04 Reljef i promene reljefa u ovekovoj prolosti

04-01 Reljef. Predeli. Geomorfoloki agensi.

04-02 Paleogeografske promene u ovekovoj prolosti.
04-02-1 Kako je izgledala Evropa tokom ledenih doba?
04-02-2 Pleistocenski ledniki pokrovi i gleeri u drugim delovima sveta:
Severna Amerika, Antarktik, Juna Amerika, Australija 1
04-02-3 Nezagleerene oblasti Evrope u plaeitocenu
04-02-4 Promene obalskih linija

04-01 Reljef. Predeli. Geomorfoloki agensi.

Reljef je spoljanji izgled zemljine povrine. Prouavanjem reljefa bavi

se geomorfologija. Geomorfologija prouava povrinski oblik zemlje.
Prouavanjem reljefa u prolosti bavi se paleogeografija.

Zato je potrebno da poznajemo reljef ukoliko se bavimo arheologijom?

1. Da bi smo pronali arheoloko nalazite. Uspena prospekcija podrazumeva
poznavanje reljefa i osobina sedimentacione sredine.
Reljef i geomorfoloki oblici pokrivaju tj. otkrivaju naslage odreene starosti.
Geomorfoloki oblici mogu biti slini arheolokim nalazitima.
2. Da bi smo razumeli poloaj arheolokog nalazita.
Poloaj stanita i organizacija ivota na stanitu zavisi od karakteristika reljefa
(blizina vode, preglednost, zatienost od vremenskih nepogoda, odbrambene
mogunosti, blizina obradivih povrina, blizina resursa, poloaj u odnosu na
komunikacije, osunanost...)
3. Da bi smo razumeli promene u reljefu od vremena koje prouavamo do
danas. Reljef se menja.

Po veliini (odnosno visinskoj razlici) oblici reljefa mogu se podeliti na vie

grupa:
-oblici I reda su kontinenti i okeani (tzv. ORORELJEF). Oblici ororeljefa nastaju
tokom desetina miliona godina npr. izdizanje Alpa odvija se tokom tercijara 2,
naroito tokom oligocena i miocena3.
-oblici II reda su planine, visoravni i nizije ( MAKRORELJEF). Oblici makroreljefa
nastaju i menjaju se tokom milion godina, na primer, nae velike reke su
veinom nastale u pliocenu.
-oblici III reda su bregovi, rtovi, doline, uvale ( MEZORELJEF), nastaju i menjaju
se tokom nekoliko hiljada godina.
-oblici IV reda- svi oblici sa visinskom razlikom manjom od 1 m ( MIKRORELJEF);
mogu nastati i menjati se praktino trenutno, pred naim oima.

1
iz Stevanovi, Marovi i Dimitrijevi, 1992, Geologija kvartara, prilagodjeno.
2
poinje pre 65 miliona godina
3
oligocen poinje pre 34, a zavrava se pre 23 miliona godina, miocen poinje pre 23, a
zavrava pre oko 5 miliona godina.

1
 Prirodne sile koje uestvuju u stvaranju i menjanju reljefa su: endogene
(unutranje) i egzogene (spoljanje) geoloke sile. Endogene sile su pokreti
koje prouzrokuje Zemljina tea, strujanje magme i drugi inioci iz unutranjosti
zemljine kore. One izazivaju promene u litosferi, ali i na Zemljinoj povrini.
Egzogene sile su spoljanjeg porekla iz atmosfere, hidrosfere ili biosfere, a
njihovo dejstvo se ogleda u razaranju stena i prenoenju i taloenju
sedimenata koji su tim razaranjima stvoreni. To su: suneva energija, voda,
vetar, led i zemljina tea. Nazivamo ih takodje i geomorfoloki agensi, jer utiu
na reljef i menjaju ga.

04-02 Paleogeografske promene u ovekovoj prolosti 4.

Od vremena pojave oveka do danas u ivotnoj sredini dolazilo je

do velikih promena. Preovladjujue hladna klima, kao i smena glacijala i
interglacijala, bili su praeni velikim promenama u organskom svetu, i
bitnim promenama karaktera i intenziteta geomorfolokih procesa u
mnogim delovima sveta.

Nesumnjivo najizrazitije posledice klimatskih promena ogledaju se

u irenju leda na Zemlji - velike povrine kopna i mora na severnoj
hemisferi nalazile su se, tokom glacijala, pod lednikim pokrovom. U
vreme kada su ledniki titovi imali najvee rasprostranjenje, oko jedna
treina Zemljine povrine bila je pod ledom debelim i po nekoliko
kilometara.

Na junoj hemisferi, Antarktiki ledniki pokrov bio je, tokom

najhladnijih glacijala, za oko 10 % vei od dananjeg, pruajui se prema
moru do oboda kontinentalnog elfa. Plovei ledniki elfovi produkovali
su obilje ledenih bregova i santi, a povrina okeana zaledjena preko
zime, bila je znatno proirena. Plovei led pokrivao je polovinu ukupne
povrine okeana. Dolinski gleeri postojali su na Novom Zelandu,
Tasmaniji i Australiji. U Junoj Americi, gleeri su silazili sa Anda u
ravnicu Patagonije. ak se i u tropima odrazio efekat globalnog
zahladjenja; gleeri su se, na primer, formirali na visovima Mauna Kea i
Mauna Loa na Havajima i Mont Elgon u Ugandi - u planinama na kojima
danas nema leda.

Napredovanje i povlaenje lednikih pokrova uticalo je na irenje i

suavanje oblasti u kojima su se manifestovali periglacijalni fenomeni.
Geomorfoloki procesi bili su pod jakim uticajem ciklinih promena
rasprostranjenja i tipa vegetacijskog pokrivaa.

U kontinentalnim oblastima sputanje erozionog bazisa usled

opadanja nivoa mora u glacijalima znaajno je uticalo na fluktuacije
aluvijalnih procesa.

4
iz Stevanovi, Marovi i Dimitrijevi, 1992, Geologija kvartara, prilagodjeno.

2
 Na niim geografskim irinama faze suve klime smenjivale su se
sa periodima vlanijih klimatskih uslova, a nivo vode u pluvijalnim
jezerima se izdizao i sputao.

Smenjivanje glacijacija i interglacijacija na kontinentima severne

hemisfere imalo je za posledicu kolebanje nivoa svetskog mora. U
proseku, nivo mora u glacijalima bio je preko 100 m nii nego danas.
Sputanje nivoa mora u glacijalima uticalo je na proirivanje priobalskih
ravnica poveavajui ukupnu povrinu kopna. Obalske linije i granice
izmedju morskih basena i kontinenata izgledale su drugaije nego danas,
danas moreuzima razdvojeni kontinenti bili su spojeni, dananja ostrva
bila su spojena sa kopnom.

kopnom, Severna Amerika i Evroazija bile su povezane kopnom

irokim vie od 1.600 km koje se nalazilo na mestu dananjeg
Beringovog moreuza. Arhipelag ostrva koja se pruaju jugoistono od
Malajskog poluostrva bio je jedinstveno kopno koje je povezivalo
Sumatru, Javu i Filipine sa Azijskim kopnom. Samo uzani kanal
razdvajao je Celebes od Nove Gvineje, koja je bila spojena sa Aus-
tralijom. Neke zemlje u Evropi, koje danas razdvaja more, bile su tokom
glacijala geografski povezane: Irska sa Britanijom, Britanija sa
Francuskom.

04-02-1 Kako je izgledala Evropa tokom ledenih doba? 5

Veliki deo severne i severozapadne Evrope nalazio se tokom glaci-

jala pod lednikim pokrivaem, koji je pri maksimalnom rasprostranjenju
imao povrinu od oko 5.5 miliona km 2.

Ledniki pokriva nastajao je spajanjem nekoliko manjih lednikih

titova, koji su imali autonomne centre zagleeravanja, iz kojih su se
lepezasto irili tokom glacijacija. Od zapada ka istoku prostirali su se:
Britanski ledniki pokrov (prekrivao je Britanska ostrva i Irsku),
Skandinavski tit, koji je imao najvee rasprostranjenje (pruao se preko
Skandinavskog poluostrva, srednjoevropske nizije i severozapadlnog
dela ruske platforme), zatim ledniki pokrov Barencovog elfa
(obuhvatao je ostrvske arhipelage picberg, Nova Zemlja i Zemlja
Franca Josifa), i na krajnjem severoistoku Evrope, Severnouralski
ledniki tit i leduniki pokrov Severne Zemlje koji se dalje prostirao u
Aziju.

Britanski ledniki pokrov razvijao se u glacijalima spajanjem

nekoliko lednikih kapa u planinama kotske, Velsa i Irske. Njegova
juna granica prostirala se juno od Irske i preko Engleske od
Bristolskog kanala do Temze. Iako su nadmorske visine relativno niske -
1.300 m u kotskoj, 1.000 m u Velsu i Irskoj, niska je i snena granica,
zahvaljujui primorskoj klimi sa izraenom letnjom oblanou, odnosno
5
iz Stevanovi, Marovi i Dimitrijevi, 1992, Geologija kvartara, prilagodjeno.

3
prinosu vlage iz relativno toplih morskih vazdunih masa sa Atlantika.
Centri zagleeravanja su indentifikovani veinom na osnovu strija i
rasprostranjenja eratikih blokova. Njiova rekonstrukcija oteana je time
to su se gleeri iz razliitih centara spajali, kao i zbog variranja relativne
snage lednikihh tokova iz razliitih centara, dok je glacijacija napredovala
i povlaila se. Pravci kretanja leda bili su kontrolisani topografijom, pre
svega pruanjem glavnih renih dolina i ravnica. Tokom maksimuma
najjaih glacijacija Britanski ledniki pokrov spajao se sa Skandinavskim
ledenim titom.

Skandinavski ledniki tit bio je najvei u Evropi. Njegova juna

granica se u pretposlednjem glacijalu prostirala se od ua Rajne preko
Rajnskih kriljavih planina i Rura, do planine Harc, zatim do Sudeta i
Karpata, odakle se odvajala i ila preko Ukrajine, pravei dva lakta: jedan
na Dnjepru, usmeren prema jugu, i drugi, izmedju Harkova i Tule okrenut
prema severu. Centar zagleeravanja nalazio se iznad Botnijskog zaliva u
Skandinaviji.

tit je bio asimetrian. Prema jugoistoku pruao se u duini od

1.300 km u poslednjem glacijalu, u ranijim glacijalima i do 2.000 km, na
zapad i severozapad oko 300 km. Osnovni inioci koji su uticali a ovakvu
morfologiju i irenje Skandinavskog lednikog tita su, osim globalnog
snienja temperature tokom glacijala, koliina padavina, na koju je
odluujui uticaj imalo kretanje vazdunih masa sa Atlantika, i topografija
Skandinavskog poluostrva.

Skandinavske planine pruaju se celom duinom poluostrva, gotovo

1.000 km. Njihova visina je 1.200 do 1.500 m, a u junoj Norvekoj dostie
2.500 m. Vazdune mase koje donose vlagu sa Atlantika dolaze do
norveke obale sa jugozapada, tako da se godinja koliina padavina
kree od 3.000 mm, na jugu, do 750 mm, na severu. Opadanje
temperature poetkom svake glacijacije dovodilo je do irenja postojeih
gleera (gleeri i danas pokrivaju povrinu od priblino 5.000 km 2) i
njihovog spajanja. Akumulacija snega i leda isprva je bila najobimnija na
strmim zapadnim stranama planina, ali je u tim delovima blizina obale
spreavala irenje lednikog pokrova. Nasuprot tome, led na istonim
padinama planina, sporije se kretao du blaih i duih padina, pri emu
njegovo irenje nije nailazilo na prepreke. Tako su se gleeri koji su se
sputali istono irili i medjusobno spajali u ravnici Botnijskog zaliva u
supodinske gleere, a zatim u ledniki tit koji je postepenim narastanjem
prekrio i planine.

S obzirom da su juni, kao i istoni delovi Skandinavskog tita bili

tanki, ledniki tit se zavravao na severnim padinama visokih planina
Nemake, kao to su Sauerland, Harc, Rajnske kriljave planine
odnosno Sudeti i Karpati u junoj Nemakoj i Poljskoj. Ledene mase du
june granice rasprostranjenja nisu prekrile nia brdska podruja. Na
primer, brda izmedju dolina Dnjepra i Dona, koja se uzdiu svega 75-150
m iznad okolnog terena, formirala su u titu bezlednu zonu duu od 450
km u starijim glacijalima.

4
 Klimatski uslovi i proces zagleeravanja tokom pojedinih glacijalala
bili su slini; gleeri su se formirali u istim oblastima i irili uglavnom istim
putevima. Glavne razlike su u njihovom rasprostranjenju. Na pr., tokom
pretposlednjeg glacijala oblast Skandinavskog lednikog tita bila je
znatno vea od oblasti koji je pokrivao ledniki pokriva poslednjeg
glacijala.

Poslednji maksimum irenja Skandinavskog tita vezuje se za

17.000 do 20.000 g. pre n.e. Do 7.000 g. pre n.e. ledniki pokrov se
povukao a do 5.000 veina gleerskih jezika je ili nestala ili svedena na
male dimenzije.

U vreme maksimalnog rasprostratranjenja Skandinavski ledniki

pokrov se spajao sa ledom koji se sputao sa Urala (Severnouralski
ledniki tit), i lednikim pokrovom Barencovog mora, sa centrima
zagleeravanja na visokoplaninskim arhipelazima picberga, Zemlje
Franca Josifa i Nove Zemlje. Tokom glacijala ovo je bio jedinstven pokrov
iznad plitkog elfa Barencovog mora. Skoro cela oblast ovog mora ima
danas dubinu manju od 400 m, to je u uslovima sputanja nivoa mora u
glacijalima omoguavalo formiranje jedinstvenog lednikog pokrova na
ovom prostoru.

Ledniki pokrov Barencovog mora spajao se sa sibirskim lednikim

pokrovom koji se prostirao dalje na istok sve do Laptevskog mora. Sibirski
ledniki tit bio je manji i tanji od Skandinavskog, i imao je za nekoliko
stepeni geografske irine manje rasprostranjenje prema jugu, to se moe
objasniti manjom koliinom vlage koju je primao.

Pored velikog lednikog tita, tipa inlandajsa, koji je pokrivao veliki

deo severne i severozapadne Evrope, u visokim planinama srednje i june
Evrope postojali su mnogobrojni dolinski gleeri tipa dananjih alpskih
glecera, formirani u visokoplaninskim oblastima u kojima su nadmorska
visina i koliina padavina bili takvi da su omogucavali akumulaciju snega i
leda.

Najprostranija takva oblast zagleeravanja nalazila se u Alpima, koji

su tokom glacijala, bili prekriveni sloenim planinskim lednikim titom.
Planinski masiv Alpa prua se na duini od oko 1.050 km, sa visinama od
4.000 do 4.500 m i vie. Danas je oko 3.850 km 2 u Alpima pokriveno
gleerima, dok je u pleistocenu tokom maksimalnog rasprostranjenja led
pokrivao povrinu od 150.000 km 2, i znaajno uticao na klimu u Evropi.
Alpski gleeri su se na severu sputali do nadmorske visine od 500 m, a
na jugu i do visine od 100 m. Visina snene granice sputala se do
1.800-2.000 m, dok se danas u Sredinjim Alpima nalazi na oko 3200 m.

Zagleeravanje u Alpima poinjalo je irenjem dolinskih gleera,

koji su se poveavali sa napredovanjem glacijacija, i meusobno spajali.
Tako se formirao planinski ledniki tit koji je mestimino, iznad dubokih
dolina, dostizao debljinu od 1.500 m, i iz koga su virili, kao nunataci,
samo najvii vrhovi.

5
 U gleerskim dolinama erozija je bila intenzivna. Akumulacijom
morenskog materijala formirani su luni bedemi eonih morena koji
pregradjuju nekadanje gleerske doline, odnosno dananje subalpiske
reke. Na spoljanju stranu eonih morena naslanjaju se akumulativne
fluvioglacijalne terase. Takve terase prate gornje tokove gotovo svih
alpskih reka koje izviru u oblasti nekadanjih gleera. Naroito su brojne i
za stratigrafiju pleistocena znaajne terase desnih dunavskih pritoka u
Bavarskoj i severnoj Austriji: Ilera, Leha, Ilma, Ina, Salzaha i njihovih
pritoka: Ginca, Mindela, Risa i Virma.

Gleeri su se takodje formirali u visokim delovima Pirineja, Kar-

pata, Apenina, kao i na visokim planinama Balkanskog poluostrva,
centralne Evrope, Francuske, Pirinejskog poluostrva i Britanije.

04-02-2 Pleistocenski ledniki pokrovi i gleeri u drugim delovima sveta:

Severna Amerika, Antarktik, Juna Amerika, Australija 6

Veliki deo severnoamerikog kontinenta bio je takodje tokom

pleistocena prekriven ledom. Ledniki pokrov se, tokom svog maksi-
malnog rasprostranjenja, kontinualno pruao preko severne polovine
kontinenta od Atlantika do Pacifika, prekrivajui povrinu veu od 16
miliona km2, to je predstavljalo vie od treine svetskog lednikog
pokrivaa. Nastajao je spajanjem dva lednika pokrova, koji su se irili iz
dve oblasti zagleeravanja, razliitim po karakteru i mestu postanka. U
centralnim i istonim delovima prostirao se Laurentijski ledniki tit, a u
zapadnom delu Kordiljerijski gleerski kompleks.

Najvei ledniki tit bio je Laurentijski. Njegov centar zaglee-

ravanja nalazio se iznad zaliva Hadson. Na istoku se spajao sa
lednikim pokrovom Elzmirovog i Bafinovog ostrva, a preko njih i sa
Grenlandskim inlandajsom. Verovatno su prvo nastali gleerski kopleksi
preko iroke oblasti Labrador- Ungava platoa i na visoravnima arktikih
ostrva, kao to su Bafinovo i Elzmirovo ostrvo, gde najvii vrhovi dostiu
2.400 m, da bi se led zatim irio daleko na zapad i jug preko ravniarskih
terena, obuhvatajui celu istonu Kanadu, i sputajui se na jug prema
Novoj Engleskoj, Ilinoisu, Indijani i Ohaju. Du njegovih zapadnih
granica, kracima koji su se odvajali od glavnog toka leda, dolazio je u
kontakt sa lednickim titom Kordiljera, koji se pruao od Kanadskih
stenovitih planina, preko Aljaske, veeg dela zapadne Kanade i delova
amerikih drava Vaington, Ajdaho i Montana.

Juno od granice kontinualnog lednikog pokrova nalazili su se

brojni odvojeni centri zagleeravanja, skoncentrisani u oblasti visokih
planina ili visoravni (Jeloustonski plato, Siera Nevada itd.).

Najvea povrina na Zemlji danas prekrivena ledom nalazi se na

6
iz Stevanovi, Marovi i Dimitrijevi, 1992, Geologija kvartara, prilagodjeno.

6
Antarktiku, kontinentu koji lei gotovo u celini unutar arktikog kruga, i na
kome se nalazi juni pol. Povrina kontinenta je oko 14 miliona km 2. Oko
90% ove povrine, ne raunajui elf pod ledom, prekriva ledniki
pokrov, a jo oko 50.000 km 2 zauzimaju drugi gleeri. Ledniki tit
Antarktika znaajno utie na globalnu klimu Zemlje jer znatno sniava
temperaturu budui da predstavlja izvor hladne morske vode koja od
Antarktika tee ka niim geografskim irinama.

Najvea masa leda pokriva istoni Antarktik (deo kontinenta

istono od meridijana 0-180. Ledniki tit ima glatku, kupolastu povrinu,
a najveu debljinu, od oko 4 km, dostie istono od pola. Na zapadnom
Antarktiku ledniki pokrov ima niu stensku podlogu, iji veliki deo lei
ispod sadanjeg nivoa mora, a oblik tita komplikuju velike nepravilnosti
obalske linije i reljefa. Na mnogim mestima vrhovi planina probijaju
ledenu povrinu kao nunataci, dok je istoni deo kontinenta, sve do
obala, potpuno prekriven debelim slojem leda.

Veliku povrinu led pokriva i du obala Antarktika, naroito iznad

plitkih zaliva gde se spaja u ledene elfove. elfovi se istanjuju prema
moru i zavravaju klifovima koji mogu biti visoki i do 30 m iznad mora. Od
njih se odlamaju ploasti ledeni bregovi koji mogu biti ogromnih dimenzija,
ak do 30.000 km2.

Starost glacijacije Antarktikog kontinenta je velika. Na osnovu

fosila tercijarnih biljaka utvrdjeno je da je na Antarktiku, pre miocena,
vladala umerena klima. Medjutim, ve u gornjem miocenu led je pokrivao
znatnu povrinu zapadnog Antarktika (tilit na Jones planini datovan je
K/Ar metodom u 10 miliona godina). Od vremena kada se ledniki tit
formirao, s obzirom na poloaj unutar arktikog kruga i veliku nadmorsku
visinu kontinenta, fluktuacije su verovatno bile minorne u odnosu na
njegovu masu. Smatra se da je tokom pleistocena, njegova povrina bila
za oko 10 % vea od dananje.

U Junoj Americi rasprostranjenje zagleerenih oblasti u pleis-

tocenu vezano je za Ande, koji se pruaju du zapadne obale preko celog
kontinenta. Na krajnjem jugu planinski ledniki tit bio je irok oko 200 km
a u svom sredinjem delu imao je debljinu 800 -1.200 m. Juno od 50
geografske irine irio se i do Atlantika, a na severu se suavao, da bi se
negde na 38 geografske irine kontinualno zagleerena oblast
zavravala; dalje na sever javljali su se samo izolovano manji planinski
ledniki titovi, dolinski i cirkni gleeri.

Na Australijskom kontinentu, s obzirom na njegov geografski

poloaj i ogranieno rasprostranjenje visokih planina, gleeri su se u
pleistocenu formirali na ogranienoj povrini od oko 52 km 2, u Snenim
planinama na krajnjem jugu kontinenta. Vea oblast bila je prekrivena
ledom na Centralnom platou Tasmanije, kao i na Novom Zelandu.

7
04-02-3 Nezagleerene oblasti Evrope u pleistocenu

Delovi Evrope nisu se nalazili pod debelim ledenim pokrivaem, ali su

jasno reagovali na klimatske oscilacije tokom pleistocena. Oblasti uz lednike
pokrove nazivaju se periglacijalnim oblastima. Karakteriu ih sledee
vegetacijske zone: niska bunasta i mahovinasta vegetacija pojasa tundre,
zona travnate vegetacije hladnih stepa i zona etinarskih uma ili tajga.
Periglacijalne oblasti imale su veliko rasprostranjenje na evroazijskom, kao i na
severnoamerikom tlu. Za vreme maksimalnog zahladjenja na podruju Evrope
izvan ove oblasti nalazile su se samo mediteranske zemlje. Za periglacijalne
oblasti karakteristini su permafrost ili stalno smrznuto tlo, i taloenje praine
izduvane iz morenskih naslaga lesa.

Permafrost ili stalno smrznuto tlo nastaje u oblastima u kojima je

temperatura tokom veeg dela godine ispod take mrnjenja. Samo njegov
povrinski sloj debljine od nekoliko centimetara do nekoliko metara predstavlja
aktivni sloj, koji se usled sezonskih promena temperature topi i ponovo mrzne.
Danas permafrost zauzima priblino petinu celokupne kopnene povrine sa
debljinama koje variraju u intervalu od 1.000 m na severu do 30 cm na jugu.
Savremeni permafrost na podruju Evroazije 7zauzima oko 12 miliona km2, dok
je u poslednjem glacijalu na tom prostoru prekrivao vie od 22 miliona km2.

Niske temperature spreavaju razlaganje organske materije i kretanje

vode nanie, to onemoguava razvoj zemljita i uzrokuje nagomilavanje
organske materije na povrini. Tokom letnjeg perioda led se topi tokom dana,
ali se ponovo smrzava tokom noi proces poznat kao krioturbacija. U takvim
uslovima zemljite menja strukturu, slojevi se deformiu, a u nekim oblastima
nastaju karakteristini oblici reljefa i deformacija u stenama kao to su
poligonalna tla, pingosi, ledeni klinovi, kameni prstenovi, "kamene pruge" i dr.

Les je stena koja nastaje u uslovima hladne i suve pleistocenske klime.

Jaki vetrovi koji duvaju preko kontinenta u vreme postojanja lednikih pokrova,
izduvavaju prainu iz glacijalnih morena i taloe je juno od lednikih pokrova
na prostorima koje prekriva stepska vegetacija.
Naslage lesa karakterie smena horizonata lesa i pogrebenih zemalja
horizonti lesa se taloe u glacijalima, a u interglacijalima, kada prestaje
navejavanje praine, formira se vegetacijski pokriva i otpoinju pedogenetski
procesi. U narednom glacijalu, ponovo dolazi do navejavanja praine, i do
prekrivanja zemljita. Pogrebene zemlje na profilima lesnih naslaga,
predstavljaju fosilna zemljita, stvarana u interglacijalima, ili interstadijalima.
Lesne naslage u Evroaziji ine skoro 20 milona km2 tla najplodnijeg
zemljita, jer se na lesu formira najplodniji tip zemljita, ernozem. Pored
evropskog tla, lesne naslage se prostiru i u azijskom delu Rusije (Kazahstan),
na podruju Mandurije i Kine, oblasti prerija Severne Amerike i u pampaskim
stepama u Junoj Americi.
Na podruju Evrope lesne tvorevine prostiru se od atlantske obale na
zapadu, preko ua reke Rajne, Bavarske, eke, Donje Austrije i Moravske,
Panonske nizije, Karpata (gde se javlja sve do 1.200 m nadmorske visine),
obodu Dakijskog basena, severne Bugarske, Vlake i Moldavije. iroke i
7
VELIKO, 1982 i dr.

8
debele naslage ovog sedimenta nalaze se na podruju Ukrajine i june Rusije
(izmedju dnjeprovskodonskih eonih morena na severu i Crnog mora na jugu).
Debljina mu je prilino neujednaena: od 30 m na podruju Panonske nizije i
ua reke Rajne, do 80 m na podruju Ukrajine.

Za periglacijalne oblasti karakteristini su takodje i sistemi renih

terasa. Postanak renih terasa je sloen, i one mogu nastajati i tokom glacijala
i tokom interglacijala.Tokom glacijala, kada se sputao nivo svetskog mora,
reke su se dublje usecale u svoja korita, i na taj nain stvarale rene terase.
Klimatske oscilacije su dovodile do promena u vegetaciji koje su imale veliki
uticaj na intenzitet erozije i akumulacije u renim dolinama. U interglacijalima, u
uslovima humidne klime postojalo je obilje uma koje su spreavale povrinsku
denudaciju, dok je u toku hladnih razdoblja, kad je uma zamenjivana niskom
vegetacijom tundre i stepe, erozija bila intenzivirana, a reke nosile velike
koliine materijala i akumulirale ih u donjim delovima tokova. Usecanjem korita
u ve akumulirane slojeve ljunka formiraju se rene terase.
Na primer, na Dunavu kod Bea je izdvojeno pet renih terasa: prve dve
su pliocenske starosti, sledee tri su pleistocenske, a najmladja, peta, je
holocenske starosti.
Dok su beke terase uglavnom ljunkovite, rene terase kod
Budimpete izgradjuju preteno sitnozrne i finozrne naslage, ukljuujui i les.
Tu je izdvojeno sedam terasa, pri emu tri najvie odgovaraju pliocenu, tri nie
pleistocenu, a najmladja, visoka samo nekoliko metara, holocenu.
U oblasti Djerdapa i Negotinske Krajine J.Cviji (1908) izdvojio je sistem
prostranih terasa koji se sastoji od sedam nivoa.
U Nemakoj, u slivnom podruju Zale i Elstera utvrdjeno je postojanje
15 renih terasa: sedam donjopleistocenskih, pet srednjepleistocenskih i tri
gornjopleistocenske.

04-02-4 Promene obalskih linija

Smenjivanje glacijacija i interglacijacija na kontinentima severne

hemisfere imalo je za posledicu kolebanje nivoa svetskog mora, odnosno
sputanje nivoa svetskog mora u glacijalima, i njegovo ponovno izdizanje
u interglacijalima. U proseku, nivo mora u glacijalima bio je preko 100 m
nii nego danas. Ovo je uticalo na promene obalskih linija, spajanje
kontinenata i ostrva sa kopnom u glacijalima, i njihovo ponovno
razdvajanje u interglacijalima.

Uspostavljanje veze izmedju kontinenata i spajanje ostrva s kopnom

omoguilo je naseljavanje ranije nenaseljenih oblasti. Na primer, uspostavljanje
veze izmedju Sibira i Aljaske, odnosno Azijskog i Severnoamerikog
kontinenta u poslednjem glacijalu, omoguilo je naseljavanje Severne i June
Amerike. Na mestu dananjeg Beringovog moreuza, nalazilo se u poslednjem
glacijalu kopno iroko oko 1000 km, a cirkulacija izmedju Arktikog i Tihog
okeana bila je obustavljena.

Opadanje nivoa svetskog mora za nekih 200 m omoguilo je i

naseljavanje Australije, pre priblino 45000 godina, a po nekim podacima i pre
60000 godina, jer je smanjilo razdaljinu izmedju kontinenta i susednih ostrva,

9
Nove Gvineje i Tasmanije, i razdaljinu izmedju ovih ostrva i jugoistone Azije.

Takodje, tokom poslednjeg glacijala, Indoneansko poluostrvo je bilo

povezano sa Borneom, Sumatrom i Javom.

U Evropi, Severno more je bilo daleko na zapadu u odnosu na dananje

prostiranje. Britanska ostrva zajedno sa Lofotskim i etlandskim bila su
spojena sa evropskim kontinentom.

Baltiko more za vreme glacijala u donjem i srednjem pleistocenu nijje

postojalo, jer se, preko prostora koji danas zauzima, iz pravca Skandinavije
prema jugu pruao ledniki tit. Tek krajem poslednjeg glacijala, sa otapanjem
leda nastaje Baltiki basen koji prolazi kroz jezersku fazu ("ancilusovo more") i
marinsku ("joldijsko more"), sve do uspostavljanja iroke veze sa okeanom.
Jedno vreme je Baltiko more dugakim moreuzom, koji se pruao preko
Finske, bilo spojeno sa arktikim basenom, odnosno Belim morem.
Zahvaljujui primeni metode C 14 za odredjivanje apsolutne starosti,
brojanja metodom trakastih glina (varvi) i rezultatima palinoloke analize,
izvreno je ralanjavanje holocena na faze kroz koje je prolazilo
Baltiko more, i izraunato njihovo trajanje u godinama. Ovo
ralanjavanje posluilo je kao osnova za podelu kasnog glacijala i
holocena, koja danas ima iroku primenu ne samo u oblasti Baltika, ve
u Evropi uopte.

Jadransko more zauzimalo je mnogo manju povrinu u poslednjem

glacijalu nego danas. Pre oko 25000 godina nivo svetskog mora bio je za
oko 100 m nii od dananjeg, pa je severni deo Jadranskog basena bio
kopno preko koga su se odvijale migracije biljnog i ivotinjskog sveta i
kontakti izmedju paleolitskih zajednica koje su naseljavale Balkansko i
Apeninsko poluostrvo. Reka Po bila je tada preko 300 kilometara dua i
ulivala se u more priblino na crti Gargano-Palagraa-Mljet. Srednjejadranska i
severnojadranska ostrva bila su spojena s kopnom. Reka Neretva ulivala se u
more ispred dananjih ostrva Visa i Korule.

10