Hormony peptydowe

wydzielane w przewodzie
pokarmowym
Krzysztof Lewandowski, Andrzej Lewiski,
Adam Gesing, Anna Gonerska-Szadkowska

ROLA FIZJOLOGICZNA
HORMONW PEPTYDOWYCH
Obecnie znanych jest ponad 30 zwizkw peptydowych,
ktre mona okreli mianem hormonw przewodu
pokarmowego; rola niektrych z nich nie jest do koca
wyjaniona. Nie wszystkie omawiane peptydy wydzielane s do krwiobiegu, czyli na drodze endokrynnej.
W wyniku wydzielania do pynu midzykomrkowego
cz z nich wpywa na komrki ssiednie, czyli dziaa
na drodze parakrynnej, za inne uwalniane s z zakocze nerwowych, tj. dziaaj na drodze neuroendokrynnej (tab. 12.1).
Niektre substancje, np. somatostatyna (SST), wykazuj wicej ni jeden mechanizm oddziaywania. Za
wydzielanie endokrynne odpowiedzialne s komrki
srebrochonne przewodu pokarmowego, nalece do
ukadu komrek APUD (gromadzcych i dekarboksylujcych aminy i prekursory amin katecholowych amine
and amine precursors uptake and decarboxylation); komrki te maj zdolno wychwytu amin katecholowych
oraz ich prekursorw i nastpczej ich dekarboksylacji.
Komrki produkuj nastpujce peptydy: gastryn, somatostatyn, substancj P, wazoaktywny peptyd jelitowy
(vasoactive intestinal peptide VIP), peptyd uwalniajcy
gastryn (gastrin-releasing peptide GRP, bombezyn),
peptyd histydyna-izoleucyna (PHI), peptyd histydyna-metionina (PHM), peptyd hamujcy czynno odka
(gastric inhibitory peptide GIP, inna nazwa glucose-dependent insulinotropic peptide), glukagonopodobny
peptyd-1 (glucagon-like peptide-1 GLP-1), peptyd
YY3-36, cholecystokinin (CCK), motylin, enteroglukagon oraz neurotensyn [1]. Rodzaje komrek produkujcych poszczeglne peptydy podano w tabeli 12.2.
Komrki G, I, S, K, EC2 i P znajduj si przede wszystkim w odku, dwunastnicy i w pocztkowym odcinku

jelita czczego, komrki N stwierdza si jedynie w jelicie

krtym, za komrki L, D i EC1 rozmieszczone s w caym jelicie. A 90% komrek G znajduje si w bonie
luzowej odka [2].
Mechanizm dziaania peptydowych hormonw
odkowo-jelitowych polega na wizaniu ze swoistymi
receptorami bonowymi. Receptory te, podobnie jak ich
ligandy, maj budow peptydow; ich synteza podlega
regulacji na zasadzie sprzenia zwrotnego z samym
hormonem. Zwizanie hormonw z receptorem uaktywnia dwa rodzaje pozareceptorowych wewntrzkomrkowych szlakw metabolicznych, tak zwanych drugich przekanikw uwolnienie wewntrzkomrkowego wapnia z magazynw w siateczce rdplazmatycznej
szorstkiej oraz syntez cAMP z ATP. Pierwszy z wymienionych szlakw jest uruchamiany na przykad przez
gastryn i CCK, za drugi aktywowany midzy innymi
przez sekretyn, VIP i glukagon. Wiele spord peptydw obecnych w ukadzie pokarmowym, np. gastryna
lub czynnik wzrostu naskrka (epidermal growth factor
EGF), ma wpyw proliferogenny na komrki bony
luzowej przewodu pokarmowego; w przypadku EGF
mona mwi nawet o dziaaniu cytoprotekcyjnym
ochronnym w stosunku do bony luzowej przewodu
pokarmowego. Z kolei somatostatyna hamuje proliferacj komrek nabonka jelitowego.
Niektrzy autorzy opisuj istnienie funkcjonalnego
poczenia pomidzy orodkowym a trzewnym ukadem nerwowym, zwanego osi mzg-jelito. Naley
przypomnie, e wiele peptydw jelitowych sprawuje
wane funkcje w orodkowym ukadzie nerwowym
(OUN), np. CCK i peptyd YY3-36 (PYY3-36) warunkuj uczucie sytoci, a bombezyna uczestniczy w procesie termoregulacji. Orodkowy ukad nerwowy bierze
udzia w kontroli procesw trawiennych poprzez nerwy
bdne i rdzeniowe oraz przekaniki nerwowe, wydzie-

163

Rozdzia 12 Hormony peptydowe wydzielane w przewodzie pokarmowym

 Tabela 12.1. Hormony odkowo -jelitowe
Endokrynne

Neurokrynne

Parakrynne

Dziaanie

Gastryna

(+)

CCK

Sekretyna
VIP

(+)

Motylina
GRP (bombezyna)
Neurotensyna
Enteroglukagon
CGRP

+
(+)

+
+
(+)
+

(+)
(+)
(+)

GIP

GLP-1

+?

Somatostatyna

Polipeptyd
trzustkowy (PP)
Peptyd YY

(+)

(+)

NPY

Ghrelina
Enkefaliny

+
+

(+)

Nazwa hormonu

Rola fizjologiczna

Pobudzanie wydzielania pepsyny przez komrki gwne i kwasu solnego przez komrki okadzinowe bony luzowej odka
Pobudzanie wydzielania amylazy przez trzustk, pobudzanie czynnoci
skurczowej pcherzyka ciowego
Pobudzanie sekrecji dwuwglanw przez trzustk
Pobudzanie wydzielania dwuwglanw przez trzustk; rozkurcz
miniwki gadkiej
Zapocztkowanie midzyposikowej perystaltyki jelit
Pobudzanie uwalniania CCK i gastryny
Pobudzanie czynnoci skurczowej miniwki gadkiej
Moe mie dziaanie mitogenne na komrki bony luzowej jelit
Zwikszanie wydzielania kwasu solnego i pobudzanie uwalniania somatostatyny
Hamowanie wydzielania kwasu solnego, nasilenie uwalniania insuliny
pod wpywem glukozy
Nasilenie uwalniania insuliny pod wpywem glukozy, nasilenie transkrypcji genu insulinowego, hamowanie wydzielania glukagonu,
zmniejszenie motoryki przewodu pokarmowego i hamowanie oprniania odka, sprzyja wywoaniu poposikowego uczucia sytoci
Hamowanie wydzielania licznych hormonw, w tym hormonw przewodu pokarmowego i enzymw trzustkowych
Hamowanie wydzielania dwuwglanw i enzymw przez trzustk
Hamowanie wydzielania trzustkowego dwuwglanw i enzymw,
zmniejszanie apetytu
Hamowanie wydzielania trzustkowego dwuwglanw i enzymw, pobudzanie apetytu
Pobudzanie apetytu oraz wydzielanie hormonu wzrostu
Hamowanie perystaltyki jelitowej (podobnie jak inne zwizki opiatowe)

+ dziaanie obecne; (+) dziaanie prawdopodobne; dziaanie nie wystpuje.

CCK cholecystokinina; VIP wazoaktywny peptyd jelitowy; GRP peptyd uwalniajcy gastryn; CGRP peptyd zwizany z genem kalcytoniny; GIP peptyd hamujcy czynno
odka; GLP-1 glukagonopodobny peptyd 1.

lane na zakoczeniach peptydergicznych. Z peptydw

osi mzgowo-jelitowej w OUN (gwnie w mzgu) wykryto pierwotnie nastpujce peptydy: substancj P, tyreoliberyn (TRH), somatostatyn, enkefaliny, peptyd
zwizany z genem kalcytoniny (calcitonin gene related
peptide CGRP) i kortykoliberyn (CRH), natomiast
obecno innych peptydw po raz pierwszy stwierdzono w odku lub w jelicie; s to: CCK, gastryna,
sekretyna, VIP, glukagon, PHI, polipeptyd trzustkowy
(pancreatic polypeptide PP), ghrelina, PYY3-36, neuropeptyd Y (NPY), GRP i neurotensyna.

 Gastryna
Gastryna to polipeptyd wydzielany przez komrki G
bony luzowej czci odwiernikowej odka i pocztkowego odcinka dwunastnicy. Hormon wytwarzany
w antrum wystpuje jako tak zwana maa gastryna
(zbudowana z 17 aminokwasw, G-17) i dua gastry-

na (utworzona przez 34 aminokwasy, G-34), za peptyd pochodzcy z dwunastnicy to gwnie dua gastryna. Maa gastryna wydzielana jest przede wszystkim
po pobudzeniu trzustki, np. przez bodziec pokarmowy,
i sama najsilniej stymuluje to wydzielanie, natomiast
dua gastryna uwalniana jest gwnie w warunkach
podstawowych. Wszystkie wyizolowane dotd formy gastryny (np. minigastryna G-14 o 14 aminokwasach w czsteczce) oraz liczne peptydy o aktywnoci
gastryny uzyskane na drodze syntezy maj wspln
sekwencj 4 aminokwasw przy N-kocu czsteczki:
-Trp-Met-Asp-Phe-NH2. Najszerzej stosowan syntetyczn form peptydu jest pentagastryna.
Sekrecja gastryny odbywa si we wszystkich fazach
wydzielniczych odka:
 w fazie gowowej jest niewielka i odbywa si przez
wpyw orodkowego ukadu nerwowego, podlega
stymulacji przez GRP, ktry uwalniany jest na zakoczeniach neuronw, w pobliu komrek G,

164

Rozdzia 12 Hormony peptydowe wydzielane w przewodzie pokarmowym

 Tabela 12.2. Grupy peptydw jelitowych i rodzaje komrek wytwarzajcych te peptydy
Grupa
Gastrynowa
Sekretynowa

Tachykininowa

Polipeptydu trzustkowego
Inne polipeptydy

Peptydy
(liczba aminokwasw)
Gastryna (14, 17 lub 34)
CCK (8, 33, 39 lub 58)
Sekretyna (27)
Glukagon (29)
VIP (28)
GIP (42)
GLP-1 (36 lub 37)
PHI (2)
PHM (2)
Substancja P (11)
Neuromedyny
Neurokininy
PP (36)
NPY (36)
PYY (36)
Somatostatyna (14 lub 28)
Galanina (29)
Motylina (22)
Neurotensyna (13)
GRP (27)
(bombezyna 14)
Enteroglukagon (29)
Ghrelina (28)

Rodzaj komrek wytwarzajcych

G
I
S
A (2) (trzustka)
D1
K (jelito cienkie), A (trzustka)
L (jelito cienkie)
Nie nadano im nazwy
Nie nadano im nazwy
EC1
Nie nadano im nazwy
Nie nadano im nazwy
PP, F
Nie nadano im nazwy
Nie nadano im nazwy
D
Nie nadano im nazwy
EC2
N
P
A (trzustka)
L (jelito cienkie)
X/A (odek)

CCK cholecystokinina; VIP wazoaktywny peptyd jelitowy; GRP peptyd uwalniajcy gastryn; CGRP peptyd zwizany z genem kalcytoniny; GIP peptyd hamujcy czynno odka; GLP-1 glukagonopodobny peptyd 1; PHI peptyd histydyna-izoleucyna; PHM peptyd histydyna-metionina, PP polipeptyd trzustkowy; NPY neuropeptyd Y; PYY peptyd
YY; EC komrki enterochromafinowe.

 w fazie odkowej wydzielanie jest bardzo nasilone, ulega pobudzeniu przez GRP; bezporednim
bodcem pobudzajcym wydzielanie gastryny jest
spoycie biaek, peptonw, aminokwasw, kawy
i alkoholu; tuszcze i wglowodany nie stymuluj
wydzielania hormonu. Ponadto mechaniczne rozciganie ciany odka pobudza rdcienny splot
nerwowy do wydzielania na zakoczeniach nerwowych w pobliu komrek G acetylocholiny, ktra
na drodze receptorowej stymuluje funkcj tych
komrek,
 w fazie jelitowej podobnie jak w fazie odkowej
gastryna wydzielana jest na skutek pobudzenia
poredniego i bezporedniego.
Stymulacja nerwu bdnego, jak i hipoglikemia poinsulinowa rwnie nasilaj wydzielanie gastryny.
Podstawowa rola gastryny polega na pobudzeniu wydzielania kwasu solnego i dziaaniu troficznym na bon
luzow odka. Dobrze udokumentowany i szeroko
wykorzystany w terapii jest udzia histaminy w odpowiedzi wydzielniczej na gastryn; antagonici receptora
histaminowego H2 skutecznie znosz dziaanie gastryny. Gastryna pobudza proliferacj poprzez nasilenie
syntezy kwasu dezoksyrybonukleinowego (DNA), rybonukleinowego (RNA) i biaka w komrkach bony luzowej trzonu odka. Bodcem wyzwalajcym
zahamowanie wydzielania gastryny jest zakwaszenie
antrum treci o pH od 4,0 do 1,0. Wydzielanie gastry-

 Tabela 12.3. Fizjologiczna rola gastryny

1. Dziaanie pobudzajce procesy wzrostowe bony
luzowej odka, dwunastnicy i jelita grubego
2. Pobudzanie wydzielania kwasu solnego i pepsyny
przez odek
3. Pobudzanie wydzielania wody i elektrolitw w soku
trzustkowym i ci
4. Skurcz dolnego zwieracza przeyku
5. Nasilanie przepywu krwi przez bon luzow odka

ny i wytwarzanie kwasu solnego podlegaj wzajemnej

regulacji (sprzenie zwrotne ujemne), co nosi miano
autoregulacji antralnej. Fizjologiczne dziaanie gastryny
podsumowano w tabeli 12.3.

 Sekretyna
Wraz z innymi peptydami tworzy grup sekretyn, do
ktrej nale ponadto: VIP, GIP i glukagon. Ten 27-aminokwasowy peptyd produkowany jest w komrkach S
bony luzowej dwunastnicy, pocztkowego odcinka
jelita czczego i w OUN. Sekretyna wykazuje podobiestwo strukturalne do glukagonu, GIP, VIP, PHI oraz
PHM. Wszystkie te substancje okrelane s mianem
grupy sekretynowej lub sekretynowo-glukagonowej.

165