Sveuilite u Zadru

Odjel za filozofiju

Aristotelova metafizika misao

Izv. prof. dr. sc. Borislav Dadi

Nicole ota

Zadar, lipanj 2015.

Sadraj

Uvod............................................................................................................................................1
1. Definicija i predmet metafizike...............................................................................................2
2. Nauk Aristotelovih prethodnika o uzrocima...........................................................................2
3. Spoznaja istine kao spoznaja uzroka.......................................................................................3
4. Bie kao bie...........................................................................................................................3
5. Aksiomi u Aristotelovoj metafizici.........................................................................................4
6. Bie kao supstancija i akcident...............................................................................................4
7. Definicija.................................................................................................................................5
8. Hilemorfizam..........................................................................................................................6
9. Bie kao akt i potencija...........................................................................................................6
10. Odnos akta i potencije...........................................................................................................7
11. Dokaz postojanja Prvog nepokretnog pokretaa...................................................................8
12. Atributi Prvog nepokretnog pokretaa..................................................................................8
Zakljuak.....................................................................................................................................9
Literatura...................................................................................................................................10

Uvod

Predmet ovog seminarskog rada jest prouavanje, objanjavanje i shvaanje Aristotelove

metafizike. Cilj je razraditi svaku pojedinanu temu, pojasniti ju, te dati Aristotelov osvrt i
miljenje na svaku pojedinanu. Metode koje su se koristile prilikom izrade seminara su
prvotno itanje izvornih filozofskih tekstova, kao i filozofska rasprava tijekom nastave. Kako
bih znali o emu je rije u seminaru, valjalo bi pojasniti to je zapravo metafizika. Aristotel ju
naziva prvom filozofijom, te ju zanima bie, prva poela i uzroci svega to jest. Uoljivo je
kako on postavlja novi nain gledanja na svijet, nastavlja teorije mnogih filozofa ili pak
drugaije, jasnije tumai pojmove njegovih prethodnika i veinom se protivi njihovim
stavovima.

1. Definicija i predmet metafizike

Metafizika je znanost o biu ukoliko o biu. Aristotel govori da svi ljudi po naravi tee
znanju.1 Prema njemu osjetilom vida najbolje spoznajemo. Nama je potrebno iskustvo kako bi
pravilno izvrili djelovanje, a od ivotinja smo unaprijeeniji u iskustvu. Umjetnici su po
njemu najmudriji, jer onaj koji tonije pouava uzroke, taj je mudriji od drugih. Pa tako bi
mudar ovjek trebao nareivati drugima, a ne obrnuto. Govori kako je jedino mudrost bolja
od samog iskustva.2 Najtonije znanosti su upravo one koje se bave prvim poelima, jer su
prva poela i uzroci najspoznatljiviji.3 etiri su vrste uzroka. Prvo je bivstvo i bit, drugo je
materija, tree je poelo kretanja, a etvrto je to radi ega i Dobro. 4 Poelo je ono od ega
sve kree. Svi su uzroci poela, dok su jedna prisutna u stvarima, druga su izvanjska. Uzrok
Aristotel definira na tri naina, jedan govori da je uzrok ono iz ega neto nastaje. 5 A naelo
predstavlja ono od ega se neto sastoji.6

2. Nauk Aristotelovih prethodnika o uzrocima

Pitagorejci su se prvi bavili matematikom i mislili su da su njezina poela, poela svih bia.
Tvrdili su kako je u brojevima vie nego u materiji. Spominju prva poela brojeva i prva
naela svih bia.7 Broj deset je za njih savrenstvo, jer postoji deset nebeskih tijela. Meutim,
kasnije su izmislili protuzemlje kao deseto tijelo, jer su samo devet nebeskih tijela vidljiva.
Smatraju broj poelom i prva poela brojeva su bila parno i neparno. Cijelo nebo su brojevi,
jedno je parno a drugo neparno, i jedno je ogranieno a drugo neogranieno. 8 Oni prva poela
1 Usp. Aristotel, Metafizika, 980 a 20.
2 Usp. Isto, 981 b 5-35.
3 Usp. Isto, 982 a 25.
4 Usp. Isto, 983 a 26-31.
5 Usp. Isto, 1013 a 1-30.
6 Usp. Isto, 1014 a 25-30.
7 Usp. Isto, 985 a 20-30.
8 Usp. Isto, 986 a 5-20.

postavljaju u vrstu materije. Antiki filozofi postavili su poela u obliku materije i kretanja
dva uzroka. Aristotel im se protivi i govori kako su povrno odreivali. 9 Platon je bia nazvao
idejama. Sluio se sa dva uzroka, onim to jest i onim prema materiji. Aristotel tvrdi kako su
oni bili nejasni, te da nitko nije naveo bit i supstanciju. Neki su postavili samo tjelesna poela,
samo jedan uzrok, to Aristotel smatra krivim. Sve njihove pretpostavke i istraivanja su o
naravi. Kao primjer moemo navesti Platona koji je mislio, kako su brojevi i veliine uzroci
pojedinih mjesta.10

3. Spoznaja istine kao spoznaja uzroka

Aristotel ovdje kritizira Platona, jer on postavlja formu kao uzrok. Zapravo je nepotrebno
podvostruio stvarnost, jer je uveo nadosjetilni svijet.11 Unutarnji uzroci bia su materija i
forma, koje se nalaze u supstanciji. Svako bie u sebi ima univerzalnu formu, te ta forma
postoji, ali iz nekih ne slijedi nuan zakljuak, iz drugih izlazi kako postoji forma onih stvari
o kojima mislimo da ih nemaju. Broj dva je za Aristotela neogranieno, neodreeno dvojstvo i
prvotna ideja. Ideje su supstancije, jer osjetilne dvostruke stvari nisu vjene i ne sudjeluju u
ideji dvostrukosti koja je vjena. Nemogue je da supstancija i stvar kojoj je ona supstancija
opstoje razdvojeno. Zbog bivanja materije, brojevi su odnos jednih stvari prema drugima, ali
nikako nisu istoznani sa supstancijom. 12 Filozofija je znanost o istini, jer znanosti misaonog
promatranja svrha je istina. Mi ne znamo to je istinito bez uzroka. Ako nema prvog, nema
uzroka. Poelo svakako postoji i uzroci bia nisu beskonani, ne moe jedno od drugoga kao
od materije nastajati beskonano. Ono prvo je vjeno i ne moe nestati. Spoznati istinu znai
spoznati uzrok stvari. I ako bi uzroci bili beskonani, spoznaja nebi bila mogua.13

9 Usp. Isto, 986 b 5-20.

10 Usp. Isto, 987 a 5-30.
11 Usp. Isto, 990 b 1-30.
12 Usp. Isto, 991 b 1-20.
13 Usp. Isto, 994 a 1-20.

4. Bie kao bie

Ovdje on proiruje definiciju metafizike, te nadodaje da ona, osim to prouava prva poela i
uzroke i sve to jest, prouava i bie kao bie, odnosno bie s aspekta njegovog bivstva.
Metafiziku moemo nazvati univerzalnom znanou, jer prouava sve vrste bia kao bia, dok
druge odreene znanosti prouavaju pojedinosti vrste.14 Sam naziv bie se upotrebljava
mnogovrsno, ali se odnosi na jedno i jednu narav. Prema Aristotelu etiri su znaenja bia:
bie kao akcident, kao supstancija, biti i jest, te potencija i akt. ,,Naime, jedne se stvari
nazivaju 'biima' jer su bivstva, jedne jer su trpnosti bivstva, jedne jer su put u bivstvo, ili
propadosti ili lienosti ili kakvoe, ili su pak tvorbeni ili proizvodbeni po bivstvo, ili za stvari
to pripadaju bivstvu...''15 Prvotno znaenje bia za Aristotela jest ono kao supstancija,
odnosno bie po sebi, te ona povezuje sva znaenja. Akcident je bie po drugome, jer ono ne
moe postojati samo po sebi. On ovisi o samoj supstanciji. Potencija je bie u mogunosti, a
akt je proizvod tog djelovanja.

5. Aksiomi u Aristotelovoj metafizici

Aksiom Aristotel tumai kao samu istinu, koja je najpoznatija i nepretpostavljena. ,,I
najpostojanije od svih poela je ono o kojem je nemogue prevariti se; jer takvo nuno mora
biti najpoznatije...i nepretpostavljeno.''16 Najpoznatiji su takvi koji izriu istinu, koja otklanja
sumnju i vrlo su nam evidentni. Vano je naglasiti kako se aksiomi ne dokazuju, niti su to
principi koji su izvedeni iz nekih drugih principa. Za njega je temeljni aksiom, sam princip, da
je nemogue da neto istodobno i jest i nije.17 Nemogue je da postoje dokazi za sve stvari, jer
bi se olo u beskonano, te se ni time nebi dolo do dokaza. Ako za neku stvar ne trebamo
traiti dokaz, mi za nju ne moemo odrediti koje je njezino poelo. 18 Ako se sve stvari izriu
prema prigotku, nema niega prvoga prema emu se pririu, te ono onda mora ii u
14 Usp. Isto, 1003 b 20-25.
15 Isto, 1003 b 6.
16 Isto, 1005 b 12.
17 Usp. Isto, 1005 b 16.
18 Usp. Isto, 1006 a 5-15.

beskonanost, ali to je nemogue.19 Aristotelovi prethodnici smatrali su da su bia osjetnine,

to nije tono. Jer Ako postoji samo osjetnina, niega nebi bilo ukoliko ne bude
produevljenih bia, jer ne bi bilo ni osjetilnosti. Trae razlog onome emu nema razloga, to
je pogreno, jer poelo dokazivanja nije samo dokazivanje. Ne mogu postojati jednostrani
nazori o nekoj stvari, kao i govorei da nita nije istinito. Ako su poela pojedinanosti, nee
biti spoznatljiva.20 Dakle, moe se zakljuiti kako metafizika prouava i aksiome.

6. Bie kao supstancija i akcident

Akcident je bie koje pretpostavlja drugo bie, koje ve ima svoj vlastiti osnovni bitak i
kojemu je ono daljnje odreenje, dok supstancija ima svoj vlastiti bitak, i ona je bie koje za
svoje postojanje ne pretpostavlja drugo bie. Akcident se dogaa ponekad, odnosno nije
uvijek ponajvie, te on ovisi o samoj supstanciji. Jasno je kako je svako pojedino bie ili
supstancija ili akcident, ima ga u sebi ili u drugome, to jest sastoji se od supstrata koji je
trajni, nepromjenjiv i ima svoje daljnje odreenje. U estoj knjizi spominje kako je bie po
akcidentu nedovoljno istraeno i kako se niti jedna znanost njime bavi. Kada govorimo o
biima, postoje ona iz nunosti i to nisu iz nunosti, a to je uzrok i poelo postojanju
akcidenta.21 Nadalje, postoje poela i uzroci koji su rodljivi i propadljivi bez samoga
nastajanja i propadajna. Kada ne bi bilo tako, sve bi bilo iz nunosti. 22 Aristotel navodi i
prednosti prvotne supstancije u odnosu na akcident, a to su upravo odredbom, spoznajom i
vremenom, jer je jedino ona razdvojiva i u svakoj odredbi mora biti prisutna odredba
supstancije.23 Supstancija se govori barem na etiri naina: bit, sveope, rod i podmet. 24
Takoer spominje probleme nastanka, koja ukljuuju tri elementa: po umijeu, po naravi i bez
19 Usp. Isto, 1007 a 1-5.
20 Usp. Isto, 1010 b 30-35.
21 Usp. Isto, 1026 b 22-30.
22 Usp. Isto, 1027 a 30.
23 Usp. Isto, 1028 a 30-40.
24 Usp. Isto, 1028 b 30-40.

povoda.25 Prema njemu, miljenje je jedan dio nastanaka i kretanja, a drugi je tvorba, gdje je
miljenje ono to je od poela i forme, a tvorba ono to je od zavretka miljenja. 26 Oigledno
je da ono to se naziva formom i supstancijom ne nastaje, nego nastaje spoj prema tome, te
da je u svemu nastalome materija. Ono po neemu Aristotel naziva tvorbeni, djelatni uzrok,
ono iz neega jest materija, te je ono neto supstancij, koja se sastoji od materije i forme.27

7. Definicija
Prema Aristotelu se pojedinana stvar ne moe definirati, jer definicija mora biti univerzalna
za sva bia.28 Djelomino se slae s Platonom, ali ipak odbacuje njegov svijet ideja i u
osjetilnom svijetu, koji je promjenjiv zbog svoje materije, pronalazi neto stalno. Pa tako
smatra da biima trajnost osigurava forma. Definicija se odnosi na ono to je uvijek isto,
nepromjenjivo, nuno, kako bi mogla obuhvatiti cijelu vrstu, a ne pojedinca. Ona tono
odreuje sadraj nekog pojma pomou blinjeg roda i vrsne razlike. 29 Izdvaja duu kao
prvotnu supstanciju, a tijelo kao materiju.30,,Prvo bivstvo svake pojedine stvari je ono to je
njoj svojstveno, to nije prisutno u drugome, dok je ope neto zajedniko. 31 Supstancija je
ono to nije prema podmetu, a ope se pririe prema podmetu.
Supstancija je dvostruka, sloevina i pojam, i ona koja je spojena s materijom doputa
nestanak, jer ima i nastanak, dok kod pojma nije tako, te bi nestajao, jer u njemu nema ni
nastanka.32
25 Usp. Isto, 1032 a 11.
26 Usp. Isto, 1032 b 15.
27 Usp. Isto, 1017 b 10-25.
28 Usp. Isto, 1039 b 27.
29 Usp. Isto, 1036 a 28.
30 Usp. Isto, 1037 a 5.
31 Isto, 1038 b 10.
32 Usp. Isto, 1039 b 20.

8. Hilemorfizam
Materija i forma su dva unutranja kooprincipa svake osjetilne supstancije. Odakle i sam
naziv hilemorfizam, jer dolazi od gr rijei hile, to oznaava materiju, a morphe formu. Pri
tome se materija ponaa kao potencija, a u potenciji je primiti neku daljnju aktualizaciju,
odnosno formu ili odreenje. Forma je ovdje princip koji joj daje to odreenje, dakle, on
aktualizira materiju i ona tei tom odreenju. Navodi i materiu primu, to je materija bez forme
i u zbiljnosti kao takva ne postoji, odnosno moe postojati samo s nekom formom i tek onda
postaje supstancija. U ovoj temi se Aristotel dotaknuo i promjene. Postoje dvije vrste
promjene akcidentalna i supstancijalna. Meu akcidentalnima se ubrajaju promjena mjesta,
kvantitete i kvalitete, a supstancijalna promjena jest promjena nastanka i nestanka.
Akcidentalne promjene su one, pri kojima se mijenja po jedan akcident, a supstancija kao
subjekt i supstrat promjene ostaje ista. Kod supstancijalne promijene se mijenja supstancija,
zapravo forma, ali ostaje materija, te je ona subjekt promjene. Pitanje koje Aristotel dovodi u
obzir je, ako smo ovo prije zakljuili, kako to da nebeska tijela onda imaju materiju, a ne
propadaju? Nebeska tijela kao vjene osjetilne supstancije imaju drugaiju materiju, imaju
peti element eter, to je takva materija koja ne trpi nikakvu supstancijalnu formu, nego samo
vrstu akcidentalne promjene, i to mjesne.33

9. Bie kao akt i potencija

Aristotel govori o aktu i potenciji u odnosu na kretanje i bivstvovanje. Kretanje za njega oznaava bilo
koju vrstu promjene iz potencije u akt. Sva bia se pririu prema pojmu supstancije. Potencija i
djelatnost seu dalje od onih stvari koje se odnose samo prema kretanju. 34 Aristotel razlikuje potenciju
tvorenja i trpljenja. Jedna potencija se nalazi u u trpitelju, a druga u tvoritelju. 35 Postoje i
neproduevljene stvari nasuprot produevljenih, tako da se razlikuju

nerazumske potencije, te

potencije prema razumu, te su zbog toga sva umijea i tvorbene znanosti zapravo potencije. Potencija

33 Usp. Isto, 1044 b 7.

34 Usp. Isto, 1046 a 1.
35 Usp. Isto, 1046 a 20-25.

je poelo promijene ili kretanja u drugome ili kao u drugome. 36 Nemogue je ako je ono to je lieno
potencije, ono to ne nastaje, bit e nemogue nastajati. Ne moe se rei, da je neko 'ovo' mogue, ali
da nee biti.37 Vano je spomenuti da su potencija i djelatnost razliiti i smatra se da je djelatnost
ponajvie samo kretanje. Sve su potencije ili priroene, po navici ili su steene uenjem, nuno
moramo prvo stei one stvarno koje su po navici ili po razumu. 38 Aristotel ovdje spominje i udnju ili
izbor. Svako je kretanje nesavreno, ono to se kree je drugaije od onoga to je pokrenuto. 39

10. Odnos akta i potencije

Forma oznaava bit nekog bia.40 Ovaj odnos moe biti prema pojmu ili spoznaji, a to znai,
tek kada je prisutan akt, znamo da je prisutna i potencija. Tako se potencija spoznaje prema
aktu. Nadalje, odnos akta i potencije moe biti i prema vremenu. U vremenu akt nekada ima
prednost, a nekada ne. Vremenski gledano, potencija prethodi aktu, jer da nije bilo potencije,
nebi bilo ni akta.41 S aspekta vrste i pojedinanog bia, akt prethodi potenciji. I tree, ovaj
odnos moe biti i prema supstanciji. Ovdje se akt promatra kao forma i svrha stvari, dok se
materija gleda kao potencija. Prema tome, svaka stvar koja tei nekoj svrsi, ta svrha
predstavlja nekakav akt i upravo je to ono to pokree samu stvar kao njezin uvjet, kao ono
emu ona tei.42 Akt prethodi potenciji kao to uvjet prethodi uvjetovanome. Ovdje jo
spominje i bie kao istinito. Ovom objanjenju Aristotel pristupa kao pravi realist. Govori
kako se na um treba ravnati prema stvarnosti, jer ona postoji neovisno o naem umu, a istinu
tumai kao preklapanje uma i stvarnosti.43
36 Usp. Isto, 1019 a 17.
37 Usp. Isto, 1047 b 10-15.
38 Usp. Isto, 1047 b 30-35
39 Usp. Isto, 1048 b 26-35.
40 Usp. Isto, 1049 a 20.
41 Usp. Isto, 1049 b 10-25.
42 Usp. Isto, 1050 a 5-10.
43 Usp. Isto, 1051 b 8-15.

11. Dokaz Prvog nepokretnog pokretaa iz kretanja

Aristotel u ovoj knjizi istrauje bivstvo, odnosno njegova poela i uzroke, kako bi se ono
shvatilo u potpunosti. Supstancija je ono temeljno u biu. Razlikuje tri vrste supstancija:
osjetilne propadljive, zatim one nepokretne, nematerijalne, nepromjenjive takozvane
neosjetilne vjene supstancije, te osjetilne vjene supstancije, ija supstancija ostaje, ali trpe
promjenu mjesta. Aristotel se ponovno vraa na vrste promjena, supstancijalne i akcidentalne.
Materija je uzrok svake promjene u biima. Kao to je ve spomenuto, postoje etiri vrste
uzroka: pokretaki, svrni, materijalni, te formalni. U analognom ili pojmovnom simslu sva
bia imaju iste uzroke. To podrazumijeva, da su uzroci djelatnika iste vrste isti i to ne samo
openito ve i specifino, a numeriki su razliiti. Supstancije su prva od bia. Postoje bia po
sebi i bia po drugome. Kako je akcident bie po drugome, odnosno po supstanciji, on ovisi o
njoj, ako nema nje, nema niega. Ako su supstancije propadljive, sve stvari su propadljive.
Meutim, Aristotel uoava neto to je nepropadljivo, to nikad nije nastalo, niti e ikada
nestati, a to je upravo kretanje. Ako je ono vjeno, mora postojati neto to se vjeno kree,
osjetilne vjene supstancije, koje ne podlijeu niti jednoj promjeni, osim promjeni mjesta.
Kretanje je vjeno, tako da i akt koji ga pokree mora biti vjean, isti akt bez potencije, onda
je i nepokretan i nepromjenjiv, te ga naziva prvi nepokretni pokreta. On je zajedniki svim
biima, vrhovni je uzrok vjenog kretanja, a sam je nepokrenut.44

12. Atributi Prvog nepokretnog pokretaa

Nepokretni pokreta se opisuje kao neto to se kree neprekidnim kretanjem i to krunim, te
je vjean. On je stvar koja sama nije pokrenuta, a koja neto pokree. Dakle, on je neto
vjeno, supstancija i djelatnost.45

44 Usp. Isto, 1071 b 6.

45 Usp. Isto, 1072 a 19 25.

Zakljuak
Kako bi shvatili metafiziku, potrebno je nauiti i shvatiti osnovne pojmove koje ju
obiljeavaju, a to su bit, bitak, supstancija, akt, potencija, materija i forma. Vano je poznavati
metafiziku, jer se tie nas bia i odraava na svijet. Kao univerzalna znanost razluuje
ovjeka na manje dijelove, na djelovanja i zbivanja koja se odvijaju u sklopu njegove okoline,
a da o tome uope nismo razmiljali, niti smo toga bili svjesni. Metafizika omoguava bolje
shvaanje svijeta, te nam pokazuje nauk o bitku, svega to jest.

Literatura:
ARISTOTEL, Metafizika, Sveuilina naknada Liber, Zagreb, 1985.