Germany, 1993,
35 p.
124. Zeljkovi V., Papi Lj.: Testiranje pouzdanosti, Lola Institut,
Beograd, 2001, 258 s.
125. Markovi S.: Znaaj i uloga dijagnostike i defektacije u savremeno
organizovanom remontu mainskih sistema i elemenata, Zbornik radova
Kvalitet u odravanju, DQM-Istraivaki centar, aak, 1997., str.
265-285
126. Knezevic J.: Systems maintainability, Analysis, Engineering and
management, Chapman and Hall, London, 1997, 400 p.
127. Haasl D. F.: Advanced Concepts in Fault Tree Analysis, Proceedings
of System Safety Analysis, 1965.
128. Vujoevi M.: Analiza stabla neispravnosti: pregled osnovnih
pojmova, Tehnika 38, 1983.
129. Pham H., editor: Springer Handbook of Engineering Statistics,
Springer-Verlag, London Limited, Wurrburg, 2006, 1164 p.
130. Stamatis D. H.: Failure Mode and Effect Analysis: FMEA from
Theory to Execution, ASQ, Milwaukee, 2003, 487 p.
131. Aronov J.: Uloga i mesto statistikih metoda pri sertifikaciji i
upravljanju kvalitetom proizvoda, U: Statistike metode i sertifikacija
sistema kvaliteta (Papi Lj.,Vasi B.,redaktori), OMO, 1994, s. 33-35.
132. Sullivan L. P.: The Power of Taguchi Methods, Quality Progress,
June 1987, pp. 76-79.
462
133. Taguchi G.: Introduction to Quality Engineering, Designing Quality

into Products and Processes, Asian Productivity Organization, Tokyo,
1986, 197 p.
134. Day R. G.: Quality Function Deployment, Linking a Company with
Its Customers, ASQ, Milwaukee, 1993, 259 p.
135. Baskerville R.: Risk analysis: aninterpretive feasibility tool in
justifyng information systems security, Eur.J.Inf. Systems, Vol.1, No.2,
1991.
136. Sarin R.K., Weber M.: Risk-value models, European Journal of
Operations Research, 70, 1993.
137. Baskerville R.: Risk analysis: aninterpretive feasibility tool in
justifyng information systems security, Eur.J.Inf. Systems, Vol.1, No.2,
1991.
138. Barlow R. E., Fussel J. B., Singpurwalla N. D editors: Reliability
and Fault Tree Analysis, Theoretical and Applied Aspects of System
Reliability and Safety Assessment, SIM, Philadelphia, 1975.
139. Dhillon B. S., Singh C.: Engineering Reliability, New Techniques
and Applications, John Wiley and Sons Inc., New York, 1981.
140. O Conor P. D. T. editor: Reliability Engineering, Hemishphere
Publishing Corporation, Washington, 1978.
141. Barlow R. E., Proschan F.: Statistical Theory of Reliability and Life
Testing Probability Models, Holt, Rinehart and Winston Inc., 1975.
142. Fussell J. B., Vesely W. E.: A New Methodology for Obtaining Cut
Sets, American Nuclear Socitey Transactions 15, 1972.
143. Hiroyoki Y.: Automation of Maintenance in Yapan, 7. European of
National Maintenance Sociates Congress, Venezia, 1989.
144. Wireman T.: Computerized Maintenance Management System,
Industrial Press, Inc., New York, 1994.
145. Nenadi D.: Razvoj i primena metoda sertifikacije sistema
menadmenta kvalitetom, Magistarski rad, Tehniki fakultet, aak,
2005, 135 s.
146. Xie M., Tan K. C., Goh T. N.: Adwanced QFD Applications, ASQ,
Milwaukee, 2003, 216 p.
147. Calcaguo R. F., Orlandini G.: Improve Continuously Through Justin-Time, Quality Progress, April 1990, pp. 37-38.
148. Sullivan L. P.: Policy Management Through Quality Function
Deployment, Quality Progress, June 1988, pp. 18-20.
463
149. Garside J. A., Appleton E.: QFD - Will It do for New Product
Introduction What JIT did for Manufacture?, Proceedings of
International Symposium Advanced Manufacturing Processes, Systems
and Technologies (AMPST 99), Bradford, 1996, pp. 753-765.
150. Ross P. J.: Taguchi Techniques for Quality Engineering, Loss
Function, Ortogonal Experiments, Parameter and Tolerance Design,
McGraw-Hill Book Company, New York, 1988, 292 p.
151. Taguchi G., Chowdhury S., Taguchi S.: Robust Engineering,
McGraw-Hill, New York, 2000, 255 p.
152. Gunter B.: A Perspective on the Taguchi Methods, Quality Progress,
June 1987, pp. 44-51.
153. Zermen Z., ed.: AMDEC, Analysis of failure modes and their effect
and criticality, Methodology, EGTM, France, 1995, 24 p.
154. Nolan T. W., Provost L. P.: Understanding Variation, Quality
Progress, May 1990, pp. 70-78.
155. Camp R. C.: Benchmarking, The Search for Industry Best Practices
that Lead to Superior Performance, ASQ, Milwaukee, 1989, 318 p.
464
REZIME
U monografiji "Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema" izloeni
su teorijske osnove i metodologija primjene metoda unapreenja odravanja
i pouzdanosti tehnikih sistena. Odravanje maina, opreme i sloenih
tehnikih sistema sa aspekta visine neophodnih ulaganja u toku njihovog
ivotnog ciklusa, direktno je u funkciji naina definisanja i ostvarivanja
zahtijevanog nivoa efektivnosti (pouzdanosti, gotovosti i pogodnosti
odravanja), kako na nivou njihovog projektovanja tako i u toku same
njihove eksploatacije.
Dobro izabran koncept odravanja, sa pravilnom organizacijom,
programiranjem i ostvarivanjem pojedinih aktivnosti odravanja u toku
eksploatacije, uz dobru obuenost osoblja i obezbijeen menadment
kvalitetom u odravanju, utie i na poboljanje ekonomskih rezultata
preduzea. S druge strane, sa poveanjem sloenosti tehnikih sistema javlja
se i problem njihove optimalne funkcionalnosti, posebno ako se zna da takvi
sistemi esto mogu prouzrokovati velike ekonomske gubitke ili ugroziti
ljude koji ih opsluuju i bezbjednost ireg makroregiona. Sloeni tehniki
sistemi se sastoje od manjeg ili veeg broja sastavnih cjelina (elemenata,
podsklopova, sklopova podsistema i sistema), pa se njihova pouzdanost
odreuje na bazi analiza i analitikog razmatranja pouzdanosti svakog
njihovog elementa. Odreivanje pouzdanosti tehnikih sistema moe da se
zasniva na: procjeni i istraivanju najkritinijeg pogona, odnosno
najkritinijih detalja u tom pogonu, kroz postavljanje uticajnih osnovnih i
dopunskih kriterijuma istraivanja i utvrivanje ranga kritinih pogona i
njihovo sumiranje (utvrivanje i uporeivanje preko metode rangiranja);
optimizaciji naina obezbjeenja pouzdanosti, uz analizu njihovih
465
unutranjih i spoljanjih veza; analizi uzajamne povezanosti zahtjeva za

pouzdanou cjelina, odnosno sistema u cjelini i ukupnih trokova za
njihovo obezbjeenje; prognozi optimalne pouzdanosti sloenih tehnikih
postrojenja kao komponente vieg hijerarhijskog sistema i njeno
povezivanje sa rjeenjima zadataka optimizacije pouzdanosti na tom nivou,
uz razmatranje funkcionalne zavisnosti izmeu krive zahtjevane
pouzdanosti i krive ostvarenih trokova, neophodnih za njihovu realizaciju.
Za potpunije proraune pouzdanosti sloenih tehnikih sistema
neophodno je poznavanje funkcionalnih veza njihovih cjelina, kao i
procjena njihovih individualnih pouzdanosti, pri emu postoje tri razliita
prilaza: egzaktan ili poluegzaktan matematiki model, simulacijske metode
(metode Monte Carlo) i metode odreivanja graninih vrijednosti (metode
granica). Za analizu pouzdanosti u okviru ivotnog ciklusa sloenih
tehnikih sistema koriste se razliiti prilazi, koji su u okviru ove
monografije struktuirani u nekoliko grupa.
Svaki sloeni tehniki sistem nosi u sebi veliku potencijalnu
opasnost od mogue pojave otkaza i havarija opasnih po iru okolinu.
Pouzdanost tehnikih sistema, projektovanih tako da uspjeno obavljaju
funkciju, odreuje trajanje vremenskog intervala u kome e sistem
funkcionisati bez otkaza. Istraivanja upuena na povienje stepena
pouzdanosti i upravljanje pouzdanou tokom ivotnog ciklusa sistema
imaju za cilj definisanje skupa mjera zatite i njihovu optimizaciju sa
aspekta istovremenog obezbjeenja ekonominosti eksploatacije i
ostvarivanja sloenih propisa vezanih za zatitu ivotne sredine i sigurnost
kako mikro tako i makroregiona.
Teorija odravanja i teorija pouzdanosti, kao nauna podruja, bave
se svim problemima u toku ivotnog ciklusa tehnikih sistema, od poetne
faze razrade projektne dokumentacije pa sve do njihovog rashodovanja i
povlaenja iz upotrebe (najee nakon produenog revitalizovanog perioda
njihovog rada). Osnovni ciljevi ovih teorija su stvaranje uslova za povienje
raspoloivosti, pouzdanosti, ekonominosti i produenje njihovog vijeka
upotrebe, uz minimalne trokove i vrijeme za izvoenje radova njihovog
odravanja, uz obezbjeenje najoptimalnijeg obima neophodne logistike za
realizaciju takvih procesa i aktivnosti.
U poglavlju 1 pod nazivom Odravanje i pouzdanost, prati se
odravanje tehnikih sistema tokom njihovog ivotnog ciklusa, poev od
ideje i definisanja koncepta, ocjene ekonominosti, realizacije,
eksploatacije, pa sve do otpisa i povlaenja sistema iz upotrebe.
466
Osposobljavanje sistema za odravanje, kroz projektovanje na osnovama

odravanja, uslovljeno je razvojem proizvodnih snaga drutva i ima za cilj
produenje vijeka upotrebe, uz ostvarivanje optimalnijih veza tehniko
tehnolokih i ekonomskih svojstava. Planiranje, razrada, izgradnja i
eksploatacija, uz odravanje objekata i sistema u tehnici, nosi sa sobom
veliki broj pojava koje mogu izazvati tetu i ugroziti zdravlje i ivot, kako
ljudi direktno angaovanih u objektu, tako i ire okoline. Iz tih razloga
potrebno je da ovakvi sloeni sistemi budu i pouzdani u radu.
Poglavlje 2 obuhvata irok krug pitanja vezanih za svojstva
tehnikih sistema. Izloena je savremena koncepcija, problemi i praksa
pratee integralne logistike podrke, kojom se ostvaruju efektivna i
ekonomina podrka tehnikom sistemu. To se postie kroz optimizaciju
odnosa kapaciteta za opsluivanje i odravanje (skladita, rukovaoci i
odravaoci, tehnika i druga dokumentacija, baze podataka, prostor za
odvijanje procesa opsluivanja i odravanja i dr.). Vjerovatnoa da e jedan
tehniki sistem uspjeno stupiti u rad i obavljati zahtijevanu funkciju
kriterijuma u granicama dozvoljenih odstupanja za dati period vremena i
date uslove okoline (radna temperatura, pritisak, vlanost, dozvoljene
vibracije, buka i udari, promjene reimskih parametara rada i slino)
predstavlja efektivnost tehnikog sistema. Takoe su razmotreni odreeni
pokazatelji efektivnosti okarakterisani jedinino (jedinini parametar) ili
putem nekoliko svojstava efektivnosti (kompleksni parametar), kao to su:
pouzdanost (svojstvo sistema da odri neprekidno radnu sposobnost u
granicama dozvoljenih odstupanja u toku kalendarskog perioda vremena,
kvantifikovana kroz pokazatelje: vjerovatnoa bezotkaznog rada, srednje
vrijeme u radu, intenzitet otkaza i parametar toka otkaza), pogodnost
odravanja (osposobljenost sistema za spreavanje i otkrivanje otkaza i
oteenja, za obnavljanje radne sposobnosti i ispravnosti putem tehnikog
opsluivanja i tehnikih popravki, kvantifikovanih kroz: vjerovatnou
obnavljanja za zadati kalendarski period vremena, srednje vrijeme
obnavljanja i intenzitet obnavljanja), trajnost (svojstvo sistema da odri
radnu sposbnost od samog poetka njegove upotrebe ili eksploatacije pa do
prelaska u granina stanja u kojima su mogui odreeni zastoji za realizaciju
odreenih aktivnosti za tehniko opsluivanje, odravanje i popravke,
definisano kroz pokazatelje: srednji resurs, gama-procentualni resurs,
srednji vijek upotrebe, gama-procentualni vijek opotrebe), postojanost
(svojstvo sistema da neprekidno odrava tople rezerve, skladitenja i/ili
transportovanja). Ostvarivanje efektivnosti tehnikih sistema usko je
467
povezano sa konkretnim tehnikim sistemom, njegovim ponaanjem u

odreenom vremenu i samoj okolini u kojoj sistem funkcionie. Za ovu
realizaciju neophodno je obezbijediti odgovarajue podloge, prije svega
bazu podataka, zatim definisati na osnovu funkcije kriterijuma i raspoloive
baze podataka, meusobne veze i relacije izmeu pojedinih cjelina sistema,
kao i dati odgovarajue metode za prognozu i optimizaciju efektivnosti na
bazi kvaliteta projektovanja, proizvodnje i ispitivanja, montae i probnog
putanja u rad, eksploatacije, razvoja postupaka prognoze ponaanja
tehnikih sistema na bazi karakteristika pojedinih sastavnih cjelina sistema i
mogueg uticaja ljudskog faktora i same okoline na sistem.
U poglavlju 3, strategija odravanja se definie kroz odreene
varijante rjeenja, definisane koncepcijom, organizacijom i karakterom
postupaka odravanja, kao i odnosom izmeu pojedinih nivoa na kojima se
vri odravanje. Prilikom donoenja odluke o vrsti strategije odravanja za
konkretni tehniki sistem neophodno je prethodno odrediti osnovni cilj
(najee minimizacija zastoja). Jedan od vanih segmenata koje je
neophodno analizirati pri donoenju odluke jesu podaci o zastojima za
svaku cjelinu tehnikog sistema u prethodnom periodu i njihova
upotrebljivost (objektivnost). Prilikom izbora strategije odravanja potrebno
je uzeti u obzir i druge parametre, od kojih se posebno istiu: rezultati
analize vanosti opreme, zehtjevi za pouzdanost i rasploivost u radu
opreme, struktura uzroka oteenja i otkaza, posljedice pojave oteenja i
otkaza, rasploivo osoblje i zahtjev za obezbjeenje minimalnih trokova.
Pravilan izbor strategije odravanja treba da omogui ostvarenje dugoronih
ciljeva odravanja: visoku pouzdanost pogona i postrojenja u cjelini,
ekoloku prihvatljivost, poboljanje stepena korisnosti, uz snienje trokova
odravanja, skraivanje vremena trajanja remonta (godinjih ili kapitalnih),
produenje perioda izmeu remonata, kao i to vei udio odravanja po
stanju opreme.
U poglavlju 4, date su osnovne postavke vezane za tehniku
dijagnostiku. Tehnika dijagnostika predstavlja sve aktivnosti koje se vre
nad konkretnim tehnikim sistemom radi ocjene trenutnog stanja, davanja
prognoze ponaanja sistema u odreenom vremenskom periodu i
identifikacije pojave neeljenog dogaaja, tj. sistema neispravnosti. Pri tome
koristi sve raspoloive algoritme, pravila i modele radi odreivanja stanja
sistema, s ciljem pravovremenog predvianja i identifikacije pojave
neispravnosti. Na taj nain se poviava pouzdanost, raspoloivost i
efikasnost tehnikog sistema. Razvoj tehnike dijagnostike iao je u pravcu
468
ostvarivanja funkcija koje tehniki sistem treba da obezbijedi. Provjera

ispravnosti, radne sposobnosti i funkcionalnosti tehnikog sistema, uz
lociranje mjesta otkaza na najniem hijerarhijskom nivou, elementi su na
bazi koje se vri procjena preostalog vijeka kotritenja ili trenda pojave
neispravnosti. Znaajni ekonomski efekti i snienje eksploatacionih
trokova, kroz blagovremeno otkrivanje moguih uzroka otkaza komponenti
tehnikog sistema, mogue je ostvariti kroz primjenu metoda i sredstava
tehnike dijagnostike. Pri tome prognoze i definisanje uzroka otkaza mogu
se sprovoditi u toku same eksploatacije postrojenja ili u okviru zastoja i
vremena za remont postrojenja i opreme. U tom smislu se razlikuju
eksploataciona i remontna tehnika dijagnostiku, kao sastavni elementi
odravanja prema stanju. Znaajna primjena tehnike dijagnostike je i kod
prognoze kratkorone i dugorone pouzdanosti tehnikog sistema i njene
optimizacije, najee prema ekonomskom kriterijumu. Kontrola trenutnog
stanja tehnikog sistema ili njegovih cjelina (najee najkritinijih po
nastanak otkaza), definisanje zakonitosti pojave otkaza u vremenu na
osnovu baze podataka i predvianje ponaanja sistema u budunosti
direktno su povezani sa razvojem sistema kod koga se kontrola sprovodi,
kao i razvojem ureaja za kontrolu stanja. Povienjem sloenosti tehnikih
sistema, uz poveanje zavisnosti rada ovjeka od pouzdanosti rada tih
sistema, uz sve otrije zahtjeve za kvalitetu realiziranih procesa i zatitu na
radu i zatitu ivotne sredine, podrazumijeva primjenu teorije informacija,
postavljanje i prouavanje metoda otkaza i primjenu raunara pri
dijagnosticiranju. Primjena metoda tehnike dijagnostike i metoda za
kontrolu stanja tehnikih sistema znaajno utie na pogodnost odravanja
kao njegovu unutranju karakteristiku. Od posebnog znaaja je razmatranje
samog reima kontrole stanja u toku procesa eksploatacije tehnikog
sistema ili u vrijeme obustave rada, nain njegove realizacije i stepen
automatizacije baze podataka (mogunost primjene informacionih
tehnologija).
Organizacija odravanja, kao jedno od bitnih odreenja izabrane
strategije odravanja, razmotrena je u okviru poglavlja 5. Organizacija
procesa odravanja tehnikih sistema, zasnovana na iskustvima i saznanjima
iz organizacije rada, kao i na razvoju modernih naunih disciplina teorije
sistema, teorije informacija i njihove povratne povezanosti, obuhvata
organizovanje svih poslova unutar preduzea, odnosno obavlja funkciju
dinamikog usklaivanja i usmjeravanja skupa razliitih meusobno
povezanih aktivnosti radnog procesa. Pored strukture (broj i vrsta radnih
469
mjesta sa horizontalnom podjelom rada uz vertikalno povezivanje),

organizacija odravanja obuhvata sve metode i znanja primijenjena kod
izvoenja svih pozitivnih aktivnosti u procesu odravanja, zasnovane na
prateem informacionom sistemu (prijem, obrada i predaja informacija).
Organizacija odravanja se, sa aspekta funkcije i samog procesa odravanja,
u praksi sprovodi kao centralizovani ili decentralizovani oblik organizacije.
Sam izbor odgovarajue organizacije, zasnovan na analizi razliitih
uticajnih faktora (oblik organizacijske strukture preduzea, obim sredstava
za rad, struktura tehnikog sistema, vrsta tehnolokog procesa, rad u viem
hijererhijskom sistemu i dr.), je veoma sloeno, jer esto ima kombinovan
karakter sa preteno jednom od dviju datih koncepcija. Ovaj zadatak je
ponekad
povjeren
spoljanjim
kooperantima
(specijalistikim
organizacijama). U okviru ovog poglavlja razmatraju se primjeri nekih
osnovnih koncepata organizacije odravanja: REMAX, Institut IAMA
Beograd, TOPIS II, Mainski faklultet Beograd, IIS - Institut za industrijske
sisteme FTN Novi Sad, kao i MIMS, Strojarski fakultet Slavonski Brod.
Istorija, osnove i znaaj statistikih metoda unapreenja kvalitetom
izlau se u poglavlju 6. Da bi se olakao proces neprekidnog unapreenja
kvaliteta stvorene su mnoge metode ili su adaptirane postojee. Razvoj
nauke i prakse kvaliteta tokom zadnjih godina u svijetu ima rastui trend.
Tako i kvalitet odravanja tehnikih sistema, u zavisnosti od uticaja veeg
broja faktora, zahtijeva posebno tretiranje pitanja definisanja kvaliteta i
njegovog ostvarivanja na nain obezbjeenja jedinstvenih smjernica i
preporuka za sve one koji su zainteresovani za kvalitet. Ovi faktori ujedno
predstavljaju osnovne elemente integralne sistemske podrke tehnikog
sistema, determinisane na samu konstrukciju tehnikog sistema (unutranji
faktori), kao i na sam sistem za podrku (spoljanji faktori). Krajnji efekat
uticaja ovih faktora na proces odravanja predstavlja vrijeme neophodno da
se tehniki sistem iz stanja u otkazu prevede u stanje u radu, odnosno
optimizaciji trajanja vremena odravanja (mjera kvaliteta sistema
odravanja). Kao odgovor na krizu kvaliteta, zapadne zemlje su izvrile
standardizovanje zahtjeva za kvalitet kroz sistem menadmenta kvalitetom
na meunarodnom nivou serijom standarda ISO 9000. Od tada, zahtjevi
sistema menadmenta kvalitetom, ija specifikacija je data u standardu ISO
9001:2000, postaju sve vie ograniavajui faktor za preduzea koja nisu
svoje poslovanje uskladila sa zahtjevima standarda. Kvalitet nije vie
dovoljno postii samo kontrolom kvaliteta proizvoda, nego se
reproduktivnost (ponovljivost) kvaliteta mora garantovati efektivnim
470
sistemom menadmenta kvalitetom. U tu svrhu, dobru osnovu prua

standard ISO 9001:2000 koji nije namijenjen samo kontroli kvaliteta
proizvoda nego preduzeu u cjelini. U njima je sistematizovano pozitivno
svjetsko iskustvo u pogledu organizovanja, dokumentovanja procesa i
resursa koji obezbeuju kvalitetan proizvod. S druge strane, sistem
menadmenta kvalitetom je sistem menadmenta kojim se, sa stanovita
kvaliteta, vodi preduzee i njime upravlja. Kontrola i ispitivanje, kao nain
za eliminisanje nekvalitetnih proizvoda sa trita, zamijenjeni su filozofijom
obezbjeenja kvaliteta, koja se, sasvim prirodno, utkala u sve pore
savremenog poslovanja, pa i ivota. Savremena poslovna strategija
podrazumijeva menadment kvalitetom, kao dio menadmenta preduzeem,
bez obzira kojom se djelatnou preduzee bavi. Time se omoguuje
postizanje i kontinualno unapreenje kvaliteta proizvoda i usluga uz
snienje trokova ivotnog ciklusa.
Poglavlje 7 posveeno je analizi sposobnosti procesa, kao metodi za
analizu varijabilnosti otkrivene u proizvodnom procesu. Analiza
sposobnosti procesa se moe definisati mjerom mogunosti izvrenja
procesa, kada nikakvi dodjeljivi uzroci nisu prisutni. To se, po definiciji,
deava onda kada je proces pod statistikom kontrolom (u statistikom
smislu - stabilan). Poto se neuobiajena varijabilnost procesa moe opisati
jedinstvenom raspodjelom (obino normalnom), sposobnost procesa se
analizira i ocijenjuje pomou svojstava ove raspodjele. Sposobnost procesa
moe da se izrazi i procentom izraenih proizvoda, ije karakteristike
kvaliteta se nalaze u granicama dozvoljenih odstupanja. U postupku
sprovoenja analize sposobnosti procesa vri se poreenje karakteristike
kvaliteta dobijene kod uzorka proizvoda sa unaprijed odreenim
dozvoljenim odstupanjima. Analiza sposobnosti moe da pokae da li
proces moe da zadovolji dozvoljena odstupanja ili ne. Pored toga, ovom
analizom moe da se ocijeni udio defektnih proizvoda koji treba oekivati.
Zato, analizom sposobnosti procesa mogue je odrediti stepen
reproduktivnosti (ponovljivosti) proizvoda koji je proces u mogunosti da
obezbijedi. Takoe je data praktina primjena analize sposobnosti procesa,
kao i sama procedura njenog sprovoenja, poev od pripreme za analizu,
samog postupka i, na kraju, obrade dobijenih podataka (faktori sposobnosti
procesa, konana ocjena koliine defektnih proizvoda i dr.). Samo
smanjenje koliine karta i dorade moe u veoma kratkom roku da isplati
investiciju uvoenja u primjenu statistikih metoda. Ocjena koliine karta i
dorade moe da se vri obradom podataka prikupljenih za analizu
471
sposobnosti procesa, pri emu se do najverodostojnije ocjene dolazi ako je

raspodjela rezultata mjerenja karakteristike kvaliteta priblino normalna. To
se postie utvrivanje povrina ispod krive gustine normalne raspodjele koje
izlaze van granica dozvoljenih odstupanja.
U poglavlju 8 opisuju se najvanije metode koje se koriste za
planiranje i upravljanje procesom odravanja tehnikih sistema. Odravanje
radne sposobnosti tehnikog sistema u to duem vremenu, predstavlja
funkciju cilja koju sistemi obavljaju prema odreenim kriterijumima i
uslovima koritenja. S druge strane, odreivanje vremena u kome e
tehniki sistem izgubiti radnu sposobnost koritenjem odreene
metodologije (najee na bazi malog uzorka ili na bazi praenja rada,
odreenih provjera, istraivanja i ispitivanja), predstavlja jedan od
elemenata za donoenje optimalnih odluka u okviru procesa odravanja.
Planiranje adekvatnih trokova i drugih izlaznih parametara odravanja
opreme i postrojenja u okviru razmatranog tehnikog sistema, uz
programiranje i realizaciju samih postupaka odravanja i kontrolu izlaznih
karakteristika, kao i sama realizacija korektivnih aktivnosti na osnovu
odluke samog rukovodstva - elementi su upravljanja procesom odravanja
tehnikih sistema. Pri tome se kao polazna osnova koriste projekti
instalisanih tehnikih sistema i sistema njihovog odravanja (uputstva za
montau i rad, uptstva za odravanje tokom eksploatacije i sl.). Zatvoren
proces izmeu postupaka kontrole stanja sistema, samog donoenja odluka,
kao i kontrole kvaliteta nije mogu bez adekvatnog informacionog sistema,
ime se determiniu svi neophodni elementi za samu optimizaciju
odravanja, kako sa aspekta planiranja i programiranja odravanja, tako i sa
aspekta potrebnog investiranja radi ostvarivanja neophodne logistike
odravanja i blagovremene zamjene dotrajale opreme.
Vanu ulogu u okviru procesa odravanja tehnikih sistema i
ostvarivanja zahtijevanog nivoa pouzdanosti ima i pratei informacioni
sistem odravanja, koja je predmet razmatranja u poglavlju 9. U ovom
poglavlju se daju osnovni elementi teorije sistema i teorije informacija, kao i
odreene metodologije projektovanja. Pri tome se u svim metodama
projektovanja, kao nain za procjenu i ovladavanje sloenou
informacionog sistema koristi hijerarhijska dekompozicija, tzv.
informaciona piramida. Dosadanja iskustva primjene i uvoenja
kompjutera u procese odravanja tehnikih sistema dala su znaajan zamah
razvoju savremenog poslovanja, proizvodnje i odravanja u preduzeima
kroz integraciju tehnoloki i funkcionalno razliitih elemenata, kao to su
472
maine, automati, sistemi za transport i skladitenje, kompjuterski sistemi,

rezervni dijelovi, potroni materijal i slino, a koji su nabavljeni od razliitih
proizvoaa. Proces primjene i uvoenja informacionog sistema zahtijeva
veu integracija sa sistemom menadmenta kvalitom prema standardu ISO
9000 i sa sistemom menadmenta ivotnom sredinom prema stnadardu ISO
14000. S druge strane, efikasno koritenje informacionih sistema u praksi
zahtijeva i dodatno ulaganje znaajnih sredstava. Osnovni razlog mnogih
loih iskustava u uvoenju informacionih sistema u preduzeima i njihovom
daljem radu lei u zapostavljanju planiranja i upravljanja njihovim
razvojem, zatim u nedovoljnoj strunoj osposobljenosti osoblja sa gledita
poznavanja informacionog sistema i mogunosti rada kompjutera. Dobra i
sveobuhvatna selekcija i obrada informacija prema potrebama korisnika
predstavlja jedan od osnovnih uslova uspenog funkcionisanja
informacionog sistema odravanja.
Poglavlje 10 posveeno je modelima i skladitima tj. bazama
podataka. Za izradu modela podataka razvijene su razliite metode i tehnike,
koji u sebe ukljuuju grafike formalizme, kao i formalne specifikacijske
jezike. Posebna panja je posveena nivoima modelovanja podataka
(konceptualni, logiki i fiziki), kao i dijagramima tokova podataka kako
izmeu pojedinih konkretnih funkcija (veliina) tako i izmeu cijelih
procesa u okviru tehnikog sistema, uz date odgovarajue procedure
njihovog sastavljanja. Dio poglavlja posveen je definisanju skladita
podataka, kao bazi podataka sa posebnom strukturom podataka,
projektovanom na nain da se relativno brzo i jednostavno mogu izvoditi
sloeni upiti nad velikom koliinom podataka. Fleksibilnost i sposobnost
prilagoavanja promjenljivim poslovnim potrebama takoe su vrlo bitne
osobine skladita podataka koje, za razliku od drugih vrsta informacionih
sistema, posjeduje osobine objedinjavanja razliitih podataka, a koji mogu
poticati iz razliitih proizvodnih informacionih sistema realizovanih na
razliitim platformama. Takoe se moe relativno brzo otkriti promjena u
izvornom sistemu, detektovati greka u proizvodnom sistemu, kao i
dugotrajnije sauvati podaci u odnosu na klasine sisteme.
Poglavlje 11 daje pregled proizvodnih trokova odravanja i
njihovog upravljanja u toku ivotnog ciklusa tehnikog sistema. Namjera
ovog poglavlja je da se opie postupak optimizacije sa aspekta svih
doneenih odluka o projektima i kasnijoj eksploataciji tehnikih sistema.
Izbor najefektivnije metode odravanja vri se na bazi izvrene sloene
analize po slijedeim etapama: analiza i izbor optimalnih metoda
473
odravanja, izbor metoda, sredstava i reima tehnike dijagnostike,

odravanje kontrolnih nivoa pouzdanosti sastavnih cjelina ili tehnikog
sistema u cjelini, razrada remontne dokumentacije, vrenje eksploatacijskih
provjera (instalisane karakteristike) i primjenljivost pojedinih metoda
odravanja prema stanju sa aspekta oekivanih trokova (uporedne analize
metoda odravanja). Svako izabrano rjeenje sistema odravanja za
konkretni tehniki sistem obezbjeuje potreban nivo izlaznih veliina
(efikasnost, efektivnost, uinak, itd.), karakteristian po odreenim
trokovima procesa odravanja odnosno udjela u ukupnim trokovima
ivotnog ciklusa tehnikog sistema. Traenje najpovoljnijih rjeenja, prema
odreenim kriterijumima, predstavlja optimizaciju sistema odravanja i ima
za cilj obezbjeenje zahtjevanog nivoa pouzdanosti pri minimalnim
trokovima odravanja.
Poglavlje 12 daje uvod u teoriju terotehnologije. Funkcija
odravanja tehnikih sistema inidrektno se moe pratiti preko nivoa ukupnih
trokova koji obuhvataju trokove materijala, rezervnih dijelova, trokove
radnika angaovanih na odravanju, kao i trokove nastale kao posljedica
gubitaka zbog smanjenja obima proizvodnje ili potpunog prekida rada usljed
pojave otkaza ili vremena utroenog u proces remonata. Terotehnoloki
koncept, pored ve istaknute potrebe za realizacijom funkcije odravanja
radi postizanja to niih ukupnih trokova, ukazuje i na potrebu ukljuivanja
i ostalih upravljakih funkcija u okviru preduzea, a koje imaju uticaj na
karakter rada preduzea i na trokove koje ono ostvaruje u svom radu. Jedna
takva kombinacija upravljakih sistema i kanala za komunikaciju, s ciljem
davanja podrke funkciji odravanja (informaconi sistem, baze podataka,
tokovi materijala i radne snage i sl.). Terotehnologija se dakle bavi
specifikacijom i projektovanjem za pouzdanost i odrivost fizikih
poslovnih sistema preduzea, kao to su fabrike, maine, oprema, zgrade i
postrojenja, pri emu se u obzir uzima i cjelokupni proces instalacije,
upotrebe, odravanja, modifikacije i zamjene sistema (faze ivotnog
ciklusa). Odluke su uslovljene povratnim informacijama o projektu,
rezultatima i trokovima tokom cijelog ivotnog ciklusa projekta, pri emu
se podjednako tretiraju kako odnosi tako i sredstva, kao i rezultati ostvarene
proizvodnje. Deava se da proizvod jednog preduzea esto postaje sredstvo
rada drugog preduzea. ak i kada je proizvod jednostavan predmet
potronje, terotehnologija moe pozitivno uticati na njegovo projektovanje i
privlanost za kupca, a to e se reflektovati u poveanoj trinoj sigurnosti
proizvoaa.
474
U poglavlju 13 se veoma jasno i slikovito izlau osnovni principi

inenjerstva ivotnog ciklusa, kao integracije projektovanja sistema i
procesa korienja. Savremene metode i tehnike olakale su koritenje
inenjerstva ivotnog ciklusa ali je njegova primena jo uvek na poecima.
U okviru ovog poglavlja se daje inicijalni opis i efektivnost primjene
inenjerstva ivotnog ciklusa. Ovaj menadment, inenjerski i poslovni
prilaz integrie projektovanje sistema, njegovu proizvodnju i podrku
koritenju. U ovom poglavlju se razmatra pogodnost odravanja u ivotnom
ciklusu i pogodnost odravanja kao kriterijum projektovanja tehnikog
sistema.
Poglavlje 14 posveeno je reinenjeringu procesa odravanja.
Nezaobilazan dio ivotnog ciklusa predstavlja i revitalizacija, rekonstrukcija
i modernizacija objekata, cjelina ili tehnikog sistema u cjelini, odnosno
postupak produenja radnog vijeka sloenog tehnikog sistema sa
modernizacijom i rekonstrukcijom uz poboljanje ekoloke prihvatljivosti.
Ovaj postupak po svojoj strukturi je izuzetno sloen i esto se poredi sa
rangom izgradnje novog tehnikog sistema. Kada se govori o povienju
pouzdanosti u toku ove etape, onda se pod tim podrazumijeva odgovarajua
prognoza ponaanja tog sistema ili njegovih cjelina u odreenom buduem
kratkoronom ili dugoronom vremenu, s obzirom na sprovedenu
rekonstrukciju i modernizaciju, kao i mehanizam nastajanja otkaza. Proces
revitalizacije predstavlja produenje vijeka upotrebe, koji uglavnom prati
modernizaciju i rekonstrukciju, uz poboljanje njegove ekoloke
prihvatljivosti. Ovakav sistemski i sveobuhvatni postupak kod sloenog
tehnikog sistema, kakav je npr. sistem termoelektrane, predstavlja
nezaobilazan i logian proces u vijeku upotrebe objekta. Povezanost procesa
reinenjeringa na odravanju takvog sistema, s ciljem ostvarenja
odgovarajuih prednosti i poboljanja, u okviru ovog poglavlja razmatrana
je kroz sijedee karakteristine elemente: analiza trokova vezanih za
odravanje i gotovost/raspoloivost sistema (kao jedne od bitnijih
karakteristika efektivnosti), odreivanje optih aspekata vezanih za motive i
opravdanost revitalizacije, definisanje obima i najoptimalnijeg termina za
realizaciju tog procesa. Posebno je potencirano izdvajanje uticaja
karakteristika pouzdanosti i raspoloivosti sloenih tehnikih sistema na
primjenu principa reinenjeringa kroz proces odravanja sistema, odnosno
na sistemski pristup revitalizaciji pojedinih njihovih kapaciteta.
475
U okviru poglavlja 15 se razmatraju aspekti sigurnosti tehnikih

sistema kao sastavnog dijela problema pouzdanosti. Daje se opti postupak
statistike analize sigurnosti pri sertifikaciji sistema menadmenta
kvalitetom. Analiziraju se realne vrednosti rizika razliitih sistema i mogua
primena fazi skupova za reavanje problema sigurnosti. Sigurnost tehnikih
sistema se razmatra sa dva aspekta. Prvi, i najvaniji, aspekt je zatita
operatora (oveka) od povreda u toku rada sistema. Drugi aspekt je zatita
sistema od oteenja prouzrokovanih delovanjem spoljanjih uzroka.
Prednost u prouavanju daje se sigurnosti operatora. Pri tome, ova dva
aspekta nisu bezuslovno komplementarna, a povienje sigurnosti operatora
se moe postii na raun sigurnosti sistema.
Poglavlje 16 daje odreena tumaenja pojmova i izraza u okviru
teorije odravanja i pouzdanosti tehnikih sistema. Od poetaka razvoja
ovih naunih disciplina pa do danas nastajali su razliiti nazivi i pojmovi u
podruju odravanja. U poetku su pojmovi iz odravanja nastajali
nezavisno u pojedinim zemljama, u okviru tehnikih grana. Globalizacijom
trita znanja, roba i usluga nametnuta je potreba standardizacije i
unifikacije u svim ljudskim djelatnostima i potrebama, a posebno u podruju
odravanja, kao relativno mlaoj naunoj disciplini. Osnovna uloga i cilj
primjene ove terminologije je definisanje pojmova koji se koriste u svim
pojedinanim postupcima, kao i ukupnom postupku odravanja i upravljanja
odravanjem, bez obzira na vrstu objekta, osim u sluaju softverskih
programa.
476
SUMMARY
Monograph Systems Maintainability and Reliability describes

theoretical bases as well as methodology of technical systems maintenance
and reliability improvements application. Maintenance of machines,
equipment and complex technical systems from the aspect of the necessary
investments level during the course of their life, is directly in function of the
manner of defining and realization of desired effectiveness (reliability,
readiness and maintenance suitability), during their exploitation as well as in
the stage of the their design.
Well chosen concept of maintenance, with appropriate organization,
programming and realisation of certain activities on maintenance and during
exploitation, including good education of personnel and provided control of
maintenance, affects improvement of economical results of the given
organisation or company. On the other hand, with the increase of technical
systems complexity a problem of their optimal functionality occurs as well,
in particular if we know that such systems often can cause great economical
losses or endanger safety of wider micro-region and people that attend them.
Complex technical systems comprise of smaller or greater number of
constituent elements (parts, substructures, subsystems structures and
systems), thus their reliability is determined on the basis of analyses and
analytical grasp of reliability of each of their elements or however it is based
on: assessment and exploring the most critical plant, that is the most critical
details within that plant, through setting influential basic and supplementary
criteria of research and establishing the range of critical plants and their
summing up (establishing and comparison through ranging methods),
optimality of the manner of providing reliability, including analysis of their
internal and external relations, analysis of interrelation between requirement
for parts reliability, that is, systems as a whole and total costs for their
provision, as well as prognosis of optimal reliability of complex technical
facilities as component of higher hierarchical system and its joining with
reliability optimality solutions in that stage, including consideration of
functional dependence between required reliability curve and realised costs
477
curve, necessary for their realisation. For more complete estimations of

complex technical systems reliability it is necessary to know functional
relations of their systems components, as well as assessment of their
individual reliabilities, where three different approaches exist: exact or
semi-exact mathematical model, simulation methods (Monte Carlo
methods) and methods of determining border line values (border line
methods). For reliability analysis during the course of complex technical
systems life different approaches are used, that have been structured in few
groups within this monography.
Each complex technical system within itself carries great potential
danger of possible occurrence of failure and damages dangerous for wider
surrounding. Reliability of complex systems, designed in such manner that
they can perform their function successfully, is determined by duration of
interval during which the system would operate without failures. Researches
directed on increase in the level of reliability and managing reliability
during the object life aim at defining protective measures systems and their
optimality from the aspect of simultaneous provision of exploitation
economy and realisation of complex regulations related to protection of
environment and safety for micro region as well as for macro region.
Maintenance and reliability theories, as scientific fields, deal with
all the problems during the total life of a technical system, starting from the
initial phase of developing design documentation all the way through their
disposal and withdrawal from use (most often after extended revitalized
period of their operation). Major goals of these theories are creating
conditions for increase in availability, reliability, economy and extending
their operating life during exploitation, with minimum costs and time for
performing the works on the maintenance, providing the most optimal scope
of the necessary logistics for realisation of such processes and activities.
In Chapter 1 under the title Maintenance and reliability, technical
systems maintenance during their life cycle has been observed, starting from
the idea and defining the concept, marking its economy, realization,
exploitation all the way through writing the system off from use. Enabling
maintenance system, through designing on maintenance bases, has been
conditioned by development of society manufacture forces and it aims at
extending life duration, including realisation of optimal relations of
technological and economical characteristics. Planning, development,
construction and exploitation, providing maintenance of facilities and
systems in technicality, carry a large number of occurrences that can cause
478
damage and jeopardize health and life of wider surrounding as well as the
people directly engaged in the facility. For these reasons it is necessary that
such complex system is reliable in its operation.
Chapter 2 grasps wide range of issues related to the items
characteristics. Modern conception has been demonstrated, problems and
practice of associated logistic support, by which effective and economical
support to the technical system have been realised, provided through
optimality of relations of capacities for attending and maintenance
(storehouses, operators and maintenance personnel, technical and other
documentation, databases, premises for performing processes for attending
and maintenance and similar). Probability that a technical system will be put
in function successfully and perform required criterion function within the
limits of allowed discrepancies for given time period and given surrounding
conditions (working temperature, pressure, humidity, allowed vibrations,
noise and blows, changes of regime work parameters and similar),
represents effectiveness of a technical system. Consideration has been also
given to certain indicators of effectiveness characterized as a unit (unit
parameter) or few characteristics of effectiveness (complex parameter), such
as: reliability (characteristic of a system to continuously maintain operating
ability within the limits of allowed discrepancies during the calendar period
of time, quantified through indicators: probability of failure free operation,
average time in operation, failure rate and failure density parameter),
maintenance suitability (capacity of the system for prevention and finding
failures and damages, for renewing operating ability and functionality
through technical attending and technical repairs, quantified through:
probability of renewing for the aimed calendar period of time, average time
of renewal and renewal rate), durability (characteristic of a system to
maintain its operating capacity from its application very beginning or
exploitation to transferring in border line conditions with possibility of
specific stops for realisation of certain activities for technical attending,
maintenance and repairs, defined through indicators: average resource,
gamma percentage resource, average life, gamma-percentage life),
consistency (characteristic of a system to maintain warm reserves
continually, storing and/or transporting). Realization of technical systems
effectiveness is closely related to the concrete technical system, its
behaviour in specific time and the very surrounding in which the system
functions. For this realization it is necessary to provide appropriate bases,
primarily database, then based on the criterion function and available
479
database define interrelations and relations between certain system

elements, as well as set appropriate methods for forecasting and optimality
of effectiveness on the basis of quality of designing, production and testing,
fitting and trial putting into function, exploitation, development of
procedures for forecasting behaviour of complex systems on the basis of
characteristics of certain constituent elements of technical system and
possible influence of human factor and the very environment on the system.
In Chapter 3, strategy of maintenance has been defined through
certain variant solutions defined by conception, organization and character
of maintenance procedures, as well as relation between certain levels on
which maintenance is performed. While deciding on the type of
maintenance strategy for concrete technical system, it is necessary to
previously determine primary goal (most often minimising stops). One of
significant segments necessary to be analysed while deciding are details on
stops for each item (element) of technical system in the previous period and
their utility (objectivity). While choosing, it is necessary to consider other
parameters as well, out of which we particularly point out the following:
equipment importance analyses results, requirements for reliability and
availability in the equipment functioning, structure of damage or failure
cause, consequences of damages and failures occurrence, available
personnel and requirement for securing minimal cost. Correct choice of
maintenance strategy should ensure realisation of long-term maintenance
goals: high reliability of plants and facilities as a whole, ecological
acceptability, improvement of the benefit level with reduction of
maintenance costs, reducing the time needed for overhauls (annual or
major), as well as extending intervals between overhauls, as well as
maximum effect of maintenance with reference to the equipment condition.
In Chapter 4, basic elements related to technical diagnostics have
been given. Technical diagnostics represents all the activities performed
over concrete technical system in order to assess current condition or give
prognosis of the system behaviour in specific time period. While doing so, it
uses all available algorithms, regulations and models in order to determine
the system condition, aiming at timely foreseeing of irregularity occurrence.
Reliability, availability and effectiveness of the technical system are
increased in that way. Development of the technical diagnostics aimed at
realisation of functions that the technical system should provide. Tests of
working regularity, operating ability and functionality of the technical
system, along with locating failure spots at the lowest hierarchical level, are
480
the elements based on which the assessment of the remaining working life
or failure occurrence trend is made. Significant economic effects and
reduction of exploitation costs through timely detection of possible sources
of technical system components failure are possible to achieve through the
application of methods and means of technical diagnostics. For all that,
prognoses and defining the failure causes can be made during the
exploitation of the plant itself or within the stop and time for the repair of
the facility and equipment, thus we can differentiate between exploitation
and repair diagnostics, as integral parts of maintenance depending on a
condition. A significant application of technical diagnostics occurs during
making prognosis of the short-term and long-term reliability of the technical
system and its optimization, most often on economic criterion. Diagnostics
of the current system condition or its elements (most often the ones most
critical for the failure occurrence), defining the failure occurrence pattern in
time based on databases and predictions of the system behaviour in the
future are directly linked with the development of means that the diagnostics
is applied on, as well as with the development of the diagnostic devices. The
increase in complexity of technical systems, along with the increase in
dependence of human labour on the reliability of those systems and with
growing demands for the quality of performed processes, safety at work and
environment protection, rises a demand for the application of information
theory, establishing and studying failure methods and use of computers in
diagnostics. The application of methods of technical diagnostics and
favourable conditions on the testing of technical systems significantly
affects the maintenance suitability as its internal characteristic (or its part or
element) i.e. its functional status in defined conditions and precisely
determined period of time, assuming that maintenance was carried out in
accordance with planned and prescribed procedures. Consideration of the
very testing regime within the exploitation process of the technical system
or during work stops, way of its realization and the condition of database
automatization (a possibility of information technologies use) is of special
importance.
Organization as one of the significant characteristics of the chosen
maintenance strategy is deals with within Chapter 5. Organization of the
process of technical system maintenance, based on experience and
knowledge of labour organization, as well as on development of modern
scientific disciplines of system theory, information and their feedback,
includes the organization of all activities within a company i.e. carries out
481
the function of dynamic harmonization and directing groups of various,

mutually connected, activities of the work process. Besides the structure of
the organization (number and type of work positions with horizontal
division of work, along with vertical connections), it encompasses all
methods and knowledge applied during the performance of all positive
activities in the maintenance process, based on an ancillary information
system (reception, processing and transmission of information). The
organization of maintenance, from an aspect of function and the very
process of maintenance, is in practice implemented as a centralized or
decentralized form of organization. A selection of an appropriate concept
itself, based on an analysis of various factors of influence (a form of
companys organizational structure, amount of instruments of labour,
structure of technical system, type of technological process, work in a
higher hierarchical system e.g.) is very complex because it often has a
combined character, with one of the two given concepts dominating over the
other, or it is entrusted to external co-operators (specialist organizations). As
part of this chapter, examples of some of the basic concepts of the
maintenance organization system will be discussed: REMAX, Belgrade
IAMA Institute, TOPIS II, Belgrade Faculty of Mechanical Engineering,
Novi Sad Faculty of Technical Sciences IIS Institute of Industrial
Systems, as well as MIMS of the Slavonski Brod Faculty of Mechanical
Engineering.
History, basics and significance of statistical methods of
improvement by quality are deals with in Chapter 6. Many methods have
been created, or the existing ones have been adapted, in order to facilitate
the process of uninterrupted quality improvement. Development of science
and practice of quality in the world over the previous years has a growing
trend. Therefore, the quality of technical systems maintenance, depending
on the influence of large number of factors, requires a special treatment for
the issues of quality definition and its achievement in a way to provide
unified directions and recommendations for all who are interested in quality.
At the same time, these factors represent basic elements of an integral
systemic support of the technical system, determined for the construction of
the technical system itself (internal factors), as well as the support system
(external factors). The final effect of these factors on the maintenance
process represents the time necessary for the system to switch from the
DOWN TIME condition into the UP TIME condition i.e. to optimize the
length of maintenance time (maintenance system quality degree). As a
482
response to a crisis of quality, the western countries standardized the quality

requirements through the quality management system at the international
level by use of ISO 9000 standard series. Since then, requirements for the
quality management system (ISO 9001:2000 standard) are becoming the
limiting factor for companies that did not harmonize their business to the
requirements of the standard more and more. It is not enough to achieve
quality through the product quality control, but the reproductiveness
(repetitiveness) must be guaranteed by an effective quality management
system. For that purpose, ISO 9001:2000 standard offers good basics,
because it is not intended for product quality control solely, but for a
company as a whole. It systemizes positive world experience regarding
organization and documenting processes and resources that provide quality
product. On the other hand, quality management system is a management
system which is used to run the company and manage it from the point of
quality. Control and testing, as a way to eliminate low quality products from
the market, have been replaced with the quality provision philosophy which,
naturally, blended with all pores of modern business and life. A modern
business strategy understands the quality management as part of the
company management, regardless of companys scope of activity. This
enables achievement and continuous improvement of quality of products
and services, followed by decrease in costs of a life cycle.
Chapter 7 pays attention to the analysis of a process capability, as a
method for analysis of variability found in production process. The analysis
of a process capability can be defined by a measure of possibility to execute
the process when no assignable causes are present. By definition, that is
happening when the process is under statistical control (stabile in
statistical sense). Taking in consideration that unusual variability of the
process can be described by a unique distribution (usually normal), the
process capability can be analyzed and assessed by characteristics of this
distribution. The process capability can be also expressed as percentage of
made products which quality characteristics range within the limits of
permitted deviations. Comparison of the quality characteristics gained from
a sample product with beforehand determined permitted deviations, was
carried out during the analysis of process capability. The capability analysis
can show whether the process can satisfy permitted deviations or not.
Besides that, this analysis can estimate the portion of defect products which
should be expected. Therefore, the analysis of process capability can
determine the level of reproduction (repeating) of a product which the
483
process can provide. Practical application of the analysis of process

capability is also presented, as well as the procedure, starting from
preparation for the analysis, the procedure itself and processing of the
collected data (factors of the process capability, final estimation of quantity
of defect products etc.). Reduction of amounts of rejects and finishing off is
the only thing that can repay the investment into application of statistical
methods. Estimation of the quantities of rejects and finishing off can be
carried out based on the analysis of the data collected for the means of
analysis of process capability, while the most credible estimate can be
gained if division of the measuring results of quality characteristics is
proximally normal. This can be achieved by defining the surfaces under
false density of normal division that exceed the limits of permitted
deviations.
Chapter 8 describes the most important methods used in planning
and managing the technical system maintenance process. Maintaining the
work ability of the technical system for as long as possible represents the
function of a goal that the systems carry out according to pre-set criteria and
terms of use. On the other hand, determining time in which the technical
system will lose its work ability by use of certain methodology (most often
based on a small samples or its work, certain checks, investigative actions
and tests) represents one of the elements for making optimum decisions
within the maintenance process. Planning of adequate expenditures and
other output parameters of equipment and facilities maintenance within the
particular technical system, with programming and realization of
maintenance procedures and control of output parameters, the realization of
correctional activities based on the decisions of the management are all
elements of the management process of technical systems maintenance. At
that, projects of installed technical systems and systems of its maintenance
(installation and operating manuals, instructions for maintenance during the
exploitation, etc.) are used as the starting point. The closed process between
the procedures for the control of the system condition, as well as its
realization and quality control is not possible without the adequate
information system, which determines all necessary elements for the sole
optimization of maintenance, from the aspect of maintenance planning and
programming, as well as from the aspect of required investment due to
realization of necessary maintenance logistics and timely replacement of
worn out equipment.
484
Within the process of technical systems maintenance and realization

of required reliability level the important role belongs to the auxiliary
information maintenance system, which is the subject of consideration in
Chapter 9. This Chapter gives the basic elements of system theory and
information theory, as well as certain design methodologies. At that, all
design methods use hierarchical decomposition, so called information
pyramid as a way of assessing and mastering the complexity of the
information system. All previous experiences of applying and introducing
computers into the processes of maintenance technical systems gave
significant momentum to the development of contemporary business,
production and maintenance in companies, through an integration of
technologically and functionally different elements, such as machines,
automatic devices, transport and storage systems, computer systems spare
parts, consumables, etc., procured from various manufacturers. The process
of applying and introducing the information system requires greater
integration with the quality management system from the ISO 9000 and
environment management system from the ISO 14000 standards series,
whereas the efficient use of information systems in practice also requires an
additional investment of significant funds. The basic reason for many bad
experiences in introducing information systems in companies and its further
function lies in negligent planning and managing its development, then in
insufficient staff expertise from an aspect of knowledge of information
system and computer abilities. Good and comprehensive selection and
processing of information according to users needs presents one of the
main conditions for successful functioning of information system itself.
Chapter 10 is devoted to models and storages i.e. databases. There
are different methods and techniques developed for creating the data model,
ones that include graphic formalisms, as well as formal specification
languages. The special attention is given to data modelling levels
(conceptual, logical and physical), as well as diagrams of data flow between
certain concrete functions (values) as well as between whole processes
within the technical system, with given certain procedures for their
compilation. Part of the Chapter is devoted to defining data storages as a
database with special data structure, designed in a way that very complex
queries can be conducted very fast and very simple over huge amount of
data. Flexibility and ability to adapt to changeable business needs are also
very important characteristics of data storage which, as the difference from
other kinds of information systems, has the characteristics of uniting various
485
data, ones that can emerge from various production information systems
realized on various platforms. The change in the source system can also be
relatively quickly discovered, an error in the production system can be
detected, as well as a longer upkeep of data in comparison to the classic
systems can be achieved.
Chapter 11 shows the overview of production and maintenance cost
and their management through the life cycle of the technical system. The
aim of this chapter is to describe the optimization procedure from the aspect
of all decisions on product design or realization and later exploitation of the
technical systems. The selection of the most effective maintenance method
is done based on the complex analysis executed according to following
stages: analysis and selection of optimal maintenance method, selection of
methods, means and regime of technical diagnostics, maintenance of control
reliability level of components or the whole technical system, development
of exploitation and repair documentation, performing the exploitation
controls (installed characteristics) and applicability of certain maintenance
methods according to the condition from the aspect of expected cost
(comparison analyses of maintenance methods). Each chosen solution of the
maintenance system for the concrete technical system provides the required
level of output values (efficiency, effectiveness, productivity, etc.), is
specific by certain expenses in the maintenance process i.e. its share in the
total expenses of the technical system life cycle. According to certain
criteria, seeking the most appropriate solutions represents the optimization
of a maintenance system and has for its purpose provision of required
reliability level at minimum maintenance cost.
Chapter 12 gives an introduction into the theory of terotechnology.
The function of maintenance the technical systems can be indirectly
overseen through the level of total cost comprised of the material cost, spare
parts, cost for workers engaged on maintenance, as well as cost arising as a
consequence of losses due to the decrease in production or complete
cessation of work due to failure occurrence or due to the time spent on the
repair processes. Besides the already emphasized need for the realization of
maintenance function with the purpose of lowering total cost, the
terotechnological concept points out the need of including other managerial
functions within the company, the ones that influence the business character
of the company and expenses it makes during its work. One such
combination is that of combining the management systems and
communication channels, with the purpose of supporting the maintenance
486
function (information system, data base, flow of material and labour power,
etc.) Therefore, terotechnology deals with specification and design for
reliability and sustainability of companies physical business systems, such
as factories, machines, equipment, buildings and facilities, where the whole
process of installation, commission, use, maintenance, modification and
system replacements (life cycle phases) are taken into consideration.
Decisions are limited by the return information on design, performances and
cost during the whole life time of the project, where relations, means and
production results are equally treated. It happens that the product of one
company often becomes the instrument of labour for another company.
Even when the product is simple subject of consumption, terotechnology
can have a positive influence on its design and attractiveness for the buyer,
which will reflect in increased market safety of the manufacturer.
In Chapter 13, the basic principles of Life Cycle Engineering, as an
integration of a system design and the process of its use, are very clearly and
symbolically presented. Contemporary methods and techniques have
facilitated the use of Life Cycle Engineering, but its application is still at the
very beginnings. The initial description and effective applications of Life
Cycle Engineering are given within this Chapter. This managerial,
engineering and business approach integrates the system design, its
production and use support. The study considers the life cycle maintenance
suitability and maintenance suitability as the criteria for design the system.
Chapter 14 is devoted to the Reengineering of the maintenance
process. The inevitable part of life cycle is revitalization, reconstruction and
modernization of objects or the technical system as a whole, i.e. the
procedure of prolonging the life time of complex technical system with
modernization and reconstruction with improvement of ecological
acceptability. This procedure is extremely complex by its structure and is
often compared with the level of building the new technical system.
Speaking of the increase in reliability level during this stage, than it means a
certain prediction of the system behaviour or some of its items in certain
short term or long term future, with regards to the conducted reconstruction
and modernization, as well as failure occurrence mechanism. This kind of
systemic and comprehensive procedure on a complex technical system, such
as the system of a thermal power plant, presents an inevitable and logical
process in the working life of an object. The connectivity of the
Reengineering process of the maintenance of such a system, with the
purpose of realizing certain advantages and improvements within this
487
chapter has been considered through the following characteristic elements:

analysis of cost related to maintenance and system readiness/availability (as
one of the significant characteristics of effectiveness), determining general
aspects regarding motives and justification for revitalization, scope and
definition of the most optimal term for the realization of that process. The
special stress is on isolating the influence of reliability and availability
characteristics of complex technical systems on the application of
Reengineering principles through the system maintenance process, i.e. a
systemic approach to the revitalization of some of its capacities.
Chapter 15 considers safety aspects of technical systems as an
integral part of the reliability problem. A general procedure of statistical
safety analysis is given during the quality management system certification.
Real risk values for various systems and possible application of group
phases for solving the safety problem are analysed. The safety of technical
systems is considered from two aspects. The first and most important aspect
is the protection of the operator (man) from injuries during the work of the
system. The second aspect is protection of the system from injuries caused
by outer factors. In studies, the advantage is given to the safety of the
operator. At that, these two systems are not unconditionally complementary,
and higher safety of the operator can be achieved at the expense of system
safety.
Chapter 16 gives certain interpretation of terms and expressions
within the theory of maintenance and the teory of reliability of technical
systems. From the early beginnings up to the present, various names and
terms have been emerging in the field of maintenance. At the beginning, the
maintenance terms emerged independently in certain countries, as part of
technical branches. The globalization of market, knowledge, goods and
services has imposed the need of standardization and unification in all
human activities and needs, and especially in the field of maintenance, as a
relatively new scientific discipline. The primary role and purpose of
applying these standards is defining terms that are used in all individual
procedures, as well as in the total process of maintenance and maintenance
management, regardless of the type of object, except in case of software
programs.
488
PODACI O AUTORIMA
Akademik prof. dr Ljubia Papi je akademik Akademije za
problem kvaliteta Ruske Federacije, dopisni lan Akademije inenjerskih
nauka Srbije, redovni profesor na Tehnikom fakultetu u aku i na
Politehnikom Univerzitetu Valensija u paniji, gostujui profesor na BenGurion Univerzitetu u Izraelu i bivi pomonik Ministra za nauku,
tehnologiju i razvoj u Vladi Srbije. Diplomirao je na Tehnikom fakultetu u
aku. Magistrirao je na Mainskom fakultetu u Kragujevcu sa temom:
Istraivanje i prognoza pouzdanosti i veka upotrebe trakastih transportera
na povrinskim kopovima. Doktorirao je na Fakultetu tehnikih nauka u
Novom Sadu sa temom: Razvoj i automatizacija postupaka efektivnih
ispitivanja za ocenu pouzdanosti tehnolokih sistema u industriji. Iskustvo
u privredi je stekao na poslovima tehnike pripreme graevinske
mehanizacije u GP "Hidrogradnja" u aku. Realizovao je vei broj
instruktivnih seminara i projekata iz oblasti: povienja konkurentnosti
proizvodnje, primene metode FMEA, upravljanja odravanjem,
preventivnog odravanja, kvaliteta u odravanju, efektivnog menadmenta,
akreditacije laboratorija, menadmenta kvalitetom i dr. Drao je predavanja
po pozivu, pored ostalog, na: Beloruskoj Akademiji Nauka u Minsku i na
Ruskoj Akademiji Nauka u Moskvi. Drao je poslediplomsku nastavu na
Univerzitetu u Ekseteru (Engleska) i na Univerzitetu u Bradfordu
(Engleska). Kao autor i koautor objavio je i saoptio priblino 400 naunih i
strunih radova (od ega preko 80 u inostranstvu) iz podruja efektivnosti,
pouzdanosti, odravanja i kvaliteta sistema. Autor, koautor ili redaktor 8
knjiga, i 4 monografije u odgovarajuoj naunoj oblasti. Ostvario je
zapaene rezultate kroz mentorstvo 10 magistartskih teza i mentorstvo 5
doktorskih disertacija iz podruja kvaliteta, pouzdanosti, efektivnosti,
odravanja, analize otkaza i konkurentnog inenjerstva. lan je IEEE
489
Reliability Society i American Society for Quality. Dobitnik je nagrade

Education and Research Leadership Award od Society for Reliability
Engineering, Quality and Operations Management.
Vanredni profesor dr Zdravko N. Milovanovi je roen
29.09.1963. godine u mjestu Drijen, optina Derventa, BiH. Osnovnu kolu
je zavrio u Drijenu i Kalenderovcima, a gimnaziju u Derventi. Mainski
fakultet zavrio je u Sarajevu 1988. godine. Postdiplomski studij je upisao u
Sarajevu, a isti okonao u Banjoj Luci, odbranom magistarskog rada pod
nazivom Optimizacija industrijsko-toplifikacione energane na primjeru
fabrike Incel i grada Banja Luke. Doktorsku disertaciju pod nazivom
Modifikovana metoda za procjenu optimalne pouzdanosti kondenzacione
termoelektrane pod mentorstvom profesora dr Dragomira Miliia i
akademika profesora dr Ljubie Papia odbranio je poetkom 2001. godine
na Mainskom fakultetu u Banjoj Luci. Po diplomiranju, 1988. godine
zapoljava se u RO Zrak-OOUR FNP 3 i TRZ Hadii na poslovima
samostalnog konstruktora i tehnologa. Od 1993. godine pa do sredine 1997.
godine radi u RZ Kosmos, a nakon toga u Generalnoj direkciji JMDP
Elektroprivreda Republike Srpske na poslovima inenjera specijaliste za
kompleksne termoenergetske proraune. Od 1999. godine rasporeen je u
novoosnovanu Direkciju za razvoj u JMDP Elektroprivreda Republike
Srpske na poslove vodeeg inenjera za termoenergetska postrojenja.
Od sredine 2001. godine, pored redovnog rada, dodatno je
angaovan i u Ministarstvu energetike i rudarstva na poslovima razvoja i
praenja energetskih projekata, kao i na pripremi i realizaciji tenderske
dokumentacije za izgradnju glavnog magistralnog gasovoda Zvornik-Novi
Grad i njegovih ogranaka, izbor lokacije za TE-TO Banja Luka i analizi
koncesija za male hidroelektrane u Republici Srpskoj. godine U okviru
novoformiranom Ministarstvu privrede, energetike i razvoja, radi od marta
2003. godine na poslovima koordinatora za razvojne projekte i
elektroprivredi, na osnovu posebnog ugovora izmeu Ministarstva i Dirkcije
ERS. Odlukom Vlade Republike Srpske u martu 2004. godine imenovan je
na dunost pomonika ministra za energetiku u Ministarstvu privrede,
energetike i razvoja, sektor energetike. Sredinom maja 2005. godine preuzeo
je dunost generalnog direktora Instituta za graevinarstvo IG Banja
Luka, gdje aktivno (pored oblasti graevinarstva) razvija i sektore rudarstva,
energetike i ekologije. Bio je lan Sekretarijata savetovanja Energetika
Srpske 98 i Energetika Srpske 2001, kao i lan vie Programskih odbora
(2. do 8. DQM konferencije, ELECTRA I i ELECTRA II ISO 14000, itd.).
490
lan je Saveza energetiara Republike Srpske od njegovog osnivanja i prvi

predsjednik Upravnog odbora udruenja Drutva odravalaca sredstava za
rad Republike Srpske. U svom dosadanjem radu objavio je i publikovao
preko 100 nauno-strunih radova, informacija i saoptenja. Autor je knjige
Optimizacija pouzdanosti termoelektrana, izdate od strane Univerziteta u
Banjoj Luci 2003. godine. Trenutno je angaovan na Mainskom fakuletu u
Banjoj Luci u svojstvu vanrednog profesora na naunoj oblasti
Termotehniki sistemi (predmeti Toplotne turbomaine, Osnove
termoenergetike i Pumpe i ventilatori, kao i na Saobraajno-tehnikom
fakultetu u Doboju u svojstvu vanrednog profesora na predmetu
Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema. U svom dosadanjem radu
uestvovao je ili vodio vie razvojnih projekata, od kojih istiu: pripreme i
prikupljanje podloga za noveliranje Idejnog projekta TE-TO Banja Luka,
Prethodna studija ekonomske opravdanosti izgradnje TE Stanari snage 430
MW, Prethodna studija ekonomske opravdanosti izgradnje TE-TO Doboj,
dokumentacije za vie malih hidroelektrana u Republici Srpskoj, itd.
491

Održavanje I Pouzdanost Tehničkih Sistema PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Održavanje I Pouzdanost Tehničkih Sistema PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ODRAVANJE I POUZDANOST

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

FORMIRANJE OPTIMALNE BAZE PODATAKA

4.7 ODRAVANJE PREMA STANJU TEHNIKOG

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

4.8 TEHNIKA DIJAGNOSTIKA KAO SASTAVNI DIO

TEHNIKA PRIPREMA ODRAVANJA

5.5 MJESTO I ULOGA TEHNIKE DIJAGNOSTIKE U

SISTEM ZA PLANIRANJE REZERVNIH

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

FAKTOR RELATIVNE IRINE RASIPANJA

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

UPRAVLJANJE PROCESOM ODRAVANJA

METODE PLANIRANJA RADOVA

10. Poglavlje 10: BAZA PODATAKA U ODRAVANJU

11. Poglavlje 11: TROKOVI ODRAVANJA

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

UTVRIVANJE TROKOVA IVOTNOG

12. Poglavlje 12: TEROTEHNOLOGIJA

13. Poglavlje 13: INENJERSTVO IVOTNOG CIKLUSA

14. Poglavlje 14:

KRITERIJUMI ZA IZBOR OBJEKATA I

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

OSNOVNI ZADACI I EFEKTI

15. Poglavlje 15:

SIGURNOST TEHNIKIH SISTEMA

16. Poglavlje 16:

TUMA POJMOVA U ODRAVANJU I

TEROTEHNOLOKI POJMOVI I DEFINICIJE

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

POJMOVI KOJI SE ODNOSE NA GREKE I

POJMOVI U PODRUJU ANALIZE STABLA

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

sistemskih nauka, znaajnije doprinosi i promjeni odnosa prema odravanju

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

ivotnog ciklusa, kao i analitiko upravljanaje aktivnostima procesa

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

bitnijih karakteristika efektivnosti), odreivanje optih aspekata vezanih za

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Mnoge metode analize pouzdanosti, kao to su: analiza uzroka i

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

1.2 ZNAAJ I CILJEVI ODRAVANJA TEHNIKIH

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

1937. do 1952. godine (A. J. Lotka, 1939.; W. Weibul, 1939.; N. E. Daniels,

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Slika 1. Sloeni termoenergetski sistem TE Stanari snage 420 MW,

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Osnovne pretpostavke od kojih se najee polazi u istraivanjima

Slika 2. Sloeni sistem Red Hills - CFS kotao, raspored opreme

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Kako u pojedinim oblastima tehnike (posebno u energetici i

Slika 3. Tipian prikaz kotla sa sogorijevanjem spraenog uglja

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

Poznavajui osnovne karakteristike pouzdanosti, na bazi kojih se

Slika 4. Sloeni sistem elektrostatikog filtera

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

upravljanje kvalitetom, organizovanije angaovanje po osnovu definisanih

Slika 5. Skladite uglja termoelektrane sa odlagaem

Odravanje i pouzdanost tehnikih sistema

1.3 TEHNIKI SISTEMI - USLOVI RADA, PROCES