FOTOSINTEZA,KRYERJA E SAJ

Nj bim mund t kryej procesin e fotosintezs n pjest e saj jeshile me ndihmn e kloroplasteve.
Qllimi sht prodhimi i sheqerit (glukozs) dhe prodhimi i oksigjenit (O 2). Pr t kryer procesin e
fotosintezs, bims i nevojiten tre elemente: uji i marr nprmjet rrnjve, dioksidi i karbonit
(CO2) nprmjet poreve t gjetheve dhe drita (e diellit) si burim energjie. Bima nuk mund ta kryej
procesin e fotosintezs n munges t drits.

Uj + dioksid karboni + drit glukoz + oksigjen 6H2O + 6CO2 C6H12O6 + 6O2

Glukoza e formuar konvertohet n komponent t tjer, si celuloz dhe niseshte. Kta

komponent shrbejn si ushqim pr njerzit dhe kafsht, si dhe si lnd djegse (dru) pr
njerzit.

Bimt e marrin energjin e nevojshme pr kryerjen e procesit t fotosintezs nprmjet klorofilit.

Te bima kjo lnd gjendet n kloroplaste (t quajtura ndryshe edhe ushqyesit e gjelbr). Klorofili
u jep bimve ngjyrn e gjelbr. Edhe pse t gjitha pjest e gjelbra t bimve prmbajn klorofil,
pjesa m e madhe e energjis prodhohet n gjethe.

Katabolizmi (Disimilimi)
Ashtu sikurse njeriu, edhe bima prdor energji. Kt energji bima mund ta prodhoj lirisht
nprmjet djegies s glukozs, gjat s cils lirohet dioksid karboni. Gjat ktij procesi, sikurse
edhe te njeriu, prdoret oksigjen. Ku proces quhet katabolizm.

Glukoz + oksigjen uj + dioksid karboni + energji

C6H12O6 + 6O2 6H2O + 6 CO2 + energie

Rezultati sht se, gjat dits, kur bima kryen si procesin e katabolizmit ashtu edhe at t
fotosintezs, n t dyja ant ndodh shkmbim i oksigjenit dhe dioksidit t karbonit. Procesi i
fotosintezs nuk kryhet gjat nats. Ndrsa procesi i katabolizmit po. Gjat nats bima merr
oksigjenin dhe liron dioksidin e karbonit.

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
.

Studimet e shumta t kryera n kt fush tregojn se

personat q konsumojn ushqime t varfra me yndyrat dhe
t pasura me fruta, zarzavate dhe produkte drithrash t
plota, q prmbajn fibra (integrate)kan prqindje m t
ult pr smundshmri dhe vdekshmri
Konsumim t buks, drithrave, orizit ose patateve disa her n dit

Konsumim t nj varieteti zarzavatesh e frutash disa her n dit (s paku 400 gr n dit), duhet
t jen t freskta dhe prodhim vendas

Mbajtja e peshs trupore ne limitet e rekomanduara, IMT t 20-25

Kryerje e aktivitetit fizik t moderuar 30 minuta, t paktn 5 dit t javs

Mbajtje nn kontroll t konsumit t yndyrave dhe zvendsimin t yndyrave

shtazore me vajrat vegjetal

Zvendsim i mishit me dhjam dhe nnprodukteve t tij me bizele, bishtajore,

thjerrza, peshk, pul, ose mish pa dhjam

Prdorim t qumshtit dhe nnprodukteve t tij, q kan sasi t pakta yndyre dhe
kripe

Zgjedhja e ushqimeve q jan me prmbajtje t pakt sheqeri dhe konsumim i

sheqerit t prpunuar me kursim

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Zgjedhja e nj diet me sasi t pakt kripe, pasi konsumi i krips n total duhet t
jet nj lug aji (6gr) n dit

Alkooli, nse e konsumoni duhet t jet dy pije n dit

Dieta duhet t prmbaj:

Dieta duhet t siguroj nj marrje t kufizuar t kolesterolit ditor dhe yndyrnave, sidomos atyre
t saturuara apo shtazore

-kolesteroli nn 300 mg n dit

-yndyrat e saturuara nn 10% t kalorive ditore dhe

-yndyrat totale nn 30% t kalorive ditore

Dieta duhet t siguroj nj nivel t prshtatshm t fibrave ushqimore t tretshme (karbohidrate

komplekse) t pranishme n ushqimet me origjin bimore. Fibrat ve efekteve t tjera me vler
pr shndetin kontrollojn edhe kolesterolin n gjak

Dieta duhet t siguroj nj konsumim minimal t sheqerit industrial, q dmton balancn e

glukozs n gjak dhe mund t ndikoj n rritjen e triglicerideve

Konsum i prditshm:

Uj jo m pak se 1.5 lt n dit

Drithra 3 her n dit apo n do vakt, si buka e zez e grurit, buka e misrit, makaronat, orizi

Fruta dhe perime 3-5 her n dit, sa m t yndyrshme

Nj lug gjelle me vajra bimor, sidomos vaj ulliri, vaj misri, vaj luledielli,

Qumsht dhe bulmet me prmbajtje t ult yndyrore jo m shum se dy her n dit, si qumsht i
skremuar, djath i bardh, kos, gjiza

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Regjimi ushqimor shoqrohet me aktivitet fizik, pr 30 minuta

Konsumi i prjavshm:

Peshk 3 her n jav

Mish dhe nnprodukte t rij 3 her n jav

Fasule dhe bishtajore t tjera 2 her n jav

Patate 2 her n jav

Vez 2-3 her n jav

Fruta t thata, ullinj 3 her n jav

Konsumi mujor:

mblsirat

Pijet e gazuara

Pijet alkoolike n sasi t moderuar

Ushqimet e kripura, t konservuara, ushqimet e skuqura

Yndyrnat shtazore, gjalp, margarin

Patate, 2 her n jav

Vez, 2-3 her n jav

Fruta t thata, ullinj, 3 her n jav

Dieta t shoqrohet pr 30 minuta me aktivitet fizik t moderuar t paktn 5 her n jav

Konsumi mujor, prdorni sa m pak gjat muajit:

mblsirat

Pijet e gazuara

Pijet alkoolike n sasi t moderuar (2 pije n dit pr burrat dhe 1 pr grat )

Ushqimet e kripura, t konservuara

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Ushqimet e skuqura

Yndyrnat shtazore, gjalpin, margarinn, dhjamin etj.

Mbipesha obeziteti:

Sipas Organizats Botrore t Shndetsis, treguesi i mass trupore (IMT) ndahet n:

IMT midis 18,5-24,9 - personi sht normal apo i shndetshm

IMT = 25-29,9 - personi sht mbipesh

IMT >30 - personi sht obez

Diarre - jashtqitja e shpesht;- nnkupton kryerjen e nevojs m shpesh se 3 her n dit, me

rast nevoja sht e paformuar dhe te t rriturit e kalon peshn prej 200 g/dit. Me diarre sht e
lidhur nj ndjenj e madhe pr kryerjen e nevojs, e cila paraqet problemin kryesor t t prekurve
nga smundja.

Nj diarre e cila zgjat m shum se 4 jav llogaritet si diarre kronike.

Shkaktart

Diarret akute jan shpesh t shkatuara (n70 % t rasteve) nga infekcionet t ndryshme ose nga
helmimi me ushqime t prishura,po edhe nga perdorimi i ilaceve(sh:kemioterapi),nga ngrenia e
ushqimeve me konsistenze,pas nje periudhe pengrenje,nga radiacjonet dhe nga gjendje
patologjike(diverticolite,helmime nga metalet te renda,iskemi te zorres,alergji ose
intolerance).Mikroorganizmat qe shkaktojne diarrene akute jane te ndryshem;nder to po
permendim:Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Vibrio cholerae, Clostridium difficile,
Campylobacter jejuni, Salmonella spp., Shigella spp., Giardia lamblia (o intestinalis), Entamoeba
histolytica, Rotavirus, Adenovirus,disa lloje elminti.Sidoqofte lista sht e gjate.Diarrea akute
nga infeksioni sht nje problem serioz ne vendet ne zhvillim,pasi shkakton do vit vdekjen e te
pakten 4milion femijve nen 5-vje.Keto patologji gjejne terren te lehte perhapje ne zona me
kushte te renda higjenike-pestertie:mungesa e ujit te pishem,mbipopullimi,prania e plehrave dhe
mos gatimi i rregullt i disa ushqimeve.Diarrese nga infeksioni mund te permendim disa shenja,qe
varen nga lloji i mikroorganizmit pergjegjes dhe gjendjes patologjike.Mund te kemi
nausea,vjedhje,temperature dhe diarrea mund te jete si uje ose me gjak.

Diarret kronike e shkaktojn: stersi, alergjit e e ushqimit, t ushqyerit e gabuar,

mosfunksionimi i pankreasit, mlis dhe tmthit, infeksione kronike, parazit, smundje kronike
t zorrs s trash si: Morbus Crohn, citostatikt, digitalis, etj.

Mjekimi

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Foshnjat, fmijt dhe t moshuarit n rast t nj diarreje t fort duhet pa tjetr dhe menjher t
konsultojn mjekun. Vlen t prmendet se gjat diarres duhet t praktikohet nj abstenimin prej
ushqimit ose t merren ushqime t lehta pr tretje. Me rndsi sht barazimi i lngjeve dhe
mineraleve t humbura.

Ksilema dhe Floema

Sistemi indor transporues perbehet nga dy lloj indesh,
Ksilema dhe Floema
Sistemi indor vaskular, i ndodhur ne mes te indit mbeshtetes, transporton
materialet e nevojshme per bimes nepemjet dy indeve: floemes dhe ksilemes. Si
floema ashtu dhe ksilema vazhdojne ne gjithe gjatesine e trupit te bimes.
Qelizat percjellese te ksilemes jane trakeidet dhe elementet enezore
Ksilema percjell ujin dhe mineralet e tretura nga rrenjet tek kercelli dhe gjethet
dhe siguron mbeshtetje strukturore. Ne bimet me lule ksilema eshte nje ind
kompleks i perbere nga kater lloje qelizash: trakeidet, elementet enezor, qelizat e
parenkimes dhe fibra. Dy nga kater llojet e qelizave qe perbejne ksilemen
(trakeidet dhe elementet enezore) transportojne ujin dhe mineralet e tretura ne
te. Ksilema permban edhe fibra qe sigurojne mbeshtetje, dhe qelizat e parenkimes,
te njohura si parenkima e ksilemes, qe sherbejne si rezervuar.

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Trakeidet dhe elementet enezore kane funksion transportues. Ndersa rriten, te
dy llojet e qelizave shkojne drejt apoptozes (vdekjes se programuar). Si pasoje,
trakeidet e maturuara dhe elementet enezore jane bosh ne brendesine e tyre, duke
patur vetem muret e jashtme. Trakeidet, qelizat kryesore te transportit te ujit, tek
gjimnospermat (pisha) dhe bimet pa fara (si fieri) jane qeliza te gjata qe vijne duke
u ngushtuar ne njerin nga skajet. Uji transportohet ngaposhte-lart duke kaluar nga
njera trakeide tek tjetra duke kaluar permes hapesirave qe formohen atje ku muri
qelizor dytesor mungon.

Pervec trakeideve bimet me lule zoterojne edhe elemente te tjere enezore shume
funksional. Diametri qelizor i elementeve qelizore (trakeve) eshte (mestarisht) me i
madh se ai i trakeideve. Elementet enezore (trakete) jane bosh, por ndryshe nga
trakeidet qe ne muret fundore (te terthorta) kane vrima, ato (pra trakete=elementet
enezore) ne muret e tyre te terthorta jane te hapura. Elementet enezore (trakete)
jane te vendosura njera mbi tjetren dhe uji rrjedh nga nje element enezor tek tjetri.
Nje kolone me trake te vendosura njera mbi tjetren (en), ngjan me nje miniature
pipeze per thithjen e ujit. Elementet enezore (trakete) kane vrima ne muret e tyre
anesore qe lejon edhe transportimin anesor te ujit nga njera enn tjetren.
Qelizat shoshe jane elementettransportues te floemes
Floema transporton lenden organike (materialin ushqyes), pra karbohidratet e
formuar gjate fotosintezes, dhe siguron mbeshtetje strukturore. Ne bimet me lule
floema eshte nje ind kompleks i perbere nga kater lloje qelizash. Qelizat shoshe,
qelizat shoqeruese, fibrat dhe qelizat dhe qelizat parenkimatike te floemes.
Fibrat qe gjenden ne sasi me te medha tek bimet barishtore sigurojne mbeshtejte
strukturore shtese per trupin e bimes.

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
Lenda organike kalon permes qelizave shoshe te floemes (qe jane
nder qelizat me te specializuara te bimet) ne forme tretesire (e tretur
ne uje). Elementet e qelizave shoshe lidhen nga fundi i tyre njeri me
tjetrin duke formuar tubat e qelizave shoshe. Muret fundore te
qelizave, te quajtura pllaka shoshore, kane nje sere vrimash nepermjet
te cilave citoplazma zgjatet/kalon nga nje qelize shoshe tek tjetra.
Qelizat shoshe, ne pjekurine tyre jane ende te gjalla por disa nga
organelet (organthet) e tyre si berthama, vakuolat,mitokondrite dhe
ribozomet shperbehen ose tkurren ndersa qeliza piqet (maturohet).
Qelizat shoshe jane nder qelizat eukariote qe mund te funksionojne
edhe pa berthame. Keto qeliza zakonisht jetojne per me pak se nje vit,
por ka edhe perjashtime. Disa palma kane elemente te qelizave shoshe
qe jetojne per rreth 100 vjet.

Afer cdo qelize shoshe ka nje qelize shoqeruese qe merr pjese ne

funksionimin e qelizes shoshe. Qeliza shoqeruese eshte e gjalle dhe

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13
zoteron nje berthame. Kjo berthame kontrollon aktivitetin e te dy
qelizave (qelizave shoshe dhe shoqeruese). Midis qelizave shoshe dhe
atyre shoqeruese ka nje numer te madh plazmodezmash.
Plazmodezmat jane kanale citoplazmatike qe kryejne lidhjen e dy
citoplazmave te dy qelizave. Qelizat shoqeruese luajne nje rol
thelbesor ne zhvendosjen e sheqerit neper tubat e ndertuar nga qelizat
shoshe drejt pjeseve te tjera te bimes.

Punoi:Ilir Drazhi Lenda:Biologji

Klasa:X13