LKRHNIKI FKUL

UNIVRZI ISN SRVO

Seminarski rad
EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

Studije: II ciklus
Odsjek: Elektroenergetika
Predmet: Eksploatacije i upravljanje EES
Mentor:

Kandidat:

Docent dr edomir Vujovi

Dragana Motika

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Sadraj
1 UVOD......................................................................................................................................3
2 OSNOVNE FUNKCIJE EKSPLOATACIJE...........................................................................4
3 EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a................................................................6
3.1

Potroai.......................................................................................................................6

3.2

Izvori elektrine energije............................................................................................12

3.2.1

Osnovni pokazatelji elektrana.............................................................................12

3.2.2

Hidroelektrane.....................................................................................................15

3.2.3

Termoelektrane....................................................................................................20

3.3

Eksploatacija EES i pouzdanost.................................................................................27

PRIMJER IZ PRAKSE.....................................................................................................28

ZAKLJUAK...................................................................................................................32

LITERATURA..........................................................................................................................33

Dragana Motika, M-98

Eksploatacija i upravljanje EES-a

1 UVOD
Elektroenergetski sistem (elektroprivreda) prouava problem proizvodnje, prenosa,
distribucije i potronje elektrine energije. Primarni cilj elektroprivrede jeste da se obezbjedi
zahtjevana isporuka elektrine energije potroaima, uz zadovoljavajui kvalitet, neophodne
nivoe sigurnosti i pouzdanosti, kao i isporuke i najmanje sopstvene trokove. Eksploatacija
ima za cilj da na najbolji mogui nain iskoristi ve izgraene objekte i sisteme.
Elektroprivreda kao privredna grana obuhvata vremensku dekompoziciju problema planiranja
i eksploatacije. Planiranje kao aktivnost obuhvata sve prethodne aktivnosti vezane za period
izgradnje sistema, koji treba da zadovolji predviene potrebe. Eksploatacija obuhvata
aktivnosti vezane za period najboljeg iskoritenja sistema, poslije zavrene izgradnje. Da bi se
taj cilj ostvario, neophodno je poznavati energetske i eksploatacione (ekonomske)
karakteristike pojedinih elemenata sistema, objekata, odvojenih podsistema i EES-a kao
cjeline. Ove karakteristike obuhvataju i sva konstrukciona i tehnika rjeenja i investicione
trokove ugraene opreme. Klasini pristup eksploataciji elektroenergetskih sistema bazirao
se na njihovoj vertikalno-integrisanoj strukturi i privilegovanom poloaju elektroprivrede kao
javne slube sa prirodnim monopolom. Krajem devedesetih godina 20-og vijeka dolo je do
dramatine promene u poslovanju pomenute privredne grane, od monopolskog vertikalnointegrisanog mehanizma na praksu konkurentnog otvorenog trita. Sve funkcije eksploatacije
mogu se razdvojiti u u tri vremenska perioda:

priprema pogona (ili operativno planiranje),

upravljanje u realnom vremenu,
analiza ostvarenog pogona.

O pomenutim funkcijama e biti vie rijei u narednom poglavlju. U prvom dijelu rada
predstavljene su osnovne funkcije eksploatacije. Drugi dio rada opisuje osnovne
eksploatacione karakteristike EES-a, gdje spadaju potroai i osnovni izvori elektrine
energije. Na samom kraju rada nalazi se primjer iz prakse koji predstavlja nain na koji se
dolazi do dijagrama optereenja jednog potroaa. Svakog potroaa karakterie dnevni,
sedmini i godinji dijagram optereenja koji se dobija na osnovu razliitih rezultata mjerenja,
o emu je vie objanjeno u radu.

Dragana Motika, M-98

Eksploatacija i upravljanje EES-a

2 OSNOVNE FUNKCIJE EKSPLOATACIJE

Operativno planiranje, kao funkcija eksploatacije obuhvata itav period koji prethodi
dogaaju, a obavlja se u godinjim, mjesenim, sedminim i dnevnim ciklusima. Godinji
ciklus aktivnosti pripreme pogona (operativnog planiranja) obuhvata aktivnosti srednjeronog
operativnog planiranja, kao to su:

prognoza potronje (energije,vrne i minimalne snage),

planovi remonta i odravanja objekata (elektrane, razvodna postrojenja, vodovi),
obezbjeenje remontne rezerve,
planovi proizvodnje elektrana,
planovi razmjene (uvoz/izvoz) elektrine energije,
planovi kupovine elektrine energije od industrijskih elektrana,
izrada godinjih elektroenergetskih bilansa,
analiza rada sistema u karakteristinim pogonskim sistuacijama,
izrada plana nabavke i predraun trokova goriva,
proraun trokova goriva i ekonomska analiza prihoda i rashoda planiranog rada EESa (poslovni bilans kompanije u elektroenergetskom sektoru).

Mjeseni (sedmini) i dnevni ciklusi aktivnosti su aktivnosti kratkoronog operativnog

planiranja i kao takvi obuhvataju:

prognoza potronje,
planovi odravanja i radova u objektima,
obezbjeenje operativne rezerve,
planovi proizvodnje elektrana,
plan razmjene sa susjedima,
izrada mjesenog (sedminog) elektroenergetskog bilansa,
analiza i provjera rada sistema,
obraun trokova pogona.

Dnevni ciklus aktivnosti pripreme pogona obuhvata:

prognoza dnevnog dijagrama potronje,

izrada plana angaovanja termikih agregata i elektrana,
proraun havarijske i regulacione obrtne rezerve,
izrada dnevnog plana pogona elektrana i razmjene sa susjedima,
analiza i provjera rada sistema,
ekonomski prorauni pogona sistema.

Upravljanje u realnom vremenu obuhvata sam dogaaj i kratke periode prije i poslije
dogaaja i u osnovi predstavlja sukob planiranih kratkoronih aktivnosti dnevne pripreme
pogona sa stvarnim uslovima rada i prilikama u elektroenergetskom sistemu. [1]
Analiza ostvarenog pogona obuhvata period poslije dogaaja u kome se sprovodi kritika
analiza pripreme realizovanog pogona i upravljanja u realnom vremenu, to kao rezultat daje
odgovarajui pisani izvjetaj. Ti izvetaji mogu biti redovni, koji se poklapaju sa vremenskim
ciklusima pripreme pogona (godina, mjesec, sedmica i dan) i posebni, posveeni pojedinim
Dragana Motika, M-98

Eksploatacija i upravljanje EES-a

znaajnim dogaajima u izvjetajnom periodu (kvarovi, ulazak u pogon novih objekata,
znaajne promene u konfiguraciji sistema, itd.).

Slika1:Funkcije osnovnog realnog vremena

U funkcije upravljanja u realnom vremenu spadaju:

akvizicija i arhiviranje podataka,

kontrola topologije mree,
kontrola prekoraenja i alarma,
automatska regulacija uestanosti,

("Automatic Generation Control AGC"),

regulacija napona i reaktivnih snaga,
pogonska statistika.

proizvodnje

razmjene aktivnih snaga

Prethodne prve tri i poslednja funkcija obavljaju se preko teleinformacionog SCADA

sistema ("System Control and Data Acquisition"), AGC, preko SCADA-e, ili posebnog
sistema automatske regulacije, a regulacija napona i reaktivnih snaga je kombinovani runoautomatski proces.
U funkcije proirenog realnog vremena (dodatne funkcije) spadaju:

statika estimacija (stanja i parametara) na bazi redundantnog skupa informacija

iz sistema,
analiza sigurnosti pogona,
ekonomski dispeing aktivnih snaga,
izrada optimalnog plana napona, proizvodnje/apsorpcije i tokova reaktivnih snaga.

U kontroli i analizi ostvarenog pogona spadaju funkcije vezane za:

obraun kupovine i prodaje elektrine energije,

obraun trokova goriva i izdatnice za gorivo,
izrada periodinih izvjetaja (godinjih, mjesenih/sedminih i dnevnih),
analiza kvarova i havarijskih stanja u proteklom periodu rada sistema,
analiza preduzetih akcija i performansi operatora.

3 EKSPLOATACIONE KARAKTERISTIKE EES-a

3.1Potroai
U EES-u se nalazi veliki broj potroaa i prema njihovim tehniko-energetskim
karakteristikama, potroai se dijele na:
Dragana Motika, M-98

Eksploatacija i upravljanje EES-a

asinhroni motori sa ueem (50-65%) ukupne potronje EES-a,

termiki potroai (rasvjeta, elektrootporne industrijske pei, grijanje) sa
ueem (20-35%) ukupne potronje EES-a,
sinhroni motori reda do 10%,
gubici u elektroenergetskoj mrei (kao dodatni vid termikog optereenja) sa
ueem (10-15%) ukupne potronje.

U tarifnom pogledu razlikuju se sledee potroake kategorije:

domainstvo,
industrija,
saobraaj,
poljoprivreda,
ostala potronja.

Potroai se karakteriu dijagramima optereenja, tj.pokazateljima koji opisuju te

dijagrame. Dijagrami optereenja izraavaju promjenu snage u funkciji vremena i mogu se
crtati za pojedinane potroae ili za agregiranu potronju u okviru administrativnih i
geografskih cjelina, ili raznih kategorija i sektora potronje. [2] Poto dijagrami optereenja
(ili dijagrami potronje) mogu ukljuiti i gubitke snage u pojedinim elementima sistema,
mogue je razlikovati dijagrame:

bruto potronje (na generatorima),

na pragu elektrane (umanjena bruto potronja za sopstvenu potronju elektrane),
na pragu prenosa ( umanjena potronja na pragu elektrane za gubitke u generatorskim
blok transformatorima),
na pragu distribucija (umanjena potronja na pragu prenosa za gubitke u prenosnoj
mrei),
neto potronja koja se naplauje od potroaa (bez gubitaka u distributivnim
mreama).

Slika 2:Dnevni dijagram i kriva trajanja optereenja

Dragana Motika, M-98

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Pp =f(t)

Dnevni dijagram
se formira prema trenutnim, ili prema nekim srednjim snagama na
intervalima od 15 min, pola sata ili jedan sat i za potrebe eksploatacije se najee prikazuju
za optereenja sistema na pragu elektrane, ili za neto potronju. Na Sl. 2 dat je tipian dnevni
dijagram srednjesatnih optereenja jednog konzumnog podruja. Karakteriu ga apsolutni
pokazatelji i relativni pokazatelji. [1]
Apsolutni pokazatelji su:
Maksimalno dnevno optereenje
Minimalno dnevno optereenje

Pp dM

Ppmd

Ukupna dnevna potronja energije

Wp d

Relativni pokazatelji su:

Faktor dnevnog optereenja
Srednje dnevno optereenje

m d W p d / 24 PpM d
Ppsr d Wp d / 24

Vrijeme iskorienja maksimalne snage

(3.1)

(3.2)

TM d Wp d / PpM d

(3.3)

Odnos dnevnog maksimalnog i minimalnog optereenja

mo d Ppsr d / PpM d TM d / 24

(3.4)

Dnevni dijagram optereenja se moe podijeliti na dva naina:

po trajanju optereenja;
po tipu optereenja.

Po prvoj podjeli dnevni dijagram optereenja se razdvaja na peride visokih

TvD

i niskih

TnD
optereenja
kao na slici 3 (a). Granice izmeu ta dva perioda i njihovo trajanje nisu jasno
odreeni, jer zavise od oblika dijagrama. Podjela po tipu optereenja razdvaja dnevni
Ppk

dijagram na konstantno (ili bazno) optereenje

Ppv

i na varijabilno (ili vrno) optereenje

kao na slici 3 (b). Konstantna dnevna energija sada dobija oblik:

W pk d 24 Ppk d
Dragana Motika, M-98

(3.5)
7

Eksploatacija i upravljanje EES-a

dok se dnevna varijabilna snaga

Ppv d

i varijabilna energija

Wpv d

sada izraava kao

Ppv d PpM d PpK d

(3.6)

Wpv d Wp d WpK

(3.7)

Dakle, podjela dnevnog optereenja na konstantni i varijabilni dio karakteriu tri veliine:
maksimalno dnevno optereenje

PpM d

, konstantno dnevno optereenje

PpK d

i ukupna dnevna

Wp d

energija
. Dnevni dijagrami razlikuju se za radne i neradne dane, odnosno nedelje i
praznike. Razlike su, kako po veliini ukupne energije, tako i po maksimalnom optereenju i
vremenu trajanja varijabilnog optereenja. Sve prethodne veliine su naravno vee u radnim
danima.
Ako je vrijeme trajanja velikih optereenja

Tn d T d Tv

pri emu je

Tv d

, vrijeme trajanja malih optereenja je:

T d 24h

(3.8)
.

Slika 3: Podjela dnevnog dijagrama optereenja a) na periode visokih i niskih

optereenja b) na konstantni i varijabilni dio
Obino se polazi od pretpostavke da je konstantno opterenje
i neradne dane (indeks "n ") i odreuje se relacijom:
Dragana Motika, M-98

PpK d

isto za radne (indeks "r ")

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Ppk d W p d W p d ,vis / Tn d

(3.9)

pri emu su na dijagramu oznaeni

W p d ,vis

Ppk d Ppm d

U optem sluaju vai da je

Tn d

W p d , vis Wp d ,v

Pp t

Mogua su dva naina aproksimacije krive trajanja optereenja

: pomou vie pravih
linija ili pomou vremenskog polinoma proizvoljnog stepena. Osnovni princip svih
aproksimacija je da aproksimacije moraju sauvati najvanija svojstva stvarne krive:
maksimalno i minimalno (ili konstantno) optereenje i ostvarenu potronju, odnosno
povrinu ispod krive trajanja. Na slici 4 prikazana je esto primjenjivana aproksimacija sa tri
prave. Polazi se od koncepta podjele normalizovanog dijagrama trajanja optereenja na
konstantni i varijabilni dio i zamjene stvarnog dijagrama sa tri segmenta pravih odreenih
sledeim koordinatama:
(0.1) i

( d v , p pk d p pv d )

( d v , p pk d p pv d )

d
v

, p pk d

1, p

d
v

za segment A-B
, p pk d

za segment B-C

pk

za segment C-D

d
v

d
v

p p dv

pri emu su sve veliine izraene u relativnim jedinicama. Nepoznati parametri

i
definiu krajnje take segmenata pravih i odreuju se iz uslova da u zamjenskom dijagramu
povrina koja odgovara varijabilnoj energiji ostaje nepromijenjena:
W pv d W pv d / PpM d T d 0.5 d v * p pv d *(1 ) d v * p pv d *(1 ) 0.5* d v * p pv d *( )

gdje je

( ) 2*W pv d / d v * p pv d 2*W pv d * T d / Ppv d * Tv d

Maksimalna i minimalna vrijednost su 2 i 0.

Dragana Motika, M-98

(3.10)

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 4:Aproksimacija krive trajanja optereenja sa tri prave

Osnova za formiranje prethodnih dijagrama su dnevni dijagrami optereenja.
Dijagrami za due vremenske periode od 24 h dobijaju se hronolokim slaganjem
odgovarajuih dnevnih dijagrama za posmatrani vremenski period onoliko puta koliki je
sadraj dana u njima: 7 puta za sedmini dijagram, 30 (28, 29 ili 31) puta za mjeseni
dijagram i 365 (366) puta za godinji dijagram optereenja. Radi preglednosti, ovi dijagrami
se mogu crtati trodimenzionalno kao, na primjer, na slici 5 za sedmini period. Dnevni
dijagrami optereenja su tokom jedne sedmice meusobno slini za sve radne dane, a
razlikuju se u neradnim danima (nedelja i praznik). Zbog toga se posebno prouavaju
dijagrami za radne, a posebno za neradne dane. Zbog ponavljanja oblika dijagrama za radne i
Pp =f(t)

neradne dane rijetko se crtaju hronoloki dijagrami

za sedmicu, mjesec i godinu.
Preteno se koriste krive trajanja optereenja za odreene vremenske periode T(168 h za
sedmicu, 720 h, odnosno 744 h, ili 672/696 h za mjesec i 8760, odnosno 8784 h za godinu).
Radi unifikacije esto se ovi dijagrami normalizuju po snazi i/ili po vremenu. Bazna veliina

Dragana Motika, M-98

10

Eksploatacija i upravljanje EES-a

za normalizaciju snage je vrna snaga

perioda (

Ts

za sedmicu,

Tm

za mjesec i

PpM
Tg

, a za normalizaciju vremena odgovarajua duina

za godinu).

Slika 5: Trodimenzionalni dijagram optereenja nekog potroakog podruja za sedmini

period

md

Ppsr

TM d

Analogno definicijama karakteristinih pokazatelja dnevnog dijagrama

,
i
mogu se definisati i odgovarajui karakteristini pokazatelji sedminih (s), mjesenih (m) i
godinjih (g) dijagrama optereenja:
m s W p s / 168* PpM S
Ppsr s W p s /168
TM s W p s / PpM S

(3.11)

m m W p m / a m * PpM m
Ppsr m W p m / a m
TM m W p m / PpM m

Dragana Motika, M-98

(3.12)

11

Eksploatacija i upravljanje EES-a

m g W p g / a g * PpM g
Ppsr g W p g / a g
TM g W p g / PpM g

Koeficijenti

am

a g 8760,8784

(3.13)

ag

zavise od broja sati u mjesecu

a m 672, 696, 720, 744

i godini

3.2 Izvori elektrine energije

3.2.1 Osnovni pokazatelji elektrana
Zadatak izvora elekrine energije (elektrana) jeste da u svakom trenutku zadovolje
potronju sistema, pri emu se pod potronjom podrazumijevaju neto potronje potroaa i
gubici u prenosnim i distributivnim mreama. Pored toga, u izvorima se mora obezbij editi i
neophodna rezerva kapaciteta za pokrivanje:

iznenadnih promjena optereenja (regulaciona rezerva),

istovremenog ispada najvee mogue snage proizvodnih agregata (havarijska
rotirajua rezerva),
generatorskih kapaciteta u remontu (remontna rezerva) i
drugih duih neplaniranih ispada proizvodnih kapaciteta (hladna rezerva).

Primarni energetski izvori koji se danas koriste za proizvodnju elektrine energije mogu se
globalno klasifikovati u obnovljive i neobnovljive izvore. [3] U obnovljive izvore spadaju
hidroizvori, elektrane na sunce, vjetar i morske talase, a u neobnovljive izvore spadaju svi
izvori koji koriste fosilna goriva (ugalj, tena i gasovita) i nuklearna goriva (uranijum).
Osnovni zajedniki pojmovi vezani za sve izvore sa kojima se operie u procesima
eksploatacije i planiranja su:

PGi SGi
Instalisana (aktivna ili prividna) snaga agregata mjerena na generatoru ( , ) ili na
pragu generatora (elektrane) je deklarisana trajna (istovremeno i nominalna) snaga
PEi

proizvodnog agregata, izraena u [MW] ili [MVA]. Instalisana snaga elektrane ( ) je

zbir nominalnih snaga turbina [MW], ili generatora elektrane [MVA].
PEM PEi
Maksimalna snaga elektrane je ona najvea snaga (
) koju elektrana kao
cjelina moe dati uz pretpostavku da su svi djelovi elektrane sposobni za pogon. Za
HE se pri tome pretpostavlja da su protok i pad optimalni, a za TE na paru da na
raspolaganje stoji dovoljna koliina goriva propisanog kvaliteta i dovoljna koliina

Dragana Motika, M-98

12

Eksploatacija i upravljanje EES-a

vode normalne temperature i istoe za napajanje generatora pare i hlaenje

kondenzata.
PGr
PEr
Raspoloiva snaga agregata (
) ili elektrane ( ) dobija se preko zajednikog
Pr Pi Psp PRe R Pop

izraza
Psp

, pri emu su:

(3.14)

- snaga sopstvene potronje agregata (elektrane),

PRe R

- snaga u remontu;

Pop

- smanjena snaga usljed posebnih operativnih razloga (npr. usljed smanjenja pada

kod HE).

Psp
Snaga sopstvene potronje ( ) je snaga neophodna za pogon pomonih ureaja
agregata ili elektrane (pumpe, ventilatori, mlinovi, kompresori itd.). Znatno je vea
kod TE na paru (6 - 12 % nominalne snage), nego kod HE (0,5 - 2 %).
PG
PE
Aktivna snaga na pragu generatora ( ) ili elektrane ( ) je razlika izmeu snage na

generatoru (

P 'G

) i snage sopstvene potronje generatora ili elektrane (

Psp

PG P G Psp PE Pgi
,
.

), odnosno

'

Angaovana snaga elektrane (

elektrane (

PEr

(3.15)

PEa

) definie se kao razlika izmeu raspoloive snage

) i kapaciteta koji se dri u rezervi u elektrani (

Prez

) odnosno

PEa PEr Prez

.
(3.16)
Srednja godinja snaga agregata (elektrane) definie se kao kolinik izmeu
odgovarajue godinje proizvedene energije u [MWh] agregata
i broja sati u godini
PGsr g WG g / T1g

T1g

(ili elektrane

WEg

(8760 h za prostu ili 8784 h za prestupnu godinu).

PEsr g WE g / T1g

Dragana Motika, M-98

WGg

(3.17)

13

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Godinje vrijeme iskorienja nominalne (maksimalne) snage

godinje proizvedene elektrine energije u [MWh] agregata
nominalne snage agregata
TMG g WG g / PGn

PGn

(ili elektrane

PEn

WG g

je kolinik izmeu

(ili elektrane

WE g

)i

) u [MW].

TME g WE g / PEn

TMG g

(3.18)
m

Godinji faktor iskorienja nominalne snage

agregata (elektrane) je kolinik:

g
G

(ili godinji faktor optereenja)

m g G WG g / (T1g * PGn ) PGsr g / PGn TMG g / T1g

m g E WE g / (T1g * PEn ) PEsr g / PEn TME g / T1g

(3.19)

Prethodni pokazatelji se mogu analogno definisati i za druge vremenske intervale (dan,

mjesec, godina).

Garantovana maksimalna snaga elektrane je najvea snaga koju elektrana moe

ostvariti odreeni broj sati dnevno (na primjer 4 h/dan) i odreeni broj dana godinje
(na primjer 300 dana/god).
Razni tipovi rezervi proizvodnih kapaciteta su:
o Ukupna rezerva UR,
o Remontna rezerva ReR,
o Rezerva proizvodnih kapaciteta RPK,
o Hladna rezerva HR,
o Operativna rezerva - OR,
o Rotirajua rezerva - RoR,
o Nerotirajua rezerva - NroR,
o Regulaciona rezerva - RgR,
o Rotirajua havarijska rezerva - RoHR.

Dragana Motika, M-98

14

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 6: ematski prikaz rezervi proizvodnih kapaciteta u EE sistemu

Pod terminom rezerve u proizvodnim kapacitetima misli se na razliku izmeu instalisanih
snaga generatora i stvarnog optereenja EES-a. Po svojoj prirodi i svrsi korienja razni tipovi
rezervi u nekom EES-u mogu se meusobno jako razlikovati. Postojanje rezervi proizvodnih
kapaciteta u eksploataciji primarni je faktor koji obezbjeuje pouzdanost i sigurnost sistema.
Podjela rezervi proizvodnih kapaciteta moe se zasnivati na razliitim principima. Za
eksploataciju najznaajnija je podjela prema ulozi pojedinih tipova rezervi. Meutim, ta
podjela nije otra, jer se pojedini tipovi rezervi mogu koristiti vienamjenski. Na Sl.6
prikazan je ematski prikaz rezervi proizvodnih kapaciteta u EES-u. Ukupna rezerva se dijeli
na remontnu rezervu i ukupnu rezervu raspolozivih proizvodnih kapaciteta. Remontna rezerva
predstavlja dio proizvodnih kapaciteta koji se koristi za pokrivanje snage proizvodnih jedinica
koje se nalaze u stanju planiranih remonta, popravki i odravanja. Ukupna rezerva
raspolaivih kapaciteta je onaj dio instalisanih snaga generatora sistema koji se koristi za
pokrivanje svih nepredvienih ispada usled kvarova na generatorima u pogonu. [2] Sastoji se
iz dva dijela: hladne rezerve (HR) i operativne rezerve (OR).

RPK HR OR

(3.20)

Hladnu rezervu ine generatori u starijim i skupljim elektranama koji su u stanju da se u

sluaju potrebe relativno brzo (1 - 2) dana pokrenu i koriste za pokrivanje potreba potroaa.
Dragana Motika, M-98

15

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Operativna rezerva je dio rezerve proizvodnih kapaciteta koja se neposredno koristi u
eksploataciji. Sastoji se od rotirajue (RoR) i nerotirajue operativne rezerve (NRoR).

OR RoR NRoR

(3.21)

Rotirajua rezerva je dio neiskorienih proizvodnih kapaciteta koji je sinhronizovan na

mreu, a ije se korienje moe ostvariti u vrlo kratkom vremenskom roku (5 - 10 min.).
Razlikuju se dvije osnovne komponente rotirajue rezerve: regulaciona rezerva (RgR) i
rotirajua havarijska rezerva (RoHR).
RoR RgR RoHR

(3.22)

Regulaciona rezerva slui za kompenzaciju greaka izmeu izmeu prognozirane i ostvarene

potronje sistema, a rotirajua havarijska rezerva za pokrivanje iznenadnih ispada proizvodnih
kapaciteta iz pogona. Nerotirajua operativna rezerva predstavlja rezervne kapacitete koji nisu
sinhronizovani na mreu, ali se mogu brzo staviti u pogon, sinhronizovati i opteretiti.
Komponente ove rezerve su hladna nerotirajua operativna rezerva (HNRoR) i topla
nerotirajua operativna rezerva (TNRoR).

NRoR HNRoR TNRoR

(3.23)

Hladnu nerotirajuu operativnu rezervu ine brzo startujue jedinice u HE i gasnoturbinskim

elektranama, dok se topla nerotirajua rezerva sastoji od agregata u parnim TE koji su van
pogona, ali se odravaju u toplom stanju, spremni za brzo pokretanje i sinhronizaciju. Ukupnu
havarijsku operativnu rezervu sainjavaju svi slobodni kapaciteti u operativnoj rezervi, izuzev
regulacione rezerve:
UHR RoHR NRoR RoHR HNRoR TNRoR OR RgR

(3.24)

Operativna rezerva proizvodnih kapaciteta se kalsifikuje i prema potrebnom vremenu za

njihovo angaovanje na: primarnu rezervu koja se aktivira za vrijeme od najvie 10 minuta i
sekundarnu rezervu koja se aktivira za vrijeme od najvie 20 - 30 minuta. U prvu grupu bi se
svrstali regulaciona i havarijska rotirajua rezerva, kao i brzo startujue jedinice iz hladne
rezerve koje se mogu staviti u pogon i opteretiti za vrijeme od 10 minuta, a u drugu grupu
jedinice iz hladne nerotirajue rezerve koje za stavljanje u pogon i optereivanje zahtijevaju
vrijeme due od 10 minuta.

3.2.2 Hidroelektrane
HE su postrojenja u kojima se potencijalna energija vode pretvara preko hidraulikih
turbina prvo u mehaniku, a potom posredstvom generatora u elektrinu energiju. Energetske
karakteristike svake HE zavise od vodotoka na kome je izgraena, odnosno od protoka,
ukupne koliine raspoloive vode i njene raspodjele tokom godine i od pada. Ni protok, ni
koliina vode ni pad se ne mogu po volji birati, jer su to inherentne karakteristike svakog
rijenog toka i poloaja elektrane. HE se u energetskom pogledu karakteriu moguom
proizvodnjom koja se obino izraava kao srednja godinja proizvodnja u [GWh] [2]. Ta
srednja proizvodnja se dobija kao aritmetika sredina moguih godinjih proizvodnji u
Dragana Motika, M-98

16

Eksploatacija i upravljanje EES-a

posmatranom duem nizu godina za koje se raspolae sa podacima o ostvarenim dotocima.
Pod pojmom "mogua proizvodnja" podrazumijeva se maksimalna proizvodnja koja bi se
mogla ostvariti korienjem najvee koliine raspoloive vode pod najpovoljnijim uslovima,
uzimajui u obzir veliinu izgradnje svake od HE. Karakteristika HE je i veliina
akumulacionog bazena, gdje treba razlikovati ukupnu (ili geometrijsku) i korisnu zapreminu
106 m3

bazena koja se obino daje u [

]. Ukupna zapremina bazena Vu je koliina vode koja se
moe smjestiti izmeu dna i najvieg nivoa vode u normalnom pogonu. Korisna zapremina
Vk odgovara iskoristivoj koliini te vode izmeu najnieg i najvieg radnog nivoa
akumulacije, dok je mrtvi prostor neiskoristivi dio ukupne zapremine akumulacije. Relativna
vrijednost korisne zapremine Vk akumulacionog bazena je odnos korisne zapremine Vk i
ukupne koliine vode koja tokom godine (Vgdu), sedmice (Vsdu) ili dana (Vddu) dotekne u
bazen. Korisna zapremina bazena se jo karakterie i energetskom vrijednou akumulacionog
bazena. Energetska vrijednost akumulacionog bazena je ona koliina elektrine energije koja
bi se sa raspoloivom vodom mogla proizvesti u sopstvenoj i svim nizvodnim HE u sluaju
kompletnog pranjenja korisne zapremine akumulacije Vk kada u tom procesu ne bi bilo
dotoka vode u bazen, ni gubitaka vode. U energetskom pogledu postoje dva osnovna tipa HE:
HE koje vodu koriste za proizvodnju elektrine energije iskljuivo u turbinskom
reimu rada (klasine HE).
Pumpno - turbinske HE koje rade u turbinskom i u pumpnom reimu. Na taj nain one
mogu da vre prebacivanje vode iz gornjeg u donji akumulacioni bazen i obrnuto,
ime se istovremeno postie i prebacivanje energije iz jednog dijela povrine ispod
dijagrama optereenja (baznog) u drugi (vrni). Kada se pumpni turbinski reim
obavljaju preko iste maine, takve elektrane se nazivaju reverzibilne HE.
Reverzibilne HE mogu raditi u dnevnom ili u sezonskom ciklusu. Njihov globalni faktor
optereenja je reda 70 %, ali su korisne radi izravnavanja dijagrama optereenja, jer
poveavaju minimalne i smanjuju efektivne vrne snage sistema. S obzirom na postojanje i
veliinu akumulacionog bazena, razlikuju se etiri tipa (klasinih) HE:

Protone HE,
HE sa dnevnom akumulacijom,
HE sa sedminom akumulacijom,
HE sa sezonskom (mjesenom, viemjesenom, viegodinjom) akumulacijom.

Dragana Motika, M-98

17

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 7: ema tipine reverzibilne HE

Protone HE su elektrane kod kojih skoro da ne postoji akumulacioni bazen, tako da one
moraju proizvoditi energiju potpuno u skladu sa reimom prirodnih dotoka vode. Kod HE sa
sezonskom akumulacijom postoje veoma veliki akumulacioni bazeni i iroke mogunosti
sezonskog izravnanja proizvodnje elektrine energije. Dakle, reim proizvodnje ovih HE
uglavnom je diktiran zahtjevima sistema, a ne veliinama prirodnih dotoka vode. Kriterijum
za pripadnost HE jednoj od gornjih grupacija u domaoj elektroprivredi zasnovan je na
vremenu trajanja pranjenja akumulacionog bazena sa instalisanim protokom HE,
pretpostavljajui da pri tome nema dotoka u akumulaciju. [4] Ovo vrijeme definisano je
relacijom:

Tpr Vk / 3600 * Qi h

Vk
Qi

(3.25)

- korisna zapremina akumulacije u [m3];

- instalisani protok HE u [m3 /s];

Ako je:

0 Tpr 2 h

HE je protona;

2 Tpr 400 h
Tpr 400 h

HE je sa dnevnom i sedminom akumulacijom;

HE je sa viegodinjom akumulacijom.

HE sa dnevnom i sedminom akumulacijom se u eksploataciji obino tretiraju kao protone.

Zavisno od veliine, tipa konstrukcije akumulacionog bazena i prirodnih uslova dotoka, HE
Dragana Motika, M-98

18

Eksploatacija i upravljanje EES-a

mogu raditi sa konstantnim ili sa promjenjljivim bruto padom

mjerena na pragu HE izraunava se preko relacije:

Hb

. Snaga generatora

PG *t *G * g * 1 pspt * Qt * H b H *10 3 9,81* * Qt * H n 8* Qt * H n kW

PG

(3.26)

Gdje je:

1000 kg / m3

t , G

- stepeni korisnog dejstva turbine i generatora;

t *G

- ukupni stepen korisnog dejstva hidroagregata u turbinskom rezimu;

g 9,81 m / s
pspt

Qt

- specifina masa vode;

- ubrzanje zemljine tee;

- sopstvena potronja HE u turbinskom rezimu u [r.j];

- protok kroz turbinu

Hb

- bruto pad pri turbinskom pogonu u

H n H b H
H

m3 / s

- neto pad u

- ekvivalentni gubitak pada usled otpora proticanja vode u dovodnim organima turbine u
.

, PG , Qt , H n

Prethodna jednaina predstavlja zavisnost izmeu

koje se predstavljaju tzv.
topografskim dijagramima turbine. Iz topografskih dijagrama se mogu izvesti razne
energetske karakteristike hidroagregata, kao to su karakteristika stepena korisnog dejstva od
snage turbine, karakteristika stepena korisnog dejstva od protoka vode kroz turbine, ulaznoizlazna karakteristika turbine (ili generatora). U studijama ekonomine eksploatacije HE
potrebno je raspolagati modelima neto pada

Vk

H n H b H

koji povezuju ove veliine sa prirodnim dotokom

prelivom

Qs

Qd

i korisne zapremine rezervoara

, protokom kroz turbine

Qt

. Mnoge akumulacije se grade kao vienamjenske, pa je za eksploataciju takvih

Dragana Motika, M-98

19

Eksploatacija i upravljanje EES-a

HE postrojenja neophodno poznavati potrebe ostalih korisnika (navodnjavanje, plovidba,
vodosnabdijevanje, kontrola od poplava, itd.). Zbog toga se u eksploataciji HE bazena
pojavljuju ogranienja:

Vkm Vk VkM
Qtm Qt QtM
Q m Qt Q M
Prvo ogranienje odnosi se na sam akumulacioni bazen, drugo na zahtjeve minimalnog,
odnosno maksimalnog proputanja vode kroz turbine (zbog biolokog minimum i sl., a tree
na zahtjeve plovidbe, vodosnabdijevanja, rekreacije i sl., zajedniki oznaene kao protok
Prema tome,
protoka

Q m

Q M

oznaavaju minimalni i maksimalni dozvoljeni protok u prisustvu

. Energetska vrijednost akumulacije za HE sa konstantnim padom je jednaka

proizvodu snage svih generatora u HE (

PE

) i vremena pranjenja (

Tpr

).

Wa PE * Tpr PE *Vk / 3600* Qi kWh

(3.27)

U sluaju HE sa promjenljivim padom, energetska vrijednost akumulacije je (za neto pad):

Tpr

Wa

Tpr

*dt 9,81* *

Vk

Q * H V * dt 9,81* * H
i

(V )* dV kWh
(3.28)

Za potrebe eksploatacije i planiranja EES-a potrebno je odrediti najvaniju energetsku

karakteristiku HE - moguu proizvodnju elektrine energije i raspored te proizvodnje tokom
godine. Osnovna razlika u tretiranju HE i TE lei u nainu odreivanja njihovih moguih
proizvodnji. Mogua proizvodnja elektrine energije TE odreena je jedino njenom
raspoloivom snagom i vremenom korienja, a proizvodnja HE zavisi od prirodnih dotoka,
kao i veliine i stanja akumulacionih bazena. Reim doticanja voda je promjenjljiv od dana
do dana i od godine do godine i zavisi od topografskih, klimatskih i geolokih osobina slivnih
podruja. Na energetske karakteristike HE u velikoj mjeri utiu hidraulika konfiguracija
postrojenja i zahtjevi drugih, neenergetskih korisnika, a isto tako i hidraulika sprega
pojedinih jedinica unutar elektrane, ili elektrana na odreenom vodotoku, odnosno slivu. Iz
tih razloga sve su hidroenergetske instalacije specifine, pa i sve njima pripadajue
hidroenergetske karakteristike. Za potrebe planiranja EES-a razlikuju se mogua i ostvarena
proizvodnja. Mogua proizvodnja jednaka je onoj proizvodnji koja bi se mogla ostvariti u
odreenom vremenskom periodu sa ukupnim prirodnim dotokom. [5] U sluaju planiranja
razvoja izvora, kada se simulacija vri na mjesenoj bazi, mogua mjesena proizvodnja
protonih i akumulacionih HE sa dnevnom i sedminom akumulacijom jednaka je ostvarenoj
proizvodnji i ona za

PE P 'E

Dragana Motika, M-98

iznosi:
20

Eksploatacija i upravljanje EES-a

m
EP

T1m

*dt 9,81* * Q m dsr * H n * T1m 8* * Q m dsr * H n * T1m kWh

gdje je
Q m dsr

T1m

(3.29)
- trajanje jednog mjeseca u

- srednji mjeseni prirodni dotok u

m3 / s

Za HE sa promjenjljivim padom, umjesto neto-pada Hn , koristi se srednja vrijednost netopada na poetku i kraju razmatranog mjeseca. Kada postoji vie kaskadnih HE na vodotoku ili
slivu, mora se voditi rauna i o uticaju regulisanog protoka na proizvodnje nizvodnih HE.

Slika 8: Presjek derivacione HE sa naznakom svih osnovnih veliina

3.2.3 Termoelektrane
Tipovi TE
TE su energetska postrojenja koja proizvode elektrinu energiju. TE koriste procese
sagorijevanja kojima se iz latentne hemijske energije dobija toplotna energija.Toplotna
energija se pomou nekog medijuma za prenos toplote i odgovarajuih pogonskih maina
pretvara u mehaniku energiju. Na kraju, mehanika energija se pretvara u elektrinu
pomou sinhronih generator. [1]
Razlikujemo tri osnovna tipa TE a podjela se vri na osnovu pogonske maine koja
pokree sinhroni generator. Ti tipovi su:
Dragana Motika, M-98

21

Eksploatacija i upravljanje EES-a

1. TE na paru vodena para je radni fluid, a primarna (pogonska) maina je parna
turbina;
2. Gasnoturbinske TE vreli gas je radni fluid, a primarna maina je gasna turbina;
3. TE kod kojih se generatori pogone pomou motora sa unutranjim sagorijevanjem,
dizel motori. Po sloenosti ovo su najjednostavnije TE, ali sui m snage ograniene
kao i nizak nivo stepena iskorienja max 20%
Od najveeg znaaja za EES su TE iz prve dvije grupe. TE na paru kao gorive koriste
vrsta goriva, najee ugalj, prirodni gas i tena goriva (TE na fosilna goriva), ili fisiona
goriva (nuklearne TE) dok gasnoturbinske TE kao gorivo najee koriste prirodni gas ili
tena fosilna goriva.
Pored gore nabrojanih tipova TE koriste se i sledei tipovi:
4. TE sa kombinovanim ciklusom i,
5. TE TO (termoelektrane - toplane)

TE na paru
Kod termoelektrane na paru radni fluid je uvijek vodena para, koriste fosilna (vrsta,
tena i gasovita) i nuklearna goriva. Najee se realizuju u blokovskoj izvedbi, gdje svaki
blok (kotao ili reaktor) predstavlja cjelinu nezavisnu od ostalih blokova. Samim tim svaki
blok je nezavisna TE. Stepen iskorienja u pretvaranju toplotne u el.energiju je 35-40%.
Najea konfiguracija TE na paru koja koristi fosilna goriva prikazana je na slici
ispod:

Slika 9: ematski prikaz TE na paru koja koristi fosilna goriva

Dragana Motika, M-98

22

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Klasina ema nuklearne TE prikazana je na Sl. 8. Nuklearne TE najee koriste

lakovodne reaktore, sa vodom pod pritiskom (PWR) ili sa kljualom vodom (BWR) kao
moderatorom.

Slika 10: ematski prikaz nuklearne TE sa lakovodenim reaktorom

Gasnoturbinske TE
Ove termoelektrane koriste tena i gasovita fosilna goriva. Radni fluid je vreli gas koji
nastaje sagorijevanjem smjee goriva i vazduha pod pritiskom. Slino kao i kod TE na
paru i za GTE se koristi blokovska podjela. Stepen iskorienja je 30-35 . %. Na slici 9 je
prikazana tipina GTE:

Dragana Motika, M-98

23

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 11: ema jednostavne gasnoturbinske TE

TE sa kombinovanim ciklusom
Najjednostavnije reeno, ove TE za pogon sinhronih generator koriste gasne i parne
turbine, kombinovane u zajednikom toplotnom ciklusu gdje se toplotna energija koja se
moe iskoristiti u gasnoj turbini, sadrana u vrelim izlaznim gasovima, upotrebljava za
proizvodnju vodene pare u rekuperacionom generatoru pare. Ta toplotna energija se dalje, uz
pomo parne turbine, koristi za pogon sinhronog generatora i proizvodnju elektrine energije.
Na Sl. 10 prikazana je standardna konfiguracija jedne TE sa kombinovanim ciklusom.
S obzirom da, TE sa kombinovanim ciklusom koriste otpadnu toplotu gasnoturbinskih TE,
one posjeduju poveani stepen iskorienja toplotne u elektrinu energiju koji se ovdje kree i
iznad 50 %.

Dragana Motika, M-98

24

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 12: Standardna konfiguracija TE sa kombinovanim ciklusom

Termoelektrane toplane (TE-TO)

Ova postrojenja se koriste za kombinovanu proizvodnju elektrine i toplotne energije.
Elektrina energija se u ovim postrojenjima moe proizvoditi pomou gasnih ili parnih
turbine koje pogone sinhrone generatore. Toplota se proizvodi u obliku niskotemperaturne
vodene pare ili tople vode pod pritiskom, a potom se pomou toplovoda distribuira vanjskim
korisnicima. Odnos izmeu toplotne i elektrine snage TE TO zavisi od toplotnog konzuma.
Najee se TE-TO konstruiu tako da se toplota oduzima od parne turbine, a rjee se za
proizvodnju toplote koriste izlazni vreli gasovi iz gasne turbine, radi proizvodnje vodene pare
ili tople vode u rekuperacionim izmjenjivaima toplote, kao je to prikazano na Sl. 11 a) i Sl.
11 b).

Slika 13: a) TE TO sa oduzimanjem toplote sa parne turbine b) TE-TO koja za

Dragana Motika, M-98

25

Eksploatacija i upravljanje EES-a

proizvodnju toplote koristi izlazne vrele gasove izgasne turbine i izmjenjiva toplote kao
generator pare
Osnovna prednost upotrebe TE TO je to se pri proizvodnji elektrine energije
koristi otpadna toplota koja bi, inae, propala. Na taj nain se moe poveati stepen
iskorienja ulazne latentne toplotne energije goriva i do odlinih 70%.

Osnovne energetske karakteristike TE

Pored optih pokazatelja elektrana, definisanih iznad, TE karakteriu i neki specifini
pokazatelji a to su:
Maksimalna raspoloiva snaga TE je maksimalna snaga koja se moe predate u
system, ukljuujui u razmatranje kvalitet goriva, temperature rashladne vode i vazduha,
sopstvenu potronju i stanje pom,onih pogona.
Tehniki minimum TE je najmanja snaga pri koj TE moe trajno raditi sa osnovnim
gorivom, uz odravanje stabilnosti procesa dobijanja toplote iz ptimarnog izvora energije.
Kod TE na paru koje koriste fosilna goriva najmanji nivo stabilnog sagorijevanja u loitu
veoma zavisi od vrste goriva, konstrukcije i izvedbe kotla. U optem sluaju, tehniki
minimumi su relativno manji kod termikih blokova sa kotlovima na gas i tena goriva, nego
za termike blokove za vrsta goriva kod kojih se tehniki minimum poveava sa smanjenjem
toplotne moi goriva. Tako su relativno najvei za termike blokove na paru loene lignitom i
tresetom.
Dozvoljena brzina promjene optereenja TE definisana je termikim naprezanjima
materijala i najee zavisi od karakteristika i konstrukcije turbine.
Mogua proizvodnja TE u nekom vremenskom periodu T (pretpostavka je da na
raspolaganju stoje dovoljne koliine goriva) izraunava se kao umnoak raspoloive snage
elektrane u tom periodu (Pgr u [MW]) i duine predvienog rada, uvaavajui u obzir planske
prinudne zastoje (Tr T u [h]).
Pogonske karakteristike koje omoguavaju proraun trokova su najvanije energetske
karakteristike TE.
Osnovne pogonske karakteristike svake TE su tzv. ulazno izlazne karakteristike
pojedinih proizvodnih jedinica, ijom se agregacijom formira i ulazno - izlazna karakteristika
cijele TE. Kao ulaz uzimaju se energetski pokazatelji korienog goriva: satni utroak
(potronja) toplote D u [MJ/h], satna potronja goriva F (u [kg/h] za vrsta, [kg/h] ili [ l /h] za
tena goriva i [Nm3/h] za gas) i satni trokovi goriva C u [n.j./h], a izlaz je odata generatorska
snaga u [MW]. U principu, ove karakteristike se daju za bruto - ulaz, shodno Sl. 12, to znai
da se rauna sa snagom Pg na pragu elektrane. [1]

Dragana Motika, M-98

26

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 14: ematski prikaz termikog bloka za dobijanje osnovne energetske
karakteristike D(Pg), F(Pg) ili C(Pg)

Dragana Motika, M-98

27

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Angaovanje pojedinih tipova TE u dijagramu optereenja

Ve su definisane energetske i tehnike karakteristike TE i one odreuju nain
korienja samih TE u popunjavanju povrine ispod dijagrama (krive trajanja) optereenja
potroaa. Pored ovoga, bitne su i ostale eksploatacione karakteristike kao npr. vrijeme
potrebno za stavljanje u pogon i zaustavljanje, mogui interval i brzina promjena
optereenja i sl. [2] Za popunjavanje povrine ispod dijagrama (krive trajanja)
optereenja, angaovanje pojedinih tipova TE vri se na sledei nain:
1. TE na paru u kojim se sagorijevaju fosilna goriva najee se angauju u
baznom dijelu dijagrama optereenja. Najpre se koriste agregati iz TE-TO,
potom termiki agegati na ugalj, dok se agregati na tena i gasovita goriva, u
zavisnosti od potreba, mogu upotrebljavati i za pokrivanje vrnoig dijela
dijagrama optereenja, jer se prilagoeniji nego agregati na ugalj.
2. Nuklearne TE skoro pa uvijk se koriste za pokrivanje baznog dijela dijagrama
optereenja.
3. Gasnoturbinske TE, zbog svoje pogonske prilagodbenosti, naroito su pogodne
da se koriste u vrnom dijelu dijagrama optereenja sa relativno malim
faktorom dnevnog i godinjeg iskorienja nominalne snage (zbog velikih
pogonskih trokova).
4. Dizel - elektrane najee se koriste u poetnom nivou razvoja EES-a i kao
rezerva za potroae koji ne toleriu prekide. One su takoe prihvatljive za
male, autonomne sisteme koji rade izolovano. Brzo se mogu staviti u pogon i
zaustaviti i dozvoljavaju este promjene optereenja. Posjeduju stepen
korisnog dejstva izmeu 30 i 40 %.
5. TE sa kombinovanim ciklusom, zahvaljujui svojoj ekonominosti,
upotrebljavaju se za pokrivanje povrine u baznom dijelu ispod dijagrama
optereenja.
6. TE - TO obino se koriste za proizvodnju elektrine energije u zavisnosti od
potreba toplotnog konzuma i u tada pokrivaju bazni dio povrine ispod
dijagrama optereenja

Dragana Motika, M-98

28

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Investicioni trokovi TE
Slino kao i kod HE, trokovi koji se veu za TE mogu se podijeliti u dvije osnovne
grupe: investicione i eksploatacione.. Poznavanje investicionih trokova TE je od
posebnog interesa za rjeavanje problema planiranja buduih izvora.
Ukupna investiciona ulaganja (trokovi) u jedan generatorski agregat proporcionalni
su njegovoj nominalnoj snazi PGn i mogu se, slino kao u sluaju HE, izraziti preko
jednostavne relacije:

CI cS PGn n. j

(3.30)

gdje cS oznaava specifine investicione trokove po jedinici nominalne (instalisane)

snage agregata u [n.j/MW] koji se razlikuju za agregate razliitih tipova i nominalnih
snaga, a PGn nominalna snaga na pragu generatora u [MW].
Ako se razmatra izgradnja bazne TE na paru koja sagorijeva fosilna goriva, instalisane
snage od 1000 MW, ona e u pogledu potrebnih investicija biti 16,6 % skuplja, ako se
gradi sa dva agregata po 500 MW nego kada se ugrauje samo jedan agregat snage od
1000 MW.
U posljednje dvije decenije uinjen je ogroman tehnoloki napredak u konstrukciji
opreme za TE koji je uslovio i neto nie specifine cijene od onih procijenjenih za 1990te godine.
Na primjer, u nekim novijim publikacijama navode se podaci da su specifine
investicije za blokove u kombinovanim postrojenjima u periodu 1990 - 1995. godine
opale sa 470 na 325 USD/kW, uz istovremeni porast stepena korisnog djejstva termikih
agregata snage 650 MW porastao sa 52,5 na 57,2 %. Slina tendencija je registrovana i za
termike blokove na paru koji koriste tena i gasovita goriva.
U pojedinim analizama, naroito u oblasti planiranja razvoja proizvodnih kapaciteta,
vri se detaljna procjena trokova po svim godinama razmatranog perioda u budunosti.
Tada se, umjesto ukupnih investicionih ulaganja u jedan generatorski agregat kao i u
sluaju HE, koriste ukupni godinji trokovi. Oni obuhvataju sve investicione i
eksploatacione trokove tokom pojedinih godina razmatranog perioda.

3.3Eksploatacija EES i pouzdanost

Vaan faktor perioda pripreme pogona, kao i procesa planiranja EES-a jeste
pouzdanost i indeksi pouzdanosti. Pouzdanost sistema predstavlja sposobnost sistema da
obavlja predvienu funkciju tokom odreenog vremenskog perioda, u zadatim uslovima. Sa
stanovita EES-a, pouzdanost znai sposobnost neprekidnog napajanja potroaa elektrinom
energijom zadovoljavajueg kvaliteta. Jedan sistem moe biti pouzdan u obavljanju jednih, a
nepouzdan u obavljanju drugih funkcija. [1] Najei indeksi pouzdanosti su:
Dragana Motika, M-98

29

Eksploatacija i upravljanje EES-a

o LOLP (Loss of Load Probability) koji predstavlja broj sati u godini u kojima se
pojavljuje nedovoljna snaga proizvodnje da pokrije dnevne vrhove potronje;
o LOEP (Loss of Energy Probabilty) koji daje vjerovatnou pojave manjka
proizvedene u odnosu na zatijevanu energiju potroaa sistema;
o EDNS (Expeted Value of the Demand not Served) koji karakterie vjerovatnou
pojave nemogunosti da se zadovolje potrebe potroaa;
o EENS (Expeted Value of the Energy not Served) koji daje oekivanu vrijednost
neisporuene energije;
o F&D (Frequency and Duration) frekvencija i trajanje kvarova koji izazivaju gubitak
optereenja.
Pojedini indeksi se koriste pri izradi elektroenergetskih bilansa. Prilikom analize
ostvarenog pogona koriste se neki indeksi koji karakteriu kvalitet rada elemenata
sistema, kao to su faktor optereenja, pouzdanost i raspolozivost. [4]

4 PRIMJER IZ PRAKSE
Potronja energije je u funkciji potraivanja od strane potroaa. U optem sluaju ona je
promjenljiva veliina i mijenja se kako tokom dana tako i tokom nedelje, mjeseca i godine.
Grafika predstava potronje energije u posmatranom intervalu vremena naziva se dijagram
optereenja. Pri tome, ukupna raspoloiva energija koja stigne do krajnjeg potroaa manja je
za veliinu gubitaka prenosa i distribucije (elektrine energije) odnosno transporta i
distribucije (toplotna energija i tehnoloka para) od postrojenja za transformaciju primarnog u
koristan oblik energije (elektrane, toplane, industrijske energane i sl.). Ukupno optereenje
odreenog energetskog podruja predstavlja zbir optereenja od svih potroaa na
razmatranom podruju, koje se u principu znaajno razlikuje kako u toku kraeg posmatranog
perioda (dana, nedelje, mjeseca, kvartala), tako i tokom kalendarske godine (8760 ili 8784
radnih asova). Konkretan primjer potronje elektrine energije, predstavljen preko njegovog
samog dijagrama optereena bie predstavljen u nastavku. Primjer je uzet iz
Elektrodistribucije Pale, konkretno za potroaa na nivou domainstva i jedne trafostanice na
godinjem nivou. Prikazana je baza podataka u kojoj se redovno smijetaju podaci neophodni
za analizu potronje i same eksploatacije sistema. Podaci se unose na kraju svakog mjeseca,
tako da na kraju godine postoje tane informacije o samim gubicima sistema. Na slici 15
prikazan je sam ulaz u bazu podataka. Eksploatacija obuhvata aktivnosti vezane za period
najboljeg iskoritenja sistema, poslije zavrene izgradnje. Poto su potroai ti koji
predstavljaju vaan dio EES-a biramo analizu potronje potroaa, nakon ega se otvara slika
16. Pomenuta baza podataka nudi i analizu potronje po trafo podrujima, unos odreenih
podataka o mjerenju u trafo stanicama, pregled gubitaka po trafo pofrujima.

Dragana Motika, M-98

30

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 15: Ulaz u analizu potronje

Slika 16: Prostor za unos podataka odreenog mjernog mjesta

Dragana Motika, M-98

31

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Svaki potroa ima svoj ED broj mjernog mjesta. Nakon to ukucamo taj broj dobijamo
prozor prikazan na slici 17.

Slika 17: Potroa sa karakteristikama mjernog mjesta

Ono to nas posebno zanima kada su u pitanju eksploatacione karakteristike EES-a je
dijagram optereenja potroaa, tj.potronja samog sistema. Konkretan primjer za
odreenog potroaa dobija se klikom na opciju Dijagram potronje.

Slika 18: Dijagram potronje potroaa

Dijagram je predstavljen za 2016-u godinu, a jasno se vidi razlika izmeu potronje u
zimskom i ljetnjem periodu. Sistem je mnogo vie optereen u zimskim danima.
Dragana Motika, M-98

32

Eksploatacija i upravljanje EES-a

Slika 18: Dijagram potronje trafostanice od 2010-e do 2016-e godine

Dragana Motika, M-98

33

Eksploatacija i upravljanje EES-a

5 ZAKLJUAK
Elektroenergetski sistem predstavlja dio energetskog sistema sa zadatkom da obezbjedi
sigurnu i kvalitetnu isporuku elektrine energije potroaima, uz uslov minimalnih trokova.
Kad se kae eksploatacija misli se na korienje ve izgraenih objekata , tj. EES u periodu
ivotnog vijeka opreme, tkd se obezbjedi isporuka elektrine energije potrebnog kvaliteta.
U radu su detaljno objanjeni faktori koji utiu na kvalitetnu isporuku elektrine energije,
odravanje sistema i sami izvori elektrine energije. Eksplotacija obuhvata vie razliitih
segmenata bitnih za kvalitetan rad EES-a, kao to su: kratkorona prognoza, ekonomini
dispeing termikih jedinica, angaovanje agregata, planiranje nabavke goriva, hidrotermalna
koordinacija, proraun proizvodnih trokova i izrada plana remonta. Remonti i odravanje
objekata EES-a spadaju meu najvanije aktivnosti u eksploataciji. Elektroenergetski sektor
prolazi kroz vane transformacije u cijelom svijetu koji su posljedica tenji za poveanjem
efikasnosti rada sistema kroz smanjenje trokova proizvodnje, poveanje pouzdanosti
napajanja potroaa elektrinom energijom, kao i ruenju monopola u tom sektoru.

Dragana Motika, M-98

34

Eksploatacija i upravljanje EES-a

LITERATURA
[1] Milan S. alovi, Andrija T. Sari: Eksploatacija Elektroenergetskih Sistema
Beopres, Beograd 1999. god. (novembar, 2016);
[2] Milan S. alovi, Andrija T. Sari: Planiranje Elektroenergetskih Sistema, Beopres,
Beograd 2000.god. (novembar, 2016);
[3] R. L. Sullivan: Power System Planning, McGraw Hill, New York, NY, USA, 1977.
god. (decembar, 2016);
[4] http://fpmtrebinje.com/wp/wp-content/uploads/2015/.pdf, (decembar, 2016);
[5] T.W. Berrie: Power System Economics, IEEE Power engineering, Series 5, Peter
Peregrinus Ltd, London, UK. (novembar, 2016);

Dragana Motika, M-98

35