SATURDAY, JANUARY 14, 2012

T msuarit
T msuarit
sht t msuarit?
Q nga momenti q zgjohemi n mngjes e derisa shtrihemi t flem n dark, pothuajse do gj
prfshin t msuarit. N fakt t msuarit sht kaq i rndsishm pr jetn ton, sa sht e vshtir t
gjesh situata ku nuk prfshihet. Zakonisht psikologt e prkufizojn t msuarit si nj ndryshim relativisht
t prhershm n sjelljen ose aftsin e individit pr t manifestuar nj sjellje t caktuar, q ndodh si
rezultat i prvojs. Drejtimi
bihejviorist e v theksin n ndryshimin aktual t sjelljes, ndrsa drejtimi kognitivist e v theksin n
ndryshimin e aftsis pr t manifestuar kt sjellje.N kt prkufizim mund t diskutohen nj sr
karakteristikash.
S pari, t msuarit nnkupton nj ndryshim relativisht t prhershm. Kjo karakteristik buron nga fakti
se sjellja e individit modifikohet dhe vazhdon ta ruaj karakterin e ndryshuar n t ardhmen. Termi
relativisht i prhershm e dallon t msuarit nga ndryshimet e prkohshme t sjelljes, q shkaktohen
nga motivimet, lodhja, ilaet. (Kur jemi t lodhur ne sillemi ndryshe nga zakonisht shkojm t flem
hert, bhemi t pakujdesshm, por ky ndryshim nuk ka t bj me t msuarit.Po kshtu edhe motivet,
si uria, etja mund ta ndryshojn prkohsisht sjelljen, porsapo kemi ngrn e kemi pir kthehemi tek
sjellja e mparshme.)
S dyti, t msuarit nnkupton nj ndryshim n sjelljen e individit apo n aftsin pr t manifestuar nj
sjellje t caktuar. Shpesh bhet dallimi midis t msuarit dhe zbatimit t asaj q sht msuar. Sjellja
konkrete q mund t vzhgohet quhet zbatim, ndrsa pr t msuarit ne gjykojm nisur nga sjellja.
Zbatimi mund t mendohet si rezultat i kombinimit t t msuarit me motivet. Le t supozojm se kur
shkoni n klas e keni lexuar kt msim dhe e dini kuptimin e tij. Por edhe ather kur e dini kuptimin ju
nuk e shprehni at derisa t motivoheni pr ta br dika t till (t pyeteni apo t bni provim). Edhe pse
i referohemi zbatimit dhe t msuarit sikur t ishin e njjta dukuri, mes tyre ka dallim. Karakteristik sht
se ju msoni shum m tepr nga sa shprehni.
S treti, t msuarit sht rezultat i prvojs n mjedis. Pr t msuar ne duhet ti perceptojm gjrat n
mjedisin ton dhe ti shoqrojm apo ti lidhim ato me sjelljen ton. (Ne msojm se n restorante t
caktuara serviret ushqim m i mir prmes prvojs q ne fitojm duke ngrn n t gjith restorantet,
dhe e ndryshojm sjelljen ton duke vazhduar t ham vetm n restorantet m t mira). Pr tu realizuar
t msuarit sht e nevojshme prvoja n mjedis. Ja pse ndryshimet n sjellje t shkaktuara nga rritja
fizike, pjekuria ose dhimbja nuk jan shembuj t t msuarit.
Shumica e psikologve e studiojn sjelljen e individit si dika q shprehet n veprime specifike, t cilat
quhen reagime. Po ta shikojm nj individ t izoluar dhe t injorojm mjedisin ku ai jeton, nuk do t
prparojm shum n kuptimin e sjelljes s tij. sht e qart se duhet t llogarisim edhemjedisin e
individit, ngjarjet q ndodhin jasht organizmit. Vetm n lidhje me mjedisin bhen t kuptueshme sjellje
t tilla si puthja e fmijs, pirja e ilait, krcimi i nj valsi. Sikurse sjellja, mjedisi duhet copzuar n njsi
t kuptueshme, t cilat jan quajtur ngacmime. Ngacmuesit mjedisor na detyrojm t veprojm n
mnyra t caktuara (dritat e semaforve, bilbili i policit).T msuarit nnkupton vendosjen e shoqrimeve
midis ngjarjeve n mjedis (ngacmuesit) dhe sjelljes son (reagimit). Shum teoricien mendojn se
prforcimi ose shprblimi sht i domosdoshm pr t realizuar t msuarit, ndrsa t tjer mendojn se
shprblimi shrben si motiv pr t shprehur at q sht msuar.

Kushtzimi klasik.
Shembulli m tipik i kushtzimit klasik sht eksperimenti i famshm i Pavlovit me qent. Pavlovi fillimisht
i binte ziles pak aste para se tu jepte ushqimin qenve. Fillimisht ata nuk shfaqnin ndonj reagim t
veant ndaj ziles, por pas disa provave tek ta fillonte sekretimi i lngut gastrik me t dgjuar zilen, edhe

pa e par ushqimin. Ai q fillimisht ishte nj ngacmues neutral, tani e bnte qenin t sekretonte qeni
kishte msuar ta interpretonte tingullin e ziles si nj sinjal se s shpejti do t ushqehej. Ky lloj t msuari
quhet kushtzim klasik. Termi kushtzim prdoret pr t treguar nj form realtivisht t thjesht t
msuari, q shpesh studiohet n mnyr shkencore. T msuarit sht nj term shum i gjer q
prfshin n vetvete jo vetm t msuarit e kushtzuar, por edhe format etjera t fitimit t sjelljeve t reja.
Terminologjia e kushtzimit klasik:
Ngacmuesi i pakushtzuar (NP) sht do lloj ngacmuesi q provokon reagime automatike apo
refleksive tek nj individ. (zhurma e papritur, shpimi i gjilprs)
Reagimi i pakushtzuar (RP) sht reagimi i veant i shkaktuar nga NP. (tendosja e trupit pas
zhurms, brofja nga shpimi i gjilprs)
Termi i pakushtzuar prdoret pr nj sjellje q nuk sht e nevojshme t prjetohet si reagim ndaj nj
ngacmuesi n situatn aktuale. Ai sht nj refleks i programuargjenetikisht apo i msuar m par. E
rndsishme sht se subjekti manifeston automatikisht reagime t pakushtzuara, kur ndeshet n
ngacmues t pakushtzuar.
Nse ngacmuesi i pakushtzuar vepron n mnyr t vazhduar menjher pas disa ngacmuesish
neutral si zilja e Pavlovit, ather ngacmuesi neutral i vetm do t mjaftoj pr t shkaktuar reagim.
N kt rast ngacmuesi neutral i fillimit quhet ngacmues i kushtzuar (NK).
_ Reagimi i ri i msuar ndaj NK quhet reagim i kushtzuar (RK).
Paraplqehet q kushtzimi klasik t quhet zvendsimi i ngacmuesit n t cilin NP zvendsohet nga
NK dhe reagimi mbetet i njjt.
Kushtzimi veprues
Kushtzimi veprues ka t bj me t msuarit prmes provave dhe gabimeve.Padyshim macja msoi
dika, por kjo nuk mund t shpjegohet me kushtzimin klasik.Trheqja dhe shtypja nuk ishin reflekse, por
reagime t vullnetshme: ato nuk u shkaktuan automatikisht nga ndonj ngacmues i pakushtzuar
N nj studim tipik nj mace vendoset n nj kafaz t vogl dhe jasht kafazit lihet pak ushqim, i
dukshm nga macja e uritur. N fillim macja u vrdallos pa pushim, grvishi hekurat e kafazit dhe gjith
objektet n t. M n fund kur macja shtypi butonin e duhur, dera e kafazit u hap, macja doli dhe iu turr
ushqimit. Pas ksaj macja u fut prsri n kafaz dhe u la t prpiqej prsri. N do prov q pasonte
maces iu desh gjithnj e m pak koh pr t gjetur butonin q duhej shtypur e pr t dal nga kafazi.
Thordnike e quajti kt form t msuari kushtzimi instrumental, duke shtuar se individi shrben si
instrument n kryerjen e nje reagimi. Pr t shpjeguar kt lloj t msuari, Thordnike propozoi ligjin
e efektit: do reagim q jep knaqsi n nj situat t dhn shoqron at situat, dhe kur
situata prsritet, ka shum t ngjar t prsritet edhe reagimi. Ligji i efektit i prshtatet atij t msuari
q ndikon (ose ndryshon) mjedisin. Shkaku q reagimet prsriten sht pikrisht ndryshimi q ato sjellin
n shkalln e knaqsis.Njriu q ka kontribuar m shum pr ti dhn form drejtimit t kushtzimit
veprues ka qen B.F.Skinner. Sjelljen q kontrollohet nga pasojat ose efektet e saj ai e
quajti sjellje vepruese, sepse funksioni i saj sht t veproj mbi mjedisin. N dallim nga kushtzimi
klasik, sjellja vepruese n fillim shfaqet pak a shum si nj veprim rastsor. Kjo sjellje
msohet ose kushtzohet n mnyr vepruese vetm athere kur ajo pasohet rregullisht nga
prforcimi. Prforcim sht ajo dukuri q rrit mundsin e prsritjes s sjelljes q i paraprin. N
prgjithsi prforcimi mund t mendohet si dika q ka formn e shprblimit.
T msuarit kognitiv
Si kushtzimi klasik ashtu edhe ai veprues jan t dy shembuj t t msuarit me an t shoqrimit. Nj tip
tjetr i t msuarit mbshtetet m shum n proceset njohse. T msuarit kognitiv nnkupton se pr t
marr vendime lidhur me sjelljen e tij, individi prdor strukturat mendore dhe kujtesn. Tre llojet e t
msuarit kognitiv jan: t msuarit me an t insajtit, t msuarit latent (i padukshm) dhe t msuarit
prmes vzhgimit.
Insajti
T msuarit me an t insajtit sht nj lloj i t msuarit kognitiv. N nj eksperiment klasik, t kryer n
1927, psikologu geshtaltist Kohler vzhgoi nj shimpaze,q mundohej kapte nj tuf bananesh, t

varura aq lart sa ajo nuk mund ti kapte. Kafsha krceu disa er, por shpejt ndaloi dhe pa prreth kafazit.
Pas afro nj minute kafsha vuri disa kuti njra mbi tjetrn, u ngjit mbi to dhe i arriti bananet me lehtsi.
Kohler e quajti kt rast nj shembull t insajtit ose t perceptimit t papritur t marrdhnieve t
elementve
kognitiv, t domosdoshm pr t zgjidhur nj problem. N kt situat nuk ka ndonj formsim gradual
t reagimit prmes prforcimit. Kohler argumentoi se proceset kognitive e lejuan kafshn t zgjidhte
problemin, pa patur nevoj t prdorte alternativa t ndryshme prmes provash e gabimesh.
T msuarit latent dhe hartat kognitive Faktort kognitiv jan thelbsor edhe pr t msuarit latent. T
msuarit latent ndodh ather kur individi fiton dije pr dika, por nuk i manifeston ato derisa t jet i
motivuar
pr ta br kt gj.N librin e tij, t botuar n 1932, E. Tolman pohoi se qllimi sht i rndsishm n
procesin e t msuarit. Ai argumentoi se t kuptuarit sht elsi i t msuarit dhe prforcimi duhet vetm
pr t motivuar individin q t manifestoj sjelljen e msuar. N nj eksperiment t br prej tij, tre grupe
kaviesh u mbajtn pr 17 dit rresht n njlabirint kompleks. Njri grup nuk mori kurr prforcim n
formn e ushqimit, derisa arriti n fund t labirintit. Orientimi i tyre n labirint ishte i keq gjat gjith kohs
s eksperimentit. Grupi i dyt mori vazhdimisht shprblim n formn e ushqimit dhe kaviete prmirsuan
orientimin e tyre (zgjodhn m pak rrug qorre) gjat gjith eksperimentit.
Grupi i tret nuk mori prforcim pr tre ditt e para, por mori prforcim t vazhdueshm n 7 ditt e fundit
t eksperimentit. Orientimi i ktij grupi n 10 ditshin e par ishte i keq, por me t marr shprblim,
orientimi i tyre u prmirsua po aq shum sa edhe orientimi i grupit t dyt q ishte shprblyer
vazhdimisht. Tolman argumentoi se grupi i tret kishte msuar t orientohej n labirint, por nuk e kishte
shfaqur kt derisa u motivua pr ta br. N 1948 Tolman tregoi se tek kaviet ishte krijuar nj hart
kognitive ose nj prfaqsim mendor i labirintit. Hartat kognitive na ndihmojn t msojm n
mnyr t qllimt. P.sh: nse do t ishit duke ngar makinn pr diku dhe rruga do t ishte e bllokuar, ju
mund t mbshteteshit n hartn tuaj kognitive t rrugs pr t marr nj drejtim tjetr.
T msuarit prmes vzhgimit
Nj lloj tjetr i t msuarit kognitiv sht t msuarit prmes vzhgimit. Psikologu social A. Bandura
argumentoi se prforcimi sht i rndsishm pr t msuarit. Ashtu si Tolman, ai mendonte se prforcimi
ka m shum t bj me motivimin sesa me vet provesin e t msuarit. Sot kjo teori njihet si teoria e t
msuarit social. Nj nga studimet m t mira t Bandurs ishte eksperimenti i vitit 1961 me t cilin ai
studioi ndikimin e t msuarit vzhgues n agresivitetin e fmijve. Fmijt e kopshtit vzhguan t rriturit
q ishin duke u sjell ose n mnyr pasive ose n mnyr agresive me nj kukull me prmasa
njerzore. Fmijt ishin n gjendje t imitonin modelin e sjelljes agresive t t rriturve, veanrisht kur
sjellja u prforcua. Edhe pse nuk sht nj prfundim absolut, vzhgimet kan treguar se kur fmijt
shikojn emisione televizive me akte dhune, sjellja e tyre bhet m agresive. Por kur u paraqitn modele
sjelljesh joagresive, fmijt mundn t msojn lehtsisht t bashkpunojn me t tjert.
Bandura mendonte se shum lloje sjelljesh msohen prmes vzhgimit. Shpesh sjelljet e prshtatshme
dhe rolet gjinore t tilla si t veshurit si mami, t rruajturit si babai, apo t gatuarit, fmijt i prvetsojn
me an t vzhgimit dhe imitimit t prindrve t tyre.
Shpesh prindrit as i prforcojn e as ua shpjegojn sjelljet fmijve, por ata shrbejn si modele, q
vzhgohen prej fmijve dhe bhen pr ta burim msimi.Q t jet efektiv t msuarit vzhgues duhet t
kaloj npr katr faza:
_ S pari, duhet ti kushtojm vmendje modelit t rolit. Ne jemi t prirur ta bjm kt m shpesh kur jemi
t motivuar dhe kur besojm se ai model sjelljeje na prshtatet.
Kjo na ndihmon t shpjegojm se prse disa her studentt e kan t vshtir t msojn konceptet e
lndve msimore, ndrkoh q msojn fare leht t kryejn aktivitete sportive apo t mbajn mend
kngt e suksesshme t kohve t fundit.
_ S dyti, ne duhet t depozitojm vzhgimet n kujtesn ton.
_ S treti, duhet t jemi n gjendje t kujtojm ka kemi msuar, n momentin q jemi t motivuar pr tu
sjell n nj mnyr t caktuar.
_ S katrti, nse dshirojm q sjellja jon t prsritet rregullisht, ajo duhet prforcuar.
T msuarit kognitiv prfshihet n shum situata jetsore. Ne prdorim insajtin pr t zgjidhur problemet
dhe shfrytzojm at ka kemi vzhguar pr t marr vendime lidhur me sjelljen ton.
Kufizimet biologjike t t msuarit.

Nuk ka dyshim se me an t kushtzimit, si njerzit, edhe kafsht msojn lloje t ndryshme sjelljesh.
Manipulimi i ngacmuesve, reagimeve dhe prforcimeve ndikon mbi t msuarit, si n kushte normale,
ashtu edhe n kushte eksperimentale. Ja pse delfint msojn t kryejn ushtrime mjaft t bukura, ja pse
edhe njerzit me prapambetje t theksuar mendore msojn t jetojn normalisht, ja pse t msuarit me
ndihmn e kompiuterit ka patur kaq efektivitet n shkoll. Me gjith kto suksese, a sht e mundur q
kushtzimi t prdoret pr t strvitur do kafsh (apo njeri) q t kryej do lloj sjelljeje? Megjithse disa
psikolog mendojn se kjo sht plotsisht e mundur, faktet ekohve t fundit tregojn se aftsit e
individit pr t msuar ka kufij biologjik.
Prirja instinktive.
Prirja instinktive, procesi n t cilin sjellja e kushtzuar ndryshon dhe shkon drejt sjelljes
m instinktive, sht nj shembull i kufizimeve biologjike t t msuarit. P.sh: Keller dhe
Breland me an t dhnies s nj shprblimi n formn e ushqimit, strvitn nj rakun
(kafsh q rritet n Amerikn e Veriut) q t mbidhte monedha n nj en. Por shum
shpejt kafsha filloi ti mbante monedhat e ti fshihte ato, n vend t ti hidhte n en. Edhe
pse rakuni ishte msuar me sukses, u shfaq nj kufizim lidhur me forcn dhe jetgjatsin
e qndrueshmris n procesin e t msuarit. Rakunt kan nj instinkt t lindur pr ta
mbajtur dhe fshehur ushqimin para se ta han kjo u duk se ishte m e qndrueshme sesa
sjellja e msuar prmes kushtzimit veprues.
Formimi i gjurms.
Ndikimet instiktive mbi t msuarit i kan detyruar psikologt t studiojn me kujdes
faktin sesi prbrja biologjike e prgatit individin pr t msuar gjat zhvillimit t tij.
Rosat e vogla dhe disa kafsh t tjera msojn ti shkojn pas nns apo nj objekti q
lviz, vetm 11-18 or pas daljes nga veza. Kjo form e t msuarit t hershm n nj
periudh kritike quhet formimi i gjurms. Periudha kritike sht nj koh shum e
shkurtr gjat s cils individi sht shum i ndjeshm ndaj ndryshimeve n mjedis dhe
ndikohet shum prej tyre. Ka gjra q normalisht duhen msuar brenda ksaj periudhe
kritike, e nse kjo nuk ndodh, ather individi mund ta ket shum t vshtir ti msoj
ato m von. K.Lorenz u msoi patave t vogla ta ndiqnin at pas kudo q t shkonte