FITIM AXHAMI

PROGRAMIMI I
CNC TORNOS
DHE FREZIT

HYRJE
N kt libr kam tentuar q n mnyr
t thjesht dhe t kuptueshm ti njohtoj para se gjithash nxnsit si dhe t gjith
shfrytzuesit e teknologjis s programimit dhe puns me makinat vegla me udhheqje
numerike (CNC makinat).
I vetdijshm jam pr mangsit e ktij libri pr shkak t prmbajtjes s gjr
mirpo nga ana tjetr ky libr jep nj qasje t plot dhe udhzime fillestare, njohuri n
teknologjin e programimit t CNC makinave dhe punim t dokumentacionit prkats
me shembuj t prpunimit.
0

Libri sht i ndar n pes kapituj dhe sistematizuar sipas temave nga doracaku
I prodhuesit t CNC makinave shkollore, firms Austriake EMCO Softwear Deskription
EMCOWin NC Sinumerik 810D/840D Turning (Milling).
N pjesn e par kam dhn pasqyr t shkurtr t bazs s programimit, si
jan t dhnat historike, karakteristikat e CNC makinave, sistemet koordinative t CNC
makinave si dhe t dhnat karakteristike e zero pikave dhe shfrytzimin e veglave.
N pjesn e dyt m detalisht sht prshkruar njsia udhheqse e makins si
dhe softeri prcjells.
N pjesn e tret dhe t katrt jan prshkruar tornot shkollore EMCO Turn 55
dhe EMCO MILL 55 me funksionet prkats t programimit dhe ushtrime. Ushtrimet
jan t prpiluar ashtu q sht dhn detyra (vizatimi teknik) dhe udhzimet themelore
pr prpunim t programit me planin e propozuar t gdhendjes, ndrsa nxnsit vet e
shkruajn programin n formn e parashtruar dhe bjn simulimin. T gjitha vizatimet
jan punuar n AUTOCAD.
N kapitullin e fundit gjinden tabelat prkatse dhe dijagramet pr zgjedhje t
sakt t regjimeve t puns (shpejtsia e gdhendjes, numri i rrotullimeve, shmangia,
thellsia e gdhendjes), shembuj pr pun n torno dhe frez me dokumentacion
prcjells, gjithashtu shembuj pr ushtrime t cilt mund ti punojn vet nxnsit.
Libri sht parasegjithash pr nxnsit e shkollave teknike t drejtimit t
makineris si dhe pr t gjith ata t cilt merren me programimin e CNC makinave n
firma t ndryshm.
Ktu prpunohen CNC makinat shkollore por teknologjia e programimit sht e
njjt edhe pr makinat e mdha produktive.
Pr do sugjestion t dobishm dhe prmisim t ktij libri sinqerisht ju
faliminderohem.

1.

1.1

BAZAT E PROGRAMIMIT

Histori e shkurtr e zhvillimit t cnc makinave dhe

karakteristikat e tyre

Makina vegl me udhheqje numerike pr her t par sht ndrtu n SHBA n

fillim t viteve t 50-ta me ndihmn e shkenctarve t MIT (Massetussets Institut of
Technology).

Risi e makins ka qen vendosja e udhheqjes elektronike me ndihmn e t

ashtuquajturs njsia e udhheqjes me t ciln programi sht futur nprmjet traks
s shpuar (vargu i letrs s shpuar).
N raport me makinat konvencionale, ndryshimi i rndsishm ka qen paraqitja
e motorve t veqant njkahsh pr ngasje t boshtit kryesor dhe suportit

Fig.1. NC makina e par

Thelbi i udhheqjes numerike sht udhheqja e makins me ndihmn e

definimit t mhershm t programit.
PROGRAMI sht grup i urdhrave t koduara gjeometrike teknologjike
funksionale t cilt nprmjet mediave fizike (trakave, kasetave, disketave), njsis
udhheqse t makins me udhheqje numerike i jep pun m hert t menduar.
Njsit e para udhheqse kan qen pa kompjutor dhe jan quajtur NC njsi
udhheqse (Numerical Control), ngase programi prbhej nga numrat dhe shkronjat,
prej aty edhe emri udhheqja numerike.
Njsit e sotme udhheqse jan t ndrtuar n principin e shfrytzimit t
mikroprocesorve, dmth. Kompjutorit t vogl elektronik i cili mund t programohet dhe
me at t realizohet proesi i udhheqjes numerike.

1.1.1.Dallimi mes makinave konvencionale (klasike) dhe CNC makinave

MAKINA KLASIKE

CNC MAKINA

Fig. 2. Dallimi n mes makinave klasike dhe CNC

Si shihet n figur, dallimi themelor i ktyre makinave jan si n vijim:

Ngassi i makins te makinat klasike nj motor sht ngass edhe pr

boshtin kryesor edhe pr lvizjet tjera t tavolins s puns, deri sa te
CNC makinat ekziston nj motor kryesor pr ngasje t boshtit kryesor
ndrsa lvizjet sipas akseve i realizojn motort e veant njkahsh.

Udhheqja e makins te makinat klasike realizohet me dor ose

mekanikisht nprmjet dorzs pr udhheqje, deri sa CNC makinat kan
njsi udhheqse (tastatur dhe monitor) dhe punojn automatikisht
nprmjet programit.

Sistemi pr matje i makins te makinat klasike, prbhet nga shkalla

me nonius, kurse te CNC makinat, prbhet nga sistemi linear i matjes.

Shmangia e tavolins s puns realizohet me fileto trapezor ose

boshtin filetor me rula (CNC makinat).

1.1.2 NIVELET E UDHHEQJES

- Udhheqja npr pika (lvizja e njkohshme vetm npr njrin aks p.sh.
operacioni i shpimit).
- Udhheqja npr lakore n rrafsh (lvizje e njkohshme npr dy akse).
3

- Udhheqja npr lakore n hapsir (lvizje e njkohshme npr m s paku

tre akseve p.sh. lopatat e turbins).
1.1.3 KARAKTERISTIKAT E CNC MAKINAVE

Mundsia e prpunimit t pjesve m t ndrlikuara t makins.

Produktivitet i lart.

Shpejtsia e madhe e puns pr shkak t regjimeve t rritura t puns.

Konstruksionit t fort t makins

Sjellje m e mir, ka rrezulton me precizitet t lart (0,001 mm).

Lubrifikim i bollshm dhe ftohja e vegls (deri 100 l/min dhe m shum)
me ka i shtohet afati i qndrimit t vegls.

Shfrytzimi i veglave m kualitete me mprehsit e gdhendsit nga metalet

dhe qeramikat m t ngurta.

Tornot m t reja jan t ashtuquajturat QENDRAT E PRPUNIMIT t cilt

prpunojn lnd punuese me gjeometri t ndrlikuar me shkall t lart t saktsis.
Kta makina mundsojn prpunim t plot t lnds punuese me ndrrim automatik t
vegls (magazin me dor mekanike pr ndrrim t vegls).
Lnda punuese ka mundsi t rrotullimit dhe shmangies n m shum drejtime.
Lidhja e m shum CNC makinave formojn t ashtuquajturn QENDRN
FLEKSIBILE T PRPUNIMIT prmban disa qendra t prpunimit t lidhur me
sistemin e transportit.
Arritjet m t reja sht lidhja e disa qendrave fleksibile t prpunimit me t cilt
shrbehen robott. Ato jan prodhues pa njerz plotsisht t automatizuara me t
ciln arrihen prodhimet m t larta.

Fig. 3. Qendra e prpunimit

1.2.

PARAQITJA SKEMATIKE E PROGRAMIT

VIZATIMI TEKNIK

T DHNAT E PRODHUESIT DHE

STANDARDET
-T DHNAT E MAKINS
-T
DHNAT
SHTRNGUESE

VEGLS

PJESA TEKNOLOGIKE
E PRGATITJES
TEKNIKE
DOKUMENTACIONI
TEKNOLOGJIK

STANDARDET
TEKNOLOGJIKE DHE BAZAT
-LISTA E OPERACIONEVE
-REGJIMET
E PUNS
-PLANI
PRPR
SHTRNGIMIT
-T
DHNAT
VEGLAT
-PLANI PR VEGLA
-PLANI I GDHENDJES

SHRBIMI I VEGLAVE
-PRGATITJA E VEGLAVE
-MATJA E VEGLAVE

PROGRAMIMI

LISTA E VEGLAVE

PO

SIMULIMI

NDRYS

Testim i programit
NDRTIMI I PJESS S
PAR N MAKIN

HIMET E
NEVOJSHME

VERZIONI I RREGULLT
PRODHIMI

SERIK

Fig.4. Paraqitja skematike e programimit

Nga figura shohim se vet programimit i paraprin prgatitja prkatse i cili

prbhet nga punimi i dokumentacionit teknologjik n prgatitjen teknike. N kt
duhet t mbledhim t dhnat pr veglat shtrnguese dhe gdhendse, makins dhe
regjimeve t puns. Programimi dhe vet programi i shtypur vjen pasi t prpilohet plani
i gdhendje, i cili sht dokumentacioni m i rndsishm teknologjik. Gjat komands
s par n makin, bhet simulim i programit.
Pas prpilimit t komands s par n makin dhe pas korigjimit eventual t
programit i qasemi prodhimit serik. Rol t rndsishm ka edhe shrbimi pr prgatitje
t vegls e cila sipas teknologjis vendos veglat prkatse n kokn revolverike dhe
bn matjen dhe rregullimin e vegls.

1.3.

PROGRAMIMI I CNC MAKINAVE

Procesi i ndrtimit t pjesve n CNC makina, si pam n skemn e

mhershme (fig. 4), prbhet nga aktivitetet si vijon:
1. Punimi i teknologjis dhe caktimi i renditjes s intervenimit, vegls dhe
regjimit t puns.
2. Prgatitja e vegls.
3. Programimi.
4. Prgatitja e makins.
5. Ndrtimi i pjess s par n seri.
6. Prodhimi serik
Shumica e aktiviteteve t numruara ekzistojn edhe te makinat vegla klasike,
mirpo ajo ka sht karakteristike pr CNC makinat sht PROGRAMIMI.
Programimi sht metod e shkrimit t programit sipas teknologjis m hert t
definuar, kurse mund t realizohet me dor ose me ndihmn e kompjuterit.
Me programim me dor nnkuptojm shkruarjen e programit me dor nga ana
e teknologut, d.m.th. shkruhet do rend i programit sipas teknologjis s definuar.
Me programim me ndihmn e kompjuterit nnkuptojm programim automatik
t vet kompjuterit n baz t parametrave t zgjedhur nga ana e programerit, si jan
dimensionet e lnds s par, rruga e vegls, zgjedhja e vegls, regjimi i puns, etj n
softweret e veanta si jan CATIA, MASTERCAM, SOLIDCAM etj. Gjithashu sht e
mundur simulim i programit dhe shtypje t vet programit n njsit udhheqse t
7

zgjedhura. Me kt shkurtohet koha dhe zvoglohen hargjimet pr punimin e programit,

ajo sht ndrtim i shpejt i pjess s par n makin.
N kt libr do t mirremi vetm me programimin me dor.
Programimi do t thot punimin e dokumentacionit si n vijim:
Lista e operacioneve prmban renditjen e operacioneve t lnds
punuese me regjimet e nevojshme t puns dhe kohn e ndrtimit.
Plani i veglave pr lndn punuese prmban listn e t gjitha veglave t
prdorura pr prpunim sipas qllimit t prdorimit, masat e nevojshme,
standardeve t regjimeve dhe korigjimeve.
Plani i shtrngimit prfshin dimensionet themelore t hapsirs s
puns, pozita e lnds s puns n makin, pikat e mbshtetjes s pjess
dhe vendi i fiksimit (shtrngimit) dhe pozita e zero piks.
Plani i gdhendjes sht dokument kryesor pr shtypje t programit n t
ciln shihen rrugt e lvizjes t majs s vegls prej fillimit deri n fund t
prpunimit.
Shtypja e programit ose shkurt programi sht dokument i fundit dhe m
i rndsishm n t ciln vendosen urdhrat pr udhheqje me makinn.
Programi i punuar futet n listn programuese, ku dukjen e mundur e
tregon figura n kontributin e librit.
N programim nuk do t prpunojm dokumentacionin e plot por vetm at q
sht me rndsi pr shtypje t programit listn e operacioneve dhe planin e
gdhendjes.
Modelet e mundshme t CNC programimit gjenden n fund t librit n kontribut.

1.4.

PIKAT REFERUESE T MAKINS

Te programimi i CNC makinave sht e nevojshme t dihen pikat e caktuara

referuese gjegjsisht zero pikat t cilat definojn sistemin koordinativ dhe vet vegln.

1.4.1 PIKAT REFERUESE T CNC TORNOS

Fig.5 Paraqitja e zero piks te CNC torno

Fig. 6 Zero pika e tornos EMCO TURN 55

Te CNC torno shkollore TURN 55 qasja e vegls sht nga ana e poshtme (nga
para) dhe sistemi koordinativ si dhe pozita e pikave referuese sht si n figurn 6.

1.4.2. PIKAT REFERUESE T CNC FREZIT

Fig. 7 Zero pika e frezit

W Zero pika e pjess punuese (Workpiece zero point)

Pika sht e lidhur pr pjesn punuese. Lirisht mund t ndryshohet sipas nevojave
t konstruksionit ose prpunimit.
N kt pik sht origjina e sistemit koordinativ e cila transferohet nga pika M dhe
ajo e lehtson programin.
M Zero pika e makins (Machine zero point)
Pozita e ksaj pike nuk mund t ndryshohet. sht caktuar nga ana e prodhuesit t
CNC makins. Ajo sht origjina e sistemit koordinativ dhe nga ajo llogariten t
gjitha ndrrimet e vegls.
N Pika referuese e vegls (Tool mount reference point)
sht pik fillestare, nga e cila maten t gjitha veglat. Shtrihet n aksin e mbajtsit
t vegls. sht caktuar nga ana e prodhuesit dhe nuk mund t ndryshohet.
10

R Pika referuese (Reference point)

Pika n hapsirn punuese t makins e cila sht e prcaktuar me ndrprersit e
skajshm. Shrben pr kalibrim t sistemit mats dhe n fillim t puns me
makinn duhet sjellur vegla n pikn R.

B Pika fillestare e vegls (Begin point)

Nga kjo pik vegla fillon me prpunim dhe n t bhet ndrrimi i vegls. Nuk sht e
detyrueshme t jet domosdo e definuar.

1.5.

SISTEMI KOORDINATIV

Te CNC torno sistemi koordinativ sht me dy akse, dmth n aksin e pjess

punuese gjendet aksi Z dhe perpendikular me aksin e pjess punuese aksin X. X-aksi
pozitiv mund t vendoset n njrn ose tjetrn kahje ka mvaret nga pozita e vegls
prkatsisht koks revolverike n lidhje me pjesn punuese (shih fig 8). Koordinatat me
parashenjn negative (-x,-y) shnojn lvizjen e vegls kah lnda e puns, ndrsa
parashenja pozitive do t thot shmangie t vegls nga lnda e puns.
Te CNC frezi sistemi koordinativ sht me tre akse, X, Y dhe Z (shih fig.10).
VREJTJE: Duhet t mbajm mend se vegla (suporti) gjithmon lviz n lnd
ose n kahje t lnds nse koordinata sht negative. Arsyeja pse sht ashtu sht
fakti se n qoft se gjat programimit harrohet parashenja negative, nuk do t vjen deri
te prplasja mes vegls dhe lnds, por se vegla do t shmanget nga lnda q
punohet.

Fig. 8 Sistemi koordinativ i CNC tornos

11

Fig. 9 Sistemi koordinativ pr TURN 55

Fig. 10 sistemi koordinativ pr MILL 55

1.5.1 RREGULLA E DORS S DJATHT

Prcaktimi i drejtimit pozitiv t sistemit
koordinativ vijon pozita e gishtave t dors s
djatht, prkatsisht gishti i madh tregon kahjen
pozitive t x-aksit, treguesi tregon kahjen pozitive
t y-aksit, deri sa gishti i mesm tregon kahjen
pozitive t z-aksit.

Fig. 11 Rregulla e dors s djatht

12

Fig.12 Disa shembuj pr prcaktimin e akseve

1.6 SISTEMI KOORDINATIV APSOLUT DHE RELATIV

N proesin e programimit prdoren dy sisteme t matjes: apsolut dhe relativ.
Sistemi koordinativ apsolut ka nj zero pik fikse n W origjinn, ndrsa
koordinatat e pikave t caktuara do t thot largsia e atyre pikave nga origjina sipas
vlerave dhe parashenjave.
Te sistemi koordinativ relativ, koordinatat e piks s ardhshme jan n raport me
pikn e mhershme ku gjendet sistemi koordinativ. Sistemi koordinativ dmth sht i
ndryshueshm dhe gjendet n pikn fillestare.

1.6.1. LLOGARITJA E KOORDINATAVE N SISTEMIN KOORDINATIV

13

APSOLUT DHE RELATIV

SISTEMI KOORDINATIV

SISTEMI KOORDINATIV

APSOLUT

RELATIV

PIKA

PIKA

-3

-3

-3

-3

-6

-3

-3

-6

-4

-1

7-W

a
b
c
d
e

Fig. 13 Llogaritja e koordinatave te frezimi

Pr ushtrim t llogariten koordinatat pr

lakoren e lvizjes s vegls nga a f
Shohim se te sistemi i matjes relativ
shumica e koordinatavet pikave n nj cikl
t mbyllur sht baraz me zero.

Fig.14 Llogaritja e koordinatave te tornimi

T dy sistemet e matjes m hert t prmendur kan prparsit dhe t metat e

tyre. Shpesh prdoret programimi n sistemin koordinativ apsolut, sepse sht m leht
t kuptohet dhe mundsia e gabimit sht m

14

e vogl. Por n disa raste shfrytzohet edhe

sistemi relativ si psh. te punimi i programit pr t
cilin do t bhet fjal m von.
Te llogaritja e koordinatave pr tornim,
vlerat e koordinatave sipas x aksit regjistrohen
n diametrat e sistemit koordinativ apsolut
(ashtu q sht kuotuar).
T plotsohet deri n fund tabela pr
ushtrim!

1.7 SHMANGIA E ZERO PIKS

Te EMCO torno zero pika e makins (M)
shtrihet n aksin e rrotullimit t bazs s koks
shtrnguese (amerikaner). Se kjo pik nuk sht
e prshtatshme si pik fillestare e puns,
sistemin koordinativ sht e mundur t
ndryshohet dhe t vendoset n tjetr pik t
prshtatshme n hapsirn punuese t NC
makins.
Kur t caktohet psh. sistemi koordinativ W
n fillim t pjess punuese (shih figurn) me
urdhrin G54 njsia udhheqse automatikisht i
vendos (fut) vlerat e koordinatave t piks W,

15

SISTEMI KOORDINATIV

SISTEMI KOORDINATIV

APSOLUT

RELATIV

PIKA

PIKA

30

15

40

-5

-5

-5

-6

dhe se zero pika do t ndryshon nga pozita M (zero pika e makins) n W (zero pika e
pjess punuese).
Fig.15 Shmangia e zero piks

Urdhri i par n programim sht

funksioni i shmangies i zero piks e cila pr kt
arsye zhvendoset sistemi koordinativ n pozit
m t prshtatshme.
N praktik, zakonisht te torno, shmangia
e par kryhet me funksionin G54 (G55 G57) n
fillim t amerikanerit (A) dhe pastaj me funksionet
tjera G58 G59 ose funksionin TRANS
(ATRANS) n ball t siprfaqes s prpunuar t
pjess punuese. Kshtu q leht prcaktohet
pozita e piks W duke matur gjatsin e pjess
punuese.
Te frezi shmangia e zero piks bhet
drejtprsdrejti me ndihmn e G54 n pjesn
punuese ose shpesh me ndihmn e dy funksioneve.
Shmangia e par sht n ball t eljusti kripca (pika
A) dhe shmangia e dyt sht n pjesn punuese
(G58 ose TRANS)

Fig.16 Shmangia e zero piks te torno dhe frezi

16

1.8 VEGLAT TE CNC TORNOT

Te CNC tornot pajisja e makins me vegla t ndryshme sht me rndsi t
madhe pr kualitetin e prodhimit. Veglat jan t vendosur n kokn revolverike sipas
renditjes punuese (shih figurn). Veglat jan t vendosur ashtu q do vegl e dyt (nga
gjithsej tet) sht vegl pr tornim t jashtm ose pr prpunim t siprfaqeve t
brendshm, kshtu q jan veglat e vetme me numrat ift ndrsa t tjert me numra
tek.
do vegle mund ti caktohet numri i duhur i korigjimit t veglave i cili gjendet n
memorie t makins pr korigjim t dimensioneve t vegls (metoda e vendosjes s
korigjimit do t sqarohet n kapitullin x).
Me korigjim nnkuptojm dallime t vlers s koordinatave t matjes s
mprehsit n raport me vegln e par (thika e djatht pr tornim t jashtm).
METODA E ELIMINIMIT T DEVIJIMEVE T DIMENSIONEVE T VEGLAVE
QUHET KORIGJIM I VEGLS.
Hargjimi i vegls gjithashtu ndikon n josaktsin e dimensioneve, prandaj duhet
ti marrim parasysh edhe ato korigjime. Josaktsia prcaktohet me matjen e pjess
punuese.

Shnimi i vegls s nevojshme dhe korigjimi i tij bhet n mnyrn si vijon:

Psh. T01D1

vegla (tool)

T01

vendi i par n kokn revolverike

T01D1 vendi n memorie pr korigjim t vegls nr. 1

17

Fig.17 Veglat n kokn revolverike te disa torno

1.8.1 VEGLAT E TORNIMIT PR CNC TORNO SHKOLLORE EMCO-TURN 55

SKICA E VEGLS

PRSHKRIMI I VEGLS

Nr.- Ref.

Vegla pr prpunim prfundimtar e djatht

No. SDJCR 1210 D07
18

260 601

Vegla pr prpunim prfundimtar e majt

No. SDJCL 1210 D07

260 602

Thika neutrale
No. SDNCN 1210 D07

260 603

Thika pr gdhendje t filetos s jashtme

hapi max. 1,5 mm
No. NL 1210-2 RH

260 620

Thika pr gdhendje t filetos s brendshme

No. NVR 10-2 RH
10 x 60 mm pr fileto t brendshme 0,5-1,5 mm

260 627

Kallam (shkop) pr tornim t brendshm

No. SDVCR 07 S10D
10 x 60 mm

260 606

Thika pr prerje dhe punim t brazds (lug)

No. L150.15.15.1212-3/M0

264 020

Rishpues, HSS
6,8 mm
A8, DIN 333

573 770
271 220

Komplet i turjelave spirale, HSS

9 turjela spirale 2-10 mm (hapsira prej 1 mm)

260 628

Turjela spirale, HSS

12mm

1.8.2.

A6Z 050

POZITA E MAJS S VEGLS TE TORNIMI DHE SHEMBUJ PR

PRDORIM

N programim, te definimi i vegls duhet t vendosen edhe t dhnat e pozits t

majs s mprehsit t vegls n raport me pjesn punuese (Parameter, Tooloffset,
C.edge position).
19

Vlerat n kllapa jan pr veglat t cilt kan qasje nga posht (EMCO TURN 55).

Fig. 18 Pozita e majs s mprehsit t vegls

Fig. 19 Shembulli 1. prdorimi i vegls

N shembullin e par kemi dy vegla pr prpunim (thika e djatht pr tornim

prfundimtar i cili implementon operacionin e tornimit kontural Stock removal me
numr t mprehsit 3 dhe thik pr prerje me numr 8). N shembullin e dyt prkrah
dy veglave t prmendur shfrytzojm edhe thikn neutrale pr ndrtim t tre brazdeve
20

t vogla kndrejt. Shembulli i tret ka edhe tre vegla t reja (turjel spirale me pozitn 7
t mprehsit, kallamin shpues pr tornim t brendhm me pozitn 2 t mprehsit dhe
thik t jashtme pr punim t filetos i cili ka pozitn 8 t mprehsit).

Fig.20 Shembulli 2. prdorimi i vegls

Fig. 21 Shembulli 3. prdorimi i vegls

21

1.8.3. SHEMBUJ PR PRDORIMIN E VEGLS PR TORNIM SIPAS PIA

VELENJE
Veglat t cilat shfrytzohen pr prpunim n CNC torno EMCO TURN 55 dhe
TURN 105 jan karakteristike si n figurat nga t cilat shihen se ka mund t
prpunojn disa thika dhe cili sht kndi i qasjes s vegls n pjesn punuese e ka
sht me rndsi q t mos vie deri te ndeshja mes mbajtsit t vegls dhe pjess
punuese (shih shembullin nr.5).

Fig.22 Thika e djatht pr prpunim prfundimtar

Fig.
23
Thika
neutrale
Fig. 24 Thika pr tornim t brendshm

22

1.8.3 VEGLAT PR FREZIM

SKICA E VEGLS

PRSHKRIMI I VEGLS

Nr.- Ref.

Frez i thjesht pr rrafshim, HSS

40 x 20 mm, diametri i brendshm

16 mm

764 410

Frezi boshtor pr brazde, HSS

sipas DIN 327, forma B

3 mm - 6 mm diametri i dorzs 6
mm
8 mm diametri i mbajtsit 8 mm
10 mm - 10 mm
12 mm - 12 mm

764 301
764 306
764 308
773 100

Frezi boshtor pr prpunim t vrazhd,

HSS

sipas DIN 844, forma A

8 mm - 16 mm

764 200

Frezi boshtor profilor, HSS

6 mm
12 mm

771 030
771 040

Frezi kndor, HSS

sipas DIN 1833, forma A

60, 16 mm, mbajtsi - 12 mm
Frezi kndor, HSS

sipas DIN 1833, forma B

23

764 400

45, 16x4 mm, mbajtsi - 12 mm

771 050

Kallami shpues

Pr vrima 16-40 mm
Mbajtsi - 15 mm

F1Z 050

Turjel NC-start, HSS

mbajtsi 10 mm, kndi i majs s

turjels 120

771 010

Rishpues, HSS

6,8 mm
A8, HSS, DIN 333

573 770
271 220

Turjela spirale, HSS

25 turjela 1-13 mm, (0.5 mm hapsir)

9 kom 2-10 mm, (1 mm hapsir)

781 280
260 628

Turjela filetore, HSS

5 cop 2.5, 3.3, 4.2, 5.0, 6.8 mm

6 cop 2.5 - 8.5 mm

771 120
271 230

Gdhends pr fileto t brendshm,

HSS
Komplet prej pes gdhendsve M3 - M8
781 300

24

1.8.4 SISTEMI I MONTIMIT T VEGLS N MBAJTS T VEGLS

Montimi i frezit ballor pr

rrafshim n mbajts

Montimi i frezit boshtor n

mbajts t vegls

Gjembi konik mbajtsi

Unaza distante

Gzhoja elastike

Matrica

Vegla

Buloni

25

2.

NJSIA UDHEQSE E MAKINS DHE PARAQITJA

E SOFTWERIT

Secila CNC makin udhhiqet me ndihmn e softwerit (programit) dhe njsis s

veant udhheqse.
Te CNC torno shkollore EMCO shfrytzohet njsia SINUMERIK 840 D ose
ndonj njsi tjetr udhheqse si jan FANUC, EMCOTRONIK, HEIDENHAIN etj.
Edhe softweri Win NC SINUMERIK 840 D TURN (MILL) si dhe njsia udhheqse
(tastiera) prbjn nj trsi t veant me t ciln realizohet udhheqja e makins.

tastet vertikale funksionale

(n ekran aktivizoj detyrn e dhn
momentale)
Njsia udhheqse adreso-numerike

Njsia udhheqse e makins

Tastet horizontale funksionale

26

2.1 NJSIA UDHHEQSE ADRESO-NUMERIKE

Kjo tastier kryesisht shrben pr t
shkruar si dhe pr rregullim t programit
dhe prbhet nga shkronjat, numrat,
simboleve dhe tasteve t ndryshme pr
pun n lidhje me tekstin.
Vrtetim i alarmit

fleta para / prapa

paraqitja e informats pr
mnyrn e puns momentale

zgjedhja e dritares (kur ka m

shum dritare t puns n
ekran

kursort posht / lart

kursort majtas / djathtas

Backspace fshierja nga prapa

Tasti i zgjedhjes (aktivizo deaktivizo)

27

Zgjedhja e vlerave n tabel ose fush t definuar m hert

Krcim n fund t rendit ose flets

Tastiera pr rregullim
Edit / Undo

Tasti pr t dhn

-Input

Merr vler t re, hap dhe mbyll direktoriumin, hap datotekn

Tasti shrben pr futje (vendosje) t simbolit m t vogl n tastier

2.2. NJSIA MAKINO UDHHEQSE (TASTIERA)

Prbhet nga m shum nngrupe t funksioneve udhheqse dhe shrben vetm pr

komunikim pr makinn.
SKIP kalo (krce) blloku nuk do t kryhet
DRY RUN Testim i programit pa pjesn punuese
OPT STOP Ndalim i programit te urdhri M01
1x Tasti EMCO

28

RESET

Puna e makins bllok pas blloku

STOP / START
Ndalim / realizim (fillim) i programit
Lvizja e vegls me dor sipas akseve (duhet t jemi n JOG
modin)
-4 dhe +4 EMCO tastet
FEED STOP / START
Ndalim / Fillim i shmangies

Rotullim i boshtit kryesor punues

Zvoglim / 100% / rritje

SPINDEL STOP / START

Ndalim / Fillim i boshtit kryesor punues

Tastet t cilt jan aktiv me pajisjet t cilat mund ti shtohen NC

makins.
Tasti pr shmangie t suportit t koks revolverike pr 1
rend

Tasti pr kyqje / shkyje t fluidit ftohs

Kysi i mnyrs s puns

Rregullimi i shpejtsis s shmangies nga 0-120 %

29

2.3. TASTIERA HORIZONTALE E FUNKSIONEVE

Krcimi direkt n hapsirn punuese t makins

Kthimi n meny

Zgjrimi i tasteve t funksioneve

Thirrje e menys themelore shtypja e srishme n tast na kthen n menyn

e mhershme.

30

2.4. PC TASTIERA E NC MAKINS

Prve tastiers s makins
EMCO NC, sht e mundur t
shfrytzohen tastierat standarde pr
kompjuter personal.
Renditja e
paraqitur n figur.

tasteve

sht

MIU
Pr kohn e puns t softwerit
Win NC 32 sht e mundur t
shfrytzohet edhe miu. Me pozicionim
t miut duke e klikuar nj her ose dy
her thiret urdhri i nevojshm.
1* klik me tastin e majt dmth:
-

dritarja n meny sht aktivizuar

vendosja e kursorit n fushn e

zgjedhur

ndryshimi i direktoriumit

shtypja n tastet funksionale

horizontale ose vertikale

aktivizim / deaktivizim t kysit

(ndrprersit).
2* klik me tastin e majt dmth:

hapje e direktoriumit

zgjedhje e lists

vendosja e vlerave
Klik me tastin e djatht dmth:

31

paraqitja e fushave punuese

2.5. DRITARJA ELEMENTARE SINUMETRIK 840D TURN (MILL)

Me hapjen e programit Sinumetrik 840D Turn (Mill) hapet dritarja elementare pr
pun n CNC makin. Te frezi kemi t tre akset koordinative.

1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
1.
Paraqitja e fushs aktive punuese
2. Paraqitja e kanalit aktiv
3. Paraqitja e mnyrs s puns
4. Emri dhe rruga e programit t zgjadhur
5. Statuti i kanalit
6. Mesazhet e kanalit
7. Statuti i programit
8. Displej i statutit t kanalit
9. Alarm me kodin e mesazhit
10. Dritaret punuese korniza e dritares aktive shndrit
11. Tastet funksionale vertikale
32

12. Tastet funksionale horizontale

2.6. ZONAT PUNUESE SINUMETRIK 810D / 840D
Puna n Sinumetrik 810D / 840D sht e organizuar nprmjet 5 nnmenyjave
t menys baz t cilt quhen zona punuese (Operating Areas).
- Machine

<F1>

- Parameter

<F2>

- Program

<F3>

- Services

<F4>

- Diagnosis

<F5>

Kta 5 zona punuese paraqiten n menyn baz n linjn horizontale t tasteve

funksionale (figura).
ZONA PUNUESE

FUNKSIONET REALIZUESE

Machine

Udhheqja me dor e makins. Realizimi i programit pr punim

Parameter

Rregullimi i t dhnave pr programim (zero pika) dhe t dhnat

pr veglat

Program

Shkrimi dhe rregullimi i programit

Services

Leximi i programit dhe t dhnave

Diagnosis

Paraqitja e alarmit dhe mesazhi

Menyja primare
Me shtypjen e tastit
n dritaren themelore do t paraqitet menyja
primare. Me kt tast, dritarja themelore mund t thirret nga fardo menyje. Me shtypjen
e srishme t tastit, kthehemi n menyn e mhershme.
Menyja primare prmban tastet funksionale horizontale dhe vertikale, n t cilat
jan fushat e puns, gjegjsisht modulet e menys s puns. Zgjedhja e ndonj fushe
dhe pune t vetme sht e mundur me maus (mi) ose me njsin udhheqse t
makins (njsin adreso numerike).
N punn me maus 1* klik dmth: - aktivizim i ndonj dritare ose zgjedhja e
ndonj menyje
2* klik dmth: - hapja e menys (vendosja e vlerave)
33

tasti i djatht dmth: - hapja ose paraqitja e fushs punuese

Tastet funksionale horizontale
- Machine

<F1>

- Parameter

<F2>

- Program

<F3>

- Services

<F4>

- Diagnosis

<F5>

Tastet funksionale vertikale jan t lidhur me menyn Machine

- AUTO

<F1>

- MDA

<F2>

- JOG

<F3>

- REF

<F5>

- Single block

<F8>

2.6.1. Zona e puns MACHINE

Kjo zon tregon t gjitha funksionet dhe ndikimet e faktorve t cilt veprojn n
makinn vegl dhe gjendjen e tij.
Ekzistojn tri zona t puns:
2.6.1.1. JOG JOG mnyra e puns prdoret pr operacionet me dor. sht e
mundur t aktivizohet me kysin e mnyrs s puns dhe zgjedhjen e pozitave.

34

N JOG modin mund t prcaktojm pikn referuese t makins dhe t bjm

shmangien e suportit t makins.
Prcaktimi i piks REF
-

zgjedhja e modit REF n kys

shtypjen e tasteve pr shmangie X, +X, -Z, +Z n tastiern udhheqse

t makins

me tastin REF ALL (n PC tastiern) automatikisht vijm n pikn REF

koordinatat e piks REF mund ti prcjellim n dritaren themelore.

Prcaktimi i shmangies t mbajtsit t vegls (suportit)

Vendosja e kysit n pozitn JOG sht e mundur shmangia e vegls n t
gjitha kahjet duke shfrytzuar tastet pr shmangie (ose Alt + F1 nga tastiera).
Shpejtsia e shmangies sht prcaktuar me pozitn e rregullatorit pr rritje. Nse
sht e nevojshme lvizje me hap t shpejt, duhet q dy her dhe shpejt t shtypet
tasti

.
Prcaktimi i inkrimentit t shmangies

Pr shkak t pozicionimit t sakt t vegls, madhsia e shmangies mund t

ndryshohet duke shfrytzuar rregullatorin e mnyrs s puns.
INC 1

1/1000 mm

duke shtypur n tast

INC 10

1/100

mm

duke shtypur n tast

INC 100

1/10

mm

duke shtypur n tast

INC 1.000

mm

duke shtypur n tast

INC 10.000

10

mm

duke shtypur n tast

Ndryshimi mund t bhet me tastiern e kompjuterit duke kombinuar tastet:

Alt 0... 100 = 1, Alt 1 .. 101 = 10, Alt 2 .. 102 = 100, Alt 3 .. 103 = 1000,.
Me shtypjen e tastit pr shmangie, vegla do t shmanget (zhvendoset) n kahje
t caktuar pr zhvendosje (inkriment) sakt t caktuar.

35

Lista e menys Machine JOG

Menyt jan t lidhur me tastet funksionale horizontale dhe vertikale:
Tastet funksionale vertikale:
Transformation / G function
Auxiliary function
Spindles
Axis feedrate
Zoom actual value
Actual value MCS
WCS

<F1>
<F2>
<F3>
<F4>
<F5>
<F6>
<F7>

G urdhrat
funksionet ndihmse
shpejtsia e rrotullimit t boshtit
shmangie
rritje (zmadhim)
vlera momentale

Tastet funksionale horizontale:

Increment
Abort
OK

<F6>
<F7>
<F8>

rritje (prej 0.001 deri 10mm)

2.6.1.2. MDA 2.6.1.2. MDA nain rada (Manual Data Automatic)

upotrebljava se za pisanje programa i testiranje
programa blok po blok (slika ).
Njime prebacujemo eljena gibanja preko tipkovnice
kao pojedine blokove programa u kontrolnu jedinicu.
Kontrolna jedinica obranuje blok nakon pritiska na
tipku
Za pokretanje programa u MDA nainu rada potrebni su isti preduvjeti kao i kod automatskog
naina rada.
Popis izbornika Machine MDA
Vertikalne funkcijske tipke
Transformation / G function <F1>
Auxiliary function <F2>
Spindles <F3>
Axis feedrate <F4>
Actual value MCS <F7>
WCS <F7>
Delete MDI Program <F8> brisanje programa
Horizontalne funkcijske tipke
Save MDI Program <F8> spremanje programa
Abort <F7>
OK <F8>
36

Program Control <F4> kontrola programa

OK <F8>
2.6.1.3. AUTO nain rada u kojem se programi
izvravaju potpuno automatski (slika ).
Preduvjeti za izvonenje programa su:
- program je uitan u kontrolnu jedinicu
- referentna toka je postavljena
- potrebne korekcije su napravljene
(postavljanje nul toke, korekcija alata,)
- aktivirane su sigurnosne mjere (zatvorena su
vrata,)

Popis izbornika Machine AUTO

Vertikalne funkcijske tipke
Transformation / G function <F1>
Auxiliary function <F2>
Spindles <F3>
Axis feedrate <F4>
Program sequence <F5>
block
Zoom actual value <F6>
Actual value Machine <F7>
Work
Program level / Actual block <F8>
Horizontalne funkcijske tipke
Program Control <F4> kontrola programa
OK <F8>
Blok search <F5> traenje bloka
Calculate contour <F1>
Calculate blk endpt <F2>
Program level + <F6>
Program level <F7>
Without calculat. <F8>
Search position <F1>
Search pointer <F2>
Correct program <F7> ispravljanje programa
Program overview <F8> pregled programa
Execution from ext <F5>
Alter enable <F6>
Program selection <F7>
Work pieces <F1>
Part programs <F2>
Sub programs <F3>
Standard cycles <F4>
User cycles <F5>
Clipboard <F6>
37

2.7. Radno podruje Parameter

U radnom podruju Parameter mogue je upisivati i urenivati podatke koji su potrebni za
program te izvriti korekciju alata.
etiri horizontalne funkcijske tipke vezane za podizbornik Parameter su:
Tool offset <F1>
R variables <F2>
Setting dana <F3>
Work offset <F4>

2.7.1. Podaci o alatu Tool offset

Postavljanje alata se obavlja pritiskom na vertikalnu funkcijsku tipku <F8> New za izbor
novog alata.
U prozoru se pojavljuju dvije opcije:
New tool edge <F3> nova otrica alata
New tool <F4> novi alat
Izborom jedne od opcija otvara se slijedei prozor
(slika ) koji nudi postojee alate:
T number broj alata u
revolverskoj glavi
Tool type tip alata - tipovi alata su
ponuneni u listi
Tipovi alata:
Milling tools alati za glodanje
Drilling tools alati za buenje
Grinding tools alati za bruenje
Turning tools alati za tokarenje
Special tools specijalni alati
Izbor broja alata (T number) kree se na tokarilici EMCO PC TURN 55 od 1 do 8

Svaki tip alata (Tool type) nudi svoj novi

prozor s
odrenenim alatima
5xx Turning tools - alati za tokarenje (slika
6.5)
500 Alati za grubo tokarenje
510 Alati za zavrne obrade
520 Alati za unutarnje tokarenje
530 Alati za rezanje
540 Alati za izradu navoja
Po odabiru alata (npr. T1 500 tokarski no
za grubu
obradu) otvara se novi prozor u kojem se
daju svi
parametri alata (slika )
38

T number Broj alata tj. pozicije u koju e biti smjeten u revolverskoj glavi
D number Broj korekcije. Alat moe imati vie korekcijskih brojeva
No. of c.edges broj D-number za alat
Tool type tip alata
Tool name ime alata (moe sa dati bilo kakav naziv alata)
Cuter. edge position. pozicija noa (1 - 9)
Tool length comp. kompenzacija duljine alata
Geometry dimenzije radnog dijela alata
Wear devijacija od geometrijske vrijednosti
Base dimenzije drala alata
Zbroj vrijednosti geometry, wear i base je ukupna vrijednost korekcije
Radius compensation kompenzacija polumjera alata
Radius polumjer alata
Vertikalne funkcijske tipke (Slika )
T no. + <F1> i T no.- <F2> - prebacuju se na slijedei vei ili
manji broj alata
D no. + <F3> i D no.- <F4> - prebacuju se na slijedeu veu ili
manju korekciju alata
Delite <F5> brisanje alata sa liste ili brisanje korekcije alata
Go to <F6> - skok na alat broj (otvara se mali prozori koji
omoguuje taj skok)
Overview <F7> - Pregled svih alata u bazi
New <F8> - upis novog alata
Po upisu novog alata mogue je odmah odrediti kompenzaciju alata na stroju
ukljuivanjem vertikalne funkcijske tipke Determine compensa. <F8>

39

Otvara se novi prozori (slika) u

kojemu
se upisuje referentna vrijednost
kompenzacije za os X ili Z.

Mjerenje i korekcija (kompenzacija ) alata biti e objanjena u posebnom poglavlju.

2.7.2. R parametri R parameter aritmetiki parametri

R parametri su varijable koje se mogu upotrijebiti kao proraunski parametri u programima.
Oni se runo upisuju u tablicu .

Kod upravljanja Sinumerik-om 840D na raspolaganju su 100 varijabli R parametra. Varijable

od 0 do 89 su slobodne za korisnika dok su od 90 do 99 rezervirane za EMCO.
Varijable R90, R91 slue za brojanje izradaka
R90 - aktualni broj izradaka
R91 - nominalni broj izradaka
Primjer: treba izraditi 250 kom nekog izratka
Postavlja se nominalni broj izradaka R91=250.
Broja odbrojava od 250 do 0 i tada daje poruku Nominal workpiece
number reached - nominalni broj izradaka je dosegnut
Postavlja se nominalni broj izradaka R91=0.
Postavlja se aktualni broj izradaka R90=0.
Broja odbrojava od 0 prema gore (do 250) i ne daje nikakvu poruku
Programiranje: Pozivanje brojaa u programu se provodi prije naredbe M30 (M30-kraj
programa) sa L700 P1 (L-poziv podprograma, P-ponovi program).
40

Varijable R98, R99 slue za proraun vremena izrade

R98 - aktualno vrijeme strojne obrade (ukupno vrijeme)
R99 mjerenje vremena operacija jedne operacije
M73 poetak mjerenja operacije
M74 kraj mjerenja operacije
Izmjereno vrijeme e biti u parametru R99 u formatu 6347.378
to znai 63 min., 47 s, 387 ms

2.7.3. Postavljanje podataka Setting data

U prozoru Setting data aktivne su samo vertikalne funkcijske tipke. Ovdje moemo postaviti
granice radnog prostora, posmak u JOG modu, granini broj okretaja radnog vretena, posmak
u praznom hodu i poetni kut kod rezanja navoja.

Working area limitation

<F1>ogranienje radnog
prostora
omoguava postavljanje
granica unutar
kojih e se kretati alat.
Po upisivanju vrijednosti u
predvinena polja aktiviranje se obavlja tipkom
Napomena: U MDA i Auto nainu rada u NC programu ogranienje radnog
prostora postaje aktivno tek nakon komande WALIMON (Working
area limitation ON)
JOG data <F2> JOG podaci

JOG vrijednost posmaka posmak kod runog upravljanja u JOG nainu rada.
Spindle data <F3> podaci o vrtnji
glavnog radnog vretena- amerikanera
Ogranienje broja okretaja glavnog
radnog
vretena Max / Min .Vrtnja je dozvoljena
samo unutar odabranih vrijednosti.
Ogranienje okretanja vretena pomou
naredbe G96 omoguuje konstantnu
brzinu rezanja.
Feedrate DRY <F4> prazni hod
41

Ovaj posmak se uzima kod praznog hoda umjesto

programiranog posmaka.

Starting angle <F5> poetni kut kod narezivanja navoja

Kod rezanja navoja poetna pozicija vretena se daje kao poetni
kut.

2.7.4. Postavljanje nul toaka stroja work offset (zero offset)

Postavljanje nul toaka obavlja se naredbama G54 G57.
Grubo podeavanje:
Kod veine alatnih strojeva ova veliina je osigurana protiv neautoriziranih promjena s
kljuem.
Fino podeavanje:
Upotrebljava se za fine
korekcije (npr. kod korekcije
zbog troenja alata) i nije
posebno osigurano protiv
promjena. Ulazna veliina finog
podeavanja je limitirana s
1mm
Krajnje podeavanje nul toke je
suma grubog i finog
podeavanja.
Slika 2.7.4. prikazuje prozor za
podeavanje nul toaka
$P_UIFR je sistemska varijabla
postavni oblik za naredbe G54.
Vertikalne funkcijske tipke imaju
slijedee znaenje:
WO+<F1> i WO- <F2> odabiru traenu nul toku G54 G57 (izradak moe imati nekoliko
nul toaka)
Selected WO <F3> aktivira odabranu nul toku u MDA ili Auto nainu rada.
Accept position <F5> omoguuje upisivanje pozicije po osi u polju za unos.
Reject <F7> ponitava i Save <F8> memorira nove vrijednosti
Determine WO <F7> odrenivanje nul
toke - otvara novi prozor (slika ) za os
koja je
oznaena ( na slici oznaena je os X).
Prozor za odrenivanje nul toke daje
podatke o koritenom alatu:
42

T no. broj alata, tj. pozicije

D no. broj korekcije alata
T type tip alata
Length duljina alata
Radius 1 polumjer alata
Offset - postavljanje

Koritenjem tipke selektora

ili koritenjem mia i tipke

odabiru se:

- relevantni parametri duljine alata (1,2,3) i smjer (+,-,none)

- ukljuenje i smjer polumjera alata (+,-,none)
- ukljuenje i smjer slobodno definiranog postavljanja nul toke (+,-,none)
Potvrditi unesene podatke iz prozora sa OK.
Overview <F4> otvara novi
prozor s novim funkcijama
(slika)
Osnovni prozor daje pregled
naredbi G54 G57
Settable WO <F1> postavljanje
nul toke - vraa program u
prethodni prozor (slika )
Active sett. WO <F2> aktivna nul toka koja
se postavlja - daje podatke o trenutno aktivnoj
nul toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim
podacima (slika ).
$P_IFRAME je
sistemska
varijabla
postavni oblik za
aktivnu nul toku
koja se postavlja.

Active progr. WO <F3> aktivna nul toka koja se programira - daje podatke o trenutno
aktivnoj nul toki. Prikazuje se prozor sa aktualnim podacima (slika ).
43

$P_PFRAME je sistemska
varijabla postavni oblik za
aktivnu nul toku koja se
programira

Sum active WO <F4> zbroj

aktivnih nul toaka daje
podatke o trenutno aktivnoj
nul toki. Prikazuje se prozor
sa aktualnim podacima.
$P_ACTFRAME je
sistemska varijabla
postavni oblik za zbroj
aktivnih nul toaka
External WO <F5> prikazuje koordinate
eksterne (vanjske) nul toke.

Base WO <F6> otvara prozor u kojem je mogue podeavanje osnovne nul toke.

2.8. Radno podruje PROGRAM

U radnom podruju Program piu se programi, ispravljaju se i njima se upravlja.
Aktiviranjem horizontalne funkcijske tipke Program <F3> otvara se prozor prema slici.
44

Tipovi programa su:

Workpieces <F1> izradak u ovom kontekstu se smatra direktorijem (folderom) koji
ukljuuje programe ili podatke
Partprograms <F2> glavni program je slijed naredbi za obradu izratka.
Subprograms <F3> potprogram je program koji moe biti vie puta pozvan iz glavnog
programa. Ciklusi su vrsta potprograma.
Standard cycles <F4> standardni ciklusi su potprogrami koji se ne mogu mijenjati. Oni se
izvravaju ponavljanjem koristei strojne korake.
User cycles <F5> korisniki ciklusi koje korisnik sam moe pisati prema svojim potrebama
Clipboard <F6> - menuspremnik
Tipovi file-ova i direktorija su:
ime.MPF glavni program
ime.SPF podprogram
ime.TOA podaci o alatu
ime.UFR postavljanje nul toke / okviri
ime.INI fajl za inicijalizaciju
ime.COM komentar
ime.DEF definicija korisnikih podataka i makroi
45

ime.DIR zajedniki direktorij koji sadri programe

ime.WPD direktorij izratka koji sadri programe i podatke koji pripadaju izratku
ime.CLP CLIPBOARD (menuspremnik) direktorij moe sadravati sve tipove
spisa i direktorija

2.8.1. Workpieces <F1> direktorij izratka otvara prozor koji omoguuje:

New <F1> - otvaranje novog direktorija -otvara prozor u kom treba upisati ime
novog direktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7>. Automatski mu se
pridruuje ekstenzija WPD.

Copy <F2> - kopiranje direktorija pojavljuje se poruka:

Copied data can be inserted with SK Paste
Kopirani podaci se mogu umetnuti pomou funkcijske tipke Paste

Paste <F3> - umetanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba

upisati ime novog direktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7>

Delete <F4> - brisanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba

potvrditi brisanje odabranog direktorija<F8> ili odustati <F7>.

Rename <F5> - preimenovanje direktorija pojavljuje se prozor u kojem se treba upisati

novo ime direktorija i potvrditi <F8> ili odustati <F7>

Alter enable <F6> - omoguiti mijenjanje oznakom X. Ako je oznaka X u koloni Enable
tada se moe raditi u tom direktoriju i mijenjati sve prema potrebi.

46

Workpeace selection <F7> omoguiti

izbor direktorija izratka.

Po upisu imena direktorija

otvara se novi
prozor (slika ) u koji je novom
direktoriju
ukljueno ime.WPD.

Pritiskom na INPUT tipku ili

dvostrukim klikom mia po nazivu
direktorija otvara se prozor u kojem je
mogue pisati programe ime.MPF
(slika )
Koritenjem vertikalnih funkcijskih
tipki mogue je pisati novi program
New <F1>, kopirati Copy <F2>,
umetati Paste <F3>, brisati Delite
<F4>, preimenovati Rename <F5>,
dozvoliti ili zabraniti mijenjanje Alter
enable <F6>, birati programe
Program selection <F7>, ili se vratiti
u prijanji prozor Back <F8>.
Po otvaranju novog programa (New <F1>) upisuje se njegovo ime.MPF i otvara se slijedei
prozor (slika )

Pisanje komandi novog programa

mogue je u oznaenom redu (slika ).

Vertikalnim funkcijskim tipkama

mogue je umetati Paste <F1>,
oznaavati blok Mark block <F2>,
umetati blok Insert block <F4>,
47

prenumerirati Renumber <F6>,

zatvoriti Close <F8>, dok horizontalne
funkcijske tipke omoguuju urenivanje
Edit <F1>, skok na Go to <F2>, nani i
zamijeni Find/Replace <F3>, podrka
Support <F4>, te 3D ili 2D simulaciju
izvravanja programa 3D-View <F5>
ili Simulation <F6>.

Simulacija programa biti e detaljno objanjena u 3. i 4. poglavlju.

2.8.2. Part programs <F2>

prozor za pisanje pojedinih
programa:

Sve naredbe koje vrijede u modu

Workpieces vrijede u ovom modu
(slika ).

2.8.3. Subprograms <F3>

prozor za koritenje postojeih
podprograma te za pisanje novih
podprograma:

Sve naredbe koje vrijede u modu

Workpieces vrijede u ovom modu
(slika ).

48

2.8.4. Standard cycles <F4>

prozor za koritenje i pisanje
standardnih ciklusa:

Sve naredbe koje vrijede u modu

Workpieces vrijede u ovom modu
(slika ).

2.8.5. User cycles <F5> prozor

za koritenje i pisanje specijalnih
osobnih ciklusa esto potrebnih u
radu:
Sve naredbe koje vrijede u modu
Workpieces vrijede u ovom
modu (slika ).

2.8.6. Clipboard <F6> prozor

za privremeno spremanje
pojedinih programa:
Sve naredbe koje vrijede u modu
Workpieces vrijede u ovom
modu

49

2.9. Radno podruje SERVICES

Ovo radno podruje se upotrebljava za uitavanje podataka (programa) i slanje podataka
preko interface COM1-COM4, kao i za printanje podataka (tipka PRINT) i prijenos
podataka u disk (sa diska) preko tipke DRIVE.
Za prenoenje podataka postavljanje (settings) poiljatelja (sender) i primatelja
(reciever) moraju biti ista, inae prijenos nee raditi.
Sa EMCO Win NC moete poslati podatke samo preko interface RS 232 C User-a.

2.9.1. Uitavanje podataka (Read-in data)

- pritisnite tipku DRIVE i izaberite npr. Floppy ( disketa)
- izaberite izvorne podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE.
- Pritisnite tipku DATA IN
- Postaviti kursor na eljeni direktorij sa liste
- Sa tipkom
moete se vratiti u glavni direktorij
- pritisnite tipku START(poinje uitavanje) i svi podaci bit e napisani u prethodno
definirani direktorij
- tipka STOP prekida uitavanje
- samo podaci sa valjanim nastavkom (npr. .MPF) mogu se uitati

2.9.2. Slanje podataka (send data)

- izaberite podatke sa tipkom RS 232 C User u DRIVE
- pritisnite tipku DATA OUT
- mogu se poslati slijedei tipovi podataka:
- Data ( podaci o alatima, R parametri, nul toke)
- Workpieces
- Part programs ( glavni programi)
- Subprograms (podprogrami)
- User cycles (korisniki ciklusi)
- Standard cycles (Standardni ciklusi)
- izabrati podatke koje elite poslati (postaviti kursor na eljeni podatak)
- npr. Kursor je postavljen na Workpieces. Kada pokrenete TRANSMISSION svi
podaci iz File-a Workpieces e se poslati
- pritisnuti INPUT i lista Workpiece-a e se pojaviti na ekranu i moe se izabrati
odreneni program
- pritisnite tipku START
- pritisnite tipku STOP

2.9.3. Kopiranje i lijepljenje podataka iz CLIPBOARD-a

U menuspremniku mogu biti pohranjeni svi tipovi podataka i mogu se sortirati u
odgovarajue direktorije (MPF,DIR,SPF i dr.)
- pritisnuti tipku Clipboard
- postaviti kursor na file u prozoru clipboarda (donji prozor)
50

- postaviti kursor u gornji prozor (target window)

- postaviti kursor na eljeni direktorij ( u taj direktorij e se upisati file iz
clipbourda)
- pritisnuti tipku COPY i PASTE
- zadrati staro ime ili unijeti novo
- potvrditi sa OK (file se kopira u target direktorij)

2.10. Radno podruje DIAGNOSIS

Ovo podruje prikazuje alarme i poruke u punoj formi i to:
- Broj alarma (Alarm number)
- Datum kada se alarm dogodio (Date)
- Brisanje alarma (Delete criteria)
- Opis alarma ( Text)
U priruniku Software Description EMCO Win NC detaljno su opisani svi alarmi i poruke.

51

3. PROGRAMIRANJE CNC TOKARILICE

U ovom poglavlju detaljnije emo se upoznati sa strojem EMCO TURN 55
kolskom CNC tokarilicom, njenim karakteristikama, naredbama za programiranje, te
emo na primjerima pokazati kako se programira. Tehnika izrade programa je naravno
ista ili slina i za ostale strojeve.

3.1. Karakteristike CNC kolske tokarilice EMCO TURN 55

Sl.3.1.. Izgled Emco Turn 55

52

1 zatitni poklopac stroja

2 stezna glava amerikaner
3 glavni pogon
4 nosa alata revolverska glava

5 istosmjerni posmini motor

6 - konji
7 sigurnosna sklopka
8 elektrini dio stroja

Tehniki podaci stroja EMCO Turn 55

Zbog male snage stroja i uvanja alata preporuuju se obranivati meki materijali (obojeni
metali Al, mesing,plastika, drvo).
Ovo je edukacijski stroj i na njemu se ne provodi proizvodnja dijelova. Tako da se
preporueni reimi rada odnose iskljuivo na aluminij.
U prilogu se nalazi tablica reima rada i za ostale materijale.
53

3.2. Odrenivanje reima rada

1. brzina rezanja v m/min
v = D n / 1000 (1)
v m/min- brzina rezanja
Dmm- promjer izratka ( alata )
So/min- broj okretaja glavnog vretena
Maksimalno dozvoljena brzina rezanja ovisi o:
materijalu izratka to je vea vrstoa materijala to je manja brzina rezanja
materijalu alata - alati sa otricama od tvrdog metala podnose vee brzine rezanja
od brzoreznog elika ( HSS )
vrijednosti posmaka - to je vei posmak manja je brzina rezanja
dubini rezanja - to je vea dubina rezanja manja je brzina
Preporuene brzine rezanja za EMCO MILL55
- aluminij ..44m/min
- ilavi sintetiki (plastini) materijali 35m/min
- tvrdi plastini materijali .25m/min
Preporueni reimi rada za aluminij kod EMCO TURN 55
- brzina rezanja za tokarenje .150-200 m/min
- brzina rezanja za odsijecanje ( utore) ..60-80 m/min
- posmak za tokarenje 0.02-0.1 mm/o
- posmak za odsijecanje .0.01-0.02 mm/o

2. broj okretaja S o/min

glavnog vretena
- moe se izraunati iz jednadbe (1) a ovisi promjeru izratka ( alata ) i brzine rezanja

3. posmak F
Kod glodalice posmak se izraava u mm/min, a kod tokarilice u mm/o
F mm/minS o/min x F mm/o
Za pravilno rukovanje strojem potrebno je proraunati reime rada koje preporua sam
proizvona stroja ime se uva alat od zatupljenja i oteenja.
Postoje danas i gotovi dijagrami za izbor parametara reima rada koji olakavaju i ubrzavaju
izbor traenih parametara ( vidi slike u prilogu).

3.3. Struktura programa Sinumerik 840D

PROGRAM je izraz pod kojim se podrazumijeva niz naredbi koje se daju upravljakoj
jedinici numeriki upravljanog stroja da bi on obavio unaprijed zamiljene radnje.
54

Svaki program sadri programski broj po kojem se razlikuju razliiti programi, npr. kod
ove tokarilice to je broj % 01, % 13, %25 itd. Svrha je ovog broja da se identini programi,
koji se esto koriste, mogu pohraniti kao potprogrami i kao takvi mogu se pozvati u glavni
program, ime se pojednostavljuje programiranje.
Program se moe ralaniti na manje cjeline koje imaju svoju namjenu i podlijeu zakonitosti
unutar programa. Svaki redak programa naziva se BLOK ili programska reenica. Blok se
sastoji od RIJEI (npr. G90) a rijei od ADRESE i pripadajue brojane vrijednosti.
Tokarilica EMCO ima 5 adresa :
1. N adresa odrenuje redni br. bloka, koji se moe pisati u jedinicama (1,2,3,4,5)ili
deseticama npr. ( 10,20,30,40,50)
2. G funkcije glavne funkcije funkcije koje kazuju nain kretanja alata ( brzi hod,
radni hod)
3. Koordinate X definira veliinu pomaka alata u smjeru promjera izratka
Z - pomak alata u smjeru osi izratka
4. Pomone koordinate I,K definiraju kruno gibanje alata
5. Pomone funkcije F ( feed ) posmak, S ( speed ) broj okretaja vretena, T ( tool )
alat, M pomona funkcija ( ukljuenje, iskljuenje vretena)

Struktura programa se sastoji od :

Broja programa
Uvodnih funkcija
Programskih cjelina - ovisno o programskim koracima (operacijama)
Zavretka programa
Uvodne funkcije
To su naredbe koje vrijede za cijelo vrijeme izvravanja programa. Najee su to naredbe:
G70 mjerni sustav u inchima ili G71 mjerni sustav u milimetrima
G90 apsolutni mjerni sustav ili G91 inkrementni mjerni sustav
G54 G57 odrenene nul toke
Sistemski je odreneno da su postavne vrijednosti naredbi G90 i G71.
Programske cjeline
Programske cjeline smatraju se naredbe pojedinih dijelova programa koje su potrebne da se s
nekim alatom obradi predvineni dio izratka.
Zavretak programa
Naredba M30 oznaava zavretak glavnog programa.

Pravila po kojim se piu programske reenice SINTAKSA

1. Svaka programska rije ostaje pravovaljana toliko dugo dok je ne zamijenimo
novom ( modalnost funkcije)
2. Svaka programska reenica - blok mora biti u svojem redu.
3. Nakon izabrane glavne funkcije slijede, po potrebi, rijei dopunskih parametara
55

upravljanja, jedna iza druge, uvijek odvojene najmanje jednim praznim mjestom
4. Dozvoljeno je pisanje komentara koji se odvajaju znakom ; (toka-zarez)

3.4. Osnovne naredbe kod programiranja

3.4.1. Popis glavnih funkcija G funkcije

56

3.4.2. Pomone funkcije M funkcije

3.4.3. Ciklusi

57

3.5. POZICIONIRANJE BRZIM HODOM I LINEARNO GIBANJE RADNIM

POSMAKOM
G 00 (G0) XZ -gibanje brzim hodom
G 01 (G1) XZF - linearno gibanje radnim hodom
Pozicioniranje brzim hodom jest gibanje brzinom brzog hoda iz trenutnog poloaja alata u
poloaj definiran koordinatama X, Z. Brzina brzog hoda definirana je samim strojem i iznosi
npr. 2000 mm/min .
Takav nain pozicioniranja upotrebljava se za brzi prilaz nekoj toki radi smanjenja ukupnog
vremena izrade. G00 funkcija moe se koristiti samo kad se odmiemo ili primiemo
predmetu obrade izvan konture predmeta , dakle u pozitivnoj osi X i Z.
Linearno gibanje radnim posmakom odrenuje gibanje vrha otrice alata najkraim putem
iz trenutnog u novi poloaj zadan koordinatama X,Z. Brzina radnog hoda ili kako se esto
kae posmina brzina, zadana je funkcijom F . Podaci za izbor posmine brzine nalaze se u
odgovarajuim prirunicima tablicama a ovise o materijalu obrade, materijalu alata, kvaliteti
obranene povrine i dr.
G01 funkcija je najea funkcija gibanja alata i s njom se mogu izvoditi razne operacije kao
npr.
- uzduno tokarenje - vanjsko i unutranje
- popreno (eono ) tokarenje - vanjsko i unutranje
- tokarenje konusa
- konturno ( zavrno ) tokarenje
58

N50 G0 X25 Z5 LF

N60 G1 X25 Z-30 LF

Sl. 3.5. Ispis bloka kod G0 i G1 naredbe

Kod naredbe G1 u istom bloku moe se ako je potrebno upisati i F posmak

Koordinate po X osi upisuju se u promjerima ako programiramo u apsolutnom
koordinatnom sustavu.
Kod naredbe za pravocrtno gibanje G0 ili G1 mogue je umetnuti zakoenje ili zaobljenje.

Naredbe:
G1 X Y CHF
G1 X Y CHR
G1 X Y RAD
Zakoenje e biti umetnuto nakon bloka u kojem je
napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini. Umetnuti e
se
simetrino u konturi kuta.
Zaobljenje e se biti umetnuto nakon bloka u
kojem je napisano. Uvijek se nalazi u G17 ravnini.
Umetnuti e se u konturi kuta sa tangencijalnim
spojem.

3.5.1. vjeba 1. Izrada programa za VRATILO 1 (funkcije G0 i G1)

U slijedeoj vjebi detaljno emo opisati programiranje jednostavnog vratila koristei
59

funkcije G0 i G1. Za izradu programa kao to smo u uvodu rekli potrebno je izraditi
operacijski list i plan rezanja kao najvaniju dokumentaciju.

Sl. 3.5.1. Crte Vratila 1

Alat emo pozvati iz referentne toke R koja je odmaknuta od ela obranenog predmeta za
koordinatu X100, Z100.
Prije samog programiranja nainit emo plan rada ili tzv. operacijski list, tj. tabelarno emo
prikazati redoslijed operacija tokarenja, potrebne alate za pojedinu operaciju, te reime rada.
U operacijskom listu smo predvidjeli dva noa T2 i T4 (gruba i fina obrada). Tokarilica Emco
Turn 55 nema no za grubu obradu ve se sve operacije izvode sa finim noem.
Neka npr. na operacijski list izgleda kao u tabelarnom prikazu na slici sa slijedeim
podacima:

Plan rezanja neka izgleda kao na donjoj slici. Na njemu su oznaene karakteristine
toke gibanja vrha otrice alata (vanjski desni), koji skida tanke slojeve materijala (1mm).
Kod realnih (produkcionih) strojeva debljine rezanja su puno vee. U ovoj vjebi uenik e
samostalno rjeavati zadatak uz detaljne prethodne upute.

60

Zadatak i kratka uputa za rjeenje:

Nainite CNC program za VRATILO 1 . Program napiite u predvineni obrazac za ispis
programa u knjizi a nakon toga upiite ga na raunalo (vidi poglavlje 2.8 PROGRAM str.
36-38). Nakon upisa programa izvriti simulaciju i korigirati eventualne greke.
Za sve nejasnoe obratite se nastavniku nakon to ste prostudirali slijedee upute.
1. proanalizirajte plan rezanja i gibanje alata od poetne toke 1 do kraja obrade
2. pod red. brojem bloka N10 unesite funkciju G54 koja uspostavlja vezu izmenu M i W.
3. u N 20 bloku brzim hodom otinite u R toku na koordinate X100 Z100
4. u N30 bloku definirajte slijedee pomone funkcije izbor prvog alata (T2), mjesto za
upis korekcije alata (D1), pomonu funkciju za izbor alata (M06),smjer okretaja (M3).
5. u N40 bloku odredite reime rada prema predvinenom operacijskom listu (S,F)
6. u N50 bloku brzim hodom dovedite alat u poetnu toku 1 za poravnavanje ela (toka
se nalazi ispod konture na koordinati X32 , Z0 )
7. u daljnjim blokovima eono tokarimo sporim hodom (2), odmiemo alat (3-4) i
uzduno skidamo slojeve materijala (5-10). Prvi sloj je debljine 1.5 mm, a drugi
1mm. Kada smo izvan materijala koristimo brzi hod a kada smo u materijalu i vrimo
obradu koristimo spori hod.
8. nakon to smo grubo istokarili iz toke 10 brzim hodom odlazimo na poziciju za
izmjenu alata ( npr. X50 Z50), zaustavljamo glavno vreteno (M5) i definiramo novi
alat za zavrno- konturno tokarenje T04, D1, M3.
9. u zavrnim blokovima dovodimo alat T4 do toke 12 i konturno tokarimo (12.-15)
10. na samom kraju odmiemo alat u poziciju izvan konture izratka (npr X50 Z50) i
zavravamo program funkcijom M30.

61

62

3.6. CIKLUS ZA UZDUNO (POPRENO) TOKARENJE

U postupku uzdunog (poprenog) tokarenja esto se ponavljaju ciklike radnje pomicanja
otrice alata. Tipian ciklus sastoji se od pomicanja iz poetne toke ciklusa radi zauzimanja
dubine rezanja, tokarenja uzdunog (poprenog), vraanje nazad za dubinu rezanja i povratka
u poetnu toku ciklusa.
Neki programi koriste funkciju ciklusa G84 za ciklino uzduno (popreno) tokarenje gdje se
zadaje dijagonalna toka ciklusa i debljina reza, dok upravljaka jedinica sama izraunava
zadnji rez da bi se postigla traena X koordinata.
Primjenom G84 funkcije znatno se skrauje program i olakava programiranje, osobito u
sluajevima tokarenja u vie prolaza.
Funkcija G84 omoguava i cikliko tokarenje konusa.
Donje slike prikazuju potrebne parametre za opis ove funkcije.
Emco Turn 55 nema ovu funkciju ve koristi funkciju Stock removal
Ova funkcija koristi se kod npr. EMCOTRONIC T1 CNC tokarilice.

CIKLIKO TOKARENJE SA
OKOMITIM IZLAZOM
G00 X80.000 Z3.000 koordinate
poetne
toke ( P )
G84 X50.000 Z40.000 D3=4000
F250
X, Z koordinate dijagonalne toke
ciklusa ( D )
D3 debljina reza u m, F posmak u
m/o

CIKLIKO TOKARENJE SA
KONUSNIM GIBANJEM
G00 X80.000 Z3.000
G84 X50.000 Z 40.000 P2 =
-25.000 D3
= 4000 F250
X,Z koordinate dijagonalne toke
ciklusa
P2 duina konusa u Z pravcu
D3 debljina reza u m, F - posmak u
m/o

63

3.7. KRUNA GIBANJA ALATA

CNC tokarilica omoguuje tokarenje zaobljenja ( radijusa ) i prijelaznih polumjera koristei
dvije funkcije:
G02 (G2) kruno gibanje u smjeru kazaljke na satu (desno)
G03 (G3) kruno gibanje u smjeru suprotnom kazaljci na satu (lijevo)
Format (blok) N/ G02(G03) /X/Z/I/K
X, Z koordinate ciljne (konane) toke radijusa u osi X i Z
I - koordinata sredita radijusa mjerena od poetne toke A u osi X
K - koordinata sredita radijusa mjerena od poetne toke A u osi Z
Predznak I ,K
Pogled iz poetne toke A prema S (sredite radijusa) u +Z= +K
Pogled iz poetne toke A prema S u Z=-K
Pogled iz A u S u smislu poveanja radijusa =+I
Pogled iz A u S u smislu smanjenja radijusa =-I
Koordinate sredita radijusa (krunice) programiraju se inkrementalno!
Kratka uputa za programiranje G02, G03
1. dovesti no u poetnu toku
2. odrediti smjer rotacije za stranju prednju postavu noa G02 ili G03 (uoite da su za
prednju postavu noa no ispod simetrale, obrnute funkcije vidi sliku !)
3. definirajte ciljne toke radijusa ( u promjeru i duini ) koordinate X,Z
4. odredite koordinate sredita radijusa I, K (razmak sredita u X i Z osi) pripazite na
predznak I i K

Sl. X. Primjena funkcije G2/G3

64

Sl. X. Funkcije G2/G3 sa postavom noa gore/dolje

Emco tokarilica nudi nekoliko razliitih naina programiranja krunih gibanja:

3.7.1. Programiranje poetnom tokom (S -start), krajnjom tokom (E -end) i

radijusom krunice (CR):
Naredbe:
G2 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu
Moe biti zadano u pravokutnom koordinatnom
sustavu
kao:
G2 (ili G3) X Z CR=
X, Z krajnja toka (E)
CR radijus krunice
CR=+ za kutove do 180, CR= - za kutove preko 180.

3.7.2. Programiranje poetnom tokom (A= P1), krajnjom tokom (B=P2) i tokom
centra krunice (S=Po):
Naredbe:
G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu
(slika 8.3.4)
Moe biti zadano u pravokutnom koordinatnom sustavu
kao:
G2 X Z I K
X, Z krajnja toka (P2)
I, K koordinate centra krunice (S) u inkrementnom sustavu
ili
I=AC(), K=AC() u apsolutnom sustavu od radne nul toke (0)

65

3.7.3. Programiranje poetnom tokom (A=P1), krajnjom tokom (B=P2), tokom

centra krunice (S=Po) i kutom krunog luka (AR):
Naredbe:
G02 ili G02 / G3 ili G03 kruno gibanje u radnom hodu
(slika 8.3.5)
Moe biti zadano u pravokutnom koordinatnom sustavu
kao:
G3 X Z AR
G3 I K AR
X, Z krajnja toka (B) slika 8.3.4
I, K koordinate centra krunice u inkrementnom sustavu
AR kut krunog luka

3.7.4. Programiranje s poetnom tokom (A=P1), menu-tokom (M), krajnjom tokom

(B=P2):
Naredbe:
CIP kruno gibanje u radnom hodu (CIrcle through
Points) krunica kroz toke (slika 8.3.6)
Zadano je kao:
CIP X.. Z.. I1=.. K1=..
X, Z krajnja toka (P2)
I1, K1 koordinate menu-toke krunice

66

3.7.5. Kratki primjeri sa postavom noa odozgo

NG03 X15 Z5 I0 K5

G02 X20 Z14 I4 K0

Proraunajte koordinate I,K prema slici koristei trigonometrijske funkcije!

Pripazite na predznak I i K!

N G 02 X 14 Z 20 I ? K ?

67

3.7.6. vjeba 2. Izrada programa za VRATILO 2 (funkcije G2,G3)

Zadatak i kratka uputa za rjeenje:
Nainiti program za izradu Vratila 2 na
osnovu zadanog tehnikog crtea i razranenog
plana rezanja. Sami definirati operacijski list
za aluminij na osnovu dijagrama reima rada
u prilogu. Za sve nejasnoe obratiti se
nastavniku.
Kod programiranja zaobljenih ploha sa
radijusom prethodno se moramo pribliiti
konturi izratka koristei funkcije G0 i G01.
Tek zadnjim rezom ili tzv. konturnim
tokarenjem kada nainemo na radijus
primjenjujemo funkciju G02 ili G03. U
slijedeem
primjeru pokazat emo kako se to praktino radi. Moemo koristiti i funkcije ciklusa za
pribliavanje konturi izratka ( Stock removal) o emu e biti govora kasnije.
Za zavrno (konturno) tokarenje koristiti neutralni no!

68

69

3.8. KOMPENZACIJA ( KOREKCIJA) POLUMJEROM ALATA

U dosadanjim razmatranjima rada sa alatima pretpostavili smo da je vrh otrice reznog
alata jedna toka, to to ustvari nije. Vrh rezne ploice izranuje se s polumjerima zaobljenja
koji su standardizirani, npr. R 0,2 ili R 0,4. Tokari rade dakle sa zaobljenim vrhom otrice a
ne s teoretskim vrhom otrice alata., odnosno samo programiranje svodi se na definiranje
koordinata puta imaginarnog vrha otrice alata.
U procesu tokarenja ploha paralelnih i okomitih na os rotacije, vonenje imaginarnog vrha
alata ( K ) dovodi do tonog tokarenja zadane konture bez obzira na postojanje stvarnog
zaobljenja vrha otrice alata.
To znai da se moe usvojiti slijedee pravilo:
Pri tokarenju ploha paralelnih i okomitih na os rotacije nije potrebno kompenzirati
polumjer vrha otrice alata jer vonenje imaginarnog vrha otrice alata daje ispravne
konane dimenzije izratka.
Pri tokarenju konusnih ploha pojavljuje se odstupanje stvarne od eljene konture izratka ( vidi
slike ). Pri krunom gibanju takoner je potrebno kompenzirati polumjer vrha otrice alata jer
stvarni vrh na zaobljenjima ostavlja viak materijala.

T teoretski vrh otrice alata

K imaginarni vrh otrice alata
S sredite zaobljenja vrha otrice alata
R polumjer zaobljenja otrice alata
A-B-C-D putanja kretanja alata
Dx, Dz kompenzaciju polumjera vrha alata proraunava sama upravljaka
jedinica stroja
Pri tokarenju konusnih i zaobljenih ploha radi djelovanja zaobljenja otrice i
vonenja imaginarnog vrha dolazi do odstupanja izmenu zadanog i stvarnog profila. Zato
je radi korektnog tokarenja ovih ploha nuno kompenzirati polumjer vrha otrice alata
70

i izmijeniti koordinate poetnih i konanih toaka gibanja.

Postoje dvije funkcije za korekciju polumjera alata G41 i G42 kojima se upravljakoj jedinici
stroja daju informacije o kretanju alata i izraunavanju potrebnih korekcija.
G42 korekcija polumjerom alata desno od zadane konture
G41 korekcija polumjerom alata lijevo od zadane konture
G40 iskljuenje korekcije polumjerom alata

G 42 alat se nalazi, gledano u pravcu

posmaka, desno od konture rezanja
G41 alat se nalazi, gledano u pravcu
posmaka, lijevo od konture rezanja

Neka pravila za postavljanje funkcija G41, G42

izbor funkcija G41 i G42 moe se izvriti samo uz funkcije G00 ili G01
korekcija nije djelotvorna za vrijeme promjene alata, ve se mora prije odrediti
dovoljno je primijeniti kompenzaciju za zavrnu obradu, jer kod grube obrade ima jo
dovoljno dodatka za obradu
preporua se izbor funkcije G41, G42 u poetnoj toki za fino konturno tokarenje, a
iskljuenje kod povratka za promjenu alata
Da bi korekcija polumjerom alata bila uspjena potrebno je unijeti podatke u datoteku
alata (Tooloffset) o veliini polumjera R i poloaju otrice noa u odnosu na koordinatni
71

sustav (Cuter edge position) vidi stranicu 16.

3.8.1. vjeba 3. Izrada programa za VRATILO 3 (kompenzacija polumjerom alata)

Zadatak: Nainite program za VRATILO 3 i u zavrnoj obradi primijenite funkciju
korekcije polumjerom alata . Za uzduna i konusna tokarenja u vie rezova koristite funkcije
G1. Sami odaberite reime rada za Al i izradite operacijski list ako je ponunen plan rezanja.

72

73

3.9. TOKARENJE NAVOJA (NAREZIVANJE, UREZIVANJE)

Na CNC tokarilici mogu se tokariti vanjski i unutarnji navoji, te desni i lijevi navoji. Pri
tome moramo voditi rauna o poloaju poetne toke za tokarenje navoja kao i o poloaju
konane toke navoja, smjeru okretanja vratila, vrsti noa (desni, lijevi ). Takoner su nam
potrebni standardni tablini podaci o samom navoju ( korak, dubina navoja).
Navoj se moe rezati koristei funkciju G33 u jednom bloku, gdje upravljaka jedinica
sinkronizira ( usklanuje) uzduno gibanje suporta s vrtnjom glavnog vretena kako bi se
ostvario eljeni uspon (korak) navoja.
ee se koristi funkcija ciklusa za tokarenje navoja (Cycle 97,98) koja ubrzava tokarenje i
nju emo detaljno objasniti u poglavlju o ciklusima.

3.9.1. G33 narezivanje navoja

Mogue je narezati ravne, konusne i spiralne
navoje. Narezivanje navoja obavlja se
odgovarajuim
alatom, a obrada na istu mjeru mora se obaviti
prije
samog rezanja navoja.
Korak K ili I mora biti odabran ovisno o pravcu
navoja (uzduno ili eono).
Brzina okretanja S i posmak F nisu aktivni kod
G33
(100%).
Naredba:
G33 Z K (K korak navoja, Z dubina navoja)
G97 iskljuenje konstantne brzine rezanja

3.9.2. G63 urezivanje navoja sa kompenzacijom stezne glave

Narezivanje navoja obavlja se bez sinkronizacije.
Programirani S brzina okretanja vretena, F posmak i P korak navoja moraju se precizno
definirati.
F(mm/min) = S(o/min) x P(mm/o)
Kada je na snazi naredba G63 broj okretaja i posmak su blokirani i iznose 100%.(ne mogu se
mijenjati pomou preklopnika posmaka ili tipki za promjenu broja okretaja glavnog vretena)
74

Ulazak u izradak s G63 zahtjeva programiranje izlaza s G63 ali obrnutog smjera.
Naredba:

Primjer:
..
S200 F300 M3 ; za M5 korak P=0.8 mm uz S=200 0/min
G1 X0 Z1 ; kod urezivanja navoja mora biti F=PxS
G63 Z-20 F160 ; F = 0.8 x 200 = 160
G63 Z5 M4 ; promjena smjera kod izlaza

3.9.3. G331 / G332 urezivanje navoja bez kompenzacije stezne glave

G331 urezivanje navoja definira se dubinom
buenja Z i korakom navoja K.
G332 povratno gibanje urezivanja navoja definira
se takoner s dubinom buenja Z i korakom K, a
smjer okretanja vretena se automatski mijenja.
Prije pokretanja naredbe G331 mora se izraditi rupa
s istim mjerama, te odrediti tona pozicija odakle
kree naredba.

3.10. Kratki pregled ostalih naredbi

3.10.1. G4 - vrijeme ekanja
Naredba poinje nakon to se prethodna
naredba u potpunosti izvri. Naredba G4 odrenuje
vrijeme koje e alat biti zadran u nekoj poziciji
prije
nego se nastavi gibati po planiranoj putanji alata.
Naredba:
G04 F2.5 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 2.5
sekundi
75

G04 S50 ; alat e se zadrati na zadanoj poziciji 50 okretaja vretena

3.10.2. G25, G26 odrenivanje podruja rada, broja okretaja vratila

Naredbama G26 / G26 mogue je odrediti gabarite radnog prostora u kojem se alat
moe gibati. Ovime se oko radnog prostora uspostavlja sigurnosni prostor u koji alat ne moe
doi. Ove naredbe se programiraju u zasebnom bloku koji samo definira podruja rada
Naredba:

Ukljuenje ili ponitenje ovih naredbi izvodi se

naredbom:
WALIMON (Working Area LIMitation ON)
ukljueno podruje
WALIMOF (Working Area LIMitation
OFF) iskljueno podruje
Naredbe G25 i G26 takoner mogu odrediti donju i
gornju granicu broja okretaja radnog vretena stroja.
Naredba:

3.10.3. G96, G97, LIMS konstantna brzina rezanja

Kada je aktivna naredba G96 brzina rotacije vretena ovisi o promjeru tokarenja. Time
je brzina noa konstantna na bilo kojem promjeru. Ako se tokari predmet velikih razlika u
promjeru ova naredba sprjeava velike brzine kod malih promjera.
Naredba
G96 konstantna brzina rezanja ukljuena
G97 - konstantna brzina rezanja iskljuena
LIMS ogranienje brzine sa aktivnom naredbom G96
76

S100 minimalni granini broj okretaja

S2500 maksimalni granini broj okretaja

3.10.4. G110, G111, G112 polarne koordinate

Kod rada u polarnim koordinatama pozicija se odrenuje pomou kuta i radijusa u odnosu na
pol (referentnu toku iz koje idu polarne koordinate).
Odrenivanje pola:

Pol se moe definirati pravokutnim ili polarnim koordinatama:

X, Y, Z koordinate pola zadane u kartezijevom sustavu
RP polarni radijus
AP polarni kut
Primjer:
ubacitisliku! StrD29
G111 Z30 X40 postavlja pol na apsolutnu poziciju 30/40
G1 RP=40 AP=60 pomie alat iz prethodne pozicije na polarnu koordinatu

3.10.5. NORM / KONT - prilaenje i odmicanje od konture

Ima nekoliko funkcija kojima se pribliavamo konturi izratka (ili odlazimo od nje).
Cilj je programiranja ovih funkcija izbjegavanje kolizije (sudara) alata sa izratkom, odnosno
oteenja rubova konture izratka.
NORM : Alat prilazi ravno i stoji okomito na
poetnu poziciju
programirani put alata
stvarni put alata sa korekcijom
77

Ako poetna i prva pozicija nisu na istoj strani

konture pojaviti e se oteenje sa slike

KONT : Alat prilazi poetnoj poziciji kruno

3.11. OKVIRI ( OBLICI ) FRAMES

Okviri mijenjaju aktualni koordinatni sustav:
TRANS - ATRANS translacija (pomak) koordinatnog sustava
ROT - AROT rotacija koordinatnog sustava
SCALE - ASCALE programirano mjerilo
MIRROR - AMIRROR zrcaljenje koordinatnog sustava
Okviri se programiraju u posebnim programskim reenicama i tako se izvravaju.

3.11.1. TRANS - ATRANS translacija koordinatnog sustava

TRANS pomie W - nul toku G54, G55, (iz
baze podataka) na novu poziciju.
ATRANS prebacuje nul toku u odnosu na zadnju
poziciju (G54 G55, TRANS)
Format: TRANS/ATRANS XZ

3.11.2. ROT - AROT rotacija koordinatnog sustava

ROT / AROT rotira koordinate izratka oko svake
osi koord. sustava X i Z ili kut RPL u odabranoj
78

radnoj povrini.
Time je omogueno jednostavno programiranje po
konturama u glavnom koordinatnom sistemu te
naknadno zakretanje.
X, Z rotacija u stupnjevima oko izabrane osi
RPL Rotation in the PLane - rotacija po
povrini
u stupnjevima
Primjer:
ROT X40 Z30
ili
AROT RPL=45

3.11.3. SCALE - ASCALE programirano mjerilo

SCALE - ASCALE omoguuje postavljanje
posebnog omjera za svaku os X, Y, Z.
Ovime se poveavaju ili smanjuju dimenzije
izratka produljuje se ili skrauje putanja alata
Scale brie sve prethodno programirane okvire.
Primjer:
SCALE/ASCALE X0.8 Z0.6

3.11.4. MIRROR - AMIRROR programirano zrcaljenje

MIRROR / AMIRROR omoguuje zrcaljenje
izratka oko koordinatnih osi X i Z.
Kada se zrcali kontura automatski se mijenja
smjer rotacije G2/G3 i funkcije kompenzacije
polumjerom alata G41/G42
Primjer:
MIRROR X0

3.12. FUNKCIJE CIKLUSA

79