1 Hidrauliqki proraqun prostog

evovoda
Pod prostim evovodom se podrazumeva jedna jedinstvena ev konstantnog preqnika, ili ev koja se
sastoji od niza deoni a razliqitog preqnika koje se redno nadovezuju jedna na drugu.
1.1 Uvod - osnovne pretpostavke

Sr mehanike fluida qine tri jednaqine koje opisuju osnovne zakone fizike:
Zakon o odrau mase -jednaqina kontinuiteta

Drugi utnov zakon - jednaqina koliqine kretaa

Zakon o odrau energije - prvi prin ip termodinamike

U najopxtijem sluqaju, radi se o par ijalnim diferen ijalnim jednaqima po tri prostorne koor-
dinate i vremenu, koje nije mogue rexiti. Zato se pri rexavau odreenih problema strujaa mogu
definisati pretpostavke koje e znatno olakxati rexavae konkretnog problema. Naravno, mora
postojati i opravdani razlog za uvoee tih pretpostavki.
Pri prouqavau strujaa teqnosti i gasova veoma vano mesto zauzima i oblast nauke o strujau
pod nazivom dinamika jednodimenzijskih strujaa. To su strujaa kod kojih se sve fiziqke veliqine
zavise samo od jedne prostorne koordinate usmerene u prav u strujaa, i u nekom najopxtijem sluqaju
i od vremena, tj. f = f (t, l). Tipiqan primer jednodimenzijskog strujaa je strujae kroz strujno
vlakno jer se u tom sluqaju promene fiziqkih veliqina po popreqnom preseku mogu zanemariti zbog
1

egovih dimenzija. Ako je strujae kroz strujno vlakno sta ionarno, tj. ako fiziqke veliqine ne
zavise od vremena, ve samo od prostorne koordinate, osnovne jednaqine kojima se opisuje strujae
fluida e se svesti na algebarske jednaqine. Ovaj model strujaa se primeuje i na strujaa kroz
evi.
1.2 Osnovne jednaqine

Kao xto je reqeno u uvodu, pri prouqavau strujaa teqnosti kroz evi se uvode sledee pretpostavke:
strujae je nestix ivo (gustina fluida se ne mea, = const)

strujae je sta ionarno (fiziqke veliqine se ne meaju tokom vremena)

strujae je jednodimezijsko (fiziqke veliqine zavise samo od jedne prostorne koordinate us-
merene du ose evi)
Glavne fiziqke veliqine koje se odreuju prilikom proraquna su pritisak i brzina strujaa
(taqnije sreda brzina strujaa!). Za ihovo odreivae nam na raspolagau stoje dve algebarske
jednaqine, koje se dobijaju iz osnovnih jednaqina uz gore navedene pretpostavke, a to su jednaqina
kontinuiteta i Bernulijeva jednaqina (dobija se iz jednaqine koliqine kretaa).
1 Strujno vlakno je strujna ev infinitezimalnog preqnika dA.
 A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 2
1.2.1 Jednaqina kontinuiteta

U sluqaju sta ionarnog i nestix ivog strujaa opxti oblik jednaqine kontinuiteta se svodi na:
V = const (1.1)
gde je sa V oznaqen zapreminski protok kroz evovod. Zapreminski protok kroz neku povrx se
definixe kao fluks vektora brzine kroz tu povrx, tj.
(1.2)
Z

V = (~v , ~n) dA
A

Pokaimo sada na xta e se svesti ovaj izraz u sluqaju strujaa kroz ev, i xta je to sreda
brzina strujaa.
Kao xto je poznato, postoje dva osnovna reima strujaa, laminaran i turbulentan, i na sli i
3.1 su prikazani profili brzine prilikom strujaa kroz ev u ta dva sluqaja.
z z z
rag repla emen v = v(r, z) v = v(r, z) v = v(z)

r r r

Laminarno strujae Turbulentno strujae Profil srede brzine

Slika 1.1: Profili strujaa prilikom laminarnog i turbulentnog strujaa kroz ev i profil
srede brzine
Na osnovu izgleda profila brzina pri laminarnom i turbulentnom strujau, moe se zak uqiti
sledee:
u oba reima strujaa brzina se mea po popreqnom preseku

vektor brzine u svakoj taqki popreqnog preseka je ortogonalan na presek

U sluqaju da je ispueno da je vektor brzine u svakoj taqki popreqnog preseka je ortogonalan na

presek kaemo da strujae ima jednodimenzijski karakter, i u tom sluqaju je mogue uvesti pojmove
tzv. sredih vrednosti fiziqkih veliqina i na taj naqin primeniti jednodimenzijski model.
U ovom sluqaju su vektori ~v i ~n kolinearni u svakoj taqki popreqnog preseka, pa se izraz (2.2) svodi
na:
(1.3)
Z

V = v dA
A

Sreda brzina se definixe na sledei naqin:

Sreda brzina je fiktivna, konstantna brzina po popreqnom preseku koja ostvaruje
isti zapreminski protok kao stvarni profil brzine.
1
(1.4)
Z Z
vs A = v dA = vs = v dA
A
A A
A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 3

U svim proraqunima emo koristiti sredu brzinu, i indeks s e biti izostav en, odnosno ako
se kae da je brzina strujaa u nekom evovodu v = 1 m/s, misli se na sredu brzinu strujaa!
U sluqaju promene popreqnog preseka evi, promenie se i brzina strujaa. U blizini mesta
gde se mea presek, strujae nee imati jednodimenzijski karakter, pa je u tim prese ima nemogue
definisati sredu brzinu strujaa. Stoga se moraju usvojiti prese i koji su na dovo nom rastojau
od mesta promene preseka, tako da strujae u ima ima jednodimenzijski karakter, pa je mogue
koristiti srede brzine u tim prese ima.
A1
Strujae nema jednodimenzijski karakter!
A2
PSfrag repla emen
v1 v2

Slika 1.2: Promena popreqnog preseka evovoda

Jednaqina kontinuiteta za sluqaj sa slike 3.2 se svodi na:
V = const = v1 A1 = v2 A2

gde su v i v
1 2 srede brzine u prese ima povrxina A1 i A2 .
1.2.2 Bernulijeva jednaqina

Posmtrajmo jednu ev kroz koju struji teqnost i uoqimo dva preseka 1-1 i 2-2, tako da u ima strujae
ima jednodimenzijski karakter (ovo je vrlo vano - za preseke za koje se pixe Bernulijeva jednaqina
to mora biti zadovo eno!). Uz uvedene pretpostavke, za preseke 1 i 2 vai sledea jednaqina:
Y =Y +Y 1 2 g12 (1.5)
gde je:
Y =
p

+ gz +
i
v
2
i
i i
2
i
(1.6)
Y - ukupna energija po jedini i mase koju fluid poseduje u i-tom preseku evi, i = 1, 2.
i
p

- pritisna energija po jedini i mase - entalpija
i

gz - poloajna energija po jedini i mase

i

v
2
i - kinetiqka energija po jedini i mase
2
i

Veliqina se naziva Koriolisov koefi ijent ili korek ioni koefi ijent kinetiqke
energije. Ovim koefi ijentom se koriguje grexka koja se qini ako se kinetiqka energija raquna
i

preko srede brzine kao v /2, jer fiziqki brzina mea po popreqnom preseku (sreda brzina je
2
i
A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 4

zamix ena brzina). Tako e ovaj koefi ijent zavisiti od reima strujaa:
1.058, turbulentno strujae
(1.7)
(
=
2, laminarno strujae
Vidimo da je kod turbulentnog strujaa 1 (uvek emo usvajati = 1 za turbulentno strujae),
dok je kod laminarnog strujaa = 2. Da je > moemo da zak uqimo i na osnovu iz-
gleda profila brzine za ova dva reima - naime, kod turbulentnog strujaa u veem delu povrxine
lam tur

popreqnog preseka evi imamo sluquj da je brzina priblino konstantna (turbulentno jezgro), tako da
je profil brzine kod turbulentnog strujaa sliqniji profilu srede brzine, nego xto je to sluqaj
za laminarni profil. Ako u zadatku nije naglaxen reim strujaa, podrazumeva se da se radi o
turbulentnom strujau!
2
aa v 2

st ruj
r
sme 2
1
PSfrag repla emen v1
z2

z1
1

referentni nivo
Slika 1.3: Deo evovoda u kome struji fluid
Posledi qlan na desnoj strani jednaqine (2.5) predstav a gubitke strujne energije prilikom
strujaa teqnosti od preseka 1 ka preseku 2, i on je jednak zbiru lokalnih gubitaka energije i
gubitku energije usled trea prilikom strujaa teqnosti od preseka 1 ka preseku 2.
Yg12 =
X
Yglok12 +
X
Ygtr12 (1.8)
Lokalni gubi i energije
Lokalni gubi i energije se dexavaju na nekom odreenom mestu u evovodu gde se odreena energija
fluida "oduzme" od fluida i ona se koristi za stvarae nekog sekundarnog strujaa - to su mesta
gde ev mea prava svog pruaa (koleno, krivina), mesta gde dolazi do suea ili proxirea
popreqnog preseka, mesta u evovodu na kojima se nalaze ventili, itd. Svi ovi gubi i energije se
odreuju na osnovu Vajsbahovog obras a:
Yglok =
v2
2
(1.9)
gde je odgovarajui koefi ijent lokalnog gubitka energije ili koefi ijent otpora. Vrednosti ovih
koefi ijenta e u svim zada ima biti unapred poznate za konkretan evovod. Takoe, stvar dogovora
 A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 5

je da je brzina v brzina iza lokalnog otpora. Tako e re imo za suee popreqnog preseka (slika
3.2) gubitak energije biti odreen izrazom:
v22
Yg = su
2

Dakle, energija u iznosu je "oduzeta" od fluidne struje za stvarae vrtloga na mestu gde je
v22

doxlo do promene preseka.

su 2

Jedini lokalni otpor kod koga e ne koristi Vajsbahov obraza je lokalni otpor usled naglog
proxirea evovoda, slika 3.4.

PSfrag repla emen

ujae nema jednodimenzijski karakter! v1 v2

Slika 1.4: Naglo proxiree popreqnog preseka

Gubitak energije usled naglog proxirea se odreuje korixeem Borda-Karnoove formule:
Ygnp =
(v1 v2 )2
2
(1.10)
Gubi i energije usled trea
Ovi gubi i energije su posledi a trea izmeu teqnosti i zida evi. Prilikom strujaa brzinom v
kroz ev duine L i povrxine popreqnog preseka A on se odreuje na osnovu Darsijevog obras a:
Ygtr =
L v2
4Rh 2
(1.11)
Veliqina R se naziva hidrauliqki radijus i on se definixe kao odnos protoqne povrxine i
okvaxenog obima, tj. R = A/O. Tako je za krunu ev preqnika D hidrauliqki radijus jednak:
h

A D2 D
Rh = = =
O 4D 4

pa se Darsijeva formula za sluqaj strujaa kroz evi (xto e biti sluqaj u gotovo svim zada ima!)
svodi na:
(1.12)
2
L v
Y =
gtr
D 2
Veliqina se naziva koefi ijent trea i on se u opxtem sluqaju zavisi od Rejnoldsovog broja
i relativne hrapavosti evi k. U sluqaju laminarnog strujaa evi se ponaxaju kao hidrauliqki
glatke, koefi ijent trea zavisi samo od Re i ta zavisnost se dobija iz taqnog rexea Navije-
A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 6

Stoksovih jednaqina za sluqaj strujaa u evima, tj:

laminarno strujae (1.13)
64
=
Re

Usluqaju turbulentogstrujaa, bezobziradalise evponaxakaohidrauliqki glatka, hidrauliqki

hrapava ili hidrauliqki potpuno hrapava, dobijae taqne zavisnosti (Re, k) nije mogue, jer se ne
raspolae potrebnim taqnim rexeem Rejnoldsovih jednaqina. Zato se nepotpuni teorijski rezul-
tati Rejnodsovih jednaqina moraju dopuniti odgovarajuim ekperimentalnim poda ima. Na taj naqin
se doxlo do formula koje su date u tabeli.
R.broj Zavisnost = (Re, k) Oblast primene Autor

1. =
64
Re
Re < Rek = 2320 -

2. = 0.0025 Re0.333 2320 < Re < 4000 Zajqenko

3. = (1.8 log Re 1.5)2 4000 < Re < 3 106 Konakov

4. = 0.3164 Re0.25 4000 < Re < 105 Blazijus

5. Kolbruk-Vajt
 
1 k 2.51
= 2 log +
3.71 Re
23 560
< Re <
k k

6. Altxul
 
100
= 0.1 1.46k +
Re

7. Prantl - Nikuradze
 2
1
= 1.74 + 2 log
k
560
Re >
k

8. = 0.11k 0.25 Xifrinson

9. = a + bRec

a = 0.0094 k 0.225 + 0.53 k Re < 104 Vud

0.44
b = 88 k 10 5
< k < 0.04
c = 1.62 k 0.34
A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 7

Takoe, poredizrazadatih u tabeli, koefi ijent trea se moeodrediti i korixeem Mudijevog

dijagrama (vidi predavaa).
Pumpa u evovodu
U gotovo svim zada ima, a takoe i u praksi, u evovodu e biti ugraena pumpa. Uti aj pumpe na
strujae e biti obuhvaen preko jediniqnog rada pumpe, Y [J/kg] koji se moe shvatiti kao
energija po jedini i mase koju pumpa predaje fluidu. Fiziqki posmatrano, pumpa "obogauje" fluid
p

pritisnom energijom.
2 2

Yp
000
111
111
000
000
111
000
111
000
111
000
111
000
111
H
000
111
000
111

PSfrag repla emen

V

1 1
Slika 1.5: Strujna maxina (pumpa) u evovodu
Qlan Yp se u Bernulijevoj jednaqini uvek pixe sa leve strane, tj. za sluqaj sa slike 2.5
(smer strujaa je od preseka 1 ka preseku 2)
Y1 + Yp = Y2 + Yg12
p1

v2
+ gz1 + 1 1 + Yp = Yi =
2
p2

v2
+ gz2 + 2 2 + Yg12
2
(1.14)
Kako je z 2 z1 = H , jednaqina (2.14) se svodi na:
p1

v2
+ 1 1 + Yp = Yi =
2
p2

v2
+ gH + 2 2 + Yg12
2
(1.15)
Korisna ili hidrauliqka snaga pumpe se odreuje na osnovu izraza:
Pk Ph = V Yp (1.16)
Snaga koja je potrebna za pogon pumpe (snaga koju je potrebno uloiti da bi smo dobili snagu P ): k

P =
Pk
p
=
V Yp
p
(1.17)
gde je (mehaniqki) stepen korisnosti pumpe.
p
2 Hidrauliqki proraqun sloenog
evovoda
2.1 Kratak teorijski uvod

Pod pretpostavkom da se radi o sta ionarnom, jednodimenzijskom, nestix ivom strujau ( = const),
pri proraqunu sloenog evovoda se koriste dva tipa algebarskih jednaqina:
Jednaqina kontinuiteta

Bernulijeva jednaqina

2.1.1 Jednaqina kontinuiteta

Jednaqina kontinuiteta pri proraqunu sloenog evovoda se obiqno pixe za mesta u kojima se evne
deoni e granaju ili spajaju - to su qvorovi mree, ili raqve.
V n+1
V 1

V n+2
V 2

PSfrag repla emen

R

V n
V n+m

Slika 2.1: Qvorno mesto u mrei

Jednaqina kontinuiteta napisana za qvor sa slike (slika 4.1) glasi:
n m+n
V i = V j (2.1)
X X

i=1 j=n+1

tj. suma protoka koji ulaze u qvor (raqvu) je jednaka sumi protoka koji izlaze iz qvora.
U zada ima se qesto moe sresti i sluqaj kada se nivo u rezervoru odrava konstantnim zahva ujui
stalnom proti au fluida kroz ega ("mali" rezervoar) - u ovom sluqaju takoe vai isti prin ip:
A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 9
mora biti zadovo ena jednakost ukupnih dotoka u rezervoar i ukupnih protoka koji izlaze iz rezer-
voara.
2.1.2 Bernulijeva jednaqina

Bernulijeva jednaqina se pixe na potpuno isti naqin kao u sluqaju proraquna prostog evovoda, i
moe se postaviti za bilo koja dva preseka u kojima je zadovo en jednodimenzijski karakter strujaa.
Za razliku od proraquna prostog evovoda, ovde je neophodno, pored jednaqina kontinuiteta postaviti
i jox najmae dve Bernulijeve jednaqine. Broj Bernulijevih jednaqina koje je mogue postaviti
zavisi od broja raqvi i broja evovoda koji se spajajaju (granaju u raqvi). Primena Bernulijeve
jednaqine se najbo e moe ilustrovati jednostavnim primerom kada su tri rezervoara meusobno
povezana sloenim evovodom (slika 4.2). U ovom konkretnom primeru teqnost se sliva iz rezervoara
1 ka rezervoarima 2 i 3 (smerovi strujaa u deoni ama su poznati). Imajui u vidu da se Bernulijeva
jednaqina uvek pixe u smeru strujaa, sa primer sa slike je mogue postaviti dve Bernulijeve
jednaqine, i to 1-2 i 1-3.
1 p1
1
h
3 p3
3
PSfrag repla emen
H v1
v2
R

2 p2 2
v3

Slika 2.2: Primer sloenog evovoda

Bernulijeva jednaqina za nivoe u rezervoarima 1 i 2:
Y1 = Y2 + Yg12 Y1 = Y2 + Yg1R + YgR2

p1

+ gH =
p2

v2 v2
+ C1 1 + C2 2
2 2
(2.2)
Bernulijeva jednaqina za nivoe u rezervoarima 1 i 3:
Y1 = Y3 + Yg13 Y1 = Y3 + Yg1R + YgR3

p1

+ gh =
p3

v2 v2
+ C1 1 + C2 3
2 2
(2.3)
Ovim jednaqinama treba pridodati i jednaqinu kontinuiteta za raqvu:
V 1 = V 2 + V 3 v1 D12 = v2 D22 + v3 D32 (2.4)
 A. oi: MEHANIKA FLUIDA - auditorne vebe 10

R2 R2
V 1 V 2 V 1 V 2

PSfrag repla emen R3

V 3

V 3

Slika 2.3: Strujae u raqvi

Iz jednaqina (2.2), (2.3) i (2.4) se mogu odrediti brzine strujaa u pojedinim deoni ama, ako su
zadate visine H , h, kao i ekvivalentni koefi ijenti otpora za evovode 1, 2 i 3.
Pri strujau fluida kroz raqvu dolazi do izvesnog gubitka strujne energije fluida, i taj gubitak
se uzima u obzir preko koefi ijenta lokalnog gubitka energije (lokalnog otpora) u raqvi .
Koefi ijent se uvek vezuje za brzine koje "izlaze" iz raqve. Tako za dva karakteristiqna
R

primera za slike 4.3:

R

(a) Imamo gubitke energije Y = v2 i Y = v2 . Ako je u zadatku zadato samo , a imamo

gR2 R2
2
2
gR3 R2
2
3
R

ovaj sluqaj onda vezujemo i za brzinu v i v , tj. Y = v2 i Y = v2 .

R 1 2 gR2 R
2
2
gR3 R
2
3

(b) U ovom sluqaju imamo gubitak energije Y = v2 gR R2

2
2