Makine Elemanlar II

Prof. Dr. Akgn ALSARAN

Eksenel ve radyal

Kaymal yataklar
erik

Giri

Yatak malzemeleri

Hidrodinamik yalama

Radyal kaymal yataklar

Eksenel kaymal yataklar

rnekler

2
Giri

turkish.alibaba.com

tebrafilter.com www.igus.de

3
Giri

Yzeyleri arasnda kayma hareketi ve ya filmi bulunan yataklardr.

Yataklar, az srtnme ile hareketi salamann yan sra mil veya aks
tayc bir ilev de grdnden bir kuvvete maruz kalrlar.

http://www.merkeziyaglamasistemleri.com/hidrodinamik-kaymali-yataklar/
4
Giri

Tad bu kuvvetin yn
yatan yarap ynndeyse radyal yatak,
ekseni dorultusunda olmas halinde de eksenel yatak

Herhangi bir kuvvet tama grevi olmayan, sadece mili belirli bir
konumda tutmas, klavuzlamas istenen yataklara da klavuz yatak ad
verilir.
5
Giri

Mil ile yatak arasnda ya filminin olumas asndan ise kaymal yataklar iki snfa
ayrlrlar:
Hidrostatik Kaymal Yataklar; ya filminin, yan dardan bir pompa
tarafndan mil ile yatak arasna baslmas sayesinde meydana geldii
yataklardr.
Hidrodinamik Kaymal Yataklar; ya filminin milin hareketi sayesinde
kendiliinden olutuu yataklardr.

fbearing.com machinedesign.com 6
Giri

Kaymal yataklarn avantajlar:

Daha sessiz alrlar.
Kuvvetli sarsnt ve titreimi daha kolay karlayabilirler.
ki paral yaplabilirler, d ap kktr ve daha az yer tutar.
Byk yk tayabilirler.
Basit ve ucuzdur.

Kaymal yatak tasarmnda en nemli adm uygun bir yatak malzemesi

seimidir. Malzeme seiminde iletme artlar ve talepler rnein
yklemenin bykl ve tipi, iletme scakl, yalama tarz v.b.
nemlidir.
7
Giri

Kaymal yataklarn verimi iin yatak srtnme ve anmasnn en alt

seviyelerde tutulmas gerekir. Bunun iin;
yi bir yalama
Kayma yzeylerinin ya filmi veya ya tabakas ile birbirinden
tamamen ayrlm olmas
Sv srtnme faznn srmesi gereklidir.

www.igus.com.tr
8
Yatak malzemeleri

Ya tarafndan iyi slatlabilmelidir.

Yeterli derecede anma ve basma mukavemetine sahip olmal. Korozyona
dayankl olmaldr.
Yeterli yorulma dayanmna sahip olmaldr.
Przsz yzey verebilecek ekilde ilenebilmelidir.
Dnen elemanlarla iyi bir e alma zellii gstermelidir (yasz almada mil
malzemesine kaynamamaldr.)
Gmme kabiliyetine sahip olmaldr (partikl).
Dk srtnme katsays verebilmelidir.
Isy iyi iletmeli ve dk genleme katsaysna sahip olmaldr.
Yatak iletmeye alndnda kolay almaldr.
Mmkn olduunda ucuz olmaldr.
9
Yatak malzemeleri

Uygulamada kullanlan yatak malzemeleri:

Metalik
Metalik olmayan olarak ikiye ayrlr.

10
Hidrodinamik yalama

Hidrodinamik yalama, yzeyler arasndaki boluun ekline ve izafi hza bal

olarak yzeylerin birbirinden tamamyla ayrlmas iin yeter derecede basnca sahip
bir ya tabakas oluturan yalama sistemidir.
Hidrodinamik yalamann amac;
Ya filmi iinde hangi koullarda basncn oluumu/deiimi,
Minimum ya tabakas kalnl
Yatan yk tama kapasitesi
Srtnme katsaysn
Yan debisini
Scakln,
ve yatan gerekli temel boyutlarn hesaplayabilmek iin ihtiya duyulan
eitlikleri belirlemektir.
11
Hidrodinamik yalama

Bu ideal duruma eriebilmek iin hidrodinamik yalama teorisinin u artlar yerine

getirmesi gerekir.
Hareket dorultusunda daralan bir aralk olmal
Kayma yzeyleri birbirine gre relatif hareket etmeli
Yalama maddesi kayma yzeylerine tutunmal

12
Hidrodinamik yalama

as altnda yataya eimli duran dzlem, bir sv filmi zerinde v hz ile hareket
etsin. Dzlem altnda skan hidrodinamik yalama kamas bir basn oluturur.
Basncn dalm ekildeki gibidir ve en dar araln hemen nnde en yksek
basnca ( Pmax ) ular.
Dzlem d kuvvetle bir denge oluuncaya kadar sv zerinde yukar kalkar ( su
kayaklarnda, yar botlarnda olduu gibi ).
Sv basnc hz ile artar. Yzeye dzgn dald kabul edilen basn ortalama
basntr. 13
Hidrodinamik yalama

Sv srtnme incelemeleri Navier--Stokes hareket denklemleri ve sreklilik

denklemleri esasna dayanr. Yaplan kabuller:
Akkan hareketi laminerdir.
Yalayc akkan Newtoniyendir.
Akkan yzeye mkemmel yapr (akkan hznn hareketi yzeyle ayn)
Akkana ait atalet terimleri ihmal edilebilir.
Akkann arl ihmal edilebilir.
Akkan sktrlamaz.
Yatak iinde akkan filmi o kadar incedir ki, yatak yzeylerinin erilii dikkate
alnmayabilir.
Yatak iinde akkan filmi o kadar eridir ki, film kalnl boyunca basn sabit
alnabilir.
Akkan viskozitesi film iinde niformdur.
Yatan ularnda yan kaak yoktur. Yani genilik boyunca ak yok. 14
Hidrodinamik yalama

2 2
Navier-Stokes Denklemi = 2 =0 = 2

()
Sreklilik Denklemi =

Reynolds Denklemi 3 + 3 = 6

x,z : Koordinat sisteminin eksen takm Gerekli basncn oluabilmesi iin:

u : Yzeyler arasndaki izafi hz U izafi hzn oluumu

h : Ya tabakasnn kalnl yani; x ynnde ya tabakas

p : Ya tabakasndaki basn kalnlnn azalmas gerekir.

15
Hidrodinamik yalama

3
3

Reynolds Denklemi + = 6

Denklem ve Uya baldr.

U=0 veya = 0 (h=sabit) olduu takdirde basn ve buna bal olarak

hidrodinamik sv srtnmesi meydana gelmez.

16
Hidrodinamik yalama

http://www.dac-3d.com/DACTRNG/PRODSALV/SLV-Kingsbury1.html www.intechopen.com

Eksenel yataklarda, ya tabakas kalnlnn Radyal yataklarda ,mil ile yatak boluklu
hareket ynnde klmesi iin yatak yzeyi geme olmaldr.
birtakm lokmalara ayrlr ve hareket ynnde
eim verilir.

17
Radyal yataklar

Genellikle radyal yataklarda mil w hz ile dnmekte ve sabit durumda bulunmaktadr.

Bylece hidrodinamik sv srtnmesinin meydana gelmesi iin gereken izafi hz yerine
getirilmekte, ikinci koul olan ya tabakas kalnlnn hareket ynnde daralmas ise milin
yataa gre eksantrik bir konum almas ile gerekleebileceinden milin yatak iine
boluklu olarak monte edilmesi gerekmektedir.
18
Radyal yataklar

Endstride ska karlalan, yke radyal dorultuda diren gsteren

hidrodinamik yatak tipidir.
Mil desteklenmesinin bu tip yataklarla gerekletirilmesinde, genelde iyi bir
yalama temini iin, yatak bronz gibi iyi kayma zelliine sahip malzemeden
yaplr.
Yataa genelde yatak zarf ya da sadece zarf, mile de muylu denir.
Yatan mili tam sarp sarmamasna gre bu tr yataklar tam radyal, yarm radyal
yataklar diye snflandrlrlar.

19
Radyal yataklar

Tam radyal yatak veya 3600 yata mili (muyluyu) epeevre sarar.
Yatak ap muylu apndan pek az byktr. Yatak yk (yataa etkiyen kuvvet)
muyluya veya yataa etkiyebilir.
Ya, yatan uygun bir yerinden bir ya delii veya bir ya kanal vastasyla sevk
edilir.
Dnmekte olan muylu tarafndan evresel ynde srklenen ya, ya kamasn
tekil eder.

20
Radyal yataklar

Mil ve yatak merkezleri arasnda e eksantrikliinin mevcut olmas

halinde iki yzey arasnda oluan daralan-genileyen ya kamasna
benzeyen aklklar film kalnl olarak deerlendirilir.
Hidrodinamik basn oluumuna katk yapan daralan blge sonunda
h0 minimum film kalnl kadar radyal boluk doar.

21
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Ortalama yzey basnc ( ortalama zgl yatak basnc ):

Yatak malzemesinin seiminde nemli bir kriterdir.

Yatak malzemesi sv srtnme faznda deneysel olarak ortaya kan en yksek

basn deerine ( Pmax 4.Pm ) kalc deformasyon olmadan dayanmaldr.

1,5 kat emniyetle yazlacak olursa Pmax 6.Pm< bAk

22
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Ortalama yzey basnc ( ortalama zgl yatak basnc ):

Yatak boyutlarn belirlerken, mil ap d genellikle bellidir. Yatak genilii (b) tecrbelere
dayanlarak;

0.5 1 bantsna gre belirlenir.


< 0.5 Yan kayplar fazladr. Uygun deil.


>1 Kenar basmas yoksa olabilir.


2 Almamal.

23
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

zafi (relatif) yatak boluu:

= = = =

Kurun - kalay yatak malzemelerinde 0,5 / 1000

Kurun bronzu yatak malzemelerinde 1 / 1000
Sinter metal yatak malzemelerinde 1,5 / 1000 deerlerinin altna
inilemez.

24
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Sommerfeld says:

=
2

Boyutsuz Sommerfeld says:

2 8
2
= = 10

: Poise ; n: d/d ; Pm: N/mm2

25
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Ya filmi kalnl =

: mevcut ya filmini belirten boyutsuz byklk (izafi eksantrisite)

= = Metal-metal temasnda 1dir.

Boyutsuz ya filmi kalnl

=1
26
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Mil yzeyindeki srtnme kuvveti dikkate alnrsa;

1 + 2 2
= =( )
3

1 + 2 2
=
3

3
So1 =

3
So1 =

27
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Sommerfield says yatan yk tama kabiliyeti ile ilgilidir.

Yatan srtnme hesab ve termik denge iin ve deerlerinin
bilinmesi gerekir.

28
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Sommerfield-izafi minimum ya tabakas (Boyutsuz)

Sommerfield-izafi eksantre (Boyutsuz)

29
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Sommerfield-Srtnme Faktr

30
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Boyutsuz Sommerfield says radyal kaymal yatan btn

karakteristiklerini ierir.

31
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Ya miktar
Sv srtnmenin srekli salanmas iin kayma yzeylerinin srekli olarak belirli bir ya miktar
ile beslenmesi gerekir. damlalk, yalama halkas veya pompa ile ya takviyesi gereklidir.

2 litre/dakika
=
320 n=d/d

Klemenace gre =0.0003 2 litre/dakika

D, B=cm
32
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Srtnme ss ve yatak scakl (lave soutma sistemi yok)

Yataklar snmaya gre hesaplanr. Yatakta srtnme sonucu oluan s:

v60
= kj/dakika
1000
W=N; v=m/s

lave soutma sistemi olmayan yataklar: Is tamamen yatak paralarndan atlr.

= = ( ) kj/dakika

: Is iletim katsays ( kj / dak.m2 C )

A : Is iletim yzeyi ( m2 )
= + 0
t0: Ortam scakl C
t: Ya scakl
33
Radyal yataklar_hesaplama esaslar

Srtnme ss ve yatak scakl (lave soutma sistemi var)

Pompa ile yan sirklasyonu sz konusudur.

= = + (2 1 ) kj/dakika

Kovan ya sirklasyonu kk olduundan ihmal edilir.

= = litrej/dakika
1.7(2 1 )

34
Eksenel yataklar

Sonsuz Geni Dzlemli Yatak:

Z ekseni dorultusunda sonsuz geni
Yan akkan kaa olmayan

Hareket ynnde daralan ya kamasna sahip

tipik bir eksenel yatak modeli
35
Eksenel yataklar

3
3

Reynolds Denklemi + = 6

Z ekseni ile ilgili terimler yok edildiinde ve = yazldnda:

3

= 6

ntegre edilip gerekli snr artlar yazlrsa:

6 1 1 1
= ( )
2 (1 + ) 1 +

36
Eksenel yataklar

Dz Plakal Dip Yataklar:

En basit, pratik, ok sk kullanlan
eksenel yatak eklidir. alma
esnasnda basn dalm
hiperboliktir. Ortada en yksek ve
kenarlara doru azalr. Anma ve
snma ok fazladr.

Halka eklinde olan dip yataklarda mevcuttur. Kk devir says ve sarka hareketlerinde veya
dk yk ve orta devir saylarnda kullanlrlar.
37
Eksenel yataklar

Ortalama yzey basnc

=
(2 2 )
4
Duran muyluda:
Halka yzeyinin arlk merkezine etkiyen toplam srtnme kuvveti FR1 ile, kalk momenti
2 3 3
= 1 1 = 0 0 =
3 2 2
Dnel muylularda:
Srtnme kuvveti etki noktas basncn dengelenmesi sonucu halka yzeyinin ortasna doru
kayar. Kk moment kolu ve srtnme katsays ( kayma srtnmesi ) sonucu iletme
srtnme momenti kalktaki srtnme momentinden kktr.

+
= 2 =
4
38
Eksenel yataklar

Lokmal eksenel yataklar

Hidrodinamik eksenel yataklarn esas hareket ynnde eik dzleme

dayanmaktadr.
Ancak pratikte bu eimi (ok kk deerler almaktadr) elde etmek olduka
zordur.
Bunun yerine yatak yzeyini bir takm lokmalara ayrmak ve bu lokmalara
hareket ynnde bir eim vermek suretinde gerekli hidrodinamik sv
srtnmesi iin gerekli daralan ya kamas elde edilir.
Bu lokmalar sabit veya mafsall olabilir.
Bu tr yataklara MICHELL lokmal yataklar (KINGSBURY) denir.

39
Eksenel yataklar

Lokmal eksenel yataklar

40
Eksenel yataklar

Lokmal eksenel yataklar

Hareketli yzeydeki srtnme

dikkate alndnda birim genilie
etkiyen srtnme kuvveti

1
Srtnme Katsays: =
1

41
Eksenel yataklar

Lokmal eksenel yataklar

Eik Kayma Yzeyine Ait Boyutsuz Byklkler

42
Eksenel yataklar_lokmal

Yk Tama Kapasitesi

Birim yatak geniliinin tayaca yk:

Yatak yknn azal oran (dzeltme faktr):

Minimum film kalnl:

veya

43
Eksenel yataklar_lokmal

Yk Tama Kapasitesi

Eik plakalar iin fb deerleri

44
Eksenel yataklar_lokmal

Srtnme katsay

Sonlu ve sonsuz geni yataklarda srtnme katsaylar

arasnda fb kullanlarak

45
Eksenel yataklar_lokmal

Srtnme ss
Hidrodinamik kaymal yataklarda viskoz sv srtnmesi nedeniyle film iinde oluan
srtnme ss:

Isnn dar atlmas iki yolla gerekleir:

1. Soutma kanununa gre yatak ve gvde cidarlarndan d ortama verilen s
miktar

46
Eksenel yataklar_lokmal

Srtnme ss
Isnn dar atlmas iki yolla gerekleir:
2. Yatak iine sevk edilen fazla miktarda ya ile darya verilen s miktar

47
Eksenel yataklar_pratik deerler

Uygulamada eksenel kaymal yatak olarak en ok eik plaka

elemanlarndan (lokmalardan veya pabulardan) meydana gelen
Michell eksenel yata kullanlr.
Bu nedenle Michell lokmal yata esas alnacaktr

48
Eksenel yataklar_pratik deerler

49
Eksenel yataklar_pratik deerler

50
Eksenel yataklar_pratik deerler

51
Eksenel yataklar_pratik deerler

52
Eksenel yataklar_pratik deerler

fadesine gre dk hz dezavantajldr.

Hz dtnde h0 kk olacandan anma en fazla bu durumda meydana gelir.
Emniyet iin bir gei hz veya devir says belirlenerek hesaplar bu kritik duruma gre
yaplr.

53
rnek

125 mm nominal apl bir yatakta yatak ap toleranslar 0 +0.04 mm arasnda, mil ap
toleranslar -0.16 mm ve -0.20 mm arasnda deimektedir. B/D=1 olan yatan darya s
veren alan A=0.4 m2 olarak hesaplanmtr. Konveksiyonla soutma hali iin s iletim katsays
= 20 /2 dir.
Yataa gelen radyal yk F=30 kN, devir says n=500 d/d. Yatakta kullanlan ya ISO VG46
yadr. Bu verilere gre
a) Yatak basncn hesaplayp emniyetli olup olmadn belirleyiniz.
b) evre scakl 20 ve efektif scaklk 40 iin ya viskozitesi ve izafi boluk
deerini bulunuz.
c) Sommerfeld saysn, izafi eksantriklik, srtnme katsaysn ve srtnme kayplarn
hesaplaynz.
d) Yatak ve milin toplam przll 5 ise minimum ya film kalnlnn yeterli olup
olmadn bulunuz.
54
rnek

60MW gcndeki dikey milli su trbininin oynak lokmal eksenel yata 2300kN yk
tamaktadr. Trbin mili 300d/d hzla dnmekte olup halka eklindeki yatan d yarap
742mm ve i yarap 442mm, lokma uzunluu 220mm, lokma says 12 dir. Yatak devri rejim
durumuna getiinde yatak scakl ve ya scakl 60C olmaktadr. Kullanlan ya VG 68 dir.
Lokma eimi m=ho/t alnabilir.
a. Yatakta oluacak basnc hesaplaynz. Oluacak basn yata hasara uratr m?
b. Yataktaki srtnme kayplarn ve gerekli ya miktarn hesaplaynz?

55