Frank Wilczek

NA CIEKACH
NAUKI
 Spis treci

O t y t u l e ..........................................................................................................................................9
W s k a z w k i d la c z y te ln ik w ............................................................................................... 11

C z I P o c h o d z e n ie m a s y .................................................................................................. 13
R o z d z ia I . Isto ta r z e c z y .....................................................................................................1 5
R o z d z ia 2. Z e r o w e p ra w o N e w t o n a ...............................................................................33
R o z d z ia 3. D ru g ie p ra w o E in s te in a .............................................................................. 30
R o z d z ia 4 . C o lic z y si w m a t e r i i.................................................................................34
R o z d z ia 5. U k ry ta h y d ra .....................................................................................................38
R o z d z ia (>. B ity b y t u ............................................................................................................. 4 4
R o z d z ia 7 . U c ie le n ie n ie s y m e tr ii.................................................................................79
R o z d z ia 8 . S ia tk a (trw a o e te r u ) .................................................................................... 85
R o z d z ia 9 . L ic z e n ie m a t e r i i.......................................................................................... 124
R o z d z ia 1 0 . P o c h o d z e n ie m a s y .................................................................................... 1 4 0
R o z d z ia V I . M u z y k a S ia tk i: p o e m a t w d w c h r w n a n ia c h ......................... 145
R o z d z ia 1 2 . G b o k a p r o s t o t a ....................................................................................... 1 47

C z II S a b o g r a w ita c ji............................................................................................... 155

R o z d z ia 1 3 . C z y g ra w ita c ja jest saba? W p ra k ty c e : t a k ................................. 156
R o z d z ia 1 4 . C zy g ra w ita c ja jest saba? W te o r ii: n i e ....................................... 1 58
R o z d z ia 1 5. W a c iw e p y t a n ie .................................................................................... 1 8 1
R o z d z ia 1 6 . P i k n a o d p o w ie d .................................................................................1 f)2

C z III C zy p i k n o jest p r a w d ? .............................................................................. ' 7 '

R o z d z ia 1 7 . U n ifik a c ja : p ie w s y r e n y ...................................................................... 172
R o z d z ia 1 8 . U n ifik a c ja : n ie w y ra n y o b ra z p o d ru g ie j s tro n ie s z y b y 185
R o z d z ia 1 9 . P ra w d y fik a c ja ............................................................................................
R o z d z ia 2 0 . U n ifik a c ja V S U S Y ................................................................................. ' 92
R o z d z ia 2 1 . U p ro g u n o w e g o z o te g o w ie k u ..................................................... 199

E p ilo g : G a d k i k a m y k , a d n a m u s z la ............................................................................ 2 9 2

P o d z i k o w a n ia ......................................................................................................................2
D o d a te k A . C z s tk i m a j m as, w ia t m a e n e r g i ...................................... 2 1 5
D o d a te k B. W ie lo w a rs tw o w y , r n o k o lo ro w y k o sm icz n y n a d p rz e w o d n ik . . 219
D o d a te k C . O d p o z b a w io n y c h b d w " m o d e li d o (niem al) p o p ra w n e j id e i 225
S o w n ik .......................................................................................................................................... 2 2 9
U w a g i............................................................................................................................................. 2 5 7
L ite ra tu ra u z u p e n ia j c a ..................................................................................................... 2 8 9
I n d e k s .......................................................................................................................................... 28 4
 O tytule

N ie z n o n a le k k o b y tu - ta k b rz m i ty tu z n a n e j p o w ie c i M ila n a K uncery,
je d n e j z m o ic h u lu b io n y c h k si e k. T ra k tu je o n a o w ie lu s p ra w a c h , ale n a j
w a n ie js z a jest w n ie j c h y b a p r b a d o s z u k a n ia si p ra w id o w o c i i z n a c z e n ia
w p o z o rn ie p r z y p a d k o w y m , d z iw n y m i cza sa m i o k ru tn y m w ie c ie , w k t ry m
y je m y . O c z y w i c ie s p o s b , w ja k i K u n d e ra z m a g a si z ty m i p ro b le m a m i,
w y k o rz y s tu j c n a rra c j i s ztu k , je st o d m ie n n y o d te g o , ja k i ja p rz y j e m w n i
n ie js z e j k si c e , w k t re j p o s u g u j si n a u k i (lekk) filo z o fi . P rz y n a jm n ie j
w m o im p rz y p a d k u z ro z u m ie n ie u k ry te j g b o k o s tru k tu ry rze czyw isto ci spra
w io , e B yt sta si n ie ty lk o zn o n y, a le w r c z m a g ic z n y - i c z a ro w n y. Std
N ie z n o n a Lekko b y tu .
T y tu te n m a r w n ie n ie c o a rto b liw y w y d w i k . G w n y m w tk ie m n i
n ie js z e j k si k i jest fa k t, e u d a o n a m si p o k o n a o d w ie c z n sp rze czn o
m i d z y p o c h o d z c y m z n ie b io s w ia te m a z ie m s k m a te ri . W e w sp cze sn e j
fiz y c e is tn ie je ty lk o je d n a fo rm a b y tu i b a rd z ie j p rz y p o m in a o n a tra d y c y jn
id e w ia ta n i k la sy c zn id e m a te rii. Std Lekko b y tu .
 Wskazwki dla czytelnikw

P o d s ta w o w y u k a d n in ie js z e j k si k i jest n a jp ro s ts z y z m o liw y c h : zostaa

o n a s k o n s tru o w a n a ta k , a b y m o n a j b y o c z y ta ro z d z ia za ro z d z ia e m ,
o d p o c z tk u d o k o c a . D o d a tk o w o je d n a k z a m ie c ie m w n ie j r w n ie :
R o z b u d o w a n y s o w n ik , e b y c ie si n ie p o ty k a li o n ie z n a n e o k re le n ia
a n i n ie m u s ie li z a g l d a p i d z ie s i t s tro n w s te c z d o m ie jsc a , w k t ry c h b y y
o n e w c z e n ie j o b ja n io n e . W s o w n ik u d o d a e m n a w e t k ilk a a rt w .
U w a g i k o c o w e , w k t ry c h ro z w ija m p e w n e s z c z e g o w e k w e s tie , p o
d a m la d e m n ie k t r y c h is to tn y c h w tk w o ra z z a m ie s z c z a m o d w o a n ia
d o in n y c h d z ie i r d e .
Trzy d o d a tk i. P ie rw s ze d w a p o g b ia j d y sk u sje z a p o c z tk o w a n e w ro z
d z ia a c h , o d p o w ie d n io , trz e c im i s m y m ; w tr z e c im d o d a tk u z a m ie c ie m
re la c j z p ie rw s z e j r k i z d o k o n a n ia o d k ry c ia , o k t ry m m o w a w ro z d z ia le
d w u d z ie s ty m .
O p r c z te g o p rz y g o to w a e m s tro n in te rn e to w w j z y k u a n g ie ls k im
- fra n k w ilc z e k .c o m - na k t re j m o n a z n a le d o d a tk o w e ilu s tra c je , o d sya cze
i n a jn o w s z e in fo rm a c je z w i z a n e z n in ie js z ksik.
C zy ta j c ksik, m o e c ie p o u k o c z e n iu o d p o w ie d n ic h ro z d z ia w przej
d o le k tu ry z w i z a n y c h z n im i d o d a tk w a lb o z a c z o d ra zu k o le jn y ro z d z ia ,
k t ry r w n ie w ta k im p rz y p a d k u p o w in ie n b y w p e n i z ro z u m ia y . Po n a p i
saniu ro z d z ia u s m e g o z a s ta n a w ia e m si, c zy n ie p o w in ie n e m u s u n czci
z a w a rte g o w n im m a te ria u , a le o s ta te c z n ie n ie m o g e m si na to z d o b y .
D la te g o jest w n im w ie le ha a su o N ic .
 Cz I
Pochodzenie masy

M a te ria n ie jest ty m , c z y m si w y d a je . Jej n a jb a rd z ie j o c z y w is t w a sn o

- n a z y w a n r n ie : o p o re m w o b e c ru c h u , b e z w a d n o c i lu b m as - m o n a
z ro z u m ie d u o le p ie j, p o s u g u j c si z u p e n ie in n y m i p o j c ia m i. M asa z w y k e j
m a te rii jest p rz e ja w e m e n e rg ii b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h s k a d n ik w , k t re sam e
m asy n ie p o s ia d a j . R w n ie p rze strze nie jest ty m , czy m si w y d a je . W p iz e -
s trz e n i, k t ra n a szym o c z o m ja w i si ja k o z u p e n ie p u sta , u m y s y p o z w a la j
n a m o d k ry z o o n e ro d o w is k o k ip i c e w p ro s t o d y w io o w e j a k ty w n o c i.
 R ozdzia 1

Istota rzeczy

W s z e c h w ia t n ie je s t ta k i ja k k ie d y a n i taki, ja k i si w y d a je .

O c o w ty m w s z y s tk im c h o d z i? L u d z ie ro z m y la j c y n a d o ta c z a j c y m ich
ro z le g y m w ia te m , r n o ro d n y m i i cz sto z a d z iw ia j c y m i d o w ia d c z e n ia m i,
ja k ie p rz y n o s i y c ie , a ta k e n a d p e rs p e k ty w m ie rc i, c z s to z a d a j s o b ie
to w a n ie p y ta n ie . P o s z u k u je m y o d p o w ie d z i w w ie lu m ie js c a c h : w s ta ro y t
nych p is m a c h z a c h o w a n y c h d o naszych cza s w tra d y c ja c h , m io ci i m d ro ci
in n y c h lu d z i, u tw o ra c h m u z y c z n y c h i s ztu ka c h p i k n y c h . K ade z ty c h r d e
m a n a m co d o z a o fe ro w a n ia .
G d y p o d e jd z ie m y je d n a k d o tego p ro b le m u lo g ic z n ie , p ie rw s z y m k ro k ie m
w p o s z u k iw a n iu o d p o w ie d z i p o w in n o b y z ro z u m ie n ie , c z y m jest o w o c o ".
N asz w ia t sam m o e n a m p o w ie d z ie k ilk a w a n y c h i z a d z iw ia j c y c h rzeczy.
T e m u w a n ie jest p o w i c o n a n in ie js z a ksika. C h c ia b y m p o s ze rzy w a sze
z ro z u m ie n ie te g o , c z y m je s t o w o c o ", w k t ry m w szyscy si z n a jd u je m y .

Zmysty a modele wiata

Z a u w a m y na p o c z tk u , e nasze m o d e le w ia ta b u d u je m y z d z iw n y c h
s u ro w c w : p o s u g u je m y si n a rz d z ia m i d o p rz e tw a rz a n ia s y g n a w z a p r o
je k to w a n y m i" p rz e z e w o lu c j s p e c ja ln ie w c e lu filtro w a n ia in fo rm a c ji p o c h o
d z c y c h z W s z e c h w ia ta , k t ry a b u z u je o d ich n a d m ia ru , i tw o rz e n ia z te g o
z a le d w ie k ilk u s tru m ie n i d a n y c h w e j c io w y c h .
S tru m ie n ie d a n y c h ? Ich b a rd z ie j s w o js k ie n a z w y to w z ro k , s u ch , w c h
i ta k d a le j. U y w a j c j z y k a n a u k o w e g o , p o w ie d z ie lib y m y , e w z ro k su y
d o p r b k o w a n ia p ro m ie n io w a n ia e le k tro m a g n e ty c z n e g o w p a d a j c e g o p rze z
n ie w ie lk ie o tw o r k i w o c z a c h i w y b ie r a n ia je d y n ie w s k ie g o p a sm a b a rw
z e z n a c z n ie s ze rs ze g o w id m a . S u c h p o z w a la n a m n a to m ia s t m o n ito r o w a
c i n ie n ie p o w ie trz a w p o b li u b o n y b b e n k o w e j, w c h za u m o liw ia p rz e
p ro w a d z e n ie s w o is te j a n a liz y c h e m ic z n e j p o w ie trz a o d b ija j c e g o si o d b o n y
lu z o w e j nosa. In n e z m y s y d a j o g ln in fo rm a c j o p rz y s p ie s z e n iu naszego
c ia a (zm ys k in e s te ty c z n y ), te m p e ra tu rz e i c i n ie n iu w o k je g o p o w ie rz c h n i
(d o ty k ), p o z w a la j p rz e p ro w a d z i k ilk a d o s y p ro s ty c h p o m ia r w s k a d u c h e
m ic z n e g o s u b s ta n c ji z n a jd u j c y c h si na j z y k u (sm ak) i p o d a j je s zc z e k ilk a
m n ie j is to tn y c h d a n y c h .
D z i k i ty m z m y s o m nasi p rz o d k o w ie - ta k ja k m y m o g li s k o n s tru o w a
bogaty, d y n a m ic z n y m o d e l w iata, p o z w a la j c y s zy b ko re a g o w a na d o c ie ra j c e
d o n ic h b o d c e . N a jw a n ie js z y m i s k a d n ik a m i te g o m o d e lu s o b ie k ty m n ie j
w i c e j s ta e (ta k ie ja k in n i lu d z ie , z w ie rz ta , ro lin y, skay, S o c e , g w ia z d y ,
o b o k i.. .) ; n ie k t re z n ic h si p rz e m ie s z c z a j , s n ie b e z p ie c z n e , n a d a j si
d o z je d z e n ia , a in n e - w y b r a n a i s z c z e g ln ie in te re s u j c a n ie w ie lk a ic h g ru p a
- s p o c i g a j c y m i p a rtn e ra m i p c i p rz e c iw n e j.
D z i k i z a s to s o w a n iu p rz y rz d w w z m a c n ia j c y c h z m y s y u d a o n a m si
o d k ry je s z c z e b o g a ts z y w ia t. C d y w la ta c h s ie d e m d z ie s i ty c h X V II w ie k u
A n to n ie van L e e u w e n h o e k s p o jrz a na w ia t p rz e z p ie rw s z y p o rz d n y m ik r o
s k o p , u jrz a z u p e n ie n ie s p o d z ie w a n ie u k ry te d o ty c h c z a s p o z io m y is to t y
w y c h . M w i c : k r tk o , o d k ry b a k te rie , p le m n ik i i w i z k i w k ie n m i n io w y c h .
D z is ia j w ie m y , e b a k te rie w y w o u j w ie le c h o r b (ale ta k e p rzy n o sz n a m
lic z n e k o rz y c i), za d z ie d z ic z e n ie c e c h o d p o w ie d z ia ln y jest m a le k i p le m n ik
(m w i c d o k a d n ie j, w p o o w ie ), a z d o ln o d o p o ru s z a n ia si z a w d z i c z a m y
w a n ie o w y m w k n o m m i n io w y m . P o d o b n ie g d y w d ru g im d z ie s i c io le c iu
X V II w ie k u G a lile u s z p o raz p ie rw s z y s k ie ro w a te le s k o p w n ie b o , z o b a c z y
b o g a c tw o n o w y c h o b ie k t w : o d k ry p la m y na S o c u , g ry na K si ycu , k si
y c e Jow isza i n ie z lic z o n e g w ia z d y D ro g i M le c z n e j.
N a jd o s k o n a ls z y m je d n a k n a rz d z ie m w z m a c n ia j c y m d z ia a n ie z m y s w
jest m y l c y ro z u m . D z i k i n ie m u m o e m y u w ia d o m i s o b ie , e w ia t jest
bogatszy, n i m o n a b y s d zi na p o d s ta w ie te g o , c o w id z im y , a p o d w ie lo m a
w z g l d a m i jest w r c z z u p e n ie inny. Z a p o m o c sam ej a n a liz y b o d c w o d b ie
ra n ych w d a n y m m o m e n c ie p rze z z m y s y n ie d a si o d k ry w ie lu k lu c z o w y c h
fa k t w z w i z a n y c h ze w ia te m . N a s t p s tw o p r ro k u p o w i z a n e z ro c z n y m
c y k le m w s c h o d w i z a c h o d w S o ca , o b ra c a n ie si g w ia z d na n o c n y m n ie b ie
czy b a rd z ie j z a w ie , ale w c i m o liw e d o p rz e w id z e n ia ru c h y Ksiyca i p la n e t
 s _
Istota rze c z y I /

oraz ich z w i z e k z z a m ie n ia m i - tych w z o rc w n ie dostrzeem y, jeli b d z ie m y

po le ga je d y n ie na w z ro k u , su ch u czy p o w o n ie n iu . M yl cy u m ys m o e je je d
nak o d k ry . A g d y ju d o s trz e e te p ra w id o w o c i, u m ys ta k i s zyb ko z o rie n tu je
si, e s o n e d u o b a rd z ie j re g u la rn e n i p ra k ty c z n e zasady, k t ry m i k ie ru je m y
si, tw o rz c p la n y i s n u j c m a rz e n ia . G bsze, u k ry te regularnoci m a j z w i z e k
z lic z b a m i i g e o m e tri : m w i c k r tk o , z m a te m a ty c zn d o k a d n o c i .
In ne u k ry te p ra w id o w o c i stay si w id o c z n e d z i ki ro z w o jo w i te c h n ik i oraz,
c o n ie z w y k e , s z tu k i. B u d o w a s tru n o w y c h in s tru m e n t w m u z y c z n y c h jest tego
p i k n y m i n ie z w y k le w a n y m z h is to ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia p rz y k a d e m .
O k o o ro k u 6 0 0 p .n .e . Pitagoras z a u w a y , e d w i k i liry b rz m i n a jb a rd z ie j
z g o d n ie w te d y , g d y s to s u n e k d u g o ci stru n jest p ro stym u a m k ie m lic z b c a k o
w ity c h . Z a in s p iro w a n i te g o ty p u w s k a z w k a m i z w o le n n ic y Pitagorasa d o k o n a li
n ie z w y k e g o , in tu ic y jn e g o kro k u w prz d . P rze w id zie li m o liw o istnienia innych
ty p w m o d e li w ia ta , w m n ie js z y m s to p n iu o p ie ra j c y c h si na p rz y p a d k o w y c h
in fo rm a cja c h o d b ie ra n y c h przez nasze zmysy, a b a rd zie j d o stro jo n ych d o skrytych
h a rm o n ii N a tu ry i w e fe k c ie le p ie j o d d a j c y c h rze czyw isto, la k w a n ie naley
o d c z y ty w a m o tto b ra c tw a p ita g o re jc z y k w : W szystko jest liczb .
R e w o lu c ja n a u k o w a X V II w ie k u z a cz a p o tw ie rd z a o w e m a rz e n ia sta
ro y tn y c h G re k w . W y n ik ie m te g o p rz e w ro tu b y y zasady d y n a m ik i i p ra w o
g ra w ita c ji Iza a ka N e w to n a . D z i k i ty m p ra w o m m o n a b y o p rz e p ro w a d z i
d o k a d n e o b lic z e n ia ru c h u p la n e t i k o m e t, sta y si o n e r w n ie p o t n y m i
n a rz d z ia m i d o o p is u ru c h u m a te rii w o g le .
A p rz e c ie p ra w a N e w to n a d zia a j w m o d e lu w ia ta , k t ry b a id z o o d b ie g a
o d na szych c o d z ie n n y c h w y o b ra e . P o n ie w a p rze s trz e n e w to n o w s k a jest
n ie s k o c z o n a i je d n o ro d n a , Z ie m ia i je j p o w ie rz c h n ia n ie s ja k im i szczeglnie
w y r n io n y m i m ie js c a m i. K ie ru n k i g ra ", d i n a b o k i s w g ru n c ie rzeczy
d o s ie b ie p o d o b n e . N a w e t stan s p o c z y n k u n ie jest u p rz y w ile jo w a n y w z g l
d e m ru c h u je d n o s ta jn e g o p ro s to lin io w e g o . N ic z te g o n ie p a su je d o naszych
c o d z ie n n y c h d o w ia d c z e . N ie d a w a o to s p o k o ju w s p c z e s n y m N e w to n a ,
a n a w e t je m u s a m e m u . (N ie b y z a d o w o lo n y z e w z g l d n o c i ru c h u , m im o
e lo g ic z n ie w y n ik a o n a z je g o r w n a , a b y w i c je j u n ik n , z a p ro p o n o w a
is tn ie n ie a b s o lu tn e j" p rz e s trz e n i, w z g l d e m k t re j m o n a z d e fin io w a p ra w -
d z iw y stan s p o c z y n k u i ru c h ).
K o le jn y w ie lk i p o s t p d o k o n a si w X IX w ie k u , g d y Jam es G le rk M a x
w e ll p rz e d s ta w i r w n a n ia e le k try c z n o c i i m a g n e ty z m u . Te n o w e r w n a n ia
 I
18 Lekko bytu

o b j y z n a c z n ie szerszy za kre s z ja w is k , m i d z y in n y m i z a r w n o z n a n e w c z e
n ie j, ja k i p rz e w id y w a n e d o p ie r o ro d z a je w ia ta (k t re o b e c n ie n a z y w a m y
na p rz y k a d p ro m ie n io w a n ie m u ltra fio le to w y m i fa la m i r a d io w y m i) , i u m ie
c iy je w p re c y z y jn y m m a te m a ty c z n y m m o d e lu w ia ta , je d n a k p o d o b n ie ja k
w c z e n ie j w y m a g a o to o d p o w ie d n ie g o d o s to s o w a n ia z n a c z n y c h o b s z a r w
na szego p o s trz e g a n ia rz e c z y w is to c i. Tam g d z ie N e w to n o p is y w a ru c h c z
ste k p o d w p y w e m g ra w ita c ji, r w n a n ia M a x w e lla z a p e n ia y p rz e s trz e gr
p l i e te r w . W e d u g M a x w e lla to , c o nasze z m y s y o d b ie ra j ja k o p ust
p rz e s trz e , je s t w rz e c z y w is to c i m ie js c e m w y s t p o w a n ia n ie w id z ia ln y c h p l
e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h , k t re w y w ie ra j si na o b s e rw o w a n p rze z
nas m a te ri . C h o c ia na p o c z tk u b y y o n e je d y n ie tw o r a m i m a te m a ty c z n y
m i, p o la s z y b k o w y s z y z r w n a i z a c z y y w a s n y m y c ie m . Z m ie n n e
p o la e le k try c z n e p o w o d u j p o w s ta n ie p l m a g n e ty c z n y c h , a z m ie n n e p o la
m a g n e ty c z n e - p o ja w ie n ie si p l e le k tr y c z n y c h . P ola te m o g z a te m si
w z a je m n ie p o b u d z a , d a j c p o c z te k s a m o n a p d z a j c y m si z a b u rz e n io m ,
k t re ro z c h o d z si z p r d k o c i w ia ta . O d c z a s w M a x w e lla ro z u m ie m y ,
c w ic ito je s t w a n ie ta k im z a b u rz e n ie m .
O d k ry c ia N e w to n a , M a x w e lla i w ie lu in n y c h g e n ia ln y c h lu d z i z n a c z n ie
p o sze rzyy lu d z k w y o b ra n i . Jednak d o p ie ro w fizy c e w ie k u XX i XXI m a rz e n ia
p ita g o re jc z y k w z a c z y n a p ra w d p rz y n o s i o w o c e . W m ia r ja k nasz o p is
p o d s ta w o w y c h p ro c e s w sta je si c o ra z p e n ie js z y , z a c z y n a m y c o ra z w i c e j
d o s trz e g a , a ta k e p a trz e w s p o s b in n y n i d o t d . S kryta g b o k o s tru k tu ra
w ia ta r n i si z n a c z n ie o d te g o , c o w id a na je g o p o w ie r z c h n i. Z m y s y ,
z k t r y m i si ro d z im y , n ie s d o s to s o w a n e d o p o s trz e g a n ia n a jp e n ie js z y c h
i n a jb a rd z ie j d o k a d n y c h z n a n y c h n a m m o d e li w ia ta . Z a c h c a m w ic: d o p o
s ze rz en ia w a sz e g o o b ra z u rze c z y w is to c i.

Moc, sens i metoda

G d y b y e m n a s to la tk ie m , p o c i g a a m n ie id e a , e za z w y c z a jn y m w y g l
d e m rz e c z y k ry j si w ie lk ie m o c e i ta je m n e z n a c z e n ia *. F a s c y n o w a y in n ie
s z tu c z k i m a g ic z n e i c h c ia e m z o sta ilu z jo n is t . Je d n a k ju p ie rw s z y z e s ta w
d o w y k o n y w a n ia s z tu c z e k p rz y n i s c a k o w ite ro z c z a ro w a n ie . P rz e k o n a e m

* Wci w ydaje mi si to atrakcyjne!

 I
Istota rze c z y 19

si, e ta je m n ic m a g ii n ie b y a ja k a p r a w d z iw a m o c , a le je d y n ie s p ry tn e
o s z u s tw o .
P n ie j u rz e k a m n ie re lig ia : w s z c z e g ln o c i w ia ra K o c io a rz y m s k o
k a to lic k ie g o , w k t re j si w y c h o w a e m . D o w ie d z ia e m si, e za z w y c z a jn y m
w y g l d e m rz e c z y k ry j si ta je m n e z n a c z e n ia i w ie lk ie m o c e , na k t re m o n a
w p y w a m o d litw i ry tu a a m i. Je d n a k w m ia r ja k c o ra z le p ie j p o z n a w a e m
na u k , o k a z y w a o si, e n ie k t re p o j c ia i w y ja n ie n ia p o d a n e w s ta ro y tn y c h
w i ty c h te k s ta c h w y d a j si c a k o w ic ie b d n e ; a g d y d o w ie d z ia e m si w i c e j
o h is to rii i h is to rio g ra fii (p i m ie n n ic tw ie h is to ry c z n y m ), p ra w d z iw o n ie k t ry c h
o p o w ie c i z a w a rty c h w ty c h te k s ta c h staa si b a rd z o w tp liw a .
N a jb a rd z ie j je d n a k ro z c z a ro w u j c e b y o n ie to , e w i te p ism a z a w ie ra j
b d y , le cz to , e b le d n w o b e c in n y c h r d e w ie d z y . W p o r w n a n iu z ty m ,
c z e g o d o w ia d y w a e m si, p o z n a j c n a u k , m ia y o n e d o z a o fe ro w a n ia n ie
w ie le p r a w d z iw ie z a d z iw ia j c y c h i g b o k ic h p rz e m y le , ja k a w iz ja m o e
si r w n a z p o j c ia m i n ie s k o c z o n e j p rz e s trz e n i, o lb r z y m ic h p o a c i c z a
su, o d le g y c h g w ia z d w ie lk ic h ja k nasze S o ce , a n a w e t je szcze w i ks z yc h ?
U k ry ty c h si i n o w y c h , n ie w id z ia ln y c h r o d z a j w w ia ta "? C zy te z p o t n
e n e rg i , k t r lu d z ie m o g lib y n a u c z y si w y z w a la i w y k o rz y s ty w a d z i k i
z r o z u m ie n iu p ro c e s w n a tu r a ln y c h ? D o s z e d e m d o w n io s k u , e je e li B g
is tn ie je , d u o w i k s z e w ra e n ie w y w ie r a Jego (a lb o Jej, a m o e Ich) d z ie o
w id o c z n e w w ie c ie n i w ia d e c tw o p rz e k a z a n e w s ta ryc h k si g a ch - o ra z
e m o c w ia ry i m o d litw y je st u lo tn a i z a w o d n a w p o r w n a n iu ze z d a rz a j c y m i
si na c o d z ie c u d a m i m e d y c y n y i te c h n ik i.
- Z a ra z, za ra z - ju sysz s p rz e c iw lu d z i w ie rz c y c h , w tra d y c y jn y m z n a
c z e n iu te g o s o w a - p rz e c ie b a d a n ia n a u k o w e w ia ta p rz y ro d y n ie p o z w a la j
n a m o d k ry je g o sensu.
O d p o w ia d a m na to: d a jcie im szans. N auka o d k ry w a n ie zw ykle zad ziw ia j ce
fa k ty d o ty c z c e te g o , czym jest w ia t. C zy s d zicie , e m o liw e je st z ro z u m ie n ie
je g o z n a c z e n ia b e z w cz e n ie js z e g o d o w ie d z e n ia si, c z y m o n jest?
W czasach G a lile u s z a p ro fe s o ro w ie filo z o fii i te o lo g ii - d z ie d z in y te b y y
w w c z a s n ie ro z c z n e - pisali d u g ie ro z p ra w y na te m a t n a tu ry rze c z yw is to ci,
s tru k tu ry W s z e c h w ia ta i s p o so b u fu n k c jo n o w a n ia w ia ta , w y k o rz y s tu j c w y
r a fin o w a n e m e ta fiz y c z n e w y w o d y . W ty m sa m y m czasie G a lile u s z d o k o n y w a
p o m ia r w p r d k o c i to c z e n ia si k u li p o r w n i p o c h y e j. C za p ro z a ic z n e
z a j cie ! Jednak u c zo n e w yw o d y , c h o nie b ra ko w a o im ro zm a ch u , b yy niejasne.
 20 Lekko bytu

B a d a n ia G a lile u s z a o k a z a y si za to ja s n e i p re c y z y jn e . Stara m e ta fiz y k a n ig d y

si n ie ro z w in a , n a to m ia st d z ie o G a lileu sza w y d a o o b fite i p o p e w n y m czasie
s p e k ta k u la rn e o w o c e . G a lile u s z o w i ta k e z a le a o na z n a le z ie n iu o d p o w ie d z i
na w ie lk ie p y ta n ia , ale u w ia d o m i s o b ie , e z d o b y c ie w ia ry g o d n y c h w y ja n ie
w y m a g a c ie rp liw o c i i p o k o ry w o b e c fa k t w .
P yn ca z te j o p o w ie c i n a u k a z a c h o w u je s w o j w a n o r w n ie d z is ia j.
N a jle p s z y m s p o s o b e m na u p o ra n ie si z w ie lk im i fu n d a m e n ta ln y m i p y ta n ia m i
b d z ie z a p e w n e p ro w a d z e n ie d ia lo g u z N a tu r . M u s im y p o s ta w i p re c y z y jn e
p y ta n ia p o m o c n ic z e , d z i k i k t ry m N a tu ra b d z ie m ia a o k a z j d o u d z ie le n ia
c z y te ln y c h d la nas o d p o w ie d z i, a w s z c z e g ln o c i p o d a n ia w y ja n ie , k t re
o ka si d la nas n ie la d a z a s k o c z e n ie m .
P o d e j c ie ta k ie n ie je st d la nas n a tu r a ln e . y c ie , d o k t r e g o p r z y g o to
w a a nas e w o lu c ja , w y m a g a , a b y w a n e d e c y z je b y y p o d e jm o w a n e s z y b k o ,
z w y k o rz y s ta n ie m d o s t p n e j w d a n y m m o m e n c ie in fo rm a c ji. L u d z ie m u s ie li
u g o d z i w c z n i s w o j z d o b y c z , z a n im s a m / s ta li si z d o b y c z . N ie m ie li
c z a s u , b y p rz y s ta n i z a s ta n o w i si n a d p r a w a m i r u c h u , a e r o d y n a m ik
w c z n i i tr a je k to r i je j lo tu . P oza ty m w ie lk ie n ie s p o d z ia n k i b e z w tp ie n ia
n ie b y y m ile w id z ia n e . E w o lu c ja p rz y s to s o w a a nas d o w y c i g a n ia w n io s k w
i s to s o w a n ia p ra k ty c z n y c h za sa d , a n ie d o p o s z u k iw a n ia p ie r w o tn y c h p r z y
c z y n i d o k o n y w a n ia s u b te ln y c h r o z r n ie . W je s z c z e m n ie js z y m s to p n iu
p r z y g o to w a a nas d o p rz e p r o w a d z a n ia d u g ic h c i g w o b lic z e w i c y c h
p ra w a p o d s ta w o w e z d a j c y m i si z a o b s e r w o w a ic h k o n s e k w e n c ja m i.
K o m p u te r y s w ty m z n a c z n ie le p s z e !
By o d n ie p e n k o rz y z d ia lo g u z N a tu r , m u s im y si z g o d z i na u y
w a n ie je j j z y k a . S p o s b m y le n ia , d z i k i k t re m u u d a o n a m si p rz e trw a
i ro z m n o y na a fry k a s k ie j s a w a n n ie 2 0 0 ty s i c y la t p .n .e ., ju n ie w y s ta rc z a .
Z a c h c a m w a s d o p o s z e rz e n ia h o r y z o n t w m y lo w y c h .

Znaczenie masy

W n in ie js z e j ksice z a jm ie m y si je d n y m i z n a jw a n ie js z y c h p y ta , ja k ie
m ona sobie w y o b ra z i : p yta n ia m i o ostateczn s tru ktu r fizyczn e j rzeczyw istoci,
natur przestrzeni, za w a rto W szechw iata i przyszo bada n a u k o w y c h . B iorc
je d n a k p rzyka d z G alileusza, z a jm si ty m i p y ta n ia m i d o p ie ro w te d y, gdy w yo n i.)
si z d ia lo g u z N a tu r d o ty c z c e g o jakiego k o n k re tn e g o te m a tu .
 1
Istota rze c z y 2 1

T e m a te m , k t ry s ta n ie si d la nas fu rtk d o z n a c z n ie w a n ie js z y c h p y ta ,
je s t m asa. B y d o g b n ie j z ro z u m ie , p rz y jrz y m y si d o k o n a n io m N e w to n a ,
M a x w e lla i E in s te in a , p o z n a m y w ie le n a jn o w s z y c h i n a jd z iw n ie js z y c h id e i
fiz y c z n y c h . P rz e k o n a m y si, e d z i k i z ro z u m ie n iu p o j c ia m asy m o e m y
z a j si p o d s ta w o w y m i k w e s tia m i d o ty c z c y m i u n ifik a c ji i g ra w ita c ji, k t re
s o b e c n ie na p ie rw s z e j lin ii fro n tu b a d a n a u k o w y c h .
D la c z e g o m asa m a ta k ie z n a c z e n ie ? P o z w lc ie , e o p o w ie m w a m p e w n
h is to ri .
B yo s obie raz co, c o z w a n o m a te ri . Bya o n a s o lid n a , cika i trw a a . I b yo
te co je s zc z e , co z u p e n ie in n e g o , c o n a z y w a n o w ia te m . L u d z ie o d b ie ra li
je za p o m o c o s o b n y c h s tru m ie n i d a n y c h ; p ie rw s z z n ic h d o ty k a li, d ru g ie
w id z ie li. P oj cia m a te rii i w ia ta b y y - i n a d a l s - tra fn y m i p o r w n a n ia m i
w y k o rz y s ty w a n y m i d o o p is u in n y c h p rz e c iw s ta w n y c h a s p e k t w rze czyw isto ci:
c ia a i d u c h a , b y c ia i s ta w a n ia si, te g o c o z ie m s k ie i te g o c o n ie b ia s k ie .
G d y m a te ria p o ja w ia a si z n ik d , tra k to w a n o to ja k o c u d , ta k i sam ja k
w te d y , g d y Jezus n a k a rm i tu m s ie d m io m a b o c h e n k a m i c h le b a .
N a u k o w dusz m a te rii, je j n ie re d u k o w a ln isto t , b y a m asa. S ta n o w ia
o n a r d o b e z w a d n o c i - o p o ru m a te rii p rz e d w p ra w ie n ie m je j w ru c h . Bya
te n ie z m ie n n a , z a w s z e z a c h o w y w a n a ". M o n a j b y o p rz e n ie z je d n e g o
c ia a na d ru g ie , a le n ig d y n ie m o g a a n i p o ja w i si, a n i z n ik n . D la N e w to
na m asa o k re la a ilo m a te rii. W fiz y c e n e w to n o w s k ie j m asa je st o g n iw e m
c z c y m s i z ru c h e m , je s t te r d e m g ra w ita c ji. D la L a v o isie ra trw a o
m asy, s p e n ia n a z d u p re c y z j z a sa d a je j z a c h o w a n ia , sta a si p o d s ta w
c h e m ii i n ie z w y k le o w o c n w s k a z w k , p o m o c n w d o k o n y w a n iu o d k ry .
Jeli w y d a je si, e m asa z n ik a , p o s z u k a j je j g d zie w n o w e j p o s ta c i - i v o il ,
m a m y tle n !
w ia to , ja k u s ta lo n o , n ie m a masy. P rze m ie szcza si o d r d a d o o d b io r
n ik a z n ie w ia ry g o d n p r d k o c i , b e z a d n e g o p o p y c h a n ia . M o n a je b e z
tru d u w y tw o rz y (w y e m ito w a ) i z n isz c zy (za a b so rb o w a ). U w a a n o r w n ie ,
e n ie w y w ie ra o n o a d n e g o p rz y c i g a n ia g ra w ita c y jn e g o . N ie b y o d la n ie g o
m ie jsc a w u k a d z ie o k re s o w y m p ie rw ia s tk w , k t ry p o rz d k o w a p o d s ta w o w e
s k a d n ik i m a te rii.
W cigu w ie lu stuleci p o p rze d za j cych p o w sta n ie n ow oczesnej n a u ki, a take
p rz e z p ie rw s z y c h d w ie c ie p i d z ie s i t la t je j ro z w o ju , p o d z ia rz e c z yw is to ci
na m a te ri i w ia to w y d a w a si kw e sti o c zy w ist . M a te ria m a m as, a w ia to
 I
22 Lekko bytu

n ie ; o b o w i z y w a a te zasada z a c h o w a n ia masy. Tak d u g o , ja k u trz y m y w a si

p o d z ia na b y ty p o s ia d a j c e m as i b e z m a s o w e , n ie b y o m o liw e s tw o rz e n ie
z u n ifik o w a n e g o o p is u w ia ta fiz y c z n e g o .
N a p o c z tk u XX w ie k u p o ja w ie n ie si te o r ii w z g l d n o c i i (s z c z e g ln ie )
te o rii k w a n to w e j w s trz s n o p o d s ta w a m i, na k t ry c h o p ie ra a si fiz y k a k la
sy c z n a . O b o w i z u j c e d o ty c h c z a s te o r ie m a te rii i w ia ta le g y w g ru z a c h .
D z i k i o w e m u p ro c e s o w i tw r c z e j d e s tru k c ji w d r u g ie j p o o w ie u b ie g e g o
s tu le c ia m o liw e s ta o si s tw o rz e n ie n o w e j i g b s z e j te o r ii m a te rii/ w ia ta ,
k t ra z n o sia o b w i z u j c y w przeszoci p o d z ia . W n o w e j te o rii w ia t o p ie ra si
na w ie lo ra k o c i w y p e n ia j c y c h p rze s trz e e te r w , k t re ja k o ca o n a z y w a m
S iatk. Taki n o w y m o d e l w iata jest n ie z w y k le d z iw n y , ale o d n o s i s p e k ta k u la rn e
sukce sy i o k a z u je si b a rd z o d o k a d n y .
Z n o w e g o m o d e lu w iata w y n ik a c a k o w ic ie n o w e z ro z u m ie n ie p o c h o d z e n ia
masy z w y k e j m a te rii. Jak now e? B d z ie m y jeszcze o ty m m w i , ale te ra z w s p o
m n ijm y je d y n ie , e masa w y n ik a z te o rii w zg l d n o ci, k w a n to w e j te o rii p o la i c h ro -
m o d y n a m ik i - specjalnych p ra w rzdzcych z a c h o w a n ie m si k w a rk w i g luonw .
Z ro z u m ie n ie p o c h o d z e n ia m asy n ie jest m o liw e bez g ru n to w n e g o o p a n o w a n ia
tych trze ch p oj. Jednak w szystkie o n e p o ja w iy si d o p ie ro w XX w ie k u i w ty m
g ro n ie je d y n ie (szczeglna) te o ria w zg l d n o c i jest n a p ra w d d o jrza d z ie d zin .
K w a n to w a te o ria pola i c h ro m o d y n a m ik a w c i s obszaram i in te n syw n ych bada
n a u k o w y c h , a w ie le w a n y c h kw estii w te j d z ie d z in ie p o zo sta je w c i o tw a rty c h .
Fizycy, u skrzyd le n i sukcesem tych te o rii i z d o b y t d z i k i ich ro z w o jo w i w ie
dz, w kra c za j w XXI w ie k z p o m y sa m i na d o k o n a n ie k o le jn y c h syntez. O b e c n ie
g o to w e s ju d o s p ra w d z e n ia id e e sigajce d a le k o w k ie ru n k u u zyska n ia z u
n ifik o w a n e g o o pisu p o z o rn ie r n y c h si n a tu ry i p rz e d s ta w ie n ia je d n o ro d n e g o
w yja nienia z d a w a o b y si r n y ch e terw , ja k im i si p o s u g u je m y w fizyce. M a m y
kilka subtelnych, napaw ajcych o p ty m iz m e m w ska z w e k p rze m a w ia j cych za tym ,
e pra ce te id w d o b ry m k ie ru n k u . N a jb lisze kilka lat b d z ie d la tych p o m y s w
okresem prby, p o n ie w a p o t n y a kce le ra to r LH C (Large H a d ro n C o llid e r - W ie lk i
Z d e rza c z H a d ro n w ) ro zp o c zy n a w a n ie sw o j d zia a ln o .

s u c h a j: je s t liczny, p ie k ie ln ie d o b r y w sz e c h w ia t tu o b o k ; c h o d z n a m i* .
- e. e. c u m m in g s

e. e. cum m ings, Lito to ruchliw e m onstrum , przel. Stanisaw Baraczak; w : E. E. Cum mings, W ybr wierszy,
PIW, W arszawa 1985 (przyp. tum .).
 R ozdzia 2

Zerowe prawo Newtona

C z y m je s t m a te ria ? Fizyka n e w to n o w s k a u d z ie lia

d o g b n e j o d p o w ie d z i na to p y ta n ie : m a te ria je s t ty m ,
c o p o s ia d a m as. C h o c ia o b e c n ie n ie u w a a si ju m asy
za n a jis to tn ie js z w a s n o m a te rii, w c i p o z o s ta je on a
w a n y m a s p e k te m rz e c z y w is to c i i m u s im y p o z w o li ,
e b y z a j a n a le n e je j m ie jsce .

W M atem atycznych zasadach filozofii p rzyro d y (1686), m o n u m e n ta ln y m dziele,

ktre udoskonalio m echanik klasyczn1* i zapocztkow ao e pok owiecenia, Izaak
N e w to n s fo rm u o w a trz y zasady d y n a m ik i. D o d n ia dzisiejszego kursy m e ch a n iki
klasycznej ro zp o c zy n a j si z w y k le o d p rze d sta w ie n ia je d n e j z w e is ji trze ch zasad
N e w to n a . P raw a te je d n a k n ie s p e n e . Jest jeszcze je d n a zasada, bez k t ie j tiz y
p ra w a N e w to n a trac w i ksz cz sw ej m ocy. O w a u kryta zasada bya ta k p o d
staw ow a w p o d z ie la n y m przez N e w to n a o b ra zie wiata fizycznego, e uzna j nie
za p ra w o rzdzce ru c h e m m a te rii, ale za d e fin icj tego, czy m m a te ria jest.
P row adzc zajcia z m echaniki klasycznej, zaczynam w anie o d przedstaw ienia
tego u kry te g o za o e n ia , k t re n a zyw a m z e ro w y m p ra w e m N e w to n a . Podkrelam
te z ca m o c, e jest o n o b d n e ! C zy d e fin ic ja m o e b y bdna? I czy to m o
liw e , by n ie p o p ra w n a d e fin ic ja b ya p o d sta w w ie lk ie g o d zie a naukow ego?
L e g e n d a rn y d u s ki fiz y k N ie ls B o h r ro z r n ia d w a ro d z a je p ra w d y. P raw d
z w y k , k t re j z a p rz e c z e n ie je st fa sze m , i p ra w d g b o k , k t re j z a p rz e cz e n ie
r w n ie jest p ra w d g b o k .
K o n ty n u u j c ro zw a a n ia w ty m d u c h u , m o n a by p o w ie d z ie , e z w y c za jn y
b d to ta k i, k t ry p ro w a d z i w lepy z a u e k, n a to m ia st b d g b o k i to ta k i, k t ry

Przypisy num erow ane - zob. na kocu ksiki (przyp. red.).

p ro w a d z i d o p o s t p u . K a d y m o e z ro b i b d z w y c z a jn y , a le e b y p o p e n i
b d g b o k i, trz e b a ju b y g e n iu s z e m .
Z e ro w e p ra w o N e w to n a b y o g b o k im b d e m . S tao si o n o k lu c z o w y m d o
g m ate m ancien r g im e 'u rzdzcego fizyk, c h e m i i a stro n o m i przez p o n a d d w a
stulecia. D o p ie ro na p o c z tku XX w ie k u pra ce P lancka, E insteina i in n y c h za cz y
p o d w a a stary p o rz d e k. S kruszony b o m b a rd o w a n ie m n o w y m i o d k ry c ia m i fizyki
d o w ia d c z a ln e j w p o o w ie u b ie g e g o stulecia a n cie n r g im e leg w gru za ch .
U p a d e k te n o tw o rz y d ro g d o s tw o rz e n ia czego n o w e g o . Z ro d z o n y w te n
s p o s b a d o b e jm u je c a k o w ic ie n o w e z ro z u m ie n ie te g o , c z y m je s t m a te ria .
O p ie ra si o n na p ra w a c h r n i c y c h si o d s ta ryc h p ra w n ie ty lk o w szcze
g a c h , le c z ta k e p o d w z g l d e m sa m e j ic h n a tu ry . To w a n ie ta re w o lu c ja
w p o d s ta w o w y m r o z u m ie n iu w ia ta i je j k o n s e k w e n c je b d nas te ra z n a j
b a rd z ie j in te re s o w a y .
A b y je d n a k w y k a z a z a sa d n o te j r e w o lu c ji, m u s im y n a jp ie r w w y ra n ie
w s k a z a n ie d o c i g n i c ia d a w n e g o p o rz d k u . Jego b d y s z a is te g b o k ie -
w ta k im z n a c z e n iu te g o s o w a , ja k ie g o u y w a B ohr. A n c ie n r g im e fiz y k i n e w
to n o w s k ie j d a w a n a m w z g l d n ie p ro s te i a tw e d o s to s o w a n ia zasady, d z i k i
k t ry m m o g li m y d o s y s p ra w n ie s p ra w o w a w a d z n a d w ia te m fiz y c z n y m .
W p ra k ty c e w ciE j je s z c z e p o s u g u je m y si ty m i z a s a d a m i d o z a rz d z a n ia
s p o k o jn ie js z y m i, u s ta b iliz o w a n y m i o b s z a ra m i rz e c z y w is to c i.
Z a c z n ijm y wic: o d u w a n e g o p rzy jrze n ia si u k ry te m u z a o e n iu N e w to n a ,
jego z e ro w e m u p ra w u - z w ra c a j c u w a g z a r w n o na je g o o lb rz y m i si, ja k
i z g u bn sabo. P ra w o to stw ie rd za , e m a te ria ani n ie p o w sta je , a ni n ie zn ika .
C o k o lw ie k by si w y d a r z y o - z d e rz e n ia , w y b u c h y , trw a j c e m ilio n lat u le w y i w i
c h u ry - jee li z s u m u je m y c a k o w it m as substancji na sa m ym p o c z tku i na k o
c u , a lb o w d o w o ln e j c h w ili w tra k c ie trw a n ia te g o p ro ce s u , za w s z e u zys ka m y
ta k i sam w y n ik . U y w a j c a rg o n u n a u k o w e g o , p o w ie m y , e m asa je st zaw sze
z a c h o w y w a n a . Z e ro w e p ra w o N e w to n a n a zyw a si zw ykle ' d o s to jn y m m ia n e m
zasady z a cho w an ia m asy.

Bg a zerowe prawo Newtona

A b y z e ro w e p ra w o m o n a b y o p rz e k s z ta c i w s e n s o w n e n a u k o w e s tw ie r
d z e n ie o p is u j c e w ia t fiz y c z n y , m u s im y o c z y w i c ie o k re li , w ja k i s p o s b
r n e m asy m ie rz y si i p o r w n u je . Z a ra z si ty m z a jm ie m y . N a jp ie r w je d n a k
 1
Z e r o w e p ra w o N e w to n a 2 5

p o z w lc ie , e w y tu m a c z , d la c z e g o z e ro w e p ra w o n ie je s t je d y n ie k o le jn y m
p ra w e m fiz y c z n y m , lecz spo so b e m ro z u m ie n ia w iata - spo so b e m , k t ry b a rd zo
d u g o w y d a w a si w r c z d o s ko n a y .
W ie le m w i ju sam fa kt, e N e w to n z w y k le u y w a o kre le n ia ilo m a te rii,
g d y m w i o w ie lk o c i, k t r o b e c n ie n a z y w a m y m as. U y te p rze z n ie g o sfo r
m u o w a n ie w s k a z u je , e n ie m o e b y m a te rii b e z masy. M asa jest d e fin ity w n
m ia r m a te rii; m w i n a m o n a , ile m a m y m a te rii. Jeeli n ie m a masy, to n ie
m a m a te rii. D la te g o zasada z a c h o w a n ia m asy je s t w y ra z e m - ta k n a p ra w d
s tw ie rd z e n ie m r w n o w a n y m - trw a o c i m a te rii. D la N e w to n a z e ro w e p ra
w o b y o n ie ty le e m p iry c z n o b s e rw a c j c zy o d k ry c ie m d o w ia d c z a ln y m , ile
n ie o d z o w n p ra w d ; n ie b y o o n o p ra w e m w cisym z n a c z e n iu le g o so w a ,
ale d e fin ic j . A lb o ra c z e j, o c z y m si za ra z p rz e k o n a m y , w y ra a o o n o p e w n
re lig ijn p ra w d - w y o b ra e n ie c o d o sp o so b u , w ja k i Bg s tw o rz y w ia t. (A by
u n ik n w s z e lk ic h n ie p o ro z u m ie , p o z w lc ie , e p o d k re l w ty m m ie jsc u , i
N e w to n b y s k ru p u la tn y m fiz y k ie m d o w ia d c z a ln y m i sta ra n n ie s p ra w d z a , czy
w n io s k i w y p y w a j c e z je g o d e fin ic ji i z a o e o p is u j N a tu r ta k d o k a d n ie ja k
p o m ia ry , k t re m g w w c z a s p rz e p ro w a d z i na ich p o tw ie rd z e n ie . N ie tw ie r
d z , i p o z w a la , a b y je g o p rz e k o n a n ia re lig ijn e b ra y g r nad rze czyw isto ci .
K w estia ta jest tro c h b a rd z ie j s u b te ln a : na p rz e k o n a n ia c h ty c h za sa d za a si
je g o in tu ic ja na te m a t d z ia a n ia rz e c z y w is to c i. M o ty w a c ja N e w to n a , b y z a
k a d a , e co ta k ie g o ja k p ra w o z e ro w e m o e b y p ra w d z iw e , w y n ik a a n ie
z e m u d n y c h e k s p e ry m e n t w , a le ra cze j z g e n ia ln e j in tu ic ji, k t re j r d e m
b y y je g o p rz e k o n a n ia re lig ijn e na te m a t te g o , ja k p o w s ta w ia t. N e w to n n ie
w tp i w is tn ie n ie Boga i sw o j m isj u c z o n e g o ro z u m ia ja k o z a d a n ie o d k ry c ia
s p o s o b u , w ja k i B g rz d z i w ia te m fiz y c z n y m ).
W p n ie js z y m d z ie le O p tic k s (O p ty k a , 1 7 0 4 ) N e w to n w s p o s b b a rd z ie j
je d n o z n a c z n y w y ra z i s w j p o g l d na n a tu r m a te rii:

Wydaje mi si moliwe, e Bg na pocztku utworzy materi w postaci litych, masywnych,

twardych, nieprzenikalnych, ruchomych czstek o takich rozmiarach, w takiej liczbie, o ta
kich pozostaych wasnociach i w takiej proporcji do przestrzeni, jaka najbardziej sprzyjaa
celom, dla ktrych je stworzy; a poniewa te podstawowe czstki s lite, s nieporwnanie
twardsze od wszelkich porowatych cia z nich zbudowanych, nawet od tych, ktre s tak
twarde, e nigdy si nie cieraj ani nie rozbijaj na kawaki; adna zwyczajna moc nie moe
podzieli tego, co sam Bg powoa do istnienia jako cao w chwili stworzenia.
26 Le k k o bytu

Ten n ie z w y k y fra g m e n t p o ru sza k ilk a k w e s tii, na k t re p o w in n i m y z w r c i

uw cig. Po p ie rw s z e , N e w to n p r z y jm u je w a s n o p o s ia d a n ia u s ta lo n e j m asy
za je d n z n a jb a rd z ie j p o d s ta w o w y c h c e c h e le m e n ta rn y c h s k a d n ik w m a
te rii. U y w a o k re le n ia m a s y w n e ". W o p in ii N e w to n a m asa n ie je s t czym ,
c o u d a o b y si w y ja n i za p o m o c p ro stszych p o j . Jest o n a cz ci o s ta te cz
n e g o o p is u m a te rii; siga d o s a m y c h p o d s ta w . Po d ru g ie , N e w to n tu m a c z y
o b s e rw o w a n e p rz e z nas w w ie c ie z m ia n y w y c z n ie p o p rz e z z m ia n y u o e n ia
p o d s ta w o w y c h s k a d n ik w m a te rii - cz ste k e le m e n ta rn y c h . S k a d n ik i te sam e
n ig d y ani n ie p o w s ta j , a n i n ie u le g a j z n is z c z e n iu - je d y n ie z m ie n ia j s w o je
m ie jsc e p o b y tu . G d y B g ju je s tw o rz y , ich w a s n o c i, w ty m m asa, n ig d y nie
uleg a j z m ia n ie . N e w to n o w s k a z e ro w a za sa d a d y n a m ik i, zasada z a c h o w a n ia
masy, je st k o n s e k w e n c j w y n ik a j c z ty c h d w c h p u n k t w .

Powrt do rzeczywistoci

C zas ju p o w r c i z k ra in y e m o c jo n u j c y c h filo z o fic z n o - te o lo g ic z n y c h

ro z w a a na te m a t te g o , d la c z e g o zasada z a c h o w a n ia m asy m o e (a lb o m usi)
b y s p e n io n a , d o p rz y z ie m n e g o z a g a d n ie n ia w y k o n a n ia o d p o w ie d n ic h p o
m ia r w i p rz e k o n a n ia si, c z y rz e c z y w i c ie y e s t o n a p ra w d z iw a .
W jaki sposb m ie rz y si mas? N a jb a rd z ie j z n a n y sposb p olega na w y k o rz y
staniu d o tego w agi. Jeden z ro d z a j w w a g , taki, k t ry m o n a spotka w azienkach
o s b o d c h u d z a j c y c h si, s p ra w d z a , ja k b a rd z o d a n e c ia o (w ty m p rz y p a d k u
c ia o oso by na d ie c ie ) ciska z n a jd u j c si w w a d z e spryn. B a rd zo p o d o b n e
s w agi u yw a n e p rze z w d ka rzy, k t re m ie rz , ja k b a rd z o z w isa j ce c ia o (w ty m
przyp a d ku ryba) rozciga spryn. S topie ro zcignicia spryny (a w p rzyp a d ku
osb d b a j c yc h o lin i s to p ie je j cinicia) jest w p ro s t p ro p o rc jo n a ln y d o w y
w ie ra n e j prze z c ia o siy s kie ro w a n e j w d , k t r n a z y w a m y je g o c i a re m . Sia
ta jest w p ro s t p ro p o rc jo n a ln a d o m asy d a n e g o ciaa.
W ty m b a rd z o k o n k re tn y m i p ra k ty c z n y m p rz y k a d z ie zasada z a c h o w a n ia
m asy s tw ie rd za , e u k a d z a m k n i ty b d z ie za w sze ro zci g a s p r yn w ta k im
s a m y m s to p n iu , b e z w z g l d u n a to , c o si d z ie je w je g o w n tr z u . W a n ie
to p o tw ie rd z i A n to in e L a vo isie r (1 7 4 3 - 17 8 4 ) - p o s u g u j c si o c z y w i c ie d u o
b a rd zie j s k o m p lik o w a n i d o k a d n ie js z w a g n i te, k t ry c h u y w a m y w a z ie n
kach - p rze p ro w a d z a j c w ie le m u d n y c h d o w ia d c z e , d z i ki k t ry m zyska ty tu
o jc a w sp c z e sn e j c h e m ii". k a vo isie r s p ra w d z i, p rz e p ro w a d z iw s z y r n o ro d n e
 I
Z e ro w e p ra w o N e w to n a 2 /

rea kcje c h e m ic z n e , e c a k o w ity c i a r w szystkich substancji na p o cz tku re a kcji

jest r w n y c a k o w ite m u c i a ro w i tego, c o p o w sta je p o je j z a k o c z e n iu - z d o
ka d n o ci , z ja k m g w w c z a s d o k o n y w a p o m ia r w (zw y kle bya to d o k a d
no m n ie j w i c e j je d n e j czci na tysic). D z i k i s k ru p u la tn e m u u w z g l d n ia n iu
ca/e/ m a te rii b io r c e j u d z ia w re a kc ji - p rz e c h w y ty w a n iu g a z w m o g cych si
u lo tn i , z b ie ra n iu o d a m k w p o w y b u c h a c h i ta k d a le j - u d a o m u si o d k ry
n o w e z w i z k i i p ie rw ia stki c h e m ic zn e . Lavoisier zosta city na g ilo ty n ie w czasie
re w o lu c ji fra n c u s k ie j. M a te m a ty k Joseph Lagrange p o w ie d z ia : ci cie te j g o
w y z a b ra o je d y n ie c h w il , ale Francja b y m o e i za sto lat n ie w y d a d ru g ie g o
u m y s u m o g c e g o si z ni r w n a ".
P o s u g iw a n ie si w ag d o p o r w n y w a n ia m as je st s p o s o b e m p ra k ty c z n y m
i s k u te c z n y m , ale n ie n a d a je si o n d o s fo rm u o w a n ia o g ln e j, o p a rte j na z a
sad a ch fiz y c z n y c h d e fin ic ji m asy. Jeeli na p rz y k a d w y n ie s ie c ie s w o je c ia o
w p rz e s trz e k o s m ic z n , je g o c i a r m ie rz o n y za p o m o c w a g i b d z ie m a la ,
a le m asa p o z o s ta n ie ta k a sa m a . (W aga b d z ie k a m a a , a le o b w d w pasie
si o d te g o n ie s ku rc zy ). L e p ie j, e b y masa n ie z m ie n ia a si, je e li zasada je j
z a c h o w a n ia m a b y p ra w d z iw a ! Z te g o b d n e g o ko a je s t je d n a k w y j c ie , p o
n ie w a m asy m o n a p o r w n y w a r w n ie w in n y sposb. M o n a na p rz y k a d
s p ra w d z i , ja k d w ie k u le a rm a tn ie ro z p o c z y n a j s w j lo t p o w y s trz e le n iu ich
z te g o sa m e g o d z ia a . Z g o d n ie z in n y m i z a sa d a m i d y n a m ik i N e w to n a d a n y
im p u ls s p o w o d u je o s i g n i c ie p r d k o c i o d w ro tn ie p r o p o rc jo n a ln e j d o m asy
c ia a . Z a te m je e li p ie rw s z a k u la w y le c i z p r d k o c i d w u k r o tn ie w i k s z
o d d ru g ie j, b d z ie to o z n a c z a o , e m a m as o p o o w m n ie jsz - i n ie b d z ie
m ia o z n a c z e n ia , czy d o w ia d c z e n ie to p rz e p ro w a d z im y na p o w ie rz c h n i Z ie m i
c zy w p rz e s trz e n i k o s m ic z n e j.
N ie b d si d a le j z a g b ia w s zcze g y m ie rz e n ia masy, w s p o m n ty lk o ,
e is tn ie je w ie le in n y ch sp o so b w d o k o n y w a n ia p o m ia r w poza p o s u g iw a n ie m
si w a g i w y s trz e liw a n ie m c ia z a rm a ty, a ta k e w ie le m e to d w e ry fik a c ji ich
w z a je m n e j s p jn o c i.

Spadanie

U c z e n i p rz e z p o n a d d w ie c ie lat u z n a w a li p o p ra w n o z e ro w e g o p ra w a
N e w to n a i u w a a li ta k n ie ty lk o d la te g o , e z g a d z a o si o n o z ja k im p o g l
d e m filo z o fic z n y m czy te o lo g ic z n y m . U w a a n o je za p ra w d z iw e , p o n ie w a
 1
28 Lekko bytu

s p ra w d z a o si w p ra k ty c e . R azem z p o z o s ta y m i za sa d a m i d y n a m ik i N e w to n a
i je g o p ra w e m g ra w ita c ji z e ro w e p ra w o u m o liw io z d e fin io w a n ie o p is u m a te
m a ty c z n e g o - m e c h a n ik i kla syczn e j - k t ry z e w s p a n ia d o k a d n o c i w yja n ia
ru c h y p la n e t i ich ksiycw , z a d z iw ia j c e z a c h o w a n ie y ro s k o p u i w ie le in n y ch
z ja w is k . O p r c z te g o s p ra w d z a si r w n ie d o s k o n a le w c h e m ii.
P ra w o to je d n a k n ie z a w s z e d z ia a . W rz e c z y w is to c i za sa d a z a c h o w a n ia
m a sy c za s a m i m o e z a w ie w s p o s b w r c z s p e k ta k u la rn y . W W ie lk im Z d e -
rza czu E le k tro n o w o -P o z y to n o w y m (LEP Large E le ctro n -P o s itro n C o llid e r), k t ry
w latach d z ie w i d z ie s i ty c h XX w ie k u d z ia a w la b o ra to riu m C ER N w p o b li u
G e n e w y, ro z p d z a n o e le k tro n y i p o z y to n y (a n ty e le k tro n y ) d o p r d k o c i m n ie j
szej o d p r d k o c i w ia ta z a le d w ie o m n ie j w i c e j je d n cz na sto m ilia rd w
(1 0 - 1). P d zce p o o b w o d z ie a k c e le ra to ra w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h czstki
z d e rz a n o ze sob, d o p ro w a d z a j c d o p o w s ta n ia m n s tw a r n y c h s zcztk w .
W w y n ik u ta k ie g o ty p o w e g o z d e rz e n ia m o g o na p rz y k a d p o w s ta d z ie s i
m e z o n w k (p io n w ), p ro to n i a n ty p ro to n . P o r w n a jm y te ra z c a k o w ite masy,
p rz e d z d e rz e n ie m i p o n im :

e le k tro n + p o z y to n : 2 x 1 0 - g ra m a
1 0 p io n w + p ro to n + a n ty p r o to n : 6 x 1 0 -4 g ra m a

P ow stae w w y n ik u z d e rz e n ia p ro d u k ty w a o k o o trz y d z ie s tu tysi cy razy

w i c e j n i c z stki p rz e d z d e rz e n ie m . O re ty !
N ie w ie le p ra w w h is to rii n a u k i s p ra w d z o n o ta k d o k a d n ie ja k zasad z a c h o
w a n ia m asy - w y d a w a o si, e tru d n o o p ra w o b a rd z ie j p o d s ta w o w e , z w i ksz
lic z b s u k c e s w na k o n c ie . A je d n a k w ty m p rz y p a d k u z a w io d o na c a e j lin ii.
Jak g d y b y ja k i m a g ik w rz u c i d o k a p e lu s z a d w a z ia re n k a g ro c h u i w y c i g n
z n ie g o kilk a dz ie s i t k r lik w . M a tk a N a tu ra n ie je st je d n a k ja rm a rc z n kuglark;
je j m a g ia " to g b o k a p ra w d a . C ze k a nas s p o ro w y ja n ia n ia .

Czy masa miaa swj pocztek?

D o p k i s d z o n o , e m asa jest z a c h o w y w a n a , p y ta n ie o je j p o c h o d z e n ie
n ie m ia o a d n e g o se n su . Z a w s z e b y a ta k a s a m a . R w n ie d o b r z e m o n a
b y p y ta o p o c h o d z e n ie lic z b y 4 2 . (Tak n a p ra w d is tn ie je p e w n e g o ro d z a ju
w y ja n ie n ie . Jeeli m asa jest za w sze z a c h o w a n a , z w y j tk ie m s y tu a c ji, w k t re j
 I .
Z e ro w e p ra w o N e w to n a 29

B g stw a rza czstki e le m e n ta rn e , to w ta k im p rz y p a d k u r d e m masy je st Bg.

Tak b rz m ia a o d p o w ie d N e w to n a . Je d n a k w naszej ksice n ie te g o ro d z a ju
w y ja n ie b d z ie m y p o s z u k iw a li).
T ru d n o s o b ie w y o b ra z i , e b y w ra m a ch m e c h a n ik i klasycznej s e n so w n ie
brzm iaa ja k a k o lw ie k o d p o w ie d na pytanie Jakie jest p o ch o d ze n ie masy?". Prba
stw orzen ia cial o b d a rzo n y ch mas z o b ie k t w bezm asow ych p ro w a d zi d o sprzecz
noci. M o n a s o b ie to u w ia d o m i na w ie le sposobw . N a p rzyka d :
Istot m e c h a n ik i k la sy c zn e j jest r w n a n ie F = m a. W i e o n o d y n a m ic z
ne p o j c ie s iy (F), o p is u j c e w p y w w y w ie r a n y n a c ia o , z k in e m a ty c z n y m
p o j c ie m p rzy s p ie s z e n ia (a), k t re m w i, ja k c ia o p o ru sza si w o d p o w ie d z i
na d z ia a n ie siy. M asa (m ) p e n i fu n k c j m e d ia to ra m i d z y ty m i d w o m a p o
j c ia m i. W o d p o w ie d z i na d a n si c ia o o m a e j m asie ro z p d z i si s zy b cie j
n i o b ie k t o m asie z n a c z n ie w i k s z e j. C ia o o m asie z e ro w e j z a c z n ie szale!
A b y s tw ie rd z i , ja k b d z ie si o n o p o ru sz a o , m u s im y w y k o n a d z ie le n ie p rze z
z e ro , a te g o si n ie ro b i. L e p ie j w i c , e b y c ia a m ia y jak m as.
Z g o d n ie z p ra w e m g ra w ita c ji N e w to n a k a d e c ia o w y w ie ra w p y w g ra
w ita c y jn y p r o p o rc jo n a ln y d o je g o masy. Jeeli s p r b u je m y s o b ie w y o b ra z i ,
ja k c ia o o n ie z e ro w e j m a sie p o w s ta je z b e z m a s o w y c h s k a d n ik w , w p a d n ie
m y o d razu w s p rz e c z n o . W p y w g ra w ita c y jn y k a d e g o z ty c h e le m e n t w
s k a d o w y c h w y n o s i z e ro i n ie w a n e , ile razy d o d a m y d o s ie b ie z e ro w y w p y w ,
i ta k d o s ta n ie m y w w y n ik u z e ro .
Jeeli je d n a k m asa n ie je st z a c h o w y w a n a - a n ie je st! - m o e m y szu ka
je j r d a . M a sa n ie jest n ie w z ru s z o n ska. M o e m y d r y g b ie j.
Rozdzia 3
Drugie prawo Einsteina

D ru g ie p r a w u " E in ste in a , m = E/c , s ta w ia p y ta n ie o to,

c z y m a s m o n a ro z u m ie na g b s z y m p o z io m ie ja k o fo rm
e n e rg ii. C zy to m o liw e , e u d a n a m si w y tw o rz y ,
ja k to u j W h e e le r, m a s b e z m a s y "?

G d y z a c z y n a e m p ro w a d z i z a j c ia w P rin c e to n , m j p rz y ja c ie l i o p ie k u n
n a u k o w y S am T re im a n p o p ro s i, e b y m p rz y s z e d d o je g o b iu ra . C h c ia si
ze m n p o d z ie li s w o im d o w ia d c z e n ie m . W y c i g n z b iu rk a ja k i p o w a n ie
s fa ty g o w a n y ju p o d r c z n ik i p o w ie d z ia :
- W czasie d ru g ie j w o jn y w ia to w e j m a ry n a rk a w o je n n a m u s ia a s z k o li
re k r u t w ta k , e b y ja k n a js z y b c ie j b y li w s ta n ie usi p rz y ra d io s ta c ji i z a j
si z a p e w n ie n ie m o d p o w ie d n ie j k o m u n ik a c ji. W ie lu z ty c h n o w o p o w o a n y c h
o n ie rz y tra fio d o w o js k a p ro s to z fa rm y, s z y b k ie p rz y s p o s o b ie n ie ich d o s u
b y b y o w i c n ie la d a w y z w a n ie m . D z i k i te m u w s p a n ia e m u p o d r c z n ik o w i
m a ry n a rc e u d a o si te g o d o k o n a . To a r c y d z ie o p e d a g o g ik i. S z c z e g ln ie
p ie rw s z y ro z d z ia . Z o b a c z sam .
P o d a m i k si k o tw a rt na p ie rw s z y m ro z d z ia le . B y o n z a ty tu o w a n y :
Trzy p ra w a O h m a " . Ja z n a e m ty lk o je d n o p r a w o O h m a - s y n n y z w i z e k
V = IR c z c y ze sob n a p i c ie (V), n a t e n ie p r d u (/) i o p r (R). O k a z a o
si, e jest to p ie rw s z e p ra w o O h m a .
Z e raa m n ie cie ka w o , ja k w yg l d a j p o zo sta e d w a p ra w a . Z a c z e m w i c
k a rtk o w a w te , p o k e s tro n y p o d r c z n ik a i w k r tc e o d k ry e m , e d ru g ie
p ra w o O h m a b rz m i: / = V/R. D o m y lie m si w te d y , e trz e c im p ra w e m jest
z a p e w n e R = V //, i o k a z a o si, e n ie b y e m w b d z ie .
 I
D ru g ie p ra w o E insteina 31

Odkrywanie nowych praw - metoda uproszczona

Kady, k to m a c h o tro c h d o w ia d cze n ia w o p e ro w a n iu algebr na p o z io m ie

p o d s ta w o w y m , z m ie jsc a z a u w a y, e te trz y r w n a n ia s s o b ie r w n o w a n e
i caa h is to ria o b r c i si d la n ie g o w z w y k y a rt. M a o n a je d n a k g b szy sens.
(Jest r w n ie p e w n a b a rd z ie j p ro z a ic z n a k w e s tia , na k t r , ja k s d z , Sam
c h c ia z w r c i m i w w c z a s u w a g . U c z c to d z io b w , n a le y p o w ta rz a
w ie lo k ro tn ie t sam rzecz, za k a d y m ra ze m p rz e d s ta w ia j c j n ie c o in a c z e j.
P o w i z a n ia , k t re d la w s z y s tk ic h o b e z n a n y c h z te m a te m s e w id e n tn e , d la
o s b , k t re d o p ie r o ucz si d a n e j d z ie d z in y , m o g b y tru d n ie js z e d o z a
u w a e n ia . I n a w e t je e li n ie k t rz y s tu d e n c i z a u w a , e w a k u je m y s p ra w y
o c z y w is te , z a p e w n e n ie b d z ie im to p rze s zk a d z a . M a o k to o b ra a si, g d y
m o e p o c z u d u m z w a s n e j in te lig e n c ji).
W s p o m n ia n y w c z e n ie j g b s zy sens m a z w i z e k z p e w n w y p o w ie d z i
w ie lk ie g o fiz y k a te o re ty k a Paula D ira c a . G d y z a p y ta n o go k ie d y o to , w ja
ki s p o s b o d k ry w a p ra w a p rz y ro d y , o d p o w ie d z ia : B a w i si r w n a n ia m i".
S e d n e m te g o s tw ie rd z e n ia jest fa k t, e r n e s p o so b y z a p isa n ia te g o sa m ego
r w n a n ia m og sugerow a c a k o w ic ie o d m ie n n e zjaw iska, n a w e t je e li lo g iczn ie
r w n a n ia te s r w n o w a n e .

Drugie prawo Einsteina

D ru g ie p ra w o E instein a b rz m i:

m = E/c1

O c z y w i c ie p ie rw s z y m p ra w e m E insteina jest syn n e r w n a n ie E = m c 1. Jak

w szyscy w ie d z , to p ie rw s z e p ra w o m w i o m o liw o c i u zys ka n ia o lb rz y m ie j
e n e rg ii z n ie w ie lk ie j iloci m a te rii. P rz y w o d z i o n o na m yl re a k to ry j d ro w e
i b o m b y a to m o w e .
D ru g ie p ra w o E insteina k o ja rz y si z czy m z u p e n ie in n y m . S u g e ru je o n o
m o liw o w y ja n ie n ia sp o so b u p o w s ta w a n ia m a te rii z e n e rg ii. Fak n a p ra w d
o k re le n ie d ru g ie p ra w o " jest b d n e . W o ry g in a ln y m a rty k u le Einsteina z 1905
ro k u n ie z n a jd z ie m y r w n a n ia E = m c 2. Z o b a c z y m y za to z a p is: m = E/c2.
(M o e w i c p o w in n i m y n a z y w a t je g o p o sta z e ro w y m p ra w e m Einsteina?).
 I
32 T Lekko bytu

C o w i c e j, ty tu e m w s p o m n ia n e g o a rty k u u je s t p y ta n ie : C z y b e z w a d n o
c ia a z a le y o d je g o z a w a rto c i e n e rg e ty c z n e j? ". In n y m i s o w y : c zy cz m asy
d a n e g o c ia a p o c h o d z i o d e n e rg ii z a w a rty c h w n im s u b s ta n c ji? O d s a m e g o
p o c z tk u E in ste in z a s ta n a w ia si n a d p o j c io w y m i p o d s ta w a m i fiz y k i, a nie
n a d m o liw o c i k o n s tru o w a n ia b o m b c z y re a k to r w .
P o j c ie e n e rg ii o d g ry w a w e w s p c z e s n e j fiz y c e d u o w a n ie js z ro l n i
m asa. M o n a si o ty m p rz e k o n a na w ie le s p o s o b w . To e n e rg ia , a n ie m asa,
je s t w rz e c z y w is to c i z a c h o w y w a n a . To e n e rg ia p o ja w ia si w p o d s ta w o w y c h
r w n a n ia c h , ta k ic h ja k p rz e d s ta w io n e p rz e z B o ltz m a n n a r w n a n ia m e c h a n ik i
statystycznej, r w n a n ie S ch r d in g e ra z zakresu m e c h a n ik i k w a n to w e j i r w n a n ie
E in ste in a o p is u j c e g ra w ita c j . M asa p o ja w ia si w b a rd z ie j s p e c ja lis ty c z n y c h
k o n te k s ta c h na o z n a c z e n ie n ie re d u k o w a ln y c h re p re z e n ta c ji g ru p y P oin ca re g o .
(N a w e t n ie b d p r b o w a w y ja n ia te g o s tw ie rd z e n ia - n a szczcie , sam
fa k t je g o p rz y to c z e n ia w y s ta rc z y , b y d o w ie s u sz n o ci p o s ta w io n e j p rze z e
m n ie te z y ).
P yta n ie E insteina rzu c a n a m z a te m w y z w a n ie . Jeeli u d a si w y ja n i mas
za p o m o c e n e rg ii, u d o s k o n a lim y nasz o p is w iata. W naszym p rze p is ie na wiat
lista p o trz e b n y c h s k a d n ik w u le g n ie s k r c e n iu .
D z i k i d ru g ie m u p ra w u E in s te in a z a c z n ie m y si te ra z z a s ta n a w ia n a d
o d p o w ie d z i na p y ta n ie , k t re w c z e n ie j o d rz u c ili m y . S kd w z i a si m a
sa? B y m o e je j r d e m je s t e n e rg ia . Jak si p rz e k o n a m y , w rz e c z y w is to c i
w z n a c z n e j m ie rz e ta k w a n ie je st.

FAQ - najczciej zadawane pytania

O to d w a w ie tn e p y ta n ia , k t re cz s to p a d a j , g d y w y g a s z a m w y k a d y
p o p u la r n o n a u k o w e n a te m a t p o c h o d z e n ia m asy. Je e li r w n ie w a m o n e
z a w ita y - m o je g ra tu la c je ! P yta n ia te d o ty c z p o d s ta w o w y c h k w e s tii z w i
z a n y c h z m o liw o c i w y ja n ie n ia m asy za p o m o c e n e rg ii.
P y ta n ie 1: Z e w z o ru E = m c 1 w y n ik a , e m asa je s t w p ro s t p r o p o rc jo n a ln a
d o e n e rg ii. Jeli w i c e n e rg ia jest z a c h o w y w a n a , c z y n ie o z n a c z a to , e zasada
z a c h o w a n ia o d n o s i si r w n ie d o masy?
O d p o w ie d 1: O d p o w ia d a j c k r tk o , z a u w a m y , e r w n a n ie E = n ie
s to s u je si je d y n ie d o p o je d y n c z y c h c ia z n a jd u j c y c h si w s p o c z y n k u . S zko
da , e r w n a n ie to , n a jb a rd z ie j z n a n e r w n a n ie fiz y k i, jest w is to c ie rze c z y
 I
D ru g ie p ra w o E insteina 33

tro c h u o m n e . W o g ln y c h p rz y p a d k a c h , g d y m a m y d o c z y n ie n ia z c ia a m i
w ru c h u a lb o z c ia a m i w z a je m n ie na s ie b ie o d d z ia u j c y m i, e n e rg ia i masa
n ie s d o s ie b ie w p r o s t p r o p o rc jo n a ln e . W ty c h s y tu a c ja c h w z r E = m c
p o p ro s tu n ie m a z a s to s o w a n ia .
P eniejsz o d p o w ie d na to p y ta n ie m o n a z n a le w d o d a tk u A : C z stki
m aj m as, w ia t m a e n e rg i ".
P y ta n ie 2: Jak to m o liw e , e b y co, c o p o w s ta o z b e z m a s o w y c h e le m e n
t w s k a d o w y c h , m o g o o d c z u w a w p y w siy g ra w ita c y jn e j? C zy N e w to n n ie
p o w ie d z ia , e sia g ra w ita c y jn a d z ia a j c a na c ia o jest w p ro s t p ro p o rc jo n a ln a
d o je g o m asy?
O d p o w ie d 2 : W s w o im p ra w ie g ra w ita c ji N e w to n rz e c z y w i c ie m w i,
e sia g ra w ita c yjn a , jak o d c z u w a d a n e c ia o , jest w p ro st p ro p o rc jo n a ln a d o jego
masy. E instein z k o le i w s w o je j d o k a d n ie js z e j te o rii g ra w ita c ji - o g ln e j te o rii
w z g l d n o c i - m w i co in n e g o . P eny o b ra z jest zb yt z o o n y , a b y go tu o p i
sa, n ie b d w i c n a w e t p r b o w a . M w i c je d n a k b a rd z o o g ln ie , m o e m y
p rzy j , e ta m g d z ie N e w to n m w i, i sia jest w p ro s t p ro p o rc jo n a ln a d o m ,
d o k a d n ie js z a te o ria E insteina s tw ie rd za , e jest o n a p ro p o rc jo n a ln a d o E /c . Jak
z a u w a y li m y p rz y o k a z ji o d p o w ie d z i na p o p rz e d n ie p y ta n ie , w ie lk o c i te n ie
s d o k a d n ie ty m sa m y m . S o n e n ie m a l r w n e w p rz y p a d k u p o je d y n c z y c h ,
p o ru sza j cych si p o w o li c ia , ale m og b y z u p e n ie r n e , g d y w gr w c h o d z
u k a d y c ia l lu b c ia a p o ru sza j ce si z p r d k o c ia m i b lis k im i p r d ko ci w ia ta .
Tak n a p ra w d s a m o w ia to m o e b y tu n a jle p s z y m p rz y k a d e m . C zstki
w ia ta , fo to n y , m a j z e ro w m as. M im o to w ia to ulega z a k rz y w ie n iu p o d
w p y w e m g ra w ita c ji, p o n ie w a fo to n y m a j n ie z e ro w e n e rg i , a g ra w ita c ja
e n e rg i p rzy c i g a , je d n o z n a js y n n ie js z y c h d o w ia d c z e p rz e p ro w a d z o n y c h
w c e lu s p ra w d z e n ia o g ln e j te o rii w zg l d n o c i p o le g a o na z a o b s e rw o w a n iu
w a n ie z a k rz y w ie n ia w ia ta p rz e c h o d z c e g o w p o b li u S o ca . W ty m p rz y
p a d k u g ra w ita c ja S oca s p o w o d o w a a z a k rz y w ie n ie to ru ru c h u b e z m a so w y ch
fo to n w .
R o z w ija j c t m yl, m o n a d o j d o w n io s k u , e je d n z n a jb a rd z ie j sp e k
ta k u la rn y c h k o n s e k w e n c ji o g ln e j te o rii w z g l d n o c i jest m o liw o is tn ie n ia
o b ie k tu o ta k s iln e j g ra w ita c ji, e z a k rz y w ia o n a to r ru c h u fo to n w d o te g o
s to p n ia , i p ro m ie n ie w ia ta za w ra c a j - n a w e t je e li na sa m ym p o c z tk u b y y
s k ie ro w a n e p ro s to na z e w n trz . O b ie k t ta k i u w i z i fo to n y . a d n e w ia to n ie
b d z ie m o g o si z n ie g o w y d o s ta , je s t p o p ro stu cza rn d z iu r .
 Rozdzia 4
Co liczy si w materii

Z c z e g o z b u d o w a n y je s t w ia t ? Z d o k a d n o c i d o 9 5 %
w y ja n im y w k r tc e , ja k m a sa m a te rii p o w s ta a z c z y s te j
e n e rg ii. A b y u z y s k a ta k d o k a d n o , m u s im y b a rd z o
w y ra n ie o k re li , o c z y m m w im y . W ty m ro z d z ia le
jris n o p o w ie m y , c z y m z w y k a m a te ria je s t, a c z y m n ie je s t.

Z w y k a " m a te ria je s t ty m , c z y m z a jm u je si c h e m ia , b io lo g ia i g e o lo g ia .
Jest ty m w s z y s tk im , z c z e g o k o n s tru u je m y r n e p rz e d m io ty , i ty m , z cze g o
sam i si s ka d a m y. Z w y k m a te ri je s t r w n ie w s z y s tk o to , c o a s tro n o m o w ie
w id z p rz e z te le s k o p y . P la n e ty , g w ia z d y i m g a w ic e z b u d o w a n e s z le g o
s a m e g o , c o z n a jd u je m y i b a d a m y tu , na Z ie m i. N a ty m p o le g a n a jw i k s z e
o d k ry c ie a s tro n o m ii.
N ie d a w n o je d n a k a s tr o n o m o w ie d o k o n a li in n e g o w ie lk ie g o o d k ry c ia .
O k a z a o si m ia n o w ic ie , c o z a k ra w a na iro n i , e n o rm a ln a m a te ria n /e je s t
w s z y s tk im , c o is tn ie je w e W s z e c h w ie c ie . N a w e t w p rz y b li e n iu . W rz e c z y
w is to c i w i k s z a c z m a s y c a e g o W s z e c h w ia ta m a p o s ta p r z y n a jm n ie j
d w c h in n y c h s k a d n ik w : ta k z w a n e j c ie m n e j m a te rii i c ie m n e j e n e rg ii. O w e
c ie m n e s k a d n ik i s ta k n a p ra w d d o s k o n a le p rz e z ro c z y s te d la te g o w a
nie p rz e z setki la t n ie m o g li m y ic h z a u w a y . Jak d o t d u d a o si je w y k ry
je d y n ie p o re d n io , p o p rz e z o b s e rw a c je w p y w u g ra w ita c y jn e g o , ja k i w y w ie ra j
na z w y k m a te ri (to z n a c z y , g w ia z d y i g a la k ty k i). W d a ls z y c h ro z d z ia a c h
w ie le jeszcze p o w ie m y na te m a t te j c ie m n e j s tro n y W s z e c h w ia ta .
Jeeli z su m u je si c a k o w it mas, to o ka e si, e z w y k a m a te ria jest je d y n ie
n ie w ie lk d o m ie s z k i s ta n o w i z a le d w ie 4 - 5 % c a k o w ite j m asy W s z e c h w ia ta .
A je d n a k to w a n ie za je j sp ra w w w ie c ie w y k s z ta c ia si s tru k tu ra , in fo rm a c ja
i m io . M a m w i c n a d z ie j , e z g o d z ic ie si ze m n , i jest to s z c z e g ln ie
 I
C o lic z y si w m a te rii

in te re s u j c y fra g m e n t W s z e c h w ia ta . Poza ty m n ie ulega w tp liw o c i, e te n

w a n ie fra g m e n t u d a o n a m si n a jle p ie j p o z n a .
W k o le jn y c h ro z d z ia a c h w y ja n im y p o c h o d z e n ie 9 5 % m asy z w y k e j m a
t e r ii, w y c h o d z c o d je j b e z m a so w y ch e le m e n t w p o d s ta w o w y c h . A b y s p e n i
t o b ie tn ic , m u s im y b a rd z o ja s n o s p re c y z o w a , c o ta k n a p ra w d b d z ie m y
w y ja n ia . (W k o c u p rz y ta c z a m y tu k o n k re tn e lic z b y).

Elementy skadowe

D o m y sy , e m a te ri * m o n a s p ro w a d z i d o k ilk u ro d z a j w p o d s ta w o w y c h
e le m e n t w s k a d o w y c h , p o ja w iy si ju c o n a jm n ie j w s ta ro y tn e j G re c ji, ale
n ie b u d z c e w tp liw o c i, n a u k o w e z ro z u m ie n ie tego fa ktu osignlim y d o p ie ro
w XX w ie k u . Z w y k le m w i si, e m a te ria ska d a si z a to m w . W ie lk i fiz y k
R ic h a rd F e y n m a n na p o c z tk u s w o ic h s y n n y c h Fe yn m a n a w y k a d w z fizyki
u c z y n i z te g o s tw ie rd z e n ia b a rd z o isto tn k w e s ti :

(dyby caa nauka miaa ulec zniszczeniu w jakim kataklizmie i tylko jedno zda
nie mona by uratowa od zagady i przekaza nastpnym pokoleniom, jakie zda
nie zawieraoby najwiksz ilo informacji w moliwie najmniejszej liczbie sw?
W moim przekonaniu byoby to zdanie formuujce hipotez (lub rzeczywisto,
jeli wolicie tak to nazwa) atomistyczn, e wszystko skada si z atomw (...)* *
(wyrnienia pochodz od Feynmana)

Ten w ie lk i i n ie z w y k le u y te c z n y fa k t, e w s z y s tk o ska d a si z a to m w ,
jest je d n a k n ie p e n y poci trz e m a is to tn y m i w z g l d a m i. (P o d o b n ie ja k z e ro w e
p ra w o N e w to n a c zy n a jw i k s z e o d k ry c ie a s tro n o m ii jest o n g b o k p r a w
d " w sensie, ja k i n a d a w a te m u o k re le n iu B o h r - to znaczy, jest o n r w n ie
g b o k o fa sz yw y ).
Jednym z d o w o d w w ska zu j cych na n ie k o m p le tn o te g o s tw ie rd z e n ia jest
is tn ie n ie c ie m n e j m a te rii i c ie m n e j e n e rg ii, o czym ju w cze n ie j w sp o m n ie lim y.
W 1 9 6 3 ro k u , g d y p o raz p ie rw s z y u k a z a y si w y k a d y F e y n m a n a , z a le d w ie

* Od tego miejsca a do rozdziau smego, m w ic o zwykej materii, bd opuszcza przym iotnik zw yka i uywa
jedynie sowa materia. Ciemn stron W szechwiata zajm iem y si dopiero pniej.
** R.p. Feynman, R.B. Leighton, M. Sands, Feynmana w ykady z fizyki, t. 1, cz. 1, przel. Zofia Krlikowska, PWN,
W arszawa 2007, s. 21 (przyp. tum .).
 36 Lekko bytu

p o d e jrz e w a n o , e m o g o n e is tn ie . K ilk u a s tro n o m w , z F ritz e m Z w ic k y m

na c z e le , ju w 1 9 3 3 ro k u z a j to si z a g a d n ie n ie m , k t re n a z w a li p ro b le m e m
b ra k u j c e j masy. J e d n a k z a u w a o n e p rz e z n ic h a n o m a lie b y ty je d n y m i z w ie
lu w p o w s ta j c e j d o p ie r o k o s m o lo g ii o b s e rw a c y jn e j i p rz e z d u g i czas ty lk o
n ie lic z n i u c z e n i tra k to w a li te n p r o b le m p o w a n ie . Tak c z y in a c z e j, is tn ie n ie
c ie m n e j m a te rii i c ie m n e j e n e rg ii n ie m a z n a c z e n ia d la isto ty w yg o s z o n e j przez
F e y n m a n a u w a g i. W p o c z tk o w y c h e ta p a c h o d tw a rz a n ia w ie d z y n a u k o w e j
p o k a ta k liz m ie w ia d o m o is tn ie n ia c ie m n e j m a te rii i c ie m n e j e n e rg ii b y a b y
z b y tk ie m s ta n o w i c y m z b d n y balast.
D w ie p o z o s ta e , d u o b a rd z ie j p rz y z ie m n e p o p ra w k i s n a p ra w d w a n e .
P o w in n y si o n e z n a le n a w e t w je d n o z d a n io w e j w ia d o m o c i d la n a st p n ych
p o k o le , n a w e t je li z te g o p o w o d u z d a n ie to m ia o b y si sta d u s z y m , p i
sa n ym je d n y m c i g ie m , z ro d z a ju ty c h , k t ry c h n a u c z y c ie le k a z a li m i u n ik a
i k t re k o s z to w a y b y m n ie u tra t p u n k tu za w y p ra c o w a n ie , m im o e H e n ry
James i M a rc e l P ro u s t z d o b y li s a w , p is z c ta k ie w a n ie z d a n ia , p o n ie w a
styl ta k i je s t a k c e p to w a n y , g d y tw o r z y si lite ra tu r , a le n ie je s t o d p o w ie d n i,
g d y c h c e si je d y n ie p rz e k a z a ja k in fo rm a c j .
Po p ie rw s z e , n a le y si z a j k w e s ti w ia ta . Jest o n o n a jw a n ie js z y m
e le m e n te m w s z y s tk ie g o " i n ie u lega w tp liw o c i, e r n i si z n a c z n ie o d a to
m w . M a m y n a tu ra ln p re d y s p o z y c j , b y u w a a w ia to za co d ia m e tra ln ie
o d m ie n n e g o o d m a te rii; za co n ie m a te ria ln e g o , a n a w e t d u c h o w e g o . Bez
w tp ie n ia w y d a je si o n o in n e o d n a m a c a ln e j m a te rii - ta k ie j, o k t r m o n a
si s ka le c z y , je li si j k o p n ie , a lb o k t ra p o d p o s ta c i s tru m ie n i i w ia tr w
m o e p o p y c h a nas w ie i w e w te . N a le a o b y w i c p o w ie d z ie o c a lo n y m z ka
ta k liz m u h ip o te ty c z n y m is to to m F e y n m a n a , e w ia to jest in n fo rm m a te rii,
k t r m o n a z ro z u m ie . M o n a b y im n a w e t p rze k a za , e o n o r w n ie skada
si z cz s te k , k t re n a z y w a m y fo to n a m i.
Po d ru g ie , a to m y n ie s ta n o w i k o c a te j o p o w ie c i - s z b u d o w a n e z jesz
c ze b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h s k a d n ik w . K ilk a m w i c y c h o ty m w s k a z w e k
p o m o g o b y is to to m , k t re p rz e y y k a ta k liz m , p o c z y n i s z y b k o d u e p o s t p y
na d ro d z e d o o d tw o rz e n ia c h e m ii i e le k tr o n ik i.
O d p o w ie d n ie fa k ty m o n a p o d s u m o w a w k ilk u s tw ie r d z e n ia c h . (N ie
b d p r b o w a z a w ie ra w s z y s tk ie g o w je d n y m z d a n iu ). W s z y s tk o ska d a si
z a to m w i fo to n w . A to m y z k o le i s k a d a j si z e le k tr o n w i j d e r a to m o
w y c h . Jdra a to m o w e s z n a c z n ie m n ie js z e o d c a y c h a to m w (p ro m ie j d ra
 I
C o lic z y si w m a te rii

a to m o w e g o z a jm u je w p rz y b li e n iu jedlic) s tu tysi czn i), c z y li 10 p ro m ie n ia

a to m u ), a le z a w ie ra j c a y d o d a tn i a d u n e k i p ra w ie c a m as a to m u (p o n a d
9 9 ,9 % ). A to m y u trz y m u j si w ca o ci za s p ra w p rz y c i g a n ia e le k tiy c z n e g o
m i d z y e le k tro n a m i a j d re m . I w k o c u j d ra a to m o w e ska d a j si z k o le i
z p r o to n w i n e u tro n w . Jdra u trz y m u j si w ca o ci d z i k i d z ia a n iu jeszcze
in n e j siy, z n a c z n ie m o c n ie js z e j o d siy e le k try c z n e j, k t ra je d n a k d zia a je d y n ie
na m a y c h o d le g o c ia c h .
Taki o p is m a te rii o d z w ie rc ie d la nasz stan w ie d z y m n ie j w i c e j z 19.55 ro ku .
In fo rm a c je te w c i m o n a z n a le w w i kszo ci p o d r c z n ik w z a w ie ra j c y c h
p o d s ta w o w e w ia d o m o c i z zakresu fiz y k i. A lty n a le ycie o d d a nasze najle p sze
o b e c n e r o z u m ie n ie ty c h z a g a d n ie , b d z ie m y m u s ie li u ci li , z m o d y fik o
w a i p o p r a w i p ra w ie k a d e s o w o w p o w y s z y m o p is ie . D o w ie d z ie li m y si
na p rz y k a d , e r w n ie p ro to n y i n e u tro n y s o b ie k ta m i z o o n y m i, s k a d a j
c y m i si z b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h k w a rk w i g lu o n w . W p ro w a d z a n ie m tych
p o p ra w e k z a jm ie m y si w p n ie js z y c h ro z d z ia a c h . Jednak te n o b ra z w ie d z y
z 1 9 3 5 ro k u w c i jest u y te c z n y m i w y g o d n y m s c h e m a te m , p iz y b li o n y m
z a ry s e m , k t ry p o z w o li n a m w y ra n ie z o b a c z y , c o je szcze m u s im y z ro b i ,
b y z ro z u m ie p o c h o d z e n ie masy.
W i k s z a cz m asy a to m u z n a jd u je si w je g o j d rz e , a o n o ska d a si
z p r o to n w i n e u tro n w . E le k tro n y w n o sz g ru b o p o n i e j I A masy, a fo to n y
jeszcze m n ie j. Z a te m p ro b le m p o c h o d z e n ia m asy z w y k e j m a te rii p iz y b ie ra
b a rd z o k o n k r e tn y k sz ta t. B y d o w ie d z ie si, skd b ie rz e si w i k s z a cz
m asy m a te rii - p o n a d 9 9 % - m u s im y o d k ry , c o jest r d e m m asy p ro to n w
i n e u tro n w o ra z z ro z u m ie , ja k cz stki te cz si ze sob w j d ra a to m o w e .
T y lk o ty le i a ty le .
Rozdzia 5
Ukryta hydra

P ro g ra m b a d a w c z y , k t re g o c e le m b y o z ro z u m ie n ie
u k a d w p r o t o n w i n e u tr o n w n a sta r m o d l "
- ja k o p o c z o n y c h z e s o b lu b o rb itu j c y c h w o k s ie b ie
c z s te k - le g w g ru z a c h . F izycy d z i k i p o s z u k iw a n iu s il
d z ia a j c y c h m i d z y tr w a y m i c z s tk a m i n ie s p o d z ie w a n ie
o d k r y li z a d z iw ia j c y n o w y w ia t p rz e m ia n i n ie s ta b iln o c i.

W ro ku 1 9 3 0 nie u le g a o w tp liw o c i, ja k i p o w in ie n b y k o le jn y k ro k w k ie
ru n k u o p ra c o w a n ia k o m p le tn e j te o rii m a te rii. W a n a lity c z n e j p o d r y w g b
w ia ta m a te ria ln e g o d o ta rli m y d o w n trz a a to m w , d o ich j d e r.
P rze w a a j ca cz m asy m a te rii z n a jd u je si w j d ra c h a to m o w y c h , a z a
w a rte w n ich a d u n k i s r d e m p o la e le k try c z n e g o , k t re w y w ie ra d e c y d u j c y
w p y w na ru c h o ta c z a j c y c h je e le k tro n w . P o n ie w a j d ra s d u o ci sze ,
z a z w y c z a j p o ru s z a j si w o ln ie j o d e le k tro n w . M o n a p o w ie d z ie , e e le k
tro n y o d g ry w a j g w n ro l w p ro ce s a ch c h e m ic z n y c h i b io lo g ic z n y c h (n ie
w s p o m in a j c ju o e le k tro n ic e ), a le za k u lis a m i te g o w s z y s tk ie g o z n a jd u j si
j d ra a to m o w e , k t re m a j d e c y d u j c y gos w s p ra w ie s c e n a riu s z y p rz e b ie g u
ty c h z ja w is k .
C h o c ia w b io lo g ii, c h e m ii i e le k tro n ic e j d ra n a jc z c ie j n ie w y s u w a j si
na p ie rw s z y p la n , w p rz y p a d k u g w ia z d s y tu a c ja ta u le g a z m ia n ie . To w a n ie
z p rz e ta s o w a i p rz e k s z ta c e j d ro w y c h g w ia z d y , w ty m o c z y w i c ie r w n ie
nasze S o c e , c z e rp i s w o j e n e rg i . D la te g o n ie u le g a o w w c z a s w t p li
w o c i (i w c i n ie u lega), e p o z n a n ie b u d o w y j d e r a to m o w y c h je s t b a rd z o
is to tn e .
Jednak w ro ku 1 9 3 0 b a rd z o m a o na te n te m a t w ie d z ie li m y i p o w i k s z e n ie
te j w ie d z y s ta o si je d n y m z g w n y m z a d a , ja k ie s ta w ia li p rz e d so b fizycy.
W czasie s w o ic h w y k a d w E n ric o F e rm i m a lo w a w ro d k u s c h e m a tu a to m u
ro z m y ty o b o k i p o d p is y w a go D a le j Si) ty lk o s m o k i" - ja k na sta rych m a p a ch
p o k a zu j c yc h n ie o d k ry te jeszcze obszary Z ie m i. W ty m w a n ie m iejscu p rz e b ie
gaa g ra n ic a o d d z ie la j c a d z ie w ic z y te re n , k t ry n a le a o d o p ie ro z b a d a .

Smoki Fermiego

O d sam eg o p o c z tk u n ie u le g a o w tp liw o c i, e w ia te m j d ro w y m rzdz

w z a sa d z ie n o w e siy. K la sy cz n y m i s ia m i fiz y k i p rz e d j d ro w e j b y y g ra w ita c ja
i e le k tro m a g n e ty z m . J e d n a k s iy e le k try c z n e d z ia a j c e w e w n trz j d e r m usz
o d p y c h a o d s ie b ie c z s tk i: p rz e c ie w y p a d k o w y a d u n e k e le k try c z n y j d ra
je s t d o d a tn i, a a d u n k i o ta k im s a m y m z n a k u si o d p y c h a j . Sia g ra w ita c y jn a
d z ia a j c a na n ie w ie lk ie m a sy z a w a rte w d o w o ln y m j d rz e a to m o w y m jest
z d e c y d o w a n ie z b y t saba, e b y p rz e z w y c i y o d p y c h a n ie siy e le k try c z n e j.
(W d ru g ie j cz ci k s i k i b d z ie m y je s zc z e w ie le m w i na te m a t s a b o ci
o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o ). P otrze b n a b ya jaka n o w a sia. N a z w a n o j o d
d z ia y w a n ie m s iln y m . A b y j d ra a to m o w e m o g y b y ta k z w a rte , to n o w e
o d d z ia y w a n ie m u s ia o b y m o c n ie js z e o d w s z y s tk ic h z n a n y c h w c z e n ie j si.
O d k ry c ie p o d s ta w o w y c h r w n a rz d z c y c h p ro c e s a m i z a c h o d z c y m i
w e w n tr z a c h j d e r a to m o w y c h w y m a g a o c a y c h d z ie s i c io le c i d o w ia d
c ze i ro z w a a te o re ty c z n y c h . Z d u m ie n ie m n a p a w a fa k t, e u d a o n a m si
je w s z y s tk ie o d k ry .
O c z y w is t prze szkod jest to , e p rz e p ro w a d z e n ie o b s e rw a cji d z ia a n ia tych
r w n a je s t b a rd z o s k o m p lik o w a n e , p o n ie w a j d ra a to m o w e s n ie z w y k le
m a e - m n ie j w i c e j sto ty s i cy ra zy m n ie js z e o d a to m w . M o w a o o d le g o
ciach sto ty s i c y ra zy m n ie js z y c h o d s p o ty k a n y c h w n a n o te c h n o lo g ii. Jdra
a to m o w e nale d o ob szaru m ik ro n a n o te c h n o lo g ii. P r b u j c p rze s ta w ia j d ra
a to m o w e za p o m o c m a k ro s k o p o w y c h n a rz d z i - p o w ie d z m y , za p o m o c
z w y c z a jn e j p s e ty - z n a le lib y m y si w s y tu a c ji g o rsze j n i o lb rz y m , k t ry
p r b o w a b y p o d n ie z ia rn k o p ia s ku , w y k o rz y s tu j c d w ie w ie e E iffla w ro li
p a e c z e k . To n ie la d a w y z w a n ie . A b y z b a d a n ie w ia ta j d e r a to m o w y c h b y o
w o g le m o liw e , n a le a o w y n a le z u p e n ie n o w e te c h n ik i d o w ia d c z a ln e
i s k o n s tru o w a n ie z w y k e p rzy rz d y . W n a s t p n y m ro z d z ia le p rz y jrz y m y si
n a n o m ik ro s k o p o w i u ltra s tro b o s k o p o w e m u (zn a n e m u ja k o A k c e le ra to r L in io w y
U n iw e rs y te tu S ta n fo rd a , w s k r c ie SLAC, S ta n fo rd L in e a r A c c e le ra to r) i s io w n i
 40 Lekko bytu

d o w y w o y w a n ia tw rc z e j d e s tru k c ji (z n a n e j ja k o W ie lk i Z d e rz a c z E le k tro n o -
w o -P o z y to n o w y , w s k r c ie LEP Large E le c tro n -lh s itro n C o U kie r), d z i k i k t ry m
d o k o n a n o n a jis to tn ie js z y c h d la naszej o p o w ie c i o d k ry .
Inn przeszkod jest fakt, e jak si okazao, m ikro n a n o ko sm o s rzdzi si n o w ym i
p ra w a m i, w n ic z y m n ie p rz y p o m in a j c y m i c z e g o k o lw ie k , c o z n a li m y w cz e n ie j.
Aby odpowiednio o p is a oddziaywanie silne, fiz y c y m u s ie li n a jp ie rw w y z b y si
n a tura ln ego dla lu d z i sposobu m ylenia i zastpi go n o w y m i, n ie z w y k y m i id e a m i.
W k ilk u k o le jn y c h ro zd z ia a c h o m w im y te id e e szc z e g o w o . S o n e ta k d z iw n e ,
e gdybycie ch cie li je przyj p o prostu za fakt, z a p e w n e uznalibycie je i susznie
- za n ie w ia ry g o d n e *. N ie k t re z n ic h z u p e n ie n ie p rz y p o m in a j c z e g o k o lw ie k ,
c.o z n a lim y w cz e n ie j. M o e w a m si w y d a w a , e za p rz e cz a j - i rze czyw icie
m oe tak byc! te m u , czego n a u czo n o was w szkole. (To zaley o d szkoy, d o ktrej
ch o d zilic ie , i oc zy w ic ie o d tego, k ie d y to b yo ). Rol te g o k r tk ie g o ro z d z ia u jest
w y ja n ie n ie , d la cze g o m u s ia o d o j d o re w o lu c ji w nauce. S uy o n p o w i z a n iu
tia d y c y jn e g o o pisu fizy k i j d ro w e j (jaki w c i m o n a z n a le w w i kszo ci p rz e
glda nych przeze m n ie p o d r c z n ik w d o szkl re d n ic h i u n iw e rs y te c k ic h k u rs w
w p ro w a d z a j c y c h d o fizy k i) z n o w y m ro z u m ie n ie m te j n a u ki.

Walka ze smokami

K a m ie n ie m m ilo w y m s ta o si o d k ry c ie n e u tro n u , d o k o n a n e w 19 S2 ro k u
p iz e z Jamesa C h a d w ic k a . Po ty m o d k ry c iu w y d a w a o si, e cie ka d o p e n e g o
z ro z u m ie n ia je s t ju p ro s ta . F iz y cy s d z ili, e w s z y s tk ie e le m e n ty s k a d o w e
j d ra a to m o w e g o s ju z n a n e - s n im i p r o to n y i n e u tro n y , d w a ro d z a je c z
ste k o ta k im s a m y m m n ie j w i c e j c i a rz e (n e u tro n jest o k o o 0 ,2 % c i szy),
p o d a tn e na w p y w p o d o b n y c h o d d z ia y w a s iln y c h . N a jb a rd z ie j o c z y w is t
r n ic m i d z y p r o to n a m i i n e u tr o n a m i je s t fa k t, e p r o to n y m a ja d o d a tn i
a d u n e k e le k try c z n y , n a to m ia s t n e u tr o n y s e le k tr y c z n ie o b o j tn e , o ra z to ,
e w y o d r b n io n y z j d ra n e u tro n jest n ie trw a y i p rz e c i tn ie p o m n ie j w i c e j
p i tn a s tu m in u ta c h u le g a ro z p a d o w i na p ro to n (o ra z e le k tro n i a n ty n e u trin o ).
c z c ze sob p r o to n y i n e u tro n y , m o n a b y s k o n s tru o w a m o d e lo w e j d ra

Pod koniec ksiki o m w im y inne niezwykle idee, za ktrym i przem aw iaj jeszcze m niej przekonujce dowody.
M am nadziej, e zauwaycie t rnic!
 Ukryta hydra 41

0 r n y c h a d u n k a c h i m a sa ch , o d p o w ia d a j c e m n ie j w i c e j z n a n y m j d ro m
a to m o w y m w y s t p u j c y m w n a tu rz e .
W y d a w a o si, e z ro z u m ie n ie i u d o s k o n a le n ie te g o m o d e lo w a n ia w y
m a g a o je d y n ie z m ie rz e n ia si d z ia a j c y c h m i d z y p ro to n a m i i n e u tro n a m i.
To d z i k i n im j d ra a to m o w e u trz y m u j si w c a o c i. R w n a n ia o p is u j c e te
sity s ta y b y si te o ri o d d z ia y w a n ia siln e g o . R o z w i z u j c r w n a n ia te j te o rii,
m o g lib y m y z a r w n o j z w e ry fik o w a , ja k i p rz e w id z ie ro n e rzeczy. W ten
s p o s b n a p is a lib y m y z g ra b n y n o w y ro z d z ia fiz y k i z a ty tu o w a n y F iz y k a j
d ro w a ", ktrego n a jis to tn ie js z y m e le m e n te m b y a b y s ia j d ro w a " z a p isa n a
p ro s ty m , e le g a n c k im r w n a n ie m .
C z e rp i c in s p ira c j z ta k ie g o p ro g ra m u , fiz y c y d o w ia d c z a ln i b a d a li b lis k ie
s p o tk a n ia p r o to n w z in n y m i p ro to n a m i (a lb o n e u tro n a m i czy in n y m i j d ra m i).
Tego ly p u d o w ia d c z e n ia , w k t ry c h ro z p d z a si je d n cz stk w k ie ru n k u
d ru g ie j i ba d a , c o z te g o w y n ik a , n a z y w a m y e k s p e ry m e n ta m i z ro z p ra s z a n ie m .
P om ys p o le g a na ty m , e b y z m ie rz y , w ja k i s p o s b p ro to n y i n e u tro n y b d
w y k o n y w a g w a to w n e z w r o ty - c z y li, ja k m w i fizycy, u le g a ro z p ro s z e n iu
- i na te j p o d s ta w ie w y d e d u k o w a , ja k a sia m o g a d o te g o d o p ro w a d z i .
Taka b e z p o re d n ia strategia b a d a z a w io d a je d n a k na ca e j lin ii. Po p ie r w
sze, b a d a n a s ia o k a z a a si b a rd z o s k o m p lik o w a n a . F iz y cy p r z e k o n a li si,
e z a le y o n a n ie ty lk o o d o d le g o c i m i d z y c z s tk a m i, le c z ta k e o d ich
p r d k o c i i k ie ru n k w ich s p in w * , a d o te g o za le n o ta jest s k o m p lik o w a n a
1 z u p e n ie b e z a d n a . S z y b k o s ta o si ja sn e , e n ie u d a si z n a le a d n e g o
p ro s te g o i p i k n e g o p ra w a o p is u j c e g o t si , g o d n e g o z a j m ie js c e o b o k
p ra w a g r a w ita c ji N e w to n a i p ra w a C o u lo m b a , o p is u j c e g o o d d z ia y w a n ie
a d u n k w e le k try c z n y c h .
Po d ru g ie , o d k ry to co je s zc z e g o rsze g o : o k a z a o si, e o w a s ia " n ie jest
w o g le si. F iz y cy p rz e k o n a li si, e g d y w y s trz e li si ku s o b ie d w a p ro to n y
o d u e j e n e rg ii, w c a le n ie ro b i o n e je d y n ie g w a to w n e g o z w ro tu . B ard zo czsto
w w y n ik u ta k ie g o z d e rz e n ia p o ja w ia j si W i ce j n i d w ie c z s tk i, i d o te g o
n ie k o n ie c z n ie s to p ro to n y . W te n w a n ie s p o s b , w tra k c ie e k s p e ry m e n t w
z ro z p ra s z a n ie m w y s o k o e n e rg e ty c z n y c h cz ste k, fiz y c y o d k ry li w ie le n o w y c h

Zarw no protony, ja k i neutrony bezustannie w iruj - m wim y, e czstki te maj sobie w aciwy, p odstaw ow y
spin (fizycy nazywaj t cech sow em pochodzcym od angielskim czasownika to spin - w iro w a '), W dalszej
czci ksiki p o w ie m y jeszcze duo na tem at tej fun d am e n ta lne j wasnoci. M a ona kluczow e znaczenie dla
w spczesnych pom ysw na rozwizanie kwestii ostatecznej unifikacji sii.
42 Lekko bytu

ro d z a j w czstek. Te n o w e c z stki - o s ta te c z n ie o d k ry to ich d z ie s i tk i - s n ie -

trw a e , d la te g o w n o rm a ln y c h w a ru n k a c h n ie w y s t p u j w p rz y ro d z ie , je d n a k
p o ic h d o k a d n ie js z y m z b a d a n iu fiz y c y d o s z li d o w n io s k u , e ic h p o z o s ta e
w a s n o c i - w s z c z e g ln o c i p o d a tn o na o d d z ia y w a n ie s iln e i r o z m ia r -
s p o d o b n e d o w a s n o c i p r o to n w i n e u tro n w .
Po d o k o n a n iu ta k ic h o d k ry n ie m o n a ju b y o z a jm o w a si w y c z n ie
s a m y m i p ro to n a m i i n e u tro n a m i a n i u w a a , e k w e s ti p o d s ta w o w w c i
po zo sta je o k re le n ie si d z ia a j c y c h je d y n ie m i d z y ty m i cz s tk a m i. Tradycyjnie
p o jm o w a n a fiz y k a j d ro w a " staa si cz ci w i k s z e j d z ie d z in y , o b e jm u j c e j
w s z y s tk ie z n a n e c z stki i s k o m p lik o w a n e , ja k si w y d a w a o , p ro c e s y rz d z
ce ic h p o w s ta w a n ie m i r o z p a d e m . W y m y lo n o n o w e s o w o n a o k re le n ie
o w e g o z o o cz s te k e le m e n ta rn y c h , te g o n o w e g o g a tu n k u s m o k w . N a z w a n o
je h a d ro n a m i.

Hydra

B io r c p rz y k a d z e s p o s o b u , w ja k i r o z w ija a si c h e m ia , u c z e n i d o s z li
d o w n io s k u , e w y ja n ie n ie c a e j te j z o o n o c i je s t m o liw e . M o e p r o to n y
i n e u tro n y oraz p o zo sta e h a d ro n y n ie s cz stka m i e le m e n ta rn y m i? M o e sam e
s ka d a j si z b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h o b ie k t w o p ro stsz y ch w a s n o c ia c h ?
P rze cie je e li p rz e p ro w a d z im y d o w ia d c z e n ia z a to m a m i i c z s te c z k a m i
p o d o b n e d o ty c h , ja k ic h d o k o n a n o z p ro to n a m i i n e u tro n a m i, a p o te m z b a d a
m y e fe k ty ta k ic h b lis k ic h s p o tk a , r w n ie u z y s k a m y b a rd z o s k o m p lik o w a n e
w y n ik i. M o e d o j d o p rz e ta s o w a i ro z b i p o w o d u j c y c h p o w s ta n ie n o w y c h
ty p w czsteczek (a lb o a to m w w s ta n ie w z b u d z o n y m , jo n w c z y ro d n ik w ) -
in n y m i sow y, m o e d o j d o re a k c ji c h e m ic z n y c h . P roste p ra w o si s to s u je si
je d y n ie d o le cy c h u p o d s ta w te g o p ro c e s u e le k tr o n w i j d e r a to m o w y c h .
A to m y i c z s te c z ki u tw o rz o n e z w ie lu e le k tr o n w i j d e r a to m o w y c h ta k im i
p ro s ty m i p ra w a m i ju si n ie rz d z . C z y to m o liw e , e p o d o b n ie rz e c z
m a si z p ro to n a m i, n e u tro n a m i i ich n ie d a w n o o d k ry ty m i k re w n y m i? C zy ich
o b s e rw o w a n a z o o n o m o e b y w y n ik ie m m is te rn e j s tru k tu ry w e w n trz n e j,
s k o n s tru o w a n e j z p o d s ta w o w y c h e le m e n t w , k t re rz d z si z d e c y d o w a n ie
p ro stsz y m i p ra w a m i?
R o z b ija n ie c z e g o k o lw ie k na k a w a k i m o e w y d a w a si p ro s ta c k ie , ale
to m u ro w a n y sposb, b y d o w ie d z ie si, z czego d a n a rze cz jesl z ro b io n a , le e li
d w a a to m y z d e rz y m y ze sob w y s ta rc z a j c o m o c n o , ro z b ij si na tw o rz c e
je e le k tr o n y i j d ra a to m o w e . W te n s p o s b m o n a si p rz e k o n a , z c ze g o
s z b u d o w a n e .
P o s z u k iw a n ia p ro s ts z y c h e le m e n t w s k a d o w y c h w e w n trz p r o to n w
i n e u tr o n w n a tr a fiy je d n a k n a n ie s p o d z ie w a n e tru d n o c i. Jeli z d e rz y si
z e sob p r o to n y n a p ra w d m o c n o , to w w y n ik u ta k ie j k o liz ji p o ja w i s i ...
w i c e j p ro to n w , cza sa m i w to w a rz y s tw ie ich h a d ro n o w y c h k re w n ia k w . Ty
p o w y m w y n ik ie m z d e rz e n ia d w c h p r o to n w o w y s o k ie j e n e rg ii m o e b y
p o ja w ie n ie si trz e c h p ro to n w , a n ty n e u tro n u i k ilk u m e z o n w 7t (p io n w ).
C a k o w ita m asa cz ste k p o ja w ia j c y c h si p o z d e rz e n iu je st w i k s z a o d s u m y
m as cz s te k p rz e d z d e rz e n ie m . Ju w c z e n ie j w s p o m n ie li m y o te j m o liw o c i
i p ro s z , z n o w u nas tu ta j p rz e la d u je . Z a m ia s t o d k ry w a n ia m n ie js z y c h , l e j
szych e le m e n t w s k a d o w y c h w m ia r z w i k s z a n ia e n e rg ii i p rz e p ro w a d z a n ia
c o ra z s iln ie js z y c h z d e rz e , u z y s k u je m y je d y n ie c o ra z w i c e j te g o sam ego. N ic
n ie w s k a z u je na to , e b y d o c h o d z io tu d o ja k ie g o u p ro s z c z e n ia . To ta k , ja k
g d y b y m y ro z b ili o s ie b ie d w ie a n to n w k i i u zyskali w e fe k c ie trz y a n to n w k i,
p a p ie r w k , m e lo n a , d z ie s i cze re n i i d w ie c u k in ie !
S m o k F e rm ie g o p rz e k s z ta c i si w ko szm arn m ito lo g ic z n h y d r . G d y kto
o d r b a je j k a w a e k , z o d c i ty c h czci n a ty c h m ia s t w y ra s ta y k o le jn e hydry.
Is tn ie j je d n a k p rostsze e le m e n ty s k a d o w e , a le ich z a s a d n ic z a p ro s to ta "
w i e si z d z iw a c z n y m i p e n y m p a ra d o ks w z a c h o w a n ie m , co sp ra w ia , e w y
m a g a j o n e r e w o lu c y jn y c h z m ia n w te o rii i ro z w o ju te c h n ik i d o w ia d c z a ln e j
w c e lu z a o b s e rw o w a n ia ty c h tru d n y c h d o u c h w y c e n ia b yt w . A b y je z ro z u m ie
- a n a w e t a b y je z a u w a y - m u s im y z a cz w sz y stko o d p o c z tk u .
Rozdzia 6
Bity bytu

K w a rk i, w p r o w a d z o n e w ra m a c h te o re ty c z n e j im p r o w iz a c ji
b e z w c z e n ie js z e g o z a o b s e rw o w a n ia ic h ja k o s a m o d z ie ln y c h
cz s te k , w y d a w a y si p o c z tk o w o je d y n ie w y g o d n
fik c j . C d y je d n a k z o b a c z o n o je na u ltr a s tro b o s k o p o w y c h
n a n o m ik ro s k o p o w y c h z d j c ia c h p r o to n w , s ta y si
u c i liw rz e c z y w is to c i . S w o im n ie z w y k y m z a c h o w a n ie m
k w e s tio n o w a y p o d s ta w o w e z a s a d y m e c h a n ik i k w a n to w e j
i te o rii w z g l d n o c i. W p e w n e j n o w e j te o rii
k w a r k i p o ja w iy si ja k o id e a ln e o b ie k ty
o m a te m a ty c z n e j d o s k o n a o c i. R w n a n ia te j te o r ii
w y m a g a y r w n ie is tn ie n ia in n y c h c z s te k - g lu o n w
p rz e n o s z c y c h a d u n e k k o lo ru . K ilka la t p n ie j
ro b io n o ju z d j c ia z a r w n o k w a rk w , ja k i g lu o n w
d z i k i w y k o rz y s ta n iu s p e c ja ln ie w ty m c e lu z b u d o w a n y c h
s io w n i w y w o u j c y c h tw rc z d e s tru k c j .

Tytu te g o ro z d z ia u m o n a o d c z y ty w a d w o ja k o . Po p ie rw s z e m o n a z a
uw a y, e p o d o b n ie ja k w in fo rm a ty c e b ity s cz cia m i s k a d o w y m i w i ks z yc h
je d n o s te k in fo rm a c ji, ta k w p ro to n a c h i n e u tro n a c h , k t re je szcze d o n ie d a w n a
u w a a n o za p o d s ta w o w e e le m e n ty z w y k e j m a te rii, o d n a le z io n o jeszcze m niejsze
s k a d n ik i. Te m n ie js z e s k a d n ik i n a z w a n o k w a rk a m i i g lu o n a m i. O c z y w i c ie ,
sam a z n a jo m o n a z w y czego n ie m w i n a m je szcze nic: o ty m , z c z y m m a m y
d o c z y n ie n ia - ja k to w y ja n ia S ze k sp ir u s ta m i R o m e a :
 C znaczy nazwa? To co zwiemy r,
Pod inn nazw nie mniej by pachniao*

T ym s p o s o b e m d o c h o d z im y d o d ru g ie g o , z n a c z n ie g b sze g o z n a c z e n ia
ty tu u . G d y b y k w a rk i i g lu o n y b y y je d y n ie k o le jn w a rs tw n ie s k o c z o n e g o
c i g u s tr u k tu r z a w a rty c h w e w n trz in n y c h s tru k tu r, ic h n a z w y p o z o s ta y b y
im p o n u j c o b rz m i c y m i te r m in a m i n a u k o w y m i, k t ry m i m o n a b y si p o
p is y w a na p rz y j c ia c h , ale s a m e w s o b ie b u d z iy b y z a c ie k a w ie n ie je d y n ie
u s p e c ja lis t w . K w a rk i i g lu o n y n ie s je d n a k ty lk o k o le jn w a rs tw . le e li
p o jm ie si je d o g b n ie , w z a s a d n ic z y s p o s b o d m ie n ia j nasze ro z u m ie n ie
n a tu r y fiz y c z n e j rz e c z y w is to c i. S o n e b o w ie m b ita m i r w n ie w in n y m ,
z n a c z n ie g b szym sensie - ta k im sa m ym , ja ki m a m y na m yli, m w i c o b ita ch
in fo rm a c ji. D o p e w n e g o s to p n ia je st to s y tu a c ja ja k o c io w o n o w a w n a u c e
- s o n e u c ie le n ie n ie m id e i.
A b y z ro z u m ie , c o m a m na m y li, z a u w a m y na p rz y k a d , e r w n a
nia o p is u j c e g lu o n y p o z n a li m y na d u g o p rz e d o d k ry c ie m sa m ych czstek.
S o n e c z c i klasy r w n a , k t ra p o ja w ia si w o p is ie m a te m a ty c z n y m
w p r o w a d z o n y m p rz e z C h e n a N in g a Yanga i R o b e rta M ills a w 1 9 5 4 r o k u 1
ja k o n a tu ra ln e m a te m a ty c z n e u o g ln ie n ie r w n a e le k tro d y n a m ik i o d k ry ty c h
p rz e z M a x w e lla . R w n a n ia M a x w e lla o d d a w n a p o d z iw ia n o za ich s y m e tri
i si. H e in ric h H e rtz , n ie m ie c k i fiz y k , k t ry d o w i d d o w ia d c z a ln ie is tn ie n ia
fal e le k tro m a g n e ty c z n y c h p rz e w id z ia n y c h p rze z r w n a n ia M a x w e lla (o b e c n ie
n a z y w a n y c h fa la m i ra d io w y m i), ta k o ty c h r w n a n ia c h p o w ie d z ia :

Trudno oprze si wraeniu, e te wzory matematyczne yj niezalenym yciem i posiadaj

wasn inteligencj, e s mdrzejsze od nas samych, mdrzejsze nawet od swoich od
krywcw, e dowiadujemy si za ich pomoc wicej, ni pierwotnie w nich zapisano.

R w n a n ia Y a n g a -M ills a s ro zro n i t w e rs j r w n a M a x w e lla . O b e jm u j

w ie le ro d z a j w a d u n k w z a m ia st ty lk o je d n e g o (a d u n k u e le k tryc z n e g o ), k t ry
p o ja w ia si w r w n a n ia c h M a x w e lla , i u w z g l d n ia j ich s ym e tri . W 1 9 7 5 ro ku
razem z D a v id e m G rossem p rze d s ta w ili m y p e w n w e rsj o w y c h r w n a , kt r
stosuje si d o istniejcych w rzeczyw istym w iecie g lu o n w o d d z ia yw a n ia silnego

W illiam Szekspir, Romeo i Julia, akt II, scena II (w :| W. Szekspir, Romeo i Julia, Hamlet, M akbet, przel. Stanisaw
Baraczak, Znak, Krakw 2 006, s. 59 (przyp. tum .).
46 Lekko bytu

(w y k o rz y s tu j c e g o trz y a d u n k i). O w e tro ja k ie a d u n k i w y s t p u j c e w te o rii

o d d z ia y w a n ia s iln e g o n a z y w a si z w y k le a d u n k a m i k o lo ru a lb o s k r to w o :
k o lo re m , c h o c ia o c z y w i c ie z b a rw a m i w p o to c z n y m se n sie te g o s o w a n ie
m a j o n e n ic w s p ln e g o .
Za c h w il z a jm ie m y si o m w ie n ie m s z c z e g w te c h n ic z n y c h z w i z a n y c h
z k w a rk a m i i g lu o n a m i. W ty m m ie js c u je d n a k , na s a m y m p o c z tk u , p o c z y
n a j c o d ty tu u ro z d z ia u , c h c ia b y m p o d k re li , e k w a rk i i g lu o n y , a m w i c
d o k a d n ie ich p o la , s o b ie k ta m i m a te m a ty c z n ie p e n y m i i d o s k o n a y m i. Ich
w a s n o c i m o n a w p e n i o p is a , w y k o rz y s tu j c sa m e ty lk o p o j c ia , b e z p o
trz e b y a n a liz o w a n ia p r b e k s ta ty s ty c z n y c h lu b d o k o n y w a n ia ja k ic h k o lw ie k
p o m ia r w 4. I w a s n o c i ty c h n ie m o n a z m ie n i . K a d a p r b a m o d y fik a c ji
ty c h r w n a p o w o d u je p o g o rs z e n ie ic h w a s n o c i (ta k n a p ra w d p rz e s ta j
w te d y b y s p jn e ). G lu o n y s o b ie k ta m i d z ia a j c y m i z g o d n ie z r w n a n ia m i
o p is u j c y m i g lu o n y . B y ty s b ita m i.
D o ju je d n a k ty c h n a z b y t s w o b o d n y c h d y w a g a c ji! M a te m a ty k a te o
re ty c z n a z a w ie ra m n s tw o p i k n y c h id e i. r d e m o w e j s z c z e g ln e j m u z y k i
o b e c n e j w fiz y c e jest h a rm o n ia m i d z y p i k n y m i id e a m i i rz e c z y w is to c i .
C zas ju na o d ro b in rze c z y w is to c i.

Kwarki: wersja beta

D o p o c z tk u la t s z e d z ie s i ty c h XX w ie k u fiz y c y d o w ia d c z a ln i o d k ry li
d z ie s i tk i h a d ro n w o r n y c h m a sa ch , cza sa ch y c ia i w a c iw e j im ro ta c ji
(sp in ie ). U n ie s ie n ie w y w o a n e ty m i o d k ry c ia m i s z y b k o p rz e ro d z io si w b l
gow y, p o n ie w a n a g ro m a d z e n ie c ie k a w y c h fa k t w w o b lic z u b ra k u ja k ie g o k o l
w ie k gbszego ich z ro z u m ie n ia z a c z o w z b u d z a c o ra z w i ks z e z a k o p o ta n ie .
W 1 9 5 5 ro ku w p rz e m w ie n iu w y g o s z o n y m z o k a z ji p rz y j c ia N a g ro d y N o b la
W illis L a m b ta k z a a rto w a :

Gdy po raz pierwszy wrczano Nagrod Nobla w 1901 roku, fizycy wiedzieli co nieco tylko
0 dwch obiektach, ktre obecnie nazywamy czstkami elementarnymi": znali elektrony
1protony. Po roku 1930 doszo do zalewu innych czstek elementarnych": neutron, neutrino,
mezon p, mezon n i cisze mezony oraz rnorodne hiperony. Syszaem, e kry opinia,
i odkrywca nowej czstki elementarnej mia zwykle murowan Nagrod Nobla, ale teraz
odkrycie takie powinno si kara grzywn w wysokoci 10 tysicy dolarw.
 I
B ity b y tu 47

W te j s y tu a c ji M u r r a y G e ll- M a n n i G e o rg e Z w e ig d o k o n a li o lb r z y m ie
go p o s t p u w tw o r z e n iu te o r ii o d d z ia y w a n ia s iln e g o , p rz e d s ta w ia j c m o
d e l k w a rk o w y . P ok a z a li o n i, e p ra w id o w o c i d o ty c z c e m as, c za s w yc ia
i s p in w h a d r o n w z a c z y n a j d o s ie b ie p a s o w a , je e li w y o b ra z im y s o b ie ,
i h a d ro n y s k a d a j si z k ilk u b a rd z ie j p o d s ta w o w y c h r o d z a j w o b ie k t w ,
k t re G e ll-M a n n n a z w a k w a rk a m i. W te n s p o s b m o n a b y o w y tu m a c z y
d z ie s i tk i h a d ro n w , p rz y n a jm n ie j o g ln ie , ja k o r n e z e s ta w ie n ia k w a rk w
w y s t p u j c y c h je d y n ie w trz e c h o d m ia n a c h , z w a n y c h z a p a c h a m i: k w a rk a
g rn e g o - o z n a c z a n e g o s y m b o le m u (od ang. u p ), d o ln e g o - d (o d a ng. d o w n )
i d z iw n e g o - s (o d a n g . s tra n g e )*.
W ja k i s p o s b m o n a s k o n s tru o w a d z ie s i tk i h a d ro n w z k ilk u z a le d w ie
z a p a c h w k w a rk w ? Jak w y g l d a j te p roste re g u y rz d z ce s k o m p lik o w a n y m i
p ra w id o w o c ia m i?
P ierw sze reguy, ja k ie z a p ro p o n o w a n o , zo sta y s fo rm u o w a n e ta k, b y p aso
w a y d o o b s e rw a c ji, i d la te g o s n ie c o d z iw a c z n e . Z d e fin io w a y o n e ta k z w a n y
m o d e l k w a rk o w y . Z g o d n ie z ty m m o d e le m is tn ie j je d y n ie d w a p o d s ta w o w e
s c h e m a ty b u d o w y h a d ro n w . M e z o n y p o w s ta j z p o c z e n ia k w a rk a i a n ty -
k w a rk a . B a rio n y s n a to m ia s t p o c z e n ie m trz e c h k w a rk w . (Is tn ie j r w n ie
a n ty b a rio n y p o w s ta e z p o c z e n ia trz e c h a n ty k w a rk w ). M a m y z a te m je d y n ie
k ilk a m o liw o c i p o c z e n ia ze so b k w a rk w i a n ty k w a rk w o r n y c h z a
p a c h a c h , ta k b y tw o r z y y m e z o n y : m o e m y p o c z y k w a rk u z a n ty -d (o z n a
c z a n y m s y m b o le m d ) a lb o d z i ta k d a le j. P o d o b n ie w p rz y p a d k u b a rio n w
jest ty lk o k ilk a m o liw y c h k o m b in a c ji.
Z g o d n ie z m o d e le m k w a rk o w y m w ie lk a r n o ro d n o h a d ro n w jest w y n i
k ie m n ie ty le tw o rz c y c h je czci s k a d o w y c h , ile sp o so b u , w ja k i z o s ta y o n e
ze sob p o c z o n e . W szc z e g ln o c i d a n y z b i r k w a rk w m o n a ro z m ie c i
na r n y c h o rb ita c h p rz e s trz e n n y c h i u o y w r n y s p o s b ic h spiny, m n ie j
w i c e j ta k sa m o ja k z p a r i tr je k g w ia z d m o n a u tw o rz y r n e k o n fig u ra c je
za s p ra w g ra w ita c ji.
Is tn ie je je d n a k k lu c z o w a r n ic a m i d z y s u b m ik ro s k o p o w y m i u k a d a m i
p la n e ta rn y m i" k w a rk w a ich m a k ro s k o p o w y m i o d p o w ie d n ik a m i. Podczas gdy

* Zapachw kw a rk w nie naley m yli z koloram i ich adunkw. adunek koloru jest inn, dodatkow wasnoci.
Jedne kwarki grne m og mie jednostk adunku czerwonego, inne maj jednostk adunku niebieskiego i ta r
dalej. Zatem, poniew a m am y do czynienia z trzema zapachami i trzem a koloram i, w sumie istnieje 3 x 3 - 9
rnych rodzajw kw arkw .
48 Lekko bytu

m a k ro s k o p o w e u k a d y p la n e ta rn e , k t ry m i rz d z p ra w a m e c h a n ik i k la syczn e j,
m o g w y s t p o w a w e w s z e lk ic h ro z m ia ra c h i k s z ta ta c h , ic h m ik ro s k o p o w e
w e rs je n ie m a j ju ta k ie j s w o b o d y . W p rz y p a d k u m ik ro s k o p o w y c h u k a d w
c z s te k , k t r y m i rz d z p ra w a m e c h a n ik i k w a n to w e j, m a m y d o c z y n ie n ia
z o g ra n ic z e n ia m i d o ty c z c y m i d o z w o lo n y c h o rb it i s p o s o b w u o e n ia s p in w * .
M w im y , e u k a d m o e si z n a jd o w a w r n y c h sta n a ch k w a n to w y c h . Kada
z d o z w o lo n y c h k o n fig u ra c ji o r b it i s p in w - k a d y stan - c h a ra k te ry z u je si
p e w n o k re lo n e n e rg i c a k o w it .
( W y z n a n ie i z a p o w ie d : p o z w a la m s o b ie w ty m m ie js c u n a o d r o b in
n ie c is o c i, n ie c h c b o w ie m w p ro w a d z a o d ra zu z b y t w ie lu s k o m p lik o
w a n y c h p o j . W w ie tle w s p c z e s n e j m e c h a n ik i k w a n to w e j p r a w id o w y
s p o s b o p is u sta n u d a n e j c z stki p o le g a na p rz e d s ta w ie n iu je j fu n k c ji fa lo w e j
m w i c e j o p ra w d o p o d o b ie s tw ie z n a le z ie n ia c z stki w r n y c h m ie js c a c h ,
a n ie na o k re le n iu o rb ity , na k t re j si o n a z n a jd u je . P o w ie m y o ty m w i c e j
w ro z d z ia le d z ie w i ty m . M o d e l w y k o rz y s tu j c y o r b ity jest p o z o sta o c i p o ta k
z w a n e j starej m e c h a n ic e k w a n to w e j. a tw o go s o b ie w y o b ra z i , a le n ie m o n a
go w y k o rz y s ta d o p ro w a d z e n ia d o k a d n y c h b a d a ).
P o s u g iw a n ie si u k a d a m i k w a r k w d o z ro z u m ie n ia h a d r o n w b a rd z o
p rz y p o m in a sposb, w ja k i za p o m o c e le k tro n w w y ja n ia m y b u d o w a to m w .
W a to m ie e le k tro n y m o g z a jm o w a o r b ity o r n y c h k s z ta ta c h , m o g te
u s ta w ia s p in y w r n y c h k ie ru n k a c h . D z i k i te m u a to m m o e z n a jd o w a si
w w ie lu r n o ro d n y c h stanach o r n y c h e n e rg ia c h . B a d a n ie m ty c h m o liw y c h
s ta n w z a jm u je si p o w a n a d z ie d z in a w ie d z y z w a n a s p e k tro s k o p i a to m o w .
D zi k i niej m o e m y o d k ry , z czego s z b u d o w a n e o d le g e g w iazdy, p ro je k to w a
lasery i ro z w i z y w a w ie le in n y c h is to tn y c h k w e s tii. P o n ie w a s p e k tro s k o p ia
a to m o w a je s t ta k p rz y d a tn a d la z ro z u m ie n ia m o d e lu k w a rk o w e g o i n ie z w y k le
w a n a ja k o ga n a u k i, p o w i m y c h w il na je j o m w ie n ie .
G o r cy gaz, na p rz y k a d ta k i ja k te n , k t ry z n a jd u je si w e w n trz p o m ie n ia
lu b w a tm o s fe rz e g w ia zd y , z a w ie ra a to m y w r n y c h s ta n a c h . N a w e t w a to
m a ch o ta k ic h sa m ych j d ra c h i ta k ie j sam ej lic z b ie e le k tro n w e le k tro n y m o g
z n a jd o w a si na r n y c h o rb ita c h lu b m ie r n e u o e n ie s p in w . Takie sta n y

M w ic cile, prawa mechaniki kwantow ej s;| uniwersalne: stosuje} si do makroskopowych ukadw planetarnych
tak samo jak do m ikroskopowych, takich ja k atomy. Jednak w przypadku u ka d w m akroskopow ych kw a n to w e
ograniczenia dotyczce orbit nie maj praktycznego znaczenia, poniew a odlegoci midzy d ozw olonym i orbitam i
s niezwykle mae.
r n i si e n ergi. A to m y w stanach o w ys o k ie j e n e rg ii m og p rzeskoczy d o sta
n w o n isze j e n e rg ii, e m itu j c p rz y ty m w ia to . P o n ie w a c a k o w ita e n e rg ia
m u s i b y z a c h o w a n a , e n e rg ia w y e m ito w a n e g o fo to n u , o k t re j m w i b a rw a
w y s a n e g o w ia ta , o d p o w ia d a r n ic y e n e rg ii m i d z y s ta n e m p o c z tk o w y m
i k o c o w y m a to m u . K ady ro d z a j a to m w e m itu je w ia to z ch a ra k te ry styc z n e j
d la s ie b ie p a le ty b a rw . A to m y w o d o ru w ys y a j fa le w ie tln e z je d n e g o ze sta w u
k o lo r w , a to m y h e lu z z u p e n ie in n e g o z e s ta w u i ta k d a le j. Fizycy i c h e m ic y
n a z y w a j t p a le t w id m e m a to m u . W id m o jest s w o is ty m p o d p is e m a to m u ,
k t ry m m o n a si p o s u y d o w y k ry c ia d a n e g o p ie rw ia stka . Po p rze p u szcze n iu
w ia ta p rz e z p ry z m a t r n e je g o b a rw y ule g a j ro z d z ie le n iu i p o w sta e w id m o
b a rd z o p r z y p o m in a k o d pa sko w y.
W id m a o b s e rw o w a n e w d o c ie ra j c y m d o nas w ie tle gw ia zd pasuj d o w id m
u z y s k iw a n y c h z e w ia ta p o m ie n i p a l c y c h si na Z ie m i i w a n ie d la te g o
m o e m y m ie p e w n o , e o d le g e g w ia z d y s k a d a j si z ta k ic h sa m ych s u b
s ta n c ji ja k te, k t re z n a jd u je m y na naszej p la n e c ie . P o n ie w a w ia to o d le g y c h
g w ia z d p o tr z e b u je cza sa m i n a w e t m ilia rd w lat, e b y d o nas d o trz e , m o e
m y r w n ie s p ra w d z i , c zy d z ia a j c e o b e c n ie p ra w a fiz y k i s ta k ie sa m e ja k
p ra w a o b o w i z u j c e d a w n o te m u . Jak d o t d d o w o d y p rz e m a w ia j za ty m ,
e ta k w a n ie je s t, (M a m y je d n a k p rz e k o n u j c e p rz e s ta n k i, b y p rzy p u sz c za ,
i w b a rd z o m o d y m W s z e c h w ie c ie , k t re g o n ie m o e m y b e z p o re d n io o b
s e rw o w a , p rz y n a jm n ie j n ie w z w y c z a jn y m w ie tle , o b o w i z y w a y z g ru n tu
o d m ie n n e p ra w a . P o m w im y o ty m p n ie j).
W id m a a to m w z a w ie ra j w ie le s zc z e g w p o m o c n y c h w k o n s tru o w a n iu
m o d e li ich w e w n trz n e j stru ktu ry. M o d e l jest p o p ra w n y , je e li p rz e w id u je stany,
k t ry c h r n ic e e n e rg e ty cz n e pasuj d o w z o rc a b a rw o b s e rw o w a n e g o w d a n y m
w id m ie . Z n a c z n a cz w sp c z e s n e j c h e m ii p rz y b ie ra p o s ta d ia lo g u . N a tu ra
m w i j z y k ie m w id m ; c h e m ic y o d p o w ia d a j , tw o rz c m o d e le .
N ie z a p o m in a j c o ty m w s z y s tk im , p o w r m y d o k w a rk o w e g o m o d e lu
h a d ro n w . W ty m p rz y p a d k u m a j za sto so w a n ie te sam e id e e , z je d n w sza ke
is to tn z m ia n . W a to m a c h r n ic a w e n e rg ia c h d o w o ln y c h d w c h s ta n w
e le k tr o n w je s t w z g l d n ie m a a i d la te g o w p y w te j e n e rg ii na c a k o w it m as
a to m u jest n ie is to tn y. G w n id e m o d e lu k w a rk o w e g o jest to , e w p rz y p a d k u
k w a rk o w y c h a to m w " (to z n a c z y h a d ro n w ) r n ic e w e n e rg ia c h p o s z c z e
g ln y c h s ta n w s ta k w ie lk ie , i w y w ie ra j is to tn y w p y w na m as. S p jrz m y
na to z in n e j s tro n y : w y k o rz y s tu j c d ru g ie p ra w o E in ste in a m = E/c:-, m o e m y
50 Lekko b y tu

p o w ie d z ie , e h a d ro n y o r n y c h m a sa ch s u k a d a m i k w a r k w o r n y c h
u o e n ia c h o r b it - r n y c h sta n a c h k w a n to w y c h - o d p o w ia d a j c y c h r n y m
e n e rg io m . In n y m i sow y, w id m a a to m w m o e m y z o b a c z y , w id m a h a d ro n w
n a le y n a to m ia s t z w a y . P rz e k o n u je m y si z a te m , e c z s tk i, k t re w y d a w a y
si z u p e n ie z e s o b n ie s p o k r e w n io n e , te ra z o d p o w ia d a j je d y n ie r n y m
w z o rc o m ru c h u w e w n trz d a n e g o a to m u " s k a d a j c e g o si z k w a rk w . W y
k o rz y s tu j c t id e , G e ll-M a n n i Z w e ig p o k a z a li, e r n o ro d n o z a o b s e rw o
w a n y c h h a d ro n w m o n a in te rp re to w a ja k o r n e s ta n y k ilk u p o d s ta w o w y c h
k w a rk o w y c h a to m w " .
Jak d o t d , w s z y s tk o szo ja k p o m a le . Z w y j tk ie m p o p r a w k i w y n ik a j c e j
z d ru g ie g o p ra w a E in ste in a k w a rk o w y m o d e l h a d ro n w w y g l d a ja k p o w t rk a
c h e m ii. D ia b e tk w i je d n a k w s zc z e g a c h i je d y n ie k to , k to p rz y m y k a o k o
na p e w n p r a w d z iw ie p ie k ie ln z o liw o , m o e w id z ie w m o d e lu k w a r
k o w y m rz e c z y w is to .
N a jb a rd z ie j z o liw y m z a o e n ie m je s t to , o c z y m ju w s p o m n ie li m y ,
e d o z w o lo n e s je d y n ie d w a s c h e m a ty c z s te k : m e z o n y (k w a rk -a n ty k w a rk )
i b a rio n y (trz y k w a rk i). W y n ik a z te g o w s z c z e g ln o c i, e k w a rk i n ie is tn ie j
ja k o o d d z ie ln e c z s tk i! Z ja k ie g o p o w o d u m u s ie li m y p rz y j , e n a jp ro s t
szy s c h e m a t b u d o w y c z s tk i je s t n ie m o liw y . N ie je d y n ie n ie e fe k ty w n y c z y
n ie trw a y , a le w a n ie n ie m o liw y . N ik t n ie c h c ia w to o c z y w i c ie u w ie rz y ,
fiz y c y w i c z a w z i c ie ro z b ija li p ro to n y , p r b u j c w y k ry c z s tk i, k t re m o
na b y z id e n ty fik o w a ja k o p o je d y n c z e k w a rk i. B a rd z o u w a n ie p rz e g l d a li
w sz y stkie p o w s ta j c e w ty c h z d e rz e n ia c h p ro d u k ty . N ic m a c ie n ia w tp liw o c i,
e na g o w y ich o d k ry w c w n ic z y m o rz e w ia j c y d e s zc zy k s p y n y b y N a g ro d y
N o b la i w ie c z n a c h w a a . N ie ste ty , te n w i ty G ra a l o k a z a si n ie u c h w y tn y .
N ig d y n ie u d a o si z a o b s e rw o w a c z s tk i, k t ra m ia a b y w a s n o c i p o je d y n
c ze g o k w a rk a . W k o c u o w n ie m o n o w y k ry c ia p o je d y n c z y c h k w a rk w ,
ta k ja k k ie d y n ie m o n o s k o n s tru o w a n ia p e rp e tu u m m o b ile , p o d n ie s io n o
d o rang i za sa d y : Z a s a d y U w i z ie n ia . S a m o n a z w a n ie je j za sa d w c a le je d n a k
n ie s p ra w io , e staa si m n ie j z w a rio w a n a .
K o le jn y d z iw n y p r o b le m p o ja w i si, g d y fiz y c y , w y k o r z y s tu j c k w a r k i,
p r b o w a li s tw o rz y p e n y m o d e l w e w n trz n e j s tru k tu ry m e z o n w i b a rio n w ,
ta k a b y m o liw e b y o d o k a d n e w y ja n ie n ie ich mas. N a p o d s ta w ie n a jle p s z y c h
sp ord s k o n s tru o w a n y c h m o d e li m o n a b y o d o j d o w n io s k u , e g d y k w a rk i
(lu b a n ty k w a rk i) z n a jd u j si b lis k o s ie b ie , p ra k ty c z n ie n ie z a u w a a j s w o je j
o b e c n o c i. Tak n ik e o d d z ia y w a n ie m i d z y k w a rk a m i tr u d n o b y o p o g o d z i
z o d k ry c ie m , e k a d a p r b a w y iz o lo w a n ia k w a rk a - a lb o d w c h - k o c z y si
n ie p o w o d z e n ie m . S ko ro k w a rk i n ie z w ra c a j w z a je m n ie na s ie b ie u w a g i, g d y
s b lis k o , to d la c z e g o n ie p o z w a la j si d o k o c a ro z d z ie li , g d y s o d s ie b ie
o d d a lo n e ?
O d d z ia y w a n ie p o d s ta w o w e , k t re g o sia ro n ie z o d le g o c i , b y o b y
p r z y p a d k ie m n ie s p o ty k a n y m i z je g o is tn ie n ia w y n ik a o b y p e w n e k o p o tli
w e p y ta n ie . Jeli siy d z ia a j c e m i d z y k w a rk a m i m o g ro sn z o d le g o c i ,
to d la c ze g o a stro lo g ia jest w b d zie ? W k o c u in n e p la n e ty z a w ie ra j m n s tw o
k w a rk w . M o liw e , e m o g o n e w y w ie ra d u y w p y w . .. C , m o liw e , ale
p rz e z c a e s tu le c ia u c z e n i i in y n ie ro w ie o d n o s ili w ie lk ie sukcesy, p rz e w id u j c
w y n ik i p re c y z y jn y c h d o w ia d c z e , b u d u j c m o sty i p ro je k tu j c u k a d y scalone,
a p o m ija j c p rz y ty m ja k ik o lw ie k w p y w o d le g y c h o b ie k t w . A s tro lo g ia n ie
p o w in n a ta k a tw o d a w a za w y g ra n .
P o n ie w a d o b ra te o ria n a u k o w a m usi w y ja n i , d la c ze g o a stro lo g ia tak le
s o b ie ra d z i, d o b rz e b y b y o , a b y n ie u w z g l d n ia a o d d z ia y w a , k t ry c h sia
ro n ie z o d le g o c i . S tare p o rz e k a d o ro z s ta n ie w z m a c n ia u c z u c ia m oe,
a lb o i n ie , s p ra w d z a si w s p ra w a c h s e rc o w y c h , ale n ie u lega w tp liw o c i,
e w p rz y p a d k u czstek ta k ie z a c h o w a n ie je s t d z iw a c z n e .
W p ro c e s ie p isa n ia o p ro g ra m o w a n ia b a rd z o cz sto o d w a n y m p ie rw s z y m
u y tk o w n ik o m d o s ta rcz a si w e rs j b e ta p ro g ra m u . Taka te s to w a w e rsja d zia a ,
m n ie j w i c e j, a le n ie m a na n i a d n e j g w a ra n c ji. Z p e w n o c i p o ja w i si
ja kie b d y i b ra k i. N a w e t d z ia a j c e fra g m e n ty p ro g ra m u n ie b d ta k d o b rz e
o p ra c o w a n e ja k w w e rs ji o s ta te c z n e j.
P ie rw s z y m o d e l k w a rk o w y b y ta k te s to w w e rs j b e ta te o rii fiz y c z n e j.
P osug iw a si o s o b liw y m i re g u a m i. N ie u d z ie la o d p o w ie d z i na p e w n e p o d s ta
w o w e p y ta n ia - ta k ie ja k : d la c z e g o (a lb o czy) n ie m o n a b d z ie n ig d y uzyska
p o je d y n c z y c h k w a rk w . A n a jg o rs z e z te g o w s z y s tk ie g o b y o to , e m o d e l
k w a rk o w y b y niejasny. N ie to w a rz y s z y y m u p re c y z y jn e r w n a n ia na siy d z ia
a j ce m i d z y k w a rk a m i. Pod ty m w z g l d e m p rz y p o m in a o n p o w sta j ce p rze d
N e w to n e m m o d e le U k a d u S o n e c z n e g o a lb o k o n s tru o w a n e p rz e d S c h ro d in -
g e re m (u w a g a d la z n a w c w te m a tu : n a w e t p rz e d B o h re m ) m o d e le a to m w .
W ie lu fiz y k w , w ty m n a w e t sam G e ll-M a n n , u w a a o , e k w a rk i m o g si
o s ta te c z n ie o k a za u yte cz n fik c j , n ic z y m e p ic y k le w d a w n e j a s tro n o m ii a lb o
o r b ita le sta re j te o r ii k w a n to w e j. W y g l d a o na to , e o k a si p rz y d a tn y m
 I
52 d Lekko bytu

ty m c z a s o w y m ro z w i z a n ie m w m a te m a ty c z n y m o p is ie p rz y ro d y , k t re g o n ie
n a le y b ra z b y t d o s o w n ie za e le m e n t rz e c z y w is to c i.

Kwarki 1.0: obserwacje przez nanomikroskop ultrastroboskopowy

N a p o c z tk u la t s ie d e m d z ie s i ty c h XX w ie k u , g d y J e ro m e F rie d m a n , H e n ry
K e n d a ll, R ich a rd Taylor i ich w s p p ra c o w n ic y z b a d a li w n o w y s p o s b p ro to n y ,
w y k o rz y s tu j c w ty m c e lu A k c e le ra to r L in io w y U n iw e rs y te tu S ta n fo rd a (SLAC),
te o re ty c z n e o s o b liw o c i k w a rk w p r z e r o d z iy si w p e n o k rw is te p a ra d o ksy.
U c z e n i ci n ie r o z b ija li o s ie b ie p r o to n w w c e lu p rz e a n a liz o w a n ia p ro
d u k t w z d e rz e , a le w y k o n y w a li fo to g ra fie ic h w n trz a . N ie c h c ia b y m , e b y
z a b rz m ia o to z b y t p ro s to , p o n ie w a n ie b y o to a tw e . A b y z a jrz e d o w n trz a
p ro to n w , n a le y w y k o rz y s ta w ia to " o b a rd z o m a le j d u g o c i fa li. W p rz e
c iw n y m w y p a d k u o b s e rw a c je ta k ie m o n a b y p o r w n a co p r b y w y k ry c ia
ry b na p o d s ta w ie w p y w u , ja k i w y w ie ra j o n e na d u g ie fa le o c e a n u . F o to n y
o d p o w ie d n ie d o ta k ie g o z a d a n ia n ie s c z s tk a m i z w y c z a jn e g o w ia ta . Ich
d u g o fa li je s t m n ie js z a o d d u g o c i fa li w ia ta u ltra fio le to w e g o , a n a w e t
o d p ro m ie n i re n tg e n o w s k ic h . N a n o m ik ro s k o p p o z w a la j c y na b a d a n ie s tru k tu r
m ilia rd y ra zy m n ie js z y c h o d te g o , c o m o n a z o b a c z y w z w y c z a jn y m m ik r o
s k o p ie o p ty c z n y m , w y m a g a z a s to s o w a n ia e k s tre m a ln ie k r tk ic h p ro m ie n i y.
D ru g a k w e s tia to fa k t, e w e w n trz p r o to n w s y tu a c ja z m ie n ia si b a r
d z o d y n a m ic z n ie , a b y w i c u n ik n n ie o s try c h z d j , m u s im y d y s p o n o w a
o d p o w ie d n i ro z d z ie lc z o c i c za s o w . In n y m i s o w y , nasze fo to n y m u sz si
c h a ra k te ry z o w a r w n ie n ie z w y k le k r tk im c z a s e m y c ia . P o tr z e b u je m y
b y s k w a lb o is kie r, a n ie d u g ic h e k s p o z y c ji. M w im y tu o r o z b y s k a c h "
trw a j c y c h n a jw y e j 1 0 s e k u n d y . P o trz e b n e n a m fo t o n y m a j ta k k r tk i
czas y c ia , e ic h s a m y c h n ie m o n a z a o b s e r w o w a . D la te g o te n a z y w a
si je fo to n a m i w ir tu a ln y m i. U ltra s tro b o s k o p p o z w a la j c y d o s trz e c z ja w is k a
trw a j c e je d n b ilio n o w je d n e j b ilio n o w e j s e k u n d y (ta k n a p ra w d , je s z c z e
k r c e j) m usi w y k o rz y s ty w a n ie s a m o w ic ie w ir tu a ln e fo to n y . Z te g o p o w o d u
o w e g o z d j c ia " n ie m o n a w y k o n a za p o m o c w ia ta ", k t ry m na c o d z ie
w sz y stko o w ie tla m y ! M u s im y b y s p ry tn ie js i i d z ia a w s p o s b p o re d n i.
W SLAC zatem uczeni strzelali w p ro to n y e le k tro n a m i i o b s e rw o w a li e le k tro n y
p o ja w ia j c e si p o ta k im z d e rz e n iu . E le k tro n y p o z d e rz e n iu m a j m n ie js z n i
na p o c z tk u e n e rg i i p d . P o n ie w a c a k o w ita e n e rg ia i c a k o w ity p d m u sz
 I
B ity b y tu 53

Rysunek 6 .1. Ilustracje przedstaw iajce w ntrze pro ton u , a) Zgo dn ie z teorii) wzgldnoci proton poruszajcy si
z prdkoci! bliski) prdkoci wiata zdaje si spaszczony w kierunku ruchu, b) Przed w ykonaniem zdj w ntrza
p ro ton u spodziew alim y si, na podstaw ie naszej najlepszej wczesnej wiedzy, e tak m oe o no wanie wyglda.
R ozum ow anie, ktre d o p ro w ad zio do powstania tego (bdnego) obrazu, w yjaniono w tekcie rozdziau, c-d ) Dwa
rzeczywiste zdjcia w ntrza p ro to n u . Poniewa w tym przypadku kw antow om echaniczna niepewno wyw iera
dom inujcy wpyw, kade zdjcie wyglda inaczej! W rodku protonu w ida kwarki i gluony, rwnie poruszajce si
z prdkoci blisk prdkoci wiata. Ich pdy s skadnikami cakowitego pdu protonu, a rozm iary strzaek obrazuj
przypadajcy na poszczeglne czstki
u d z ia , e -f). je e li p rz e p ro w a d z im y
o bserw acje z wiksz rozdzielczoci,
naszym o c z o m u ka e si w i c e j
szcze g w . M o e si na p rz y k a d
okaza, e to, co w ygldao jak kwark,
jest kw arkiem i g luonem , albo e gluon
jest kw arkiem i antykw arkiem . prdko (bliska c)

i

i pd
i
pd

i I I
kwark
kwark

gluon

pd
I pd

0 *
I I O
kwark
I kwark a ntykw ark

i i
gluon
gluon
54 Lekko bytu

b y z a c h o w a n e , u tra c o n p rz e z e le k tr o n e n e rg i i p d m u s ia u n ie z e so b
w ir tu a ln y fo to n i p rz e k a z a n a s t p n ie p r o to n o w i. B a rd z o c z s to p r o w a d z i
to d o n ie z w y k le s k o m p lik o w a n e g o ro z b ic ia p r o to n u , o c z y m ju m w ili m y .
G e n ia ln y p o m y s - n o w e p o d e j c ie , d z i k i k t re m u F rie d m a n , K e n d a ll i Taylor
z d o b y li N a g ro d N o b la - p o le g a na z ig n o ro w a n iu w s z y s tk ic h ty c h k o m p lik a c ji
i s k u p ie n iu u w a g i je d y n ie na e le k tr o n ie . In n y m i s o w y , d a je m y si p o n ie
p r z e p y w o w i (e n e rg ii i p d u ).
T y m s p o s o b e m , w y ja n ia j c p r z e p y w e n e r g ii i p d u , m o e m y d o j
d o te g o , ja k ie g o ro d z a ju w ir tu a ln y fo to n b ra u d z ia w p ro c e s ie w k a d y m
z k o le i z d a rz e n iu , m im o e d a n e g o fo to n u n ie m o e m y b e z p o r e d n io z o
b a c z y " . E n e rg ia i p d w ir tu a ln e g o fo to n u s r w n e e n e rg ii i p d o w i u tr a
c o n y m p rz e z e le k tro n . M ie rz c p r a w d o p o d o b ie s tw o te g o , e r n e ro d z a je
w ir tu a ln y c h fo to n w , o r n y c h e n e rg ia c h i p d a c h (co o d p o w ia d a r n y m
c z a s o m y c ia i d u g o c io m fa li), n a co n a tr a f iy " i z o s ta y z a a b s o rb o w a n e ,
m o e m y z o y w c a o o b r a z w n tr z a p r o to n u . S p o s b te n p r z y p o m i
na p o d w z g l d e m id e i m e to d tw o r z e n ia o b ra z u w n tr z a lu d z k ie g o c ia a
na p o d s ta w ie p o m ia ru s to p n ia a b s o rp c ji p r o m ie n i re n tg e n o w s k ic h - c h o c ia
w p rz y p a d k u S LA C s z c z e g y s z d e c y d o w a n ie b a r d z ie j s k o m p lik o w a n e .
W y s ta rc z y , je li p o w ie m y , e w g r w c h o d z tu b a rd z o w y m y ln e te c h n ik i
p rz e tw a rz a n ia o b ra z u .
O c z y w i c ie w n trz e p r o to n u n ie p r z y p o m in a n ic z e g o , c o k ie d y k o lw ie k
w id z ie li m y lu b m o g lib y m y z o b a c z y . N a s z y c h o c z u n ie z a p r o je k to w a n o
(w r , n ie w y e w o lu o w a y ) ta k , b y m y m o g li z a u w a y ta k m a e o d le g o c i
i o d s t p y czasu, z a te m k a d a w iz u a liz a c ja w ia ta u ltra s tro b o n a n o m ik ro s k o p o -
w e g o m u si b y m ie s z a n k k a ry k a tu ry , p rz e n o n i i o s zu s tw a . M a j c na u w a d z e
to o s trze e n ie , s p jrz c ie na ilu s tra c je p rz e d s ta w io n e na rys u n ku 6 .1 . O m w im y
te ra z r n e ich aspekty.
P rz y g o to w u j c te ilu s tra c je , w y k o rz y s ta e m s z tu c z k , k t re j n a u c z y e m
si o d R ic h a rd a F e y n m a n a . Jak w c z e n ie j z a u w a y e m , c z s tk i w e w n tr z u
p r o to n u p o ru s z a j si n ie z w y k le s z y b k o . By n ie c o je z w o ln i , w y o b ra a m y
s o b ie , e p ro to n m ija n a s z p r d k o c i b lisk p r d k o c i w ia ta . (W ro z d z ia le
d z ie w i ty m p o w ie m y , ja k w y g l d a p r o to n , je e li n ie z a s to s u je si s z tu c z k i
F e y n m a n a ). D la o b s e rw a to ra z z e w n trz p ro to n b d z ie w te d y w y g l d a ja k
n a le n ik - b d z ie s p a sz c zo n y w k ie ru n k u ru c h u . To e fe k t s y n n e g o s k r c e n ia
L o re n tz a -F itz g e ra ld a w y n ik a j c e g o ze s z c z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i. D la nas
w i ks z e z n a c z e n ie m a in n y s yn n y efe kt re la ty w is ty c z n y : d y la ta c ja czasu. Polega
o n na ty m , e w e w n trz u s z y b k o p o ru s z a j c y c h si o b ie k t w czas z d a je si
p y n w o ln ie j. D z i k i te m u w ro d k u n a szych p r o to n w w s z y s tk o w y d a je si
n ie m a l z a m ro o n e w czasie. (O czyw icie w szystkie s ka d n ik i w e w n trz u p ro to n u
p o ru s z a j si ty m s a m y m ru c h e m c o c a y p ro to n ). S k r c e n ie L o re n tz a -F itz g e -
ra ld a i d y ia ta c j czasu w y ja n io n o ju w se tka ch ksi e k p o p u la rn o n a u k o w y c h
d o ty c z c y c h te o rii w z g l d n o c i, z a m ia s t w i c ro z p is y w a si w ty m m ie jsc u
na ich te m a t, p o p ro s tu te e fe k ty w y k o rz y s ta m .
K o n ie c z n ie n a le y p o d k re li , e m e c h a n ik a k w a n to w a je st a b s o lu tn ie n ie
z b d n a d o opisu n a w e t n a jb a rd z ie j p o d s ta w o w y c h o b s e rw a c ji w n trz a p ro to n u .
W szc z eg ln o c i o d razu rz u c a si w o c z y n ie o k re lo n o , z k t re j m e c h a n ik a
k w a n to w a s yn ie i k t ra b y a d la E insteina r d e m ta k w ie lk ie j m c z a rn i, le e li
w ta k ic h sa m y ch w a ru n k a c h z ro b im y k ilk a z d j p ro to n u , u jrz y m y r n e w y
n ik i. C zy n a m si to p o d o b a , c zy n ie , fa k ty te s je d n o z n a c z n e i n ie u n ik n io n e .
W n a jle p s z y m w y p a d k u m o e m y m ie n a d z ie j , e u d a n a m si p rz e w id z ie
w z g l d n e p r a w d o p o d o b ie s tw a u zyska n ia p o s z c z e g ln y c h w y n ik w .
Ta o b fito w sp is tn ie j c y c h m o liw o c i w z ja w iska ch i w o p is u j ce j je te o rii
k w a n to w e j s ta w ia w y z w a n ie d la tra d y c y jn e j lo g ik i. S ukces te o rii k w a n to w e j
w o p is y w a n iu rz e c z y w is to c i p rze w y s za i w p e w n y m sensie o b a la tra d y c y jn
lo g ik , o p ie ra j c si na z a o e n iu , e p e w n e rze c z y s p r a w d z iw e " , a ich
z a p rz e c z e n ia s fa s z y w e ". W ty m p rz y p a d k u m a m y je d n a k d o c z y n ie n ia
z tw rc z d e s tru kc j u m o liw ia j c z b u d o w a n ie n o w y c h k o n s tru k c ji te o re ty c z
n y c h . N a p rz y k a d m o e m y p o g o d z i ze so b d w ie na p o z r s p rz e c z n e id e e
d o ty c z c e istoty p ro to n w . Z je d n e j stro n y w n trz e p ro to n u jest m ie jsce m b a rd zo
d y n a m ic z n y m , w k t ry m w sz y stko si z m ie n ia i p o ru sz a . Z d ru g ie j w sz y stkie
p r o to n y z a w s z e i w s z d z ie z a c h o w u j si d o k a d n ie ta k s a m o . (To z n a czy,
z k a d y m p ro to n e m z w i z a n e s ta k ie sam e p r a w d o p o d o b ie s tw a !). S ko ro
je d e n p r o to n w d a n e j c h w ili n ie je s t ta k i sam ja k w in n y m m o m e n c ie , ja k
to m o liw e , e w s z y s tk ie p r o to n y s id e n ty c z n e ? !
Ju w y ja n ia m . Kada p o je d y n c z a m o liw o A o p is u j c a w n trz e p ro to n u
e w o lu u je z czasem w n o w , in n m o liw o , p o w ie d z m y B. W ty m sa m ym
c zasie za jaka in n a m o liw o C e w o lu u je w A . D la te g o m o liw o A w c i
je s t o b e c n a ; n o w a k o p ia z a s t p u je star. M w i c o g ln ie j, c h o c ia ka d a p o
je d y n c z a m o liw o z u p y w e m czasu si z m ie n ia , p e n y ro z k a d m o liw o c i
p o z o s ta je ta k i sa m . P rz y p o m in a to p y n c s p o k o jn ie rz e k , k t ra za w s z e
56 Lekko bytu

w y g l d a ta k sam o, m im o e kada k ro p la tw o rz c e j j w o d y jest w n ie u s ta n n y m

ru c h u . W ro z d z ia le d z ie w i ty m w e jd z ie m y g b ie j d o te j rz e k i.

Partony

Z d j c ia z ro b io n e p rz e z F rie d m a n a i je g o w s p p r a c o w n ik w o k a z a y si
je d n o c z e n ie o b ja w ie n ie m i za g a d k . N a z d j c ia c h ty c h m o n a b y o d o s trz e c
w e w n trz p r o to n u n ie w ie lk ie e le m e n ty , m a e su b cz stk i. F e y n m a n , k t r y b y
o d p o w ie d z ia ln y za p rz e p ro w a d z e n ie z n a c z n e j czci p ra c z w i z a n y c h z p rz e
tw a rz a n ie m o b ra z u , n a z w a te w e w n trz n e s k a d n ik i p a r to n a m i" (o k re le n ie
to u tw o rz y o d a n g ie ls k ie g o s t w a p a r t o z n a c z a j c e g o c z ", z a te m te r m in
p a r to n " m o n a ro z u m ie ja k o cz s tk a b d c a c z ci ").
O k re le n ie to d o p ro w a d z a o M u rra y a G e ll-M a n n a d o s z e w s k ie j p a s ji. Sam
si o ty m p rz e k o n a e m , g d y p o raz p ie rw s z y s p o tk a e m si z G e ll- M a n n e m .
Z a p y ta m n ie , n a d c z y m te ra z p ra c u j , a ja p o p e n ie m b d , m w i c : P r b u j
p o p ra w i m o d e l o b e jm u j c y p a rto n y ". M w i si, e w y z n a n ie w in y je st b a ls a
m e m d la duszy, p o z w lc ie w i c , i w y z n a m w ty m m ie js c u , e m o ja w z m ia n k a
o p a rto n a c h n ie b y a c a k o w ic ie w y n ik ie m n a iw n o c i i n ie w ia d o m o c i. C h c ia
e m z o b a c z y , ja k G e ll- M a n n z a re a g u je na d w i k te r m in u u k u te g o p rz e z
je g o ry w a la . Jak n a p is a Iz m a e l p o p ie rw s z y m s p o tk a n iu z k a p ita n e m A h a b e m ,
rz e c z y w is to o k a z a a si stra szn ie jsza , n i m o n a si b y o s p o d z ie w a .
G e ll-M a n n s p o jrz a na m n ie z le k k im z d z iw ie n ie m .
- P artony? - Tu n a s t p ia w y m o w n a cisza, a je g o tw a rz p rz y b ra a w y ra z
g b o k ie g o s k u p ie n ia . - Partony?? A c to ta kie g o ?
Z n o w u z a m ilk i s p ra w ia w ra e n ie p o g r o n e g o w m y la c h , a w k o c u
je g o tw a rz si ro z ja n ia .
- A c h , m asz z a p e w n e na m yli te p a rto ly , o k t ry c h ty le m w i D ic k F e y n
m a n ! O w e czstki, k t re n ie p o d le g a j p ra w o m k w a n to w e j te o rii p o la . N ic z e g o
ta k ie g o n ie m a . Is tn ie j je d y n ie k w a rk i. N ie n a le y p o z w a la , b y F e y n m a n
z a n ie c z y s z c z a j z y k n a u k o w y s w o im i a rta m i.
W k o c u z w y m a lo w a n y m na tw a rz y z d z iw ie n ie m p o w ie d z ia m e n to rs k im
to n e m :
- A m o e m ia e na m yli k w a rk i?
R ze c z yw i cie o k a z a o si, e n ie k t re z cz s te k z a o b s e rw o w a n y c h p rz e z
F rie d m a n a i jeg o w s p p ra c o w n ik w to k w a rk i. M ia y o n e z a r w n o w d z iw n y
 B ity b y tu
I 57

u a m k o w y a d u n e k e le k try c z n y , ja k i d o k a d n ie ta ki) ilo s p in u , ja k p o w in n y

m ie k w a r k i. P ro to n y n a to m ia s t z a w ie ra y w s w o im w n tr z u r w n ie in n e
e le m e n ty , k t re n ie w y g l d a y ja k k w a rk i. P n ie j u s ta lo n o , e s to g lu o n y
- n o n ik i a d u n k u k o lo ru . O s ta te c z n ie w i c o b a j, z a r w n o G e ll- M a n n , ja k
i F e y n m a n , m ie li d o p e w n e g o s to p n ia ra c j : w e w n trz u p ro to n u s k w a rk i,
a le o p r c z te g o k b i si je szcze in n e cz stki.

Zbyt proste

N a m o je j A lm a M a te r, na U n iw e rs y te c ie C h ica g o w s kim , m o n a k u p i b lu z
/ n a p is e m :

To sprawdza si w praktyce, ale co z teori?

Z a r w n o k w a rk i G e ll-M a n n a , ja k i p a rto n y Feynm ana m ia y t d e n e rw u j c

c e c h , e s p ra w d z a y si d o s k o n a le w p ra k ty c e , a le ju n ie w te o rii.
M w ili m y ju o ty m , e m o d e l k w a rk o w y p o m g w u p o rz d k o w a n iu
h a d ro n o w e g o z o o , a le c e n za to b y a k o n ie c z n o u y w a n ia d z iw a c z n y c h
za s a d . M o d e l p a r to n o w y p o s u g iw a si in n y m i o s o b liw y m i z a s a d a m i, ty m
ra z e m s to s o w a n y m i d o in te rp re ta c ji o w y c h z d j w n trz a p r o to n u . Z a s a d y
te s b a rd z o p ro s te : na p o trz e b o b lic z e n a le y p rz y j , e o w e s k a d n ik i
w e w n trz p ro to n u - k w a rk i, p a rto n y , ja k k o lw ie k b y m y je n a z w a li - n ie m aj
a d n e j w e w n trz n e j s tru k tu ry 6 i w z a je m n ie ze sob n ie o d d z ia u j . O c z y w i c ie
w rz e c z y w is to c i o d d z ia u j ; in a c z e j p ro to n y p o p ro s tu b y si ro zp a d y . Idea
m o d e lu p a rto n o w e g o zasadza si je d n a k na ty m , e p o m ija j c o d d z ia y w a n ia ,
m o n a u z yska d o b r y p rz y b li o n y o p is te g o , c o d z ie je si w b a rd z o k r tk im
czasie na n ie z w y k le m a y c h o d le g o c ia c h . A d z i k i d o s t p n e m u w SLAC u ltra -
s tro b o s k o p o w e m u n a n o m ik ro s k o p o w i m o n a ledzi z a c h o w a n ie czstek w n ie
z w y k le k r tk im czasie na b a rd z o m a ych o d le g o cia ch . M o d e l p a rto n o w y m w i
w i c , e d z i k i te m u u rz d z e n iu u z ys ka m y w y ra n y o b ra z w n trz a p ro to n u
- i ta k rze c z yw i cie jest. A take, e p o w in n i m y z o b a c z y b a rd zie j p o d s ta w o w e
e le m e n ty s k a d o w e , je e li ta k o w e is tn ie j - i ta k n a p ra w d jest.
W s z y s tk o to b rz m i b a rd z o ro z s d n ie , je st n ie m a l in tu ic y jn ie o c z y w is te .
W b a rd z o k r tk im czasie w n ie z w y k le m a e j o b j to c i n ie m o e si p rz e c ie
z b y t w ie le w y d a rz y . C w i c je s t w ty m ta k ie g o szalonego?
58 Lekko b y tu

P ro b le m w ty m , e g d y o si g a si n a p r a w d m a e o d le g o c i i k r tk ie
czasy, d o g o s u z a c z y n a d o c h o d z i m e c h a n ik a k w a n to w a . G d y w e m ie m y
j p o d u w a g , w te d y to ro z s d n e , n ie m a l in tu ic y jn ie o c z y w is te " o c z e k iw a n ie ,
e w k r tk im czasie w n ie w ie lk ie j o b j to c i za w ie le si n ie w y d a rz y , sta je si
d u n a iw n o c i .
J e d n y m z e s p o s o b w na z ro z u m ie n ie te g o , b e z z b y tn ie g o z a g b ia n ia
si w te o ri , je s t ro z w a e n ie za sa d n ie o z n a c z o n o c i H e is e n b e rg a . Z g o d n ie
z o ry g in a ln zasad n ie o z n a c z o n o c i d o k a d n e u s ta le n ie p o o e n ia w y m a g a
p o g o d z e n ia si z d u n ie p e w n o c i o d n o n ie d o p d u . T e o ria w z g l d n o c i
w y m a g a d o d a tk o w e j za sa d y n ie o z n a c z o n o c i, w k t re j p rz e s trz e o d p o w ia d a
c z a s o w i, a p d e n e rg ii. Ta d o d a tk o w a za sa d a m w i, e d o k a d n e u s ta le n ie
czasu w ym a g a p o g o d z e n ia si z d u n ie p e w n o c i o d n o n ie d o e n e rg ii. Po ich
p o c z e n iu o d k ry je m y , e je e li c h c e m y z ro b i z d j c ia u trw a la j c e z d u ro z
d z ie lcz o ci b a rd z o k r tk c h w il , m u s im y p rz y j d o w ia d o m o c i, e n ie w ie le
d o w ie m y si na te m a t p d u i e n e rg ii.
Jak na iro n i g w n a te c h n ik a s to s o w a n a w d o w ia d c z e n ia c h F rie d m a n a ,
K e n d a lla i Taylora o p ie ra a si, ja k ju w s p o m n ie li m y , w a n ie na p o m ia ra c h
e n e rg ii i p d u . N ie m a w ty m je d n a k a d n e j s p rz e cz n o ci. P rz e c iw n ie , te c h n ik a
ta je st w ie tn y m p rz y k a d e m s p ry tn e g o w y k o rz y s ta n ia za sa d y n ie o z n a c z o n o c i
H e is e n b e rg a d o u z y s k a n ia p e w n o c i. S e d n o te g o p o m y s u p o le g a na ty m ,
e w c e lu u zyska n ia o s tre g o o b ra z u w y c in k a c z a s o p rz e s trz e n i m o n a - i n a
le y - p o c z y z e so b w y n ik i w ie lu z d e rz e p ro to n u z c z s tk a m i o r n y c h
e n e rg ia c h i p d a c h . W te d y p o d c za s p rz e tw a rz a n ia o b ra z u d o k o n u je si o d
w r c e n ia zasad y n ie o z n a c z o n o c i. S ta ra n n ie d o b ra n e p r b k i w y n ik w u z y
s ka n y ch p rz y r n y c h e n e rg ia c h i p d a c h z e s ta w ia si ze so b w ta k i s p o s b ,
a b y u z ys ka d o k a d n e p o o e n ia i czasy. (U w a g a d la e k s p e rt w : o b lic z a si
tra n s fo rm a ty F o u rie ra ).
P o n ie w a u z y s k a n ie o s tre g o o b ra z u w y m a g a u w z g l d n ie n ia w y n ik w
z s z e ro k ie g o z a k re s u e n e rg ii i p d w , b a d a n ia m u s z o b j r w n ie d u e
w a rto c i ty c h w ie lk o c i. P rzy d u y c h w a rto c ia c h e n e rg ii i p d u m a m y d o s t p
d o w ie lu rz e c z y " - na p rz y k a d w ie lu cz ste k i a n ty c z s te k . Te w irtu a ln e cz s t
ki p o ja w ia j si i z n ik a j b a rd z o s z y b k o , n ie p rz e m ie rz a j w i c z b y t d u y c h
o d le g o c i. P am i ta jm y, e m a m y z n im i d o c z y n ie n ia ty lk o w cza sie w y k o n y
w a n ia u trw a la j c y c h b a rd z o k r tk ie cza sy z d j o d u e j ro z d z ie lc z o c i. N ie
z o b a c z y m y ich, w a d n y m z w y c z a jn y m sensie te g o so w a , je li n ie w y tw o rz y m y
 e n e rg ii i p d u p o trz e b n e g o d o ic h p o w s ta n ia . N a w e t w te d y n ie b d z ie m y
m o g li z o b a c z y o r y g in a ln y c h , n ie z a b u rz o n y c h cz s te k w ir tu a ln y c h (ta k ic h ,
k t re s p o n ta n ic z n ie p o ja w ia j si i z n ik a j ), a le je d y n ie c z s tk i rz e c z y w is te ,
k t re w c za s ie p rz e tw a rz a n ia o b ra z u m o e m y w y k o rz y s ta d o o d tw o rz e n ia
o w y c h cz s te k w irtu a ln y c h .
W iru s y m o g si ro z m n a a je d y n ie z p o m o c b a rd z ie j z o o n y c h o rg a n i
z m w . C z s tk i w irtu a ln e s je s zc z e m n ie j s a m o d z ie ln e , p o n ie w a p o trz e b u j
p o m o c y z z e w n trz , e b y w o g le za is tn ie . N ie m n ie j p o ja w ia j si w r w
n a n ia c h m e c h a n ik i k w a n to w e j i ja k w y n ik a z ty c h r w n a , m a j o n e w p y w
na z a c h o w a n ie cz ste k, k t re m o e m y z o b a c z y .
U z a s a d n io n e w y d a w a o si z a te m z a o e n ie , e czstki w irtu a ln e p o w in n y
w y w ie ra d u y w p y w w sytu a cja ch , g d y bada si czstki p o d le g a j c e o d d z ia y
w a n iu s iln e m u , ta k ie ja k s k a d n ik i p ro to n u . Eksperci o d m e c h a n ik i k w a n to w e j
s p o d z ie w a li si, e je e li b d z ie m y o g l d a c o ra z m n ie js z e w y c in k i p ro to n u
w c o ra z k r ts z y c h czasach, z o b a c z y m y co ra z w i c e j cz ste k w irtu a ln y c h i z o
o n o c i. D la te g o z a s to s o w a n e p rz e z F rie d m a n a , K e n d a lla i Taylora p o d e j c ie
n ie w y d a w a o si z b y t o b ie c u j c e . S p o d z ie w a n o si, e z d j c ia w y k o n a n e
n a n o m ik ro s k o p e m u ltra s tro b o s k o p o w y m b d b a rd z o n ie o s tre *.
O k a z a o si je d n a k , e n ie b y y o n e w c a le ro z m y te . W id a na n ic h b y o
o w e d e n e rw u j c e p a rto n y. E instein u d z ie li n a m kiedy s yn n e j ra d y: W szystko
p o w in n o b y ta k p ro s te , ja k to ty lk o m o liw e , a le n ie p ro s ts z e ". P a rto n y b y y
z b y t p ro ste .

Swoboda asymptotyczna (adunek bez adunku)

W y o b r a m y s o b ie , e je s te m y c z s tk a m i w ir tu a ln y m i. P o ja w ia m y si
n a g le z n ik d i m u s im y p o d j d e c y z j , c o c h c e m y z ro b i w z d e c y d o w a n ie
za k r tk im cza sie naszego y c ia . (To a k u ra t n ie tru d n o n a m s o b ie w y o b ra z i ).
R o z g l d a m y si. Z a m y , e w p o b li u z n a jd u je si jaka czstka o a d u n k u
d o d a tn im , le e li m y m a m y a k u ra t a d u n e k u je m n y , czstka ta w y d a n a m si
n ie z w y k le a tra k c y jn a i s p r b u je m y si d o n ie j p rz y tu li . Jeeli za je s te m y
o b d a r z e n i a d u n k ie m d o d a tn im , cz s tk a ta w y d a n a m si o d ra a j c a a lb o

* Tak naprawd nieliczni naprawd mdrzy eksperci od mechaniki kwantowej, szczeglnie James Bjorken, przedstawili
jeszcze bardziej skom plikow ane rozum ow anie, z ktrego w ynikao, e podejcie to moe si jednak sprawdzi
w praktyce.
60 Lekko b y tu

w n a jle p s z e j s y tu a c ji p o tr a k tu je m y j ja k o k o n k u re n c j o ra z p o te n c ja ln e z a
g ro e n ie i p o s ta ra m y si o d n ie j o d d a li . (Z w y o b ra e n ie m s o b ie te g o te n ie
p o w in n o b y k o p o tu ).
P oszczeglne czstki w irtu a ln e p o ja w ia j si i z n ik a j , a le p o n ie w a jest ic h
w ie le , s p ra w ia j , e to , c o n a z y w a m y pust p rze s trz e n i , o k a z u je si o ro d k ie m
b a rd z o d y n a m ic z n y m . W w y n ik u a k ty w n o c i c z s te k w ir tu a ln y c h (rz e c z y w i
sty) a d u n e k d o d a tn i je s t c z c io w o e k ra n o w a n y . To zn a czy, a d u n e k d o d a tn i
b y w a z w y k le o to c z o n y o b o k ie m r w n o w a c y c h go a d u n k w u je m n y c h , d la
k t ry c h jest o n a tra k c y jn y . Z d u e j o d le g o c i n ie o d c z u w a m y p e n e j je g o siy,
p o n ie w a je s t o n a c z c io w o r w n o w a o n a p rz e z w u je m n y o b o k * . In n y m i
s o w y, w y p a d k o w y a d u n e k ro n ie w m ia r z b li a n ia si d o c z s tk i i m a le je ,
g d y si o d n ie j o d d a la m y . S y tu a c j t p o k a z a n o na ry s u n k u 6 .2 .
D o k a d n ie p rz e c iw n e g o z a c h o w a n ia o c z e k u je m y o d k w a r k w w m o d e lu
k w a rk o w y m czy p a rto n w w m o d e lu p a rto n o w y m . S p o d z ie w a m y si, e k w a r
ki z n a jd u j c e si b lis k o s ie b ie b d ze so b o d d z ia y w a d o s y s a b o , le e li
je d n a k ic h a d u n e k w y p a d k o w y jest n a jw i k s z y w ic h b e z p o re d n im s sie d z
tw ie , p o w in n i m y z a o b s e rw o w a co z u p e n ie o d m ie n n e g o . K w a rk i p o w in n y
w ta k im p rz y p a d k u o d d z ia y w a z e so b n a js iln ie j w te d y , g d y s b lis k o s ie b ie ,
a s a b ie j - g d y s o d s ie b ie o d d a lo n e , z te g o b o w ie m p o w o d u ic:h a d u n k i
u le g a j e k ra n o w a n iu . Z k o le i p a rto n y z b lis k a p o w in n y w y g l d a ja k p ro s te
p o je d y n c z e cz stki. Jeeli je d n a k k a d y p a rto n o ta c z a g ru b y o b o k w irtu a ln y c h
c z ste k, z o b a c z y m y je d y n ie te o b o k i.
Bez w tp ie n ia b yo b y nam d u o a tw ie j opisa kw a rki, gdybym y m ogli p o w o a
si na jakie zja w isk o bd ce p rz e c iw ie s tw e m e k ra n o w a n ia - jakie o b o k i, k t re
w z m a c n ia j , zam iast osabia, z n a jd u j c y si w ich ro d ku a d u n e k . W p rz y p a d k u
ta k ie g o a n tye kra n o w a n ia m o g lib y m y o b s e rw o w a o d d z ia y w a n ia , k t re s sabe
na m a y c h odle g o cia ch , ale za spraw o w y c h o b o k w rosn w si w ra z z o d
legoci. a d u n e k e le k try c z n y je st e k ra n o w a n y , n ie a n ty e k ra n o w a n y , a z a te m
m u s im y g dzie in d z ie j p oszuka o d p o w ie d n ie g o m o d e lu . O c z y w i c ie z n a jd z ie m y
go; w p rz e c iw n y m razie n ie p ro w a d z ib y m w as t ciek. A b y a tw ie j b y o n a m
o ty m m w i , n a z w ijm y ty m c z a so w o t h ip o te ty c z n rzecz p o d le g a j c a n ty c kra -
n o w a n iu u a d u n k ie m ". (P rze ko n a m y si, e p e w ie n u o g ln io n y ro d za j a d u n k u ,
a d u n e k k o lo ru , z a c h o w u je si ja k u a d u n e k).
 B ity b y tu 61

G
O
G O
G o

przestrze

Rysunek h.2. C/nslk wirtualna ekumujcu tiulunck. Narysowana w rodku linia wiata przedstawia tkwicy nieruchom o
w m iejscu a du n ek d o d a tn i - p ion o w a linia o d z w ie rcie d la u pyw czasu. T rzeczyw ist czstk otaczaj pary
w irtu a ln ych czstek I antyczstek, ktre pojaw iaj si w przypadkow ych m om entach, na ch w il si rozdzielaj,
a p otem znikaj. D o da tni adunek czstki rzeczywistej przyciga z kadej w irtu aln e j pary czstki lub antyczstki
o a d u n ku u jem n ym , a o d p ycha te o a du n ku d o d a tn im . Rzeczywista czstka jest zatem otoczona przez o bo k
w irtu a ln y c h czstek o a d u n ku u jem n ym , ktre czciow o ekranuj jej d o d a tn i a du n ek. Z daleka zobaczym y,
e efe ktyw ny adu n ek jest mniejszy, poniew a chm ura ujem nych czstek w irtu aln ych czciow o znosi znajdujcy
si w je j rodku adunek dodatni.

Jeeli o b to k czystek w irtu a ln y c h a n tye kra n u je u a dunek, to m o c rzeczyw istego,

z n a jd u j c e g o si w ro d k u te j c h m u ry u a d u n k u b d z ie rosa w m ia r o d d a la
nia si o d n ie g o . Z m a e g o u a d u n k u m o n a w te n s p o s b u z yska na d u y c h
o d le g o c ia c h p o t n e siiy, p o n ie w a o ta c z a j c e go w irtu a ln e c z stki w z m a c
n ia j je g o w p y w . Z a te m g d y b y k w a rk i m ia y u a d u n e k z a m ia s t (a lb o o p r c z )
a d u n k u e le k try c z n e g o , b d c b lis k o s ie b ie , m o g y b y z e so b o d d z ia y w a
s a b o , ta k ja k c h c e te g o m o d e l k w a rk o w y , a b a rd z o s iln ie , g d y b d o d s ie b ie
o d d a lo n e . C o w i c e j, m o n a ta k i e fe k t uzyska , n ie le g ity m iz u j c p rz y ty m
a s tro lo g ii, c o za m o m e n t w y ja n i . W ta k im p rz y p a d k u r w n ie p a rto n y n ie
m u sz si s k ry w a w g stych o b o k a c h , p o n ie w a ich z w a b ia j c a o b o k i sia
- w y p a d k o w y u a d u n e k - s a b n ie w b e z p o re d n im s s ie d z tw ie .
A c o z o w y m n ie o g ra n ic z o n y m w z ro s te m s iy w ra z z o d le g o c i , k t ry
g ro z i w s k rz e s z e n ie m a s tro lo g ii? W z ro s t te n je st e fe k te m , k t ry o b s e rw u je m y
w p rz y p a d k u p o je d y n c z e j, w y iz o lo w a n e j czstki z u a d u n k ie m . Tak w ie lk i o b o k
 I
62 C Lekko b y tu

m a je d n a k sw c e n . (M o n a b y u k u p o w ie d z e n ie : z d u e j c h m u r y - d u y
koszt). W y tw o rz e n ie ta k ie g o z a b u rz e n ia je s t k o s z to w n e p o d w z g l d e m e n e r
g e ty c z n y m i ro z p rz e s trz e n ie n ie go na n ie s k o c z o n o d le g o w y m a g a o b y
n ie s k o c z o n e j e n e rg ii. P o n ie w a d o s t p n a e n e rg ia je s t w ie lk o c i s k o c z o n ,
N a tu ra n ie p o z w o li n a m na w y tw o r z e n ie iz o lo w a n e j c z s tk i z u a d u n k ie m .
Z d ru g ie j s tro n y m o e n a m si u d a s tw o rz e n ie u k a d u n a u a d o w a n y c h cz ste k,
k t ry c h u a d u n k i w z a je m n ie si z n o s z - n a jp ro s ts z y m p rz y k a d e m ta k ie g o
u k a d u jest o b d a rz o n a u a d u n k ie m cz stka i je j a n ty c z s tk a . C z s tk i w ir tu a ln e
z n a jd u j c e si w d u e j o d le g o c i z a r w n o o d u a d u n k u , ja k i z n o s z c e g o go
a n ty u a d u n k u n ie o d c z u j a d n e g o w y p a d k o w e g o o d d z ia y w a n ia i ty m s a m y m
o b o k i n ie b d n a ra sta y b e z k o c a . W s z y stko to p rze s ta je ju p o w o li b rz m ie
ja k u z a s a d n ie n ie a s tro lo g ii, a b a rd z ie j z a c z y n a p rz y p o m in a w y ja n ie n ie d ia -
b o lic z n y c h zasad m o d e lu k w a rk o w e g o ! Z a s p ra w je d n e g o s p ry tn e g o p o m y s u
m o e m y w y e lim in o w a w p y w na d u y c h o d le g o c ia c h i je d n o c z e n ie u w i z i
b lis k o s ie b ie c a e klasy cz ste k.
A n ty e k ra n o w a n ie to o k ro p n e s o w o . O k re le n ie fa c h o w e s to s o w a n e p rz e z
fiz y k w - s w o b o d a a s y m p to ty c z n a - je s t c h y b a n ie w ie le le p s z e *. P o m ys p o
lega na ty m , e w m ia r ja k o d le g o d o k w a rk a m a le je d o z e ra , w y p a d k o w y
a d u n e k k o lo ru skry w a j c y si g b o k o w s w o im o b o k u z b li a si c o ra z b a rd z ie j
d o z e ra , a le n ig d y te j w a rto c i n ie o si g a . Z e r o w y a d u n e k k o lo ru o z n a c z a
c a k o w it s w o b o d - b ra k w y w ie ra n ia i o d c z u w a n ia w p y w u ja k ie g o k o lw ie k
o d d z ia y w a n ia . Taka c a k o w ita s w o b o d a je s t w i c o s i g a n a , ja k m a w ia j m a
te m a ty c y , a s y m p to ty c z n ie .
J a k k o lw ie k b y j z w a , s w o b o d a a s y m p to ty c z n a je s t o b ie c u j c id e , p o
m o c n w o p is y w a n iu k w a rk w i u k a z a n iu p a rto n w w o d p o w ie d n im w ie tle .
D o b rz e b y o b y te m ie te o ri o b e jm u j c s w o b o d a s y m p to ty c z n , k t ra
b y a b y je d n o c z e n ie z g o d n a z p o d s ta w o w y m i z a s a d a m i fiz y k i. C z y je d n a k
te o ria ta k a m o e istnie?
Zasady m e c h a n ik i k w a n to w e j i szczeg ln ej te o rii w zg l d n o c i s ta k cise
i p o t n e , e b a rd zo tru d n o jest s k o n s tru o w a te o rie cz ce w s o b ie je o b y d w ie .
N ie lic zn e , k t ry m to si u d a o , okrela si ja k o re la ty w istyc z n e k w a n to w e te o rie

Gdy raeni z Grossem odkrylim y sw obod asymptotyczn, bylimy m iodzi i naiw ni, nie zdaw alim y sobie sprawy
z tego, jak wane jest nadawanie atrakcyjnych nazw. Gdybym mia okazj zrobi to jeszcze raz, nadabym swobodzie
asymptotycznej jak seksown nazw, na przykad ad u n ek bez adunku". Nazw sw o bo d a asym ptotyczna"
zasugerowa nam mj dobry przyjaciel Sidney Coleman, ktrem u niniejszym to wybaczam .
p o la . P o n ie w a z n a m y je d y n ie k ilk a p o d s ta w o w y c h s p o s o b w k o n s tru o w a n ia
re la ty w istyc z n yc h k w a n to w y c h te o rii pola, m o e m y z b a d a w szystkie m o liw o c i
i s p ra w d z i , czy ktra z n ic h p ro w a d z i d o s w o b o d y a s ym p to ty c zn e j.
O b lic z e n ia , ja k ie n a le y w ty m c e lu p r z e p r o w a d z i , n ie s p ro s te , a le
n ie s le n ie m o liw e d o w y k o n a n ia * . W w y n ik u ty c h p ra c u z ys k a li m y co,
0 c z y m m a rz y k a d y u c zo n y , c h o rz a d k o k o m u z d a rz a si u zyska ta k i w y
n ik : jasn, je d n o z n a c z n o d p o w ie d . P ra w ie w e w s z y stkic h re la ty w is ty c z n y c h
k w a n to w y c h te o ria c h p o la w y s t p u je e k ra n o w a n ie . To in tu ic y jn e , s e n s o w n e "
z a c h o w a n ie rze c z yw i cie jest p ra w ie n ie u n ik n io n e . C h o cia n ie c a k ie m . Istnieje
n ie w ie lk a klasa te o rii o b e jm u j c y c h s w o b o d a s y m p to ty c z n (a n ty e k ra n o w a -
n le ). W s a m y m j d rz e k a d e j z ty c h te o rii p o ja w ia j si u o g ln io n e a d u n k i
w p ro w a d z o n e p rz e z Yanga i M ills a . W e w s p o m n ia n e j n ie w ie lk ie j kla sie te o rii
u w z g l d n ia j c y c h s w o b o d a s y m p to ty c z n m o n a z n a le je d n , k t ra , ja k
si w y d a je na p ie rw s z y rz u t o k a , o p is u je rz e c z y w is te k w a rk i (i g lu o n y ). T e o ri
t n a z y w a si c h ro m o d y n a m ik k w a n to w 7, w s kr c ie Q C D , o d a n g . q u a n tu m
c h ro m o d y n a m ic s .
Jak ju w s p o m n ia e m , Q C D w yg l d a niczym z n a czn ie rozszerzona kw a n to w a
w e rs ja e le k tro d y n a m ik i - e le k tro d y n a m ik a k w a n to w a , w s kr c ie Q E D , o d ang.
q u a n tu m e le c tro d y n a m ic s . Z a w ie ra o lb rz y m i ilo s ym e trii. B ym y m o g li c h o
tro c h j z ro z u m ie , m u s im y n a jp ie rw p rz y g o to w a g ru n t, o m a w ia j c p o j c ie
s y m e trii. N a s t p n ie na te j p o d s ta w ie s k o n s tru u je m y o p is te o rii, p o s u g u j c si
ry s u n k a m i i p o r w n a n ia m i.
N a jtr u d n ie js z e m o e si o k a z a w y o b r a e n ie s o b ie , ja k i z w i z e k m o
g m ie w s z y s tk ie te a b s tra k c je i p o r w n a n ia z c z y m k o lw ie k rz e c z y w is ty m
1 k o n k re tn y m . W ra m a c h ro z g rz e w k i d la w y o b ra n i p rz y jrz y jm y si fo to g ra fii
n ie is tn ie j c y c h rzeczy. P rzed p a s tw e m - na ry c in ie n r 1 k o lo ro w e j w k a d k i
- k w a rk , a n ty k w a rk i g lu o n .

Kwarki i gluony 2.0: uwierzy znaczy zobaczy

O c z y w i c ie w rz e c z y w is to c i z d j c ie n ie w y c h o d z i z a p a ra tu z p o d p is a
m i k w a r k , a n ty k w a rk , g lu o n " z a m ie s z c z o n y m i w o d p o w ie d n ic h m ie js c a c h .
W y m a g a p a ru o b ja n ie .

* W roku 1973 stan o w iy one duo wiksze w yzw a n ie ni obecnie, poniew a technika obliczeniow a poczynia
do tej pory due postpy.
 l!
64 Lekko b y t i

N a p o c z te k s p o rz d m y e w id e n c j o b ie k t w w id o c z n y c h n a z d j c iu ,
u y w a j c n o rm a ln e g o j z yk a . Te s k o m p lik o w a n ie w y g l d a j c e e le m e n ty s k o n
tu ra m i m a g n e s w o ra z in n y c h cz ci a k c e le ra to ra i d e te k to ra . Z a u w a m y w
sk ru rk b ie g n c p rz e z ic h ro d e k . To ru ra w i z k i, w k t re j k r e le k tro n y
i p o z y to n y . Ilu s tra c ja p rz e d s ta w ia je d y n ie n ie w ie lk i w y c in e k , k ilk a m e tr w
b o c z n e j czci a k c e le ra to ra LEP s k o n s tru o w a n e g o w e w n trz k o o w e g o tu n e lu
0 o b w o d z ie 2 7 k ilo m e tr w . (A ta k p rz y o k a z ji, w ty m s a m y m tu n e lu z n a jd u je
si te ra z W ie lk i Z d e rz a c z H a d r o n w - L H C , Large H a d ro n C o tlid e r - k t
ry w y k o rz y s tu je p r o to n y z a m ia s t e le k tr o n w i p o z y to n w , p o z w a la r w n ie
na u z y s k a n ie w y s z y c h e n e rg ii. W i c e j na te m a t L H C p o w ie m y w d a ls z y c h
ro zd z ia a c h ). Krce w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h w i z k i e le k tro n w i p o z y to n w
ro z p d z a n o w a k c e le ra to rz e LEP d o o lb r z y m ie j e n e rg ii, ta k e ic h p r d k o
b y a ty lk o o je d n d z ie s i c io m ilia rd o w m n ie js z a o d p r d k o c i w ia ta . O b ie
w i z k i p rz e c in a y si w k ilk u p u n k ta c h , w k t ry c h d o c h o d z io d o z d e rz e . Te
s p e c ja ln e p u n k ty o to c z o n o w ie lk im i d e te k to ra m i, k t re re je s tro w a y ro z b y s k i
1 p rz e c h w y ty w a y c ie p o e m a n u j c e z cz ste k p o ja w ia j c y c h si w w y n ik u z d e
rz e n ia . W id o c z n e na z d j c iu ro z b ie g a j c e si lin ie s to ra m i c z s te k , a k ro p k i
na z e w n trz o b ra z u j w y c h w y c o n e c ie p o .
N a s t p n y m k ro k ie m je s t p r z e o e n ie o p is u te g o , c o w id z im y , z j z y k a
m w i c e g o o w y g l d z ie z e w n trz n y m na j z y k s tru k tu ry w e w n trz n e j. T u m a
c z e n ie to w y m a g a ta k d u e g o s k o k u p o j c io w e g o * , e m o n a b y p o w ie d z ie ,
i n a le y si w y k a z a a k te m w ia ry . Z a n im w y k o n a m y te n s k o k , u m o c n ijm y
w i c w p ie r w sw w ia r .
O jc ie c Jam es M a lle y SJ n a u c z y m n ie g b o k ie j i n ie z w y k le p rz y d a tn e j
w b a d a n ia c h n a u k o w y c h zasady. (M a o n a r w n ie w ie le in n y c h z a s to s o w a ).
T w ie rd z i, e p o z n a j w s e m in a riu m , g d z ie n a u c z a n o je j ja k o re g u y je z u it w .
B rz m i o n a n a s t p u j c o :

Lepiej prosi o przebaczenie, ni pyta o pozwolenie.

P rzez lata in tu ic y jn ie k ie ro w a e m si t z a sa d , n ie z d a j c s o b ie n a w e t
spraw y, e je s t o n a a p ro b o w a n a p rz e z K oci . Teraz w y k o rz y s tu j j w s p o s b
b a rd z ie j s y s te m a ty c z n y i m a m p rz y ty m c zy s te s u m ie n ie .

Nie chodzi tu o skok kw a n to w y: skoki kw a n to w e s mniejsze.

 e : elektron
e 1: pozyton

y : w irtu aln y foton

q; kw ark

q: antykwark

przestrze

Rysunek 6 .3. Diagram czasoprzestrzenny podstaw owego procesu, w ktrym elektron I pozyton ulegaj a nihilacjl
i tw o rz w irtu a ln y foton. Foton len nastpnie m aterializuje si jako para kwark-antykwark.

W fiz y c e te o re ty c z n e j m o n a d o s trz e c n ie z w y k syn e rg i m i d z y regu

je z u it w a s tw ie rd z e n ie m E in ste in a : w s z y s tk o p o w in n o b y ta k p ro ste , ja k
to ty lk o m o liw e , a le n ie p ro stsz e ". R azem m w i n a m o n e , e p o w in n i m y
p rz y jm o w a n a jb a rd z ie j o p ty m is ty c z n e z a o e n ia , na ja k ie nas sta, w o d n ie
s ie n iu d o te g o , ja k b a rd z o w s z y s tk o jest p ro s te * . Jeli s p ra w y p rz y b io r z y
o b r t, z a w s z e m o e m y p o p ro s i o p rz e b a c z e n ie i s p r b o w a p o n o w n ie - n ie
c z e k a j c na p o z w o le n ie .
W ty m d u c h u s p r b u jm y p rz e d s ta w i n a jp ro s ts z p r b w y ja n ie n ia ,
c o p o w s ta je w w y n ik u o m a w ia n y c h w c z e n ie j z d e rz e , w y c h o d z c o d n a
szych id e i na te m a t s tru k tu ry w e w n trz n e j w ia ta fiz y c z n e g o . Z g o d n ie z Q E D
e le k tr o n i je g o a n ty c z s tk a - p o z y to n - m o g u le c a n ih ila c ji, p o w o d u j c
p o w s ta n ie w ir tu a ln e g o fo to n u . Ten w ir tu a ln y fo to n z k o le i m o e z m ie n i
si w k w a rk i a n ty k w a r k . Tak tw ie r d z i Q E D . Ten p o d s ta w o w y p ro c e s p rz e d
s ta w io n o na ry s u n k u 6 .3 .
W ty m m o m e n c ie s p ra w y z a cz yn a j w y g l d a p o d e jrz a n ie , p o n ie w a , ja k
m w ili m y , k w a rk i (i a n ty k w a rk i) n ie m o g is tn ie s a m o d z ie ln ie . M u s z b y
u w i z io n e w e w n tr z u h a d ro n w . P roces tw o rz e n ia si o b o k u w irtu a ln y c h
66 Lekko bytu

c z s te k i r w n o w a e n ia a d u n k w k o lo ru , p ro w a d z c y o d k w a r k w d o h a
d ro n w , m o e b y b a rd z o z o o n y . K o m p lik a c je te m o g u tr u d n i w y k r y c ie
la d w p ie rw o tn e g o k w a rk a i a n ty k w a rk a , ta k s a m o ja k tr u d n o b y o b y u s ta li ,
p a trz c je d y n ie na ru m o w is k o p o z e j c iu k a m ie n n e j la w in y , k t ry g a z j z a
p o c z tk o w a . S p r b u jm y to je d n a k p rz e m y le w d u c h u p rz y to c z o n e j re g u y,
n ie tra c c n a d z ie i, e si u d a z n a le w y ja n ie n ie .
D w ie cz s tk i, k w a rk i a n ty k w a rk , k t re p o ja w iy si w w y n ik u z d e rz e n ia ,
m a j o lb rz y m ie e n e rg ie i p o ru s z a j si w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h * . P rz y jm ij
m y te ra z , e p ro ce s tw o rz e n ia si o b o k w i r w n o w a e n ia a d u n k u z w y k le
p rz e b ie g a s p o k o jn ie , za s p ra w p o w s ta w a n ia i p rz e s ta w ia n ia a d u n k w k o lo
ru , be z w i k s z y c h z a k c e o g ln e g o p rz e p y w u e n e rg ii i p d u . P roces ta k i,
w k t ry m p o w s ta w a n ie cz ste k n ie z m ie n ia z b y tn io o g ln e g o p r z e p y w u , n a
z w ijm y p r o m ie n io w a n ie m m i k k im " . W ta k ie j s y tu a c ji z o b a c z y m y d w a ro je
czstek p o ru sz a j c e si w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h , a k a d y z n ic h o d z ie d z ic z y
p o k w a rk u i a n ty k w a rk u , k t re w s z y s tk o to z a p o c z tk o w a y , c a k o w it e n e rg i
i p d . I rz e c z y w i c ie , to w a n ie n a jc z c ie j o b s e rw u je m y . T y p o w e z d j c ie
p rz e d s ta w ia j c e te n p ro c e s p o k a z a n o na k o lo ro w e j w k a d c e na ry c in ie n r 2.
O d czasu d o czasu p o ja w ia si r w n ie tw a r d e " p r o m ie n io w a n ie , k t re
z m ie n ia te n o g ln y p rz e p y w . K w a rk lu b a n ty k w a rk m o e w y p r o m ie n io w a
g lu o n . W ta k im p rz y p a d k u z a o b s e rw u je m y trz y c e ty * * z a m ia s t d w c h . W a k
c e le ra to rz e LEP ta k s y tu a c j o b s e rw o w a n o m n ie j w i c e j w 1 0 % z d e rz e .
W p rz y p a d k u 1 0 % z o w y c h 1 0 % (c z y li w 1 % z d a rz e ) p o ja w i si c z te ry
d e ty i ta k d a le j.
N a ry s u n k u 6 .4 p o k a z a n o te o re ty c z n in te rp r e ta c j n a s z y c h fo to g r a fii.
W y ja n ie n ia te p o z w a la j n a m z je k w a rk i i m ie k w a r k i". C h o c ia s w o b o d
n y c h k w a rk w n ie m o n a n ig d y z a o b s e rw o w a , w id z im y je za s p ra w z a in i
c jo w a n y c h p rz e z n ie s tru m ie n i cz s te k . W s zc z e g ln o c i m o e m y s p ra w d z i ,
c z y p ra w d o p o d o b ie s tw a p o w s ta n ia r n y c h lic z b d e t w , ro z b ie g a j c y c h si
p o d r n y m i k ta m i i d z ie l c y c h m i d z y so b w r n o ra k i s p o s b c a k o w it

Powodem tego jest Konieczno zachowania cakow itego pdu. Na pocztku byi on zerowy, poniew a elektrony
i pozytony poruszay si z tak sarn prdkoci w przeciwnych kierunkach. M usi by zatem rw ny zero rw nie
na Kcu, i tak w anie jest. Oczywicie, w zasadzie m oglibym y dow iadczalnie odkry, e pd n ie jest zacho
wany, ale w takiej sytuacji m usielibym y cofn si d o pocztku i zapom nie wszystko, czego nauczylim y si
na pierwszym roku fizyki.
^ Sowem det fizycy okrelaj obserw ow ane w akceleratorach strumienie czstek podajcych w jednym kierunku,
bdce wynikiem kolejnych rozpadw. Sowo to pochodzi od ang. /e r - strum ie, struga (przyp. ttum .).
 I
B ity b y tu 67

e n e rg i , zg a d za j si z p ra w d o p o d o b ie s tw a m i w y z n a c z o n y m i d la k w a rk w ,
a n ty k w a r k w i g lu o n w w ra m a c h Q C D . W a k c e le ra to rz e LEP d o s zo d o setek
m ilio n w z d e rz e , z a te m p o r w n a n ie te o re ty c z n y c h p rz e w id y w a z w y n ik a m i
d o w ia d c z a ln y m i m o n a p rz e p ro w a d z i d o k a d n ie i b a rd z o s z c z e g o w o .
O k a z u je si, e to d z ia a . D la te g o w a n ie m o g z c a y m p rz e k o n a n ie m
m w i , e o b ie k ty w id o c z n e na ry c in ie n r I k o lo ro w e j w k a d k i to kw a rk , a n ty -
k w a rk i g lu o n . A b y m y je d n a k m o g li z o b a c z y te c z s tk i, m u s im y n a jp ie rw
p o s z e rz y nasze w y o b ra e n ia n a te m a t te g o , c o to z n a czy, e co w id z im y
- i ro z u m ie n ie te g o , c z y m jest czstka.

pocztkow y rozbysk
(w irtualny loton)

kw ark, a ntykw ark lub gluon

O hadron

Rysunek 6.4. a) Promieniowanie m ikkie powoduje, z e z kwarka i antykwarka powstaj dety, b) Twarde prom ieniowanie
p o w o d u je pow stanie gluonu i w efekcie, w w yn iku wystpienia duej iloci prom ieniow ania m ikkiego, pojawiaj
si trzy dety.
 1
68 [ L e kko b y tu

W y n ie m y n a sze r o z u m ie n ie fo to g ra fii k w a r k w i g lu o n w n a w y y n y
p o z n a n ia , w i c je z d w o m a w ie lk im i id e a m i: s w o b o d a s y m p to ty c z n i m e
c h a n ik k w a n to w .
Istn ie je p e w ie n b e z p o re d n i z w i z e k m i d z y k w a rk a m i i g lu o n a m i p o ja w ia
j c y m i si p o d p o sta ci d e t w a s w o b o d a s y m p to ty c z n . a tw o go w y ja n i ,
p o s u g u j c si tra n s fo rm a ta m i F o u rie ra , lecz n ie s te ty sam e tra n s fo rm a ty F o u rie ra
n ie s ju ta k a tw e d o o b ja n ie n ia , n ie p jd z ie m y w i c t d ro g . P ro p o n u j
w o b e c teg o w y ja n ie n ie o p is o w e , k t re jest m n ie j p re c y z y jn e , a le za t b a rd z ie j
o d w o u je si d o w y o b ra n i (a m n ie j d o z n a jo m o c i w y s z e j m a te m a ty k i).
A b y w y ja n i , d la c z e g o k w a rk i i g lu o n y o b s e rw u je m y (je d y n ie ) w p o s ta c i
d e t w , m u s im y w y tu m a c z y , d la c z e g o p r o m ie n io w a n ie m i k k ie p o ja w ia si
ta k cz sto , a tw a rd e - rz a d k o ". P o j c ie s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j za sa d za si
na d w c h k lu c z o w y c h id e a c h : p o p ie rw s z e , e w e w n trz n y a d u n e k k o lo ru
czstek e le m e n ta rn y c h - czy to k w a rk w , a n ty k w a rk w , czy g lu o n w - jest m a y
i n ie z b y t m o c n y ; p o d ru g ie , e o ta c z a j c y cz s tk e le m e n ta rn o b o k cz ste k
w ir tu a ln y c h jest c ie n k i w je j p o b li u , ale ro b i si c o ra z g ru b s z y na w i k s z y c h
o d le g o c ia c h . To w a n ie o ta c z a j c y c z s tk e le m e n ta rn o b o k w z m a c n ia
s i je j o d d z ia y w a n ia i to o n , a n ie w a c iw y c z s tc e a d u n e k , p o w o d u je ,
e o d d z ia y w a n ie s iln e je st ta k s iln e .
D o p ro m ie n io w a n ia d o c h o d z i w te d y , g d y r w n o w a g a m i d z y czstk a je j
o b o k ie m z o s ta je z a c h w ia n a . W ta k ie j s y tu a c ji p rz e ta s o w a n ia p rz y w ra c a j c e
r w n o w a g w p o la c h a d u n k u k o lo ru p o w o d u j w y p r o m ie n lo w a n le g lu o n w
lu b p a r k w a rk -a n ly k w a rk . M o n a to p o r w n a d o p rz e ta s o w a w p o la c h e le k
try c z n y c h a tm o s fe ry p o w o d u j c y c h b y s k a w ic e lu b d o z m ia n u o e n ia p y t
te k to n ic z n y c h w y w o u j c y c h trz s ie n ia z ie m i i w y b u c h y w u lk a n w . W ja k i
s p o s b k w a rk (u b a n ty k w a rk czy g lu o n ) m o e u tra c i r w n o w a g z e s w o im
o b o k ie m ? je d n z s y tu a c ji, g d y d o te g o d o c h o d z i, jest n a g e p o ja w ie n ie si
ta k ie j czstki w w y n ik u ro z p a d u w irtu a ln e g o fo to n u , ja k w o m a w ia n y c h p rz e z
nas d o w ia d c z e n ia c h w a k c e le ra to rz e LEP B y o s i g n r w n o w a g , n o w o
p o w s ta y k w a rk m u si z b u d o w a s w j o b o k , z a c z y n a j c o d ro d k a - g d z ie je g o
n ie w ie lk i a d u n e k k o lo ru In ic ju je c a y p ro c e s - i s to p n io w o ro z s z e rz a j c go
na Coraz w i ks z e o d le g o c i. Z a c h o d z c e w ty m p ro c e s ie z m ia n y s n ie w ie lk ie
i s to p n io w e , z a te m w y m a g a j je d y n ie n ie w ie lk ic h p rz e p y w w e n e rg ii i p d u
- to z naczy, m a m y d o c z y n ie n ia z p r o m ie n io w a n ie m m i k k im . In n a s y tu a cja ,
w k t re j r w n o w a g a k w a rk a i je g o o b o k u m o e z o sta z a b u rz o n a , p o ja w ia
si, g d y k w a rk z o sta je p o p c h n i ty p rze z flu k tu a c je k w a n to w e p l g lu o n o w y c h .
Jeeli p o p c h n i c ie to je st g w a to w n e , m o e d o p r o w a d z i d p o ja w ie n ia si
p r o m ie n io w a n ia tw a rd e g o . P o n ie w a je d n a k w a c iw y k w a rk o w i p o d s ta w o w y
a d u n e k k o lo ru jest n ie w ie lk i, re a k c ja k w a rk a na flu k tu a c je k w a n to w e p l
g lu o n o w y c h jest z w y k le u m ia rk o w a n a i d la te g o d o e m is ji p r o m ie n io w a n ia
tw a rd e g o d o c h o d z i rza d k o . To tu m a cz y , d la cze g o p o ja w ie n ie si trze ch d e t w
jest m n ie j p r a w d o p o d o b n e n i d w c h .
Z w i z e k naszych fo to g ra fii z g b i;] m e c h a n ik i k w a n to w e j jest jeszcze bardziej
b e z p o re d n i i b y go za u w a y , n ie trz e b a ta k ro z b u d o w a n e g o w yja n ie n ia . C h o
d z i o to , e p o raz k o le jn y p rz e k o n u je m y si, I p rz e p ro w a d z a n ie raz za razem
te g o sa m e g o d o w ia d c z e n ia k o c z y si u z y s k a n ie m za k a d y m ra ze m in n y c h
w y n ik w . Z a u w a y li m y to w c z e n ie j, p rz y o k a z ji o m a w ia n ia u llra s tro b o s k o -
p o w e g o n a n o m ik ro s k o p u ro b i c e g o z d j c ia p ro to n w ; s p o ty k a m y si z ty m
i te ra z , o m a w ia j c u rz d z e n ie d o w y w o y w a n ia tw rc z e j d e s tru k c ji, k t re ro b i
z d j c ia p u s te j p rz e s trz e n i. G d y b y w ia t z a c h o w y w a si w s p o s b k la syczn y
i p rz e w id y w a ln y , m ilia rd e u ro z a in w e s to w a n y w b u d o w a k c e le ra to ra LEP p o
z w o lib y na s ko n stru o w a n ie b a rd zo n u d n e g o urzdzenia: kade k o le jn e zd e rze n ie
o d tw a rz a o b y p o p rostu w y n ik i p ie rw s z e g o i m o g lib y m y p o d z iw ia ty lk o je d n
fo to g ra fi . N asze k w a n to w o m e c h a n ic z n e te o rie p rz e w id u j je d n a k , e ta ka
sa m a p rz y c z y n a m o e w y w o a w ie le r n y c h re z u lta t w . I o ty m si w a n ie
p rz e k o n u je m y . M o e m y p rz e w id z ie w z g l d n e p ra w d o p o d o b ie s tw a r n y ch
w y n ik w . P o w ta rz a j c w ie lo k ro tn ie d o w ia d c z e n ie , m o e m y te p rz e w id y w a n ia
d o k a d n ie s p ra w d z i . W te n spo s b u d a je n a m si o k ie z n a k r tk o te rm in o w
n ie p rz e w id y w a In o . W k o c u id e a k r tk o te rm in o w e j n ie p rz e w id y w a ln o c i
d o s k o n a le d a je si p o g o d z i z d u g o te rm in o w d o k a d n o c i .
Rozdzia 7

Ucielenienie symetrii

G lu o n y a d u n k u k o lo r u s in k a rn a c j id e i:
u c ie le n ie n ie m s y m e trii.

G w n id e Q C D je st s y m e tria . S ym e tria to s o w o p o w s z e c h n ie u y w a n e
i, ja k w p rz y p a d k u w ie lu ta k ic h o k re le , je g o z n a c z e n ie u le g o p e w n e m u
ro z m y c iu . S y m e tria m o e o z n a c z a r w n o w a g , m ie o k u p r o p o rc je c z y re
g u la rn o . W m a te m a ty c e I fiz y c e z n a c z e n ie te g o s o w a o b e jm u je w s z y s tk ie
w y m ie n io n e Id ee, a le w s p o s b b a rd z ie j je d n o z n a c z n y .
D e fin ic ja , k t r lu b i si p o s u g iw a , b rz m i: s y m e tria o z n a cz a , e m a m y
d o c z y n ie n ia z ro z r n ie n ie m fo rm a ln y m .
T e rm in e m ro z r n ie n ie fo rm a ln e " p o su g u j si r w n ie p ra w n ic y . W ty m
p rz y p a d k u u yw a si go najczciej w sytuacjach, g d y t sam k w e s ti w y ra a si
in n y m i s o w a m i a lb o - m w i c b a rd z ie j d o sa d n ie - g d y c h o d z i o d z ie le n ie w o sa
na c z w o ro . Jako p rzy k a d n ie c h n a m p o su y cyta t z k o m ik a A la n a K inga:

Prawnik ostrzeg mnie, e jeeli umr, nie sporzdziwszy testamentu, spoczn w grobie
jako intestat.

M atem atyczne pojcie sym etrii najatw iej bdzie nam zro z u m ie na k o n kre tn ym
przykadzie. Posugujc si tr jk ta m i, m o e m y z b u d o w a zg rabny cig p rz y k a d w
p o k a z u j c y n a jw an ie jsze id e e w a tw o p rzysw a ja ln y spo s b (zob. rys u n e k 7.1).
Trjkty, p o o b r c e n iu , si n ie z m ie n ia j (rysunek 7.1 a). T r jk ty r w n o b o c z n e
s je d n a k p o d ty m w z g l d e m szczeglne. Jeeli ta ki tr jk t o b r c im y o 1 2 0 lu b
2 4 0 ' (d w a razy w i ks z y kt), to o b r c o n y tr jk t b d z ie w y g l d a ta k sa m o jak
w p o z yc ji w y j c io w e j (rysunek 7.1 b). T rjkt r w n o b o c z n y m a n ie try w ia ln s ym e
tri, p o n ie w a p ozw a la na c zy n ie n ie ro zr n ie (m i d zy tr jk te m i je g o o b r c o n
 U c ie le n ie n ie s y m e trii 71

>
o brcony o 120"

A
obrcony o 120*

Rysunek 7.1. Prosty przykad sym etrii, a) Trjkta o rnych bokach nie m ona obrci tak, by nie byo w ida rnicy,
b) Jeeli tr jk t r w n o b oczn y o b r cim y o 120" w o k jego rodka, nie bdziem y m ogli go o d r n i o d trjkta
w yjciow ego.

w ersj), k t re w o sta te czn ym ro zra c h u n k u s je d y n ie fo rm a ln e (o b r c o n a w ersja

jest taka sam a jak tr jk t w p o z y c ji w y j c io w e j). I p rz e c iw n ie , je e li kto p o w ie
nam , e jaki tr jk t w yglda tak sam o p o o b r c e n iu go o 1 2 0 , m o e m y dom yla
si, i jest to tr jk t r w n o b o c z n y (albo e osoba ta kam ie).
K o le jn y m p o z io m e m k o m p lik a c ji b d z ie ro z w a e n ie u k a d u tr jk t w
r w n o b o c z n y c h o r n y c h ro d z a ja c h b o k w (zo b . ry s u n e k 7 .2 ). Jeeli te ia z
o b r c im y je d e n z ta k ic h tr jk t w o I2 0 " , n ie u z y s k a m y stanu w y j c io w e g o
- b o k i n ie b d d o s ie b ie p a s o w a y . N a rys u n k u 7.2 p ie rw s z y tr jk t (C N Z )
p o o b r c e n iu p rze k sz ta ca si w d ru g i (N Z C ), te n p o o b ro c ie sta je si trz e c im
tr jk te m (Z C N ), a g d y o b r c im y trz e c i tr jk t, uzyska m y pie rw szy. Jednak cay
z b i r, z a w ie ra j c y w sz y stkie trz y tr jk ty , n ie ulega z m ia n ie * .
|l p rz e c iw n ie , je e li kto p o w ie n a m , e g ru p a tr jk t w o trz e c h r n y c h
b o k a ch w yg l d a ta k sam o po o b ro c ie o 1 2 0 ", m o e m y si d o m yla , e s to tr j
k ty r w n o b o c z n e o ra z e g ru p tw o rz trz y ta k ie tr jk ty o r n y m u o e n iu
b o k w (a lb o e o s o b a ta k a m ie ).

* W tym przykadzie nie naley bra pod uwag faktu, e te trzy trjkty znajduj si w rnych miejscach. Jeeli
tru d n o si w a m z tym pogodzi, m oecie sobie w yobrazi, e m w im y o nieskoczenie cienkich trjktach
uoonych jeden na drugim .
 72 Lekko b y tu

D o d a jm y jeszcze je d n , ostatni ju k o m p lik a c je . Z a m ia st tr jk t w o b o ka ch

w r n y c h k o lo ra c h ro z w a m y p ra w a rz d z c e ty m i tr jk ta m i. N a p rz y k a d
p ro s te p ra w o m o g o b y g o s i, i je e li si tr jk t cin ie , to o d k s z ta c i si o n
r w n o m ie rn ie tak, e je g o b o k i u le g n w y g i c iu . P rzyp u m y te ra z, e b a d a li m y
ty lk o tr jk ty C N Z i je d y n ie w p rz y p a d k u tych tr jk t w m o e m y s tw ie rd z i , i
p ra w o to o b o w i z u je . Jeeli b d z ie m y w ie d z ie li, e o b r t o 1 2 0 'J je s t je d y n ie
fo rm a ln y m ro z r n ie n ie m - to z n a czy, e o b r t o 1 20 o k re la s y m e tri w m a
te m a ty c z n y m z n a c z e n iu te g o s o w a - to b d z ie m y m o g li w y w n io s k o w a n ie
ty lk o to , z e m usz is tn ie in n e ro d z a je tr jk t w , le cz ta k e to , e te p o z o s ta e
tr jk ty ta k e b d si r w n o m ie rn ie o d k s z ta c a y , g d y si je cin ie .
Ten ci g p rz y k a d w u k a z u je w p ro sty s p o s b p o t g s y m e trii, le e li w ia d o
m o , e d a n y o b ie k t m a sym e tri , m o n a d o m y li si n ie k t ry c h je g o w a sn o c i.
Jeeli w ia d o m o , e z b i r o b ie k t w m a s y m e tri , m o n a na p o d s ta w ie z n a jo
m o ci je d n e g o z n ic h d o m y li si is tn ie n ia p o z o s ta y c h i o d g a d n n ie k t re
 I ...
U c ie le n ie n ie s y m e trii 73

ic h w a s n o c i. A je e li w ia d o m o , e p ra w a rz d z ce w ia te m m a j s ym e tri ,
m o n a na p o d s ta w ie z n a jo m o c i je d n e g o o b ie k tu d o m y li si is tn ie n ia , w a s
n o c i i s p o s o b u z a c h o w a n ia si n o w y c h o b ie k t w .
W e w s p c z e s n e j fiz y c e s y m e tria o k a za a si n ie o c e n io n w s k a z w k p o
z w a la j c p rz e w id z ie n o w e fo rm y m a te rii i o p ra c o w a n o w e , b a rd z ie j o g ln e
p ra w a . S zc ze g ln te o ri w z g l d n o c i m o n a na p rz y k a d u w a a za p o s tu la t
s y m e trii. M w i o n a , e r w n a n ia fiz y c z n e p o w in n y w y g l d a ta k s a m o , je e li
p rz e k s z ta c im y w s z y s tk ie ic h w y ra z y , d o d a j c d o ich p r d k o c i ta k ie s a m o ,
sta e p c h n i c ie " (c z y n n ik z w i k s z a j c y p r d k o ). O w o p c h n i c ie p o w o d u
je , e d a n y w ia t z m ie n ia si w in n y, d ru g i w ia t, k t ry p o ru sz a si z e sta
p r d k o c i w z g l d e m p ie rw s z e g o . W w ie tle s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i
jest to je d y n ie ro z r n ie n ie fo rm a ln e - z a c h o w a n ie c ia w o b y d w u w ia ta c h
o p is u j i ta k te s am e r w n a n ia .
C h o cia szczegy s b a rd zie j sko m p liko w a n e , m e to d y w yko rzysta n ia sym etrii
d o zro z u m ie n ia naszego wiata s zasadniczo takie same jak te, kt rym i posuylim y
si w naszych pro stych p rzyka d a ch ze w iata tr jk t w . Z akadam y, e r w n a n ia
z o s ta y p rz e k s z ta c o n e w spo s b , k t ry m g w zasadzie je z m ie n i - a p o te m
ch ce m y, e b y ta k n a p ra w d n ie u legay w w c z a s zm ia n ie . M o liw e ro zr n ie n ia
m aj c h a ra k te r je d y n ie form alny. P o d o b n ie jak w p rzyp a d ku p rz y k a d w ze wiata
tr jk t w , r w n ie w sytuacji o g ln e j m usi b y sp e n io n ych kilka w a ru n k w , e b y
m oga o b o w i zy w a sym etria. W yra zy p o jaw iajce si w rw naniach p o w in n y m ie
szczeglne w asnoci, w y s t p o w a w p o w i za n y c h ze sob z b io ra c h i podlega
cile z w i z a n y m ze sob p ra w o m .
Z a te m s y m e tria m o e b y b a rd z o p o t n id e , z k t re j w y n ik a j d a le k o
id c e k o n s e k w e n c je . Id e t b a rd z o s o b ie r w n ie u p o d o b a a N a tu ra . P rzy
g o tu jc ie si na n ie o k ie z n a n y w y b u c h u c zu .

Rwnania, czniki i patyczki

Teoria k w a rk w i g lu o n w nosi m ia n o c h ro m o d y n a m ik i k w a n to w e j, w s kr
c ie Q C D . R w n a n ia Q C D p o k a z a n o na rys u n k u 7 .3 * .
C a k ie m z w i z e , p ra w d a ? Fizyka j d ro w a , n o w e c z stki, d z iw a c z n e z a
c h o w a n ia , r d o m asy - w sz y stko ta m je st!

* Egzaminu nie bdzie.

A
 I
74 [ Lekko b y tu

Rysunek 7.3. W ypisana tu funkcja Lagrange'a L te o rii Q C D jest w zasadzie p en ym opisem odd zia yw a n ia silnego.
S ym b ole m l oraz q oznaczaj o d p o w ie d n io mas I pole kw a n to w e kw a rka o /-ty m za p achu , A je st za pole m
gluonow ym o indeksach czasoprzestrzennych p , v i indeksach ko lo ru a, h, c. W artoci w sp czyn n ikw liczbow ych
f oraz I s cakow icie okrelone przez sym etri ko lo ru . O p r cz mas kw a rk w je dynym param etrem sw o b od n ym
te o rii jest staa sprzenia g. W praktyce, eby co ko lw ie k o bliczy, korzystajc z L, trzeba si w ykaza nie lada
pom ysowoci i w o y w to duo w ytonej pracy.

Tak n a p ra w d n ie p o w in n i m y si c h y b a sp ie szy z w y ra a n ie m z d u m ie n ia
fa k te m , e p o tra fim y zapisa r w n a n ia w z w a rte j p o sta ci. W k o c u nasz s p ry tn y
p rz y ja c ie l F e y n m a n p o k a z a , ja k m o n a za p isa w je d n e j lin ii r w n a n ie c a e g o
W s z e c h w ia ta . O to o n o :

N = 0 (1) (1)

N je s t cile o k re lo n fu n k c j m a te m a ty c z n : c a k o w it n ie re a ln o c i . Jest
o n a s u m w k a d w w n o s z o n y c h p rz e z w s z y stkie te d ro b ia z g o w e p ra w a fiz y k i.
M w i c cile, N = N Nnmn + N Elnstein + . . . . I ta k na p rz y k a d n e w to n o w s k a
m e c h a n ic z n a n ie re a ln o N NoMnn je s t d a n a r w n a n ie m N NtMtm = (F - m a )1 ;
e in s te in o w s k a n ie re a ln o m a s y -e n e rg ii jest o k re lo n a p rz e z r w n o
^Ernstem = (E - m c J) ' ; i ta k d a le j. P o n ie w a k a d a z ty c h c z ci s k a d o w y c h
w n o s i w k a d d o d a tn i lu b r w n y z e ro , c a k o w ita n ie re a ln o N z n ik n ie je d y n ie
w p rz y p a d k u , gd y z n ik n ie kada z je j czci s k a d o w y c h , z a te m z N = 0 w y n ik a ,
e F = m a , E = m c ', a ta k e p ra w d z iw o w s z e lk ic h p rz e s z y c h i p rz y s z y c h
p ra w , k t re z e c h c ie lib y m y tu w y m ie n i !
 I
U c ie le n ie n ie s y m e trii 75

W te n s p o s b w je d n y m z u n ifik o w a n y m r w n a n iu m o e m y o b j n ie
ty lk o w s z y s tk ie z n a n e n a m p ra w a fiz y k i, lecz ta k e p ra w a , k t re d o p ie ro z o
stan o d k ry te w p rzy s zo c i. Te o ria W s z y s tk ie g o !!! O c z y w i c ie je st to c a k o w ite
h o c h s z ta p le rs tw o , p o n ie w a w a d e n in n y s p o s b n ie m o n a w y k o rz y s ta
(a n i n a w e t z d e fin io w a ) N , ty lk o d e k o m p o n u j c t fu n k c j na je j e le m e n ty
s k a d o w e i p o s u g u j c si je d y n ie ty m i e le m e n ta m i.
R w n a n ia p rz e d s ta w io n e na rysunku 7.3 p ra w ie w n ic zy m n ie p rz y p o m in a j
a rto b liw e j u n ifik a c ji F eynm ana. P o d o b n ie ja k w p rzy p a d ku N = 0, w g w n y c h
r w n a n ia c h Q C D z a k o d o w a n o w ie le o d d zie ln ych m niejszych r w n a . (Uw aga dla
z n a w c w te m a tu : g w n e r w n a n ia w yk o rzy stu j m a cie rze te n s o r w i s p in o r w ;
o w e m niejsze r w n a n ia o p e ru j z w y c z a jn y m i liczbam i). Jest je d n a k p e w n a istotna
rnica. Po ro zp a ko w a n iu r w n a n ia N = 0 o trzym a m y grup niezw izanych ze sob
r w n o c i. Po ro zp a k o w a n iu g w n y c h r w n a Q C D uzyskujem y r w n a n ia p o w i
z a n e z e sob sym e tri - sym e tri k o lo r w , r n ych k ie ru n k w w przestrzeni oraz
sym etri szczeglnej te o rii w zgldnoci w ystpujc m idzy ukadam i poruszajcym i
si z e sta p r d ko ci . Ich p e n a za w a rto z n a jd u je si prze d naszym i oczym a,
a a lg o ry tm y p o z w a la j c e je ro z p a k o w a w y n ik a j z je d n o z n a c z n e j m a te m a ty k i
s y m e trii. M o g w i c w as z a p e w n i , e w ty m p rzy p a d ku n a p ra w d p o w in n ic ie
b y p o d w ra e n ie m . To p ra w d z iw ie elegancka teoria.
J e d n y m z p r z e ja w w o w e j e le g a n c ji je s t to , e is to t Q C D m o n a b e z
w i k s z y c h z n ie k s z ta c e p rz e d s ta w i na k ilk u p ro styc h ilu s tra c ja c h . P oka za n o
je na ry s u n k u 7 .5 . Z a c h w il o m w im y je s zc z e g o w o .
N a jp ie r w je d n a k , d la p o r w n a n ia i w ra m a c h ro z g rz e w k i, c h c ia b y m w p o
d o b n e j fo r m ie p rz e d s ta w i isto t e le k tro d y n a m ik i k w a n to w e j (Q E D ). Jak su g e
ru je je j n a z w a , Q E D jest k w a n to w o m e c h a n ic z n y m o p is e m e le k tro d y n a m ik i.
Jest to te o ria n ie c o starsza o d Q C D . P o d s ta w o w e r w n a n ia Q E D p o ja w iy si
ju w 1 9 3 1 ro k u , a le p rz e z d o s y d u g i o k re s u c ze n i w c i p o p e n ia li bdy,
p r b u j c je ro z w i z a , i u z y s k iw a li b e z se n s o w n e (n ie s k o c z o n e ) o d p o w ie d z i
- z te g o p o w o d u r w n a n ia te u z ys ka y z re p u ta c j . O k o o ro k u 1 9 5 0 k ilk u
z n a k o m ity c h te o r e ty k w (H a n s B e lh e , S in -ltiro T om onaga, Julian S ch w in g e r,
R ic h a rd F e y n m a n i F re e m a n D yso n ) w y ja n io w s z y stkie p ro b le m y .
Isto t Q E D m o n a p rz e d s ta w i z p o m o c je d n e j ilu s tra c ji, k t r p o k a z a n o
na ry s u n k u 7 .4 a . W id a na n im , e fo to n re a g u je na o b e c n o b d ru c h a
d u n k u e le k try c z n e g o . C h o c ia w y d a je si o n d o sy schem atyczny, te n n ie w ie lk i
ry s u n e k jest c zy m z n a c z n ie w i c e j n i ty lk o p rze n o n i . S ta n o w i m ia n o w ic ie

i
 I
Lekko b y tu

elektron

A \ pozyton

foton

przestrze

Rysunek 7.4. a) Istota Q ED: fotony reaguj na obecno adunku elektrycznego, b) D obre przyblienie siy dziaajcej
m i dzy e lektronam i, bdcej w y n ik ie m w ym ia n y w irtu a ln y h fo tonw , c) leszcze lepsze przyb lien ie u w zgldnia
rw n ie takie w kady, d) N iech si stanie wiato! Rozpdzony elektron m oe w ye m ito w a foto n , e) C a ko w ic ie
w irtu aln y proces, f) W yp rom ieniow anie pary elektron-pozyton. Antyelektron, inaczej pozyton, oznacza sie sym bolem
e lektron u , ale z o dw rcon strzak.

p o d s ta w o w y e le m e n t p ro ce su cisego o d w z o ro w a n ia g ra fic z n e g o s y s te m a ty c z
n e j m e to d y ro z w i z y w a n ia r w n a Q E D , k t ry z a w d z i c z a m y F e y n m a n o w i.
(Tak, z n o w u je m u . P rz yk ro m i, M u rra y ). D ia g ra m y F e yn m a n a p o k a z u j p ro c e s y
w p rz e s trz e n i i czasie, w k t ry c h c z stki p rz e m ie s z c z a j si z d a n e g o m ie js c a
i czasu d o in n e g o m ie js c a w p e w n y m p n ie js z y m c za s ie . Po d ro d z e m o g
na s ie b ie w z a je m n ie w p y w a . W e le k tro d y n a m ic e k w a n to w e j m o liw e p ro ce s y
i w p y w y ro z b u d o w u je si, c z c lin ie w ia ta (to z n a czy, cie k i w p rz e s trz e n i
i czasie) e le k tr o n w i fo to n w w z u p e n ie a r b itr a ln y s p o s b , w y k o rz y s tu j c
d o te g o p ro c e s p o d s ta w o w y . a tw ie j to z ro b i , n i o p is a , d la te g o s z y b c ie j
z ro z u m ie c ie o g ln id e , je e li p rz y jrz y c ie si ry s u n k o m 7 .4 b - f.
W p rz y p a d k u k a d e g o d ia g ra m u F e y n m a n a n ie z w y k le p re c y z y jn e re g u y
m a te m a ty c zn e okrelaj, ja k d u e jest p ra w d o p o d o b ie s tw o w y s t p ie n ia p rz e d
s ta w io n e g o na n im p ro ce s u . D la s k o m p lik o w a n y c h p ro ce s w , w k t ry c h m o e
b ra u d z ia w ie le rz e c z y w is ty c h i w irtu a ln y c h cz ste k o b d a rz o n y c h a d u n k ie m
 U c ie le n ie n ie s y m e trii
i ..

o ra z w ie le rze c z yw is ty ch i w irtu a ln y c h fo to n w , re g u y te k o n stru u je si s to p n io

w o , w y c h o d z c o d p ro c e s u p o d s ta w o w e g o . P rz y p o m in a to z a b a w ze sta w e m
k o n s tru k c y jn y m d la d z ie c i, w k t ry m za p o m o c s p e c ja ln y c h c z n ik w s p in a
si z e so b r n e p a ty c z k i. W ty m p o r w n a n iu cz stki s r n y m i ro d z a ja m i
d o s t p n y c h p a ty c z k w , a p o d s ta w o w y p ro ce s o kre la ro d z a je c z n ik w , k t re
m o n a w y k o rz y s ta d o ic h c z e n ia . P rzy ta k z d e fin io w a n y c h e le m e n ta c h
re g u y tw o rz e n ia z n ic h k o n s tru k c ji s je d n o z n a c z n ie o k re lo n e . N a p rz y k a d
na ry s u n k u 7 .4 b p o k a z a n o , ja k o b e c n o je d n e g o e le k tro n u w p y w a na d ru g i.
R e g u y d ia g ra m w F e y n m a n a m w i n a m , ja k d u e jest p r a w d o p o d o b ie
s tw o , e na s k u te k p rz e d s ta w io n e j na ty m rys u n k u w y m ia n y je d n e g o w ir tu
a ln e g o fo to n u e le k tro n w y k o n a z w r o t o o k re lo n y kt. In n y m i sow y, m w i
0 d z ia a j c e j s ile ! D ia g ra m te n p rz e d s ta w ia kla syczn te o ri si e le k try c z n y c h
1 m a g n e ty c z n y c h , k t re j n a u c za si na p ie rw s z y c h la ta ch s tu d i w . N a rysu n ku
7 .4 c p o k a z a n o , e w te o r ii te j s to su je si p o p ra w k i u w z g l d n ia j c e rz a d z ie j
w y s t p u j c e p ro ce s y, ta k ie ja k w y m ia n a d w c h w irtu a ln y c h fo to n w . M o e
si te z d a rz y , e fo to n w y d o s ta n ie si na w o ln o , ja k na rys u n k u 7 .4 d ; ta k i
p ro c e s n a z y w a m y p r o m ie n io w a n ie m e le k tro m a g n e ty c z n y m , a je d n z je g o
p o s ta c i jest w ia to w id z ia ln e . M o g r w n ie z a c h o d z i p rocesy, w k t ry c h
u c ze s tn ic z w y c z n ie czstki w irtu a ln e , ja k p o k a za n o na rys u n ku 7.4e. a d n e j
z u c ze s tn ic z c y c h w n ic h czstek nie m o n a z a o b s e rw o w a , p ro ce s y p r n io
w e " m o g si w i c w y d a w a a k a d e m ic k ie c zy m e ta fiz y c z n e , a le p rz e k o n a m y
si, e m a j o n e o lb rz y m ie z n a c z e n ie * .
R w nania M a x w e lla d o tycz ce fal ra d io w y c h i w iata, r w n a n ia Schrdingera
o p is u j c e a to m y i c h e m i o ra z ich b a rd z ie j d o p ra c o w a n a w e rsja p rze d s ta w io n a
p rz e z D ira c a , o b e jm u j c a s p in i a n ty m a te ri - w s z y s tk o to i je szcze w i c e j
z n a la z o s w o je w ie rn e o d z w ie rc ie d le n ie w ty c h e s a ch -flo re s a ch .
W ty m s a m y m o b ra z k o w y m j z y k u Q C D w y g l d a ja k ro zs z e rz o n a w e rsja
Q E D . Jej b a rdziej z o o n y zestaw ska d n ik w i p rocesw po d sta w o w ych pokazano
na ry s u n k u 7 .5 , k t re m u to w a rz y s z y o d p o w ie d n io ro z b u d o w a n y p o d p is .
N a p o z io m ie ta k ie g o o p is u o b ra z k o w e g o te o ria Q C D b a rd z o p rz y p o m in a
Q E D , r n i si ty lk o ty m , e jest w iksza. D ia g ra m y w ygldaj p o d o b n ie ; r w n ie
re g u y ic h o b lic z a n ia s z b li o n e , a le w p rz y p a d k u Q C D m a m y d o d y s p o z y c ji

* Kiedy przeprowadziem bardzo interesujc rozmow na ten tem at r samym Feynmanem. Wyzna mi, e pocztkowo
m ia nadziej, i uda mu si usun takie procesy prniowe z teorii, i byl niepocieszony, gdy okazao si, e nie
da si tego zrobi bez szkody dla spjnoci teorii. Wicej o tej rozm owie pow iem w rozdziale smym.
78
, i| Lekko b y tu

c c t ................................. . .. ^
;r ~ b -n -
B B C li N
-N -C -B
N N C N
T ~ -B -N
kw arki kw arki O siem g lu o n w i je de n fatszon (= faszywy bozon)
grne (u) . doln e id)
I)

Rysunek 7.5. a) Kwarki (antykwarki) s nonikam i je dn e j d od a tn ie j (ujem nej) jednostki a d u n ku ko lo ru . W te o rii

Q C D odgryw aj one rol pod o b n d o roli e le k tro n w w QED. U tru d n ie n ie m jesl fakt, e Istnieje kilka rnych
rodzajw, inaczej zapachw, kwarkw. W przypadku norm alnej m aterii wane s dw a, najlejsze z n ich, nazywane
u i d. (Jeli m am by szczery, p o w in ie ne m w spom nie, e Istniej rw n ie rne zapachy e lektronw , nazyw ane
m ionam i i taonam l, ale nie chciaem w prow adza zbdnych kom plikacji), b) Istnieje osiem rnych gluo n w adunku
ko lo ru . Kady / nich zabiera ze sob jednostk jednego a du n ku koloru i przynosi drugi (by m oe taki sam) kolor.
Cakow ita ilo kadego adunku koloru zostaje zachowana. M o go b y si wydawa, e istnieje 5 x 3 - 9 m oliw ych
gluonw , ale jedna szczeglna kom binacja, tak zw any singlet koloru, reagujca tak samo na wszystkie a du n ki, rni
si od pozostaych. M usim y j wykluczy, jeeli chcemy, eby nasza teoria pozostaa doskonale sym etryczna. Dlatego
przewidujem y, e istnieje d okadnie osiem gluonw . Na sztzcle w niosek ten zosta p o tw ie rd zo n y dow iadczalnie.
W teorii Q C D g luony odgrywaj rol pod o b n d o roli fo to n w w QED. c) D w a przyka do w e procesy podstaw ow e,
w ktrych gluony albo jedynie reaguj na adunek koloru kwarka, albo jednoczenie reaguj i go zmieniaj, d) Jakociowo
now cech Q G D, w porw naniu z Q ED, jest fakt Istnienia procesw, w ktrych gluo n y a du n ku ko lo ru w p yw a j
na siebie w zajem nie. W przypadku fo to n w adne takie zjaw isko nie zachodzi.
 [
U c ie le n ie n ie s y m e trii

w i c e j p a ty c z k w i c z n ik w . M w i c cile, p o d cza s g d y w Q E D is tn ie je ty lk o
je d e n ro d z a j a d u n k u - a m ia n o w ic ie a d u n e k e le k try c z n y - w Q C D s trzy.
O w e trz y ro d z a je a d u n k u w y s t p u j c e w Q C D n a z yw a si, b e z a d n e g o
k o n k re tn e g o p o w o d u , k o lo ra m i. K o lo r y " te nie m a j o czy w ic ie n ic w sp ln e g o
z k o lo ra m i w z w y c z a jo w y m z n a c z e n iu te g o s o w a ; s o n e ra cz e j p o d o b n e
d o a d u n k u e le k try c z n e g o . Tak c z y in a c z e j, b d z ie m y je o k re la p r z y m io tn i
k a m i: c z e rw o n y , b ia y i n ie b ie s k i. K ad y k w a rk m a je d n je d n o s tk je d n e g o
z ty c h a d u n k w k o lo ru . Poza ty m w y s t p u j r n e g a tu n k i k w a rk w , n a z y w a
n e z a p a c h a m i. W p rz y p a d k u z w y k e j m a te rii lic z si je d y n ie d w a z a p a ch y :
g rn y (o z n a c z a n y s y m b o le m u o d a n g . u p ) o ra z d o ln y (o z n a c z a n y s y m b o le m
d o d a n g . d o w n )* . Tak sa m o ja k k o lo ry k w a rk w n ie m a j a d n e g o z w i z k u
z ty m , ja k o n e w y g l d a j , ta k i ich z a p a c h y " n ie m a j n ic w s p ln e g o z ty m ,
ja k co p a c h n ie . P o d k re lm y r w n ie , e te m y l c e o b ra z o w e n a z w y g rn y "
i d o ln y " (ko a n z e n : Ja k p a c h n ie gra?") n ie o z n a c z a j , i is tn ie je ja k ik o lw ie k
z w i z e k m i d z y z a p a c h a m i a k ie ru n k a m i w p rze s trz e n i. M n ie p ro sz za to n ie
w in i ; ile k ro m a m ta k o k a z j , n a d a j c z s tk o m g o d n e , n a u k o w o b rz m i c e
n a z w y , ta k ie ja k a k s jo n c z y e n io n .
K o n ty n u u j c p o r w n a n ie m i d z y Q E D i Q C D , zauw am y, e istniej r w n ie
c z s tk i p rz y p o m in a j c e fo to n y , z w a n e g lu o n a m i, k t re re a g u j o d p o w ie d n io
na o b e c n o lu b ru c h a d u n k u k o lo ru , p o d o b n ie ja k fo to n y reaguj na a d u n e k
e le k try c z n y .
Is tn ie j z a te m k w a rk i u z je d n o s tk a d u n k u c z e rw o n e g o , k w a rk i d z je d
n o s tk a d u n k u n ie b ie s k ie g o - w s u m ie sze r n y c h m o liw o c i. A za m ia st
je d n e g o fo to n u re a g u j c e g o na a d u n e k e le k try c z n y Q C D m a o s ie m g lu o n w
m o g c y c h a lb o re a g o w a na r n e a d u n k i k o lo ru , a lb o z m ie n ia je d e n a
d u n e k k o lo ru w d ru g i. M a m y w i c d o d y s p o z y c ji c a k ie m p o k a n y z e s ta w
p a ty c z k w i w ie le r n y c h r o d z a j w c z n ik w . Jeli si w e m ie p o d uw a g
w s z y s tk ie te m o liw o c i, m o n a b y d o j d o w n io s k u , e s y tu a c ja z n a c z n ie
si k o m p lik u je i p rz e s ta je b y ta k p rze jrz ys ta . I rz e c z y w i c ie ta k by si stao,
g d y b y n ie g ru j c a n a d ty m w s z y s tk im s y m e tria te o r ii. N a p rz y k a d je e li
w s z d z ie z a m ie n im y a d u n e k c z e rw o n y na n ie b ie s k i, to i ta k u zys ka m y ta k ie

* W czeniej w s p o m n ia e m o istn ie n iu trzeciego zapachu kw a rk w - kw arka d ziw n eg o , oznaczanego sym bo

lem s od a ng . strange. Istniejg jeszcze trzy d o d a tko w e zapachy: p o w a b n y (oznaczany sym bolem c o d ang.
charm ed), niski (sym bol b od ang. b o n o m ) oraz w ysoki (sym bol f od ang. rop). Sg one jeszcze cisze i m niej
trw a le ni kw a rk s. Na razie p om in ie m y je w naszych rozw aaniach.

 I
80 Lekko b y tu

s a m e re guy. S y m e tria Q C D p o z w a la na m ie s z a n ie k o lo r w w s p o s b ci g y,
a le re g u y rz d z ce p o w s ta j c y m i w te n s p o s b m ie s z a n k a m i m u sz b y ta k ie
sa m e ja k w p rz y p a d k u c z y s ty c h k o lo r w . Ta s z e ro k a s y m e tria je st n ie z w y k le
p o t n a . D e c y d u je o w z g l d n e j sile p o s z c z e g ln y c h c z n ik w .
M im o w sz y stkic h ty c h p o d o b ie s tw is tn ie je je d n a k k ilk a k lu c z o w y c h r n ic
m i d z y te o ria m i Q C D i Q E D . P rz e d e w s z y s tk im re a k c ja g lu o n w na a d u n e k
k o lo ru , k t re j m ia r je s t staa s p rz e n ia Q C D , je s t d u o b a rd z ie j e n e rg ic z n a
n i o d p o w ie d fo to n u na a d u n e k e le k try c z n y .
P onadto, ja k poka za n o na rysunku 7.5c, o p r c z re agow ania na a d u n e k k o lo ru
g lu o n y m o g z m ie n ia je d e n a d u n e k k o lo ru w in n y. D o z w o lo n e s w s z y s tk ie
m o liw e te g o ro d z a ju z m ia n y . M im o to w p rz y p a d k u k a d e g o a d u n k u k o lo ru
s p e n io n a z o s ta je zasada z a c h o w a n ia , p o n ie w a sa m e g lu o n y m o g p rz e n o s i
n ie z r w n o w a o n e a d u n k i k o lo ru , je e li na p rz y k a d a b s o rp c ja g lu o n u z m ie n ia
k w a rk o a d u n k u n ie b ie s k im w k w a rk o a d u n k u c z e rw o n y m , to w c h o n i ty
g lu o n m u sia p rze n o s i 1 je d n o s tk a d u n k u c z e rw o n e g o i -1 je d n o s tk a d u n k u
n ie b ie s k ie g o . I o d w r o tn ie , k w a rk o a d u n k u n ie b ie s k im m o e w y e m ito w a
g lu o n z 1 je d n o s tk a d u n k u n ie b ie s k ie g o i -1 je d n o s tk a d u n k u c z e rw o n e g o
- k w a rk te n s ta n ie si w w c z a s k w a rk ie m o a d u n k u c z e rw o n y m .
T rzeci i n a jg b sz r n ic m i d z y Q C D i Q E D je st p e w n a k o n s e k w e n c ja
o m w io n e j w a n ie d r u g ie j c e c h y . Z te g o , e g lu o n y re a g u j n a o b e c n o
i ru c h a d u n k u k o lo ru , a s a m e s p rz y ty m n o n ik a m i n ie z r w n o w a o n e g o
a d u n k u k o lo ru , w y n ik a , i g lu o n y , w p rz e c iw ie s tw ie d o fo to n w , w p y w a j
b e z p o re d n io sam e na sie b ie .
F o to n y s n a to m ia s t e le k try c z n ie o b o j tn e . P ra k ty c zn ie w o g le n ie re a g u j
na o b e c n o in n y c h fo to n w . W szyscy o ty m w ie m y , n a w e t je li s p e c ja ln ie si
nad t kw esti n ie za stanaw iam y. G d y w s o n e cz n y d z ie ro z g l d a m y si d o k o a ,
o ta cza nas w ia to o d b ija j c e si w e w szystkich m o liw y c h k ie ru n k a c h , a je d n a k
m o e m y p rz e z n ie p a trz e w d a l. W a lk i na m le c z e la s e ro w e z G w ie z d n y c h
w o je n s p o p ro s tu n ie m o liw e . (M o liw e w y ja n ie n ie : film o p o w ia d a o z a
a w a n s o w a n e j te c h n ic z n ie c y w iliz a c ji z g a la k ty k i le ce j d a le k o , d a le k o st d ,
m o e w i c w m ie c z a c h z a in s ta lo w a n e s la se ry e m itu j c e g lu o n y ).
K ada z ty c h r n ic p o w o d u je , e p rz e p ro w a d z a n ie o b lic z e w te o rii Q C D
jest z n a c z n ie tru d n ie js z e n i w p rz y p a d k u Q E D . P o n ie w a w Q C D p o d s ta w o w e
s p rz e n ie je st s iln ie js ze n i w Q E D , w k a d y m p rz y p a d k u w z g l d n ie w i k s z y
w k a d w n o s z p ro c e s y o p is y w a n e p rz e z b a rd z ie j s k o m p lik o w a n e d ia g ra m y
F e y n m a n a , z d u lic z b w e w n trz n y c h c z n ik w . A p o n ie w a is tn ie j r n e
s p o s o b y p r z e p y w u a d u n k u k o lo ru i w i c e j ro d z a j w c z n ik w , na k a d y m
p o z io m ie z o o n o c i m o n a u tw o rz y d u o w i c e j d ia g ra m w .
S w o b o d a a sym pto ty c zn a u m o liw ia o b lic z e n ie n ie k t ryc h w ie lko ci, na p rzy
k a d o g ln y c h p r z e p y w w e n e rg ii i p d u w d e ta c h . Jest to m o liw e d z i k i
te m u , e w ie le p rz y p a d k w e m is ji m i k k ie g o " p ro m ie n io w a n ia n ie w p y w a
w z n a c z c y m s to p n iu na o g ln y p rz e p y w i m o e m y je p o m in w o b lic z e
n ia c h . U w a g n a le y s k u p i je d y n ie na n ie w ie lk ie j lic z b ie c z n ik w , w k t ry c h
d o c h o d z i d o e m is ji tw a rd e g o " p ro m ie n io w a n ia . Z a te m bez w i ks z e g o tru c iu ,
w y k o rz y s tu j c je d y n ie k a rtk i o w e k , istota lu d z ka m o e w yz n a c z y w z g l d n e
p ra w d o p o d o b ie s tw o p o ja w ie n ia si r n e j lic z b y d e t w w y e m ito w a n y c h p o d
r n y m i k ta m i i z r n y m i u a m k a m i e n e rg ii c a k o w ite j. (O c z y w i c ie naszej
is to c ie lu d z k ie j b y o b y a tw ie j, g d y b y m y d a li je j k o m p u te r i p o z w o lili z a lic z y c
k ilk a lat s tu d i w ). W p o z o s ta y c h p rz y p a d k a c h r w n a n ia u d a o si ro z w i z a -
w p rz y b li e n iu - ale w y m a g a o to o g ro m n e g o w y s ik u . W ro z d z ia le d z ie w i ty m
o m w im y te h e ro ic z n e w y s ik i, d z i k i k t ry m w y c h o d z c o d b e z m a s o w y c h
k w a r k w i g lu o n w , u d a o si n a m w y z n a c z y m as p ro to n u - i ty m sa m ym
w s k a z a r d o je j p o c h o d z e n ia .

Kwarki i gluony 3.0: ucielenienie symetrii

G d y sta ra m si w y ja n i , ja k z a o e n ie is tn ie n ia o lb rz y m ie j ilo ci s y m e trii

- k t r n a z y w a m y s y m e tri lo k a ln - z m u s io nas, b y m y w c z y li d o naszych
r w n a g lu o n y i ty m sa m y m u m o liw io nam p rz e w id z e n ie ich is tn ie n ia i w a s
n o ci, p r z y p o m in a m i si je d e n z m o ic h u lu b io n y c h g ru k w P ieta H e in a .

Znw spaceruj chopcy z dziewcztami,

jak zawsze prbuj wyrazi sowami,
co trudniej powiedzie, ni zrobi*.

Tak c z y in a c z e j, b ie rz m y si za p ro z i rym y.

Piet Hein, C zerw cow y wieczr. Gruk nastro jo w y [w :| P. Heiri, Gruki: wybr, przel. Bogusawa Sochaska, Instytut
W ydaw niczy w ia d ec tw o ", Bydgoszcz 1999, s. 52 (przyp. tum .).
82
1| Lekko b y tu

G d y o m a w ia li m y tr jk ty z k o lo r o w y m i b o k a m i i ic h s y m e tri , z a m ie
c ie m s z c z e g o w y p rz y p is m w i c y o ty m , e n ie n a le y b ra p o d u w a g
fa k tu , i tr jk ty te z n a jd u j si w r n y c h m ie js c a c h . T a k ie z a o e n ie je s t
c a k o w ic ie lo g ic z n e i m a te m a ty c z n ie u z a s a d n io n e . W m a te m a ty c e c z s to p o
m ija si n ie is to tn e szczegy, e b y s k u p i u w a g na n a jb a rd z ie j in te re s u j c y c h ,
p o d s ta w o w y c h c e c h a c h . W g e o m e trii na p rz y k a d p o w s z e c h n ie p rz y jm u je si,
e o p e ru je m y p o j c io w o lin ia m i o z e ro w e j g ru b o ci, k t re w o b y d w u k ie ru n k a c h
ro zc i g a j si d o n ie s k o c z o n o c i. J e d n a k p y n c y z s y m e trii w n io s e k , e n ie
n a le y u w z g l d n ia le g o , g d z ie o b ie k ty si z n a jd u j , w y d a je si na g ru n c ie
fiz y k i d o o s o b liw y . W s zc z e g ln o c i d z iw n e w y d a je si, e z s y m e trii m i d z y
c z e rw o n y m i n ie b ie s k im a d u n k ie m k o lo ru w y n ik a , i trz e b a z a m ie n i a d u n
ki c z e rw o n e na n ie b ie s k ie , i na o d w r t, w s z d z ie w c a y m W s z e c h w ie c ie .
B a rd z ie j n a tu ra ln e m o g o b y si w y d a w a z a o e n ie , e z m ia n ta k m o n a
p r z e p r o w a d z i je d y n ie lo k a ln ie , b e z p o trz e b y p r z e jm o w a n ia si o d le g y m i
z a k tk a m i W s z e c h w ia ta .
Ten fiz y c z n ie n a tu ra ln y ro d z a j s y m e trii n a z y w a m y s y m e tri /o k a /n . S y
m e tria lo k a ln a jest d u o w a n ie js z y m z a o e n ie m n i a lte rn a ty w n a s y m e tria
g lo b a ln a . L o k a ln a s y m e tria jest b o w ie m o lb r z y m im z b io re m o d d z ie ln y c h sy
m e trii - m w i c w u p ro s z c z e n iu , o d r b n y c h s y m e trii d la k a d e g o p u n k tu
p rz e s trz e n i i czasu. W n a szym p rz y k a d z ie m o e m y d o k o n a z a m ia n y a d u n
k w c z e rw o n y c h i n ie b ie s k ic h w d o w o ln y m m ie js c u i w ja k ie jk o lw ie k c h w ili.
K a d e m ie js c e i c h w ila m a j z a te m w a s n s y m e tri . W p rz y p a d k u s y m e trii
g lo b a ln e j m u s im y d o k o n a ta k ie j s a m e j z a m ia n y w s z d z ie i w k a d e j c h w ili -
d la te g o z a m ia s t n ie s k o c z e n ie w ie lu n ie z a le n y c h s y m e trii m a m y ty lk o je d n
s ta n d a rd o w je j w e rs j .
P o n ie w a s y m e tria lo k a ln a je s t z a o e n ie m d u o w i k s z e g o k a lib r u n i
s y m e tria g lo b a ln a , n a k a d a w i c e j o g ra n ic z e na r w n a n ia , c z y li in n y m i s o
w y, na p o s ta p ra w fiz y c z n y c h . O g ra n ic z e n ia w y n ik a j c e z s y m e trii lo k a ln e j
s ta k s u ro w e , e na p ie rw s z y rz u t o k a o d n o s i si w ra e n ie , i n ie m o n a ich
p o g o d z i z id e a m i m e c h a n ik i k w a n to w e j.
P o z w lc ie , e z a n im w y ja n i te n p r o b le m , p rz e d s ta w i k r tk ie p o d s u
m o w a n ie in te re s u j c y c h nas w ty m m ie js c u z a g a d n ie m e c h a n ik i k w a n to w e j.
W te o r ii te j m u s im y b ra p o d u w a g m o liw o , e d a n c z s tk m o n a
z a o b s e rw o w a w r n y c h m ie js c a c h z r n y m i p r a w d o p o d o b ie s tw a m i.
W sz y stkie te m o liw o c i o p is u je fu n k c ja fa lo w a . P rz y jm u je o n a d u e w a rto c i
 I ,
U c ie le n ie n ie s y m e trii 83

w m ie js c a c h , g d z ie p r a w d o p o d o b ie s tw o z a o b s e rw o w a n ia cz stki jest d u e ,
a m a e - g d z ie p o ja w ie n ie si c z s tk i je s t m a o p r a w d o p o d o b n e (m w i c
d o k a d n ie , p r a w d o p o d o b ie s tw o to jest r w n e k w a d ra to w i w a rto c i fu n k c ji).
C o w i c e j, fu n k c je fa lo w e o a g o d n y m , g a d k im p rz e b ie g u - k t re s p o k o jn ie
z m ie n ia j si w p rz e s trz e n i i cza sie - m a j m n ie jsz e n e rg i o d fu n k c ji z m ie
n ia j c y c h si w s p o s b g w a to w n y .
Czas przej d o sedna p ro b le m u . P rzyjm ijm y, e m a m y ago d n , gadk fu n k
c j fa lo w k w a rk a z a w ie ra j c e g o c z e rw o n y a d u n e k k o lo ru . Z a s to s u jm y te ra z
na n ie w ie lk im obszarze nasz p rzy k a d o w sym etri lokaln, z m ie n ia j c c ze rw o n y
a d u n e k k o lo ru na n ie b ie s ki. Po te j z a m ia n ie w naszej fu n k c ji fa lo w e j p o ja w iy si
g w a to w n e zm ia n y . W e w n trz te g o m a e g o obszaru o p is u je o n a ty lk o niebieski
k o lo r a d u n k u ; poza ty m o b sza re m o p is u je w y c z n ie a d u n e k czerw ony. Z m ie n i
li m y z a te m fu n k c j fa lo w o niskiej energii - bez a d n ych nagych zm ia n w a i toci
- w fu n k c j o p is u j c stan o w ysze j e n e rg ii, p o n ie w a je j w a rto z m ie n ia si
te ra z w sposb g w a to w n y . Ta z m ia n a stanu bez w tp ie n ia w p y n ie na z a ch o w a
n ie o p is y w a n e g o p rze z nas kw a rka , p o n ie w a energia w y w o u je w ie le dajcych
si z a u w a y e fe k t w . N a p rzy k a d z g o d n ie z d ru g im p ra w e m Einsteina m o n a
o k re li e nergi kw arka , m ie rz c jego ciar, ale przecie caa istota sym etrii polega
na ty m , e n ie p o w in n a o n a z m ie n ia z a c h o w a n ia o b ie k t w , k t re p rze k sz ta ca *.
C h ce m y, e b y b y o to je d y n ie fo rm a ln e ro zr n ie n ie .
A b y w i c u z y s k a r w n a n ia m a j c e lo k a ln s y m e tri , m u s im y z m ie n i
re g u , z k t re j w y n ik a , e g w a to w n e z m ia n y w fu n k c ji fa lo w e j m usz m ie
d u e n e rg i . M u s im y p rz y j , e e n e rg ia n ie z a le y je d y n ie o d te m p a z m ia n
fu n k c ji fa lo w e j; m u sz is tn ie je szcze d o d a tk o w e w y ra z y k o ry g u j c e . W ty m
m ie js c u w a n e sta j si p o la g lu o n o w e . w w y ra z k o ry g u j c y z a w ie ra ilo
c z y n y r n y c h p l g lu o n o w y c h (w p rz y p a d k u Q C .D o m iu ) d la p o s z c z e g l
n y c h s k a d n ik w k o lo ru fu n k c ji fa lo w y c h k w a rk a , je e li w sz y stko z ro b im y jak
na le y, to p o w y k o n a n iu p rz e k s z ta c e n ia z w y k o rz y s ta n ie m lo k a ln e j s y m e tiii
z m ie n i si fu n k c ja fa lo w a k w a rk a , z m ie n i si te p o le g lu o n o w e , ale e n e rg ia
fu n k c ji fa lo w e j - k t ra o b e jm u je w y ra z y k o ry g u j c e - p o z o s ta n ie ta ka sam a.

* W spom niana wczeniej sym etria z pchniciem " w szczeglnej teorii wzgldnoci zmienia energie czster, ale
zm ienia jednoczenie dziaanie w ag, ktrym i mierzymy ich ciar, tak e nie pojaw ia si aden w ykryw alny efekt
w ypadkow y. Nasza lokalna symetria adunku koloru natom iast nie w pyw a w aden sposb ria zwyczajne wagi
(takie, jakie m ona znale na przykad w sklepie spoywczym), poniew a ich w yp a dkow y adunek koloru jest
zerowy. Zarejestruj one zatem zmian ciaru i nic na to nie moemy poradzi.

A
 1
8 4 [_ Le kko bytu

N ie m a w ty m p ro c e s ie a d n e j n ie ja s n o c i: s y m e tria lo k a ln a w y ra n ie m w i,
c o n a le y z ro b i , k ro k p o k ro k u .
S zczegy te g o ro z w i z a n ia b a rd z o tru d n o jest o p is a s o w a m i. To n a p ra w d
tr u d n ie j p o w ie d z ie , n i z ro b i " (e je szcze raz z a c y tu j p o e z j H e in a ) i je e li
ch ce c ie zobaczy, ja k to w szystko w yg l d a w rzeczyw istoci, razem z r w n a n ia m i,
b d z ie c ie m u s ie li z a jrz e d o a rty k u w n a u k o w y c h i p o d r c z n ik w . W u w a g a ch
k o c o w y c h w y m ie n ia m k ilk a n a jb a rd z ie j p rz y s t p n y c h p o z y c ji te g o r o d z a ju " .
N a szczcie n ie trz e b a w g ry z a si w s z c z e g y ra c h u n k o w e , e b y z ro z u m ie
p y n c y z n ic h w ie lk i filo z o fic z n y w n io s e k , k t r y b r z m i: W c e lu u z y s k a n ia
s y m e trii lo k a ln e j m u s im y w p ro w a d z i p o la g lu o n o w e . I m u s im y u s ta li , ja k
p o la te o d d z ia u j z k w a rk a m i i z e so b w z a je m n ie ; w a n ie ta k . O k a z u je si,
i id e a - s y m e tria lo k a ln a - je s t ta k s iln a i re s try k c y jn a , e w y m u s z a is tn ie n ie
o k re lo n e g o z b io ru r w n a . In n y m i so w y, s to s u j c ta k id e , o tr z y m u je m y
p e w n p ro p o z y c j rz e c z y w is to c i.
P ropo zycja rzeczyw istoci za w ie ra j c e j g lu o n y a d u n k u k o lo ru o b e jm u je id e
lo k a ln e j s y m e trii. C zci p rz e p is u na je j w iz j w ia ta s n o w e s k a d n ik i - p o la
g lu o n o w e . C zy w y s t p u j o n e w n a szym w ie cie ? Jak p o w ie d z ie li m y , a n a w e t
z o b a c z y li m y na fo to g ra fia c h - ta k , o n e rz e c z y w i c ie is tn ie j . O k a z u je si,
e o w a z ro d z o n a z id e i p ro p o z y c ja rz e c z y w is to c i je st nasz rz e c z y w is to c i .
 Rozdzia 8
Siatka (trwao eteru)

C z y m jest p rz e s trz e ? Pust scen, na k t re j fizyczny w iat

m a te rii o d g ry w a sw oj sztuk? R w n o p ra w n y m uczestnikiem ,
k t ry s ta n o w i tio i je d n o cze n ie yje w a sn ym yciem ? Czy m oe
p ra w d z iw i] rzeczyw istoci, a m ateria - je d y n ie je j w t rn y m
p rz e ja w e m ? ledzc h istori nauki, p rz e k o n a m y si, e p o g l d y
na t kw e sti w przeszoci z m ie n ia y si, czasam i n a w e t
rad ykalnie . O b e c n ie triu m fy w i ci trzeci z p rz e d s ta w io n y ch
p o g l d w . Tam, g d zie nasze o czy niczego nie w id z i], umysy,
a n a lizu j c w y n ik i n ie z w y k le precyzyjnych dow iadcze,
o d k ry w a j Siatk bdc r d e m fizycznej rzeczywistoci.

F ilo z o fic z n e i n a u k o w e id e e m w i c e o ty m , z cze g o ska d a si w ia t, c a y

czas si z m ie n ia j . W n a jle p s z y c h d o s t p n y c h o b e c n ie m o d e la c h w ia ta jest
w c i w ie le n ie w y ja n io n y c h k w e s tii i k ilk a p o w a n y c h z a g a d e k . N ie ulega
w tp liw o c i, e n ie p o w ie d z ie li m y jeszcze o s ta tn ie g o so w a . D u o je d n a k ju
w ie m y - w y s ta rc z a j c o d u o , e b y d o j d o z a d z iw ia j c y c h w n io s k w , k t re
n ie s je d y n ie o p is e m n ie p o w i z a n y c h z e sob fa k t w . W k ra c z a j o n e w sfe i
p y ta - a w n ie k t ry c h p rz y p a d k a c h u d z ie la j n a w e t na n ie o d p o w ie d z i - k t re
tr a d y c y jn ie u w a a n o za d o m e n filo z o fii c z y te o lo g ii.
D la filo zo fii p rzy ro d y najw aniejsz nauk w ycignit z Q C D jest fakt, e p iz e -
strze, k t r m y p o strze g a m y ja k o pust, jest w rzeczyw istoci n ie z w y k le w a n y m
o ro d k ie m - jego aktyw n o nadaje ksztat wiatu. Inne odkrycia w spczesnej fizyki
p o tw ie rd z a j i rozszerzaj t p ra w d . W dalszej czci ksiki, gdy b d z ie m y m
w ili o o b e c n y c h g ranica ch n a u ki, p rze k o n a m y si, e p o j cie p u ste j przestrzeni,
k t ra jest w rzeczyw isto ci b o g a tym , d y n a m ic z n y m o ro d k ie m , sta n o w i podstaw
n a jle p szych p o m y s w na u zyskanie u n ifika c ji sil.

86 Lekko b y tu

Z c z e g o z a te m z b u d o w a n y je s t w ia t? O to w ie lo a s p e k to w a o d p o w ie d ,
ja k ie j u d z ie la w s p c z e s n a fiz y k a - p a m i ta jm y p r z y ty m , e ja k z a w s z e
p o w in n i m y s i s p o d z ie w a , i w p rz y s z o c i d o jd z ie d o je j r o z s z e rz e
i k o re k t:
P o d s ta w o w y s k a d n ik fiz y c z n e j rz e c z y w is to c i, z k t re g o w s z y s tk o in n e
je s t u tw o rz o n e , w y p e n ia j p rze s trz e i czas.
K a d y fra g m e n t w s z y s tk ic h e le m e n t w c z a s o p rz e s trz e n i m a ta k ie sa m e
p o d s ta w o w e w a s n o c i.
P o d s ta w o w y s k a d n ik rz e c z y w is to c i w p ro s t k ip i o d a k ty w n o c i k w a n
to w e j, k t ra m a s zc z e g ln e c e c h y : z a c h o d z i s a m o rz u tn ie i je s t n ie p r z e w id y
w a ln a . Poza ty m ka d a p r b a z a o b s e rw o w a n ia te j a k ty w n o c i w i e si z je j
z a b u rz e n ie m .
F u n d a m e n ta ln y k o m p o n e n t rz e c z y w is to c i z a w ie ra r w n ie tr w a e e le
m e n ty m a te ria ln e . P o w o d u j o n e , e ko sm o s je s t w ie lo w a rs tw o w y m , w ie lo
k o lo ro w y m n a d p rz e w o d n ik ie m .
E le m e n ta rn y s k a d n ik rz e c z y w is to c i z a w ie ra p o le m e try c z n e b d c e
r d e m g ra w ita c ji i s z ty w n o c i c z a s o p rz e s trz e n i.
P o d s ta w o w y k o m p o n e n t rz e c z y w is to c i m a s w j c i a r i g sto , ta k
ja k W s z e c h w ia t.
Is tn ie j s o w a o d d a j c e r n e a s p e k ty te j o d p o w ie d z i. W y d a je si, e s p o
r d s ta ry c h p o j n a jle p ie j p a s u je tu e te r, a le na s o w ie ty m c i y p i tn o
m a rtw y c h id e i, a p o z a ty m n ie o b e jm u je o n o k ilk u n o w y c h a s p e k t w . C z a
s o p rz e s trz e w y d a je si lo g ic z n y m o k re le n ie m o p is u j c y m co , c o m u s i si
ta m z n a jd o w a , w s z d z ie i z a w s z e , i m a w k a d y m m ie js c u ta k ie s a m e w a
s n o c i. S o w o to je s t je d n a k o b a rc z o n e je s z c z e w i k s z y m b a g a e m , m i d z y
in n y m i b a rd z o m o c n o k o ja rz y si o n o z p u s tk . P ie rw sze trz y z w y m ie n io n y c h
a s p e k t w z a w ie ra j si w fiz y c z n y m te r m in ie p o le k w a n to w e , je d n a k p o j c ie
to n ie o b e jm u je p o z o s ta y c h trz e c h a s p e k t w , a p o z a ty m b r z m i o n o z b y t
s p e c ja lis ty c z n ie i tr u d n o b y o b y si n im p o s u g iw a w ro z w a a n ia c h z za kre su
filo z o fii p rz y ro d y .
P o d s ta w o w y s k a d n ik w ia ta b d z a te m o k re la s o w e m S iatka. M a o n o
k ilk a z a le t:
P rz y w y k li m y d o p o s u g iw a n ia si m a te m a ty c z n y m i s ia tk a m i w s p
rz d n y c h d o p r z e d s ta w ia n ia w a rs tw r n y c h s tr u k tu r , ta k ja k p o k a z a n o
n a ry s u n k u 8. 1.
 S iatka (trw a o e te ru ) 87

ROLINNO

DROGI

WYSOKO

ZA B U D O W A N IA

ciem na energia

Rysunek 8 .1. Siatka - stara i now a. a) Bardzo czsto posugujem y si siatk do opisania rozmieszczenia rnych
e le m e n t w w przestrzeni, b) Siatka leca u podstaw naszego najlepszego m odelu winia ma kilka aspektw. Jest
o becna zawsze i wszdzie. Z w yka m ateria jest drugorzdnym przejawem istnienia Siatki w iadczcym o poziom ie

jej w zb u dzen ia .
88 Lekko bytu

Jak d o b r z e w ie m y , u rz d z e n ia d o m o w e , la m p y i k o m p u te r y z a s ila n e
s z s ie ci e le k try c z n e j, o p la ta j c e j nasze d o m y n ic z y m s ia tk a . F iz y c z n y w ia t,
k t ry w id z im y , c z e rp ie s w o j e n e rg i , m w i c o g ln ie , w a n ie z S ia tk i.
C e le m je d n e g o z p ro w a d z o n y c h o b e c n ie p r o je k t w , c z c io w o w y n ik a
j c e g o z k o n ie c z n o c i z a s p o k o je n ia p o trz e b ro z w o ju fiz y k i* , je s t p o c z e n ie
w ie lu ro z p ro s z o n y c h k o m p u te r w w je d n o s tk i fu n k c jo n a ln e , k t ry c h c a k o
w it m o c o b lic z e n io w m o n a b y w y k o rz y s ta w m ia r p o trz e b , s te ru j c ic h
d z ia a n ie m z d o w o ln e g o m ie jsc a . R o z w i z a n ie to , z n a n e ja k o p rz e tw a rz a n ie
s ie c io w e , cza sa m i r w n ie b y w a n a z y w a n e s ia tk k o m p u te r o w " . To b a rd z o
m o d n y i o b ie c u j c y tre n d w in fo rm a ty c e .
S o w o S iatka je s t k r tk ie .
S iatka n ie je s t M a t k s e m . B a rd z o m i p rz y k ro , a le k o le jn e cz ci film u
p iz e k r e liy t k a n d y d a tu r . S ia tka n ie je st r w n ie B o rg ie m - te n b o w ie m

Krtka historia eteru

D y s k u s j na te m a t p u s tk i p rz e s trz e n i ro z p o c z to w cza sa ch p o p rz e d z a j
c y c h n a ro d z in y w s p c z e s n e j n a u k i - s p o ry ta k ie to c z y li ju filo z o fo w ie w s ta
ro y tn e j G re c ji. A ry s to te le s n a p is a : N a tu ra n ie z n o s i p r n i" , n a to m ia s t je g o
p rz e c iw n ic y , a to m i c i, ta k m w ili s o w a m i p o e ty L u k re c ju s z a :

Natura, tak jak przez siebie istnieje, caa si skada

Z dwojakiej rzeczy: s bowiem czstki cielesne i prnia;
e czstki w prni si mieszcz, w niej rozmaicie w d ru j **.

Ta stara s p e k u la ty w n a d y sk u sja ro z g o rz a a na n o w o u z a ra n ia w s p c z e
snej n a u k i, p o d c za s re w o lu c ji n a u k o w e j X V II w ie k u . K a rte zju s z z a p ro p o n o w a
o p a rc ie n a u k o w e g o o p is u w ia ta na w ie lk o c ia c h , k t re n a z y w a ja k o c ia m i
p ie r w o tn y m i: ro z m ia rz e (a z a s a d n ic z o k sz ta c ie ) i ru c h u . Z a k a d a , e m a te ria
n ie m a a d n y c h in n y c h c e c h . W y n ik a z te g o w a n a k o n s e k w e n c ja : je d e n
fra g m e n t m a te rii m o e w y w rz e w p y w na in n y je j e le m e n t, je d y n ie g d y w e j
d z ie z n im w k o n ta k t; p o n ie w a k a w a k i m a te rii n ie m a j a d n y c h in n y c h

Bdziemy o tym jeszcze m wi.

Titus Lucretius Carus, 0 m u r z e rzeczy, prze. Grzegorz urek, PIW, W arszawa 1994, s. 64 (przyp, tum ,).
 I
S iatka (trw a o e te ru ) 89

w a s n o c i o p r c z ro z m ia ru i ru c h u , m o g si n a w z a je m d o w ie d z ie o s w o im
is tn ie n iu je d y n ie za p o m o c d o ty k u . By w i c na p rz y k a d o p is a ru c h p la n e t,
K arte zju sz m u s ia w p ro w a d z i w y p e n ia j c e przestrze p le n u m " n ie w id z ia ln e j
m a te rii. K re li o b ra z y s k o m p lik o w a n y c h , p e n y c h w ir w i fal m rz , na k t ry c h
u n o s z si p la n e ty.
Izaak N e w to n o m in w s z y s tk ie te p o te n c ja ln e k o m p lik a c je , fo rm u u j c
d o k a d n e , d z ia a j c e r w n a n ia m a te m a ty c z n e ru ch u p la n e t, w k t ry c h p o s u y
si s w o im i z a s a d a m i d y n a m ik i i p ra w e m g ra w ita c ji. P ra w o g ra w ita c ji N e w to n a
n ie m ie c i si w o b ra z ie w ia ta p rz e d s ta w io n y m p rze z K artezjusza. P ostu lu je
o n o is tn ie n ie d z ia a n ia na o d le g o z a m ia s t w p y w u w w y n ik u b e z p o re d n ie g o
k o n ta k tu . W e d u g p ra w a N e w to n a S o c e d z ia a si g ra w ita c y jn na Z ie m i ,
m im o e n ie je st z ni w b e z p o re d n im k o n ta k c ie . C h o c ia r w n a n ia te d o
s k o n a le si s p ra w d z iy , u m o liw iy b o w ie m w ie tn y, s z c z e g o w y o p is ru c h u
p la n e t, N e w to n n ie b y z a d o w o lo n y z id e i d z ia a n ia na o d le g o :

To, e jedno ciao moe na odlego, przez prni, wywiera w pyw na drugie bez
porednictwa czegokolwiek, co mogoby przenie Ich si I dziaanie, jest w moich
oczach tak w ielkim absurdem, i, jak mniemam, nie uwierzy w to nikt, kto w kwestiach
filozoficznych ma przyzwoite rozeznanie.

N ie m n ie j p o z w o li, e b y je g o r w n a n ia m w iy sam e za sie b ie :

Nie udao mi si odkry na podstawie obserwowanych zjawisk przyczyny owych wasnoci

grawitacji i nie wysuwam adnych hipotez; wszystko bowiem, co nie jest w yw iedzio
ne z obserwacji zjawisk, musi by zwane hipotez, ta za, metafizyczna czy fizyczna,
o waciwociach okultystycznych czy mechanicznych, nie moe sta si czci filozofii
dowiadczalnej.

Z w o le n n ic y N e w to n a n ie o m ie s z k a li o c z y w i c ie z a u w a y , e je g o system
o p r n i p rz e s trz e . M a j c m n ie j s k ru p u w , sta li si b a rd z ie j n e w to n o w s c y
n i sam N e w to n . P o s u c h a jm y W o lte ra :

Francuz przybywajcy do Londynu przekonuje si, e filozofia, jak wszystko inne, jest tam
cakowicie odmieniona. Przed wyjazdem jego wiat wypeniao plenum, a tu dowiaduje
si, i w ypenia go prnia.
 M a te m a ty c y i fizycy, k t rzy u yw a li p ra w N e w to n a na c o d z ie i n ie o d m ie n n ie
p rze k o n yw a li si, e odnosz o n e s p e kta ku la rn e sukcesy, z czasem o sw o ili si z ide
d z iaania na odlego. Tak s p ra w y w yg l d a y w zasadzie przez p o n a d 1 5 0 lat, a
d o c h w ili, g d y James C le rk M a x w e ll p o s ta n o w i p o czy w cao w ie d z na te m a t
elektrycznoci i m agnetyzm u i odkry, e uzyskane przez niego rw nania s niespjne1-.
W roku 1 8 6 4 zauw ay, e m o n a p o z b y si tej niespjnoci d z i ki w p ro w a d z e n iu
d o r w n a d o d a tk o w e g o w yra z u - czyli in n y m i sowy, za ka d a j c istn ie n ie n o w e g o
e fe ktu fizyczn e g o . K ilka la t w cze n ie j M ic h a e l Faraday o d k ry , e z m ie n ia j c e si
w czasie p o la m agnetyczne p o w o d u j p o w sta n ie pl e le k tryc z n yc h . M a x w e ll, aby
n a p ra w i r w n a n ia , m u sia z a o y istn ie n ie o d w ro tn e g o e fe k tu : m ia n o w ic ie p rz y
j, e z m ie n ia j c e si pola e le ktryczn e p o w o d u j p o w sta n ie p l m a g n e tyczn ych .
Z t p o p ra w k pola zaczy y w a sn ym yc ie m . Z m ie n ia j c e si p o la e le k tryc z n e
w y tw a rz a j (zm ieniajce si) p o la m a g n e tyczn e, k t re p o w o d u j p o w sta n ie z m ie
niajcych si pl e le ktryczn ych , i ta k d a le j - p o w sta je s a m o n a p d za j cy si cykl.
M a x w e ll o d k ry , e je g o n o w e r w n a n ia - z n a n e o b e c n ie ja k o r w n a n ia
M a x w e lla - m a j r o z w i z a n ia o p a r te w y c z n ie n a p o la c h , k t re p o ru s z a
j si w p rz e s trz e n i z p r d k o c i w ia ta . D o c h o d z c d o g w n e g o p u n k tu
s w o je j w ie lk ie j syntezy, s tw ie rd z i, e te s a m o n a p d z a j c e si z a b u rz e n ia p l
e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h s w ia te m - w n io s e k te n w y trz y m a p r b
czasu. D la M a x w e lla o w e y j c e w a s n y m y c ie m p o la , k t re w y p e n ia y ca
p rz e s trz e , b y y n a m a c a ln y m s y m b o le m c h w a y B oga:

Rozlege obszary midzyplanetarne i midzygwiazdowe nie bd ju nigdy wicej uwaane

za jaowe regiony Wszechwiata, ktrych Stwrca nie zechcia wypeni symbolami rnorodnego
porzdku swego krlestwa. Przekonamy si, e s one pene owego cudownego medium; lak
pene, e adna ludzka moc nie jest w stanie usun go z najmniejszego wycinka Przestrzeni
ani te doprowadzi do powstania jakiejkolwiek skazy w jego nieskoczonej cigoci.

O p in ia Einsteina na te m a t e te ru b ya z o o n a i z m ie n ia a si w r n y c h m o
m e n ta ch je g o ycia. W y d a je m i si r w n ie , e jest to z a g a d n ie n ie n ie d o k o ca
rozum iane , naw et przez jego b io g ra f w i h isto ryk w nauki (n ie w yklu czo n e , e take
przeze mnie). W sw oim pierw szym artykule na tem at szczeglnej te o rii w zg l d n o ci*
z 1 9 0 5 ro ku , z a ty tu o w a n y m O e le k tro d yn a m ice c ia l w ru c h u , napisa:

* W kolejnym artykule w yp row a d zi drugie p raw o Einsteina.

 Okae si, e wprowadzenie wiatononego eteru" jest niepotrzebne, poniewa przed
stawiony tutaj obraz nie wymaga obecnoci cakowicie nieruchomej przestrzeni" o szcze
glnych wasnociach ani przypisania wektora prdkoci do punktu pustej przestrzeni,
w ktrej zachodz procesy elektromagnetyczne.

To z d e c y d o w a n e s tw ie rd z e n ie E insteina p rze z d u g i czas n ie d a w a o m i sp o

k o ju . P o z w lc ie , e w y ja n i d la c z e g o . W 1 9 0 5 ro k u p ro b le m e m fiz y k w n ie
b y b ra k te o r ii w z g l d n o c i. G n b i ich fa k t, e is tn ia y ta k ie d w ie w z a je m n ie
n ie s p jn e te o rie . Z je d n e j s tro n y bya te o ria w zg l d n o ci m e c h a n ik i, posugujca
si r w n a n ia m i N e w to n a . Z d ru g ie j is tn ia a te o ria w z g l d n o c i e le k tro m a g n e
ty z m u , w y k o rz y s tu j c a r w n a n ia M a x w e lla .
O b y d w ie te o rie w z g l d n o c i d o w io d y , e ich r w n a n ia p rze ja w ia j sym etri
p c h n i c ia " - to zn a cz y, p rz y jm u j ta k sam p o sta , g d y d o d a si d o w szyst
k ie g o tak sam , o g ln p r d ko . W sp cz e sn y m j z y k ie m p o w ie m y , e p raw a
fiz y k i (o k re lo n e ty m i r w n a n ia m i) w y g l d a j ta k s a m o d la d o w o ln y c h d w c h
o b s e r w a to r w p o ru s z a j c y c h si w z g l d e m s ie b ie z e sta p r d k o c i . A b y
je d n a k p rz e j o d o p is u w ia ta p ie rw s z e g o o b s e rw a to ra d o d ru g ie g o , m u s im y
in a c z e j o p is a p o o e n ia i czasy. O b s e rw a to r na p o k a d z ie s a m o lo tu leccego
z N o w e g o Jo rku d o C h ic a g o za k ilk a g o d z in o p isze C h ica g o ja k o o d le g o 0 ",
n a to m ia s t d la o b s e rw a to ra na p o w ie rz c h n i z ie m i C h ic a g o w c i b d z ie si
w w c z a s z n a jd o w a o w o d le g o c i 8 0 0 k ilo m e tr w w k ie ru n k u z a c h o d n im "
(w p rz y b li e n iu ). P ro b le m p o le g a na ty m , e z m ia n a o p is w w y m a g a n a przez
te o r i w z g l d n o c i m e c h a n ik i b y a in n a o d w y m a g a n e j p rze z e le k tro m a g n e
ty c z n te o r i w z g l d n o c i. Z g o d n ie z t p ie rw s z k o n ie c z n e je s t p o n o w n e
o p is a n ie p o o e w p rz e s trz e n i, a le n ie c z a s w ; n a to m ia s t w e d u g d ru g ie j
m u s im y na n o w o o p is a je d n o i d ru g ie , d o te g o w d o s y s k o m p lik o w a n y s p o
sb , w k t ry m p rz e s trz e i czas m ie sza j si z e sob. (D o 1 9 0 5 ro k u H e n d rik
L o re n tz w y p r o w a d z i ju r w n a n ia e le k tro m a g n e ty c z n e j te o rii w z g l d n o c i,
a H e n ri P o in c a re z d y je n a w e t u d o s k o n a li ; o b e c n ie z n a n e s ja k o tra n s fo r
m a c ja L o re n tz a ). N o w a to rs k i p o m y s E in ste in a p o le g a na p rz y j c iu w yszoci
e le k tr o m a g n e ty c z n e j te o r ii w z g l d n o c i i o k re le n iu , ja k ie w y n ik a j z te g o
k o n s e k w e n c je d la p o z o s ta y c h o b s z a r w fiz y k i.
O k a z a o si w i c , e to s z a c o w n a n e w to n o w s k a te o ria m e c h a n ik i, a n ie
n ie d a w n o s fo rm u o w a n a te o ria e le ktro m a g n e tyzm u , w ym aga m o d yfika cji. U stpi
m u sia a te o ria o p a rta na cz stka ch p o ru sza j cych si w pustej p rze strze n i, a nie
 I
92 | r Lekko b y tu 7]

ta , k t ra z a k a d a is tn ie n ie c i g y c h p l w y p e n ia j c y c h p rz e s trz e . S zc ze g ln a
te o ria w zg l d n o c i n ie w p ro w a d z ia a d n y c h z m ia n d o r w n a p o la M a x w e lla ;
p rz e c iw n ie - r w n a n ia te s ta y si je j p o d s ta w . W d a ls z y m c i g u p o z o s ta y
w n ie j o w e w y p e n ia j c e p rz e s trz e , p o te n c ja ln ie s a m o n a p d z a j c e si p o la
e le k try c z n e i m a g n e tyc z n e , k t re w p ra w iy M a x w e lla w ta k i z a c h w y t. C o w i c e j,
id e e s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i n ie m a l w ym a g a / is tn ie n ia w y p e n ia j c y c h
p rz e s trz e p l i w ty m se n sie w y ja n ia j , d la c z e g o o n e is tn ie j - za c h w il
p o w ie m y na te n te m a t w i c e j.
D la cz e g o w i c E instein z ta k im z d e c y d o w a n ie m w y ra z i o d m ie n n o p in i ?
To p ra w d a , e p o d w a y stare id e e na te m a t e te ru w m e c h a n ic e , o ro d k a w y
p e n io n e g o czstkam i z a c h o w u j c y m i si z g o d n ie z p ra w a m i N e w to n a - ta k n a
p ra w d p o d w a y w szystkie te p ra w a . Jego te o ria n ie w y e lim in o w a a je d n a k p l
w yp e n ia j c y c h przestrze, a n a w e t u m o c n ia ich z n a cze n ie . L e p ie j by b y o , g d yb y
p o w ie d z ia (tak m i si kie d y w y d a w a o ), e id e a e te ru w yg l d a j c e g o in a c ze j dla
p o ruszajcych si o b s e rw a to r w je s t b d n a , a le ju z m o d y fik o w a n y eter, k t ry
w yg l d a ta k sam o d la o b s e rw a to r w p o ru sz a j c yc h si w z g l d e m sie b ie ze sta
p r d ko ci , jest n a tu ra ln sceneri d la szczeg ln ej te o rii w z g l d n o c i.
W ro k u 1 9 0 5 , g d y p ra c o w a n a d szc z e g ln te o ri w z g l d n o c i, E in ste in
ro z m y la r w n ie n a d p ro b le m e m , k t ry p n ie j sta si z n a n y ja k o k w a n to w a
n a tu ra w ia ta . K ilka la t w c z e n ie j, w ro k u 1 8 9 9 , M a x P la n c k w y s u n p ie rw s z
id e te o r ii, k t ra o s ta te c z n ie s ta n ie si m e c h a n ik k w a n to w . Z a s u g e ro w a ,
e a to m y mog w ym ie n ia si energi z p o la m i e le k tro m a g n e ty c zn y m i - to znaczy,
e m ito w a i a b s o rb o w a p ro m ie n io w a n ie e le k tro m a g n e ty c z n e , ta k ie ja k w ia to
- je d y n ie w d y s k re tn y c h w ie lk o c ia c h , c z y li w k w a n ta c h . D z i k i w y k o rz y s ta n iu
te j id e i u d a o m u si w y ja n i p e w n e z a o b s e rw o w a n e w d o w ia d c z e n ia c h fa k ty
d o ty c z c e p ro m ie n io w a n ia cia a d o s k o n a le cza rn e g o . (M w i c b a rd z o o g ln ie ,
c h o d z i o to , ja k k o lo r g o r c e g o c ia a , na p rz y k a d ro z g rz a n e g o p o g rz e b a c z a
czy w ie c c e j g w ia zd y , z a le y o d te m p e ra tu ry . M w i c d o k a d n ie j, a le w c i
w d u y m p rz y b li e n iu , ro z g rz a n e c ia o e m itu je p r o m ie n io w a n ie w z a k re s ie
w ie lu b a rw z r n y m n a t e n ie m . N a le a o w i c o p is a to c a le s p e k tru m n a
t e i w y ja n i , ja k z m ie n ia si o n o z te m p e ra tu r ). P om ys P la n ck a s p ra w d z i
si w p ra k ty c e , ale n ie b y t s a ty s fa k c jo n u j c y z p u n k tu w id z e n ia te o r ii fiz y c z
n e j. P rz y tw ie rd z o n o go p o p ro s tu d o in n y c h p ra w fiz y k i i n ie b y o n c z y m ,
c o b y z n ic h w y n ik a o . Tak n a p ra w d to E in ste in (a n ie P la n c k ) u w ia d o m i
s o b ie , e id e a P la n cka je s t n ie z g o d n a z o w y m i p ra w a m i.
 S iatka (trw a o e te ru )

In n y m i stwy, idea Plancka stanow ia k o le jn y przykad rozw izania - p o d o b n ie

ja k p ie rw o tn y m o d e l k w a rk o w y czy p a rto n y - k t re sp raw dza si w p ra ktyce , ale
n ie w te o r ii. N ie z d o b y a b y o n a u z n a n ia na U n iw e rs y te c ie C h ic a g o w s k im i n ie
z d o b y a go u E in ste in a . E in ste in b y je d n a k p o d w ra e n ie m p rz y d a tn o c i te g o
p o m y s u w w y ja n ia n iu d a n y c h d o w ia d c z a ln y c h . R o z w in go wic: w n o w y m
k ie ru n k u i w y s u n h ip o te z , e n ie ty lk o a to m y e m itu j i a b s o rb u j w ia to
(i o g ln ie , p r o m ie n io w a n ie e le k tro m a g n e ty c z n e ) w d y s k re tn y c h je d n o s tk a c h
e n e rg ii, a le e r w n ie s a m o w ia to w y s t p u je w ta k ic h je d n o s tk a c h i p rz e
m ie s z c z a j c si, n ie s ie z e s o b d y s k re tn e w ie lk o c i p d u . D z i k i p rz y j c iu
ta k ie g o ro z s z e rz e n ia E in s te in o w i u d a o si w y ja n i k o le jn e fa kty, a n a w e t
p r z e w id z ie k ilk a n o w y c h na p rz y k a d e fe k t fo to e le k try c z n y , n a jw a n ie js z e
d o k o n a n ie , za k t re o trz y m a w 1921 ro k u N a g ro d N o b la . W s w o im u m yle
E in s te in p rz e c i w z e g o rd y js k i: id e a P la n cka jest n ie z g o d n a z is tn ie j c y m i
p r a w a m i fiz y k i, a m im o to d z ia a - z a te m to o w e p ra w a m usz b y b d n e !
A je e li w ia to p rz e m ie s z c z a si w p a c z k a c h e n e rg ii i p d u , czy n ie b y
o b y n a tu ra ln e , g d y b y m y p rz y j li, e te p a c zk i - i sam o w ia to - s cz stka m i
e le k tro m a g n e ty z m u ? la k si p rz e k o n a m y , p o la s w y g o d n y m p o j c ie m , a le
E in s te in n ig d y n ie p rz e d k a d a w y g o d y n a d z g o d n o z za sa d a m i. P o d e jrz e
w a m , e m a j c to w s z y s tk o na u w a d z e , s p o jrz a z n ie c o d z ie n n e j p e rs p e k ty w y
na n a u k i p y n c e z e s z c z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i. D la n ie g o id e a w y p e n ia
j c e g o p rz e s trz e b y tu , k t ry w y g l d a ta k s a m o , g d y p o ru s z a m y si w z g l d e m
n ie g o ze s k o c z o n p r d k o c i (jak w y n ik a ze szc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i,
ta k w a n ie m u s i z a c h o w y w a si w ia to n o n y e te r" ), b y a s p rz e cz n a z in
tu ic j i ty m s a m y m p o d e jrz a n a . Taki p u n k t w id z e n ia , p o d a j c y w w tp liw o
w y ja n ia j c w ia to e le k tro m a g n e ty c z n te o ri p o la M a x w e lla , z g a d z a si
z w n io s k a m i, ja k ie E in ste in w y c i g n z p ra c P la n cka i z w a s n y c h d o k o n a
w zakre sie p ro m ie n io w a n ia cia a d o s ko n a le czarnego i efektu fo to e le k tryc z n e g o .
S d z i, e ta k i ro z w j w y p a d k w - e te r sta si s p rz e c z n y z in tu ic j i, ja k si
z d a w a o , p r z y jm u je fiz y c z n p o s ta je d y n ie w fo r m ie p a c ze k e n e rg ii i p d u
- s iln ie p rz e m a w ia za p o rz u c e n ie m p l i p o w ro te m d o czstek.
W czasie w y k a d u w y g o s z o n e g o w 1 9 0 9 ro k u s n u ta k ie ro z w a a n ia :

Tak czy inaczej, najbardziej naturalna wydaje mi si koncepcja, e elektromagnetyczne

fale wiata wystpuj jedynie w punktach osobliwych, podobnie do pl elektrostatycz
nych w teorii elektronu. Nie mona wykluczy, e teoria taka pozwalaaby przyj, i
 I
94 C I Lekko b y tu

cala energia pola elektromagnetycznego jest um iejscowiona w owych punktach, po

dobnie jak w starej teorii dziaania na odlego. W yobraam sobie, e kady taki punkt
osobliwy otoczony jest polem o charakterze w zasadzie takim samym jak fala paska,
ktrej am plituda maleje wraz z odlegoci midzy tym i punktam i. Jeeli w iele takich
osobliwoci znajdzie si w odlegociach niewielkich w porw naniu z rozmiarami pola
pojedynczego punktu osobliwego, pola ich nao si na siebie i utworz w sumie oscy
lujce pole, jedynie nieznacznie rnice si od pola wystpujcego w naszej obecnej
elektromagnetycznej teorii wiata.

In n y m i s o w y , o k o o ro k u 1 9 0 9 - a n a w e t, ja k p o d e jr z e w a m , w 1 9 0 5
ro k u - E inste in w c a le n ie u w a a , e r w n a n ia M a x w e lla s o b ra z e m g b s ze j
n a tu ry w ia ta . N ie b y p rz e k o n a n y , e p o la n a p ra w d y j;; w a s n y m y c ie m ;
p o d e jrz e w a , e s o n e e fe k te m is tn ie n ia p u n k t w o s o b liw y c h ". N ie w ie rz y ,
e p o la rz e c z y w i c ie w y p e n ia j p rz e s trz e - z a k a d a , e w y s t p u j s k o n
c e n tro w a n e w p a k ie ta c h w p o b li u p u n k t w o s o b liw y c h . Id e e te c z y y si
o c z y w i c ie b a rd z o cile z w y c i g n i ty m p rz e z n ie g o w n io s k ie m , e w ia to
w y s t p u je w d y s k re tn y c h p a k ie ta c h : d z is ie js z y c h fo to n a c h .
N e w to n y w i o b a w y c o d o n a tu ra ln y c h k o n s e k w e n c ji s w o je j te o rii - te g o ,
e o p r n ia o n a p rze s trz e . P o d o b n ie E instein n ie b y p rz e k o n a n y d o n a tu ra l
n y c h w n io s k w w y p y w a j c y c h z je g o te o rii - d o le g o , e z a p e n ia p rz e s trz e .
Tak s am o ja k K o lu m b , g d y o d k ry N o w y w ia t, szu ka j c in n e j d ro g i d o S tarego,
ta k b a d a c z e , k t rz y n ie s p o d z ie w a n ie o d k ry w a j n o w e k o n ty n e n ty id e i, cz s to
n ie p o tra fi p o g o d z i si z ty m , c o z n a jd u j . D a le j u p o rc z y w ie ro z g l d a j si
za ty m , c ze g o s zu k a li na s a m y m p o c z tk u .
O k o o ro k u 1 9 2 0 , p o o p ra c o w a n iu o g ln e j te o rii w z g l d n o c i, s ta n o w is k o
Einsteina z m ie n io si: Z b a rd z ie j u w a n e j a n a liz y w y n ik a je d n a k , e szczeglna
te o ria w z g l d n o c i n ie w y m a g a , a b y m y p o rz u c ili e te r" . R z e c z y w i c ie , o g ln a
te o ria w zg l d n o c i jest w d u y m s to p n iu e te ry c z n " (to znaczy, o p a rt na eterze)
te o ri g ra w ita c ji. (O p in i sa m e g o E in ste in a na te n te m a t z a c h o w a m n a ra zie
d o p n ie js z e g o w y k o rz y s ta n ia w d a ls ze j cz ci ro z d z ia u ). M im o to E in ste in
n ig d y n ie z a rz u c i p r b p o z b y c ia si e le k tro m a g n e ty c z n e g o e te ru :

Jeeli popatrzymy na pole grawitacyjne i pole elektromagnetyczne z punktu widzenia

hipotezy eteru, zauwaymy istotn midzy nim i rnic. Przestrze, ani nawet aden
jej fragment, nie moe istnie bez potencjaw grawitacyjnych - one bow iem nadaj
 s
S ia tka (trw a o e te ru ) 95

przestrzeni jej metryczne waciwoci, bez ktrych nie mona jej sobie w ogle wyobra
zi. Istnienie pola grawitacyjnego jest nierozdzielnie zwizane z istnieniem przestrzeni.
Z drugiej strony bez trudu mona sobie wyobrazi fragment przestrzeni bez pola elek
tromagnetycznego. .. *

O k o o ro k u 1 9 8 2 o d b y e m w S anta B a rb a ra p a m i tn ro z m o w z Feyn-
m a n e m . F e y n m a n z w y k le , p rz y n a jm n ie j w to w a rz y s tw ie lu d z i, k t ry c h za d o
brze n ie z n a , d z ia a na w y s o k ic h o b ro ta c h - fu n k c jo n o w a w try b ie d a w a n ia
p rz e d s ta w ie n ia . J e d n a k p o n ie m a l c a y m d n iu ta k ic h b ra w u ro w y c h w y s t p w
b y w a ju le k k o z m c z o n y i z a c z y n a s o b ie o d p u s z c z a . P rzed k o la c j o d b y
e m z n im sam na sam k ilk u g o d z in n d ysk u sj o s ze ro k o ro z u m ia n e j fiz y c e .
R o z m o w a w s p o s b n ie u n ik n io n y ze sza na te m a t n a jb a rd z ie j ta je m n ic z e g o
a spektu naszego m o d e lu w ia ta - z a r w n o w 1 9 8 2 ro k u , ja k i o b e c n ie - z a g a d
n ie n ia staej k o s m o lo g ic z n e j. (Jest o n a z a s a d n ic z o gstoci p u ste j p rze s trz e n i.
P o z w lc ie , e w y b ie g a j c n ie c o w p rz d , w s p o m n je d y n ie , i w ie lk zagadk
w s p c z e s n e j fiz y k i je s t p y ta n ie , d la c z e g o p u sta p rze s trz e ta k n ie w ie le w ay,
m im o e ta k d u o z a w ie ra ).
- C zy n ie m a rtw i ci , e g ra w ita c ja ja k g d y b y c a k o w ic ie ig n o ru je w szystko,
c z e g o d o w ie d z ie li m y si n a te m a t z o o n o c i p r n i? - z a p y ta e m F e yn -
m ana.
- K ie d y s d z ie m , e u d a o m i si to w y ja n i - o d p a r n a ty c h m ia s t.
A p o te m si z a m y li. Z w y k le w czasie ro z m o w y p a trz y ro z m w c y p ro sto
w o c z y i m w i w o ln o , a le p i k n ie , n ie p rz e rw a n y m s tru m ie n ie m o k r g y c h
z d a , a n a w e t c a y c h u s t p w . Teraz je d n a k w p a try w a si w pust p rze s trz e ;
z a m ilk i w y d a w a o si, e na c h w il p rz e n i s si gd zie w m yla ch .
G d y d o s z e d p o n o w n ie d o sie b ie , w y ja n i, e jest ro z c z a ro w a n y w y n ik a m i
s w o ic h p ra c nad e le k tro d y n a m ik k w a n to w . B yo to za ska ku j ce s tw ie rd z e n ie
w je g o us ta c h , p o n ie w a to w a n ie d z i k i ty m z n a k o m ity m p ra c o m c a y w ia t
p o z n a ) d ia g ra m y F e y n m a n a , a ta k e w ie le in n y c h m e to d , k t ry m i w c i si
p o s u g u je m y d o p rz e p ro w a d z a n ia tru d n y c h o b lic z e z zakresu k w a n to w e j te o rii
p o la . To r w n ie za to o s i g n i c ie o d e b ra p rz e c ie N a g ro d N o b la .
W y z n a m i, e g d y u w ia d o m i s o b ie , i je g o te o ria fo to n w i e le k tro n w
jest m a te m a ty c z n ie r w n o w a n a z w y k e j te o rii, je g o n a jw i k s z e n a d z ie je legy

Podkrelenie: F. W ilczek.
 s
96 Lekko b y tu

w g ru z a c h . M y la , e d z i k i s fo rm u o w a n iu s w o je j te o r ii b e z p o re d n io za p o
m o c tra je k to rii c z ste k w c z a s o p rz e s trze n i - c z y li d ia g ra m w F e y n m a n a - u d a
m u si u n ik n s to s o w a n ia p o j c ia p o la i s tw o rz y co z u p e n ie n o w e g o . P rze z
c h w il s d z i, e m u si to u d a o .
D la c z e g o c h c ia si p o z b y p l?
- M ia e m ta k i slogan - p o w ie d z ia . P o d n o s z c gos, z a in to n o w a z b r o o k -
ly s k im a k c e n te m :

Prnia nic nie way - pena dramatyzmu pauza - poniewa niczego lam nie ma!

Po c z y m u m ie c h n si, w y ra n ie z s ie b ie z a d o w o lo n y , c h o w c i p r z y
g n b io n y . Jego r e w o lu c ja n ie p o to c z y a si ta k , ja k s o b ie z a p la n o w a , a le d o
p ra w d y , w a rto b y o s p r b o w a .

Szczeglna teoria wzgldnoci a Siatka

Z h is to ry c z n e g o p u n k tu w id z e n ia s zcze g ln a te o ria w z g l d n o c i p o w s ta a
d z i k i b a d a n io m nad e le k try c z n o c i i m a g n e ty z m e m , k t ry c h k u lm in a c j b y a
m a x w e llo w s k a te o ria p o la . W y n ik a z te g o , e szc z e g ln a te o ria w z g l d n o c i
z o s ta a s tw o rz o n a na g ru n c ie o p is u w ia ta o p a rte g o na p o j c iu b y t w - p l
e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h -w y p e n ia j c y c h ca prze strze . Taki o p is r n i
si ra d y k a ln ie o d m o d e lu w ia ta z a in s p iro w a n e g o n e w to n o w s k m e c h a n ik
klasyczn i te o ri g ra w ita cji, k t ry o d g ry w a n ajw aniejsz ro l w e w cze n ie jszych
ro z w a a n ia c h n a u k o w y c h . M o d e l w ia ta N e w to n a o p ie r a si n a c z s tk a c h
o d d z ia u j c y c h ze sob na o d le g o p o p rz e z p u st p rz e s trz e .
S zc ze g ln a te o ria w z g l d n o c i w y k ra c z a je d n a k p o z a e le k tro m a g n e ty z m .
Jej istot je s t z a o e n ie is tn ie n ia s y m e trii: p ra w a fiz y k i b d m ia y ta k sa m
p o s ta , n a w e t je e li p rz y s p ie s z y m y w s z y s tk o , c o si w n ic h p o ja w ia , o ta k
sam , sta p r d k o . Jest to p o s tu la t n a tu ry o g ln e j, s i g a j c y d a le k o p o z a
s w o je e le k tro m a g n e ty c z n e k o rz e n ie . S y m e tria p c h n i c ia " s z c z e g ln e j te o r ii
w z g l d n o c i s to s u je si d o w s z y s tk ic h p ra w fiz y k i. Jak ju w s p o m n ie li m y ,
E in ste in m u s ia z m ie n i n e w to n o w s k ie p ra w a m e c h a n ik i, ta k b y m ia y ta k
sam s y m e tri ja k e le k tro m a g n e ty z m .
A tra m e n t n ie z d y je szcze d o b rz e w y s c h n na k a rta ch s zc z e g ln e j te o rii
w z g l d n o c i, g d y E instein z a b ra si ju d o p o s z u k iw a n ia s p o s o b u w c z e n ia
 T
S iatka (trw a o e te ru ) 97

d o s w o je g o n o w e g o o p is u r w n ie g ra w ita c ji. Byt to p o c z te k d z ie s i c io le tn ic h

b a d a , o k t ry c h p n ie j sam ta k p o w ie d z ia :

(...) lata poszukiwania w ciemnociach prawdy, ktr si czuje, ale ktrej nie mo
na wyrazi; potne pragnienie, poczucie na zmian pewnoci siebie i zwtpienia, a
do przeomu, po ktrym wszystko staje si jasne i zrozumiale - uczucia te znane s tylko
tym, ktrzy sami ich dowiadczyli".

W k o cu o p ra c o w a te o ri g ra w ita cji o p a rt na p o la ch - ogln te o ri w zg l d

noci. W dalszej czci ro zd z ia u b d z ie m y jeszcze d u o m w ili na te m a t tej teorii.
P odobne badania p ro w a d z io r w n ie kilku in n ych m d rych ludzi - m i d zy in n ym i
Poincare, w ie lk i n ie m ie c k i m a te m a ty k H e rm a n n M in k o w s k i i fiski fizyk G u n n a r
N o rd s tro m p r b o w a li o n i s ko n s tru o w a te o rie g ra w ita c ji z g o d n e z p o j c ia m i
szczeglnej te o rii w zg l d n o c i. W szyscy doszli d o jakiej postaci te o rii pola.
Is tn ie je b a rd z o d o b ry , o g ln y p o w d , d la k t re g o n a le y o c z e k iw a , i
w s z y s tk ie te o rie fiz y c z n e s p jn e z e s zcze g ln te o ri w z g l d n o c i m usz by
te o ria m i p o la . O to o n :
W a n y m w n io s k ie m szczeglnej te o rii w zgldnoci jest istnienie ograniczenia
na maksym aln prdko: jest ona rw na prdkoci wiata, zw ykle oznaczanej liter c.
W p y w w yw ie ra n y przez je d n czstk na drug nie m oe si przenosi szybciej ni
z tak w anie prdkoci. N e w to n o w s k ie p ra w o graw itacji, z g o d n ie z kt rym graw i
tacja dziaa na odlege cia o z sil o d w ro tn ie p ro p o rcjo n a ln d o kw adratu odlegoci
do kadnie teraz, nie przestrzega tego ograniczenia, nie jest w i c zgodne ze szczegln
teori w zgldnoci. C o w icej, samo pojcie do ka d n ie teraz" staje si problematyczne.
Z darzenia, ktre dla obserw atora z n a jdujcego si w spoczynku s jednoczesne, dla
obserwatora poruszajcego si ze sta prdkoci ju takie nie bd. O drzucenie pojcia
o b o w i zu j c e g o w szdzie te ra z " byo , zd a n ie m sam ego Einsteina, zd e cyd o w a n ie
na jtrudniejszym kro k ie m w o p ra co w a n iu szczeglnej te o rii w zgldnoci:

(...) wszelkie prby satysfakcjonujcego wyjanienia tego paradoksu byy skazane na nie
powodzenie, dopki nie uzmysowiono sobie, e w podwiadomoci zakorzeniony jest
aksjomat bezwzgldnego charakteru czasu bd rwnoczesnoci. Rozpoznanie tego
aksjomatu i jego arbitralnoci praktycznie oznacza rozwizanie problemu*.

A lbert Einstein, Zapiski autobiograficzne, prze. Jacek Biero, Znak, Krakw 1996, s. 33- 34 (przyp. tum .).
 i
S iatka (trw a o e te ru ) 99

To n ie z w y k le c ie k a w a o p o w ie , ale p rz e d s ta w io n o j ju w d z ie si tk a ch
ksi e k p o p u la rn o n a u k o w y c h p o w i c o n y c h te o rii w z g l d n o c i, n ie b d z ie m y
w i c si w n i d a le j z a g b ia . D la naszych c e l w w a n e je st je d y n ie to , e ist
n ie je o g ra n ic z e n ie na m a k s y m a ln p r d k o i je s t n im p r d k o w ia ta , c.
P o p a trzm y te ra z na rysu n e k 8 .2 . N a rysu n ku 8 .2 a p rz e d s ta w io n o lin ie w iata
k ilk u czstek. N a osi p o z io m e j z a zn a c zo n o ich p o o e n ie w p rzestrzeni, a na p io
n o w e j p o k a z a n o czas. W m ia r u p y w u czasu z m ie n ia si p o o e n ie czstek.
L in i w ia ta d a n e j c z s tk i w y ty c z a j je j p o o e n ia w k o le jn y c h m o m e n ta c h .
O c z y w i c ie ta k n a p ra w d p o w in n i m y p rz e d s ta w i trz y w y m ia ry p rze strze n n e ,
lecz n a w e t d w a tr u d n o z m ie c i na p a skie j ka rtce . N a szczcie je d e n w y m ia r
w ysta rc za , b y w y ja n i , o c o n a m c h o d z i. N a rysu n ku 8 .2 b w id z im y , e je e li
o d d z ia y w a n ia przenosz si ze skoczon prdkoci, to w p yw , jaki (p o w ie d zm y)
czstka A w y w ie ra na B, z a le y o d tego, g d z ie A bya w przeszoci. A b y z a te m
w y z n a c z y c a k o w it sil d zia a j c na da n czstk, m u sim y z s u m o w a w p y w y
w y w ie ra n e p rz e z w sz y stkie p o z o sta e czstki, k t re d o c ie ra j z r n y c h w c z e
niejszych czasw . U z y s k u je m y w te n sp o s b s k o m p lik o w a n y o b ra z, c o w id a
na rys u n k u 8 .2 b . Z g o d n ie z in n y m p o d e j c ie m , p o k a z a n y m na rys u n ku 8 .2 c ,
m o e m y z a p o m n ie o le d z e n iu w szystkich przeszych p o o e poszcze g ln ych
c z ste k i z a m ia s t te g o s k u p i si na w y p a d k o w y c h w p y w a c h . In n y m i sow y,
le d z im y z m ia n y p o la o d p o w ia d a j c e w y p a d k o w e m u w p y w o w i.
To p rze jcie o d o pisu za p o m o c czstek d o w yko rzy sta n ia p l b d z ie szcze
g ln ie o w o c n e , je e li p o la u d a si o p is a p ro s ty m i r w n a n ia m i p o z w a la j c y m i
w y z n a c z y p rzysze ich w a rto c i na p o d s ta w ie w a rto c i b ie cy c h , bez k o n ie c z
n oci u w z g l d n ia n ia w a rto c i, ja k ie p rz y jm o w a y o n e w p rze s zo c i. O k a z u je
si, e w a s n o c i ta k ie m a z a r w n o te o ria e le k tro m a g n e ty z m u M a x w e lla , ja k
i o g ln a te o ria w z g l d n o c i, a ta k e Q C D . N a jw y ra n ie j N a tu ra w y k o rz y s ta a
o k a z j d o w z g l d n ie * p ro s te g o o p is u z ja w is k za p o m o c p l.

Gluony a Siatka

E in ste in i F e y n m a n z n a li ro z u m o w a n ie , z k t re g o w y n ik a n ie u c h io n n o
o p is u za p o m o c p l w fiz y c e p o d s ta w o w e j1'. M im o to , ja k w id z ie li m y , o b a j
b y li g o to w i - a n a w e t c h tn i - p o w r c i d o o p is u w ia ta za p o m o c czstek.

adna gra stw nie bya w tym miejscu zamierzona. To nie jest art.
 I
100 Lekko b y tu

Fakt, e ci d w a j w ie lc y fiz y c y w r n y c h cza sa ch i z r n y c h p o w o d w

m o g li k w e s tio n o w a is tn ie n ie p l w y p e n ia j c y c h c a p rze s trz e ( k lu c z o w y
a s p e k t S ia tki), p o k a z u je , i a rg u m e n ty p rz e m a w ia j c e za ich is tn ie n ie m n a w e t
w d ru g ie j p o o w ie XX w ie k u n ie b y y c a k o w ic ie p rz e k o n u j c e . M o n a b y o
m ie w tp liw o c i, p o n ie w a z n a le z io n o b a rd z o n ie w ie le tw a rd y c h d o w o d w
p rz e m a w ia j c y c h za ty m , e p o la y j w a s n y m y c ie m . O m a w ia j c ry s u n e k
8 .2 , d o w o d z ie m , e p o la s w y g o d n y m sp o so b e m o p is u . To z u p e n ie c o in n e g o
n i s tw ie rd z e n ie , e s o n e n ie o d z o w n y m s k a d n ik ie m rz e c z y w is to c i.
N ie je s te m p e w ie n , c z y E in ste in k ie d y k o lw ie k b y p rz e k o n a n y o is tn ie n iu
e le k tro m a g n e ty c z n e g o e te ru . Je d n a z je g o n a js iln ie js z y c h c e c h ja k o fiz y k a
te o re ty k a m o g a te o k a z a si s a b o c i - m a m na m y li u p r. N a p e w n o
p rz y d a m u si, g d y n ie u s t p liw ie s ta ra si ro z w i z a s p rz e c z n o c i m i d z y
d w ie m a te o ria m i w z g l d n o c i - m e c h a n ic z n i e le k tro m a g n e ty c z n - fa w o
ry z u j c t o s ta tn i ; u p r p rz y d a m u si r w n ie , g d y p o s ta n o w i p o w a n ie
p o tra k to w a id e e P lancka i z a sto so w a je szerzej m im o s p rze czn o ci z is tn ie j c
te o ri ; a ta k e w te d y , g d y z m a g a si z tru d n o c ia m i i n ie z n a n m a te m a ty k
p o trz e b n w o g ln e j te o rii w z g l d n o c i. Z d ru g ie j je d n a k s tro n y to p rz e z u p r
p o 1 9 2 4 ro k u n ie w z i u d z ia u w n ie z w y k le o w o c n y m r o z w o ju w s p c z e s n e j
te o rii k w a n to w e j, g d y d o b rz e z a k o rz e n iy si w n ie j n ie p e w n o i in d e te rm in iz m ,
i to u p r w a n ie n ie p o z w o li m u p rz y j co w ia d o m o c i je d n e j z n a jb a rd z ie j
n ie z w y k y c h k o n s e k w e n c ji je g o w a s n e j o g ln e j te o rii w z g l d n o c i - is tn ie n ia
c z a rn y c h d z iu r.
P ro b le m y E insteina z p o g o d z e n ie m k w a n to w e j n a tu ry fo to n w z w y p e n ia
j c y m i p rze strze w sp o s b ci g y p o la m i, k t re o d c za s w M a x w e lla z d u y m i
s u kc e sa m i w y k o rz y s tu je si d o o p is u w ia ta , p o k o n a n o , s to s u j c w s p c z e s n e
p o j c ie p l k w a n to w y c h . Pola k w a n to w e w y p e n ia j c a p rz e s trz e , a k w a n
to w e p o la e le k try c z n e i m a g n e ty c z n e z a c h o w u j si z g o d n ie z r w n a n ia m i
M a x w e lla * . M im o to , je e li p r z y jr z y m y si ty m p o lo m , z a u w a y m y , e ic h
e n e rg ia s k u p io n a je st w o d d z ie ln y c h p a k ie ta c h : fo to n a c h . W n a s t p n y m r o z
d z ia le p o w ie m z n a c z n ie w i c e j na te m a t ty c h d z iw n y c h , a le s p ra w d z a j c y c h
si p o j le cy c h u p o d s ta w k w a n to w e j te o rii p o la .
Jeli za c h o d z i o F e y n m a n a , to p o d d a si, g d y p ra c u j c n a d r w n a n ia m i
m a te m a ty c z n y m i s w o je j w e rs ji e le k tr o d y n a m ik i k w a n to w e j, o d k ry , e p o la

To znaczy w pierwszym dobrym przyblieniu.

 S iatka (trw a o e te ru )
I

- w p r o w a d z o n e je d y n ie d la w y g o d y - z a c z y n a j y w a s n y m y c ie m . Po
w ie d z ia m i, e s tra c i serce d o s w o je g o p o m y s u o p r n ie n ia p rz e s trz e n i, gdy
p rz e k o n a si, i z a r w n o r w n a n ia m a te m a ty c z n e , ja k i d a n e d o w ia d c z a ln e
w y m a g a j is tn ie n ia s w o is te j m o d y fik a c ji p o la ry z u j c e j p r n i w p ro ce s a ch
e le k tro m a g n e ty c z n y c h p rz e d s ta w io n y c h - za p o m o c d ia g ra m w Fe yn m a n a
- na ry s u n k u 8 .3 . R ysu n e k 8 .3 a jest c ie k a w y m s p o so b e m p o d s u m o w a n ia ty c h
s a m ych z ja w is k fiz y c z n y c h , k t re le d z ili m y na rysu n ku 8 .2 . W ty m p rzy p a d k u
w p y w je d n e j c z s tk i na d ru g p rz e n o s z o n y je st p rz e z fo to n . N a rys u n ku 8 .3 b
p o ja w ia si co n o w e g o . Pole e le k tro m a g n e ty c z n e ulega m o d y fik a c ji w w y n ik u
o d d z ia y w a n ia z s a m o is tn flu k tu a c j p o la e le k tro n o w e g o - c zy li in n y m i s o
w y, w w y n ik u o d d z ia y w a n ia z w ir tu a ln par e le k tro n -p o z y to n . O p is u j c te n
p ro ce s , trz e b a si b a rd z o n a tru d z i , b y u n ik n o d w o a d o w y p e n ia j c y c h
p rz e s trz e p l.
P o ja w ie n ie si w irtu a ln e j p a ry czstek jest w y n ik ie m sam o istn e g o z d a iz e n ia
w p o lu e le k tr o n o w y m . M o e d o n ie g o d o j w s z d z ie . A g d y ju d o n ie g o
d o c h o d z i, p o le e le k tro m a g n e ty c z n e o d c z u w a w p y w te g o z ja w is k a . Te d w a
z ja w is k a - flu k tu a c je z a c h o d z c e w s z d z ie i w k a d y m m ie jsc u w y w ie ia j c e
w p y w - p o ja w ia j si z u p e n ie je d n o z n a c z n ie w w y ra e n ia ch m a te m a ty c zn y c h
to w a rz y s z c y c h ry s u n k o w i 8 .3 b . P ro w a d z d o s k o m p lik o w a n y c h , n ie w ie l
k ic h , a le b a rd z o c h a ra k te ry s ty c z n y c h p o p ra w e k d o sity w y z n a c z o n e j z l w n a

'O -

przestrze przestrze

Rysunek 8.3. Sia dziaajca m idzy czystkami obdarzonym i adunkiem elektrycznym. Cz a podsum owuje, uywajc
jzyka diag ra m w Feynmana, zjawiska fizyczne przedstaw ione na rysunku 8.2. Na tym poziom ie pola elektryczne
i m agnetyczne s okrelone rw n a n iam i M axw ella, ale m ona je rw nie wyw ie z oddziayw a naadow anych
czystek. Pola sa w ygodne, ale n iew ykluczone, e m oglibym y si bez nich oby. W czci b pojaw ia si co nowego.
O pr cz dziaajcej siy pola elektrom agnetyczne ulegaj w p yw o w i samoistnego zdarzenia (pojaw ienia si w irtualnej
pary czslka-antyczstka) w polu elektron o w ym .
 i
102 Lekko b y tu

M a x w e lla . P o p ra w n o ty c h m o d y fik a c ji p o tw ie r d z o n o z d u d o k a d n o c i
w p re c y z y jn ie p rz e p ro w a d z o n y c h d o w ia d c z e n ia c h .
W Q E D p o la ry z a c ja p r n i je s t n ie w ie lk im e fe k te m , z a r w n o p o d w z g l
d e m ja k o c io w y m , ja k i ilo c io w y m , n a to m ia s t w Q C D urasta d o ra n g i b a rd z o
w a n e g o z ja w is k a . W ro z d z ia le sz stym d o w ie d z ie li m y si, e p r o w a d z i o n a
d o s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j i ty m s a m y m u m o liw ia p o d a n ie p o p r a w n e g o
o p is u z ja w isk a p o w s ta w a n ia d e t w . W n a s t p n y m ro z d z ia le z o b a c z y m y , w ja k i
s p o s b Q C D m o n a w y k o rz y s ta d o w y z n a c z e n ia m a sy p r o to n w i in n y c h
h a d ro n w . E w o lu c ja n ie p rz y s to s o w a a n a szych o c z u d o o b s e rw a c ji z ja w is k
k r tk o tr w a y c h (1 0 ' 1 s e k u n d y ) z a c h o d z c y c h na n ie w ie lk ic h o d le g o c ia c h
( 10 c e n ty m e tra ) - c h o ta m w a n ie w s z y s tk o si d z ie je . M o e m y je d n a k
z a jrz e " d o p rz e p ro w a d z o n y c h za p o m o c k o m p u te r w o b lic z e i p rz e k o n a
si, c o k n u j k w a rk i i p o la g lu o n o w e . D la istot o b d a rz o n y c h o c z a m i b a rd z ie j
bystrym i ni m y przestrze w y g l d a a b y ja k u ltra s tro b o s ko p o w a la m p a m a g m o w a
o n ie z w y k le m a y c h ro z m ia ra c h - ja k to p o k a z a n o na ry c in ie n r 4 k o lo ro w e j
w k a d k i. Is to ty ta k ie n ie m o g y b y z r o z u m ie , d la c z e g o u le g a m y z u d z e n iu
is tn ie n ia p u s te j p rz e s trz e n i.

Siatka materialna

O p r c z flu k tu a c ji p l k w a n to w y c h p rze strze w y p e n ia k ilk a w a rs tw czego

b a rd z ie j trw a e g o , m a te ria ln e g o . S to e te ry b li s ze o ry g in a ln e m u p o m y s o w i
A ry s to te le s a i K arte zju sza - s u b s ta n c je w y p e n ia j c e p rz e s trz e . W n ie k t ry c h
p rz y p a d k a c h m o e m y n a w e t o k re li , z c ze g o s o n e z b u d o w a n e , i w y tw o r z y
n ie w ie lk ie ich p r b k i. O s o b y p a ra j c e si fiz y k n a z y w a j z w y k le te m a te ria l
ne e te ry k o n d e n s a ta m i. M o n a b y p o w ie d z ie , e u le g a j o n e ( e b y n ie b y o
w tp liw o c i ete ry, n ie o so b y) s a m o is tn e j k o n d e n s a c ji z p u s te j p rz e s trz e n i,
ta k ja k p o ra n n a rosa c z y w s z e c h o b e c n a m g a m o g si w y tr c i z w ilg o tn e g o ,
n ie w id o c z n e g o p o w ie trz a .
N a jle p ie j p o z n a n e ko n d e n s a ty skadaj si z p a r k w a rk -a n ty k w a rk . M w im y
tu ta j o rz e c z y w is ty c h c z s tk a c h , a n ie e fe m e ry c z n y c h , w ir tu a ln y c h p a ra c h ,
k t re s a m o rz u tn ie p o ja w ia j si i z n ik a j . Z w y c z a jo w a n a z w a te j w y p e n ia j c e j
p rze s trz e m g y k w a rk w i a n ty k w a rk o w b rz m i k o n d e n s a t z a m a n ia s y m e trii
c h ira ln e j, ale p ro p o n u j , e b ym y u yw a li n a z w y m w i c e j, c z y m w k o n d e n s a t
jest: Q Q , c z y li k w a rk -a n ty k w a rk .
 S ia tka (trw a o e te ru ) |103

W p rz y p a d k u Q Q , a ta k e p o z o s ta y c h k o n d e n s a t w , d w a p o d s ta w o w e
p y ta n ia b rz m i :
D la c z e g o u w a a m y , e o n istn ie je ?
Jak m o e m y s p ra w d z i , e rz e c z y w i c ie w d a n y m m ie jsc u w ys t p u je ?
J e d y n ie w p rz y p a d k u k o n d e n s a tu Q Q u d a o si n a m u zyska d o b re o d
p o w ie d z i na o b y d w a p y ta n ia .
K o n d e n s a t Q Q p o w s ta je , p o n ie w a d o s k o n a le pusta p rze strze jest n ie sta
b iln a . P rzyp u m y, e o p r n ili m y p rze s trz e , u s u w a j c z n ie j ko n d e n s a ty pai
k w a rk -a n ty k w a rk - a tw ie j z ro b i to w w y o b ra n i za p o m o c o d p o w ie d n ic h
r w n a i k o m p u te r w n i w tra k c ie d o w ia d c z e n ia w la b o ra to riu m . Po p rz e
p r o w a d z e n iu o d p o w ie d n ic h o b lic z e o k a z u je si, e p a ry k w a rk -a n ty k w a rk
m a j u je m n e n e rg i c a k o w it . K oszt e n e rg e ty c z n y (m c 2) w y tw o rz e n ia ty c h
c zste k jest p o k ry w a n y z n a w i z k p rze z e n e rg i , k t ra si w y z w a la p o d w p y
w e m u w o ln ie n ia d z ia a j c y c h m i d z y n im i sil p rz y c i g a j c y c h . Siy te p o w o
d u j p o c z e n ie si ic h w m a e c z s te c z ki. (Takie cz ste czki k w a rk -a n ty k w a ik
n a z y w a si m e z o n a m i a ). D o s k o n a le p usta p rze s trz e je st z a te m n ie z w y k le
w y b u c h o w a , w k a d e j c h w ili m o e g w a to w n ie z s ie b ie w y rz u c i iz e c z y w is te
c z s te c z k i k w a rk -a n ty k w a rk .
R eakcje c h e m ic z n e z a czyn a j si z w y k le o d ja kich s k a d n ik w w e jc io w yc h
A , B i w e fe k c ie p ro w a d z d o p o w s ta n ia p ro d u k t w C, D ; p is z e m y w te d y

A + B > C + D

a je e li d o c h o d z i d o u w o ln ie n ia e n e rg ii:

A + B ^ > C + D + e n e rg ia

(To je s t r w n a n ie c h e m ic z n e w y b u c h u ).
W ta k ie j n o ta c ji nasza re a k c ja w y g l d a n a s t p u j c o :

[n ic ] > k w a rk + a n ty k w a rk + e n e rg ia

N ie p o trz e b a a d n y c h s k a d n ik w p o c z tk o w y c h (poza pust przestrzeni)!

N a s z c z c ie , ta k i w y b u c h sa m si o g ra n ic z a . P o w s ta j c e p a ry o d p y c h a j
si w z a je m n ie , w m ia r w z ro s tu ic h g sto ci c o ra z tru d n ie js z e sta je si w ic.
 I
104 | Lekko b y tu

z m ie s z c z e n ie k o le jn y c h n o w y c h p ar. C a k o w ity k o s z t w y tw o r z e n ia n o w e j
p a ry o b c i o n y je s t d o d a tk o w y m w y d a tk ie m e n e rg e ty c z n y m na o d d z ia y
w a n ie z c z s te c z k a m i, k t re p o w s ta y w c z e n ie j. G d y d o c h o d z i d o s y tu a c ji,
w k t re j p ro c e s te n p rz e s ta je b y z y s k o w n y e n e rg e ty c z n ie , w y tw a r z a n ie p a r
u s ta je . O s ta te c z n ie u z y s k u je m y sta n s ta b iln y , w k t r y m p rz e s trz e w y p e n ia
kondensat Q Q .
C ie k a w a o p o w ie - p e w n ie si z e m n z g o d z ic ie . S kd je d n a k w ie m y ,
e je s t p ra w d z iw a ?
P ierw sz o d p o w ie d z i je st fa k t, e p ro ce s ta k i s ta n o w i m a te m a ty c z n k o n
s e k w e n c j r w n a Q C D , k t re m o e m y z w e ry fik o w a na w ie le in n y c h s p o s o
b w . C h o c ia je d n a k o d p o w ie d ta je st c a k o w ic ie lo g ic zn a (ja k ju m w ili m y ,
r w n a n ia s p ra w d z o n o b a rd z o s zc z e g o w o i p rz e k o n u j c o ), z p u n k tu w id z e n ia
n a u k i n ie je s t to w y m a rz o n e w y tu m a c z e n ie . C h c ie lib y m y , a b y z r w n a w y
n ik a o co, c ze g o e fe k ty m o n a z a o b s e rw o w a w w ie c ie fiz y c z n y m .
D ru g a o d p o w ie d w y n ik a z te g o , e m o e m y w y lic z y , ja k ie k o n s e k w e n c je
p o c i g a za sob is tn ie n ie sam ych k o n d e n s a t w Q Q , i s p ra w d z i , c z y p r z e w id y
w a n ia te z g a d za j si z o b s e rw a c ja m i p o c z y n io n y m i w rz e c z y w is to c i. M w i c
d o k a d n ie j, na p o d s ta w ie r w n a m o e m y s tw ie rd z i , c z y k o n d e n s a ty Q Q ,
tra k to w a n e ja k o su b sta n cja , m o g d rg a i ja k ta k ie d rg a n ia p o w in n y w y g l d a .
Jest to b a rd z o b lis k ie te g o , o c z y m m a rz y li z w o le n n ic y w ia to n o n e g o e te r u "
w p rz y p a d k u w ia ta : o d o b re j, s ta ro m o d n e j s u b s ta n c ji, b a rd z ie j m a te ria ln e j
o d p l e le k tro m a g n e ty c z n y c h . D rg a n ia k o n d e n s a tu Q Q n ie p r z e ja w ia j si
ja k o w id z ia ln e w ia to , o p is u j je d n a k co d o b rz e o k re lo n e g o i m o liw e g o
d o z a o b s e rw o w a n ia , m ia n o w ic ie m e z o n y ti, z w a n e p io n a m i. P io n y m a j b a r
d z o s p e c y fic z n e w a s n o c i o d r n ia j c e je o d in n y c h h a d ro n w . N a p rz y k a d
s o n e be z w tp ie n ia n a jl e js z e * i z a w s z e s p ra w ia y k o p o ty , je li c h o d z i o ic h
m ie jsc e w m o d e lu k w a rk o w y m . Z a te m b a rd z o d o b rz e si ska d a - a g d y p o z n a
si w szystkie szczegy, jest to n ie z w y k le p rz e k o n u j c y a rg u m e n t - e p o w s ta j
o n e w z u p e n ie o d m ie n n y s p o s b : ja k o d rg a n ia k o n d e n s a tu Q Q .
trze cia o d p o w ie d jest n a jb a rd zie j b e z p o re d n ia i e fe k to w n a - p rz y n a jm n ie j
w zasadzie. Nasz d yskusj z a c z li m y o d e k s p e ry m e n tu m y lo w e g o , w k t ry m
o p r n ili m y p rze s trz e . A m o e b y ta k z ro b i to n a p ra w d ? Z a jm u j si ty m
u c z e n i w re la ty w is ty c z n y m z d e rz a c z u c i k ic h jo n w (R IIG re la tlv is lic h e a v y

Uwaga dla znaw cw tem atu: oprcz tego przestaj oddziayw a w niskich energiach.
 I , r
S iatka (trw a o e te ru ) 105

on c o llid e r) w la b o ra to riu m B ro o k h a v e n na L o n g Isla n d , a d a lsze p ra c e te g o

ro d z a ju p la n o w a n e s r w n ie w L H C . P rz e p ro w a d z a n e p rz e z n ic h d o w ia d
cze n ia po le g a j na ro z p d z a n iu w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h d w c h d u y c h g ru p
k w a r k w i g lu o n w - w p o s ta c i c i k ic h j d e r a to m o w y c h , ta k ic h ja k j d ra
z o ta c z y o o w iu . C id y o si g n o n e b a rd z o w y s o k ie e n e rg ie , u c ze n i d o p r o w a
d z a j d o ic h z d e rz e n ia . N ie je s t to n a jle p s z y s p o s b na b a d a n ie p o d s ta w o
w y c h , e le m e n ta rn y c h o d d z ia y w a k w a rk w i g lu o n w c zy na p o s z u k iw a n ie
s u b te ln y c h la d w n o w y c h z ja w is k fiz y c z n y c h , p o n ie w a d o c h o d z i w w c z a s
je d n o c z e n ie d o b a rd z o d u e j lic z b y ta k ic h z d e rz e . Tak n a p ra w d u z ys ku je
si w w c z a s m a , a le n ie w ia r y g o d n ie g o r c k u l o g n ia . P rz e p ro w a d z o n e
p o m ia ry p o k a za y , e o si g a n e w w c z a s te m p e ra tu ry p rz e k ra cz a j I ()'- s to p n i
(w skali K e lv in a , C e lsju sz a c zy F a re n h e ita - na ty m p o z io m ie te m p e ra tu r skal
m o e m y s o b ie w y b ra : d o w o ln ie ). Jest to te m p e ra tu ra m ilia rd ra zy w i k s z a
o d te j p a n u j c e j na p o w ie rz c h n i S o ca ; ta k g o r co o s ta tn io m o g o b yc je d y n ie
p o d k o n ie c p ie rw s z e j s e k u n d y W ie lk ie g o W y b u c h u . W ta k ic h te m p e ra tu
rach k o n d e n s a t Q Q w y p a r o w u je : ro z p a d a j si cz ste czki k w a rk -a n ty k w a rk ,
z k t ry c h si s k a d a . N ie w ie lk a o b j to p rz e s trz e n i z o sta je z a te m na k r tk
c h w il w yc z y s z c z o n a . P n ie j, g d y kula o g n ia rozszerza si i o c h a d z a , za czyn a
z a c h o d z i nasza re a k c ja tw o rz e n ia p a r i u w a ln ia n ia e n e rg ii - k o n d e n s a t Q Q
p o ja w ia si p o n o w n ie .
W s z y s tk o to n ie m a l na p e w n o si d z ie je . M u s im y je d n a k u y s o w a n ie
m a l", p o n ie w a w rz e c z y w is to c i m o e m y je d y n ie z a o b s e rw o w a szcztki w y
rzu c a n e w czasie o c h a d z a n ia si k u li o g n ia . N a ry c in ie n r 5 k o lo io w e j w k a d k i
p o k a z a n o fo to g ra fi te g o p ro c e s u . O c z y w i c ie na ta k im z d j c iu n ie p o ja w ia j
si p o d p is y z e s trz a k a m i m w i c e , c o o d p o w ia d a za k a d y z a s p e k t w te g o
n ie z w y k le s k o m p lik o w a n e g o b a a g a n u . M u s im y je d o p ie r o z in te rp re to w a .
W ty m p r z y p a d k u in te rp re ta c ja je st je s zc z e b a rd z ie j (ta k n a p ra w d z d e c y
d o w a n ie b a rd z ie j) s k o m p lik o w a n a n i p o d c za s a n a liz y z d j w n trz a p r o to
n w i d e t w , o m a w ia n y c h w ro z d z ia le s z stym . O b e c n ie n a jd o k a d n ie js z e
i n a jp e n ie js z e in te rp r e ta c je w y k o rz y s tu j p ro c e s to p ie n ia si i p o n o w n e g o
p o w s ta w a n ia k o n d e n s a tu Q Q , o k t ry m m w ili m y , n ie s o n e je d n a k je szcze
ta k jasne i p rz e k o n u j c e , ja k b y m y te g o c h c ie li. Prace n a d ty m z a g a d n ie n ie m
c a y czas trw a j - z a r w n o d o w ia d c z a ln e , ja k i in te rp re ta c y jn e .
Jeli c h o d z i o d ru g i w k o le jn o c i n a jle p ie j p o z n a n y k o n d e n sa t, m a m y d o b ry
d o w d p o s z la k o w y p o tw ie r d z a j c y je g o is tn ie n ie , m o e m y je d n a k je d y n ie
 [I _ _
10 6 I L e k k o b y tu 1

z g adyw a, z czego si skada. D o w d w p o ja w i si w obszarze fiz y k i p o d s ta w o

w e j, o k t ry m jeszcze n ie w s p o m in a li m y - w te o rii ta k z w a n e g o o d d z ia y w a n ia
s a b e g o *. M a m y d o b r te o ri o d d z ia y w a n ia s a b e g o 15, k t ra o d p o c z tk u la t
s ie d e m d z ie si ty ch XX w ie k u w i ci tr iu m f za triu m fe m . W a rto c h o c ia b y z w r c i
uw a g na fa k t, e d z i k i te j te o r ii p rz e w id z ia n o is tn ie n ie , m asy i s z c z e g o w e
w asnoci b o z o n w W o ra z Z, z a n im jeszcze z a o b s e rw o w a n o je d o w ia d c z a ln ie .
T e o ri t n a z y w a si z w y k le M o d e le m S ta n d a rd o w y m a lb o m o d e le m G la s h o -
w a -W e in b e rg a -S a la m a , o d n a z w is k S h e ld o n a G la s h o w a , S te ve n a W e in b e rg a
i A b d u s a S ala m a - trz e c h fiz y k w te o re ty k w , k t rz y o d e g ra li k lu c z o w ro l
w je g o s fo rm u o w a n iu (za c o w 19 7 9 ro k u o trz y m a li N a g ro d N o b la ).
W M o d e lu S ta n d a rd o w y m b o z o n y W (w u o n y ) o ra z Z ( e to n y ) o d g r y w a
j g w n e ro le . S p e n ia j r w n a n ia b a r d z o p o d o b n e d o r w n a g lu o n w
w c h ro m o d y n a m ic e k w a n to w e j. J e d n e i d ru g ie s o p a r ty m i na s y m e trii r o z
s z e rz e n ia m i r w n a fo to n w w e le k tr o d y n a m ic e k w a n to w e j (c z y li r w n a
M a x w e lla ). A k ty w n o z a c h o d z c a w p o la c h w u o n o w y c h i e to n o w y c h
p o w o d u je p o w s ta n ie o d d z ia y w a n ia s a b e g o w ta k im s a m y m s e n s ie , ja k
a k ty w n o w p o lu fo to n o w y m w y w o u je o d d z ia y w a n ie e le k tro m a g n e ty c z n e ,
a a k ty w n o w p o lu g lu o n o w y m je s t o d p o w ie d z ia ln a za p o w s ta n ie o d d z ia
y w a n ia s iln e g o .
U d e r z a j c e p o d o b ie s tw a m i d z y p o d s ta w o w y m i te o r ia m i p o z o r
n ie b a r d z o r n y c h s i z w r a c a j u w a g na m o liw o is tn ie n ia s y n te z y ,
w k t r e j w s z y s tk ie te s iy b y y b y p o s trz e g a n e ja k o r n e a s p e k ty je d n e j,
b a rd z ie j o g ln e j s tru k tu ry . Ic h r n e s y m e tr ie m o g si o k a z a p o d s y m e -
tr ia m i ja k ie j w i k s z e j, n a d r z d n e j s y m e tr ii. D o d a tk o w a s y m e tr ia p o z w a la
na p rz e k s z ta c a n ie r w n a w s ie b ie na je s z c z e w i c e j s p o s o b w ; in n y m i
s o w y , p o ja w ia si w i c e j s p o s o b w d o k o n a n ia r o z r n ie n ia fo r m a ln e
g o " , O z n a c z a to , e p o ja w ia j si n o w e m o liw o c i p o w i z a n ia z e s o b
p r a w id o w o c i, k t re w c z e n ie j w y d a w a y si z e s o b n ie z w i z a n e . J e e li
nasze p o d s ta w o w e r w n a n ia o p is u j c z c io w e p r a w id o w o c i, k t r e d z i
ki o d p o w ie d n im ro z s z e rz e n io m s ta j si b a r d z ie j s y m e tr y c z n e , to a si
p ro s i, a b y w y c i g n w n io s e k , e m o e s o n e w rz e c z y w is to c i je d y n ie
r n y m i a s p e k ta m i w i k s z e j, z u n ifik o w a n e j s tru k tu ry . Z n a n e je s t p o w ie
d z e n ie A n to n a C z e c h o w a :

W icej in fo rm a cji na te m a t o d d zia yw a n ia sabego m ona znale w s o w n ik u , rozdziale sie d em n a stym

i dodatku B.
 8.
S iatka (trw a o e te ru ) 107

Jeeli w akcie pierwszym nad kominkiem wisi strzelba, to mona mie pewno, e w ak
cie pitym wypali.

N o to n in ie js z y m z a w ie s z a m s trz e lb u n ifik a c ji.

P o w r m y d o M o d e lu S ta n d a rd o w e g o : w u o n y i e to n y s a tra k c y jn y m i
p o s ta c ia m i p ie rw s z o p la n o w y m i, je d n a k a b y m o g y p a so w a d o w y z n a c z o n y c h
r l, trz e b a im tro c h p o m c . P o z o s ta w io n e sam e so b ie , z g o d n ie z r w n a n ia m i
o k re la j c y m i ic h w a s n o c i, b d b e z m a s o w e , ta k ja k fo to n i g lu o n y a d u n k u
k o lo ru . S ce n a riu sz p is a n y p rz e z rze c z yw is to w y m a g a je d n a k , e b y czstki te
b y y c i k ie . To ta k, ja k g d y b y w r k z P iotrusia Pana o b s a d zi w ro li w i te g o
M ik o a ja . A b y d u s z e k m g si w c ie li w ro l p u lc h n e g o sta ru szka , m u s im y
u b ra go w w y p c h a n y p o d u s z k a m i k o s tiu m .
Fizycy w ie d z , ja k m o n a te g o d o k o n a - to z n a czy s p o w o d o w a , by w u o n y
i e to n y z y s k a y m as. Tak s d zim y. N a p ra w d za sam a N a tu ra p o ka za a n am ,
ja k to o si g n . M o ja o n a je st z n a k o m it p isa rk i n ie w y c z e rp a n y m r d e m
d o b ry c h ra d . D a a m i lis t w y w ie c h ta n y c h fra ze s w , k t ry c h p o w in ie n e m si
w y s trz e g a - z n a la z y si w r d n ic h o k re le n ia ta k ie ja k : n ie z w y k y , z d u m ie
w a j c y , p i k n y , z a p ie ra j c y d e c h w p ie rs ia c h , n a d z w y c z a jn y i in n e , n ie tru d n e
c h y b a d o o d g a d n i c ia . M u s z je d n a k p rz y z n a , e to , o c z y m za ra z o p o w ie m ,
jest m o im z d a n ie m n ie z w y k e , z d u m ie w a j c e , p i k n e , z a p ie ra j c e d e ch w p ie i-
s iach i - ja k e b y in a c z e j - n a d z w y c z a jn e .
M o d e le m w y ja n ia j c y m , c o m o n a z ro b i , by czstki p o re d n ic z c e stay
si c i k ie , je st n a d p r z e w o d n ic tw o - to w a n ie p o k a z u je n a m sam a N a tu ra .
W e w n trz n a d p r z e w o d n ik w b o w ie m fo to n y staj si c i k ie ! B a rd z ie j szcze
g o w e o m w ie n ie te g o z ja w is k a p rz e n io s e m d o d o d a tk u B, ale n a jw a n ie jsza
je g o id e a w y g l d a n a s t p u j c o : ja k m w ili m y , fo to n y s z a b u rz e n ia m i p rz e
m ieszczajcym i si w p o la ch e le ktryczn ych i m agnetycznych. W n a d p rze w o d n ik u
e le k tro n y na z m ia n y ty c h p l re a g u j b a rd z o e n e rg ic z n ie . Z ta k im im p e te m
staraj si p rz y w r c i r w n o w a g , e w y w ie ra j w p y w na p o ru sza j ce si p o la
i m o n a p o w ie d z ie , e p o c i g a j je za sob. Z a te m fo to n y , z a m ia s t p o ru sz a
si ja k z w y k le z p r d k o c i w ia ta , w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a p rze m ie szcza j
si w o ln ie j. W y g l d a to ta k , ja k g d y b y w y k a z y w a y p e w n b e z w a d n o . Jeeli
p rz y jrz y m y si r w n a n io m , to o k a e si, e ru c h e m s p o w o ln io n y c h fo to n w
w n a d p rz e w o d n ik u rz d z ta k ie sam e r w n a n ia ja k te, k t re stosuje si w p rz y
p a d k u c z s te k o b d a rz o n y c h rz e c z y w is t m as.
 I
108 m Lekko b y tu J

G d y b y m y p rz y p a d k ie m b y li fo rm y c ia , k t re j n a tu ra ln y m ro d o w is k ie m
je s t w n trz e n a d p rz e w o d n ik a , p o s trz e g a lib y m y fo to n y ja k o c z s tk i p o s ia d a
j c e m as.
O d w r m y te ra z to ro z u m o w a n ie . L u d z ie s ta k fo rm y c ia , k t ra w s w o
im n a tu ra ln y m ro d o w is k u o b s e rw u je , e w u o n y i e to n y - c z s tk i p o d o b n e
d o fo to n w - m a j m as. M o e w i c p o w in n i m y p o d e jrz e w a , e y je m y
w e w n trz u n a d p rz e w o d n ik a ? N ie m a m o c z y w i c ie na m yli n a d p rz e w o d n ik a
w tra d y c y jn y m z n a c z e n iu te g o so w a , czyli m a te ria u n ie z w y k le d o b re g o w p rz e
w o d z e n iu a d u n k u (e le ktryczn e g o ), w czym p o re d n icz fo to n y . C h o d z i m i raczej
0 n a d p rz e w o d n ik a d u n k w , d la k t ry c h cz s tk a m i p o re d n ic z c y m i s w u o n y
1 e to n y . N a te j id e i o p ie ra si M o d e l S ta n d a rd o w y , a o n , ja k z a u w a y li m y ,
d o s k o n a le si s p ra w d z a w o p is y w a n iu rz e c z y w is to c i - rz e c z y w is to c i, k t r
z a m ie s z k u je m y . W te n s p o s b z a c z y n a m y p o d e jrz e w a , e to , c o n a z y w a m y
pu st p rz e s trz e n i , je st e g z o ty c z n y m ro d z a je m n a d p rz e w o d n ik a .
G d y m a m y d o c z y n ie n ia z n a d p r z e w o d n ic tw e m , z a w s z e m u si b y jaka
p rze w o d z c a substancja. Nasze e g z o ty cz n e n a d p rz e w o d n ic tw o d z ia a w sz d z ie ,
m u si to b y w i c ja k i w y p e n ia j c y ca p rz e s trz e m a te ria ln y e te r.
O t o W ie lk ie P y ta n ie : C o to za s u b s ta n c ja , ta k k o n k re tn ie ? C ta k ie g o
w ty m k o s m ic z n y m n a d p r z e w o d n ik u o d g ry w a ta k sam ro l ja k e le k tr o n y
w z w y c z a jn y c h n a d p rz e w o d n ik a c h ?
N ieste ty, n ie m o e to b y w m a te ria ln y eter, k t ry ta k d o b rz e p o z n a li m y ,
c z y li k o n d e n s a t Q Q . Tak n a p ra w d k o n d e n s a t te n je s t e g z o ty c z n y m n a d p rz e
w o d n ik ie m w a c iw e g o ro d z a ju , k t ry rz e c z y w i c ie p rz y c z y n ia si d o o b d a
rz e n ia w u o n w i e to n w m as. J e d n a k je g o w p y w jest za m ay, m n ie j w i c e j
o c z y n n ik tysi c.
a d n a z e z n a n yc h o b e c n ie postaci m a te rii n ie m a o d p o w ie d n ic h w a c iw o c i.
N a p ra w d w i c nie w iem y, czym jest w n o w y m a te ria ln y eter. Z n a m y je d n a k je g o
nazw : k o n d e n s a t Higgsa - zosta tak n a zw a n y na cze Petera Higgsa, szko ckie g o
fizyka, k t ry ja k o p ie rw szy w ys u n n ie k t re z tych id e i. N ajprostsz m o liw o c i ,
jeeli z g o d z im y si, e prostota jest r w n o z n a cz n a z p rz y jm o w a n ie m ja k n a jm n ie j
szej lic z b y za o e , jest h ip o te za , e k o n d e n s a t te n skada si z n o w e j czstki, tak
z w a n e j czstki Higgsa. K osm iczn y n a d p rz e w o d n ik m o e je d n a k b y m ie sza n k
kilk u substancji. P rzecie, ja k ju w s p o m n ie li m y, w ie m y , e k o n d e n s a t Q Q jest
czci o d p o w ie d z i - n ie w ie lk , a le je d n a k czci. Jak si p n ie j p rze k o n a m y ,
m a m y u z a sa d n io n e p o w o d y , b y p o d e jrz e w a , i na o d k ry c ie cze ka c a y n o w y
 S iatka (trw a o e te ru ) 109

w iat czstek i e k ilk a s p o r d n ic h o d p o w ia d a za d z ia a n ie ko sm iczn e g o n a d

p rz e w o d n ik a , z n a n e g o r w n ie ja k o k o n d e n s a t Higgsa.
N a p ie rw s z y rz u t o k a w y d a je si, e n a jb a rd z ie j o b ie c u j c e z u n ifik o w a n e
te o r ie * p r z e w id u j is tn ie n ie w s z e lk ie g o ro d z a ju cz ste k, k t ry c h je szcze n ie
z a o b s e rw o w a li m y . D o d a tk o w e k o n d e n s a ty m o g y b y o k a z a si tu b a rd z o
p o m o c n e . N o w e k o n d e n s a ty m o g y b y s p o w o d o w a , e n ie w y g o d n e czstki
s ta y b y si b a rd z o c i k ie - ic h d z ia a n ie b y o b y ta k ie s a m o ja k k o n d e n s a tu
Higgsa w p rz y p a d k u w u o n w i e to n w , ale zn a cz n ie silniejsze. Czstki o b a rd zo
d u y c h m asach tr u d n o jest z a o b s e rw o w a . A b y w y tw o rz y je ja k o p ra w d z iw e
czstki, p o trz e b n a jest w i ksza energia, a w i c i p o t n ie jsze akceleratory. N a w e t
ic h p o re d n i w p y w , ja k o cz s te k w irtu a ln y c h , jest w w c z a s m n ie jszy.
O c z y w i c ie , d o d a w a n ie n o w y c h w y ra z w d o r w n a ty lk o d la te g o , e w ie
m y, ja k si w y tu m a c z y , g d y n ie u d a si ich z a o b s e rw o w a , b y o b y ta n im
c h w y te m . Z u n ifik o w a n e te o r ie p o la s ta k b a rd z o in te re s u j c e , p o n ie w a
w y ja n ia j o b s e rw o w a n e c e c h y o ta c z a j c e g o nas w ia ta , a ta k e - c o jeszcze
c e n n ie js z e p r z e w id u j n o w e . N o to te ra z p o w ie d z ia e m w a m , e s tiz e lb a
je s t n a a d o w a n a .
B yt, k t ry p o s trze g a m y ja k o pust prze strze , jest w ie lo w a rs tw o w y m , w ie lo
k o lo r o w y m n a d p r z e w o d n ik ie m . C za n ie z w y k e , z d u m ie w a j c e , p i k n e
i z a p ie ra j c e d e c h w p ie rs ia c h p o j c ie . A ta k e n a d z w y c z a jn e .

Pole metryczne, kolebka wszystkich Siatek

O t o w s p o m n ia n y c y ta t z E in ste in a , k t ry z a c h o w a e m s o b ie na p n ie j.
W ro k u 1 9 2 0 ta k n a p is a :

Zgodnie z ogln teori wzgldnoci trudno sobie wyobrazi przestrze bez eteru, ponie
wa w przestrzeni takiej nie tylko nie dochodzioby do propagacji wiata, ale take nie
mogyby istnie standardy przestrzeni i czasu (linijki i zegary), a tym samym nie byoby
adnych interw aw czasoprzestrzennych w sensie fizycznym.

C yta t te n jest o d p o w ie d n im w p ro w a d z e n ie m d o o m w ie n ia k o le b k i w szyst

k ic h S ia te k : p o la m e try c z n e g o .

* To znaczy te, ktre m oim zdaniem s najbardziej obiecujce - bd je om aw ia! w rozdziaach 1 7-2 1 .
 1
110 r Lekko b y tu

Z a c z n ijm y o d czego p ro ste g o i z n a jo m e g o : p rz y jrz y jm y si m a p o m w ia ta " .

P o n ie w a s o n e p ie skie , a to , c o m a j o b ra z o w a - p o w ie rz c h n ia Z ie m i - je s t
(w p rz y b li e n iu ) sfe ryczn e , w ym a g a j p e w n e j in te rp re ta c ji. Is tn ie je w ie le s p o s o
b w s p o rz d z a n ia m a p o b ra z u j c y c h g e o m e tri p o w ie rz c h n i, k t r p o k a z u j .
W sz y stkie o p ie ra j si na ta k ie j sa m e j p o d s ta w o w e j s tra te g ii. K lu c z o w s p ra w
jest w y z n a c z e n ie siatki ze w s k a z w k a m i d o lo k a ln e g o o d w z o ro w a n ia g e o m e trii.
M w i c k o n k re tn ie , w k a d y m m a ty m o b s za rze m a p y n a le y o k re li , k t r y
k ie ru n e k o d p o w ia d a p n o c y, a k t ry w s c h o d o w i (o c z y w i c ie p o u d n ie i z a c h d
b d p o p rz e c iw n y c h s tro n a c h ). N a le y r w n ie p o w ie d z ie , ja k i o d c in e k
na m a p ie w k a d y m k ie ru n k u o d p o w ia d a je d n e m u k ilo m e tro w i - a lb o m ili,
m ilis e k u n d z ie w ie tln e j c zy d o w o ln e j in n e j je d n o s tc e - na Z ie m i.
N a p rz y k a d na m a p a ch o p a rty c h na s ta n d a rd o w y m o d w z o ro w a n iu M e rk a -
to ra p n o c z n a jd u je si w p io n ie , a w s c h d - w p o z io m ie . W ta k im p rz y p a d k u
p o w ie rz c h n i Z ie m i m o n a w p a s o w a w p ro s to k t. P o d r d o o k o a w ia ta "
z z a c h o d u na w s c h d p o le g a na p rz e m ie s z c z a n iu si p o z io m o o d je d n e j k ra
w d z i m a p y d o d ru g ie j, b e z w z g l d u na to , c z y p o d a m y p o r w n ik u , c z y
k o le p o d b ie g u n o w y m . N a p o w ie rz c h n i Z ie m i n a to m ia s t r w n ik m a z n a c z n ie
w i k s z d u g o n i k o o p o d b ie g u n o w e , z a te m d o s o w n e c z y ta n ie m a p y d a je
n a m w y p a c z o n y o b ra z : o b s za ry w p o b li u b ie g u n w w y d a j si d u o w i k s z e
o d p o z o s ta y c h re g io n w , n i s w rz e c z y w is to c i. S ia tka za m w i n a m , w ja k i
s p o s b m o n a o d c z y ta w a c iw e o d le g o c i. W o b s za ra ch p o d b ie g u n o w y c h
n a le y u y w a lin ije k z w i k s z p o d z ia k ! (N a s a m y ch b ie g u n a c h w s z y s tk o
zaczyn a tro c h w a rio w a . C aa g rn a lin ia m a p y o d p o w ia d a je d n e m u p u n k to w i
na p o w ie rz c h n i Z ie m i, a m ia n o w ic ie b ie g u n o w i p n o c n e m u , c a a d o ln a lin ia
z k o le i o d w z o r o w u je b ie g u n p o u d n io w y ).
C a a in fo rm a c ja p o trz e b n a d o o d tw o r z e n ia g e o m e trii p o w ie r z c h n i Z ie
m i na p o d s ta w ie m a p y z n a jd u je si w z a w a rty c h w s ia tc e w s k a z w k a c h * .
Z a s ta n w m y si na p rz y k a d , ja k m o n a s tw ie rd z i , e m a p a o p is u je s fe r .
W y b ie rz m y n a jp ie r w ja k i p u n k t na m a p ie . N a s t p n ie w k a d y m k ie r u n k u
o d m ie rz m y sta o d le g o r o d te g o p u n k tu o d n ie s ie n ia (p o s t p u j c z g o d n ie
z e w s k a z a n ia m i s ia tk i) i z a z n a c z m y to m ie js c e k ro p k . Z a z n a c z o n e w te n
s p o s b na m a p ie p u n k ty o d p o w ia d a j w s z y s tk im m ie js c o m na p o w ie r z c h n i

Uwaga techniczna: aby zmierzy dugo drogi biegncej w kierunkach innych ni lokalne kierunki pnoc pou d nie
lub w schd-zachd, naley podzieli j na mniejsze odcinki, zastosowa do kadego z nich tw ierdzenie Pitagorasa
i zsum owa otrzymane dugoci. Im mniejsze bd te odcinki, tym dokadniejszy bdzie nasz pom iar.
 S iatka (trw a o e te ru )
1 11 1

Z ie m i, k t re s p o o o n e w o d le g o c i r o d p u n k tu o d n ie s ie n ia . P o c z m y
te ra z nasze k ro p k i. N a jc z c ie j (na p rz y k a d je e li m a p s p o rz d z o n o z g o d n ie
z o d w z o r o w a n ie m M e rk a to ra ) fig u ra , k t r u z y s k a m y na m a p ie , n ie b d z ie
w y g l d a a ja k o k r g , c h o c ia na p o w ie rz c h n i Z ie m i jest ona rze c z yw i cie o k r
g ie m . M im o to , p o s u g u j c si m a p , m o e m y z m ie rz y d u g o o b w o d u ta k
w y z n a c z o n e g o o k r g u na p o w ie rz c h n i Z ie m i. O k a e si, e jest on m n ie jszy ni
2 n r. (U w a g a d la z a a w a n s o w a n y c h c z y te ln ik w : b d z ie o n r w n y R s in (2 nr/R ),
g d z ie R jest p r o m ie n ie m Z ie m i). G d y b y m a p a b y a o d w z o ro w a n ie m p a skie j
p o w ie rz c h n i - c o n ie m u s ia o b y b y o c z y w is te , g d y b y sia tka b ya z n ie k s z ta
c o n a - z m ie rz o n a o d le g o w y n o s ia b y d o k a d n ie 'nr. M o g o b y si r w n ie
o k a z a , e o b w d te n jest w i k s z y o d 2 n r. O z n a c z a o b y to , e m a p a o p is u je
p o w ie rz c h n i o k s z ta c ie s io d a . Z g o d n ie z d e fin ic j sfery m a j o c z y w i c ie d o
d a tn i k rz y w iz n , p a s k ie p o w ie rz c h n ie - z e ro w , a p o w ie rz c h n ie o kszta cie
s io d a m a j k rz y w iz n u je m n .
C ho cia w y o b ra e n ie sobie tego staje si zn a czn ie tru d n ie jsze , te same pojcia
o b o w i z u j w p rz e s trz e n ia c h tr jw y m ia ro w y c h . Z a m ia st siatki ze w sk a z w k a m i
d o o d w z o r o w a n ia g e o m e trii n a ry s o w a n e j na k a rtce m o e m y ro z w a y tak
s ia tk w y p e n ia j c p e w ie n tr jw y m ia r o w y obszar. Takie p o g ru b io n e m a p y
z a w ie ra j (ja k o p rz e k ro je ) d w u w y m ia r o w e m apy, k t re w a n ie o m w ili m y ,
a ta k e in s tru k c je d o ty c z c e s k a d a n ia ty c h p rz e k ro j w w c a o . O p is u j o n e
z a k rz y w io n e tr jw y m ia r o w e p rz e s trz e n ie .
Z a m ia s t w i c o p e ro w a b e z p o re d n io s k o m p lik o w a n y m i tr jw y m ia ro w y m i
k s z ta ta m i, k t re (w n a jle p s z y m w y p a d k u ) b a rd z o tr u d n o s o b ie w y o b ra z i ,
m o e m y d z ia a w z w y c z a jn e j p rz e s trz e n i, w y k o rz y s tu j c s ia tk i z e w s k a z w
k a m i. M o e m y p ra c o w a na ta k ic h m a p a c h , n ie g u b i c p rz y ty m a d n e j in
fo rm a c ji.
S iatka ze w s k a z w k a m i d o lo k a ln e g o o d w z o ro w a n ia g e o m e trii w lite ra tu rze
n a u k o w e j n a z y w a n a je s t p o le m m e try c z n y m . D z i k i n auce, jak w yc i g n li m y
z ro z w a a d o ty c z c y c h m a p , w ie m y , e g e o m e tria p o w ie rz c h n i lu b z a k rz y
w io n y c h p rz e s trz e n i w w y s z y c h w y m ia ra c h je st r w n o w a n a sia tce , in a c ze j
p o lu , z e w s k a z w k a m i m w i c y m i, ja k n a le y lo k a ln ie w y z n a c z a k ie ru n k i
i m ie rz y o d le g o c i. P rz e s trz e n i ", w k t re j b u d o w a n a jest m a p a , m o e b y
m a c ie rz p u n k t w lu b n a w e t ta b lic a re je s tr w w k o m p u te rz e . G d y ju m a m y
o d p o w ie d n i s ia tk ze w s k a z w k a m i, c z y li p o le m e try c z n e , k a d e z ty c h abs
tr a k c y jn y c h p r z e d s ta w ie m o e n a m p o s u y d o w ie rn e g o o d w z o ro w a n ia
 1 12 | | Lekko b y tu __

s k o m p lik o w a n e j g e o m e trii. K a rto g ra fo w ie i s p e cja lic i o d g ra fik i k o m p u te ro w e j

si) e k s p e rta m i w w y k o rz y s ty w a n iu ty c h m o liw o c i.
M o e m y te d o te g o o b ra z u d o o y czas. Z e s z c z e g ln e j te o r ii w z g l d n o
ci w y n ik a , e to , c o je s t cza se m d la je d n e g o o b s e rw a to ra , d la ko g o in n e g o
b d z ie m ie s z a n in p rz e s trz e n i i cza s u , je d n a k o w e tr a k to w a n ie p rz e s trz e n i
i czasu jest w i c c a k o w ic ie n a tu ra ln e . A b y to o si g n , m u s im y s k o n s tru o w a
c z te ro w y m ia r o w m a c ie rz . S ia tk a z e w s k a z w k a m i, c z y li p o le m e try c z n e ,
w k a d y m p u n k c ie o k re la , k t re tr z y k ie r u n k i n a le y tr a k to w a ja k o w y
m ia ry p rz e s trz e n n e - m o e m y n a z y w a je k ie r u n k a m i na p n o c , w s c h d
i d o gry, c h o c ia g d y b y m y s p o rz d z a li m a p p rz e s trz e n i k o s m ic z n e j, n a z w y
te b r z m ia y b y d z iw a c z n ie * - i ja k ie s s ta n d a rd y p o m ia r u d u g o c i w ty c h
k ie ru n k a c h . S tw ie rd z a r w n ie , e je s zc z e in n y k ie ru n e k re p re z e n tu je czas,
i p o d a je re g u p rz e lic z a n ia d u g o c i m ie rz o n y c h na m a p ie w ty m k ie ru n k u
na o d c in k i czasu.
D o s fo rm u o w a n ia p ra w g ra w ita c ji w ra m a c h o g ln e j te o r ii w z g l d n o c i
E instein p o s u y si p o j c ie m z a k rz y w ie n ia c z a s o p rz e s trz e n i. Z d ru g ie j z a sa d y
d y n a m ik i N e w to n a w y n ik a , e je e li na c ia o n ie d z ia a a d n a sia, to b d z ie si
o n o p o ru s z a o ze sta p r d k o c i p o lin ii p ro s te j. O g ln a te o ria w z g l d n o c i
m o d y fik u je t za sa d , tw ie rd z c , e c ia a p o ru s z a j si w c z a s o p rz e s trz e n i
p o n a jp ro s ts z y c h m o liw y c h to ra c h (ta k z w a n y c h lin ia c h g e o d e z y jn y c h ). Jeli
c za s o p rz e s trz e je st z a k rz y w io n a , n a w e t n a jp ro stsz a m o liw a lin ia w y k rz y w ia
si w r n y c h k ie ru n k a c h , p o n ie w a m u si si d o s to s o w a d o z m ia n w lo k a ln e j
g e o m e trii. Po z o e n iu ty c h w s z y s tk ic h id e i ra ze m p o w ie m y , e c ia a re a g u j
na p o le m e try c z n e . W szystkie te p a g rki i z a k r ty c z a s o p rz e s trz e n n e j tra je k to rii
cia a - m w i c j z y k ie m o p is u j c y m ru c h : je g o z m ia n y k ie ru n k u i p r d k o c i -
s w e d u g o g ln e j te o rii w z g l d n o c i a lte rn a ty w n y m , d o k a d n ie js z y m o p is e m
e fe k tu n a z y w a n e g o d o ty c h c z a s g ra w ita c j .
O g ln te o ri w z g l d n o c i m o n a o p is a za p o m o c d o w o ln e j z d w c h
m a te m a ty c z n ie r w n o w a n y c h id e i: z a k rz y w ie n ia c z a s o p rz e s trz e n i lu b p o la
m e try c z n e g o . M a te m a ty c y , m is ty c y i e k s p e rc i o d o g ln e j te o r ii w z g l d n o c i
w o l z w y k le o b ra z g e o m e try c z n y z u w a g i na je g o e le g a n c j . F izycy w y c h o w a n i
w b a rd z ie j e m p iry c z n e j tra d y c ji fiz y k i w y s o k ic h e n e rg ii i k w a n to w e j te o r ii p o la
skaniaj si raczej d o o p e ro w a n ia p o le m m e try c zn y m , p o n ie w a o b ra z ta k i le p ie j

Matem atycy i fizycy oznaczaj je zwykle sym bolam i x x x , jest to w p ra w d zie m niej dziwaczne, ale za to bar
dziej zagm atwane.
 S iatka (trw a o e te ru )
r 113

o d z w ie rc ie d la s p o s b p rz e p ro w a d z a n ia k o n k re tn y c h o b lic z e . C o w a n ie jsze ,
ja k za c h w il si p rze k o n a m y , p o s u e n ie si p o le m p o w o d u je , e e in ste in o w ska
te o ria g ra w ita c ji b a rd z ie j p rz y p o m in a in n e w a n e te o rie fiz y k i p o d s ta w o w e j
i d z i k i te m u a tw ie j m o n a z m ie rz a w k ie ru n k u w p e n i z in te g ro w a n e g o ,
z u n ifik o w a n e g o o p is u w s z y s tk ic h p ra w . Jak si z a p e w n e d o m y la c ie , ja nale
d o o s b p re fe ru j c y c h p o la .
O g ln a te o ria w z g l d n o c i p o z a p is a n iu je j za p o m o c p o la m e try c z n e g o
p rz y p o m in a te o ri p o la e le k tro m a g n e ty z m u . W te o rii e le k tro m a g n e ty z m u pola
e le k try c z n e i m a g n e ty c z n e z a k rz y w ia j to r ru c h u c ia z a d u n k ie m e le k tryc z n ym
i ta k ic h , p rze z k t re p rz e p y w a p r d . W o g ln e j te o rii w zg l d n o ci p o le m e trycz
ne z a k rz y w ia to r ru c h u c ia m a j c y c h e n e rg i i p d . P ozostae o d d z ia y w a n ia
fu n d a m e n ta ln e r w n ie p rz y p o m in a j e le k tro m a g n e ty z m . W Q C D to r ru ch u
c ia o b d a rz o n y c h a d u n k ie m k o lo ru ulega z a k rz y w ie n iu w p o lu g lu o n o w y m ;
w p rz y p a d k u o d d z ia y w a n ia s a b e g o u d z ia b io r jeszcze in n e ro d z a je a d u n k u
i p l. J e d n a k w e w s z y s tk ic h ty c h p rz y p a d k a c h p o d s ta w o w a s tru k tu ra r w n a
je s t b a rd z o p o d o b n a .
P o d o b ie s tw a te sigaj g b ie j. a d u n ki e le k try c z n e i prd w p y w a j na si
z n a jd u j c y c h si w p o b li u p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h - to znaczy,
ic h re d n i si, z p o m in i c ie m k w a n to w y c h flu k tu a c ji. Jest to re a k c ja pl
na o d d z ia y w a n ie (a k c j ") z c ia a m i o b d a rz o n y m i a d u n k ie m . P o d o b n ie sia
p o la m e try c z n e g o z m ie n ia si p o d w p y w e m w s z y s tk ic h c ia p o s ia d a j c y c h
e n e rg i i p d (a m a j je w s z y s tk ie z n a n e fo r m y m a te rii). Z a te m o b e c n o
d a a A w p y w a na p o le m e try c z n e , k t re z k o le i w y w ie ra w p y w na to r ru ch u
in n e g o c ia a , B. W te n s p o s b o g ln a te o ria w z g l d n o c i w y ja n ia z ja w is k o
w c z e n ie j z n a n e ja k o o d d z ia y w a n ie g ra w ita c y jn e d w c h c ia . I c h o c ia d e tro -
n iz u je te o ri N e w to n a , p o tw ie rd z a su szn o je g o in tu ic y jn e j n ie c h c i d o id e i
o d d z ia y w a n ia na o d le g o .
S p jn o w y m a g a , e b y p o le m e try c z n e , ta k ja k p o z o s ta e , b y o p o le m
k w a n to w y m . To zn a cz y, e p o le m e try c z n e p o d le g a flu k tu a c jo m . N ie m a m y
d o b r e j te o r ii ta k ic h flu k tu a c ji. W ie m y , e e fe k ty flu k tu a c ji k w a n to w y c h p o la
m e try c z n e g o s z w y k le - a z naszego d o ty c h c z a s o w e g o d o w ia d c z e n ia w y n ik a ,
e n a w e t z a w s z e - n ie w ie lk ie z p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia : d o w o d z i te g o
fakt, e te o rie , w k t ry c h je p o m ija m y, d o sko n a le si sp ra w d zaj ! O d p re cyzyjn e j
b io c h e m ii p o p rz e z n ie z w y k e z d a rz e n ia w a k c e le ra to ra c h , e w o lu c j g w ia z d ,
a p o w c z e s n e c h w ile W ie lk ie g o W y b u c h u - w e w s z y s tk ic h ty c h o b sza ra ch
 I
i 14 [ Lekko bytu

m o g li m y w y s u n d o k a d n e p r z e w id y w a n ia i p o tw ie r d z i je z d u p r e c y
z j , m im o e p o m ija li m y m o liw e flu k tu a c je k w a n to w e p o la m e try c z n e g o .
C o w i c e j, d z ia a n ie w s p c z e s n e g o syste m u GPS o p ie ra si na b e z p o re d n im
tw o rz e n iu m a p cza so p rz e s trze n n y c h . I c h o c ia n ie u w z g l d n ia si w n im p o p ra
w e k w y n ik a j c y c h z g ra w ita c ji k w a n to w e j, system te n s p ra w d z a si d o s k o n a le .
F izycy d o w ia d c z a ln i b a rd z o staraj si w y k r y ja k ik o lw ie k e fe k t, k t ry m o n a
b y p rz y p is a flu k tu a c jo m k w a n to w y m w p o lu m e try c z n y m , c z y li in n y m i so w y,
k w a n to w e j g ra w ita c ji. N a o d k ry w c ta k ie g o e fe k tu z p e w n o c i cze ka N a g ro d a
N o b la i w ie c z n a sa w a . Jak d o t d , n ic ta k ie g o si n ie w y d a r z y o '" .
N ie m n ie j p y ta n ie z b lu z y s p rz e d a w a n e j na U n iw e rs y te c ie C h ic a g o w s k im
w c i je s t a k tu a ln e : To s p ra w d z a si w p r a k ty c e , a le c o z te o r i ? " . M u s im y
s i z m ie r z y z p r o b le m e m b a rd z o p r z y p o m in a j c y m tr u d n o c i, k t r e o m
w ie m w ro z d z ia le s z s ty m p rz y o k a z ji p rz e d s ta w ia n ia m o d e lu k w a rk o w e g o ,
a w s z c z e g ln o c i m o d e lu p a rto n o w e g o . W w c z a s z a s ta n a w ia j c si n a d
ty m i p r o b le m a m i te o r e ty c z n y m i, d o s z li m y d o p o j c ia s w o b o d y a s y m p to
ty c z n e j i p e n e j, n ie z w y k le u d a n e j te o r ii k w a r k w i (w a n ie w w c z a s p r z e
w id z ia n y c h !) g lu o n w a d u n k u k o lo ru . A n a lo g ic z n y p r o b le m w k w a n to w e j
g r a w ita c ji n ie z o s ta je s z c z e ro z w i z a n y . T e o ria s u p e rs tr u n ' je s t o d w a n
p r b u p o ra n ia si z n im , a le w ie le je s z c z e w n ie j p o z o s ta je d o z r o b ie n ia .
O b e c n ie b a r d z ie j je s t to z b i r w s k a z w e k , ja k m o g a b y w y g l d a te o r ia ,
n i k o n k r e tn y m o d e l w ia ta z o k re lo n y m i a lg o r y tm a m i i p r z e w id y w a n ia
m i. P oza ty m n ie o b e jm u je w w y s ta rc z a j c y m s to p n iu p o d s ta w o w y c h id e i
S ia tk i. (U w a g a d la z a a w a n s o w a n y c h c z y te ln ik w : s tr u n o w a te o r ia p o la je s t
c o n a jm n ie j n ie z g ra b n a ).
P od ro z d zia ro zp o cz lim y o d cyta tu , w k t ry m Einstein stw ie rd za , i tru d n o
s o b ie w y o b r a z i " c z a s o p rz e s trz e b e z p o la m e try c z n e g o . Jeli s o w a te z in
te r p r e tu je m y d o s o w n ie , b d z ie to o c z y w i c ie n ie p ra w d a - b e z tr u d u m o n a
s o b ie ta k c za s o p rz e s trze w y o b ra z i ! P o w r m y d o naszej m apy. Jeeli sia tka
ze w s k a z w k a m i zo sta n ie w ym a za n a lu b za g in ie , m a p a w c i w ie le n a m p o w ie .
B d z ie m y m o g li z n ie j na p rz y k a d w y c z y ta , k t re k ra je le o b o k s ie b ie . N ie
d o w ie m y si ty lk o d o k a d n ie , ja k d u e o n e s a lb o ja k i m a j k szta t. N a w e t b e z
z n a jo m o c i ic h ro z m ia ru i ksz ta tu w c i b d z ie m y d y s p o n o w a li in fo rm a c j
to p o lo g ic z n . N a je j p o d s ta w ie m o n a w y s n u w ie le w n io s k w .
E in s te in o w i c h o d z io o to , e tr u d n o s o b ie w y o b ra z i , ja k w ia t fiz y c z n y
m g b y fu n k c jo n o w a bez p o la m e try c zn e g o . w ia to n ie w ie d z ia o b y , w k t ry m
k ie ru n k u si p rz e m ie s z c z a a n i ja k szy b ko ; n ie w ie d z ie lib y m y , co ta k ie g o m aj
m ie rz y lin ijk i i zegary. Z n a n y c h E in s te in o w i r w n a o p is u j c y c h w ia to o ra z
m a te ria y , z k t ry c h m o n a z b u d o w a lin ijk i i zegary, n ie m o n a s fo rm u o w a
b e z p o la m e try c z n e g o .
To p ra w d a , a le w ie le s p ra w w e w s p c z e s n e j fiz y c e tru d n o s o b ie w y o b ra
z i . M u s im y p o z w o li , e b y p o j c ia i r w n a n ia p ro w a d z iy nas, d o k d ch c .
To, c o p o w ie d z ia na te n te m a t H e rtz , jest ta k w a n e (i ta k tra fn ie w y ra o n e ),
e w a rto t o p in i p o w t rz y :

Trudno oprze si wraeniu, e te wzory matematyczne yj niezalenym yciem i posiadaj

wasn inteligencj, e s mdrzejsze od nas samych, mdrzejsze nawet od swoich od
krywcw, e dow iadujem y si za ich pomoc wicej, ni pierwotnie w nich zapisano.

In n y m i sow y, fo rm u o w a n e p rze z nas r w n a n ia - i b a rd zie j o g ln ie : p o j cia

- n ie s je d y n ie n a s z y m i w y tw o r a m i, ale r w n ie n a szym i n a u c z y c ie la m i.
W ta k im w ie tle o d k ry c ie , e S iatka w y p e n io n a jest r n y m i su b sta n cja m i,
c z y li k o n d e n s a ta m i, p ro w a d z i d o o c z y w is te g o p y ta n ia : C zy p o le m e try c z n e
jest k o n d e n s a te m ? C z y to m o liw e , e je s t o n o z b u d o w a n e z czego b a rd z ie j
p o d s ta w o w e g o ? A tu si ro d z i k o le jn e p y ta n ie : C zy p o le m e try c z n e , p o d o b n ie
ja k k o n d e n s a t Q Q , w y p a r o w a o na p o c z tk u W sz e c h w ia ta , w n a jw c z e n ie j
szych c h w ila c h W ie lk ie g o W y b u c h u ?
P o z y ty w n a o d p o w ie d p o z w o lia b y n a m w n o w y sposb z a j si kw e sti ,
k t ra ta k tra p ia w i te g o A u g u s tyn a : C o ro b i Bg p rz e d s tw o rz e n ie m w iata?".
(P o d te k s t: N a c o O n cze k a ? C z y n ie b y o b y le p ie j, g d y b y za cz w cze n ie j? )
w i ty A u g u s ty n d a d w ie o d p o w ie d z i:

O dpow ied pierwsza: Zanim Bg stworzy wiat, zajty by tworzeniem piekl dla ludzi
zadajcych gupie pytania.
O dp ow ied druga: Przed stworzeniem wiata nie istniaa adna przeszo", zatem
pytanie to nie ma sensu.

P ie rw s z a o d p o w ie d je s t z a b a w n ie js z a , a le d ru g a , w y o o n a ro z w le k le
w ro z d z ia le d z ie s i ty m je g o W yz n a - b a rd z ie j in te re s u j c a . A rg u m e n ta c ja
A u g u s ty n a zasa d za si na ty m , e p rze s zo ju n ie is tn ie je , a p rzyszo je sz
c ze n ie is tn ie je ; m w i c w p ro s t, is tn ie je w y c z n ie te ra n ie js zo . P rzeszo
 116 J_ekko_bytu

je d n a k w p e w n y m sensie y je w u m y s a c h ja k o w s p o m n ie n ie ( p o d o b n ie p rz y
szo - ja k o o c z e k iw a n ie ). A b y z a te m is tn ia a p rz e s z o , m u s i is tn ie u m y s
i ty m s a m y m n ie m o e b y a d n e g o p r z e d te m " b e z is tn ie n ia u m y s u . P rzed
s tw o rz e n ie m u m y s w n ie b y o a d n e g o p rz e d te m !
W s p c z e s n a , w ie c k a w e rs ja p y ta n ia A u g u s ty n a b rz m i: C o si w y d a rz y o
p rz e d W ie lk im W y b u c h e m ? " . W a n o m o g a b y w ty m p rz y p a d k u z a c h o w a
d ru g a o d p o w ie d , w z m o d y fik o w a n e j w e rs ji o p a rte j na fizy c e . N ie c h o d z i o to ,
e um ysy s k o n ie cz n e dla is tn ie n ia czasu - n ie sdz, by w ie lu fiz y k w z g o d z io
si z ta k im p o g l d e m (a z p e w n o c i n ie z g a d z a j si z n im r w n a n ia fiz y k i).
Jeeli je d n a k p o le m e try c z n e w y p a r o w u je , ra ze m z n im z n ik a s ta n d a rd czasu.
G d y p rze s ta j is tn ie z e g a ry (a p rz e z to ro z u m ie m n ie ty lk o s k o m p lik o w a n e
u rz d z e n ia d o m ie rz e n ia czasu, ale k a d y p ro ce s fizyczn y, k t ry m g b y d o tego
c e lu suy), sam czas, ra ze m z c a y m p o j c ie m p rz e d te m " , tra c i w s z e lk i sens.
U p y w czasu ro z p o c z y n a si w ra z z w y tr c e n ie m si p o la m e try c z n e g o .
C zy p o le m e try c z n e m o g o b y z m ie n i si w ja k i in n y s p o s b (u le c k ry s ta
liza cji? ) p o d w p y w e m c i n ie n ia , na p rz y k a d w p o b li u ro d k a c z a rn e j d z iu
ry? (W ie m y , e p o d w p y w e m c i n ie n ia k w a r k i tw o r z d z iw n e k o n d e n s a ty
0 z a b a w n y c h n a z w a c h , ta k ic h ja k n a d p r z e w o d n ik z s y n c h ro n iz a c j k o lo ru
1 z a p a c h u , r n i c e si o d Q Q ).
C zy ta bardziej p o d sta w o w a substancja, z kt re j z b u d o w a n e jest p o le m e try c z
ne, m o e b y ty m , cze g o p o trz e b u je m y d o z u n ifik o w a n ia p o z o s ta y c h si?
w ie tn ie p y ta n ia , m a m n a d z ie j , e te ta k u w a a c ie ! N ie ste ty , n ie m a m y
je s z c z e o d p o w ie d z i g o d n y c h ta k d o s k o n a y c h p y ta . (P ra c u j n a d ty m . .. ) .
Je d n a k fa k t, e m o e m y p o s ta w i p y ta n ia i p o w a n ie z a s ta n a w ia si n a d
m o liw o c ia m i, k t re n a w e t d la E in ste in a b y y tr u d n e d o w y o b ra e n ia ", jest
z n a k ie m n aszego p o s t p u i w z ro s tu a m b ic ji. M a m y te ra z le p s ze p y ta n ia i b o
gatsze p o j c ia - i p o z w a la m y , e b y n a m i k ie ro w a y .

Siatka ma swoj wag

T ra d y c y jn ie to m as u w a a n o za p o d s ta w o w w a s n o m a te rii, o w n ie
p o w ta rz a ln c e c h , k t ra n a d a je s u b s ta n c jo m ic h s u b s ta n c ja ln o . D la te g o
n ie d a w n e o d k ry c ie a s tro n o m ic z n e , e S ia tk a m a s w o j w a g - e b y t, k t ry
p o s trz e g a m y ja k o p u s t p rz e s trz e , m a w s z d z ie n ie z e ro w g s to - je s t
k o ro n n y m d o w o d e m je j fiz y c z n e g o is tn ie n ia . C h o c ia o d k ry c ie to p o z o s ta je
 I
Siatka (trw a o ete ru ) 1 1 /

d ru g o p la n o w y m w tk ie m w naszej o p o w ie c i, p o w i c k ilk a s tro n na o m

w ie n ie je g o n a tu ry i w y n ik a j c y c h z n ie g o d la k o s m o lo g ii w n io s k w , p o n ie w a
m a o n o fu n d a m e n ta ln e z n a c z e n ie , a p rz y ty m je st n ie z w y k le c ie k a w e *.
P o j cie gstoci S ia tki jest w z a sa d zie r w n o w a n e e in s te in o w s k ie m u c z o
n o w i k o s m o lo g ic z n e m u , k t ry je s t w is to c ie rze c z y ty m s a m y m c o c ie m n a
e n e rg ia ". Is tn ie j w p r a w d z ie n ie w ie lk ie r n ic e w in te rp re ta c ji i ro z o e n iu
a k c e n t w , k t re w y ja n i w tra k c ie o m a w ia n ia te m a tu , ale w sz y stkie trz y p o
j c ia o d w o u j si d o Lego sa m e g o z ja w is k a fiz y c z n e g o .
W ro k u 19 1 7 E in ste in w p ro w a d z i m o d y fik a c j d o r w n a , k t re d w a lata
w c z e n ie j p rz e d s ta w i w ra m a c h o g ln e j te o rii w z g l d n o c i. S ko n ia go d o tego
k o s m o lo g ia . U w a a , e W s z e c h w ia t m a sta gsto, z a r w n o w czasie, jak
i (p o u re d n ie n iu ) w p rz e s trz e n i, p ra g n w i c uzyska ro z w i z a n ie o ta k ic h
w a s n o c ia c h . G d y je d n a k z a s to s o w a s w o je p ie rw o tn e r w n a n ia d o W sz e c h
w ia ta ja k o c a o c i, n ie p o tr a fi u z ys ka ta k ie g o w y n ik u . N ie tru d n o b y o si
z o r ie n to w a , ja k i p r o b le m je s t te g o p rz y c z y n . P rz e w id z ia g o ju N e w to n
w 1 6 9 2 ro k u w s y n n y m li c ie d o R ic h a rd a B e n tle y a :

(...) Wydaje mi, e gdyby materia naszego Soca i planet oraz caa materia Wszechwiata
bya rwnomiernie rozmieszczona na caym niebie i kada czstka odczuwaaby waciwe
sobie przyciganie grawitacyjne do wszystkich pozostaych czstek, a przy tym caa prze
strze, w ktrej materia jest rozmieszczona, byaby skoczona, to materia na zewntrz owej
przestrzeni pod w pyw em wasnej grawitacji zmierzaaby w kierunku materii znajdujcej
si w ew ntrz i w efekcie wpadaby do rodka i utworzya tam olbrzymi kulist mas.
G dyby jednak materia bya rw nom iernie rozmieszczona w nieskoczonej przestrzeni,
nigdy nie mogaby skupi si w jedn mas; chocia pewna jej cz utworzyaby jedno
skupisko masy, a inna - drugie (...)

M w i c p ro s to : g ra w ita c ja w c a y m W sz e c h w ie c ie w y w ie ra si p rz y c i
g a j c , n ie lu b i w i c , g d y c ia a p o z o s ta j ro z d z ie lo n e . P o n ie w a g ra w ita c ja
z a w s z e Stara si w s z y s tk o ra z e m s k u p i , n ie p o w in n o d la n ik o g o b y z b y t d u
y m z a s k o c z e n ie m , e n ie m o n a z n a le ro z w i z a n ia , w k t ry m W sze ch w ia t
z a c h o w u je sta gsto.

' A by um kn koniecznoci w p ro w a d za nia naraz zbyt w ie lu skom plikow anych p oj odkadam na razie na bok
om w ie n ie innego bardzo interesujcego odkrycia astronom icznego, a mianow icie ciem nej m aterii". Powrcimy
d o te g o tem atu pniej.
 118 Le k! o bytu

A b y uzyska ro z w i z a n ie , ja k ie g o p ra g n , E in ste in z m ie n i r w n a n ia . D o
k o n a je d n a k te g o w s zc z e g ln y sp o s b , ta k a b y n ie z n is z c z y ic h n a jle p s ze j
ce ch y , a m ia n o w ic ie te g o , e o p is u j g ra w ita c j w s p o s b z g o d n y z e szcze
g ln te o ri w z g l d n o c i. W z a sa d z ie is tn ie je ty lk o je d e n s p o s b d o k o n a n ia
ta k ie j p o p ra w k i. E in ste in n a z w a n o w y s k a d n ik , k t ry d o d a d o r w n a g ra
w ita c y jn y c h , c z o n e m k o s m o lo g ic z n y m ". N ie o d w o y w a si ta k n a p ra w d
d o fiz y c z n e j in te rp re ta c ji te g o w y ra z u , a le w s p c z e s n a fiz y k a p rz e d s ta w ia tak
p rz e k o n u j c in te rp re ta c j i ju za c h w il j o m w i .
P rze sa nki, k t re s k o n iy E in ste in a d o w p ro w a d z e n ia c z o n u k o s m o lo g ic z
n e g o , s z y b k o je d n a k s ta y si n ie a k tu a ln e , p o n ie w a w la ta c h d w u d z ie s ty c h
XX w ie k u z a c z y si p o ja w ia c o ra z p o w a n ie js z e d o w o d y ro z s z e rz a n ia si
W sz e c h w ia ta , g w n ie d z i k i p ra c o m E d w in a H u b b le 'a . Id e e , za s p ra w k t
rych p rz e g a p i o k a z j , b y p rz e w id z ie z ja w is k o ro zs z e rz a n ia si W s z e c h w ia ta ,
E in s te in n a z w a s w o j n a jw i k s z p o m y k " . (I n a p r a w d b y y p o m y k ,
p o n ie w a p rz e d s ta w io n y p rz e z n ie g o m o d e l W s z e c h w ia ta , n a w e t z g o d n ie
z e z m o d y fik o w a n y m i r w n a n ia m i, je s t n ie s ta b iln y . R o z w i z a n ie m je s t id e
a ln ie je d n o r o d n y ro z k a d g s to ci, a le k a d e n ie z n a c z n e n a w e t o d c h y le n ie
o d je d n o r o d n o c i p o t g u je si z u p y w e m c za s u ). T y m c z a s e m m o liw o ,
k t r z n a la z - d o d a n ie n o w e g o c z o n u d o r w n a o g ln e j te o r ii w z g l d n o c i
b e z je j n is z c z e n ia - o k a z a a si p ro ro c z a .
C zo n k o sm o lo g icz n y m ona postrzega d w o ja k o . N ic z y m r w n a n ia E = m c -
o ra z m = Ele1, s to m a te m a ty c z n ie r w n o w a n e p o s ta c ie s k a n ia j c e d o r
n y c h in te rp re ta c ji. Jedn z ty c h m o liw o c i (tak w id z ia to E in ste in ) je st tra k
to w a n ie c z o n u k o s m o lo g ic z n e g o ja k o m o d y fik a c ji p ra w a g ra w ita c ji. M o n a
te in te rp re to w a te n w y ra z ja k o w y n ik w y s t p o w a n ia w s z d z ie w p rz e s trz e n i
i p rz e z c a y czas p e w n e j staej gstoci m asy o ra z s ta e g o c i n ie n ia . P o n ie w a
z a r w n o m asa/gsto, ja k i c i n ie n ie m a j w s z d z ie ta k sam w a rto , m o
na je u w a a za c e c h y w a c iw e sa m e j p rz e s trz e n i. Tak to w y g l d a z p u n k tu
w id z e n ia S ia tki. Jeeli p rz y jm ie m y za d a n e , e p rz e s trz e m a ta k ie w a s n o c i,
i s k u p im y si w y c z n ie na g ra w ita c y jn y c h k o n s e k w e n c ja c h te g o fa k tu , d o j
d z ie m y z p o w ro te m d o p u n k tu w id z e n ia E in ste in a .
K lu c z o w a z a le n o d e c y d u j c a o fiz y c z n e j in te rp re ta c ji c z o n u k o s m o
lo g ic z n e g o w i e je g o g sto p z w y w ie r a n y m p rz e z e c i n ie n ie m p o ra z
z p r d ko ci w ia ta c. R w n a n ie to n ie m a a d n e j z w y c z a jo w e j na zw y, c h o c ia
d o b rz e byo by, g d y b y ta k o w m ia o . B d je w i c n a z yw a d o b rz e n a s tro jo n y m
 I
Siatka (trw a o ete ru ) 119

r w n a n ie m "* , p o n ie w a o p is u je , ja k p o p ra w n ie n a le y d o s tro i S iatk. D o b rz e

n a s tro jo n e r w n a n ie w y g l d a n a s t p u j c o :

p = -p /c 2 (1 )

S kd si o n o w z i o ? C o o zn a cza ?
R w n a n ie to w y g l d a n ic z y m z m u to w a n y k lo n d ru g ie g o p ra w a E insteina:
m = E /c . S y m b o l m z m ie n i si w p , a E na p (n o i je st je s zc z e z n a k ale
tr u d n o n ie z a u w a y p o d o b ie s tw a . I rz e c z y w i c ie , r w n a n ia te s z e sob
g b o k o p o w i z a n e .
D ru g ie p ra w o E in ste in a w i e e n e rg i o d iz o lo w a n e g o c ia a w s p o c z y n k u
z je g o mas (zob . ro z d z ia trz e c i o ra z d o d a te k A ). Z w i z e k te n w y n ik a ze szcze
g ln e j te o rii w z g l d n o c i, c h o n ie jest o n w id o c z n y o d ra zu , na p ie rw s z y rz u t
o k a . Tak n a p ra w d n ie p o ja w i si w p ie rw s z y m a rty k u le p o w i c o n y m te o rii
w z g l d n o c i, d o p ie r o p n ie j E instein n a p is a o d d z ie ln y te k s t na te n te m a t.
R w n ie d o b rze nastrojone r w n a n ie w yn ika ze szczeglnej te o rii w zgldnoci,
je d n a k jest konsekw encj zastosow ania jej d o je d n o ro d n e j, w yp e n iaj ce j przestrze
s u b sta n cji, a n ie d o o d iz o lo w a n e g o ciaa. N ie o d razu staje si jasne, d la cze g o
n ie z e ro w a gsto Siatki m o e b y z g o d n a ze szczegln te o ri w zg l d n o ci. A b y
z ro z u m ie te n p ro b le m , p o w r m y d o synnego skrcenia Lo re n tza -F Itzg e ra ld a ,
o k t ry m m w ili m y ju w ro zd z ia le szstym . O b s e rw a to r poru sza j cy si ze sta
p r d ko ci w id z i m ija n e o b ie k ty ja k o skr c o n e w k ie ru n k u ru ch u . M o g o b y si
w i c w y d a w a , e taki o b s e rw a to r s tw ie rd z i, i gsto Siatki jest w iksza. B yo b y
to s p rz e cz n e z s ym e tri p c h n i c ia " te o rii w zg l d n o c i, z g o d n ie z k t r p ra w a
fizyki o b o w i z u j c e u ta k ie g o o b s e rw a to ra m usz b y ta k ie sam e.
D o b rz e n astrojon e r w n a n ie w skazuje, e w yjcie m z te j sytuacji jest cinienie
to w a rz y s z c e gstoci. Z g o d n ie z r w n a n ia m i s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i
p o ru sza j cy si o b s e rw a to r za p o m o c s w o je j w agi z m ie rz y n o w gsto bdc
m ie s z a n k starej gstoci i sta re g o c i n ie n ia - ta k s a m o ja k (to m o e b a rd z ie j
z n a n y p rz y k a d ) je g o z e g a r z a re je s tru je o d c in k i czasu b d ce m ieszank starych
o d c in k w czasu i starych o d c in k w p rze s trz e n i. N o w a gsto i n o w e c in ie n ie
b d ta k ie sam e ja k stare w te d y i ty lk o w te d y , g d y stara gsto i stare c i n ie n ie
b d z e sob p o w i z a n e ta k , ja k to o p is u je d o b rz e n a s tro jo n e r w n a n ie .

W a nalogii do niem ,: Das W ohliem periene Klavier (przyp. tum .).

120 Lekko bytu

D la k o s m o lo g ii g sto ci S ia tki k lu c z o w e z n a c z e n ie m a in n y w n io s e k p y
n c y z d o b rz e n a s tro jo n e g o r w n a n ia , b lis k o z w i z a n y z o m w io n y m w a n ie
z a g a d n ie n ie m . W ro z s z e rz a j c y m si w s z e c h w ie c ie g s to k a d e g o n o r
m a ln e g o ro d z a ju m a te rii b d z ie s p a d a a , je d n a k gsto d o b rz e n a s tro jo n e j
s ia tk i p o z o s ta n ie s ta a ! Je e li m a c ie o c h o t na m a e w ic z e n ie z p o d s ta w
fiz y k i i a lg eb ry, p o n i e j p rz e d s ta w ia m c ie k a w y z w i z e k c z c y s ta o g s to
ci b e z p o re d n io z d ru g im p ra w e m E in ste in a . (Jeeli n ie , o m i c ie p o p ro s tu
n a s t p n y p a ra g ra f).
R o z w a m y p rz e s trz e o o b j to c i V w y p e n io n S iatk o g sto ci p . P rz y j
m ijm y , e p rz e s trz e ro zs z e rz ya si o 8V. Z w y k le g d y c ia o ro zs z e rz a si p o d
w p y w e m c i n ie n ia , w y k o n u je p ra c i ty m s a m y m tra c i e n e rg i . J e d n a k z n a k
m in u s w r w n a n iu na d o b rz e n a s tro jo n S ia tk d a je n a m u je m n e c i n ie n ie
p = pc b Z a te m z g o d n ie z d ru g im p ra w e m Einsteina je j masa w z ro n ie o 8V x p .
To w a n ie ty le , ile p o trz e b a , e b y w y p e n i d o d a tk o w o b j to 5 V gsto ci
p , i d z i k i te m u gsto S ia tki p o z o s ta je staa.
K ady z o m w io n y c h p rze z nas s k a d n ik w S iatki - r n o ro d n e flu k tu u j c e
p o la k w a n to w e , ko n d e n sa t Q Q , ko n d e n sa t Higgsa, k o n d e n s a t ra tu j c y u n ifik a c j ,
c z a s o p rz e s trz e n n e p o le m e try c z n e (m o e r w n ie je s t k o n d e n s a te m ? ) - je s t
d o b rz e d o s tro jo n y . W sz y stkie te w y p e n ia j c e p rze s trz e b y ty z a c h o w u j si
z g o d n ie z d o b rz e n a s tro jo n y m r w n a n ie m , p o n ie w a p rz e ja w ia j s y m e tri
p c h n i c ia " s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i.
M o n a o d d z ie ln ie z m ie rz y g sto I c i n ie n ie k o s m o s u , p o s u g u j c si
r n y m i te c h n ik a m i. G sto m a w p y w na z a k r z y w ie n ie p rz e s trz e n i, k t re
a s tro n o m o w ie m o g z m ie rz y , b a d a j c o d k s z ta c e n ie , ja k ie p o w o d u je o n o
w o b ra z a c h d a le k ic h g a la k ty k a lb o - w y k o rz y s tu j c p o t n n o w te c h n ik -
w k o s m ic z n y m m ik ro fa lo w y m p r o m ie n io w a n iu ta . D z i k i te j n o w e j te c h n ic e
d o 2 0 0 1 ro k u k ilk u g ru p o m u c z o n y c h u d a o si d o w ie 19, e w e W s z e c h
w ie c ie z n a jd u je si d u o w i c e j masy, n i m o n a w y ja n i , b io r c p o d u w a g
je d y n ie z w y k m a te ri . W y d a je si, e o k o o 7 0 % c a k o w ite j m asy je s t b a rd z o
je d n o r o d n ie ro z m ie s z c z o n e , z a r w n o w p rz e s trz e n i, ja k i cza sie .
C i n ie n ie m a w p y w na te m p o ro zszerza n ia si W sz e c h w ia ta , k t re m o n a
z m ie rz y , b a d a j c o d le g e s u p e rn o w e . Ich jasno m w i n a m , ja k d a le k o o d nas
si z n a jd u j , n a to m ia s t p rz e s u n i c ie ku c z e rw ie n i w id m ich w ia ta w ia d c z y
o p r d k o c i, z ja k si o d nas o d d a la j . P o n ie w a p r d k o w ia ta je s t staa,
o b s e rw u j c n a jd a ls z e g w ia z d y , z a g l d a m y ta k n a p r a w d w ic h p rz e s z o .
 I
Siatka (trw a o eteru) I2 1

D la te g o o b s e rw a c je s u p e rn o w y c h p o z w a la j n a m o d tw o rz y h is to ri rozszerza
n ia si W s z e c h w ia ta . W 19 9 8 ro k u d w ie d u e g ru p y o b s e rw a to r w d o n io s y,
e te m p o ro z s z e rz a n ia si W s z e c h w ia ta ro n ie . B yo to du<) n ie s p o d z ia n k ,
p o n ie w a z w y c z a jn e p rz y c i g a n ie g ra w ita c y jn e p o w in n o d z ia a ja k h a m u le c .
M u s ia d o j tu ta j d o g o s u ja k i n o w y e fe k t. N a jp ro s ts z m o liw o c i je st
p o w s z e c h n e u je m n e c i n ie n ie w z m a c n ia j c e p r d k o e ksp a n sji.
Z aczto uyw a o krelenia ciem na energia, m ajc na myli o b yd w a te odkrycia:
d o d a tk o w mas i w zrost tem pa ekspansji. C h odzio o to, eby nie sugerowa niczego
na te m a t w z g l d n y c h w a rto c i gstoci i cin ien ia . G d y b y m y p o prostu nazw ali
o b a te o d k ry c ia c z o n e m k o s m o lo g icz n y m , prze s d zilib ym y z gry, ja k ie s ich
w z g l d n e w ie lk o c i. N a jw y ra n ie j je d n a k m ie lib y m y racj. Te d w ie b a rd zo rne
w ie lk o c i - gsto m asy kosm osu i je g o c in ie n ie - m ie rz o n e za p o m o c rnych
te c h n ik , rze c z yw i cie , ja k si z d a je , s ze sob z w i z a n e relacj p = - p /c 2.
C z y a s tro n o m ic z n e o d k ry c ie , e p rze strze m a sw j c i a r i m o e s p e n ia
d o b rz e n a s tro jo n e r w n a n ie , jest w s p a n ia y m p o tw ie rd z e n ie m is tn ie n ia g b o
k ic h s tru k tu r, na k t ry c h w z n ie li m y nasze n a jle p s ze m o d e le w iata? Tak i nie.
A m w i c s zczerze , z a p e w n e p o w in ie n e m ra cze j n a p isa : uk i NIE.
P ro b le m w ty m , e z m ie rz o n a p rz e z a s tro n o m w c a k o w ita gsto je st
0 w ie le m nie jsza o d pro stych o szacow a tego, co m o n a uzyska z ja k ic h k o lw ie k
s u g e ro w a n y c h p rze z nas k o n d e n sa t w . O to proste osza co w a n ia poszczeglnych
g sto ci, w y ra o n e ja k o w ie lo k ro tn o c i gstoci z m ie rz o n e j w rze c z yw is to ci
p rz e z a s tro n o m w :
k o n d e n s a t k w a rk -a n ty k w a rk : 1 0 " ,
k o n d e n s a t n a d p rz e w o d z c y o d d z ia y w a n ia sa b e g o : 1 0 ,
k o n d e n s a t n a d p rz e w o d z c y u n ifik a c ji: 1 0 m ,
flu k tu a c je k w a n to w e b e z s u p e rs y m e trii: oo,
flu k tu a c je k w a n to w e z s u p e rs y m e tri * : 1 0 ,
m e try k a cza so p rz e s trze n i: ? (Fizyka je st w ty m p rz y p a d ku m a o p rzejrzysta
1 tr u d n o p o d a p ro s te o s z a c o w a n ie ).
G d y b y k t r e k o lw ie k z ty c h p ro s ty c h o s za c o w a b y o p o p ra w n e , e w o lu c ja
W s z e c h w ia ta p rz e b ie g a a b y z n a c z n ie s z y b c ie j, n i to o b s e rw u je m y .

* Supersym etri o m w im y dokadniej w dalszej czci ksiki, przy okazji przedstawiania zagadnienia unifikacji.
W tym miejscu wane jest jedynie, bym y zauwayli, e (tak jak zreszt i w pozostaych przypadkach) w ynika
z niej absurdalnie duy w kad do gstoci.
 1
122 Lekko b y tu

D la c z e g o rz e c z y w is ta g sto p rz e s trz e n i jest z n a c z n ie m n ie js z a ? M o e

m a m y d o c z y n ie n ia z ja k im d a le k o s i n y m s p is k ie m w y m ie n io n y c h p rz e d
c h w il , a m o e i in n y c h c z y n n ik w - z ty m e n ie k t re m u s z w n o s i u je m n y
w k a d - k t ry p o w o d u je , i w y p a d k o w a w a rto je s t d u o m n ie js z a o d p o je
d y n c z y c h w k a d w p o s z c z e g ln y c h e le m e n t w . M o e w n a szym r o z u m ie n iu
te g o , ja k g ra w ita c ja re a g u je na gsto S ia tk i, tk w i jaka b rz e m ie n n a w s k u tk i
luka? A m o e i je d n o , i d ru g ie ? N ie w ie m y .
P rzed o d k ry c ie m c ie m n e j e n e rg ii w i k s z o fiz y k w te o re ty k w , p a trz c
na o lb rz y m i ro z z ie w m i d z y p ro s ty m i o s z a c o w a n ia m i gstoci p rze s trz e n i a rz e
c z y w is to c i , m ia a n a d z ie j , e ja k ie g e n ia ln e s p o s trz e e n ie p o z w o li p o z n a
p o w d , d la k t re g o p ra w d z iw o d p o w ie d z i je s t w a rto z e ro . S tw ie rd z e n ie
F e y n m a n a - p o n ie w a n ic z e g o ta m n ie m a - b y o n a jle p s z , a p rz y n a jm n ie j
n a jz a b a w n ie js z p r b w y ja n ie n ia , ja k d o t d u s y s z a e m . Jeeli p o p ra w n
o d p o w ie d z i n ie jest w a rto z e ro , b d z ie m y p o trz e b o w a n o w y c h id e i. (W ci
is tn ie je lo g ic z n a m o liw o , e c a k o w ita gsto w y n o s i z e ro a lb o e W s z e c h
w ia t b a rd z o w o ln o d o te j w a rto c i z m ie rz a ).
O b e c n ie p o w s z e c h n ie u w a a s i , e na w y p a d k o w w a rto g s to c i
s k a d a si w ie le r n y c h k o n d e n s a t w ; n ie k t r e w n o s z w k a d d o d a tn i,
a in n e u je m n y 20. J e d y n ie w p r z y p a d k u , g d y w k a d y te z n o s z si n ie m a l
d o s k o n a le , u z y s k u je m y p o w o li e w o lu u j c y w s z e c h w ia t, n a ty le p rz y ja z n y ,
b y m g z o s ta z a o b s e rw o w a n y . O b s e rw o w a ln y w s z e c h w ia t m u s i z a p e w n i
s w o im p o te n c ja ln y m o b s e rw a to ro m w y s ta rc z a j c o d u g i o k re s s p o k o ju , a b y
z d y li w y e w o lu o w a . D la te g o w a n ie ( w e d u g te j h ip o te z y ) o b s e rw u je m y
n ie p r a w d o p o d o b n ie m a c a k o w it gsto S ia tk i, p o n ie w a g d y b y b y a o n a
z n a c z n ie w i k s z a , n ie b y o b y tu n ik o g o z d o ln e g o d o p r o w a d z e n ia b a d a .
M o e i ta k je s t, a le z id e i te j tr u d n o w y s n u ja k ie p r e c y z y jn e p r z e w id y w a
n ia , c z y te w in n y s p o s b j s p ra w d z i . C z a s a m i d z i k i g ro m a d z e n iu w ie lu
d a n y c h u d a je si n a m z m ie n i n ie p e w n o w d o k a d n o - na p r z y k a d
w p rz y p a d k u ta b lic a k tu a ria ln y c h c z y s to s o w a n ia m e c h a n ik i k w a n to w e j. G d y
je d n a k c h o d z i o W s z e c h w ia t, m u s im y s o b ie ra d z i , m a j c d o s t p d o z b io r u
d a n y c h o lic z e b n o c i je d e n .
Tak c zy in a c z e j, w ty m je d n y m W s z e c h w ie c ie , k t re m u si p rz y jrz e li m y ,
S ia tk a m a s w o j w a g . N a szc z c ie d o w y c i g n i c ia te g o w n io s k u je d e n
w s z e c h w ia t w ysta rc za .
 Siatka (trw a o eteru) 123

Podsumowanie

N a p o c z tk u r o z d z ia u p rz e d s ta w ie m k lu c z o w e w a s n o c i S ia tk i, o w e j
p ra s u b s ta n c ji le c e j u p o d s ta w fiz y c z n e j rz e c z yw is to ci:
S iatka w y p e n ia p rz e s trz e i czas.
K a d y fra g m e n t S iatki - k a d y e le m e n t c za s o p rze strze n i - m a ta k ie sam e
p o d s ta w o w e w a s n o c i.
W Siatce a buzuje od k w a n to w e j aktywnoci. A ktyw no kwantow a ma pew ne
c e c h y szczeglne. Jest sp o n ta n iczn a i n ie p rze w id y w a ln a . Poza ty m pr b a zaobser
w o w a n ia k w a n to w e j a k ty w n o c i m usi si w i za z je j za k c e n ie m .
S iatka z a w ie ra r w n ie trw a e , m a te ria ln e s k a d n ik i. K osm os je s t w ie lo
w a rs tw o w y m , w ie lo k o lo r o w y m n a d p rz e w o d n ik ie m .
S ia tk a z a w ie ra p o le m e try c z n e n a d a j c e c z a s o p rz e s trz e n i s z ty w n o
i w y w o u j c e g ra w ita c j .
S ia tka m a s w o j w a g i w s z d z ie ta k sam gsto.
M a m n a d z ie j , e p o ta k ie j k a m p a n ii re k la m o w e j d a c ie si p rz e k o n a !
Rozdzia 9
Liczenie materii

G ra b it w tw o rz y na sze byty.

John W h e e le r m ia d a r p rz e k a z y w a n ia g b o k ic h p ra w d za p o m o c c h w y t
liw y c h p o w ie d z o n e k . C z a rn a d z iu ra " to c h y b a n a jb a rd z ie j z n a n e w y m y lo n e
p rze z n ie go o k re le n ie , ale m o im u lu b io n y m p o w ie d z e n ie m jest: z b itu b y t". Te
trz y so w a s in s p iru j c y m id e a e m d la n a u k te o re ty c z n y c h . S ta ra m y si z n a le
s tru k tu ry m a te m a ty c z n e d o s k o n a le o d z w ie rc ie d la j c e rz e c z y w is to , ta k e b y
n ie u m k n im a d e n is to tn y a s p e kt. R o z w i z u j c r w n a n ia , d o w ia d u je m y si,
c o is tn ie je i ja k si to z a c h o w u je . T w o rz c ta k ie o d w z o r o w a n ie , u m ie s z c z a m y
rze c z y w is to w fo rm ie , k t r p o tr a fim y si p o s u g iw a za p o m o c ro z u m u .
W y z n a w c y filo z o fic z n e g o re a liz m u tw ie rd z , e m a te ria m a p o d s ta w o w e
z n a c z e n ie - m z g (u m ys) je s t m a te ria ln y , a p o j c ia p o w s ta j w a n ie w m
z g u . Id e a lic i u trz y m u j , e to p o j c ia m a j z a s a d n ic z e z n a c z e n ie - m z g jest
u rz d z e n ie m p o j c io w y m i ta k ie w a n ie u rz d z e n ia s tw a rz a j m a te ri . Slogan
z b itu b y t" m w i, e n ie m u s im y w y b ie ra je d n e j z ty c h d w c h a lte rn a ty w .
O b ie m og b y je d n o c z e n ie p ra w d z iw e . O p is u j to s a m o , p o s u g u j si je
d y n ie o d m ie n n y m j z y k ie m .
N a jw y s z y m w y z w a n ie m d la p o tw ie r d z e n ia p r a w d z iw o c i fra z y z b itu
b y t" jest o d k ry c ie s tru k tu r m a te m a ty c z n y c h o d z w ie rc ie d la j c y c h w ia d o m o
i e la s ty c z n in te lig e n c j - m w i c k r tk o , z a p ro je k to w a n ie m y l c y c h k o m
p u te r w . N ie u d a o si te g o o s i g n i w c i trw a j spory, c z y je st to w o g le
m o liw e * .
W ty m ro z d z ia le o p is z n a jb a rd z ie j im p o n u j c y p rz y k a d p o tw ie r d z e n ia
p ra w d z iw o c i s lo g a n u z b itu b y t" , k t r y u d a o si z re a liz o w a . A lg o ry tm y

Oczywicie, e tak.
 L ic z e n ie m a te rii
I 125

O C D p o z w a la j z a p ro g ra m o w a k o m p u te r y ta k, b y p r o d u k o w a y m a s o w o
p ro to n y , n e u tro n y i c a e z o o c z ste k p o d a tn y c h na o d d z ia y w a n ie siln e . Z a
p ra w d , z b itu b y t!
W ra m ach p re m ii u zysku je m y za k o le jn y w h e e le ry z m : m as bez m asy". Jak
p o k a z a y d o w ia d c z e n ia , k t re o m a w ia li m y w ro z d z ia le szstym , e le m e n ta m i
s k a d o w y m i p r o to n w i n e u tr o n w s c a k o w ic ie b e z m a s o w e g lu o n y i n ie m a l
p o z b a w io n e m asy k w a rk i. (K w a rk i, o k t ry c h tu m o w a - u o ra z d - w a m n ie j
w i c e j 1% te g o c o tw o r z o n e p rz e z n ie p ro to n y ).
W la b o ra to riu m w B ro o k h a v e n na Lo n g island i w k ilk u in n y c h o ro d ka ch
na c a ym w ie cie istniej specjalne pom ieszczenia, d o ktrych rzadko kto w ch o d zi.
W y d a je si, e n ic takie g o si w n ic h nie d zie je , n ic si ta m n ie rusza, a je d y n y m
d w i k ie m jest a g o d n y szum w e n ty la to r w utrzym ujcych sta te m p e ra tu r i nisk
w ilg o tn o . W p o m ie s z cz e n ia c h tych p ra cu je o k o o 1 0 p ro to n w i n e u tro n w .
U o o n o je w setkach k o m p u te r w r w n o le g le re a lizuj cych p o w ie rz o n e im za
d a n ia . Z e s p te n m k n ie z p r d k o c ia m i w y ra a n y m i w te ra flo p a c h , to zn a czy
1 0 '- - b ilio n a c h - o p e ra c ji z m ie n n o p rz e c in k o w y c h na s e ku n d . P o z w o lili m y
im ta k p ra c o w a p rze z cae m iesice - 1CF sekund. W k o cu u d a o si osign
to, c o p o je d y n c z y p ro to n ustala c o 1 0 -M sekundy, czyli d o szy d o tego, ja ki jest
n a jle p s z y s posb ro zm ie sz c ze n ia p l k w a rk o w y c h i g lu o n o w y c h g w a ra n tu j cy
z a d o w o le n ie S iatki i uzyskanie sta b iln e j r w n o w a g i.
D la c z e g o jest to ta k ie tru d n e ?
B o S iatka je s t w y m a g a j c p a n i .
M w i c d o k a d n ie j, je s t s k o m p lik o w a n a . Targaj ni r n e n a stro je i b y w a
p o ry w c z a .
M e c h a n ik a k w a n to w a o p e r u je fu n k c ja m i fa lo w y m i o d z w ie r c ie d la j c y
m i je d n o c z e n ie w ie le m o liw y c h k o n fig u ra c ji p l, je d n a k nasze kla sy c zn e
k o m p u te r y - 1 m o g w y k o n y w a : w d a n y m m o m e n c ie ty lk o je d n o p e ra c j .
A b y o d tw o r z y o d d z ia y w a n ia w ie lu k o n fig u ra c ji, k t re w k w a n to w y m o p is ie
s o b e c n e je d n o c z e n ie , k o m p u te r ta k i m u si:
1. lic z y p rz e z d u g i czas w c e lu w y tw o rz e n ia ty c h k o n fig u ra c ji,
2. z a p is a je,
3. z e s ta w i s w o je z a m ie rz c h e w s p o m n ie n ia z o b e c n z a w a rto c i p a
m i c i.
P o d s u m o w u j c , d y s p o n u je m y ro d k a m i n ie a d e k w a tn y m i d o ce l w , ja k ie
p rz e d sob po s ta w ili m y . G d y p o ja w i si k o m p u te ry k w a n to w e '-, jeli w o g le
 I
126 Lekko b y tu

d o te g o d o jd z ie , b d z ie m y b y m o e w le p s ze j s y tu a c ji. C o w i c e j, w ie lk o c i,
k t re p r b u je m y o b lic z y - o b s e rw o w a n e p rz e z nas c z s tk i - s n ie w ie lk im i
z m a rs z c z k a m i na w z b u rz o n y m m o rz u flu k tu u j c e j S ia tk i. By za p o m o c m e to d
n u m e ry c z n y c h o d n a le te c z stki, m u s im y w y m o d e lo w a cae m o rz e , a p o te m
p o s z u k iw a n ie w ie lk ic h z a b u rz e .

Skadanie modeli w trzydziestu dwch wymiarach

G d y b y te m m a ty m c h o p c e m , lu b ie m s k a d a - i ro z k a d a na cz ci -
p la s tik o w e m o d e le ra k ie t. M o d e le te n ie m o g y o c z y w i c ie w y n ie sa te lity,
n ie m w i c ju o z a w ie z ie n iu k o g o k o lw ie k na K siyc, ale m o g e m je trz y m a
w d o n i, b a w i si n im i i p o m a g a y m i p u szcza w o d z e fa n ta z ji. B yy w y k o n a n e
w ie rn ie , w o d p o w ie d n ie j skali, z p la s tik o w fig u rk c z o w ie k a w le j sa m e j skali,
m o g e m w i c u z m y s o w i s o b ie , ja k ie j s w ie lk o c i, d o w ie d z ie si, c z y m si
r n i m y liw ie c p rz e c h w y tu j c y o d ra k ie ty n o n e j, i p o z n a n a jw a n ie js z e
p o j c ia , ta k ie ja k c i a r u y te c z n y c z y c z o n y ra k ie ty . M o d e le d o s k a d a n ia
m o g w ie tn ie b a w i i u c zy .
P o d o b n ie g d y p r b u je si z ro z u m ie s k o m p lik o w a n e p o j c ia lu b r w n a
n ia , d o b rz e je s t m ie p o d r k o d p o w ie d n ie m o d e le . D o b ry m o d e l o d d a je
p e w ie n a s p e k t rz e c z y w is to c i, a le je s t je d n o c z e n ie na ty le m a y, e m o e m y
o b j go u m y s e m .
W d a ls ze j cz ci ro z d z ia u p rz e d s ta w i m o d e l k w a n to w e j rz e c z y w is to c i.
W m o d e lu ty m d o k o n a n o d a le k o id c y c h u p ro s z c z e , ale m yl , e je st na ty le
in try g u j c y , i p o z w o li na w y o b ra e n ie s o b ie p rz e p a s tn e j g b i k w a n to w e j rz e
c z y w is to c i. C e le m te g o w ic z e n ia je s t u z m y s o w ie n ie s o b ie , e rze c z y w is to
k w a n to w a je s t N A P R A W D O L B R Z Y M IA * . S k o n s tru u je m y m o d e l o p is u j c y
y c ie to w a rz y s k ie s p in w z a le d w ie p i c iu cz s te k i p rz e k o n a m y si, e to c z y
si o n o w p rz e s trz e n i o trz y d z ie s tu d w c h w y m ia ra c h .
Z a c z n ijm y o d je d n e j c z stki k w a n to w e j o b d a rz o n e j m in im a ln je d n o s tk
s p in u . P o m i m y w s z y s tk ie je j p o z o s ta e w a s n o c i. Taki o b ie k t n a z y w a si
k w a n to w y m b ite m , w s k r c ie k u b ite m - o d a n g . q u b it = u a n tu m b it. (U w a g a
d la z n a w c w te m a tu : z im n y e le k tro n u w i z io n y w o k re lo n y m s ta n ie p r z e
s trz e n n y m , p o w ie d z m y p rz e z o d p o w ie d n ie p o la e le k try c z n e , je s t w is to c ie

Jeeli wolicie pom in przyprawiajce o zaw rt g o w y szczegy i jestecie g o to w i uwierzy mi na sow o, moecie
od razu przej do podrozdziau W ielkie obliczanie".
 L ic z e n ie m a te rii
I 127

k u b ite m ). S pin k u b itu m o e b y s k ie ro w a n y w r n e s tro n y. N a o z n a c z e n ie

s ta n u , w k t ry m s p in k u b itu jest p o n a d w sze lk w tp liw o s k ie ro w a n y w gr,
b d z ie m y u y w a s y m b o lu :

IT )

n a to m ia s t stan, w k t ry m s p in te n je st s k ie ro w a n y b e z w tp ie n ia w d ,
b d z ie m y z a p is y w a ja k o :

II)

K li b it m o e z n a jd o w a si r w n ie w sta n ie , w k t ry m je g o spin jest s k ie

r o w a n y w b o k , i w a n ie w te d y z a c z y n a si caa z a b a w a . To w ty m m ie jsc u
na p ie rw s z y p la n w y s u w a si d z iw a c z n o m e c h a n ik i k w a n to w e j.
Stany, w k t ry c h sp in je s t s k ie ro w a n y w b o k , n ie s n o w y m i, n ie z a le n y m i
s ta n a m i. S o n e , ta k s a m o ja k w s z y s tk ie p o z o s ta e s ta n y k u b itu , z o e n ie m
z d e fin io w a n y c h ju s ta n w | f ) o ra z | J,).
N a p rz y k a d stan, w k t ry m sp in je st s k ie ro w a n y na w sc h d , m o n a zapisa
n a s t p u j c o :

H ) = 4 lT > ^ ll>

Stan, w ktrym spin jest ponad wszelk w tpliw o skierowany na w schd, stanowi
r w n m ieszank k ie ru n k w p n o c n e g o i p o u d n io w e g o . Jeeli p rze p ro w a d z im y
p o m ia r te go spinu w k ie ru n k u p o z io m y m , zawsze uzyskam y o d p o w ie d , e jest on
s k ie ro w a n y na w sc h d . Jeeli je d n a k z m ie rz y m y go w kie ru n ku p io n o w y m , istnieje
je d n a k o w e p ra w d o p o d o b ie s tw o , e p o m ia r da w y n ik p n o c " lu b p o u d n ie ".
W a n ie o ty m m w i n a m o w o d z iw n e r w n a n ie . D o k a d n ie rzecz biorc, zasada
obliczania praw dopodobiestw a uzyskania konkretnego w yniku (gra lub dl) w trakcie
p o m ia ru spinu w k ie ru n k u p io n o w y m gosi, e naley podnie d o kw a d ra tu liczb,
przez ktr jest p o m n o o n y d a n y stan. W naszym przykadzie stan spinu skierowanego
w gr m n o y m y przez 1 /V , w i c p ra w d o p o d o b ie s tw o , e w trakcie p o m ia ru
s tw ie rd zim y, i spin jest s kie ro w a n y w gr, w ynosi (1 /V 2 )J = 1/2.
P rzykad te n ilu stru je w m in ia tu ro w e j fo rm ie , ja kie e le m e n ty w ch o d z w skad
o p is u u k a d u fiz y c z n e g o w te o rii k w a n to w e j. Stan u k a d u o kre la je g o fu n k c ja
 I
128 Lei ko bytu

fa lo w a . W a n ie m ie li m y o k a z j z o b a c z y fu n k c je fa lo w e trz e c h k o n k re tn y c h
s ta n w . F u n kcj fa lo w tw o r z y z b i r lic z b , p rz e z k t re n a le y p o m n o y ka d
m o liw k o n fig u ra c j o p is y w a n e g o o b ie k tu . (L ic z b a ta m o e b y r w n a z e ru ,
g d y b y m y w i c b y li fo rm a lis ta m i, m o g lib y m y n a p is a : 1 1 ) = H T ) + 0 1? ))
L ic z b , p rz e z k t r m n o y m y ja k k o n fig u ra c j , n a z y w a m y a m p litu d p r a w
d o p o d o b ie s tw a te j k o n fig u ra c ji. K w a d ra t a m p litu d y p ra w d o p o d o b ie s tw a jest
p r a w d o p o d o b ie s tw e m z a o b s e rw o w a n ia d a n e j k o n fig u ra c ji.
A ja k w y g l d a fu n k c ja s ta n u , w k t ry m s p in s k ie ro w a n y je s t na z a c h d ?
Z u w a g i na s y m e tri r w n ie p o w in n a o n a m ie ta k ie sa m e p r a w d o p o d o b ie
stw a z a o b s e rw o w a n ia s p in u s k ie ro w a n e g o w d i w g r . O t o o n a :

\ ^ n > - j = 2 u>

P ojaw iajcy si w r w n a n iu z n a k m in u s n ie w p y w a na p ra w d o p o d o b ie s tw a ,
p o n ie w a o b lic z a m y je p rze z p o d n ie s ie n ie lic z b d o k w a d ra tu , je li p o r w n a m y
fu n k c j spinu s kie ro w a n e g o na w sc h d ze s p ine m skie ro w a n ym na z a ch d , s tw ie r
dzim y, e p ra w d o p o d o b ie s tw a s ta k ie sam e, ale a m p litu d y p ra w d o p o d o b ie s tw
- r n e. (Za c h w il , g d y p rz e a n a liz u je m y k ilk a s p in w je d n o c ze n ie , p rz e k o n a m y
si, e z tego z n a ku m in u s w y n ik a j p e w n e ko n se k w e n c je ).
R o z w a m y te ra z d w a k u b ity . B y u z y s k a s ta n , w k t r y m o b y d w a s p in y
w s k a z u j na w s c h d , m n o y m y p rz e z s ie b ie d w ie k o p ie r w n a n ia s p in u s k ie
ro w a n e g o na w s c h d i o trz y m u je m y :

l - * - > = l T T > + i I H ) + i U t > + ^ IU>

P ra w d o p o d o b ie s tw o , e w cza sie p o m ia ru s tw ie rd z im y , i o b y d w a s p in y
s s k ie ro w a n e d o g ry, w y n o s i (1 /2 ) J = 1 /4 i je s t o n o ta k ie s a m o ja k p r a w
d o p o d o b ie s tw o s tw ie rd z e n ia , e p ie rw s z y je s t s k ie ro w a n y d o gry, a d ru g i
w d , i ta k d a le j. P o d o b n ie , g d y o b y d w a s p in y s s k ie ro w a n e na z a c h d ,
o trz y m u je m y :

">= 2 I T i > ~ 2 \ U ) ~ i IIT>+ -2 I U >

I ta k ja k w c z e n ie j, w s z y s tk ie p r a w d o p o d o b ie s tw a z m ie rz e n ia r n y c h
k o m b in a c ji d w c h k ie ru n k w s ta k ie sam e.
 L ic z e n ie m a te rii 129

Ju w p rz y p a d k u ty c h d w c h k u b it w m o e m y z a u w a y d o s y p o k r tn e
z a c h o w a n ie . (F izycy o k re la j je m ia n e m s p l ta n ia k w a n to w e g o ). R o z w a m y
d w a stany, k t re m o e m y uzyska, cz c par s p in w s kie ro w a n y c h na z a ch d
z p a r s k ie ro w a n na w s c h d :

!- > _ > ) + _ L ( i'] ') + 2 = u d

W k a d y m z ty c h s ta n w z w y ra e n ia p o le w e j s tro n ie z n a k u r w n o c i
w y n ik a , e je e li z m ie rz y m y s p in y w k ie ru n k u p o z io m y m , s tw ie rd z im y , i o b y
d w a s s k ie ro w a n e a lb o na z a c h d , a lb o na w s c h d . K ada z ty c h m o liw o c i
m o e z a j z p ra w d o p o d o b ie s tw e m 1 /2 . N ig d y n ie o d k ry je m y , e je d e n spin
w s k a z u je na w s c h d , a d ru g i na z a c h d . Jeeli z a te m c h o d z i o p o m ia ry w k ie
r u n k u p o z io m y m , o b y d w a s ta n y w y g l d a j ta k s a m o . To ta k , ja k g d y b y m y
w ie d z ie li, e m a m y d w ie d o b ra n e d o p a ry s k a rp e tk i, n ie w ie d z ie lib y m y ty lk o ,
ja k ie g o s k o lo ru : cza rn e c zy b ia e . To w sz y stko m o e m y w y c z y ta z w y ra e n ia
p o le w e j s tro n ie r w n a .
P ra w a s tro n a m w i o ty m , c o si sta n ie , g d y w p rz y p a d k u ty c h s a m ych
s ta n w z m ie rz y m y o b y d w a s p in y w k ie ru n k u p io n o w y m . Teraz w y n ik i s in n e .
W p rz y p a d k u p ie rw s z e g o sta n u o b y d w a s p in y b d s k ie ro w a n e a lb o w g
r, a lb o w d - k a d a z ty c h s y tu a c ji m o e za j z p ra w d o p o d o b ie s tw e m
1 /2 . P o p rz e d n io (w p o p rz e d n im a k a p ic ie !) d ru g i stan w y g l d a ta k sa m o ja k
p ie rw szy. Teraz, o g l d a n y z in n e j p e rsp e ktyw y, jest z u p e n ie inny. W p rzy p a d ku
d ru g ie g o sta n u n ig d y n ie s tw ie rd z im y , e o b y d w a s p in y s z w r c o n e w ty m
s a m y m k ie ru n k u p io n o w y m ; je e li je d e n z n ic h b d z ie s k ie ro w a n y w gr,
d ru g i b d z ie z w r c o n y w d .
D o w o ln y z ty c h s ta n w z d e n e rw o w a b y E insteina, P o d o lsk ie g o i Rosena,
p o n ie w a s o n e w s p a n ia y m p rz y k a d e m s y n n e g o p a ra d o k s u EPR ;. Jeeli
z m ie r z y m y sp in p ie rw s z e g o k u b itu , b d z ie m y w ie d z ie li, ja k i u z ys ka m y w y n ik
p o z m ie r z e n iu d ru g ie g o , n a w e t w s y tu a c ji g d y b y o b a k u b ity b y y o d s ie b ie
fiz y c z n ie z n a c z n ie o d d a lo n e . N a p ie rw s z y rz u t o k a w y d a je si, e to p rz e ra
a j c e d z ia a n ie na o d le g o ", ja k n a z y w a je E in ste in , u m o liw ia p rze s ya n ie
 I f _ _
13 0 I l Lekko b y tu ]

in fo rm a c ji (p ie rw s zy s p in p o w ia d a m ia d ru g i, w k t ry m k ie ru n k u m a si u sta w i)
z prd ko ci w i ksz o d p r d ko ci w iata. O k a z u je si to je d n a k ilu z j , p o n ie w a
a b y o b y d w a k u b ity z n a la z y si w o k re lo n y m s ta n ie , m u sz na p o c z tk u b y
b lis k o s ie b ie . P n ie j m o e m y je o d s ie b ie o d d a li , a le je e li k u b ity n ie m o g
p o ru sza si szybciej o d w ia ta , r w n ie a d n a w ia d o m o , k t r ze sob nios,
n ie m o e z o sta p rze s a n a z p r d k o c i w i k s z o d p r d k o c i w ia ta .
Uoglniajc, aby skonstruowa wszystkie m oliw e stany dw ch kubitw , doda
jem y do siebie cztery m oliw oci I TT), \W , l i t ) , I ) i kad z nich m noym y
przez oddzieln liczb. tym samym zdefiniow alim y czte ro w ym ia ro w przestrze
- m o e m y o d m ie rz a o d le g o ci w c zte re c h r n y c h k ie ru n k a c h *.
O p is u j c m o liw e s ta n y p i c iu k u b it w , u w z g l d n ia m y m o liw o c i
g r a /d d la k a d e g o z n ic h (na p r z y k a d : l i i ) lu b l i i ) ) . M a m y
2 x 2 x 2 x 2 x 2 = 3 2 ta k ic h m o liw o c i i o g ln y sta n m o e z a w ie r a
je w s z y s tk ie , k a d p o m n o o n p rz e z o d p o w ie d n i lic z b . W te n s p o s b
d o s ta li m y d o r k trz y d z ie s to d w u w y m ia ro w y m o d e l- 1. To d o p ie r o m o d e l!

Demon Laplace'a kontra chaos Siatki

P i c io to m o w e a rc y d z ie o P ie rre -S im o n a L a p la c e 'a - M c a n iq u e c le s te
- u k a z y w a o si w c z cia ch w la ta ch 1 7 9 9 - 1 8 2 5 . D z i k i n ie m u a s tro n o m ia
m a te m a ty c z n a , o p a rta na z a sa d a c h N e w to n a , w z n io s a si n a n o w y p o z io m
e le g a n c ji i d o k a d n o c i. L a p la ce b y p o d ta k d u y m w ra e n ie m d o k a d n o c i,
z jak u d a o m u si w y lic z y ru ch y c ia n ie b ie s kich , e p uszczajc w o d z e fa n ta z ji,
z a s ta n a w ia si, c o m g b y o si g n d e m o n o b lic z e n io w y p o s ia d a j c y p e n
w ie d z . D o s z e d d o w n io s k u , e d e m o n ta k i za p o m o c r a c h u n k w m g b y
p rz e w id z ie p rzy s zo lu b o d tw o rz y p rze s zo :

Inteligencja, ktra w danym momencie znaaby wszystkie siy rzdzce natur i pooenie
tworzcych j bytw, gdyby miaa odpowiednio due rozmiary, lak by moga podda te dane
analizie, i gdyby potrafia uchwyci w tym samym wzorze ruchy zarwno najwikszych cia
Wszechwiata, jak i najlejszych a to m w -d la takiej istoty nie istniaaby adna niepewno,
a przyszo, tak samo jak przeszo, byaby niczym otwarta ksiga przed jej oczyma.

Aby unikn e w entualnego nieporozum ienia, zauwamy, e przy takim podejciu pnoc i p o u d nie licz si jako
jeden kierunek - odm ierzenie jednego kilom etra na pou d nie jest rw noznaczne o dm ierzeniu m in us je dn e go
kilom etra na pnoc.
 L ic z e n ie m a te rii 131

L a p la c e m ia t o c z y w i c ie na m y li W s z e c h w ia t o p a rty na n e w to n o w s k ie j
m e c h a n ic e . C zy je g o d e m o n jest d z isia j w c i re a listyczn y? C zy p e n a w ie d z a
n a te m a t s ta n u o b e c n e g o i n ie o g ra n ic z o n e u m ie j tn o c i p rz e p ro w a d z a n ia
o b lic z e m a te m a ty c z n y c h m o g y b y z re d u k o w a p rze szo i p rzyszo d o o d -
p o w ie d n ic h r a c h u n k w ?
C h a o s S iatki p o k o n u je d e m o n a L a p la c e 'a .
P rz y jrz y jm y si n a jp ie rw p ro b le m o w i, k t re m u d e m o n L a p la c e 'a m usi sta
w i c z o a . L a p la c e u w a a , e o k re le n ie p o o e n ia i p r d k o c i ka d e g o a to m u
na w ie c ie je s t r w n o z n a c z n e z o k re le n ie m w ia ta . N ic p o za ty m n ie m u s im y
w ie d z ie . S d z i le , e fizy k a d a je n a m r w n a n ia cz ce p e n y z b i r p o o e
i p r d k o c i w je d n y m m o m e n c ie z o d p o w ia d a j c y m i im z b io ra m i w c h w ili
p n ie js z e j (lu b w c z e n ie js z e j). G d y b y m y z a te m z n a li stan w ia ta w c h w ili
m o g lib y m y o b lic z y je g o stan w d o w o ln y m in n y m czasie i,.
W r a z z p o w s ta n ie m w s p c z e s n e j te o r ii k w a n to w e j w ia t stal si d u o
w i k s z y , n i L a p la c e m g s o b ie w y o b ra a . N asz m o d e l o b e jm o w a je d y n ie
gar k u b it w * , ale i ta k w y z n a c z a trz y d z ie s to d w u w y m ia ro w y w iat. K w a n to w a
S ia tk a , b d c a u c ie le n ie n ie m n a sze g o n a jg b s ze g o z ro z u m ie n ia rz e c z y w i
s to c i, w y m a g a , e b y w k a d y m p u n k c ie czasu i p rz e s trz e n i z n a jd o w a o si
w ie le k u b it w . K u b ity w d a n y m p u n k c ie o p is u j r n e z ja w is k a , k t re m og
si w n im w y d a rz y . Jeden z n ic h na p rz y k a d o p is u je p r a w d o p o d o b ie s tw o
z a o b s e rw o w a n ia e le k tro n u z e s p in e m s k ie ro w a n y m w g r a lb o w d l, in n y
- p r a w d o p o d o b ie s tw o z a o b s e rw o w a n ia a n ty e le k tro n u ze s p in e m z w r c o
n y m w g r lu b w d , je szcze in n y - p r a w d o p o d o b ie s tw o z a o b s e rw o w a n ia
c z e rw o n e g o k w a rk a u z e s p in e m s k ie ro w a n y m w g r lu b w d . .. K o le jn e
o p is u j m o liw e w y n ik i z a o b s e rw o w a n ia fo to n w , g lu o n w lu b in n y ch czstek.
D o d a tk o w o , je e li p rze s trz e i czas s c i g e - ja k z d u y m su kce se m z a k a
d a j o b e c n e p ra w a fiz y k i - to lic z b a p u n k t w c za s o p rz e s trz e n i jest w y s o c e
n ie s k o c z o n a 25.
w ia t n ie o p ie ra si ju na a to m a c h is tn ie j c y c h w p u s tc e i ty m sa m y m
stan w ia ta n ie jest ju o k re lo n y p rze z p o o e n ia i p r d k o c i o lb rz y m ie j lic z b y
a to m w . w ia t jest o g ro m n , z w ie lo k ro tn io n n ie s ko c z o n o c i k u b it w , kt r
w a n ie o p is a li m y . A b y o p is a je g o stan, m u s im y p rz y p is a lic z b - a m p litu d
p ra w d o p o d o b ie s tw a - k a d e j m o liw e j k o n fig u ra c ji k u b it w . W p rz y p a d k u

Po jednym na kady palec dtoni.

 I
132 C Lekk > b y tu

naszego m o d e lu o b e jm u j c e g o p i k u b it w p rz e k o n a li m y si, e m o liw e

s ta n y w y p e n ia j tr z y d z ie s to d w u w y m ia ro w p rz e s trz e . P rz e strze , k t r n a
le y si p o s u y d o o p is u s ta n u S ia tk i s ta n o w i c e j nasz w ia t, w p ro w a d z a
n ie s k o c z e n ie w ie le n ie s k o c z o n o c i.
G o o g o l jest liczb r w n I O "10 - to znaczy, je d y n c e z e stu z e ra m i. M y la n o ,
e jest to n ie d o rz e c z n ie d u a lic z b a . G o o g o l je s t na p rz y k a d w i k s z y o d lic z b y
a to m w w o b s e rw o w a ln y m W s z e c h w ie c ie . Je d n a k n a w e t jeli z a s t p im y ca
p rz e s trz e sia tk w y z n a c z a j c je d y n ie d z ie s i p u n k t w w k a d y m k ie ru n k u
i w k a d y m z je j w z w u m ie c im y je d e n k u b it, lic z b a w y m ia r w k w a n to w o -
m e c h a n ic z n e j w e rs ji ta k ie g o s c h e m a ty c z n e g o m o d e lu w ia ta b d z ie d u o
w i k s z a o d g o o g o la . B d z ie to ta k n a p ra w d p rz e s trz e o lic z b ie w y m ia r w
p rz e k ra c z a j c e j g o o g o l g o o g o li.
P ierw sza cz z a d a n ia p o s ta w io n e g o p rz e d d e m o n e m p o z n a n ie p o o
e n ia b y t w tw o rz c y c h " w ia t - s ta n o w i w i c n ie la d a o rz e c h d o z g ry z ie n ia .
By p o z n a stan w ia ta , m u si o n z lo k a liz o w a o k re lo n y p u n k t w N A P R A W D
O L B R Z Y M IE J p rz e s trz e n i. W p o r w n a n iu z ty m z n a le z ie n ie igty w sto g u siana
to b a h o s tk a .
Tak n a p ra w d sp ra w y p rzy b ie ra j jeszcze gorszy o b r t. M w ili m y ju o sp o n
ta n icz n e j a kty w n o c i S iatki. P eno w n ie j k w a n to w y c h flu k tu a c ji, c zy li w irtu a ln y c h
czstek. O b ra z ta ki jest p rz y b li o n y m , n ie fo rm a ln y m o p is e m rze czyw isto ci, ktr
te ra z p o tra fim y w y ra z i d o k a d n ie j. M w i c , e w S iatce d o c h o d z i d o s p o n ta
n ic z n e j a k ty w n o c i, m a m y na m yli to , i je j stan n ie jest prosty. Jeli p o p a trz y m y
z d u ro zd z ie lc zo c i w p rze s trz e n i i czasie na to , c o si d z ie je w b y c ie , k t ry
z w ie m y pust p rze s trz e n i (na p rz y k a d ta k, ja k to u c z y n ili fiz y c y d o w ia d c z a ln i
w LEP), u z ys ka m y w ie le m o liw y c h w y n ik w . Z a k a d y m ra ze m g d y s p o jrz y
my, u jrz y m y co in n e g o . K ada o b s e rw a c ja o d k ry w a fra g m e n t fu n k c ji fa lo w e j
o p is u j c e j ty p o w y , b a rd z o m a y o b sza r p rze s trz e n i. K ad y u z ys ka n y w y n ik jest
u c ie le n ie n ie m je d n e j z m o liw o c i w y s t p u j c e j w ilo c z y n ie z o d p o w ie d n i
a m p litu d p ra w d o p o d o b ie s tw a w e w n trz tej fu n k c ji fa lo w e j.
S z u k a m y z a te m igy, k t ra n ie k ry je si na s p o d z ie sto g u siana a n i w a d
n y m in n y m o k re lo n y m m ie js c u . Jest g d z ie z b o k u , a ra cz e j n a le y je j szu k a
g dzie w b o k w t s tro n i b li e j s k ra ju w ta m t s tro n o ra z na b o k u w k o le jn
s tro n i ta k d a le j p rz e z r n lic z b g o o g o li g o o g o li stro n .
W y m y lo n y p rz e z L a p la c e 'a d e m o n m a d a r p o s ia d a n ia d o s k o n a e j w ie d z y
na te m a t stanu w ia ta . O n w ie , g d z ie z n a jd u je si o w a iga, a le jest w y m y lo n y .
 I
L ic ze n ie m a te rii 133

C i z nas, k t ry m n ie jest d a n a d o s k o n a a w ie d z a na te m a t stanu w ia ta , a m im o

to c h c ie lib y p rz e w id z ie , c o si w y d a rz y w p rzy s zo c i, m u sz si z m ie rz y
z p e w n y m i tr u d n o c ia m i. W ja k i s p o s b m o e m y z d o b y cz p o trz e b n e j
w ie d z y ? Jakie z n a c z e n ie b d m ia y lu k i w p o s ia d a n e j in fo rm a c ji?
Yogi B erra n a u c z y si n a jw y ra n ie j o d N ie lsa B o h ra , e p rz e w id y w a n ie
jest b a rd z o tru d n e , z w a s z cz a g d y d o ty c z y p rzy s zo c i". Is tn ie j (p rz y n a jm n ie j)
d w a fu n d a m e n ta ln e p o w o d y , d la k t ry c h p rz e w id y w a n ie p rzyszo ci m o e si
o k a z a b a rd z o tr u d n e , n a w e t je e li b d z ie m y z n a li w s z y s tk ie o d p o w ie d n ie
r w n a n ia . J e d n y m z n ic h je s t te o ria ch a o su . M w i c w p rz y b li e n iu , z g o d n ie
z t te o r i m a e n ie c is o c i w w ie d z y na te m a t sta n u w c h w ili t a p o c i g a j
za so b p o w a n n ie p e w n o o d n o n ie d o te g o , c o m o e m y w y d e d u k o w a e
na te m a t s ta nu w ia ta w z n a c z n ie p n ie js z y m czasie i,.
D ru g im p o w o d e m jest te o ria k w a n to w a . Jak ju w s p o m n ie li m y , te o ria
ta n a jc z c ie j p o d a je p r a w d o p o d o b ie s tw a , a n ie s tw ie rd z a , c o si w y d a rz y
na p e w n o . W a c iw ie d a je n a m o n a d o s k o n a le z d e fin io w a n e r w n a n ia o p i
s u j c e , ja k fu n k c ja fa lo w a z m ie n ia si w cza sie . G d y je d n a k p o s u y m y si
fu n k c j fa lo w , b y p rz e w id z ie , c o z a o b s e rw u je m y , u z ys ka m y je d y n ie z b i r
p ra w d o p o d o b ie s tw o trz y m a n ia p o s z c z e g ln y c h w y n ik w .
M a j c to w s z y s tk o na u w a d z e , s ta li m y si b a rd z ie j p o k o rn i n i w c za
sach L a p la c e 'a , je li c h o d z i o to , c o m o e m y w y lic z y - n a w e t w z a sa d zie .
W p ra k ty c e je d n a k p o tr a fim y o d p o w ia d a na p y ta n ia , k t ry c h L a p la c e n ie
u m ia s o b ie n a w e t w y o b ra z i , w y k o rz y s tu j c w ty m c e lu ro d k i, k t re m u si
n a w e t n ie niy. N a p r z y k a d ...

Wielkie obliczanie

D o b rz e p o in fo rm o w a n e w s p c z e sn e d e m o n y ra c h u n k o w e w ie d z , e nie
m o g p o p ro s tu w s z y s tk ie g o w y lic z y , w d u c h u d e m o n a L a p la c e 'a . Ich s ztu
ka p o le g a na o d k ry w a n iu a s p e k t w rze c z y w is to c i n a d a j c y c h si d o a n a liz y
za p o m o c z n a n y c h im te c h n ik o b lic z e n io w y c h . N a szczcie p rz y p a d e k , n ie
p e w n o i ch a o s n ie p rz e n ik a j ka d e g o a sp e ktu w ia ta p rzy ro d y. W ie le z tego,
c o n a jb a rd z ie j c h c ie lib y m y w y lic z y , na p rz y k a d kszta t cz ste czki p rz y d a tn e j
w le c z e n iu , w y trz y m a o m a te ria u u y w a n e g o d o b u d o w y s a m o lo tu c zy
m asa p r o to n u , jest sta c e c h rz e c z y w is to c i. C o w i c e j, u k a d y te m o n a
ro z w a a o d d z ie ln ie ; ic h w a s n o c i n ie za le w is to tn y m s to p n iu o d le s zty
 1 34 r Lekko b y tu

w ia ta '. W s z tu c e o b lic z e n io w y c h d e m o n w s ta b iln e , w y iz o lo w a n e u k a d y

Sc) n a tu ra ln y m i te m a ta m i d o k re le n ia s z c z e g o w y c h p o rtre t w .
Z a te m : w p e n i w ia d o m i tru d n o c i, a le n im i n ie z ra e n i, b o h a te rs c y fiz y c y
z b ie ra j si w s o b ie , s k a d a j w n io s k i o p rz y z n a n ie ro d k w na b a d a n ia , k u
p u j kla stry k o m p u te ro w e , lu tu j , p ro g ra m u j , u s u w a j b d y z p ro g ra m w ,
ba, m yl n a w e t - ro b i w s z y s tk o , c o k o n ie c z n e , e b y w y d r z e o d p o w ie d z i
z c h a o su S ia tki.
W ja k i s p o s b w y lic z a si p o r tr e t p ro to n u ?
Po p ie rw s z e , m u s im y z a s t p i ci g p rz e s trz e i czas s k o c z o n s tru k tu r
- s ia tk p u n k t w - k l r m o n a p r z e tw a rz a w k o m p u te r z e . Jest to o c z y
w i c ie p r z y b li e n ie , a le je e li ty lk o o d le g o m i d z y p u n k ta m i p o z o s ta
n ie w y s ta rc z a j c o m a a , b d y n ie b d d u e 26. Po d ru g ie , m u s im y c is n
o w N A P R A W D O L B R Z Y M I k w a n to w rz e c z y w is to ta k , b y z m ie c ia
si w k la s y c z n y m u rz d z e n iu o b lic z e n io w y m . K w a n to w o m e c h a n ic z n y sta n
S ia tk i z a jm u je o g ro m n p rz e s trz e , w k t re j je g o fu n k c ja fa lo w a o b e jm u je
m n s tw o m o liw y c h w z o rc w a k ty w n o c i. K o m p u te r p o tra fi je d n a k o p e ro w a
z a le d w ie k ilk o m a w z o r c a m i n a ra z . P o n ie w a r w n a n ia o p is u j c e z m ia n
w c za s ie d o w o ln e g o w z o rc a a k ty w n o c i w y k o r z y s tu j w s z y s tk ie p o z o s ta e
w z o r c e , k la s y c z n y k o m p u te r m u s i p r z e c h o w y w a w p a m i c i p rz e p a s tn
b ib lio te k ta k ic h w z o r c w ra z e m z ic h a m p litu d a m i p r a w d o p o d o b ie s tw a .
A b y d o k o n a e w o lu c ji w c za s ie b ie c e g o w z o rc a , k ro k p o k ro k u p o b ie ra
o d p o w ie d n ie in fo rm a c je na te m a t s ta ry c h w z o rc w . D la k a d e g o z a p a m i
ta n e g o w z o rc a w y lic z a w n o s z o n e p rz e z n ie g o z m ia n y . W k o c u z a p is u je
w y lic z o n n o w a m p litu d p r a w d o p o d o b ie s tw a b ie c e g o w z o rc a , z a b ie ra
si d o o b lic z a n ia z m ia n k o le jn e g o i c a y te n p ro c e s w ie lo k r o t n ie p o w ta rz a .
S ia tk a je s t w y m a g a j c p a n i .
E w o lu c ja n ie p rz y s to s o w a a n a szych o c z u d o o b s e rw a c ji o d le g o c i rz d u
10 " c e n ty m e tra a n i n a s zy ch m z g w d o z a u w a a n ia c z a s w rz d u 1 0 21
s e k u n d y . T a k ie u m ie j tn o c i n ie p o m o g y b y n a m w u c ie k a n iu p rz e d d r a
p ie n ik a m i c z y w p o s z u k iw a n iu p o n tn e g o p a rtn e ra lu b p a r tn e r k i. J e d n a k
k o m p u te ry p rz e tw a rz a j c e k o le jn o k o n fig u ra c je S ia tk i tw o rz w z o rc e , k t re
nasze o c z y z o b a c z y y b y , g d y b y b y y p rz y s to s o w a n e d o o b s e rw o w a n ia ta k ic h
n ie w ie lk ic h o d le g o c i i czasw . P os u g u j c si s z a ry m i k o m rk a m i, m o e m y

A przynajm niej taka jest nasza hipoteza robocza, ktrej zasadno potw ierdzaj odnoszone sukcesy.
 I
Liczenie materii 135

1 .5

A

1.0 a d>
r-, N 3S
2P
G eV p

2S
0 .5 K
o ip a 1P

TT

o .o :-------------------------------------- r -------- r
0 i O c te t D ec. cc bb
Rysunek 9.1. Spis czstek podatnych na oddziaywanie silne, ktre musi wyjani teoria Q CD. Kady punkt przedstawia
jak zaobserwowan czstk. W ysoko punktu oznacza mas tej czstki. Pierwsze dw ie kolum ny to mezony o spi
nie 0: n, K oraz o spinie 1: p, K", . W trzeciej i czwartej kolum nie znajduj si bariony o spinie 1/2: N , E oraz
o spinie 3 /2: A, i i . W p itej i szstej ko lu m nie um ieszczono m ezony o rnych spinach: kw a rkon ia pow abne'

m o liw ym stanem kw a rko n iu m pow abnego lub niskiego.

w y o s trz y w z r o k . W te n s p o s b u z ys k a li m y o b ra z p rz e d s ta w io n y na ry c in ie
n r 4 k o lo ro w e j w k a d k i.
S k o ro u d a o n a m si u s ta li , e p u s ta " p rz e s trz e b rz c z y , m o e m y
j s za rp n . To zn a cz y, m o e m y z a k c i S ia tk , w p ro w a d z a j c jak d o d a t
k o w a k ty w n o , i p o z w o li , e b y w sz y stko p o w r c io d o n o in iy . Jeeli z n a j
d z ie m y s ta b iln e , w y ra n ie u m ie js c o w io n e skupiska e n e rg ii, b d z ie m y w ie d z ie li,
e o d k ry li m y - to zn a czy, w y lic z y li m y - s ta b iln e czstki. M o e m y d o p a s o w a
je (je li te o r ia je s t p o p r a w n a !) co p r o to n w p , n e u tr o n w n i p o z o s ta y c h
c z s te k . Jeli s p o s trz e e m y w y ra n ie u m ie js c o w io n e s k u p is k a e n e rg ii, k t re
u trz y m u j si p rz e z d o b r c h w il , a p o te m ro zp ra s za j , b d z ie m y w ie d z ie li,
 I
136 -ekko b y tu

1 .5

1.0
3S
G eV p 2P

0 .5 DOK 2S
ip go ip

0.0
0 + 1 O c te t D ec. cc bb

. .. ' I I ............./ u a in
dane, a nie w yznaczone z oblicze. K iedy si je d n a k ju tego dokona, nie pozostaje adne pole m anew ru.

e z n a le li m y c z stki n ie s ta b iln e . P o w in n y o n e pasow a: d o m e z o n u p, b a -

rio n u A i ich k re w n ia k w .
B y z o b a c z y , ja k to w y g l d a , s p jrz c ie na ry c in n r 6 k o lo ro w e j w k a d k i
ip rz e c z y ta jc ie z a m ie s z c z o n y p o d n i p o d p is . Takie je s t nasze n a jg b s z e r o
z u m ie n ie te g o , c z y m s p , n , p, A ...
N a ry s u n k u 9 . 1 p o k a z a n o b a rd z o k o n k re tn e w y z w a n ie , k t re m u m u s im y
sprosta. Jest to cz s p e k tru m h a d ro n w , czstek p o d a tn y c h na o d d z ia y w a n ie
s iln e , k t re u d a o si z a o b s e rw o w a . K lu c z o w y m i c e c h a m i u m o liw ia j c y m i
ich id e n ty fik a c j s m asa i s p in . W p o d p is ie p o d ry s u n k ie m p o d a n o s z c z e g
o w e in fo rm a c je na te m a t te g o , c o w id a na w y k re s ie . S zc ze g y te (a je s t ich
je s zc z e d u o w i c e j!), ta k w ie le m w i c e e k s p e rto m , s d o s y z a w ie , n a m
w y s ta rc z y je d n a k , je e li z ro z u m ie m y p o p ro s tu , e te o ria m u s i w y ja n i w ie le
c ie k a w y c h fa k t w .
Na rys u n ku 9 .2 p o k a z a n o , ja k trz y s p o r d ty c h z m ie rz o n y c h m as p o s u y y
d o w y z n a c z e n ia w a rto c i p a ra m e tr w w te o rii Q C D . C h o d z i o to , e p rz e d
w y k o n a n ie m o b lic z e n ie w ie m y , ja k ie m asy p o w in n i m y p rz y p is a k w a rk o m
 Liczenie materii 137

; rzeczywisty pom iar

rr
O : warto w yznaczona z rwna
1 .5 O : ustalona warto param etru

1.0
3S

2 P
G eV O/

2S
0 .5 OK
1P a o 1P

O 7T

0.0
1 O c te t D ec. cc bb

Rysunek 9 .3. Porw nanie obserw ow anych i p rzew idyw anych wartoci spinu i mas czstek.

c z y o g ln e j s ta e j s p rz e n ia . N a jd o k a d n ie js z y m s p o s o b e m u s ta le n ia ty c h
w a rto c i je s t s a m o p rz e p ro w a d z e n ie o b lic z e . P r b u je m y z a te m r n y c h w a r
to c i i p o z o s ta je m y p rz y ty c h , k t re p o z w a la j u zyska n a jw i k sz z g o d n o
z o b s e rw a c ja m i.
Jeeli jaka te o ria m a w ie le p a ra m e tr w , na le y ustali ich w a rto ci, d o p a s o
w u j c w ie le d a n y c h , a w te d y te o ria tak n a p ra w d nie p rz e w id u je ty c h liczb, lecz
je d y n ie je u w z g l d n ia 27. M w i c o ta k ic h te c h n ik a c h , u cze n i u yw a j o krele
ty p u : d o p a s o w a n ie k rz y w e j lu b p a ra m e tr s w o b o d n y . W uszach n a u k o w c w
n ie b rz m i o n e ja k k o m p le m e n ty . Z k o le i je e li jaka te o ria m a je d y n ie k ilk a
p a ra m e tr w , a m o n a j w y k o rz y s ta , b y p rz e w id z ie w a rto c i d u e j lic z b y
d a n y c h , w te d y p o k a z u je s w o j m o c . M o e m y u y n ie w ie lk ie g o p o d z b io ru
z m ie rz o n y c h w ie lk o c i d o u s ta le n ia w a rto c i p a ra m e tr w , a n a s t p n ie p iz e w i-
clzie je d n o z n a c z n ie w y n ik i w s z y s tk ic h p o z o s ta y c h p o m ia r w .
W ta k im o b ie k ty w n y m se n sie c h ro m o d y n a m ik a k w a n to w a je s t rz e c z y
w i c ie b a rd z o p o t n te o ri . N ie ty lk o n ie w y m a g a w ie lu p a ra m e tr w , ale
w r c z n ie d o p u s z c z a , b y b y o ic h d u o : ty lk o m asa k a d e g o ro d z a ju k w a rk a
 13 8 1 r Lekko b y tu j

i je d n a p o w s z e c h n a w a rto s ta e j s p rz e n ia . C o w i c e j, z u w a g i na d o
k a d n o , z ja k p o tr a fim y w y lic z y m a s y c z s te k w y m ie n io n y c h na ry s u n k u ,
w i k s z o m as k w a r k w n ie m a z n a c z e n ia d la ty c h o b lic z e - in n e e fe k ty
s r d e m d u o w i k s z y c h n ie p e w n o c i. P o trz e b n a je s t je d y n ie re d n ia
m a s a m ,ekkJ n a jl e js z y c h k w a r k w u o ra z d i m a s a m , k w a r k a d z iw n e g o ,
a d o te g o w a rto s p rz e n ia . Po u s ta le n iu ty c h trz e c h d a n y c h n ie p o z o s ta je
a d n e p o le m a n e w ru - n ie m a a d n y c h p a r a m e tr w s w o b o d n y c h , w y m
w e k , a d n e j k r y j w k i. J e e li te o r ia je s t p o p r a w n a , o b lic z e n ia z g o d z si
z rz e c z y w is to c i . Je e li w y z n a c z o n e w a rto c i n ie b d z g o d n e z w y n ik a m i
d o w ia d c z e , b d z ie m y w ie d z ie li, e te o ria je s t b d n a , i w a d e n s p o s b
n ie d a si je j n a p ra w i .
N a rys u n ku 9 .3 p o k a z a n o p o r w n a n ie w y lic z o n y c h w a rto c i m asy i s p in u -
je d n o z n a c z n y c h p rz e w id y w a te o rii Q C .D -- z w a rto c ia m i z m ie rz o n y m i w czasie
d o w ia d c z e . P o n ie w a sp in p rz y jm u je w a rto c i d y s k re tn e , p rz y p o r w n a n iu
b d si o n e a lb o zgadzay, a lb o n ie . D o b rz e b y w i c b y o , e b y z a o b s e rw o
w a n e czstki m ia y d o k a d n ie ta k ie spiny, ja k ie w y n ik a j z p rz e w id y w a te o rii,
i w p rz y b li e n iu ta k ie sam e masy. M o e m y o d e tc h n z ulg - w p o b li u p ra w ie
ka d e g o k w a d ra tu p rze d s ta w ia j c e g o w a rto z p o m ia r u rz e c z y w is te g o " na ry
s u n ku m o n a o d n a le a lb o k k o o z n a c z a j c e w a rto w y lic z o n " , a lb o ro m b
m w i c y o ty m , e w a rto t w y k o rz y s ta n o d o u s ta le n ia w a rto c i p a ra m e tru ".
Z a u w a m y, e w y z n a c z o n e z r w n a m asy c a k ie m d o b rz e zg a d za j si z w a rto
ciam i uzyska n ym i z o b s e rw a cji. Z w r m y uw a g na p io n o w e p rz e d z ia y b d u "
zazna czone w o k w a rto ci w y lic z o n y c h . O d z w ie rc ie d la j o n e n ie p e w n o , kt re j
n ie u d a o si p o z b y z o b lic z e . Z p o w o d u o g ra n ic z o n e j m o c y o b lic z e n io w e j
- fa n ta s ty cz n ie d u e j, to p ra w d a , a le je d n a k s k o c z o n e j - trz e b a b y o d o k o n a
r n y c h u p ro sz cz e i p j na k ilk a k o m p ro m is w .
Z w r c ie uw ag na p u n k t o z n a cz o n y liter N na rysunku. S ym bol te n oznacza
n u k le o n - c z y li p ro to n a lb o n e u tro n . (W z a s to s o w a n e j ska li ic h m a sy s n ie -
ro z r n ia ln e ). C h ro m o d y n a m ik a k w a n to w a p o z w a la p o p ra w n ie w y p r o w a d z i
z p ie rw s z y c h zasad m asy p r o to n w i n e u tro n w . C z s tk i te z k o le i s r d e m
m asy p rz e w a a j c e j czci z w y k e j m a te rii. O b ie c a e m w c z e n ie j, e w y ja n i
p o c h o d z e n ie 9 5 % m asy z w y k e j m a te rii, p ra w d a ? O to w y ja n ie n ie .
R w n ie n ie z w y k e je s t to , c ze g o n ie w id a w w y n ik a c h o b lic z e k o m p u
te ro w y c h . N a ry s u n k u n ie m a d o d a tk o w y c h k e k ro z rz u c o n y c h w r n y c h
m ie js c a c h , k t re o z n a c z a y b y p r z e w id y w a n e , a le n ie o d k ry te je s z c z e cz s tk i.
 Liczenie materii
1 139

S z c z e g ln ie z w r m y u w a g na fa k t, e c h o c ia p o d s ta w o w y m i w a rto c ia m i
w e j c io w y m i w o b lic z e n ia c h s w a s n o c i k w a rk w i g lu o n w , czstki te nie
p o ja w ia j si w w y n ik a c h . Zasada U w i z ie n ia , k t ra w y d a w a a si ta k d z iw n a
i s k le c o n a n a p r d c e , tu ta j o k a z u je si p rz y p is e m d o p e n e g o i w y c z e rp u j c e g o
p o r w n a n ia te o rii z rz e c z y w is to c i .
O c z y w i c ie w y lic z e n ie czego - a lb o w yko rzysta n ie gigantycznych superszyb
k ic h k o m p u te r w d o p rz e p ro w a d z e n ia ra c h u n k w - n ie oznacza z ro z u m ie n ia ,
c o si liczy. Z r o z u m ie n ie b d z ie n a szym c e le m w n a s t p n y m ro z d z ia le .
Z a n im je d n a k z a k o c z y m y te n , c h c ia b y m si jeszcze na c h w il z a trz y m a
p rz y ty m p ro s ty m ry s u n k u 9 .3 i s k ie ro w a k ilk a s w u z n a n ia p o d a d re se m
s p o e c z n o c i, d z i k i k t re j p o w s ta . D z i k i tru d n y m o b lic z e n io m p rz e p ro w a
d z o n y m z m o rd e rc z d o k a d n o c i , k t ra w y m a g a a w y k o rz y s ta n ia p e n e j
m o c y w s p c z e s n e j te c h n ik i k o m p u te ro w e j, u c z e n i ci w y k a z a li, e n ie d a j c e
si n a g in a r w n a n ia o w y s o k ie j s y m e trii w y ja n ia j p rz e k o n u j c o , i to z d u
p re c y z j , is tn ie n ie p ro to n w i n e u tro n w o ra z ich w asnoci. P okazali, ja k ie jest
p o c h o d z e n ie m asy p ro to n w , a ty m sa m ym lw ie j czci naszej masy. U w a a m ,
e je s t to je d n o z n a jw i k s z y c h o s i g n i n a u k o w y c h w sze ch c z a s w - .
Rozdzia 10

Pochodzenie masy

U m ie j tn o o b lic z e n ia c z e g o n ie o z n a c z a je s z cz e ,
e to ro z u m ie m y . Fakt, i k o m p u te r y w y lic z y y n a m ,
s k d si b ie rz e m a sa, je s t b y m o e p rz e k o n u j c y ,
a le z p e w n o c i n ie s a ty s fa k c jo n u j c y .
N a szcz cie m o e m y to r w n ie z ro z u m ie .

To, e k o m p u te r w y r z u c i z s ie b ie o d p o w ie d p o g ig a n ty c z n y c h i c a k o w i
c ie n ie ja s n y c h o b lic z e n ia c h , n ie z a s p o k a ja n a sze g o g o d u w ie d z y . A c o b y go
z a sp o k o io ?
Paul D ira c s y n z m a o m w n o c i, a le g d y si ju o d z y w a , je g o s o w a
m ia y cz s to g b o k ie z n a c z e n ie . K ie d y p o w ie d z ia : U w a a m , e ro z u m ie m
ja k ie r w n a n ie d o p ie r o w te d y , g d y p o tr a fi p r z e w id z ie z a c h o w a n ie je g o
w y n ik w b e z ro z w i z y w a n ia g o ".
N a c z y m p o le g a w a rto ta k ie g o z ro z u m ie n ia ?
R o z w i z y w a n ie " r w n a to ty lk o je d n o z n a r z d z i - d o te g o n ie d o
s k o n a e - d o p ra c y z n im i. O b lic z e n ia , k t r e o m w ili m y w p o p r z e d n im
r o z d z ia le , s d o b r y m te g o p r z y k a d e m . D o w o d z o n e p o n a d w s z e lk
w tp liw o , e r w n a n ia n a S ia tk k w a r k w i g lu o n w d o k a d n ie w y ja
n ia j m a s y p r o to n w , n e u tr o n w i in n y c h h a d r o n w . P o k a z u j r w n ie ,
e r w n a n ia te tr z y m a j k w a r k i i g lu o n y w u k r y c iu . ( M o n a t r a k to w a
n ie p o ja w ia n ie s i s w o b o d n y c h k w a r k w i g lu o n w ja k o o b lic z e n ie ic h
m as, je li d o d a si ic h o b o k i c z s te k w ir tu a ln y c h - o d p o w ie d z i b d z ie
n ie s k o c z o n o !)
S to w s p a n ia e w y n ik i, o k u p io n e h e ro ic z n y m w y s ik ie m lu d z i i m a s z yn ,
ale p o trz e b a z d o b y c ia si na n a d lu d z k i w y s ie k s ta n o w i je d n z n a jw i k s z y c h
w a d r o z w i z y w a n ia " r w n a . N ie c h c e m y z a jm o w a c e n n y c h z a s o b w
 P o c h o d z e n ie m asy
i ,1 4 1

k o m p u te r o w y c h i p rz e z d u g i cza s c z e k a na w y n ik i za k a d y m ra z e m ,
g d y p o s z u k u je m y o d p o w ie d z i na n ie c o ty lk o in n e p y ta n ie . C o w a n ie j
s z e , n ie c h c e m y z a jm o w a c e n n y c h z a s o b w k o m p u te r o w y c h i c z e k a
p r z e z b a r d z o d u g i cza s , g d y s ta w ia m y b a r d z ie j s k o m p lik o w a n e p y ta n ie .
C h c ie lib y m y n a p r z y k a d m c p r z e w id z ie m a s y n ie ty lk o p o je d y n c z y c h
p r o t o n w i n e u tr o n w , le c z ta k e u k a d w z a w ie r a j c y c h k ilk a ty c h c z
s te k - j d e r a to m o w y c h . W z a s a d z ie m a m y r w n a n ia p o z w a la j c e te g o
d o k o n a , a le r o z w i z a n ie ic h je s t n ie r e a ln e . P o d o b n ie m a m y r w n a n ia
p o z w a la j c e o d p o w ie d z ie na k a d e p y ta n ie z z a kre su c h e m ii - w zasa d zie .
N ie p o c i g n o to je d n a k za s o b m a s o w y c h z w o ln ie w r d c h e m ik w
c z y z a s t p ie n ia ic h k o m p u te r a m i, p o n ie w a w p r a k ty c e o b lic z e n ia te
s z b y t tr u d n e .
W fizyce j d ro w e j i c h e m ii g o d z im y si na p o w i ce n ie n ie zw yke j d o k a d n o
ci w im i a tw o c i u yc ia i e la styczn o ci. Z a m ia st b e z p o re d n io ro z w i z y w a
r w n a n ia , p rz e tw a rz a j c m o z o ln ie liczb y, s p o rz d z a m y u p ro s z c z o n e m o d e le
i fo r m u u je m y z d ro w o ro z s d k o w e reguy, d z i k i k t ry m m o e m y uzyska p ra k
ty c z n e w s k a z w k i w s k o m p lik o w a n y c h sytuacjach. Te m o d e le i reguy mog b y
w y n ik ie m d o w ia d c z e n ia z d o b y te g o p o d c za s ro z w i z y w a n ia r w n a i m o n a
je s p ra w d z i , p rz e p ro w a d z a j c o b lic z e n ia , g d y je s t to w y k o n a ln e - n ajczciej
je d n a k yj o n e w a s n y m y c ie m . P rz yp o m in a m i to r n ic m i d z y stu d e n ta m i
a p ro fe s o ra m i: s tu d e n c i w ie d z w sz y stko o n ic z y m , p ro fe s o ro w ie n a to m ia s t
n ic n ie w ie d z o w s z y s tk im . R o z w i z y w a n ie r w n a to z a j c ie d la s tu d e n t w ,
z ro z u m ie n ie ic h to ro la p ro fe s o r w .
G d y ro z w i z u j c r w n a n ia , o d k ry w a m y ja k ie c a k o w ic ie n ie o c z e k iw a n e
z a c h o w a n ie , k t re w y d a je si w r c z m a g ic z n e , je ste m y w w c z a s ja k n a jd a lsi
o d z ro z u m ie n ia . K o m p u te ry p o d a y n a m m as - n ie d o w o ln m as, ale nasz,
m as p r o to n w i n e u tro n w , z k t ry c h si s ka d a m y - w y w o d z c j z k w a rk w
i g lu o n w , k t re sam e m asy n ie p o sia d a j (a lb o jest ona nieznaczna). R w n a n ia
Q C D d a j w w y n ik u m a s b e z m a s y ". N ie m a l ja k co z n ic ze g o - w yg l d a
to p o d e jrz a n ie . Jak to m o liw e ?
N a szczcie, m o e m y p rz e d s ta w i p rz y b li o n e , p ro fe so rs kie w yja n ie n ie
te g o p o z o rn e g o c u d u . M u s im y je d y n ie p o c z y ze sob trz y id e e , k t re ju
o m w ili m y o d d z ie ln ie . P rz y p o m n ijm y je s o b ie k r tk o , a p o te m d o k o n a jm y
ic h syntezy.
 I
142 r Lekko bytu__

Idea pierwsza: niezwyke burze

a d u n e k k o lo ru k w a rk w w y w o u je w S ia tc e - a k o n k re tn ie w p o lu g lu -
o n o w y m - z a b u rz e n ie ro s n c e w ra z z o d le g o c i . P rz y p o m in a to d z iw n
c h m u r b u rz o w , k t ra w ro d k u w y g l d a ja k s trz p ia s ty o b o k , a w k ie ru n k u
z e w n trz n y m p rz e ra d z a si w z o w r o g ie , c i k ie c h m u r z y s k o '. Z a k c e n ie
p o la w y m a g a w p ro w a d z e n ia g o w stan o w i k s z e j e n e rg ii. G d y b y m y c h c ie li
z a k c a p o la w n ie s k o c z o n e j o b j to c i, m u s ie lib y m y p o n ie n ie s k o c z o
n y w y d a te k e n e rg e ty c z n y . N a w e t k o n c e rn BP n ie o m ie lib y si s tw ie r d z i ,
e p rz y ro d a d y s p o n u je z a so b a m i w y s ta rc z a j c y m i na p o k ry c ie ta k ie g o k o s z tu *.
D la te g o s w o b o d n e k w a rk i n ie m o g is tn ie .

Idea druga: kosztowne zrwnowaenie

O w rozleg, d z iw n c h m u r b u rzo w m ona z n iw e lo w a , um ieszczajc w p o

bliu kw arka je g o antyczstk z p rz e c iw n y m a d u n k ie m k o lo ru . W ta k im w y p a d k u
o b y d w a r d a za b u rz e w z a je m n ie si znosz i sp o k j zostaje p rz y w r c o n y .
G d y b y a n ty k w a rk z n a jd o w a si d o k a d n ie na k w a rk u , z r w n o w a e n ie b y
o b y d o s k o n a e . D o c h o d z io b y w te d y d o n a jm n ie js z e g o m o liw e g o z a k c e n ia
p l g lu o n o w y c h - a m ia n o w ic ie , n ie b y o b y a d n e g o z a b u rz e n ia . T akie id e a ln e
z r w n o w a e n ie m a je d n a k s w o j ce n . W y n ik a o n a z k w a n to w o m e c h a n ic z n e j
n a tu ry k w a rk w i a n ty k w a rk w .
Z g o d n ie z zasad n ie o z n a c z o n o c i H e is e n b e rg a , je e li c h c e m y z n a d o
k a d n e p o o e n ie c z s tk i, m u s im y p o g o d z i si z ty m , e w a rto je j p d u
b d z ie si z a w ie ra a w b a rd z o d u y m p rz e d z ia le . W s z c z e g ln o c i m u s im y
b ra p o d u w a g m o liw o , e czstka ta b d z ie m ia a d u y p d , a to o z n a cz a ,
e i d u e n e rg i . Z im w i k s z d o k a d n o c i u s ta la m y p o o e n ie c z s tk i, ty m
w i k s z y w i e si z ty m k o s z t e n e rg e ty c z n y .
(M o n a te z r w n o w a y a d u n e k k o lo ru k w a rka za p o m o c d o p e n ia j c y c h
a d u n k w k o lo ru d w c h in n y c h k w a rk w . T akie z ja w is k o z a c h o d z i w a n ie
w p rz y p a d k u b a rio n w , m i d z y in n y m i p r o to n w i n e u tr o n w - w p r z e c i
w ie s tw ie d o m e z o n w , k t re tw o rz p a ry k w a rk -a n ty k w a rk . Z a sa d a w o b u
p rz y p a d k a c h je st ta sam a).

Moe jest to z mojej strony pewna naiwno.

 Pochodzenie masy 143

Idea trzecia: drugie prawo Einsteina

Z a c h o d z w i c d w a ry w a liz u j c e z e sob e fekty, k t re w y w ie ra j p rz e c iw

s ta w n e w p y w y . A b y d o k a d n ie z n iw e lo w a z a b u rz e n ie p o la i z m in im a liz o w a
k o s z t e n e rg e ty c z n y , N a tu ra d y d o u m ie s z c z e n ia a n ty k w a rk a w ty m sa m ym
m ie js c u , w k t ry m jest k w a rk . C h c c je d n a k z m in im a liz o w a k w a n to w o m e c h a -
n ic z n y k o s z t d o k a d n e g o o k re le n ia p o o e n ia czstki, p o z w a la a n ty k w a rk o w i
n ie c o si o d d a li .
N a tu ra id z ie na k o m p ro m is . U tr z y m u je r w n o w a g m i d z y d a n ia m i
p l g lu o n o w y c h , k t re n ie c h c b y z a b u rz a n e , a w y m a g a n ia m i k w a rk w
i a n ty k w a rk w , k t re c h c s w o b o d n ie si p rze m ie szcza . (M o n a to p o r w n a
d o z ja z d u ro d z in n e g o - p o la m i g lu o n o w y m i b y y b y w w c z a s ro d z in n e zrzdy,
k w a rk a m i i a n ty k w a rk a m i ro zw rz e s z c z a n e d z ie c ia k i, a ro l N a tu ry o d g ry w a b y
k t ry z o d p o w ie d z ia ln y c h d o ro s y c h ).
Jak w p rz y p a d k u k a d e g o k o m p ro m is u e fe k te m jest - n o c, k o m p ro m is .
P rz y ro d a n ie m o e s p o w o d o w a , e b y o b y d w ie e n e rg ie m ia y je d n o c z e n ie
w a rto z e ro . C a k o w ita e n e rg ia n ie b d z ie w i c z e ro w a .
W rze czyw isto ci r n e u k a d y m og by m n ie j w i ce j stabilne. K ady z nich
b d z ie c e c h o w a a w a sn a n ie z e ro w a e n e rg ia E. Tym sa m ym , z g o d n ie z d ru g im
p ra w e m E in ste in a , k a d y z ty c h u k a d w b d z ie m ia s w o j mas m = Ele-.
I ta k ie je st w a n ie p o c h o d z e n ie masy. (A p rz y n a jm n ie j 9 5 % m asy z w y k e j
m a te rii).

Scholium

Taki m o m e n t k u lm in a c y jn y z a s u g u je na k o m e n ta rz . W i c e j n a w e t, jest
to c h w ila o d p o w ie d n ia na s c h o liu m , c o p o a c in ie z n a c z y p o p ro stu k o m e n
ta rz ", a le b rz m i d u o p o w a n ie j.
1. N asze w y ja n ie n ie p o c h o d z e n ia m asy w a d n y m m ie jsc u n ie o d w o u je
si d o s tw ie rd z e n ia , e k w a rk i i g lu o n y m a j ja k k o lw ie k m as, ani o d ta k ie g o
z a o e n ia n ie zaley. N a p ra w d u z y s ka lim y m a s b e z m a s y ".
2. B ez m e c h a n ik i k w a n to w e j w y ja n ie n ie to n ie b y o b y m o liw e . Jeeli nie
u w z g l d n im y m e c h a n ik i k w a n to w e j, n ie z ro z u m ie m y , skd b ie rz e si masa.
In n y m i s o w y , b e z m e c h a n ik i k w a n to w e j b y lib y m y skazani na lekko.
 i
144 Lekko bytu

3. P o d o b n y m e c h a n iz m , c h o z n a c z n ie prostszy, d z ia a r w n ie w a to m a c h .
U je m n ie n a a d o w a n e e le k tro n y o d c z u w a j p rz y c i g a n ie e le k try c z n e j d ra o a
d u n k u d o d a tn im , Z te g o p u n k tu w id z e n ia n a jc h tn ie j b y si d o n ie g o p rz y tu liy .
Je d n a k n ie m o g te g o z ro b i , p o n ie w a s je d n o c z e n ie c z s tk a m i i fa la m i.
W e fe k c ie r w n ie lu ta j z a c h o d z i w ie le m o liw y c h k o m p ro m is w . To w a n ie
te k o m p ro m is y o b s e rw u je m y ja k o p o z io m y e n e rg e ty c z n e a to m u .
4 . T y tu je d n e g o z a r ty k u w E insteina jest p y ta n ie m i w y z w a n ie m :

Czy bezwadno ciaa zaley od zawartej w nim energii?

Jeli c ia e m ty m jest c ia o lu d z k ie , k t re g o m asa w p rz e w a a j c y m s to p n iu

w y n ik a z z a w a rty c h w n im p r o to n w i n e u tro n w , to o d p o w ie d je s t jasna
i je d n o z n a c z n a . B e z w a d n o te g o c ia a , z d o k a d n o c i d o 9 5 % , je s t z a w a rt
w n im e n e rg i .
 R o z d z ia 11

Muzyka Siatki:
poemat w dwch rwnaniach

M a s y c z s te k s d w i k ie m , ja k i w y d a je z s ie b ie
d rg a j c a p rz e s trz e , g d y g ra . M u z y k a S ia tk i b ije na g o w
d a w n y fila r m is ty c y z m u - m u z y k s fe r n ie b ie s k ic h '
je s t b o w ie m z a r w n o b a rd z ie j fa n ta s ty c z n a ,
ja k i - p a ra d o k s a ln ie - re a lis ty c z n a .

P o c z m y d ru g ie p ra w o E insteina

m = E/c2 U)

z in n y m fu n d a m e n ta ln y m r w n a n ie m , w z o re m P la n c k a -E in s te in a -S c h r d in -
gera

= hv <2)

W z r te n w i e e n e rg i s ta n u k w a n to w o m e c h a n ic z n e g o z c z s to tliw o
ci v , z ja k d rg a je g o fu n k c ja fa lo w a . S ym b o l h o z n a cz a sta P la n cka . P la n ck
u m ie c i j w s w o je j re w o lu c y jn e j h ip o te z ie (z 1 8 9 9 ro k u ), k t ra d o p ro w a d z ia
d o p o w s ta n ia te o rii k w a n to w e j: s tw ie rd z i, e a to m y m og e m ito w a i a b s o ib o -
w a w ia to o c z s to tliw o c i v je d y n ie w p a k ie ta c h o e n e rg ii = h v . W s w o je j
h ip o te z ie fo to n u (ro k 1 9 0 5 ) E in s te in p o s u n si o k ro k d a le j: p o w ie d z ia ,
e w ia to o c z s to tliw o c i v zaw sze w y s t p u je w p a k ie ta c h o = /)V. W k o cu
S ch r d in g e r w y k o rz y s ta te n z w i z e k w s w o im p o d s ta w o w y m w z o rz e na fu n k c je
fa lo w e - w r w n a n iu S c h r d in g e ra (z ro k u 19 2 6 ). W te n s p o s b n a ro d z ia si
 146 Lekko bytu

w sp c z e sn a , p o w s z e c h n ie s to so w a n a in te rp re ta c ja : fu n k c ja fa lo w a d o w o ln e g o
s tanu o e n e rg ii E d rg a z c z s to tliw o c i v o k re lo n w z o r e m : v = E /h *.
D z i k i p o c z e n iu m y li E in ste in a i S c h r d in g e ra o tr z y m u je m y w s p a n ia
p o e z j :

(*) v = m d / h (*)

S ta ro y tn i filo z o fo w ie w p ro w a d z ili p o j c ie m u z y k i sfer n ie b ie s k ic h ", k t re

z a in s p iro w a o w ie lu u c z o n y c h (w ty m J o h a n n e sa K ep le ra ) i je s zc z e lic z n ie js z e
g ro n o m is tyk w . P o n ie w a ru ch o k re s o w y (d rg a n ia ) in s tru m e n t w m u z y c z n y c h
w y tw a rz a d u g o b rz m i c e d w i k i, id e a ta gosi, e o k re s o w y m ru c h o m p la n e t
k r c y c h p o o r b ita c h m u s i to w a rz y s z y ja k a m u z y k a . C h o p o r w n a n ie
to jest n ie z w y k le o b ra z o w e i d w i c z n e , ta k in s p iru j c e p rz e w id y w a n ie e fe k t w
m u ltim e d ia ln y c h n ig d y n ie p rz e k s z ta c io si je d n a k w b a rd z ie j d o k a d n czy
o w o c n id e n a u k o w . N ig d y n ie w y k r o c z y o p o z a ra m y n ie ja s n e j m e ta fo ry ,
d la te g o p o z o s ta je o to c z o n e c u d z y s o w a m i: m u z y k a sfer n ie b ie s k ic h ".
N asze r w n a n ie (*) je st b a rd z ie j fa n ta s ty c z n y m , a je d n o c z e n ie b a rd z ie j
re a lis ty cz n ym u c ie le n ie n ie m te j sam ej id e i. Z a m ia st szarpa s tru n , d w pisz
c z a k , u d e rz a w b b e n c zy b i w g o n g , g ra m y na in s tru m e n c ie , k t ry m jest
pusta przestrze , z e sta w ia j c r n e k o m b in a c je k w a rk w , g lu o n w , e le k tro n w ,
fo to n w ... (cz y li b it w re p re z e n tu j c y c h te b y ty ) i p o z w a la j c , b y si u s ta b ili
z o w a y i o si g n y r w n o w a g ze s p o n ta n ic z n a k ty w n o c i S ia tki. A n i pla n e ty,
a n i a d n e m a te ria ln e k o n s tru k c je n ie p o m n ie js z a j n a jw y s z e j d o s k o n a o c i
naszego in s tru m e n tu . W y b ie ra o n je d e n z m o liw y c h tr y b w d rg a o r n y c h
c z s to tliw o c ia c h v , w z a le n o c i o d te g o , ja k na n im b rz d k a m y i za p o m o c
cze g o . D rg a n ia te s c z s tk a m i o r n y c h m asach m , z g o d n ie z e w z o re m (*).
M a s y czstek ro z b rz m ie w a j M u z y k S ia tki.

Uwani czytelnicy rozpoznaj w tym wzorze d rugie praw o Schrodirigera.

 Rozdzia 12

G b o k a prostota

N a sz e n a jle p s z e te o rie na te m a t w ia ta fiz y c z n e g o z d a j si

s k o m p lik o w a n e i tru d n e , p o n ie w a s g b o k o p ro s te .

C z s to c y tu je si ra d E in ste in a : W sz ys tk o p o w in n o b y ta k p ro s te , ja k
to ty lk o m o liw e , a le n ie p ro s ts z e ". Po p rz e s tu d io w a n iu je g o o g ln e j te o rii
w z g l d n o c i a lb o te o rii flu k tu a c ji w m e c h a n ic e s ta tys ty c zn e j - d w c h n a jb a r
d z ie j in try g u j c y c h o s i g n i E in ste in a - m o n a si z a s ta n a w ia , c zy o n sam
s to s o w a si d o s w o je j rady. Z p e w n o c i te o rie te n ie s p ro s te " w n o rm a ln y m
z n a c z e n iu te g o s o w a .
W s p c z e n i fiz y c y u w a a j , e c h ro m o d y n a m ik a k w a n to w a jest n ie m a l
w z o r c o w o p ro st te o ri , a p rz e c ie p rz e k o n a li m y si, ja k tr u d n o jest o p is a
Q C D z u y c ie m z w y c z a jn y c h s w i ja k w ie le w y s ik u w ym a g a p ra ca z t te o ri
(n ie ro z w i z y w a n ie je j r w n a ). P o d o b n ie ja k g b o k a p ra w d a B o h ra , g b o k a
p ro s to ta z a w ie ra w s o b ie e le m e n t p rz e c iw n y - g b o k z o o n o . Eo p a ra
d o k s , a le je g o ro z w i z a n ie o k a z u je si g b o k o o c z y w is te , o c z y m si za ra z
p rz e k o n a m y .

Doskonao w zoonoci: Salieri, Jzef II i Mozart

Z n a c z e n ie s o w a d o s k o n a o " p o z n a e m d z i k i z n a n e m u p rz e c i tn e m u
k o m p o z y to ro w i A n to n io S a lie rie m u *. W je d n e j ze scen film u A m a d e u s z - je d
neg o z m o ic h u lu b io n y c h - S alieri, sp o g l d a j c o tw a rty m i ze z d z iw ie n ia o c za m i

Znaw cy m uzyki pow a n e j kw e stio n u j tez o przecitnoci S alieriego. Nie zm ienia to faktu, jest on zn a ny
z przecitnoci.
 I
148 | Lekko bytu

na r k o p is u tw o ru M o z a rta , m w i10: U s u n i c ie je d n e j n u ty s ta n o w io b y u jm .
P rz e s u n i c ie je d n e j fra z y z b u rz y o b y ca s tru k tu r ".
Tym i s o w a m i Salieri u c h w y c i istot d o sko n a o ci. Te d w a z d a n ia p re c y z y jn ie
d e fin iu j , co ro z u m ie m y przez p o j cie doskonaoci w w ie lu d z ie d zin a c h , w cz n ie
z fiz y k te o re tyc zn . M o n a by p o w ie d z ie , e jest to d o s ko n a a d e fin ic ja .
T eoria z a c z y n a b y d o s k o n a a , g d y ja k a k o lw ie k je j m o d y fik a c ja o z n a c z a
z m ia n na gorsze. Tak b rz m i p ie rw sze z d a n ie S alieriego p rz e tu m a c z o n e z j zyka
m u z y k i na j z y k fiz y k i. Trafia w s e d n o . Je d n a k n a p ra w d g e n ia ln e je st d ru g ie
w y p o w ie d z ia n e p rze z n ie g o z d a n ie . Teoria staje si d o s k o n a le d o s k o n a a , je e li
n ie m o n a d o k o n a w n ie j z n a c z c y c h z m ia n b e z c a k o w ite g o je j z n is z c z e n ia
- in n y m i sow y, je e li ka d a is to tn a m o d y fik a c ja z m ie n ia j w n o n se ns.
W ty m s a m y m film ie ce sa rz J ze f II u d z ie la M o z a r to w i m u z y c z n e j ra d y :
T w j u tw r jest p o m y s o w y , b a rd z o u d a n y . M a ty lk o za d u o n u t. W y k re l
k ilk a i b d z ie d o s k o n a y " * . C e sa rza z b ia z tro p u p o z o rn a z o o n o m u z y k i
M o z a rta . N ie z a u w a y , e k a d a n u ta c z e m u s u y - s k a d a o b ie tn ic lu b
j s p e n ia , d o p e n ia ja k i w z r lu b w p ro w a d z a w a ria c j .
P od o b n ie p rzy p ie rw szym k o n ta k c ie lu d z ie c zu j si czsto z b ic i z p a n ta yk u
p rz e z p o z o rn z o o n o fiz y k i cz s te k e le m e n ta rn y c h . Z a d u o g lu o n w !
Jednak k a d y z o m iu g lu o n w s p e n ia jaki ce l. R azem d o p e n ia j s y m e tri
a d u n k w k o lo ru . W y s ta rc z y u s u n je d e n g lu o n lu b z m ie n i je g o w a s n o c i,
a c a a k o n s tru k c ja si z a w a li. M w i c k o n k r e tn ie , je e li d o k o n a si ta k ie j
z m ia n y , to te o ria z n a n a w c z e n ie j ja k o Q C D z a c z y n a p r z e w id y w a b z d u ry ;
p ra w d o p o d o b ie s tw a to w a rz y s z c e n ie k t r y m c z s tk o m sta j si u je m n e ,
a w p rz y p a d k u in n y c h - w i k s z e o tl I . la k d o s k o n a le s z ty w n a te o ria , c z y li
ta k a , k t ra n ie p o z w a la na b e z k a rn e m o d y fik a c je , z je d n e j s tro n y jest n ie z w y
kle w ra liw a . Jeeli k t re k o lw ie k z je j p rz e w id y w a o k a e si n ie p ra w d z iw e ,
n ie m a a d n e j d ro g i u c ie c z k i. N ie m a a d n y c h p a ra m e tr w s w o b o d n y c h czy
m o liw o c i d o s tro je n ia c z e g o k o lw ie k . Z d ru g ie j s tro n y ta k a te o r ia , g d y ju
o d n ie s ie is to tn y sukces, sta je si n a p ra w d p o t n a . S k o ro b o w ie m w ie m y ,
e je s t m n ie j w i c e j p o p ra w n a , a d o te g o n ie m o n a je j z m ie n i , to zn a czy,
i m u si b y c a k o w ic ie p o p ra w n a !
K ry te ria S a lie rie g o w y ja n ia j , d la c z e g o s y m e tria je s t ta k a tra k c y jn za sa
d p o d c za s k o n s tru o w a n ia te o rii. U k a d y p o s ia d a j c e s y m e tri s w p o o w ie

Cytaty z film u Am adeusz przytaczamy za polsk edycj DVD (przyp. ttum.).

 Gboka prostota 149

d ro g i d o o si g n i cia d o sko n a o ci w ro z u m ie n iu S alie rie go . R w n a n ia rz d z ce

r n y m i o b ie k ta m i i s y tu a c ja m i m u sz b y ze sob cile p o w i z a n e , in a c ze j
b o w ie m s y m e tria d o z n a a b y u jm y. P rzy w i k s z e j lic z b ie n a ru sze u p o rz d k o
w a n ie z n ik a i s y m e tria si ro z p a d a . S y m e tria p o m a g a n a m w k o n s tru o w a n iu
d o s k o n a y c h te o rii.
S e d n e m s p ra w y n ie je s t z a te m lic z b a n u t, c z s te k c z y r w n a . Jest n i
d o s k o n a le n ie w z o r w i m o ty w w , k t ry c h s u c ie le n ie n ie m , le e li u s u n i c ie
k t r e g o k o lw ie k z ty c h e le m e n t w z n is z c z y o b y ta k i w z r, to ich lic z b a jest
a k u ra t ta ka , ja k b y p o w in n a . M o z a rt w ie tn ie o d p o w ie d z ia c e s a rz o w i: K t re
d o k a d n ie m a pa n na m y li? ".

Gboka prostota: Sherlock Holmes, jeszcze raz Newton i mody Maxwell

P e w n y m s p o s o b e m u n ik n i c ia d o s k o n a o c i je s t d o d a n ie n ie p o trz e b n y c h
k o m p lik a c ji. Jeeli n a p o tk a m y ta k ie k o m p lik a c je , m o e m y je w y k re li bez u jm y
i u s u n b e z b u rz e n ia ca te j s tru k tu ry . Poza ty m ta k ie n ie p o trz e b n e g m a tw a
n ie o d w ra c a r w n ie nasz u w a g , ja k w te j h is to rii o g e n ia ln y m d e te k ty w ie
S h e rlo c k u H o lm e s ie i je g o p rz y ja c ie lu d o k to rz e W a ts o n ie :

Sherlock Holm es i do ktor Watson wybrali si na wycieczk. Gdy niebo rozw ietliy
gwiazdy, rozbili nam iot i poszli spa. W rodku nocy Holmes budzi Watsona i pyta:
- Watsonie, spjrz na gwiazdy! O czym one nam mwi?
- Ucz nas pokory. Musz ich by m iliony i nawet jeeli tylko niew ielki ich uamek
ma planety takie jak Ziem ia, to i tak na setkach z nich yj zapewne istoty inteligent
ne. N iew ykluczone, e niektre z nich s mdrzejsze od nas. By moe spogldaj
przez olbrzym ie teleskopy na Ziem i i w idz j tak, jaka bya w iele tysicy lat te
mu. M oe zastanawiaj si, czy kiedykolw iek na tej planecie pojaw i si inteligentna
form a ycia.
- Watsonie, tak naprawd - odpowiada po chw ili Holm es - gwiazdy m wi o tym,
e ukradli nam n a m io t".

P rz e c h o d z c o d a rtu d o rze c z y w z n io s y c h , p r z y p o m n ijm y s o b ie , e sir

Izaa k N e w to n n ie b y z a d o w o lo n y z e s w o je j te o rii g ra w ita c ji, w k t re j w y s t
p o w a y s iy d z ia a j c e na o d le g o p rz e z p ust p rz e s trz e . P o n ie w a je d n a k
te o ria ta z g a d za a si ze w s z y s tk im i w c z e s n y m i o b s e rw a c ja m i, a sam n ie m g
 1
150 r Lekko bytu

o d k ry a d n e g o k o n k re tn e g o sp o so b u je j p o p ra w ie n ia , N e w to n o d o y ) na b o k
s w o je filo z o fic z n e z a s trz e e n ia i p rz e d s ta w i j ta k , ja k a b y a . W s c h o liu m
z a m y k a j c y m P rin c ip ia z a m ie c i ta k d e k la ra c j * :

Nie udao mi si odkry na podstawie obserwowanych zjawisk przyczyny owych wasnoci

grawitacji i nie wysuwam adnych hipotez; wszystko bowiem, co nie jest wywiedzione z ob
serwacji zjawisk, musi by zwane hipotez, ta za, metafizyczna czy fizyczna, o waciwociach
okultystycznych czy mechanicznych, nie moe sta si czci filozofii dowiadczalnej.

K lu c z o w y m z w ro te m je st tu ta j s tw ie rd z e n ie : n ie w y s u w a m a d n y c h h i
p o te z " - w o ry g in a le n a p is a n y m p o a c in ie b rz m i o n : h y p o lh e s is n o n fin g o .
I ta k ie w a n ie a c i s k ie m o tto u m ie c i Ernst M a c h p o d p o rtre te m N e w to n a
w s w o im w p y w o w y m d z ie le M e c h a n ik a . Jest ta k z n a n e , e p o w i c o n o m u
n a w e t o d d z ie ln y a rty k u w W ik ip e d ii. O z n a c z a o n o p o p ro s tu , e N e w to n n ie
c h c ia w y p e n ia s w o je j te o rii g ra w ita c ji s p e k u la c ja m i, na k t ry c h p o p a rc ie n ie
b y o a d n y c h d o w o d w o b s e rw a c y jn y c h . (W p ry w a tn y c h n o ta tk a c h N e w to n
je d n a k z a w z i c ie p r b o w a o d k ry d o w d is tn ie n ia ja k ie g o m e d iu m w y p e
n ia j c e g o p rze s trz e ).
N a jp ro s tsz ym o c z y w i c ie s p o so b e m na u n ik n i c ie n ie p o trz e b n y c h k o m p li
k a cji jest n ie o d z y w a si w o g le . By u n ik n te j p u a p k i, m u s im y w z o ro w a
si na m o d y m M a x w e llu . W e d u g je d n e g o z je g o p ie rw s z y c h b io g r a f w 1- ja k o
m a y c h o p ie c c i g le p y ta z e s z k o c k im a k c e n te m i s k a d n i z d a n ia ":
- A ja k to d z ia a ?
Jeli n ie uzyska s a ty s fa k c jo n u j c e j g o o d p o w ie d z i, p y ta d a le j:
- A le ja k to ta k d o k a d n ie d ziaa?
In n y m i sow y, m u s im y b y a m b itn i. M u s im y b e z u s ta n n ie z a d a w a w c i
n o w e p y ta n ia i stara si u zyska d o k a d n e , ilo c io w e o d p o w ie d z i. O k re le n ie
re w o lu c ja n a u k o w a z o s ta o ju u y te d o n a z w a n ia ty lu r n y c h fe n o m e n w ,
e u le g o d e w a lu a c ji. N a jw a n ie js z , n ig d y n ie w y c z e rp u j c si R e w o lu c j N a
u k o w b y o p o ja w ie n ie si a m b ic ji p o p y c h a j c e j nas d o tw o rz e n ia d o k a d n y c h
m a te m a ty c z n y c h m o d e li w ia ta i w ia ry , e to si m o e u d a .
M i d z y sprze czn ym i p o trz e b a m i - d e n ie m d o o szczdnoci w z a o e n ia c h
a u z ys k a n ie m d o k a d n e j o d p o w ie d z i na w ie le p y ta is tn ie je tw rc z e n a p i c ie .

Uwaga: m oliwe, e dowiadczycie dj vu. Przytaczaem ju ten fragm ent w rozdziale smym.
 Gboka prostota 151

G b o k a p ro s to ta jest sk p a , je li c h o d z i o d a n e w e j c io w e , le c z n ie z w y k le
h o jn a w k w e s tii w y n ik w .

Kompresja, dekompresja i (nie)wykrywalno

W k o m u n ik a c ji i in fo rm a ty c e je d n y m z n a jw a n ie js z y c h p ro b le m w je si
k o m p re sja d a n y c h . M y l , e p o z w a la n a m o n a s p o jrz e z n o w e j i w a n e j
p e rs p e k ty w y na k w e s ti z n a c z e n ia i is to tn e j ro li, ja k p ro s to ta o d g ry w a w n a
u ce .
P odczas p rz e s y a n ia in fo rm a c ji c h c e m y m o liw ie n a jp e n ie j w y k o rz y s ta
d o s t p n s ze ro ko pasm a. D la te g o o d c h u d z a m y w ia d o m o , u s u w a m y z n ie j
n a d m ia ro w e c z y n ie is to tn e in fo rm a c je '3. U y tk o w n ic y iP o d w i a p a ra t w c y
fro w y c h z p e w n o c i z n a j s k r ty ta k ie ja k M P 3 lu b JPEG. M P 3 to s ta n d a rd
k o m p re s ji d w i k u , a JPEG je s t s ta n d a rd e m k o m p re s ji o b ra z u . O c z y w i c ie
na d ru g im k o c u o d b io rc a m u si p o o d e b ra n iu ta k ie j o d c h u d z o n e j w ia d o m o
ci ro z p a k o w a j i o d tw o r z y je j p o c z tk o w y w y g l d . P o d o b n e p r o b le m y
p o ja w ia j si w p rz y p a d k u p rz e c h o w y w a n ia in fo rm a c ji. C h c e m y , b y d a n e
z a jm o w a y ja k n a jm n ie j m ie jsc a , a le je d n o c z e n ie a b y a tw o m o n a je b y o
o d c z y ta w e w a c iw e j im p o s ta c i.
P atrzc z szerszej p e rsp e k ty w y, m o n a z a u w a y , e w ie le w y z w a , k t ry m
lu d z ie m u sz s ta w i c z o o , u s iu j c z ro z u m ie w ia t, s p ro w a d z a si d o p io -
b le m w k o m p re s ji d a n y c h . N asze z m y s y s w p ro s t z a le w a n e in fo rm a c ja m i
o w ie c ie z e w n trz n y m . M u s im y je z m ie c i w d o s t p n e j s ze ro ko c i pasm a
n aszego m z g u . W y c iu d o w ia d c z a m y ta k w ie le , e n ie m o e m y p rz e c h o
w y w a s z c z e g o w y c h w s p o m n ie na te m a t w s z y s tk ie g o ; ta k z w a n a p a m i
fo to g ra fic z n a je s t z ja w is k ie m rz a d k im i c o n a jm n ie j o g ra n ic z o n y m . T w o rz y m y
w i c ro b o c z e m o d e le i re g u y z d ro w o ro z s d k o w e , k t re p o z w a la j n a m p o
s u g iw a si fra g m e n ta ry c z n y m i o d z w ie rc ie d le n ia m i w ia ta , w y s ta rc z a j c y m i
d o tego , b y w n im p o p ra w n ie fu n k c jo n o w a . O k rz y k U w a g a , z b li a si tyg iys!
jest k o m u n ik a te m , w k t ry m u p a k o w a n o c a e g ig a b a jty in fo rm a c ji o p ty c z n e j,
m e g a b a jty d a n y c h a u d io z a w ie ra j c y c h ryk tygrysa, a m o e n a w e t - a to ju
o z n a c z a p ro b le m y - k ilk a k ilo b a jt w je g o z a p a c h u i w y w o a n e g o p rz e z n ie g o
p o d m u c h u w ia tr u . (In fo rm a c ja d la z n a w c w te m a tu : w k o d z ie A S C II w ia d o
m o ta m a d o k a d n ie 2 5 b a jt w ). W ie le in fo rm a c ji p o m in i to , a le z te g o ,
c o z o s ta o , m o e m y o d c z y ta k ilk a b a rd z o w a n y c h fa k t w .
152 Lekko bytu

K o n s tru o w a n ie g b o k o p ro s ty c h te o r ii fiz y k i je s t o lim p ijs k ry w a liz a c j '

w d z ie d z in ie k o m p re s ji d a n y c h . C e le m je s t z n a le z ie n ie m o liw ie n a jk r ts z e j
w ia d o m o c i - n a jle p ie j w p o s ta c i je d n e g o r w n a n ia - k t ra p o ro z p a k o w a n iu
d a fa b y s z c z e g o w y , d o k a d n y m o d e l w ia ta fiz y c z n e g o . Jak w e w s z y s tk ic h
k o n k u re n c ja c h o lim p ijs k ic h , r w n ie w ty m p rz y p a d k u o b o w i z u j p e w n e
zasady. D w ie n a jw a n ie js z e z n ic h to :

B rak k la ro w n o c i p o w o d u je o b n i e n ie o c e n y za styl.
D y s k w a lifik u je si te o rie p o d a j c e b d n e p rz e w id y w a n ia .

G d y si ju z ro z u m ie z a s a d y te j gry, n ie k t r e z je j d z iw n y c h c e c h staj
si m n ie j ta je m n ic z e . W s z c z e g ln o c i: p o n ie w a d y m y d o u z y s k a n ia ja k
n a jw i k s z e j k o m p re s ji d a n y c h , m u s im y si lic z y z ty m , e b d z ie m y m ie li
d o c z y n ie n ia z e z m y ln y m i i tr u d n y m i d o o d c y fro w a n ia k o d a m i. N a p rz y k a d
w e m y P ro s ty p rz y k a d z d a n ia w j z y k u p o ls k im ". M o e m y je s k r c i , u s u
w a j c s a m o g o s ki:

Prst przkd zdn w jzk plskm.

T ru d n ie j je te ra z o d c z y ta , a le n ie m a w i k s z e j n ie ja s n o c i, c o z d a n ie
to o z n a c z a . Z g o d n ie z re g u a m i g ry u c z y n ili m y k ro k w d o b r y m k ie ru n k u .
P jd m y w i c d a le j i u s u m y o d s t p y :

Prstprzkidzdnwjzkplskm.

Teraz in fo rm a cja taka m o e ju b u d z i nasze w tp liw o c i. M o n a by j b d

n ie o d c z y ta ja k o :

Pir sto przy kodzie da nowej oazie i kpielisku imi.

O c z y w i c ie j zyk polski jest tak specyficzny, e taka m e to d a k o d o w a n ia , z p o

w o d u n ie je d n o z n a cz n o c i, tra ci d u o na n o c ie za styl. T ru d n o m ie s tu p ro c e n to
w p e w n o , c o na le y u w a a za p o p ra w n e z d a n ie . W k o n k u re n c ji d o ty c z c e j

Oczywicie nie jest to dyscyplina olim pijska, nie obejrzymy wic takich zmaga na olim piadzie. Uywam okrelenia
rywalizacja olim pijska w tym sensie, e jest to w yzw anie godne greckich b og w i bogi.
 Gboka prostota 153

g b o k ie j p ro s to ty d e k o d o w a n ie m usi b y p rz e p ro w a d z o n e zg o d n ie z p re cyzyjn ie
z d e fin io w a n y m i p ro c e d u ra m i m a te m a ty c z n y m i. Jednak ju te n p ro sty p rzy k a d
p okazu je, e kr tkie z a ko d o w a n e in fo rm a cje bd m n ie j z ro z u m ia e ni oryginalne
w ia d o m o c i i o d c z y ta n ie ich b d z ie w ym a g a o d u o sprytu i w ysiku .
W w y n ik u p ra c trw a j c y c h c a e s tu le c ia n a jk r ts z e z z a k o d o w a n y c h w ia
d o m o c i m o g sta si c a k ie m z a g m a tw a n e . W ta k ie j s y tu a c ji p o s u g iw a n ie
si n im i b d z ie m o liw e d o p ie r o p o w ie lu la ta ch n a u k i, a o d c z y ta n ie ka d e j
k o n k re tn e j w ia d o m o c i b d z ie k o s z to w a o w ie le w y s ik u . Teraz ju z a p e w n e
ro z u m ie c ie , d la c z e g o w s p c z e s n a fizy k a w y g l d a ta k a n ie in a c z e j!
Tak n a p ra w d m o g a b y w y g l d a d u o g o rz e j. W ie m y , e o g ln y p ro b le m
z n a le z ie n ia n a jle p s z e g o s p o s o b u k o m p re s ji d o w o ln e g o z b io ru d a n y c h je st
n ie ro z w i z y w a ln y . P o w o d e m te g o jest fa kt b lis k o z w i z a n y ze s y n n y m tw ie r
d z e n ie m o n ie z u p e n o c i G o d a o ra z (s z c z e g ln ie j z p rz e d s ta w io n y m p rz e z
T u rin g a w y w o d e m p o k a z u j c y m , i n ie m o n a je d n o z n a c z n ie ro zs trz yg n ,
c z y d a n y p ro g ra m k o m p u te r o w y k ie d y k o lw ie k si za ko c zy . P o s z u ku j c n a j
le p s ze j m e to d y k o m p re s ji d a n y c h " , w p a d a m y z a te m w p ro s t na grzski g ru n t
p ro b le m u T uringa: n ie m o e m y m ie p e w n o c i, czy nasza n a jn o w sza , w sp a n ia a
s ztu czka u m o liw ia j c a jeszcze w i ks z e u p a k o w a n ie in fo rm a c ji n ie s p o w o d u je ,
e d e k o d e r w p a d n ie w n ig d y n ie k o c z c si p tl .
W y d a je si je d n a k , e N a tu ra o p e ru je d a n y m i, k t re w a d n y m w y p a d
ku n ie s a rb itra ln e . Z d o a li m y s p o rz d z i k r tk ie z a k o d o w a n e w ia d o m o c i
o p is u j c e w p e n i i d o k a d n ie o lb r z y m ie fra g m e n ty rz e c z y w is to c i. W i c e j
n a w e t: g d y w p rze s zo c i u d a w a o n a m si t z a k o d o w a n in fo rm a c j s k r
c i je s zc z e b a rd z ie j i u c z y n i j b a rd z ie j a b s tra k c y jn , p rz e k o n y w a li m y si,
e p o je j r o z w in i c iu o tr z y m u je m y ro z s z e rz o n e d a n e o d p o w ia d a j c e n o w y m
a s p e k to m rze c z y w is to c i.
G d y N e w to n z a k o d o w a trz y p ra w a ru c h u p la n e t K e p le ra w s w o im p ra w ie
p o w s z e c h n e j g ra w ita c ji, w y s y p a y si z n ie g o w y ja n ie n ia p y w w m o rs k ic h ,
p re c e s ji r w n o n o c y i w ie lu in n y c h o d c h y le i c h y b o ta . W ro k u 1 8 4 6 , p o b li
s ko d w u s tu la ta ch b e z u s ta n n y c h tr iu m f w n e w to n o w s k ie j g ra w ita c ji, w o rb ic ie
U ra n a w y k r y to n ie w ie lk ie o d c h y le n ia . U rb a in Le V e rrie r d o s z e d d o w n io s k u ,
e m o n a je w y ja n i , je e li p rz y jm ie si is tn ie n ie n o w e j p la n e ty 35. I p ro sz
- g d y o b s e rw a to rz y s k ie ro w a li te le s k o p y ta m , g d z ie ra d z i im szuka, ich o c z o m
u k a z a si N e p tu n ! (Jak si p rz e k o n a m y , d z is ie js z y p ro b le m c ie m n e j m a te rii
jest o s o b liw y m e c h e m te g o o d k ry c ia ).
 154 Lekko bytu

C o ra z b a rd z ie j s k o m p re s o w a n e , g b o k o p ro ste r w n a n ia na w e j c iu , c o ra z
b a rd z ie j z o o n e o b lic z e n ia p o z w a la j c e je o d c z y ta i c o ra z b o g a tsze w y n ik i
pa su j ce , ja k si o k a z u je , d o rz e c z y w is to c i. Tak, ja k sdz, b rz m i p ra k ty c z n a
in te rp re ta c ja te g o , c o E in ste in m ia na m y li, m w i c : P a n B g je s t w y r a fi
n o w a n y , le c z n ie p e r fid n y " . M a m y n a d z ie j , e s zcz cie b d z ie n a m d a le j
d o p is y w a o w w y s ik a c h p ro w a d z c y c h d o je szcze w i k s z e j u n ifik a c ji.

J \
 Cz I!
Sabo grawitacji

W a s tro n o m ii n a jw a n ie js z si je s t g ra w ita c ja . N a p o z io m ie p o d s ta w o
w y m je d n a k s iy g ra w ita c y jn e d z ia a j c e m i d z y c z s tk a m i e le m e n ta rn y m i
s m ie s z n ie m a e w p o r w n a n iu z o d d z ia y w a n ie m e le k try c z n y m c z y s iln y m .
Ta d y s p ro p o rc ja s ta n o w i d u e w y z w a n ie d la id e a u u n ifik a c ji te o r ii, k t re g o
c e le m jest s p ro w a d z e n ie w szystkich si d o w s p ln e g o m ia n o w n ik a . Nasze n o w e
ro z u m ie n ie p o c h o d z e n ia m asy s u g e ru je p e w n o d p o w ie d .
Rozdzia 13
Czy grawitacja jest saba?
W praktyce: tak

G d y p o r w n a si j z in n y m i p o d s ta w o w y m i s ila m i, b io r c
p o d u w a g o d d z ia y w a n ie m i d z y c z s tk a m i e le m e n ta rn y m i,
g ra w ita c ja o k a z u je si m ie s z n ie saba.

Jeli w a n ie p rze d c h w il w y g ra m o lili c ie si z tru d e m z ka lu b z u c zu c ie m

u lg i p o c i k im d n iu o p a d li c ie z im p e te m na fo te l z d o b r ksi k w r ce ,
z a p e w n e tr u d n o b d z ie w a m u w ie rz y , e g ra w ita c ja je s t s a b a . O d z iw o ,
na p o z io m ie p o d s ta w o w y m ta k a w a n ie jest. m ie s z n ie saba.
O to k ilk a p o r w n a .
A to m y utrzym u j si w caoci d zi ki siom elektrycznym . D o d a tn io naa d o w a n e
j d ro a to m o w e przyciga e le k tryc z n ie o b d a rz o n e u je m n y m a d u n k ie m e le ktro n y.
W y o b ra m y sobie, c o b y si stao, g d y b y m y p o tra fili w y c z y siy e le k tryc z n e .
P ozostaoby jeszcze p rzyciganie g ra w ita cyjn e . Jak silnie g ra w ita cja m o g a b y czy
jdra a to m o w e i e le k tro n y? Jak d u y b y b y a to m u trz y m u j c y si w caoci d z i ki
grawitacji? Tak duy ja k pcha? N ie. Mysz? N ie. D rapacz chm ur? N ie, zgadujcie dalej.
Ziem ia? N ie jestecie n a w e t blisko. A to m u trz ym u j cy si w caoci d zi ki g raw itacji
m ia b y p ro m ie sto razy w ikszy o d p ro m ie n ia o b s e rw o w a ln e g o W szechw iata.
Z n a n y m e fe k te m g r a w ita c y jn y m je s t z a k r z y w ie n ie w ia ta p rz e z S o
c e . G d y w 1 9 1 9 r o k u z ja w is k o ta k ie z a o b s e r w o w a a b r y ty js k a w y p r a w a ,
o z n a c z a o to t r iu m f o g ln e j te o r ii w z g l d n o c i, d z i k i k t r e m u E in s te in
z y s k a w ia to w s a w . C a e o g r o m n e S o c e , d z ia a j c na p rz e m ie s z c z a
j c y si w p o b li u fo to n , o d c h y lio je g o to r o 1 ,7 5 s e k u n d y tu k u - o k o o
0 ,0 5 % je d n e g o s to p n ia . P o r w n a jm y to z ty m , ja k o d d z ia y w a n ie s iln e
w p y w a na g lu o n y . K ilk a k w a r k w ta k s iln ie o d c h y la p ro s ty t o r r u c h u g lu -
o n u , e w o b r b ie p r o m ie n ia p r o to n u g lu o n d o k o n u je p e n e g o z w r o tu
i p o z o s ta je w je g o ro d k u .
 I
C zy g ra w ita c ja je s t saba? W p ra k ty c e : ta k i57

M o e m y r w n ie p o r w n a siy lic z b o w o . P oniew a z a r w n o sia elektryczna,

ja k i g ra w ita c y jn a sa b n ta k s a m o w ra z z o d le g o c i (m ia n o w ic ie , p ro p o rc jo
n a ln ie d o o d w ro tn o c i je j k w a d r a tu ) 1'', d la k a d e j o d le g o c i o trz y m a m y ta k i
sam s to s u n e k . P o r w n a jm y o d d z ia y w a n ia e le k try c z n e i g ra w ita c y jn e m i d z y
p r o to n e m a e le k tro n e m . O d d z ia y w a n ie e le k try c z n e jest o k o o 10 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 ra zy s iln ie js ze . U y w a j c
n o ta c ji w y k a d n ic z e j, lic z b t z a p is z e m y ja k o 10 40. (R o z u m ie c ie ju , d la c ze g o
u c z e n i w o l u y w a lic z b w p o s ta c i w y k a d n ic z e j).
- O szustw o! -z a rz u c mi krytycy. - Protony s z o o n ym i obie kta m i. Powiniene
p o r w n y w a d z ia a n ie si m i d z y p o d s ta w o w y m i, e le m e n ta rn y m i o b ie k ta m i.
D obrze, jak sobie chcecie - to tylko pogorszy spraw! jeeli p o r w n a m y siy dzia
ajce m i d zy elektrona m i, uzyskam y jeszcze wiksz liczb - o k o o 10 4! - poniew a
masa e le k tro n u jest m niejsza o d p ro to n u przy takiej sam ej w ielkoci a d u n k u .
G d y w s ta je m y z ka , p o k o n u je m y p rzyci g a n ie g ra w ita c y jn e ca e j Z ie m i,
w y k o rz y s tu j c d o te g o n ie w ie lk cz e n e rg ii c h e m ic z n e j, k t re j r d e m jest
z je d z o n a ub ie g e g o w ie c z o ru kolacja. Kady, k to p r b o w a spali ka lo rie, w a lcz c
z g ra w ita c j (p o d n o sz c c i a ry c zy u p ra w ia j c gim nastyk), p o tw ie rd z i, e nie
s ta w ia o n a z b y t d u e g o o p o ru - trz e b a d o s y d u g o w ic z y , b y z rz u c i c h o
p ar k ilo g ra m w .
K ole jn a m iara saboci g ra w ita c ji: p ro m ie n io w a n ie e le k tro m a g n e ty c z n e jest
si n a p d o w w sp c z e sn e j a s tro n o m ii - o d a n te n ra d io w y c h p rze z te le sk o p y
o p ty c zn e po satelity obse rw u j ce w zakresie p ro m ie n io w a n ia rentgenow skiego. Jest
o n o r w n ie p o d sta w w sp cze sn ych te c h n ik k o m u n ik a c y jn y c h - o d z w y k e g o
ra dia przez a n te n y satelitarne (m ik ro fa lo w e ) p o w k n a o p tyczn e . P ro m ie n io w a n ia
g ra w ita c y jn e g o n atom ia st n ie u d a o si jeszcze w y k ry m im o u siln ych s ta ra 1' .
G ra w ita c ja jest si, k t ra d o m in u je w a s tro n o m ii, a le je d y n ie z b ra k u le p
szej a lte rn a ty w y . P ozo sta e o d d z ia y w a n ia s d u o s iln ie js ze , je d n a k n ie ty lk o
p rz y c i g a j , lecz ta k e o d p y c h a j . W n o rm a ln y c h w a ru n k a c h m a te ria osiga
d o k a d n y stan r w n o w a g i, w k t ry m w p y w o d d z ia y w a w z a je m n ie si znosi.
C h w ilo w e z a c h w ia n ie te j r w n o w a g i (n ie w ie lk ie ) w p rz y p a d k u si e le k try c z
n y c h p ro w a d z i d o b u rz z p io ru n a m i; m a e c h w ilo w e z a b u rz e n ie r w n o w a g i
o d d z ia y w a s iln y c h p ro w a d z i d o w y b u c h w j d ro w y c h . W i k s z o z a a m a
r w n o w a g i n ie m o e by trw a a . G ra w ita c ja je d n a k w y c z n ie przyciga. C hocia
jest saba na p o z io m ie p o je d y n c z y c h cz ste k e le m e n ta rn y c h , siy g ra w ita c y jn e
n ie u b a g a n ie si z e sob s u m u j . C isi p o si d ko sm os.

i
Rozdzia 14
Czy grawitacja jest saba?
W teorii: nie

G ra w ita c ja je s t sil p o w s z e c h n . K s z ta tu je p o d s ta w o w
s tru k tu r p rz e s trz e n i i czasu. Jest p o d s ta w o w a .
P o w in n i m y w i c w y k o rz y s ty w a j d o m ie rz e n ia
in n y c h z ja w is k , z a m ia s t w y k o rz y s ty w a in n e z ja w is k a
d o m ie rz e n ia g ra w ita c ji. G ra w ita c ja n ie m o e z a te m
b y s ab a w sensie a b s o lu tn y m - o n a p o p ro s tu je s t,
ja k a je s t. To, e g ra w ita c ja z d a je si sa ba ,
o z n a c z a d la te o rii k o p o tliw y fa k t. Jest to r w n ie
d u p rz e s z k o d n a d ro d z e d o u n ifik a c ji.

E insteinow ska te o ria g ra w ita c ji - o g ln a te o ria w zg l d n o c i - w i e is tn ie n ie

o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o ze s tru k tu r p rze s trz e n i i czasu. Z g o d n ie z t te o
ri e fe k t, k t ry p o s trz e g a m y ja k o d z ia a n ie siy g ra w ita c y jn e j, je st p o p ro s tu
w y n ik ie m te g o , e c ia a p r b u j n a jle p ie j ja k m o g p rz e m ie s z c z a si p o lin ii
p ro s te j w p o k rz y w io n y m k ra jo b ra z ie c z a s o p rz e s trz e n i. S am e c ia a s r w n ie
r d e m te g o z a k rz y w ie n ia . Z a k rz y w ie n ie s p o w o d o w a n e p rz e z c ia o B w p y w a
na ru ch cia a A, p o w o d u j c p o w s ta n ie z ja w isk a , k t re w j z y k u n e w to n o w s k im
n a z w a lib y m y s i g ra w ita c ji" *.
D a le k o s i n k o n s e k w e n c j z a p ro p o n o w a n e g o p rz e z E in ste in a o b ra z u
g ra w ita c ji jest p o w s z e c h n o te j siy. K ad e c ia o , k t re stara si p rz e m ie s z c z a
w z a k rz y w io n e j cza s o p rz e s trze n i p o lin ii p ro ste j, b d z ie p o d a o t sam d ro -

Dokadniej rzecz biorc, teoria N ewtona opisuje efekty oglnej teorii wzgldnoci w przyblieniu. Teoria n e w to
nowska sprawdza si najlepiej, gdy ciaa poruszaj si p o w o li w por w n an iu z prdkoci w iata, nie s zbyt
due ani gste.
 I
C z y g raw itacja jest saba? W te o rii: nie 159

g 'B. O k sz ta c ie n a jle p s ze j tr a je k to rii d e c y d u je z a k rz y w ie n ie cza so p rz e s trze n i,

a n ie ja ka s zczeg ln a w a s n o d a n e g o c ia a .
Tak n a p ra w d to w a n ie d a j c a si z a u w a y p o w s z e c h n o g ra w ita c ji
w d u y m s to p n iu n a p ro w a d z ia E in ste in a na je g o te o ri . W n e w to n o w s k im
o p is ie g ra w ita c ji o w a p o w s z e c h n o b y a n ie w y ja n io n y m z b ie g ie m o k o lic z
n o c i (a ra c z e j n ie s k o c z o n lic z b z b ie g w o k o lic z n o c i - p o je d n y m d la
k a d e g o c ia a ). Z je d n e j s tro n y sia g ra w ita c y jn a o d c z u w a n a p rz e z c ia o je st
p ro p o rc jo n a ln a d o je g o masy. Z d ru g ie j - p rz y s p ie s z e n ie , ja k ie c ia o o d c z u w a
w o d p o w ie d z i na d z ia a n ie d a n e j siy, je s t o d w ro tn ie p ro p o rc jo n a ln e d o masy.
(O ty m m w i d ru g ie p ra w o d ru g ie j zasady d y n a m ik i N e w to n a . W o ry g in a ln y m
z a p is ie d ru g a zasada d y n a m ik i w y g l d a n a s t p u j c o : F = m a ; a z a te m d ru g ie
p ra w o te j zasa dy b rz m i: a = F/m ). Po z o e n iu ty c h d w c h s tro n o d k ry je m y ,
e g ra w ita c y jn e p rz y s p ie s z e n ie c ia a - fa k ty c z n e z a b u rz e n ie je g o ru c h u - z u
p e n ie n ie z a le y o d je g o m asy!
I ta k ie z ja w is k o o b s e rw u je m y : ru ch n ie z a le n y o d masy. Z a c h o w a n ie to jest
p o w s z e c h n e : w s z y s tk ie c ia a p rzysp ie sza j p o d w p y w e m g ra w ita c ji ta k sam o.
J e d n a k o p is n e w to n o w s k i n ie tu m a c z y , d la c z e g o ta k si d z ie je . S ia g ra w ita
c y jn a d z ia a j c a na c ia o n ie m u s ia a b y p ro p o rc jo n a ln a d o je g o masy. Z n a m y
p rz e c ie siy, na p rz y k a d si e le k try c z n , k t re n ie za le o d masy.
T eoria E instein a w y ja n ia te n g ra w ita c y jn y z b ie g o k o lic z n o c i". A raczej
w y k ra c z a p o za n ie g o : n ie m u s im y m w i o d d z ie ln ie o sile i re a kcji na d z ia a n ie
siy, k t re p rz y p a d k ie m za le o d m asy w o d w ro tn y s p o s b . M w im y je d y n ie
o c ia a c h , k t re staraj si ja k m o g , b y p o ru sz a si p ro s to w z a k rz y w io n e j
c z a s o p rz e s trz e n i. Tak w y g l d a g b o k a p ro s to ta w n a jle p s z y m w y d a n iu .

Powszechno a unifikacja

G d y p r b u je m y z n a le z u n ifik o w a n te o r i o b e jm u j c w s z y s tk ie siy
p rz y ro d y , p o c z e n ie p o w sz e ch n o c i g ra w ita c ji z je j (p o zo rn ) saboci sta n o w i
n ie la da p ro b le m . O to ja k ie m a m y m o liw o c i:
G ra w ita c j m o n a b y w y p ro w a d z i z in n y c h p o d s ta w o w y c h si. P o n ie
w a e fe k t je j d z ia a n ia jest ta k m a y (saby), m o e g ra w ita c ja je st p ro d u k te m
u b o c z n y m , n ie w ie lk p o z o s ta o c i p o p ra w ie d o s k o n a y m z r w n o w a e n iu
si w p y w u p rz e c iw n y c h a d u n k w e le k try c z n y c h lu b k o lo ru , a m o e czego
je s z c z e b a rd z ie j e g z o ty c z n e g o ? Jeeli ta k , to d la c z e g o sia ta k a m ia a b y b y
p o w sz e ch n a ? P ozostae s ity z c a p e w n o c i n ie m a j p o w s z e c h n e g o c h a ra k
te r u : o d d z ia y w a n ie s iln e o d c z u w a j k w a rk i, a le n ie e le k tr o n y ; sia e le k tr o
m a g n e tyczn a w p y w a na e le k tro n y i k w a rk i, ale n ie na fo to n y czy g lu o n y. T ru d n o
s o b ie w y o b ra z i , e b y prosta p o w s z e c h n a sia, d z ia a j c a ta k sam o na w sz y stkie
cz s tk i, m o g a p o w s ta z ta k a s y m e try c z n y c h s k a d n ik w .
Pozostae siy m o n a by w y p ro w a d z i z g ra w ita c ji. a tw o s o b ie w y o b ra z i ,
ja k sia n ie d z ia a j c a ta k s a m o na w s z y s tk ie c z stki m o g a b y p o w s ta z siy p o
w sz e c h ne j. Takie p o w sz e ch n e r w n a n ia m o g y b y m ie k ilk a r n ych ro z w i z a ,
w k t ry c h e n e rg ia b y a b y s k o n c e n tro w a n a w m a y c h o b s z a ra c h p rz e s trz e n i;
ro zw i za n ia te in te rp re to w a lib y m y ja k o czstki o r n y ch w a sn o cia ch . (W y d a je
si, e sam E instein m ia n a d z ie j , i u d a m u si s k o n s tru o w a te o ri m a te rii
z g o d n z ty m ro z u m o w a n ie m ). T ru d n o je d n a k s o b ie w y o b ra z i , ja k n ie z w y k le
saba sia m o g a b y p rz e k s z ta c i si w si z n a c z n ie m o c n ie js z .
W sz y stkie siy m o g y b y b y tra k to w a n e ta k s a m o , ja k o r n e a s p e k ty -
b y m o e p o w i z a n e z e so b s y m e tri ja k ie j je d n e j c a o c i, n ic z y m r n e
cia n ki ko stki d o gry. T ru d n o je d n a k p o g o d z i ta k id e z fa k te m , e g ra w ita c ja
jest d u o sabsza o d p o z o s ta y c h si.
W y ra m y to in n y m i s o w y : w ia ra w m o liw o u n ifik a c ji p o w o d u je , e o s i
g am y stan, k t ry w p syc h o lo g ii okrela si te rm in e m z a p rz e c z e n ie . N ie m o e m y
p o g o d z i si z ty m , e g ra w ita c ja n a p ra w d je st saba, m im o i ta k to w y g l d a .
P o zo ry - a raczej to , ja k je in te rp r e tu je m y - m u sz m y li .
 K u hm 1. Fotografia w ykonana
u W ie lk im Z d e rz a tzu E lektronow o-
-IV 1/ ju in iw ,n i, w skrcie LEP
ud ang. Lan;e [lectron-P osilfO n co/lider),
!,lu i\ h la l.ii li d ziew idziesitych
il/ia la l w ilE K N w p ob liu Genewy.
P iyu|)lvw de t w rozbiegajcych
i. / ju in kU i zderzenia jest zgodny
I ir/e y, dzianym i te o retyczn ie w zoram i
dla a.,irl ii, a nlykw arka i gluonu.
lr / u l: m a ja p fa k ly rz n e z n a c z e n ie
a. p r/vp a d ku ty i.li o biektw ,
I e r i li nie m ona zaobserw ow a
!iu /p i b re d n io tak jak innych czstek.

Rycina 2. Proces, w ktrym

powstaj dw a dety.
Inte rp re tuje m y je jako lady
po pojaw ieniu si kwarka
i antykwarka.

P.yi ma I. Sym etria w nauce, sztuce i rzeczywistoci

na p rz y k a d z ie d w u d z ie s to c ia n u fo re m n e g o ,
m D e .u d zie ,lucian fo re m n y m a d w adziecia iden-
i jz iim l i d i,ni wszystkie s trjktami rwnobocznymi,
laka brya ma V i rnych symetrii; innymi sowy, istnieje
V t rno h obrotw przeksztacajcych dwudziestocian
lo re m m / p o w rn le m w siebie (zam ieniajcych przy tym m iejscami niektre z jego cian). Porw najm y to z dw om a
n i/n y m i sym etriiim i trjkta rw nobocznego. M ona pow iedzie, e symetria Q C D ma si tak d o sym etrii Q ED jak
U, neiria dwudziestocianu forem nego do sym etrii pojedynczego trjkta, b) Potna symetria pozwala na okrelenie
-kom plikowanych struktur za pomoc prostych skadnikw - z tej wasnoci korzysta DNA (lub RNA) wirusa. Na ilustracji
p u k a /a n o struktur w irusa zw yczajnej grypy. Z w r m y uwag na podobiestw o d o ilustracji z ryciny a!
 Rycina 4. G boka struktura kw antow ej
Siatki. Jest to ty p o w y w zorzec
aktyw noci w polach g luonow ych
Q C D . Takie w zo rce s kluczow e
dla pom ylnego w yznaczenia mas
hadronw , jak w yjaniam y w rozdziale
d zie w i tym , a zatem m o e m y zakada,
e o d p o w ia da j one rzeczywistoci.
D ane d o tej piknej grafiki w yliczy
D erek Leinw eber z U niw ersytetu
w A delajdzie.

Rycina 5. W yn ik zderzenia cikich jo n w - m in ia turo w a wersja W ielkie g o W ybuchu.

Rycina 6. Z a b urze n ie S iatki. Z le w ej stro n y um ieszczo n o kw a rk I a n ty k w a rk . C zstki te szybko osigaa stan

rw n o w a g, d yn a m icz n e j, d zi ki czem u energia przem ieszczajcego si w czasie z a b u rze n ia o b e jm u je je d y n ie
n ie w ie lk objto przestrzeni. Fluktuacje Siatki zo stay u rednione, d latego w id o c z n y jest je d y n ie w y p a d k o w y
rozkad nadm iarow e! energii. Na przekroju m oem y zaobserw ow a rozkad energii w e w n trz kon kretne j czstki
w tym p rz yp a d ku p io n u . C a ko w ita energia stan o w i mas p io n u , zg o d n ie z d ru g im p ra w e m Einsteina.
R ycina 7. U rzekajca pie syreny naw ouje nas,
bym y p orzu cili w ygodn pew no i podyli za ni
na jecy si w tp liw ociam i brzeg. W zam ian o biecuje nam
p i k n o i olnienie. Czy ona nas uczy, czy tylko si droczy?

Rycina 8. W id o k LHC z iotu ptaka.

acuch Jury i Jezioro Genewskie tworz
tajem nicz sceneri. Na zdjciu dokonano
pew nych m o dyfika cji: w rzeczywistoci
cala m aszyneria zna jdu je si pod ziem i.

Rycina 9. D e te kto r ATLAS akceleratora

LH C na w czesnym e tapie m ontau.
W ostatecznej, dziaajcej
postaci detektora to gigantyczne
rusztow anie jest szczelnie
w y p e n io n e m agnesami, czujnikam i
i niezw ykle szybkim i urzdzeniam i
e le k tro n iczn ym i. W szystko to jest
potrze bn e d o w yb u do w a n ia aparatu
fotograficznego pozwalajcego robi
zd j cia obszarom o rozm iarach rzdu
1 (T '' centym etra z czasem ekspozycji
rzdu 1(Tr sekundy!
Rycina 10. W idzialn a ciem no. C iem na m ateria nie e m itu je wiata, m ona j zo ba czy" jedynie poprzez w p lw .
grawitacyjny, jaki w yw ie ra na zw yk m ateri. Stosujc techniki przetw arzania obrazu, m oem y sp ra w i*, hv n a /'*
oczy ujrzay wiat taki, jakim w idz go grawitony. Na tym zdjciu, w ykonanym przez satelit ROSAf, w id,n uw i/n .nr
gorcy gaz zaznaczony nierzeczyw istym , row ym kolo re m . Stanowi on w yrany d o w d na to. ze w o lw a rz e t\ m
dziaa graw itacja o sile przekraczajcej w p y w g ra w ita cyjn y zn a jdu j cych si w rodku galaktvk. le dodali- -m v..i
g raw itacj p rzypisuje si cie m n ej m a te rii. Z p ew n ych p o m y s w na udo skon a len ie rw n a li/y c /n w h wvni!.a.
e p o w in n y istnie n ow e form y m aterii, ktrych wasnoci doskonale nadaj si na ciem n m aterie. W k ro ite l>\.
moe d o w ie m y si, ktre, jeeli w ogle ktre, z tych p om ysw s zgodne z rzeczywistoci.).

Rycina 11. Autor ze znan blogerk Betsy Devine wewntrz elementu drugiego gwnego detektora LHC, klm gn skrt ona
nazwa brzmi CMS - od ang. Compactf!) M uon Solenoid, czyli Zwarty(l) Solenoidowy D etektor M ionw .
 Rozdziaf 15
Waciwe pytanie

W te o rii g ra w ita c ja n ie p o w in n a b y saba.

W p ra k ty c e ta k w a n ie je s t. S e d n e m te g o p a ra d o k s u
je s t to, e g ra w ita c ja z p e w n o c i w y d a je n a m s i saba.
C zy to z n a m i je s t c o n ie w p o rz d k u ?

G ra w ita c j m ie rz y m y , s p ra w d z a j c w ie lk o e fe k tu , ja k i w y w ie ra na m a
te ri . O b s e rw o w a n a p rz e z nas sia o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o je st w p ro s t
p r o p o rc jo n a ln a d o m as c ia , k t ry m i p o s u g u je m y si d o p r z e p ro w a d z e n ia
o b s e rw a c ji. M asa ty c h c ia w p rz e w a a j c e j m ie rz e w y n ik a z m as p r o to n w
i n e u tro n w , z k t ry c h si o n e ska d a j .
Jeli z a te m g ra w ita c ja w y d a je si saba - ja k to z o b a c z y li m y na w a s n e
o c z y - m o e m y a lb o w in i sam g ra w ita c j za to , e je s t s a b e u s z e m , a lb o
o b w in i p r o to n y (i n e u tro n y ) za to , e s le k k ie .
P rz e sa nk i te o re ty c z n e s u g e ru j , e p o w in n i m y u w a a g ra w ita c j za si
p o d s ta w o w . Z ta k ie g o p u n k tu w id z e n ia g ra w ita c ja jest, czy m jest - n ie m o n a
je j w y ja n i za p o m o c c z e g o k o lw ie k pro stsze g o . Jeli w i c m a m y p o g o d z i
z e sob te o ri i p ra k ty k , m u s im y o d p o w ie d z ie na p y ta n ie :

Dlaczego protony s tak lekkie?

P o s ta w ie n ie w a c iw e g o p y ta n ia cz sto je st k lu c z o w y m k ro k ie m d o z ro z u
m ie n ia . D o b re p y ta n ia to ta k ie , z k t ry m i m o e m y s o b ie p o ra d z i . P o n ie w a
ro z u m ie m y ju b a rd z o d o b rz e , ja k ie je st p o c h o d z e n ie masy, je s te m y g o to w i
z m ie rz y si z p y ta n ie m D la c z e g o p ro to n y s ta k le k k ie ? ".
Rozdzia 16
Pikna odpowied

D la c z e g o p r o to n y s ta k le k k ie ? P o n ie w a ro z u m ie m y ;
s k d si b ie rz e m asa p r o to n u , m o e m y u d z ie li
na to p y ta n ie p i k n e j o d p o w ie d z i. O d p o w ie d ta
u s u w a je d n z g w n y c h p rz e s z k d na d ro d z e
d o s tw o rz e n ia z u n ifik o w a n e j te o r ii s i i z a c h c a nas,
b y m y ta k ie j te o r ii p o s z u k iw a li.

P rz y p o m n ijm y k r tk o , skd b ie rz e si m asa p r o to n u , z w ra c a j c p rz y ty m

uw ag na w szystko , c o m o g o b y p o w o d o w a , e m asa ta jest m a a . (Jest to p o d
s u m o w a n ie fra g m e n tu ro z d z ia u d z ie s i te g o ).
M a sa p ro to n u je s t k o m p ro m is e m m i d z y d w o m a p rz e c iw s ta w n y m i e fe k
ta m i. P rz e n o s z o n y p rz e z k w a rk i a d u n e k k o lo ru z a k c a p o la g lu o n o w e . Z a
b u rz e n ie to jest na p o c z tk u m a e , a le ro n ie w ra z z o d le g o c i o d k w a rk a .
D o w y w o a n ia z a k c e w p o lu g lu o n o w y m p o trz e b n a jest e n e rg ia . S ta n y
s ta b iln e to ta k ie , z k t ry m i z w i z a n a je st ja k n a jm n ie js z a e n e rg ia - z a te m m u
s im y ja k o p rz e rw a te k o s z to w n e e n e rg e ty c z n ie z a b u rz e n ia . W p y w a d u n k u
k o lo ru k w a rk a m o n a z n iw e lo w a , u m ie s z c z a j c w je g o p o b li u a n ty k w a rk
o p rz e c iw n y m a d u n k u k o lo ru a lb o - i ta k to si d z ie je w e w n trz p r o to n w
- d w a d o d a tk o w e k w a rk i o d o p e n ia j c y c h a d u n k a c h k o lo ru . Jeli k w a rk i te
u m ie c im y d o k a d n ie na p ie r w o tn y m k w a rk u , n ie d o jd z ie d o a d n e g o z a b u
rze n ia . W te n s p o s b o c z y w i c ie o s i g n ie m y (z e ro w e ) z a b u rz e n ie o n a jn i sz e j
m o liw e j e n e rg ii (z e ro w e j).
M e c h a n ik a k w a n to w a o b a rc z a nas je d n a k w ty m m ie js c u in n y m ko sz te m
e n e rg e ty c z n y m , k t ry z m u s z a d o s z u k a n ia k o m p ro m is u . Z g o d n ie z t te o ri
k w a rk (a lb o d o w o ln a in n a c z s tk a ) n ie m a o k re lo n e g o p o o e n ia . M a ro z
k a d m o liw y c h p o o e , k t ry o p is u je je g o fu n k c ja fa lo w a . C za sa m i m w im y
 I
Pikna o d p o w ie d 16 3

o k o rp u s k u la rn o -fa lo w e j n a tu rz e o b ie k t w k w a n to w y c h , p o d k re la j c w te n
s p o s b p o d s ta w o w y a s p e kt te o rii. Jeeli c h c e m y z m u s i k o rp u s k u la rn o -fa lo w y
k w a rk d o p rz y j c ia sta n u o w s k im ro z k a d z ie p o o e , m u s im y si z g o d z i
na to , e m o e m ie o n d u e n e rg i . K r tk o m w i c , o k re le n ie p o o e n ia
k w a rk a w y m a g a e n e rg ii. C a k o w ite z n ie s ie n ie z a b u rz e n ia , k t re p rz e d c h w il
ro z w a a li m y , w y m a g a , b y k w a rk i o d o p e n ia j c y c h a d u n k a c h m ia y ta k ie
s a m o p o o e n ie ja k o ry g in a ln y k w a rk . To si je d n a k n ie u d a , p o n ie w a ko szt
e n e rg e ty c z n y u s ta le n ia ich p o o e n ia je st z a p o ro w y .
M u s i w i c d o j d o k o m p ro m is u . W ta k im p o lu b o w n y m ro z w i z a n iu b
d z ie w y s t p o w a a p e w n a s z c z tk o w a e n e rg ia n ie d o k o c a z r w n o w a o n e g o
z a b u rz e n ia oraz re sztko w a energia w y n ik a j c a z tego, e p o o e n ie k w a rk w jest
d o p e w n e g o s to p n ia o k re lo n e . M asa p ro to n u w y n ik a z s u m a ry c z n e j w a rto c i
ty c h e n e rg ii E i jest d a n a d ru g im p ra w e m E in ste in a : m = E /c 1.
W ty m w y ja n ie n iu n a jn o w s z y m i n a jtru d n ie js z y m e le m e n te m je s t to ,
ja k z a b u rz e n ie w p o lu g lu o n o w y m ro n ie w ra z z o d le g o c i . M a to cis y
z w i z e k z e s w o b o d a s y m p to ty c z n , k t re j o d k ry c ie p rz y n io s o n ie d a w n o
trz e m s z c z c ia rz o m N a g ro d N o b la 11'. Jak w y ja n ie m w c z e n ie j, s w o b o d a
a s y m p to ty c z n a jest s u b te ln y m e fe k te m s p rz e n ia z w ro tn e g o , k t re g o r d o
s ta n o w i c z s tk i w ir tu a ln e . M o n a s o b ie je w y o b ra a ja k o p e w n fo rm
p o la r y z a c ji p r n i" , w k t re j b y t n a z y w a n y p rz e z nas p u s t p rz e s trz e n i
- S ia tk a - a n ty e k ra n u je n a rz u c o n y je j a d u n e k . O d w e t S ia tk i, S iatka p o z a
w s z e lk k o n tr o l , O s z a la a S ia tk a - to w ie tn e ty t u y h o r r o r w d la in t e li
g e n tn y c h lu d z i.
R zeczyw isto je d n a k je st u m ia rk o w a n a . A n ty e k ra n o w a n ie narasta s to p n io
w o , s z c z e g ln ie na p o c z tk u , le e li z a l e k (a d u n e k k o lo ru ) je st m ay, e fe k t,
ja k i w y w ie ra na S ia tk , je st na p o c z tk u n ie w ie lk i. To sam a S iatka w w y n ik u
a n ty e k ra n o w a n ia p o w i ks z a w y p a d k o w w a rto a d u n k u , d la te g o k o le jn y k ro k
w p ro c e s ie narastan ia a n ty e k ra n o w a n ia je st tro c h szybszy i ta k d a le j. W k o c u
z a b u rz e n ie urasta d o d u y c h ro z m ia r w , sta je si z a g ro e n ie m i n a le y je w y
gasi. To je d n a k m o e c h w il p o trw a - to znaczy, trz e b a b y m o e o d d a li
si na z n a c z n o d le g o o d k w a rk a b d c e g o z a l k ie m , z a n im d o ta k ie g o
w y g a s z e n ia d o jd z ie .
Jeeli z a b u rz e n ie narasta p o w o li, w te d y p re sja na d o k a d n e u m ie js c o w ie
n ie z n o s z c y c h je k w a rk w jest w z g l d n ie m a a . N ie m u s im y u m ie s z c z a ic h
z d u d o k a d n o c i . D la te g o e n e rg ie z w i z a n e z a r w n o z z a b u rz e n ie m , jak
164 L e kko bytu

i u m ie js c o w ie n ie m k w a rk w s m a e - a c o za ty m id z ie , m a a te je st m asa
p r o to n u .
D la te g o w a n ie p r o to n y s ta k le k k ie !
To, c o w a m w te j c h w ili p rz e d s ta w ie m , je st ta k z w a n y m w y ja n ie n ie m p rze z
m a c h a n ie r k a m i. N ie w id z ie li c ie te g o , ale p o d c z a s p is a n ia p o w y s z e g o fra g
m e n tu cz s to p rz e ry w a e m , b y y w o g e s ty k u lo w a - w y ra n ie w id a tu w p y w
m o ic h w o s k ic h p r z o d k w 1". F e yn m a n syn z p rz e d s ta w ia n ia w y w o d w p rze z
m a c h a n ie r k a m i. K ie d y w y ja n i P a u lie m u s w o j te o r i n a d d e k e g o h e lu ,
s to s u j c tak w a n ie te c h n ik . P auli, tw a rd y k ry ty k , p o z o s ta n ie p rz e k o n a n y .
F e y n m a n b rn d a le j, a P auli w c i m ia z a s trz e e n ia , a w k o c u F e y n m a n
w y c z e rp a n y z a p y ta :
- N ie u w a a s z c h y b a , e w s z y s tk o , c o p o w ie d z ia e m , je s t b d n e ?
- S d z , e w s z y s tk o , c o p o w ie d z ia e - o d p o w ie d z ia P auli - n ie je s t
n a w e t b d n e " .
A b y p o d a w y ja n ie n ie , k t re m o e b y c h o c ia b d n e , m u s im y p rze d s ta w i
d u o w i c e j k o n k re t w . G d y m w im y , e p r o to n y s le k k ie , c o ro z u m ie m y
p rz e z le k k ie " ? Jakie s k o n k re tn e lic z b y ? C z y n a p ra w d m o e m y w y ja n i
m ieszn sa b o g ra w ita c ji, z k t r , ja k p a m i ta c ie , w i si n ie s a m o w ic ie
m a e lic z b y ?

Wizja Pitagorasa, jednostki Plancka

P rz yp u m y , e m a m y z n a jo m e g o w g a la k ty c e w A n d r o m e d z ie , z k t ry m
m o e m y si k o m u n ik o w a , je d y n ie w y s y a j c m u SM S-y. W ja k i s p o s b p rz e
k a z a lib y m y m u o p is u j c e nas lic z b y - w z ro s t, w a g i w ie k ? w z n a jo m y n ie
m a d o s t p u d o z ie m s k ic h lin ije k , w a g czy ze g a r w , n ie m o e m y w i c p o p ro stu
n a p is a : M a m ty le i ty le c e n ty m e tr w w z ro s tu , w a ty le a ty le k ilo g ra m w
o ra z lic z s o b ie ty le i ty le la t". P o trz e b n e s n a m ja k ie p o w s z e c h n e je d n o s tk i
m iary.
W la ta ch 18 9 9 - 1 9 0 0 M a x a P la n cka p o c h a n ia y b a d a n ia , k t re z a p o c z t
k o w a y te o ri k w a n to w . K u lm in a c y jn y m o m e n t n a s t p i w g ru d n iu 1 9 0 0 ro k u ,
gdy w p ro w a d z i synn sta h - sta P lancka - p o ja w ia j c si w p o d s ta w o w y c h
r w n a n ia c h m e c h a n ik i k w a n to w e j, k t ry m i si o b e c n ie p o s u g u je m y . K r tk o
p rz e d ty m w y g o s i p rz e m w ie n ie p rz e d c z c ig o d n P rusk A k a d e m i N a u k
w B erlin ie , w k t ry m p o s ta w i to sam o c o m y p rze d c h w il p y ta n ie . (C h o cia nie
 Pikna odpowied 165

m w ii o p rz e s y a n iu S M S - w ). N a z w a je p ro b le m e m z d e fin io w a n ia je d n o s te k
b e z w z g l d n y c h . P la n cka p o c i g a o w ty c h b a d a n ia c h w c a le n ie p rz e c z u c ie ,
e m o g o n e p r o w a d z i d o o d k ry c ia ta je m n ic y a to m u , o b a le n ia k la sy c zn e j
lo g ik i c z y u s ta le n ia p o d w a lin fiz y k i. W sz y stko to n a s t p io p n ie j i za s p ra w
in n y c h . P o b u d z a o go d o d z ia a n ia to , e w id z ia s p o s b na ro z w i z a n ie p ro
b le m u b e z w z g l d n y c h je d n o s te k .
P ro b le m te n m o e si w y d a w a a k a d e m ic k i, ale b liski jest sercu filo z o f w ,
m is ty k w i filo z o fic z n ie n a s ta w io n y c h n a u k o w c w -m is ty k o w .
M a n ife s t fiz y k i XX (i XXI) w ie k u o g o s zo n o na d u g o p rze d P la n ck ie m , o k o o
ro k u 6 0 0 p .n .e ., g d y P itagoras z S am os o p o w ie d z ia o s w o je j z d u m ie w a j c e j
w iz ji. B a d a j c d w i k i w y d o b y w a j c e si p o s z a rp n i c iu struny, Pitagoras o d
k ry , e lu d z k ie p o c z u c ie h a rm o n ii jest p o w i z a n e ze s to s u n k a m i lic z b o w y m i.
Z b a d a s tru n y w y k o n a n e z ta k ie g o s a m e g o m a te ria u , o ta k ie j sa m e j g ru b o c i
i n a p r o n e z ta k sam si , a le o r n y c h d u g o c ia c h . O d k r y w w c z a s ,
e d w i k i w s p b rz m i z e so b , g d y s to s u n e k d u g o c i s tru n m o n a w y ra z i
za p o m o c m a y c h lic z b c a k o w ity c h . N a p rz y k a d s to s u n e k d u g o c i 2 . 1 d a je
d w i k i o d d a lo n e o d s ie b ie o o k ta w , 3 :2 - k w in t , a 4 :3 - k w a rt . S e n te n cja
W s z y s tk o jest lic z b " d o b rz e p o d s u m o w u je je g o w iz j .
P o n ie w a u p y n o ju ta k w ie le czasu, tr u d n o m ie p e w n o , c o ta k n a
p ra w d m ia na m yli P itagoras. Z a p e w n e czci je g o w iz ji b ya ja ka p o sta
a to m iz m u o p ie ra j c e g o si na id e i k o n s tru o w a n ia fig u r g e o m e try c z n y c h z liczb .
U y w a n e o b e c n ie o k re le n ia k w a d r a t" o ra z sze cia n lic z b y w y w o d z si
w a n ie z te j id e i. N asza k o n s tru k c ja b y tu z b it w ' w p e n i re a liz u je p o g l d ,
e N ie k t r e w a n e rze c z y s lic z b ". Tak c zy in a c z e j, je e li b d z ie m y iozu-

m ie j d o s o w n ie , s e n te n c ja P itagorasa z p e w n o c i p o s u w a si za d a le k o .
A b s tra k c y jn e lic z b y ta k ie ja k i " n ie m a j d u g o c i, m asy a n i czasu trw a n ia .
S am e lic z b y n ie m og s ta n o w i je d n o s te k fiz y c z n y c h u m o liw ia j c y c h p o m ia ry ,
n ie m o g tw o r z y lin ije k , w a g a n i z e g a r w .
S ta w ia j c p ro b le m je d n o s te k b e z w z g l d n y c h , P la n ck o b ra s o b ie za cel
t w a n ie k w e s ti . W naszej c y fro w e j e p o c e p rz y z w y c z a ili m y si d o te g o ,
e in fo rm a c j , ja k w p rz y p a d k u w ia d o m o c i te k s to w y c h , m o n a z a k o d o w a
w p o s ta c i c i g u lic z b ( k o n k r e tn ie - z e r i je d y n e k ). P la n c k z a d a w i c ta k ie
p y ta n ie : C zy lic z b y w y s ta rc z a j , je li n ie d o s k o n s tru o w a n ia , to p rz y n a jm n ie j
d o o p is a n ia k a d e g o fiz y c z n ie is to tn e g o a s p e k tu c ia m a te ria ln y c h - c z y li,
in n y m i sow y, d o o p is a n ia w s z y s tk ie g o ", c o w i e si z c ia a m i m a te ria ln y m i?
 I
166 m Le kko bytu

W s z c z e g ln o c i c z y m o e m y w y ra z i m ia ry d u g o c i, m a sy i czasu je d y n ie
za p o m o c liczb ?
P la n c k z a u w a y , e c h o c ia m ie s z k a c y g a la k ty k i w A n d r o m e d z ie n ie
m a j d o s t p u d o naszych lin ije k , w a g i z e g a r w , to m o g je d n a k p o z n a nasze
p ra w a fiz y k i, k t re s ta k ie sa m e ja k ic h . M o g lib y w s z c z e g ln o c i z m ie rz y
trz y sta e u n iw e rs a ln e :

c : p r d k o w ia ta
C : n e w to n o w s k sta g ra w ita c ji. W te o r ii N e w to n a je s t o n a m ia r s i
y o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o . D o k a d n ie j rze c z b io r c , p ra w o g ra w ita c ji
N e w to n a m w i, e sia d z ia a j c a m i d z y d w o m a c ia a m i o m a sa ch m o ra z
m ,, o d d a lo n y m i o d s ie b ie n a o d le g o r, je s t r w n a G m ^ m jr ;
h : sta P la n cka .

(Tak n a p ra w d P la n ck p o s u y si n ie c o in n w a rto c i n i w s p c z e s n a
staa h , k t re j je s zc z e w w c z a s n ie w y m y li).
Z ty c h trz e c h w a rto c i, p o d n o s z c je d o p o t g i i d z ie l c p rz e z s ie b ie ,
m o n a u z ys ka je d n o s tk i d u g o c i, m a sy i cza su . N a z y w a si je je d n o s tk a m i
P lancka. O to o n e :

Lr : d u g o P la n ck a . Jej w z r i . Jej w a rto : 1 ,6 x 1 0 " c e n ty -

m e tra ;
M p: m asa P la n ck a . Jej w z r to : G . Jej w a rto : 2 ,2 x 1 0 5 g ra m a ;
T,,: czas P la n c k a . Jego w z r t . r J ^ t. Jego w a rto : 5 ,4 X 1 0 " se-
kundy.

O czyw icie je dn o stki Plancka nie nadaj si specjalnie d o c o d zie n n e g o u ytku.

D ugo i czas s m iesznie m a e , n a w e t g d y s tosuje si je w fizyce s u b a to m o w e j.
D u g o P lancka w y n o s i na p rz y k a d 1 /1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 (10
ro z m ia ru p ro to n u . M asa P lancka, 2 2 m ik ro g ra m y, n ie jest ju ta k n ie p ra k ty c z n a .
D a w k i w ita m in na p rzy k a d czsto m ie rz y si w m ik ro g ra m a c h . M o g lib y c ie w i c
pj d o sklepu ze z d ro w yw n o ci i poszuka s u p le m e n tu d ie ty za w ie ra j c e g o
m as P lancka w ita m in y B , W fiz y c e czstek je d n a k m asa P lancka jesl sza le n ie
d u a ; w p rz y b li e n iu jest o n a r w n a m asie 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 (1 0 1')
p ro to n w .
 I
P i kn a o d p o w ie d 167

P o m im o ich n ie p ra k ty c z n o c i P la n ck b y d u m n y , e je g o je d n o s tk i o p ie ra j
si n a w a rto c ia c h p o ja w ia j c y c h si w p o w s z e c h n ie o b o w i z u j c y c h (ja k
s d z im y ) p ra w a c h fiz y k i. S o n e , u y w a j c je g o o k re le n ia , je d n o s tk a m i b e z
w z g l d n y m i. M o e m y si n im i p o s u y d o ro z w i z a n ia p a l c e g o p ro b le m u
p rz e s a n ia z n a jo m e m u w g a la k ty c e w A n d r o m e d z ie w ia d o m o c i te k s to w e j
z naszym i p a ra m e tra m i lic z b o w y m i. W ystarczy, e w y ra z im y nasz w z ro s t, w ag
i czas trw a n ia (to znaczy, w ie k ) w - d u y c h ! - w ie lo k ro tn o c ia c h o d p o w ie d n ic h
je d n o s te k P lancka .
W m ia r r o z w o ju fiz y k i w XX w ie k u je d n o s tk i P la n c k a n a b ra y je s zc z e
w i k s z e g o z n a c z e n ia . Fizycy u w ia d o m ili s o b ie , e kada z u ytyc h p rze z n iego
w a rto c i - c, C o ra z h - o d g ry w a ro l p rz e lic z n ik a p o trz e b n e g o , g d y c h c e m y
w y ra z i ja k ie g b o k ie fiz y c z n e p o j c ie :
S zc ze g ln a te o ria w z g l d n o c i z a ka d a is tn ie n ie d z ia a o p a rty c h na sy
m e trii (c h o d z i o nasze p c h n i c ie " , z n a n e r w n ie ja k o tra n s fo rm a c ja L o rentza)
m ie s z a j c y c h z e s o b p rz e s trz e i czas. J e d n a k p rz e s trz e i czas m ie rz y si
w r n y c h je d n o s tk a c h , a b y w i c ta k ie p o j c ie m ia o sens, m usi is tn ie cz cy
je p rz e lic z n ik - a c w ie tn ie si d o te g o n a d a je . Jeli p o m n o y m y czas p iz e z c,
o trz y m a m y d u g o .
T e o ria k w a n to w a p o s tu lu je is tn ie n ie o d w ro tn ie p ro p o rc jo n a ln e j re la cji
m i d z y d u g o ci fali a p d e m o ra z w p ro s t p ro p o rc jo n a ln e j m i d z y c z s to tliw o
ci a e n e rg i - s to p rz e ja w y d u a liz m u k o rp u s k u la rn o -fa lo w e g o . R w n ie te
p a ry w a rto c i m ie rz y si w r n y c h je d n o s tk a c h , d la te g o m u s im y si p o s u y
sta h , k t ra p e n i tu fu n k c j p rz e lic z n ik a .
O g ln a te o ria w zg l d n o c i gosi, e gsto e n e rg ii-p d u w y w o u je z a krz y
w ie n ie c z a s o p rz e s trz e n i, a le k rz y w iz n i gsto e n e rg ii m ie rz y si w r n y c h
je d n o s tk a c h , d la te g o trz e b a w y k o rz y s ta sta C w ro li p rz e lic z n ik a .
W ra m a c h ty c h id e i c, h , o ra z C z d o b y y n ie z w y k le w y s o k i status. S tae
te u m o liw ia j is tn ie n ie g b o k ic h z a sa d fiz y k i, k t ie b e z n ic h n ie m ia y b y
sensu.

Weryfikacja unifikacji

Z p o m o c je d n o s te k P la n cka m o e m y o c e n i , w ja k im s to p n iu nasze r o
z u m ie n ie p o c h o d z e n ia m asy p ro to n u w y ja n ia sa b o g ra w ita c ji. W y d a w a o
si, e s a b o o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o s to i na d ro d z e d o u n ifik a c ji,
 I
168 C L e kko bytu

m o e m y w i c r w n ie s p ra w d z i , c z y z ro z u m ie n ie to p o z w o li n a m u s u n
t p rz e s z k o d .
Jeli m a m y s ko n s tru o w a z u n ifik o w a n te o ri , k t re j g w n y m i s k a d n ik a m i
b d d w ie te o rie w z g l d n o c i: s zc z e g ln a i o g ln a o ra z m e c h a n ik a k w a n to w a ,
to p o w in n i m y w y k a z a , e n a jb a rd z ie j p o d s ta w o w e , fu n d a m e n ta ln e p ra w a
fiz y k i w y g l d a j z u p e n ie n a tu ra ln ie , g d y w y ra z i si je w je d n o s tk a c h P la n ck a .
N ie p o w in n y si w n ic h p o ja w i a n i b a rd z o d u e , a n i b a rd z o m a e liczb y.
S e d n e m p ro b le m u z o b s e rw o w a n s a b o c i g ra w ita c ji je s t fa k t, e m asa
p ro to n u je s t b a rd z o m a a w je d n o s tk a c h P la n c k a . D o s z li m y je d n a k d o p rz e
k o n a n ia , e m asa la n ie je s t b e z p o re d n im o d z w ie r c ie d le n ie m n a jb a rd z ie j
p o d s ta w o w y c h p ra w fiz y k i. Jest o n a w y n ik ie m k o m p ro m is u m i d z y e n e rg i
p o la g lu o n o w e g o a e n e rg i u s ta le n ia p o o e n ia k w a rk a . F iz y cz n p o d s ta w ij
d e te r m in u j c m a s p r o to n u - z ja w is k ie m d e c y d u j c y m o c a y m p ro c e s ie
- je s t p o d s ta w o w a je d n o s tk a a d u n k u k o lo ru . To sia z a l k a (a d u n k u k o lo ru )
d e c y d u je o ty m , ja k s z y b k o ro z ro s t e n e rg ii p o la g lu o n o w e g o sta je si z a g ro e
n ie m ; ty m s a m y m r w n ie o ty m , ja k m o c n e u d e rz e n ie - w e n e rg ii lo k a liz a c ji
czstki - m usz w z i na sie b ie k w a rk i, e b y z r w n o w a y z a b u rz e n ie ; a z te g o
w y n ik a , e d e c y d u je o n a r w n ie o w a rto c i m asy p ro to n u - z g o d n ie z d ru g im
p ra w e m E in steina ,
C zy to m o liw e , b y ro zs d n a w a rto a d u n k u k o lo ru b d c e g o z a l k ie m
z a b u rz e n ia p ro w a d z ia d o o b s e rw o w a n e j, b a rd z o m a e j - w je d n o s tk a c h Plancka
- w a rto c i m asy p ro to n u ? By o d p o w ie d z ie na to p y ta n ie , m u s im y o c z y w i c ie
ok re li , co u w a a m y za rozsdn w a rto ta k ie g o z a l k o w e g o a d u n k u k o lo ru .
A b y z m ie rz y s i p o d s ta w o w e g o a d u n k u z a l k o w e g o , m u s im y ro z w a y
n a jw a n ie js z e e fe k ty fiz y c z n e , ja k ie w y w o u je . M o g lib y m y w z i p o d u w a g
d o w o ln y z k ilk u e fe k t w : w y tw a rz a n p rz e z n ie g o si , e n e rg i p o te n c ja ln
czy (dla z n a w c w te m a tu ) p rz e k r j czy n n y. Jeli ty lk o b d z ie m y w s z y s tk o m ie
rz y li w o d le g o c ia c h P la n cka z w y k o rz y s ta n ie m je d n o s te k P la n cka , u z y s k a m y
w ka d y m p rz y p a d k u p o d o b n e o d p o w ie d z i. P o n ie w a n a jb a rd z ie j o b ra z o w y m
i z n a n y m n a m e fe k te m jest sia w y tw a rz a n a p rz e z a d u n e k , s k u p m y si na ty m
w a n ie p rz y p a d k u .
W e d u g P la n c k a z a te m a d u n e k z a l k o w y m a ro z s d n w a rto , je li
m i d z y k w a rk a m i o d d a lo n y m i na o d le g o P la n ck a p ro w a d z i d o p o w s ta n ia
siy, k t ra n ie je s t a n i n ie z w y k le m a a , a n i p rz e s a d n ie d u a , g d y z m ie rz y si
j w je d n o s tk a c h P la cka . To ja sn e , e ta k w a n ie b y p o w ie d z ia . C h o d z i tu ta j
 Pikna odpowied 169

n ie o a u to r y te t P la n ck a , a le o id e , k t re j u c ie le n ie n ie m s je g o je d n o s tk i:
id e , e s z c z e g ln te o ri w z g l d n o c i, m e c h a n ik k w a n to w o ra z g ra w ita
c j (o g ln te o ri w z g l d n o c i) m o n a p o c z y z in n y m i o d d z ia y w a n ia m i.
O d w r m y to z a g a d n ie n ie i z a p y ta jm y , c zy z a k a d a j c p ra w d z iw o te j id e i,
m o e m y w s p o s b p rz e k o n u j c y w y ja n i , d la c z e g o p ro to n y s le k k ie , a ty m
s a m y m r w n ie , d la c z e g o g ra w ita c ja w p ra k ty c e jest ta k saba?
O s ta te cz n ie w i c w szystko sp row adza si d o b a rd zo k o n kre tn e g o liczb ow e g o
p y ta n ia : C zy rzd w ie lk o c i w y tw a rz a n e g o p rze z a d u n e k z a l k o w y o d d z ia y
w a n ia s ilne go, d z ia a j c e g o m i d z y k w a rk a m i o d d a lo n y m i o d siebie na o d lego
P la n ck a i w y ra o n e g o w je d n o s tk a c h P la n cka , jest b lis k i je d n o ci?
A b y o d p o w ie d z ie na to p y ta n ie , m u s im y d o k o n a e k s tra p o la c ji z n a n y c h
n a m p ra w fiz y k i na o d le g o c i z n a c z n ie m n ie js z e o d ty c h , na k t ry c h u d a o
n a m si d o w ia d c z a ln ie z w e r y fik o w a ic h d z ia a n ie . O d le g o P la n cka jest
b a rd z o m a a . W ie le rz e c z y m o e si n ie u d a . M im o to , p o s t p u j c w d u
c h u re g u y je z u it w : le p ie j p ro s i o p rz e b a c z e n ie , n i p y ta o p o z w o le n ie ,
z r b m y to .
O b lic z e n ia , ja k ie n a le y p rz e p ro w a d z i , s ta k n a p ra w d d o s y p io s te ja k
na s ta n d a rd y w s p c z e s n e j fiz y k i te o re ty c z n e j. W sz y stkie p o trz e b n e d o te g o
id e e ju w c z e n ie j o m w ili m y . S erce m i si k ra je , e n ie m o g p rz e d s ta w i
tu o d p o w ie d n ic h w z o r w , a le je s te m lito c iw y m c z o w ie k ie m , a p o z a ty m
w y d a w c a ra d z i m i, a b y m te g o n ie ro b i. P rz yto c z z a te m je d y n ie w y n ik .
O k a z u je si, e sia o d d z ia y w a n ia s iln e g o a d u n k u z a l k o w e g o '- d z ia
a j c e g o m i d z y d w o m a k w a rk a m i w ska li P la n ck a , z m ie rz o n a w je d n o s t
k a ch P la n ck a , w y n o s i o k o o 1 /2 5 . To c a k ie m p rz y z w o ity w y n ik , jeli w e m ie
si p o d u w a g fa k t, e w c z e n ie j p o d e jrz e w a li m y ro z b ie n o rz d u p o n a d
1/10 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 000 !
Tym s a m ym w y ja n ili m y (p o zo rn ) sabo g ra w ita c ji, w y k o rz y s tu j c fu n d a
m e n ta ln , n o w , ale d o b rz e u g ru n to w a n fizy k . P o ko n a lim y r w n ie g w n
p rz e s z k o d s tojc na d ro d z e d o z u n ifik o w a n e j te o rii si.

Dalsze kroki

M a m n a d z ie j , e z g o d z ic ie si ze m n , i je st to b a rd z o p i k n a o p o w ie
i e w i e si w lo g ic z n c a o . W h is to rii z d a rz a o si, e m e ld o w a n o w y k o
n a n ie z a d a n ia , m a j c p o te m u z n a c z n ie gorsze p o d sta w y.
170 Le kko bytu

T ru d n o je d n a k p o z b y si u c z u c ia n ie p o k o ju , g d y w y c i g a si d a le k o
si n e w n io s k i z ta k w s k ie g o z b io ru p rz e s a n e k . P rz y p o m in a t o b u d o w a n ie
o d w r c o n e j p ir a m id y o p ie ra j c e j si na z ie m i ly lk o w je d n y m p u n k c ie . A b y
j u m o c n i , m u s im y p o s z e rz y nasz fu n d a m e n t.
N a jb a rd z ie j p rz e k o n u j c y m s p o s o b e m w y k a z a n ia , e p o k o n a o si p rz e
szkody, jest u k o c z e n ie b ie g u . D ro g a d o u n ifik a c ji s to i p rz e d n a m i o tw o r e m .
P jd m y ni.
 Cz II!
Czy pikno jest prawd?

Z n a le li m y lo g ic zn e i p i k n e w yja n ie n ie saboci g ra w ita c ji. C zy je d n a k jest

o n o p ra w d z iw e ? A b y u d o w o d n i - a lb o n ie - je g o p ra w d z iw o i p rzy d a tn o ,
m u s im y u m ie js c o w i je w szerszym krgu id e i i p o d a m o liw e d o s p ra w d z e n ia
k o n s e k w e n c je .
N a tu ra , ja k si z d a je , u tw ie rd z a nas w p rz e k o n a n iu , e s k o n s tru o w a n ie
z u n ifik o w a n e j te o r ii o d d z ia y w a p o d s ta w o w y c h je st m o liw e . W y ja n ie n ie
s a b o c i g ra w ita c ji b a rd z o a d n ie si w to w p is u je . Je d n a k a b y m o c c ie sz y
si u n ifik a c j w p e n i, w szc z e g a ch , m u s im y z a o y is tn ie n ie n o w e g o w ia
ta c z s te k . N ie k t r e z n ic h p o w in n y si z m a te ria liz o w a w L H C (W ie lk im
Z d e rz a c z u H a d ro n w , Large H a d ro n C o llid e r), a k c e le ra to rz e z b u d o w a n y m
w p o b li u G e n e w y , Jedna z n ic h w y s t p u je b y m o e p o w s z e c h n ie w c a y m
W s z e c h w ie c ie , tw o rz c je g o c ie m n m a te ri .
Rozdzia 17
Unifikacja: piew syreny

Z n a n e c z s tk i i o d d z ia y w a n ia tw o rz fra g m e n ta ry c z n e
o b ra z y . W c a o m o e p o c z y je ro z s z e rz o n a te o ria ,
o p ie ra j c a si na ty c h s a m y c h z a s a d a c h ,
a le o b e jm u j c a p o t n ie js z s y m e tri .

P rz e k o n a li m y si, e p o d a j c za w s k a z w k a m i d o b rz e u g ru n to w a n y c h
p ra w fiz y k i, d o s z li m y d o g b o k ie g o w y ja n ie n ia je d n e g o z k la s y c z n y c h p r o
b le m w te j d z ie d z in y : D la c z e g o g ra w ita c ja je s t ta k saba?
N iestety, w c e lu u zyska n ia te j o d p o w ie d z i m u s ie li m y e k s tra p o lo w a d z ia
a n ie d o b rz e p o z n a n y c h p ra w na o d le g o c i z n a c z n ie m n ie js z e o d ty c h , na k t
ryc h m o e m y m ie n a d z ie j na b e z p o re d n ie p o tw ie rd z e n ie ich p o p ra w n o c i.
M o n a te u y s tw ie rd z e n ia r w n o w a n e g o * , e m u s ie li m y e k s tra p o lo w a
d z ia a n ie ty c h p ra w na e n e rg ie z n a c z n ie w y s z e o d ty c h , w k t ry c h m o e m y
m ie n a d z ie j na p r z e p ro w a d z e n ie d o w ia d c z e - m w im y tu o e n e rg ia c h
d o s o w n ie m ilio n y m ilia rd w " (10 ,s) razy w i k s z y c h o d o si g a ln ych w n a jn o w
szym i n a jw i k s z y m a k c e le ra to rz e L H C , k t ry k o s z to w a w ie le m ilia rd w e u ro .
Z a te m nasze w y ja n ie n ie sto i p e w n ie - na n ie s p ra w d z o n y m fu n d a m e n c ie !
N ie m u s im y z re zy g n a c j si na to g o d z i . M o e m y p o s z u k a in n y c h s p o
s o b w d o ta rc ia d o fiz y k i u n ifik a c ji i z a jrz e n ia na n ie z w y k le m a e o d le g o c i
o ra z w n ie z m ie r n ie w y s o k ie e n e rg ie . N a jp ro s ts z a d ro g a je st z a b lo k o w a n a .
Z p rz y c z y n p ra k ty c z n y c h n ie m o e m y c z s te k ro z p d z a i z d e rz a z e so b
z o d p o w ie d n io d u y m i e n e rg ia m i. M o e m y je d n a k p o s z u k a d o d a tk o w y c h
la d w u n ifik a c ji - n ie w y ja n io n y c h p r a w id o w o c i w w ie c ie , d o k t re g o
m a m y d o s t p .

* Omawialimy ju wczeniej bliski Zwizek midzy niezwykle m aym i odlegociam i a niezmiernie duymi energiami.
Dodatkow e w skazw ki I komentarze mona rw nie znale w uw agach kocowych.
 1
Unifikacji): piew syreny 173

( U< nV
V d
t
d,
b
d n / 1/1

o L
(u u u ) S U (3) x S U (2) x U ( l )
c I) n 2/3

(d d Ci )
t t
kom binacja, a nie unifikacja
1 I) n

P
(e)
-1

P
V
o

Rysunek 17.1, U kad czstek i o ddziayw a w Rdzeniu. O d razu rzuca si w o c z y fakt, e kwarki i leptony dziel si
na sze rozcznych grup, a o dd ziayw ania 11.1 trzy.

P ra w id o w o c i ta k ie is tn ie j . S p jrz c ie p ro sz na rys u n ki 17.1 o ra z 17.2,

N a ry s u n k u 1 7.1 p o k a z a n o u k a d czstek s p o rz d z o n y na p o d s ta w ie p rz e
p ro w a d z o n y c h o b s e rw a c ji - jest to ta k z w a n y M o d e l S ta n d a rd o w y (o b e jm u j c y
Q C D ) . M o d e l S ta n d a rd o w y to z b y t s k ro m n a n a zw a d la je d n e g o z n a jw i k sz yc h
o s i g n i lu d z k o c i. P o d s u m o w u je 011, w n ie z w y k le z w a rte j fo rm ie , p ra w ie
w s z y s tk o , c o w ie m y o p o d s ta w o w y c h p ra w a c h fiz y k i1 . Z n a jd u j si w n im
w s z y s tk ie z ja w is k a z o b sza ru fiz y k i j d ro w e j, c h e m ii, m a te iia lo z n a w s tw a i e le k
tr o n ik i. I w p rz e c iw ie s tw ie d o a rto b liw e g o r w n a n ia F e yn m a n a N = 0 czy
s o w n y c h w y g ib a s w k la sy c zn e j filo z o fii ry s u n k o w i te m u to w a rz y s z y a lg o ry tm
p o z w a la j c y ro z w in z a p re z e n to w a n e s y m b o le w m o d e l fiz y c z n e g o w ia
ta . P o z w a la o n na w y s u w a n ie z a d z iw ia j c y c h p rz e w id y w a i p ro je k to w a n ie
n a p rz y k a d e g z o ty c z n y c h laserw , re a k to r w j d ro w y c h c zy s u p e is z y b k ic h ,
n ie z w y k le m a y c h p a m i c i k o m p u te ro w y c h . P o n ie w a n ie je s te m p rze s a d n ie
s k ro m n y , b d o d tej c h w ili n a z y w a ! M o d e l S ta n d a rd o w y R d z e n ie m .
T ru d n o p rz e c e n i zakres, sil i w ie lo k ro tn ie p o tw ie rd z o n d o k a d n o R dze
nia . N ie b d w i c n a w e t p r b o w a . Rdze p rzyb lia nas d o p o zn a n ia ostatniego
s o w a P rzyrody. P rzez d u g i jeszcze czas - n ie w y k lu c z o n e , e z a w s z e '1 - b d zie
o n s ta n o w i j d ro naszego fu n d a m e n ta ln e g o o pisu wiata fizycznego.

* W yjtki o m w im y ju wkrtce.

A
174 Le k ko bytu

c B N Z F
u + - - + -
u - + - + -
u - - + + -
SO (IO )
d + - - - +
d - + - - +
d - - + - +
uc - + + - -
u + - + - -
uc + + - - -
d + + + +
dc + + + + _

dc + + - + +
V + + + + -
e + + + - +
ec - - - + +
N - - - - -

Hipertadunek Y = -1 /6 (C+ b V ) T i /4(Z+F)]

Rysunek 17.2. Ukad tych samych czstek i oddziaywa rozszerzony o dodatkowe elementy, tak by tworzy zunifikowan
teori. O d razu rzuca si w oczy fakt, e kw arki i le pton y s poczone w jedn cao, tak samo o ddziayw ania.

N a ry s u n k u I 7 .2 p o k a z a n o u k a d ty c h s a m y c h c z s te k i ic h w a s n o c i
w ra m a c h te o rii z u n ifik o w a n e j. S p o s b w c z e n ia (s p ra w d z o n e g o ) R d z e n ia
d o (h ip o te ty c z n e j) te o rii z u n ifik o w a n e j n ie jest w a d n y m w y p a d k u a u to m a
tyczny. G d y b y p o ja w ia j c e si w p rz e d s ta w io n y m p o p rz e d n io u k a d z ie R d ze n ia
a s y m e try c z n e k s z ta ty i to w a rz y s z c e im d z iw n e lic z b y b y y in n e , p ro c e s te n
b y si n ie u d a . N ie m o g lib y m y ic h ze sob z u n ifik o w a (a p rz y n a jm n ie j n ie
ta k e leg ancko ). P atrzc na to z d ru g ie j strony, p o w ie m y , e za p o m o c u n ifik a c ji
w y ja n ia m y o w e a s y m e try c z n e k s z ta ty i d z iw n e lic z b y.
P rz yro d a n u c i u w o d z ic ie ls k p le . W s u c h a jm y si w n i u w a n ie j...
 U n ifik a c ja : p ie w syre n y 1 ] 5

Rdze: do wyboru, do koloru

W p o p rz e d n ic h ro z d z ia a c h w ie le m w ili m y o o d d z ia y w a n iu s iln y m i je g o
te o rii - c h ro m o d y n a m ic e k w a n to w e j, w s kr c ie Q C D . W sp cze sn a k w a n to w a
te o ria e le k try c z n o c i i m a g n e ty z m u - e le k tro d y n a m ik a k w a n to w a , w s kr c ie
Q E D - jest je d n o c z e n ie m a tk i m o d s z siostr Q C D . M a tk , p o n ie w a Q E D
p o w sta a w c z e n ie j i z a w ie ra a w ie le p o j , d z i k i k t ry m Q C D si w yk s zta cia ;
m o d s z sio str, p o n ie w a r w n a n ia Q E D s prostsz, n ie ta k p o t n w e rsj
r w n a Q C D . O te o rii Q E D r w n ie w ie le m w ili m y .
W n o r m a ln y m b ie g u w y d a rz e w p rz y ro d z ie g w n ro l o d d z ia y w a n ia
s iln e g o je s t tw o r z e n ie p r o to n w i n e u tr o n w z k w a rk w i g lu o n w . W le n
s p o s b d o c h o d z i d o n ie m a l c a k o w ite g o z r w n o w a e n ia a d u n k w k o lo ru ,
a le p o n ie w a n ie je s t o n o d o s k o n a e , p o z o s ta j p e w n e re s z tk o w e siy, k t re
w i p r o to n y i n e u tr o n y w j d ra a to m o w e . Z k o le i o d d z ia y w a n ie e le k tr o
m a g n e ty c z n e d o c z a d o j d e r e le k tr o n y i w te n s p o s b p o w s ta j a to m y .
P ro w a d z i to d o n ie m a l c a k o w ite g o z r w n o w a e n ia a d u n k w e le k try c z n y c h ,
a le p o n ie w a n ie je s t o n o d o s k o n a e , p o z o s ta j p e w n e re s z tk o w e siy, k t re
w i a to m y w c z s te c z k i, a c z s te c z ki w s u b s ta n c je . Q E D o p is u je r w n ie
w ia to i p o k re w n e m u fo r m y p ro m ie n io w a n ia e le k tro m a g n e ty c z n e g o : fa le
ra d io w e , m ik ro fa le , p o d c z e rw ie , u ltra fio le t, p ro m ie n io w a n ie re n tg e n o w s k ie
i gam m a.
T rze c im g w n y m g ra cz e m w R d ze n iu jest o d d z ia y w a n ie s a b e ". O d g ry w a
o n o w p rz y ro d z ie b a rd z ie j s u b te ln , ale n ie m n ie j w a n ro l . Jest b o w ie m
o d p o w ie d z ia ln e za a lc h e m i . D o k a d n ie j rzecz b io r c , p rze kszta ca n a w za je m
w s ie b ie r n e z a p a c h y k w a rk w , a ta k e r n e ro d z a je le p to n w . N a rys u n ku
1 7 .1 o d d z ia y w a n ie s a b e d o k o n u je p rz e k s z ta c e w k ie ru n k u p io n o w y m .
(O d d z ia y w a n ie s iln e d o k o n u je p rz e k s z ta c e w p o z io m ie ). Jeli w p ro to n ie
p rz e k s z ta c im y je d e n z k w a rk w u w k w a rk d , sta n ie si o n n e u tro n e m . Z m ia n y
p o w o d o w a n e p rz e z o d d z ia y w a n ie s a b e p rze k sz ta ca j z a te m j d ro a to m o w e
je d n e g o p ie rw ia s tk a , la k e staje si o n o j d re m in n e g o p ie rw ia s tk a . R eakcje
w y k o rz y s tu j c e a lc h e m i " (lu b , u y w a j c s z a c o w n ie js z e g o o k re le n ia , c h e
m i j d ro w ) o d d z ia y w a n ia sa b e g o m og p ro w a d z i d o u w o ln ie n ia e n e rg ii
d u o w i k s z y c h n i w p rz y p a d k u z w y k y c h re a k c ji c h e m ic z n y c h . G w ia z d y
y j d z i k i e n e rg ii p o z y s k iw a n e j z s y s te m a ty c z n e g o p rz e ta p ia n ia p r o to n w
w n e u tr o n y 45.
17 6 _ Le kko bytu

Z a n im b a rd zie j s zcze g o w o o m w im y se d n o R dzenia - o d d z ia y w a n ia silne,

e le k tro m a g n e ty c z n e i s a b e - p rz e d s ta w m y w k ilk u s o w a c h to , c o (c h w ilo w o )
p o m in ie m y . S to d w a w ie lk ie z a g a d n ie n ia : g ra w ita c ja i m asa n e u trin .
|a!< ju m w ili m y , o b s e rw o w a n a sabo g ra w ita c ji w y n ik a z a p e w n e w w i k
szym s to p n iu z naszej s z c z e g ln e j p e rs p e k ty w y n i z sa m e j Isto ty te j siy. W k o
le jn y c h ro z d z ia a c h p r z e k o n a m y si, e N a tu ra z a c h c a nas d o p o c z e n ia
g ra w ita c ji z p o z o s ta y m i o d d z ia y w a n ia m i i tra k to w a n ia je j ja k o r w n o rz d n e g o
p a rtn e ra w u n ifik a c ji.
W p ra k ty c e w c z e n ie o d d z ia y w a g ra w ita c y jn y c h d o R d z e n ia n ie s p ra
w ia a d n e j tru d n o c i. Is tn ie je je d e n p ro s ty s p o s b d o k o n a n ia te g o , k t ry si
w ie tn ie s p ra w d z a . (U w a g a d la z n a w c w te m a tu : n a le y z a s to s o w a d z ia a
n ie E in s te in a -H ilb e r ta d o p o la m e try c z n e g o , a d o p l m a te rii - m in im a ln e
s p rz e n ie i p rz e p ro w a d z i k w a n to w a n ie w p a s k ie j p rz e s trz e n i). A s tro fiz y c y
z u p e n ie ru ty n o w o w czasie s w o je j n o rm a ln e j p ra cy p o s u g u j si r w n o c z e n ie
o g ln te o ri w z g l d n o c i i reszt R d z e n ia (i o d n o s z p rz y ty m d u e su kce sy).
P o d o b n ie w szyscy, k t rz y k o rz y s ta j z s ys te m u GPS.
K r tk o m w i c : p rz y j ty z w y c z a j o d d z ie la n ia g ra w ita c ji o d R d z e n ia jest
w y g o d n y , a le c h y b a p o w ie rz c h o w n y .
W 1 9 9 8 ro k u u s ta lo n o , e n e u tr in a m a j n ie z e ro w m a s , c h o c ia ju
w la ta ch s z e d z ie s i ty c h Is tn ia y w s k a z w k i p o z w a la j c e w y s n u ta k i w n io
sek. W a rto c i m asy n e u trin s b a rd z o m a e . N a jc i s z e z trz e c h ty p w ty c h
c z ste k m a j m as n ie w i k s z n i je d n a m ilio n o w a m a sy e le k tro n u - d ru g ie j
p o n e u trin a c h n a jl e js z e j z n a n e j n a m c z s tk i. N e u tr in a s z n a n e z e s w o je j
n ie u c h w y tn o c i i w id m o w e g o c h a ra k te ru . O k o o 5 0 b ilio n w ty c h c z s te k
p rz e c h o d z i w c i g u k a d e j s e k u n d y p rz e z c ia o k a d e g o z nas, a m y te g o
n a w e t n ie z a u w a a m y . John U p d ik e n a p is a w ie rs z o n e u trin a c h z a c z y n a j c y
si ty m i s o w a m i:

Neutrina to czstki bardzo mae,

Nie maj adunku, nie maj masy
I nie oddziauj wcale.
Ziemi traktuj jak gupi kul,
Mknc przez dolin i grski masyw
Jak pokojw ki przez puste hole
Lub foton, co w szkle nie zmienia trasy.
 Unifikacja: piew syreny 177

M im o to d z i k i w y t o n y m w y s ik o m fiz y k o m d o w ia d c z a ln y m u d a o si
d o s y s z c z e g o w o z b a d a w a s n o c i n e u tr in * .
Z e r o w e m asy n e u trin w ie tn ie p a s o w a y d o R d ze n ia , d o s k o n a le si m ie
c iy w je g o o g ln e j s tru k tu rz e . Jeli z e c h c e m y u w z g l d n i n ie z e ro w e m asy
n e u tr in , to b d z ie m y m u s ie li d o d a d o R d ze n ia n o w e cz stki o e g z o ty c z n y c h
w a s n o c ia c h , za k t ry c h is tn ie n ie m n ie p rz e m a w ia a d e n in n y p o w d c zy
w y n ik e k s p e ry m e n t w . G d y ro z s z e rz y m y R dze ta k , b y p o w sta a te o ria z u n i
fik o w a n a , s p ra w y p rz y b io r z u p e n ie in n y o b r t. W ta k ie j s y tu a c ji o w e n o w e
c z s tk i stan si k re w n y m i cz ste k ju n a m z n a n y c h - syn a m i m a rn o tra w n y m i
p o w ra c a j c y m i d o d o m u , d z i k i k t ry m ro d z in a z n w jest w k o m p le c ie . A ich
e g z o ty c z n e z a c h o w a n ie b d z ie w s p o m n ie n ie m p rzy g d w d a le k ic h , ro m a n
ty c z n y c h m ie js c a c h .
P o w in ie n e m je szcze w s p o m n ie o d w c h k o m p lik a c ja c h , k t re p o tra k tu j
d o s y p o b ie n ie . O d b ie g a j o n e o d naszego g w n e g o te m a tu , ale c a k o w ite
ich z ig n o ro w a n ie b y o b y n ie na m ie js c u . N ie p o z w lc ie , by te p o w ie rz c h o w n e
k o m p lik a c je w as p rz e ra z iy b d z n ie c h c iy : m u s im y w ie d z ie o ich is tn ie n iu ,
a le n ie p o z w o lim y , e b y z a c ie m n iy n a m o b ra z.
P ie rw s z z n ic h s m a sy i k o n fig u ra c je b o z o n w c e c h o w a n ia . W p o d s ta
w o w y c h r w n a n ia c h w y s t p u j trz y g ru p y p l z c e c h o w a n ie m . Jest o sie m p l
g lu o n w , z k t ry m i ju si s p o tk a li m y . K o le jn e trz y p o la z w i z a n e s z s ym e
tri o d d z ia y w a n ia s a b e g o - p o la te , z w a n e W ' , W o ra z W , s w z g l d e m
s ie b ie s y m e try c z n e . W k o c u is tn ie je r w n ie je d e n o s a m o tn io n y , o b d a rz o n y
h ip e r a d u n k ie m " b o z o n c e c h o w a n ia B. N a d p rz e w o d n ic tw o S ia tki n a d a je
n ie z e ro w e m asy c z s tk o m tw o rz o n y m p rze z p o la W 1 i W , a take p rzez p e w n e
k o m b in a c je p l W> i B. Z a b u rz e n ia w ta k ie j m ie s z a n in ie p o w o d u j p o w s ta
n ie m a s y w n y c h cz ste k, z w a n y c h b o z o n a m i Z , in a c ze j e to n a m i. Z a k c e n ia
w in n y m z o e n iu p l W " i B" (dla z n a w c w : z o e n iu o rto g o n a ln y m ) n ie m aj
m asy. O w y m b e z m a s o w y m z o e n ie m W " i 8 jest fo to n .
P o d s u m u jm y : z p u n k tu w id z e n ia m a te m a ty k i s y m e tiii n a jb a rd z ie j n a tu
ra ln e s p o la W " i B". G d y je d n a k w e m ie si p o d u w a g n a d p rz e w o d n ic tw o
S ia tk i, w w c z a s z m ie s z a n k p l W " i 8 w i si z a b u rz e n ia p o s ia d a j c e

* Na tem at neutrin i ich wasnoci napisano ju cale ksiki. (Tak naprawd one jednak oddziauj - cho bardzo
rzadko). Poniewa tem at obfituje w w iele specjalistycznych zagadnie i jest wtkiem pobocznym w naszej opowieci,
opis ten zaw iera jedynie w ybircze i bardzo skrtow e inform acje. W icej szczegw i odsyaczy do literatury
znajdziecie w uwagach w przypisach kocowych.
 Tl _
178 | Lekko b y tu

o k re lo n m as. J e d n y m ty p e m z a b u rz e n ia je st e to n o n ie z e ro w e j m a s ie ;
in n y m - b e z m a s o w y fo to n .
M w i si c z a s a m i, e R d ze c z y z e so b e le k tro m a g n e ty z m i o d d z ia
y w a n ie sa be. S tw ie rd z e n ie ta k ie je s t m y l c e . W g r w c h o d z je s z c z e d w a
in n e o d d z ia y w a n ia z w i z a n e z r n y m i s y m e tria m i. W te o rii o p is u j c e j R dze
s o n e z e sob w y m ie s z a n e , a n ie z u n ifik o w a n e .
D ru g k o m p lik a c j s m asy i k o n fig u ra c je k w a r k w i le p to n w . C z s tk i te
w y s t p u j w trz e c h r n y c h o d m ia n a c h z w a n y c h r o d z in a m i" . I ta k , o p r c z
n a jl e js z e j ro d z in y z a w ie ra j c e j k w a rk i u o ra z d , e le k tro n e i n e u tr in o e le k
tr o n o w e v , is tn ie j je szcze d w ie ci s z e ro d z in y . D ru g a z n ic h z a w ie ra k w a rk
p o w a b n y c i d z iw n y s, m io n j i n e u trin o m io n o w e v fl. W k o c u trz e c ia ro d z in a
ska d a si z k w a rk a w y s o k ie g o t i n is k ie g o b , le p to n u ta u (ta o n u ) t i n e u trin a
ta o n o w e g o v r
P o d o b n ie ja k b o z o n y c e c h o w a n ia , w s z y s tk ie te c z stki b e z n a d p r z e w o d
n ic tw a S ia tk i b y y b y b e z m a s o w e . J e d n a k n a d p r z e w o d n ic tw o to n a d a je im
m a s *, a ta k e p o z w a la , b y c i s z e z n ic h m ie s z a y si w s k o m p lik o w a n y
s p o s b z l e js z y m i - a ty m s a m y m i ro z p a d a y si na n ie . Te m a sy i m ie s z a n k i
s n ie z w y k le in te re s u j c e d la e k s p e rt w , a z ro z u m ie n ie o p is u j c y c h je w a rto c i
p o z o s ta je w y z w a n ie m fiz y k i te o re ty c z n e j, k t re m u n ik t je s zc z e n ie sp ro s ta .
N ic z n a m y te o d p o w ie d z i na z n a c z n ie p ro stsz e p y ta n ie : D la c z e g o w o g le
is tn ie j trz y ro d z in y ?
P o n ie w a w ty c h k w e s tia c h n ie m a m n ic s p e c ja ln ie c ie k a w e g o d o p o
w ie d z e n ia , n ie b d si s ili na o p is y w a n ie ich s z c z e g w . B y o b y to je d y n ie
n ie p o trz e b n y m o d w r c e n ie m u w a g i o d in n y c h in te re s u j c y c h id e i, k t re c h c
o m w i . P ostara m si w i c , b y w s z y s tk o b y o m o liw ie n a jp ro s ts z e - a n ie
w y k lu c z o n e , e je s zc z e p ro stsze . A n n a K a re n in a Lw a T o s to ja ro z p o c z y n a si
s y n n y m s tw ie rd z e n ie m : W s z y s tk ie s z c z liw e ro d z in y s d o s ie b ie p o d o b n e
( . . . ) " * * . S k o ro ta k, s k u p m y u w a g ty lk o na je d n e j.
U ff! U z y s k a n ie p ro s to ty je s t c a k ie m s k o m p lik o w a n e . G d y je d n a k o d o
y li m y na ra zie na s tryc h t d w a d z iw n e p re z e n ty g ra w ita c ji i m as n e u trin ,
p o s p rz ta li m y tr o c h p o m ie s z a n k a c h s p o rz d z o n y c h p rz e z n a d p r z e w o d
n ic tw o S ia tk i i d o s z li m y d o w n io s k u , e je d n a ro d z in a w y s ta rc z y , z a c z y n a

Jak wspom nielim y, neutrina s tuta j przypadkiem szczeglnym.

** Lew Tostoj, A n n a Karenina, przet. Kazim iera llla k o w icz w n a , w ia t Ksiki, W arszaw a 2 0 0 1 , s. 6 (przyp.
tum ,).
 U n ifik a c ja : p ie w syre n y 1 /9

Rysunek 17.3. O tym ; czy czstka jest le w o- czy prawochiralna, decyduje uoenie spinu wzgldem kierunku jej
ruchu.

si w y a n ia w y ra n y o b ra z . To w a n ie w id a na rys u n ku 17.1. la k w yg l d a
s e d n o R d z e n ia .
M a m y trz y s y m e trie : S U (3), S U (2) i UCI). O d p o w ia d a j o n e o d d z ia y w a
n io m , k o le jn o , s iln e m u , s a b e m u i e le k tro m a g n e ty c z n e m u * .
S U (3) je s t s y m e tri trz e c h ro d z a j w a d u n k u k o lo ru , o k t ry c h ju m w i
lim y. W y s t p u je ra z e m z o m io m a b o z o n a m i c e c h o w a n ia , k t re z m ie n ia j
a d u n k i k o lo ru lu b na n ie re a g u j . N a rys u n ku 1 7 . 1 s ym e tria ta d z ia a w k ie
r u n k u p o z io m y m .
S U (2) jest s y m e tri d w c h d o d a tk o w y c h ro d z a j w a d u n k u k o lo m . N a ry
s u n k u 1 7.1 d z ia a o n a w k ie ru n k u p io n o w y m .
Z w r c ie u w a g na to , e k a d a z cz ste k p o le w e j s tro n ie jest w y m ie
n io n a d w u k r o tn ie . K ad a z n ic h p o ja w ia si raz w je d n e j g ru p ie z e z n a c z n i
k ie m L, a d ru g i raz w in n e j g ru p ie ze z n a c z n ik ie m R Z n a c z n ik i te o d n o s z si
d o w a rto c i w ie lk o c i n a z y w a n e j c h ira ln o c i cz ste k: lite ra L o z n a cz a czstki
le w o c h lra ln e , a P - p r a w o c h ira ln e 16. C h lra ln o czstek w y ja n io n o na rysunku
1 7 .3 . C z stki le w o c h ira ln e o d d z ia u j in a c ze j n i p ra w o c h ira ln e . Fakt te n nosi
n a z w a m a n ia p a rz y s to c i. Jako p ie rw s i u w ia d o m ili to s o b ie w 19 5 6 ro k u
T s u n g -D a o Lee i C h e n N ln g Yang I za to o d k ry c ie o trz y m a li N a g ro d N o b la
m o liw ie n a js z y b c ie j ju w 1 9 5 7 ro k u .

* M w ic cile, jak wspomnielim y, elektromagnetyzm jest mieszank fragm entw zarwno 51/(2), jak i (X I). Zatem
1/(1) nie jest do koca elektrom agnetyzm em . Ma wasn nazw - hipertadunek. Bd jednak najczciej uywa
tej bardziej znanej nazwy, cho z form alnego punktu widzenia nie jest ona cakiem poprawna.
 I ______________
Lekko bytu

U (T) d o ty c z y ty lk o je d n e g o ro d z a ju a d u n k u . D z ia a n ie te j s y m e trii na r n e
c z stki o k re la m y z g o d n ie z ty m , ja k s iln ie i z ja k im z n a k ie m je j je d y n y b o z o n
- w z a sa d z ie fo to n - sp rz g a si z k a d z n ic h . W a n ie o ty m m w i m a e
lic z b y p rz y p is a n e d o k a d e j g ru p y cz s te k . N a p rz y k a d p rz y p ra w o c h ira ln y m
e le k tro n ie w id n ie je lic z b a - I , p o n ie w a je g o a d u n e k e le k try c z n y w y n o s i w a
n i e - ! (w je d n o s tk a c h , w k t ry c h a d u n e k p r o to n u jest r w n y + 1 ) . N a jw i k
sza, s z e c io e le m e n to w a g ru p a z a w ie ra k w a rk i u o ra z cl w k a d y m z trz e c h
a d u n k w k o lo ru . K w a rk i u m a j a d u n e k e le k try c z n y 4 , a k w a rk i c i - -y, z a te m
re d n i a d u n e k e le k try c z n y w te j g ru p ie jest r w n y I ta k a w a n ie lic z b a p rzy
n ie j w id n ie je .
I to w s z y s tk o . |a k w c z e n ie j z a u w a y e m , tr u d n o p r z e c e n i s i i w ie l
ko R d z e n ia . N a p o c z tk u p rz e d s ta w io n e tu re g u y m o g w y d a w a si n ie
c o s k o m p lik o w a n e , a le to n ic w p o r w n a n iu (na p rz y k a d ) z o d m ia n k ilk u
n ie re g u la rn y c h c z a s o w n ik w a c i s k ic h c z y fra n c u s k ic h . I w p rz e c iw ie s tw ie
d o tego o s ta tn ie g o p rz y p a d k u s k o m p lik o w a n ie R d ze n ia m a s w o je u za sa d n ie n ie .
W y m u s z a je na nas rz e c z y w is to o d k ry w a n a w d o w ia d c z e n ia c h .

Analiza krytyczna

Z a p is n u to w y p ie n i N a tu ry , ta k ie j, ja k j syszym y, p rz e d s ta w io n o na ry
s u n k u 1 7 .1 . Z a re je s tro w a li m y j i u d a o si n a m s k o m p re s o w a n a g ra n ie
d o n ie z w y k le m a y c h ro z m ia r w . To w ie lk ie o s i g n i c ie je s t p o d s u m o w a n ie m
c a y c h s tu le c i z n a k o m ite j pracy.
je li w e m ie si je d n a k p o d u w a g n a jw y s z e s ta n d a rd y e s te ty k i, to o k a
e si, e w ie le je s zc z e trz e b a p o p ra w i . G d y b y na to d z ie o s p o jrz a S alie ri,
z p e w n o c i n ie b y b y a ta k z a c h w y c o n y , b y w y s z e p ta : U s u n i c ie je d n e j
n u ty s ta n o w io b y u jm ". P o w ie d z ia b y ra cz e j: C ie k a w y szkic, a le trz e b a jeszcze
na d n im p o p ra c o w a " .
A m o e , w ie d z c , e p a trz y na d z ie o m is trz a , w y k r z y k n b y : N a tu r a
p o w ie rz y a s w o je d z ie o p rz e d z iw n e m u k o p i c ie !".
Po p ie rw s z e , is tn ie j trz y n ie p o w i z a n e ze sob o d d z ia y w a n ia . W sz y stkie
o p ie ra j si na ty c h s a m y c h z a s a d a c h s y m e trii i o d d z ia u j z a d u n k a m i, te
je d n a k n a le d o trz e c h o d d z ie ln y c h g ru p , k t ry c h n ie m o n a w z a je m n ie
w sieb ie prze kszta ci. Po d ru g ie , is tn ie j p rze k sz ta ce n ia (w y k o rz y stu j ce g lu o n y
a d u n k u k o lo ru te o rii Q C D ) p o z w a la j c e z a m ie n ia m i d z y so b c z e rw o n e ,

1
 Unifikacja: piew syreny 18

b ia te i n ie b ie s k ie a d u n k i k o lo ru , s te in n e tra n s fo rm a c je (w y k o rz y s tu j c
b o z o n y W i Z), k t re u m o liw ia j z a m ia n m i d z y sob z ie lo n y c h i fio le tc
w y c h a d u n k w k o lo ru . a d u n e k e le k try c z n y n a to m ia s t jest czym z u p e n i
o d d z ie ln y m .
S y tu a cja w y g l d a je szcze g o rze j - r n e k w a rk i i le p to n y d zie l si na sze
n ie z w i z a n y c h z e sob s k u p is k , k t re s w n a jw y s zy m s to p n iu n ie c ie ka w e
je d n o m a w p ra w d z ie sze e le m e n t w , le cz p o z o s ta e s z a le d w ie szkican
ja k ic h m o ty w w , z a w ie ra j b o w ie m n ie w ie le e le m e n t w - p o k o le i: 3,
2 , 1 o ra z 1. J e d n a k h a rm o n i n a jb a rd z ie j b u rz o w e d z iw n e liczb y, re d n i
w a rto c i a d u n k w e le k try c z n y c h , p o w i z a n e z k a d y m ze skupisk. S p ra w ia j
w ra e n ie z u p e n ie p rz y p a d k o w y c h .

Rejestr adunkn/

N a s zcz cie R dze z a w ie ra z a ro d k i w a s n e g o ro z w o ju . Jego g w n za

sa d je s t s y m e tria , a na ty m p o j c iu m o e m y w z n o s i k o n s tru k c je m y lo
w e , w y k o rz y s tu j c je d y n ie sil naszego ro z u m u . M o e m y e k s p e ry m e n to w a
z r w n a n ia m i.
M o e m y s o b ie na p rz y k a d w y o b ra z i , e istniej przeksztacenia u m o liw ia
j c e z a m ia n a d u n k w k o lo ru o d d z ia y w a n ia silnego na a d u n k i o d d z ia yw a n i,
s a b e g o i o d w r o tn ie . W te n s p o s b p o w s ta n ie w i k s z a g ru p a p o w i z a n y c l
z e s o b c z s te k i m o e d z i k i te m u p o ja w i si ja k ie in te re s u j c e w z o rc e
M o e m y m ie n a d z ie j , e w n a jle p s z y m p rz y p a d k u o w e trz y o d d z ie ln e prze
k s z ta c e n ia s y m e try c z n e S U (3) x S U (2) x (J( l) s r n y m i p rz e ja w a m i je dne
w i k s z e j, n a d rz d n e j s y m e trii z a w ie ra j c e j je w szystkie w so b ie .
M a te m a ty k a s y m e trii jest d o b rz e ro z w in i t d z ie d z in , m a m y w i c potni
n a rz d z ia n a d a j c e si d o p o s z u k iw a n ia ta k ic h p ra w id o w o c i. M o liw o c i ni<
je s t z b y t w ie le , m o e m y w i c s p ra w d z i je je d n a p o d ru g ie j.
M o im z d a n ie m n a jb a r d z ie j o b ie c u j c a s y m e tria n a d rz d n a o p ie ra si<
na g ru p ie p rz e k s z ta c e z n a n e j ja k o 5 0 ( 1 0 ). W szystkie a tra k c y jn e m o liw o
s m n ie js z y m i o d m ia n a m i w a n ie te j gru p y.
Z m a te m a ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia 5 0 (1 0 ) skada si z o b ro t w w dziesi
c io w y m ia r o w e j p rz e s trz e n i. P ragn p o d k re li , e je st to czysto m a te m a ty c zn .
p rz e s trz e " - nie ta ka , w kt re j m o g lib y m y si przem ieszcza, n a w e t gdybym '
b y li b a rd z o m a li. W te j d z ie s i c io w y m ia ro w e j p rze s trz e n i n a d rz d n e j sym e tri
 i
182 P Le kko bytu

S O (1 0 ) o b e jm u j c e j s y m e trie S U (3) x S U (2) x U ( 1) R d z e n ia - in n y m i s t w y :

u n ifik u j c e j o d d z ia y w a n ia siln e , stabe i e le k tro m a g n e ty c z n e - p rz e b y w a j w y
c zn ie p o j c ia . K ad e m u z a d u n k w k o lo ru R dzenia (cze rw o n y, biay, n ie b ie ski,
z ie lo n y i fio le to w y ) o d p o w ia d a w te j p rz e s trz e n i d w u w y m ia r o w a p a s zc z yz n a
(a z a te m m a m y w s u m ie 5 x 2 = 1 0 w y m ia r w ) . P o n ie w a w p rz e s trz e n i te j
z d e fin io w a n o r w n ie o b r o ty p rz e k s z ta c a j c e d o w o ln p a s z c z y z n w in n ,
w S O (1 0 ) a d u n k i i s y m e trie R d z e n ia u le g a j u n ifik a c ji i ro z s z e rz e n iu .
O s o b y o b e z n a n e z m a te m a ty k n ie d z iw i si z a p e w n e te m u , e m n ie js z e
s y m e trie m o n a c z y w w i k s z e . Jak w s p o m n ia e m , n a rz d z ia m a te m a ty c z n e
p o z w a la j c e d o k o n y w a ta k ic h o p e ra c ji s d o b rz e ro z w in i te . Z n a c z n ie m n ie j
o c z y w is te , a z a te m d u o b a rd z ie j in te re s u j c e , jest to , e te ro z rz u c o n e skupiska
k w a rk w i le p to n w p a s u j d o s ie b ie . To w a n ie p o k a z a n o na ry s u n k u 1 7 .2 .
U k a d te n n a z y w a m z w y k le R e je stre m a d u n k w .
W R e je strze a d u n k w w s z y s tk ie k w a rk i i le p to n y s, ja k si w y d a je , tra k
to w a n e ta k s a m o . K a d y z n ic h m o n a p rz e k s z ta c i w d o w o ln y in n y a d u n e k .
U k a d a j si w b a rd z o s z c z e g ln y w z r - ta k z w a n re p re z e n ta c j s p in o ro w
5 0 (1 0 ). O k a z u je si, e g d y w y k o n u je m y o d d z ie ln e o b ro ty w d w u w y m ia ro w y c h
p a s z c z y z n a c h o d p o w ia d a j c y c h a d u n k o m c z e rw o n y m , b ia y m , n ie b ie s k im ,
z ie lo n y m i fio le to w y m , w k a d y m z ty c h p rz y p a d k w p o o w a cz s te k m a d o
d a tn i a d u n e k je d n o s tk o w y , a p o o w a - u je m n y . W R e je strze a d u n k w m w i
o ty m z n a k i + " o ra z " K a d y m o liw y u k a d s y m b o li + o ra z - w y s t p u je
d o k a d n ie raz, p rz y d o d a tk o w y m o g ra n ic z e n iu , e c a k o w ita lic z b a z n a k w
+ m u si b y p arzysta .
a d u n k i e le k try c z n e , k t re w R d z e n iu w y d a j si p rz y p a d k o w y m o z d o b
n ik ie m , staj si w ty m o b ra z ie is to tn y m s k a d n ik ie m h a rm o n ii u n ifik a c ji. N ie
s ju n ie z a le n e o d in n y c h a d u n k w . W z r

V = - \ (C + B + N ) + 1 (Z + F)

w yra a a d u n e k e le k try c z n y - m w i c d o k a d n ie j, h ip e r a d u n e k - z a p o m o c
p o z o s ta y c h a d u n k w . Z a te m p rz e k s z ta c e n ia z w i z a n e z o b ro te m a d u n k u
e le k try c z n e g o o b ra c a j k a d z p ie rw s z y c h trz e c h p a s zc z yz n o ja k i w s p ln y
k t, a p o z o s ta e d w ie w k ie ru n k u p rz e c iw n y m o k t ra zy w i ks z y.
B y o s i g n ta k i s to p ie u n ifik a c ji, m u s im y u w ia d o m i s o b ie , e c z stki
p r a w o c h ira ln e m o n a u w a a za a n ty c z s tk i ic h w a s n y c h (le w o c h ira ln y c h )
 I
U n ifik a c ja : p ie w s y re n y I83

a n tycz ste k. N a p rz y k a d p ra w o c h ira ln y e le k tro n jest antyczstk le w o ch ira ln e g o

p o z y to n u . O p is y te o d s tro n y fiz y c z n e j m a j ta k sam z a w a rto , p o n ie w a
z a r w n o c z s tk a , ja k i je j a n ty c z s tk a s w z b u d z e n ia m i te g o s a m e g o p o la ,
a to w a n ie p o le p o ja w ia si w p o d s ta w o w y c h r w n a n ia c h . P rze kszta ce n ia
s y m e trii p l w i z e so b w z b u d z e n ia o ta k ie j s a m e j c h ira ln o c i, a b y w i c
z n a le w s z y stkie m o liw e s ym e trie , m u s im y ro zw a a w y c z n ie le w o c h ira ln e
w z b u d z e n ia (n a w e t je li to o z n a cz a k o n ie c z n o z a j cia si a n ty c z s tk a m i).
G d y p rz e c h o d z im y o d Rejestru a d u n k w d o Rdzenia, m usim y m ie na u w a
d z e , e k o m p le ty a d u n k w k o lo ru w z a je m n ie si znosz. R w ne iloci a d u n k u
c z e rw o n e g o , b ia e g o i n ie b ie s k ie g o - czy te r w n e iloci a d u n k u z ie lo n e g o
i fio le to w e g o - re d u k u j si d o z e ra . I ta k na p rz y k a d znosz si trzy r w n e
( + ) a d u n k i k o lo ru : c z e rw o n y , b ia y i n ie b ie s k i le w o c h ira ln e g o e le k tro n u e.
R e d u k u j si r w n ie w p ra w o c h ira ln y m e le k tro n ie , k t ry w Rejestrze a d u n k w
w y s t p u je ja k o s w o ja le w o c h ira ln a a n ty c z s tk a e '. O b a ro d z a je e le k tro n w
s n ie w y k r y w a ln e d la g lu o n w a d u n k u k o lo ru Q C D . In n y m i sow y, e le k tro n y
n ie u c z e s tn ic z w o d d z ia y w a n iu s iln y m .
N a jb a rd z ie j o s o b liw p o z y c j w R ejestrze a d u n k w jest o sta tn i w p is : N .
W ty m p rz y p a d k u re d u k u j si a d u n k i k o lo ru z a r w n o o d d z ia y w a n ia silnego,
ja k I s a b e g o . O z n a c z a to , e czstka ta je s t n ie w id z ia ln a d la o d d z ia y w a n ia
s iln e g o i s a b e g o . Jej a d u n e k e le k try c z n y r w n ie w y n o s i z e ro . C zstka ta n ie
u le g a z a te m w p y w o w i a d n e j z k o n w e n c jo n a ln y c h sil R d ze n ia . P o w o d u je to ,
e jest o n a b e z n a d z ie jn ie tru d n a d o w y k ry c ia - s ytu a cja je st je szcze gorsza
n i w p r z y p a d k u n e u tr in , k t re p rz y n a jm n ie j u c z e s tn ic z w o d d z ia y w a n iu
s a b y m . (C zstka N o d c z u w a je d n a k i sam a w y w ie ra w p y w g ra w ita c y jn y , ale
ja k ju m w ili m y , g ra w ita c ja p o je d y n c z y c h cz ste k jest z b y t m a a , by m o g a
m ie p ra k ty c z n e z n a c z e n ie w d o w ia d c z e n ia c h ).
O c z y w i c ie c z s tk i N n ie u d a o si w y k ry . Ja ke b y in a cze j? G d y b y m y
j z a o b s e r w o w a li, n ie m o g a b y b y cz stk N , b o je j z d e fin ic ji w y k ry n ie
m o n a ! Taki s u k c e s " te o r ii jest o c z y w i c ie pusty. C zstka N jest je d n a k p o
trz e b n a z in n e g o , b a rd z ie j k o n s tru k ty w n e g o p o w o d u . Jest n im czstka v K, kt ra
p o d o d a n iu d o R d z e n ia p o z w a la n e u trin o m m le ich n ie w ie lk m a s *.
W R e je s trz e a d u n k w w le w e j k o lu m n ie u m ie s z c z o n o n a z w y cz ste k
- k w a r k w i le p to n w - k t ry m i p o s u g u je m y si d o s k o n s tru o w a n ia R d ze n ia

* W icej na ten tem at p ow iem y pniej, w rozdziale dwudziestym pierwszym.

18 4
i| Le kko bytu

i w ia ta , c h o c ia ta k n a p ra w d m o g lib y m y u s u n t k o lu m n . G d y b y m y n ie
z n a li n a z w ty c h c z s te k i n ie w ie d z ie li n ic o ich w a s n o c ia c h , a m ie lib y m y
je d y n ie n ie o p is a n y R ejestr a d u n k w , n ic z e g o b y m y n ie s tra c ili. N a p o d s ta
w ie in fo rm a c ji z a w a rte j w R e je strze a d u n k w m o g lib y m y z re k o n s tru o w a
w a s n o c i w s z y s tk ic h c z s te k (a ic h n a z w y s o c z y w i c ie i ta k u m o w n e ).
G d y b y je d n a k s k u p is k a R d z e n ia m ia y c h o tro c h in n y k s z ta t lu b g d y b y
o w e to w a rz y s z c e im d z iw n e lic z b y b y y in n e , n ie b y lib y m y w s ta n ie u tw o rz y
a d n e g o c z c e g o je w z o rc a .
R ejestr a d u n k w o d w z o r o w u je m a te m a ty c z n y id e a na fiz y c z n rz e c z y w i
sto. je s t o n w p e n i g o d z ie n n a jw y s z e j p o c h w a y , ja k a p a d a z ust S a lie rie g o :
U s u n i c ie je d n e j n u ty s ta n o w io b y u jm . P rz e su n i c ie je d n e j fra zy z b u rz y o b y
ca s tru k tu r ".

piew syreny

W m ito lo g ii s y re n y s is to ta m i, k t re na s k a lis ty c h w y b rz e a c h p ie w a j
u rze k a j c pie i z w a b ia j ni e g la rz y n ie z w a a j c y c h na n ie b e z p ie c z e s tw o
ro z b ic ia o k r tu na p o b lis k ic h ska a ch . Ich pie n ie sie z sob o b ie tn ic p o z n a n ia
ta je m n ic p rz e s z o c i i p rz y s z o c i. W ic h g o s ie b rz m i z a p e w n ie n ie : W ie m y
o w s z y s tk ic h z ie m s k ic h d o la c h i n ie d o la c h " * . Jane E lle n H a rris o n z a u w a a :
To d z iw n e i p i k n e , e H o m e r ka e s y re n o m o d w o y w a si d o d u c h a , a n ie
c ia a " 47.
U sy s ze lim y p ie s yre n y o p o w ia d a o n a o u n ifik a c ji.

Homer, Odyseja, p rzel. Lucjan Siemieski |w :| Homer, Dz/eto, to m II, PIW, W arszaw a 1990, s. 186 (przyp.
tum .).
 Rozdzia 18
Unifikacja: niewyrany obraz
po drugiej stronie szyby

W y s z a s y m e tria u n ifik u j c a p o d s ta w o w e c z stki

p r z e w id u je ta k e r w n o w sz y s tk ic h fu n d a m e n ta ln y c h
o d d z ia y w a . N a p ie rw s z y rz u t oka w y d a je si,
e p rz e w id y w a n ie to je s t b d n e . C c /y je d n a k w e m ie m y
p o p ra w k na z n ie k s z ta c e n ie p o w o d o w a n e
p rz e z flu k tu a c je S iatki, o k a z u je si o n o
d o s y p ra w d o p o d o b n e .

U s y s z e li m y p ie s y re n y - o p o w ia d a o n a o u n ifik a c ji. Czas ju , b ym y

o tw o r z y li o c z y i p o s ta ra li si b e z p ie c z n ie p rz e p ro w a d z i o k r t w p o b li u ska
lis te g o w y b rz e a , z k t re g o d o b ie g a d o nas ta pie.

To nie symetria

R ozszerzona sym etria u n ifika c ji d o k o n u je w spaniaych rzeczy. Skada ro zrzu co

ne fra g m e n ty R dze n ia w p ro p o rc jo n a ln ie z b u d o w a n e caoci. G d y m in ie nam ju
je d n a k z a le p ie n ie w y w o a n e p ie rw szym w ra e n ie m i p rzyjrzym y si w szystkiem u
u w a n ie j, z a u w a y m y , e s p ra w y n ie w y g l d a j w c a le a tak d o b rz e .
M o n a w r c z o d n ie w ra e n ie , e co si n ie zgadza w p o d s ta w o w y c h
k w e s tia c h . J e e li o d d z ia y w a n ia s iln e , s a b e i e le k tro m a g n e ty c z n e s p rz e
ja w a m i w s p ln e j, le c e j u ic h p o d s ta w g w n e j siy, to z g o d n ie z p ra w a m i
s y m e trii p o w in n y o n e w s z y s tk ie m ie ta k sam sil - a ta k n ie je st. P oka zu je
to ry s u n e k 1 8 .1 .
N ie b e z k o z e ry to o d d z ia y w a n ie s iln e , a n ie e le k tro m a g n e ty c z n e , n a zyw a
si s iln y m " . Jest o n o n a p ra w d s iln ie js z e . J e d n y m z p rz e ja w w te j r n ic y
 186 Le kko bytu

O elektryczne

t
o dw rotno O sabe
kwadratu
sprzenia

O silne

Rysunek 1ti. 1. Doskonaa symetria pocigaaby za sob tak sam si oddziaywa silnego, sabego i elektromagnetycznego
- a tak nie jest. Na rysunku p rzyjto, e ilociow m iar w zgldnej siy o d d z ia y w a '3 jest o dw ro tn o kw adratu
sprzenia - taka m iara przyda nam si w dalszej czci ksiki. O d d z ia yw a n ie silne, ktre jest najm ocniejsze,
zn ajduje si zatem na dole.

jest fa k t, e j d ra a to m o w e , p o w s ta j c e p o d w p y w e m o d d z ia y w a n ia s iln e g o ,
s z n a c z n ie m n ie js z e o d a to m w 11, k t re z k o le i c z y w c a o o d d z ia y w a n ie
e le k tro m a g n e ty c z n e . Za s p ra w o d d z ia y w a n ia s iln e g o j d ra s d u o b a rd z ie j
z w a rte .
M a te m a ty k a te o rii o p is u j c e j R dze p o z w a la n a m p o d a d o k a d n e w a rto c i
lic z b o w e w z g l d n y c h si r n y c h o d d z ia y w a . Z k a d y m z n ic h - z s iln y m ,
sa b y m , e le k tro m a g n e ty c z n y m - z w i z a n a jest w ie lk o , k t r n a z y w a m y sta
s p rz e n ia a lb o w s k r c ie p o p ro s tu s p rz e n ie m .
W p rz y p a d k u d ia g r a m w F c y n m a n a s p rz e n ie je s t c z y n n ik ie m , p rz e z
k t ry n a le y p o m n o y k a d y z c z n ik w . (Te p o w s z e c h n e , o g ln e c z y n n ik i
s p rz e n ia w y s t p u j d o d a tk o w o , n ie z a le n ie o d c z y s to lic z b o w y c h w a rto c i
a d u n k w k o lo ru lu b e le k tro m a g n e ty c z n y c h p o s z c z e g ln y c h c z s te k , k t re
p o k a z a n o w R e je strze a d u n k w ). Z a k a d y m w i c ra z e m , g d y w c z n ik u
p o ja w ia si g lu o n a d u n k u k o lo ru , m n o y m y w k a d p rz e d s ta w io n e g o p r o c e
su p rz e z s p rz e n ie o d d z ia y w a n ia s iln e g o ; za k a d y m ra z e m , g d y p o ja w ia
si fo to n , w y k o n u je m y m n o e n ie p rz e z w a rto s p rz e n ia o d d z ia y w a n ia
e le k tro m a g n e ty c z n e g o . P o d s ta w o w a sia e le k tro m a g n e ty c z n a p o w s ta je w w y
n ik u w y m ia n y fo to n u (ry s u n e k 7 .4 ), a z a te m w je j w z o rz e w y s t p u je k w a d ra t
s p rz e n ia e le k tro m a g n e ty c z n e g o . P o d o b n ie p o d s ta w o w e o d d z ia y w a n ie s il
ne p o w s ta je w w y n ik u w y m ia n y g lu o n u i d la te g o w je g o w z o rz e p o ja w ia si
k w a d ra t s p rz e n ia s iln e g o .
Pena s y m e tria o d d z ia y w a w y m a g a , e b y w s z y s tk ie c z n ik i b y y z e s o
b p o w i z a n e . W ta k im o b ra z ie n ie m a m ie jsc a na r n ic e w s p rz e n ia c h .

\
 U n ifik a c ja : n ie w y ra n y o b ra z p o d ru g ie j s tro n ie szyb y
s..
1 8 /

O b s e rw o w a n e z r n ic o w a n ie s ta n o w i z a te m p o w a n e w y z w a n ie d la catej id e i
o s i g n i c ia u n ifik a c ji p o p rz e z s y m e tri .

Patrzymy uwaniej

W s p a n ia n a u k , ja k m o e m y w y c i g n z a n a liz y R d ze n ia , jest fa k t,
e b y t, k t r y p o s trz e g a m y ja k o p u s t p rz e s trz e , s ta n o w i w rz e c z y w is to c i
d y n a m ic z n y o ro d e k o b d a r z o n y s tru k tu r i k ip i c y o d a k ty w n o c i. S iatka -
ja k n a z w a li m y te n o ro d e k - w p y w a na w a sn o c i w szystkie g o , c o si w n ie j
z n a jd u je - c z y li d o s o w n ie : w sz y s tk ie g o . W id z im y rze czy n ie ta k ie , ja k ie s,
a le ja k g d y b y m y p a trz y li na n ie p rzez szyb - s d la nas n ie w y ra n e . W szcze
g ln o c i S ia tk a p e n a je s t w ir tu a ln y c h c z s te k , k t re m o g e k ra n o w a lu b
a n ty e k ra n o w a s c h o w a n e za ich c h m u r r d o o d d z ia y w a n ia . W p rz y p a d k u
o d d z ia y w a n ia s iln e g o z ja w is k o to m ia o k lu c z o w e z n a c z e n ie d la o p o w ie c i,
k t r s n u li m y w cz ci I i II. O k a z u je si, e p o d o b n ie jest i w p rz y p a d k u
p o z o s ta y c h o d d z ia y w a .
O b s e r w o w a n e p rz e z nas w a rto c i s p rz e n ia z a le w i c o d te g o , ja k
p a trz y m y . Jeli s p o jrz y m y n ie d b a le , n ie d o s trz e e m y p o d s ta w o w y c h r d e
o d d z ia y w a n ia , a le je d y n ie ic h o b ra z z n ie k s z ta c o n y p rze z S iatk. In n y m i s o
w y, z o b a c z y m y p o d s ta w o w e r d a o d d z ia y w a w y m ie s z a n e w je d n ca o
z o ta c z a j c y m je o b o k ie m w irtu a ln y c h czstek, bez m o liw o c i p rz y jrz e n ia si
s zc z e g o m . A b y o c e n i, czy m a m y d o czyn ie n ia z doskona sym etri i jednoci
sit, p o w in n i m y u w z g l d n i te z n ie k s z ta c e n ia i o d p o w ie d n io je s ko ry g o w a .
N ie w y k lu c z o n e , e b d z ie m y m u s ie li z a jrz e na b a rd z o m a e o d le g o ci
i w b a rd z o k r tk ie czasy, b y d o trz e w z ro k ie m d o sa m ych p o d sta w . To czsto
p o w ta rz a j c a si h is to ria - o d van L e e u w e n h o e k a i je g o m ik ro sk o p w , p o p rze z
F rie d m a n a , K e n d a lla i T a ylo ra o b s e rw u j c y c h w n trz e p ro to n w za p o m o c
u ltra s tro b o s k o p o w e g o n a n o m ik ro s k o p u w SLAC, a po fiz y k w d o w ia d cza ln ych
p o s u g u j c y c h si a k c e le ra to re m LEP d o w y w o y w a n ia tw rcz e j d e stru kcji w celu
z a jrz e n ia g b ie j w S ia tk . P rzy o k a z ji o m a w ia n ia d w c h o s ta tn ic h p ro je k t w
d o w ie d z ie li m y si, e o b s e rw a cja n ie z w y k le m a y c h o d le g o ci i czasw, w k t
ry c h d o g osu d o c h o d z i te o ria k w a n to w a , w y m a g a u yc ia u rz d z e a k ty w n ie
p rz e n o s z c y c h na b a d a n e o b ie k ty o lb r z y m ie ilo c i p d u i e n e rg ii. D la te g o
w a n ie d e c y d u je m y si na k o rz y s ta n ie z a k c e le ra to r w o d u y c h e n e rg ia ch ,
n ie b a c z c na ic h z o o n o i w y s o k i ko szt b u d o w y .

i
188 Le k k o bytu

Niewiele brakowao

W ro z d z ia le sze sn a stym m w ili m y , e o b o k i c z s te k w ir tu a ln y c h m og

si fo r m o w a p o w o li. A b y o b o k w o k k w a rk a u r s o d z a ro d k a ro zs d n e j
w ie lk o c i d o ro z m ia r w s ta n o w i cy c h z a g ro e n ie , m usi ro z w in si o d dugoci
P la n ck a d o ro z m ia ru p r o to n u : o d le g o c i te r n i si o c z y n n ik 10 18!
B io r c p o d u w a g z d o b y te d o w ia d c z e n ie , n ie p o w in n o nas d z iw i ,
e d o ta rc ie d o p o d s ta w - z a jrz e n ie na o d le g o c i, na k t ry c h m o e d o c h o d z i
d o u n ifik a c ji - m o e w y m a g a u y c ia a s tro n o m ic z n y c h ilo c i p d u i e n e rg ii.
N a jn o w s z y w ie lk i a k c e le ra to r, L H C , p o z w o li na d o k o n a n ie o b s e rw a c ji z d z ie
s i c io k ro tn ie w i ksz ro zd z ie lc z o c i - c z y li lepsz o c z y n n ik 1 ()' - p rz y koszcie
o k o o d z ie s i c iu m ilia r d w e u ro . D a ls z e z w i k s z a n ie ro z d z ie lc z o c i je st ju
n a p ra w d tru d n e .
Z a m ia s t te g o p o z o s ta je n a m w i c p o le g a na w a s n y m ro z u m ie . C h o c ia
p o d e j c ie ta k ie n ie g w a ra n tu je , e u n ik n ie m y b d w , je st je d n a k d o s y ta n ie
i z n a jd u je si (e ta k p o w ie m ) w za si g u r k i. Z a p o m o c k ilk u p o c i g n i

60

T 40
odw rotno
kwadratu
sprzenia
20

0
0 5 10 15 20
l o g ,0 ( i/G e V )
wiksza energia, m niejsza odlego

Rysunek 18.2. B ierzem y p o p ra w k na znieksztacenie p o w o d o w an e przez Siatk, aby si przekona, czy zachodzi
unifikacja sil. Jeeli w ten sposb przygotujem y wykres - na ktrym w kierunku p ionow ym ronie w arto o dwrotnoci
kw adratu sprzenia, a na osi poziom e j odm ierza si logarytm energii lub (co rw now ane) odw ro tn o ci odlegoci
- to skorygowane sprzenia, o bserw o w a ne z t oraz wikszg rozdzielczoci, wykrelaj lin ie proste. Szeroko linii
p okazuje, jaki jest rozm iar b d w dow iadczalnych, Prawie si udao, ale nie d o koca.
 I
U n ifik a c ja : n ie w y ra n y o b ra z p o d ru g ie j s tro n ie szy b y I89

p i ra m o e m y w y lic z y , ja k i w p y w m a z n ie k s z ta c e n ie p o w o d o w a n e p rze z
S ia tk , i o d p o w ie d n io s k o ry g o w a o b s e rw a c je .
E fe k t ta k ie g o p o d e j c ia p rz e d s ta w io n o na rys u n k u 1 8 .2 .
N o i? A n ie c h to ! Tak n ie w ie le b ra k o w a o . Jestem y blisko, ale na szam pana
je s z c z e za w c z e n ie .
C o ro b i ?
Rozdzia 19
Prawdyfikacja

G d y ja k a tra k c y jn id e n ie w ie le d z ie li o d p ra w d y ,
s ta ra m y si z n a le ja k ie s p o so b y, b y s ta a si p ra w d z iw a .
P r b u je m y j p ra w d y fik o w a .

S yn n y filo z o f Karl P o p p e r " p o d k re la , ja k w a n a w n a u c e je st fa lsy fik a c ja .

W e d u g P o p p e ra c e c h s z c z e g ln te o rii n a u k o w y c h jest to , e w y s u w a j o n e
s tw ie rd z e n ia - p rz e w id y w a n ia - k t re m o g o k a za si fa sz yw e . C zy to s tw ie r
d z e n ie P o p p e ra je s t p ra w d z iw e ? A c z y p o tra fic ie d o w ie je g o fa sz yw o ci?
M o e to g b o k a p ra w d a . R e p p o p iz m - p rz e c iw ie s tw o p o p p e ry z m u - gosi,
e c e c h s z c z e g ln d o b re j te o rii n a u k o w e j je st m o liw o je j p ra w d y fik a c ji.
P ra w d y fik o w a ln a te o ria m o e si m y li , a le je li jest to d o b ra te o ria , na je j
b d a c h m o n a d a le j b u d o w a .
Pod p e w n y m is to tn y m w z g l d e m fa lsy fik a c ja i p ra w d y fik a c ja to d w ie s tro n y
te j s a m e j m o n e ty . W o b u p rz y p a d k a c h w c e n ie jest p re c y z ja s fo r m u o w a .
W je d n y m i d ru g im w y p a d k u najgorsz te o ri w c a le n ie jest ta ka , k t ra p o p e n ia
b d y. N a b d a c h m o n a si p rz e c ie u c z y . N a jg o rs z a te o ria to ta k a , k t ra
n a w e t n ie u s iu je b y w b d z ie - g o to w a z ta k im s a m y m p r a w d o p o d o b ie
s tw e m p rz e w id z ie c o k o lw ie k . G d y w sz y stko je st ta k sa m o m o liw e , n ic n ie
w z b u d z a n aszego s z c z e g ln e g o z a in te re s o w a n ia .
P osugujc si s o w n ic tw e m re g u y je z u it w - le p ie j p ro si o p rz e b a c z e n ie ,
n i p y ta o p o z w o le n ie " - p o w ie d z ie lib y m y , e te o r ia fa ls y fik o w a ln a p y ta
o p o z w o le n ie , a p r a w d y fik o w a ln a p ro s i o p rz e b a c z e n ie - n a to m ia s t te o r ia
n ie n a u k o w a w o g le n ie w ie , c o to g rze c h .
Idee ro zp o z n a w a n ia o b ra z w i ko m p re sji opisu, k t re o m a w ia li m y w cze n ie j,
p o z w a la j n a m s p o jrz e na te k w e s tie z in n e j p e rs p e k ty w y (i, m o im z d a n ie m ,
z a jrz e g b ie j). Jeli p o p rz e tw o rz e n iu d a n y c h z e b ra n y c h z c y fro w e j m a try c y
a p a ra tu k a d y p ik se l b d z ie m ia l re d n i o d c ie sza ro ci, n ie w y o n i si z te g o
a d e n o b ra z . P o d o b n ie , a b y m y w d a n y c h d o c ie ra j c y c h d o nas z rz e c z y w i
stego w ia ta m o g li ro z p o z n a ja k ie w z o rc e na tle te g o w s z y s tk ie g o , c o s o b ie
 I
P ra w d y fik a c ja 191

m o n a w y o b ra z i , p ro p o z y c je w y s u w a n e p rze z te o ri m usz o d r n ia rzeczy

m o liw e o d n ie m o liw y c h (z g o d n ie z d a n te o ri ). T ylko w ta k im p rz y p a d k u
m o e m y je in a c z e j p o k o lo ro w a i u z ys ka w w y n ik u o b s e rw a c ji o b ra z, nad
k t r y m m o n a d a le j p ra c o w a - o b ra z o o d p o w ie d n im k o n tra cie .
je e li ro z r n ie n ie to b d zie p re cyzyjn e i z d o a m y p ra w id o w o zid e n ty fik o w a
w ie le p ikseli, u zyska m y u yte cz n y o b ra z, n a w e t jeli p o p e n im y p rzy tym r w n ie
k ilk a b d w . (M o n a go p rze c ie w y re tu s z o w a w P hotoshopie). D la te g o opaca
si m ie a m b ic j - to znaczy, w y p e n ia o braz du liczb pikseli (czy te, w naszej
p rz e n o n i, d u liczb fa k t w d o ro zw a e nia ) - a take za ch o w a precyzj.
D o ju p rz e n o n i i o g ln ik w ! Czas z a j si a n a liz k o n k re tn e g o p rz y
p a d k u p r a w d y fik a c ji.

Podnosimy stawk: jeszcze wicej unifikacji

Nasza am bitna prba zu n ifiko w a n ia oddziayw ania silnego, elektromagnetycznego

i sabego nie zakoczya si ca ko w itym sukcesem. U dao nam si skonstruowa teori,
ktra bya nie ty lk o falsyfikow alna, ale w r cz faszywa. To bardzo naukow e - pow iada
Karl Popper. A je d n a k z jakiego p o w o d u nie prze p e n ia nas uczucie spenienia.
G d y ta k a a tra k c y jn a i n ie m a l d z ia a j c a id e a n ie d o k o ca si s p ra w d z a ,
p o s p ie s z e n ie je j na ra tu n e k je s t c a k o w ic ie s e n s o w n y m p o s u n i c ie m . N a le y
p o s z u k a s p o s o b w na je j p ra w d y fik a c j .
M o e w n a szym d e n iu d o u n ifik a c ji n ie b y li m y d o a m b itn i? S ed n e m
n a s ze j u n ifik a c ji r n y c h a d u n k w je s t ta k i o b ra z :

e le k tro n k w a rk
fo to n <-> g lu o n

M im o w s z y s tk o p o d s ta w o w e s k a d n ik i w ia ta s w n im w c i p o d z ie lo
n e na d w ie o d d z ie ln e klasy. C zy m o n a si p o s u n d ale j? C zy m o g lib y m y
u z y s k a cos ta k ie g o :
e le k tro n o k w a rk
I I
fo to n g lu o n

S p r b u jm y .
Rozdzia 20
Unifikacja V SUSY

R o zs z e rz a j c r w n a n ia fiz y k i o su p e rs y m e lri , w z b o g a c a m y
S iatk. M u s im y z a te m s k o ry g o w a o b lic z e n ia p o k a z u j c e ,
ja k S ia tka z n ie k s z ta c a o b ra z u n ifik a c ji. Po d o k o n a n iu ty c h
p o p r a w e k n a s z y m o c z o m u k a e si w y ra n y o b ra z u n ifik a c ji.

U d o s k o n a la j c r w n a n ia , p o w i k s z a m y w ia t.
W la ta ch sze d z ie s i ty c h XIX w ie k u Jam es C le rk M a x w e ll z e s ta w i r w n a
nia e le k try c z n o c i i m a g n e ty z m u w p o s ta c i, w ja k ie j je w w c z a s ro z u m ia n o ,
i o d k ry , e p ro w a d z d o s p rz e c z n o c i*. D o s z e d d o w n io s k u , e m o n a p rz y
w r c i im s p jn o , je li d o d a si n o w y w y ra z . O c z y w i c ie w n o w y w y ra z
o d p o w ia d a n o w e m u z ja w is k u fiz y c z n e m u . K ilka la t w c z e n ie j M ic h a e l Faraday
(w A n g lii) i Joseph H e n ry (w S ta n a ch Z je d n o c z o n y c h ) o d k ry li, e z m ie n ia j c e
si w czasie p o la m a g n e ty c z n e p o w o d u j p o w s ta n ie p l e le k try c z n y c h . N o w y
w y ra z M a x w e lla w i z a si z p rz e c iw n y m e fe k te m , z ty m e z m ie n ia j c e si
w czasie p o la e le k try c z n e p o w o d u j p o w s ta n ie p l m a g n e ty c z n y c h . c z c
ze sob te d w a z ja w isk a , u z y s k u je m y n ie z w y k n o w m o liw o : z m ie n n e p o la
e le k try c z n e w y w o u j z m ie n n e p o la m a g n e ty c z n e , k t re p o w o d u j p o w s ta n ie
z m ie n n y c h p l e le k try c z n y c h , k t re w y tw a rz a j z m ie n n e p o la m a g n e ty c z n e ...
M o n a u z yska s a m o n a p d z a j c e si z a b u rz e n ie , k t re y je w a s n y m y c ie m .
M a x w e ll p rz e k o n a si, e z je g o r w n a w y n ik a j te g o ro d z a ju ro z w i z a n ia .
M g w y z n a c z y p r d k o , z ja k ta k ie z a b u rz e n ia p o w in n y p rz e m ie s z c z a si
w p rz e s trz e n i, i o d k ry , e p o ru s z a j si o n e z p r d k o c i w ia ta .
P o n ie w a M a x w e ll b y b a rd z o b y s try m fa c e te m , o d razu d o s z e d d o w n io
sku, e te z a b u rz e n ia e le k tro m a g n e ty c z n e s w ia te m . Id e a ta , o b o w i z u j c a

W spom nielim y ju o tym w rozdziale smym.

 s
Unifikacja v SUSY 193

d o dzisiaj, znalaza w ie le u yte czn ych zastosow a. W dalszym cigu jest podstaw
naszego n a jle p s ze g o ro z u m ie n ia n a tu ry w ia ta . To je d n a k jeszcze n ie w szystko.
R w n a n ia M a x w e lla m a j r w n ie ro z w i z a n ia z d u g o c ia m i fa l m n ie js z y m i
i w i k s z y m i o d w ia ta w id z ia ln e g o . P rz e w id z ia y w i c o n e is tn ie n ie n o w y c h
z ja w is k - m o n a b y n a w e t p o w ie d z ie , n o w y c h ro d z a j w m a te rii - w ta m ty c h
c z a s a c h n ie z n a n y c h . O b e c n ie n a z y w a m y je fa la m i ra d io w y m i, m ik ro fa la m i,
p ro m ie n io w a n ie m p o d c z e rw o n y m , u ltra fio le to w y m , p ro m ie n ia m i rentgenow skim i
i g a m m a - w s z y s tk ie o n e p rz y c z y n iy si d o p o p ra w y naszego yc ia , w szystkie
s im ig ra n ta m i z e w ia ta p o j p rz y b y y m i d o w ia ta fizy c zn e g o .
P od k o n ie c la t d w u d z ie s ty c h XX w ie k u Paul D ira c u s io w a p o p ra w i r w
n a n ia m e c h a n ik i k w a n to w e j o p is u j c e e le k tro n y . K ilka la t w c z e n ie j E rw in
S c h r d in g e r s fo r m u o w a r w n a n ie e le k tro n u , k t re w ie tn ie si s p ra w d z a o
w w ie lu z a s to s o w a n ia c h . F iz y cy te o re ty c y n ie b y li je d n a k d o k o ca z n ie g o
z a d o w o le n i, p o n ie w a n ie b y o o n o z g o d n e ze szczegln te o ri w z g l d n o
ci. R w n a n ie to je s t k w a n to w o m e c h a n ic z n w e rs j n e w to n o w s k ie j zasady
d y n a m ik i; d z ia a z g o d n ie z e star te o ri w z g l d n o c i m e c h a n ik i, a n ie z e le k
tro m a g n e ty c z n , e in s te in o w s k te o ri w z g l d n o c i. D ira c o d k ry , e m o e
p o g o d z i to r w n a n ie ze szczegln te o ri w zg l d n o ci, jeli posuy si u j cie m
s z e rs z y m n i S c h r d in g e r. P o d o b n ie ja k p o u d o s k o n a le n iu p rz e z M a x w e lla
r w n a o p is u j c y c h e le k try c z n o i m a g n e ty z m , tak p o p o p ra w ie n iu r w n a n ia
e le k tr o n u p o ja w iy si n o w e ty p y ro z w i z a . O p r c z ro zw i z a o d p o w ia d a
j c y c h e le k tr o n o m p o ru s z a j c y m si z r n y m i p r d k o c ia m i i o b ra c a j c y m
w r n y c h k ie ru n k a c h p o ja w iy si te i in n e w y n ik i. Po p o k o n a n iu r n y c h
p rz e c iw n o c i i k ilk u fa lsta rta ch w 1931 ro ku D ira c z p o m o c H e rm a n n a W e yla
o d s z y fr o w a z n a c z e n ie ty c h d z iw n y c h n o w y c h ro z w i z a . O d p o w ia d a y o n e
n o w e m u ro d z a jo w i c z s tk i o ta k ie j sa m e j m asie ja k e le k tro n , ale o p rz e c iw
n y m a d u n k u . Ju w k r tc e , w 1 9 3 2 ro k u , w a n ie ta k cz stk o d k ry C.ail
A n d e rs o n . N a z y w a m y j a n ty e le k tro n e m lu b p o z y to n e m . O b e c n ie czstki te
u m o liw ia j n a m o b s e rw o w a n ie a k ty w n o c i m zg u (za p o m o c b a d a n ia PEI,
z n a n e g o r w n ie ja k o p o z y to n o w a to m o g ra fia e m is y jn a ).
M o n a p o d a je s zc z e w ie le in n y c h n o w s z y c h p rz y k a d w le g o , ja k n o w e
p o s ta c ie m a te rii p o ja w iy si n a jp ie rw w r w n a n ia c h , a d o p ie ro p o te m w y k ry to
je w la b o ra to ria c h . P ra w d m w i c , sytu a cja ta ka staa si w r c z regu. K w arki
(z a r w n o ja k o p o j c ie o g ln e , ja k i k o n k re tn e cz stki o z a p a c h u c, b o ra z (),
g lu o n y a d u n k u k o lo ru , w u o n y i e to n y o ra z trz y ro d z a je n e u trin - w szystkie

i
19 4 1
I1f Le kko bytu ]

te czstki u jrz e li m y p o raz p ie rw s z y ja k o ro z w i z a n ia o d p o w ie d n ic h r w n a ,

a d o p ie ro p n ie j m o g li m y je p o d z iw ia w ich fiz y c z n e j p o s ta c i.
W d alszym cigu trw a j p o s z u k iw a n ia u ta le n to w a n y c h m ie s z k a c w w ia
ta p o j , k t ry c h c h c ie lib y m y s p ro w a d z i d o w ia ta fiz y c z n e g o - p rz e d e
w s z y s tk im c h o d z i o cz stki H ig g sa 51 i aksjony. S erce m i si k ra je , e n ie m o g
ich w ty m m ie jsc u s z c z e g o w o o p is a , ale w i z a o b y si to z k o n ie c z n o c i
w p ro w a d z e n ia d w c h o b s z e rn y c h d y g re s ji, a m y p rz e c ie z b li a m y si ju
d o p u n k tu k u lm in a c y jn e g o naszej o p o w ie c i. W s o w n ik u i u w a g a ch k o c o w y c h
z n a jd z ie c ie w i c e j in fo rm a c ji na ich te m a t i o d s y a c z e d o lite ra tu r y ; czstk
H iggsa p rz y b li a m r w n ie w d o d a tk u B.
D la nas n a jw a n ie js z y m p ro p o n o w a n y m ro zs z e rz e n ie m r w n a fiz y c z n y c h
jest s u p e rs y m e tria 5-', cz sto n a z y w a n a p ie s z c z o tliw ie SUSY. Jak s u g e ru je je j n a
z w a , s u p e rs y m e tria w i e si z w y k o rz y s ta n ie m r w n a o w i k s z e j s y m e trii.
N o w a s ym e tria SUSY m a p e w ie n z w i z e k z s y m e tri p c h n i c ia " szc z e g l
nej te o rii w z g l d n o c i. Jak b y m o e p a m i ta c ie , s y m e tria p c h n i c ia " m w i,
e p o d s ta w o w e r w n a n ia n ie z m ie n ia j si, g d y d o w s z y s tk ic h s k a d n ik w
o p is y w a n e g o u k a d u d o d a si je d n a k o w , sta p r d k o . (D ira c m u s ia z m o
d y fik o w a r w n a n ie S c h r d in g e ra , b y m o g o o n o m ie t w a s n o ). P o d o b
n ie s u p e rs y m e tria tw ie rd z i, e r w n a n ia n ie z m ie n i si, g d y d o w s z y s tk ic h
e le m e n t w o p is y w a n e g o u k a d u d o d a si je d n a k o w y ru c h . C h o d z i tu je d n a k
o z u p e n ie in n y ru c h n i w p rz y p a d k u s y m e trii p c h n i c ia " . Z a m ia s t ru c h u
ze sta p r d k o c i w z w y c z a jn e j p rz e s trz e n i s u p e rs y m e tria m w i o ru c h u
w n o w y c h w y m ia ra c h !
Z a n im d a c ie si p o n ie w iz jo m w ia t w d u c h o w y c h i tu n e li h ip e rp rz e -
s trz e n n y c h , p o z w lc ie , e s z y b k o d o d a m , i te n o w e w y m ia ry m a j z u p e n ie
o d m ie n n y c h a ra k te r o d z n a n y c h n a m w y m ia r w p rz e s trz e n i i czasu. S to w y
m ia ry k w a n lo w e . G d y c ia o porusza si w k w a n to w y c h w y m ia ra c h , n ie z m ie n ia
s w o je g o p o o e n ia - w n ic h n ie m a p o j c ia o d le g o c i - z m ia n ie u le g a je g o
sp in . S u p e rp c h n i c ie " z m ie n ia czstki o o k re lo n e j iloci w a c iw e g o im s p in u
w c z s tk i o in n e j w a rto c i s p in u . P o n ie w a o p e ra c ja ta k a m a n ie z m ie n ia
r w n a , s u p e rs y m e tria c z y z e so b w a s n o c i c z s te k o r n y c h s p in a c h .
D z i k i SUSY m o e m y je p o strze g a ja k o te sam e cz s tk i, k t re je d y n ie r n ie
p o ru sz a j si w k w a n to w y c h w y m ia ra c h s u p e rp rz e s trz e n i.
W y m ia ry k w a n to w e m o n a s o b ie w y o b ra z i ja k o n o w e w a rs tw y S ia tk i.
G d y czstka w s k a k u je na te n o w e p o z io m y , z m ie n ia si je j s p in , a ta k e m asa.
 U n ifik a c ja v SUSY 195

je j a d u n k i - e le k try c z n y , k o lo ru i o d d z ia y w a n ia s a b e g o - p o z o s ta j ta k ie
sam e.
D z i k i SUSY b y m o e u d a n a m si d o k o c z y d z ie o u n ifik a c ji R d ze n ia .
U n ifik a c ja r n y c h a d u n k w z w y k o rz y s ta n ie m s y m e trii S O (1 0 ) p o c z y a
w s z y s tk ie b o z o n y c e c h o w a n ia w je d n w s p ln g ru p , a w s z y s tk ie k w a rk i
i le p to n y w d ru g ie s k u p is k o . a d n a z w y c z a jn a s y m e tria n ie p o z w o li je d n a k
n a p o c z e n ie z e s o b o b u ty c h g ru p , p o n ie w a o p is u j o n e c z s tk i o r
n y c h s p in a c h . W te j c h w ili n a jle p s z id e u m o liw ia j c d o k o n a n ie te g o jest
s u p e rs y m e tria ,,J.

Poprawki do poprawek

O k a z u je si, e p o ro z s z e rz e n iu r w n a fiz y k i, ta k b y o b e jm o w a y s u p e r-
s y m e tri , p o ja w ia j si n o w e ro zw i z a n ia . Tak jak w p rzy p a d ku r w n a M a x w e lla
i D ira c a , ty m n o w y m ro z w i z a n io m o d p o w ia d a j n o w e fo rm y m a te rii - n o w e
ty p y p l i, ja k o ic h w z b u d z e n ia , n o w e ro d z a je czstek.
M w i c w p rz y b li e n iu , s u p e rs y m e tria w y m a g a , b y m y p o d w o ili lic z b pl
w r w n a n ia c h . K a d e m u z n a n e m u n a m p o lu w k w a n to w y c h w y m ia ra c h to w a
rzyszy n o w e p o le o p is u j c e a k ty w n o za ch o d z c w n o w y c h w a rs tw a c h S iatki.
C z s tk i z w i z a n e z ty m i n o w y m i p o la m i m a j ta k ie sa m e a d u n k i (w s z ys tk ic h
r o d z a j w ) ja k ic h z n a n e n a m o d p o w ie d n ik i, a le in n e m asy i spiny.
W y c i g n i c ie w n io s k u o is tn ie n iu d w u k r o tn ie w i k s z e j lic z b y c z s te k
n a p o d s ta w ie ro z w a a e s te ty c z n y c h * m o e w y d a w a si n ie c o p o c h o p n e
i e k s tra w a g a n c k ie . M o e i ta k je s t, le c z w p r o w a d z e n ie p rz e z D ira c a a n ty
m a te rii w i z a o si z p o d o b n y m p o d w o je n ie m , a d o k o n a n e p rz e z M a x w e lla
ro z s z e rz e n ie p o j z w i z a n y c h z e w ia te m z o b s z a ru w ia ta w id z ia ln e g o
na n ie s k o c z o n y z a kre s w id m a e le k tro m a g n e ty c z n e g o m ia o je szcze w i ks z
s k a l . W o b y d w u p rz y p a d k a c h , w c h w ili sw e g o o p ra c o w a n ia , te o rie te b y y
w za sa d z ie ry z y k o w n y m z a g ra n ie m o p a rty m na w z g l d a c h e ste tyczn ych . Fizycy
p rz e k o n a li si w i c , e o d w a g a p o p a c a . L e p ie j p ro si o p rze b a c ze n ie , n i p y ta
o p o z w o le n ie . T a ko z a k o c z m y k a ja n ie si ; p o ra p rz e j d o sedna.

Popartych niezw ykym sukcesem obliczeniow ym - szczegy wkrtce.

 1
19 6 Le kko bytu ~|

Unifikacja SUSY

wiksza energia, m niejszo odlego >

Rysunek 20,1. Supersymetria wymaga rozszerzenia rwna fizycznych o n ow e pola. W ynikajce z istnienia tych
nowych pl fluktuacje Siatki znieksztacaj obraz najbardziej podstaw owych, fundam entalnych procesw fizycznych.
Po uwzgldnieniu tych znieksztace i wprowadzeniu odpowiednich poprawek okazuje si, e na krtkich odlegociach
lub, co rw now ane, w duych energiach zachodzi dokadna unifikacja.

O w e n o w e czstki m usz b y cisze o d w y k ry ty c h ju k re w n ia k w , g d y b y

b o w ie m ta k n ie b y to , ju d a w n o b y m y je z a o b s e rw o w a li. P rz y jm ijm y je d n a k ,
e ich c i a r n ie je st d u o w i kszy"'4, i z o b a c z m y , d o k d nas to z a p ro w a d z i* .
F lu k tu a c je ty c h n o w y c h p l o b e jm u j ca S ia tk . S o n e n o w y m i ro d z a
ja m i czstek w irtu a ln y c h , b io r c y m i u d z ia w e k ra n o w a n iu i a n ty e k ra n o w a n iu
r d e o d d z ia y w a n ia s iln e g o , s a b e g o i e le k tro m a g n e ty c z n e g o . B y s i g n
w z r o k ie m d o s a m y c h p o d s ta w - na m a y c h o d le g o c ia c h lu b w w y s o k ic h
e n e rg ia c h - m u s im y p o p ra w i o b ra z , u s u w a j c z n ie k s z ta c e n ia p o w o d o w a n e
p rz e z te n p c h e rz y k o w a ty o ro d e k , ju raz p r b o w a li m y d o k o n a ta k ic h
p o p ra w e k w ro z d z ia le o s ie m n a s ty m , n ie b ra li m y je d n a k w w c z a s p o d u w a
g ty c h m o liw y c h n o w y c h r d e z n ie k s z ta c e . M u s im y w i c w p ro w a d z i
p o p ra w k i d o p o p ra w e k 5'.

Wicej Informacji na tem at aspektw Ilociowych znajdziecie w kolejnym rozdziale i w uw agach kocowych.
 I
U n ifik a c ja v SUSY i9 /

Grawitacja
rwnie pasuje!
(w przyblieniu)

wiksza energia, m niejsza odlego

R ysunek 2 0.2 . Grawitacja jest p ocz tko w o m iesznie saba, je dn a k na m aych odlegociach jej sia z b l i a j d o si
p ozostaych o d d zia yw a ; wszystkie siy /bie ga j si w jednym m iejscu, cakiem blisko siebie ",

N a ry s u n k u 2 0 .1 p o k a z a n o w y n ik . G d y m a m y z e so b SUSY, w s z y s tk o
d z ia a .

grawitacja te

M o e m y u w z g l d n i w n a szych ro z w a a n ia c h r w n ie g ra w ita c j , ja k si
p rzekona lim y, jest ona p o c z tk o w o m iesznie saba w p o r w n a n iu z in n ym i siam i.
Jeli s p o jrz y m y na rys u n e k 2 0 .1 , z a u w a ym y, e p o le w e j s tro n ie , g d zie z n a jd u j
si o d le g o c i i e n e rg ie , k t re m o e m y z m ie rz y w p ra ktyce , o d d z ia y w a n ia silne
i e le k tro m a g n e ty c z n e r n i si m i d z y sob m n ie j w i c e j o c z y n n ik 10. R azem
z o d d z ia y w a n ie m s a b ym bez tru d u m ieszcz si w i c na e le g a n ckim , p o rz d n ie
w y g l d a j c y m w y k re s ie . G ra w ita c ja n a w e t w p rz y b li e n iu si na n im n ie m ieci.
P o n ie w a jest sabsza, a na w y k re s ie z a zn a c za m y o d w ro tn o siy o d d z ia y w a n ia ,
g ra w ita c ja p o w in n a si na n im p o ja w i p o n a d p o zo sta ym i o d d z ia y w a n ia m i. A b y
je d n a k z a z n a c z y j w skali p rz y j te j na rys u n ku , nasz w y k re s m u s ia b y siga
d a le k o p o z a g ra n ic e z n a n e g o W s z e c h w ia ta !
 198 Le kko bytu

C h o c ia z d ru g ie j je d n a k s tro n y ...
W p rz y p a d k u sil R d ze n ia o d d z ia y w a s iln e g o , sa b e g o i e le k tro m a g n e
ty czn e g o - p o p ra w k i w m ia r p rze su w a n ia si na p ra w o , w k ie ru n k u m n ie jszych
o d le g o c i i w i k s z y c h e n e rg ii, s d o s y u m ia rk o w a n e (p a m i ta jm y , e kada
je d n o s tk a na osi p o z io m e j o z n a c z a z m ia n o c z y n n ik 10 ). W k o c u w y n ik a j
o n e z su b te ln e g o e fe k tu k w a n to w o m e c h a n ic z n e g o : e k ra n o w a n ia (lu b a n ty e k ra -
n o w a n ia ) s p o w o d o w a n e g o flu k tu a c ja m i S ia tki. G d y p o p a trz y m y na g ra w ita c j
na b a rd z o m a ych o d le g o cia c h , w y d a tk u j c b a rd z o d u e iloci e n e rg ii, d o jd z ie
d o b a rd z ie j ra d y k a ln e j z m ia n y . Jak m w ili m y w ro z d z ia le trz e c im , g ra w ita c ja
re a g u je b e z p o re d n io na e n e rg i . Jej s ia , z g o d n ie z p o d a n d e fin ic j , jest:
p ro p o rc jo n a ln a d o k w a d ra tu e n e rg ii. U w z g l d n ia j c te n e fe k t, m o e m y w y li
c z y sil o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o na m a y c h o d le g o c ia c h i p o r w n a
j z p o z o s ta y m i o d d z ia y w a n ia m i. W y n ik p o r w n a n ia p o k a z a n o na ry s u n k u
2 0 .2 . Z p u n k tu p o o o n e g o g d zie d a le k o p o za z n a n y m n a m W s z e c h w ia te m
o d w ro tn o s iy o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o o b n i a si i d o c z a d o p o z o
s ta y ch o d d z ia y w a - s p o ty k a j si w s z y s tk ie ra ze m c a k ie m b lis k o s ie b ie .
 Rozdzia 21

U progu nowego zotego wieku

P rz e d s ta w ili m y nasze a rg u m e n ty za u n ifik a c j .

Teraz N a tu ra m u s i w y d a o s ta te c z n y w y ro k .
S p o d z ie w a m y si, e u d a n a m si p o z n a je j w e rd y k t
z a p o m o c a k c e le ra to r w lu b o b s e rw a c ji
p ro w a d z o n y c h w k o s m o s ie i g b o k o p o d z ie m i .

P rz e k o n a li m y si, e o p a rte g b o k o na sym e trii te o rie o d d z ia y w a R dzenia

m o n a z e sob p o c z y . Trzy o d d z ie ln e sym e trie R dzenia m o n a p rze kszta ci
w czci je d n e j, w s z e c h o b e jm u j c e j sym e trii. C o w i ce j, ta szeroka sym etria w p ro
w a d z a je d n o i s p jn o w skupiska czstek R dzenia. Z e z b ie ra n in y szeciu g ru p
tw o rz y m y d o sko n a y Rejestr a d u n k w . O d k ry w a m y rw nie, e po w p ro w a d z e n iu
p o p ra w e k u w z g l d n ia j c y c h zn ie ks z ta c e n ia p o w o d o w a n e przez flu k tu a c je Siatki
- i d a ls zy m ro zszerzen iu s y m e trii d o ro zm ia ru su p e rsym e trii - o ka zu je si, i rne
siy o d d z ia y w a R d ze n ia w y w o d z si z je d n e j w s p ln e j w a rto ci, jak w szystkie
p rz y jm u j na m a y c h o d le g o cia c h . N a w e t g ra w ita cja , o w a b e z n a d z ie jn ie saba
d z iw a c z k a , d o c z a d o g ro n a p o zo sta ych si.
A b y u z ys ka ta k jasn i w z n io s p e rs p e k ty w , p e n i n a d z ie i p o sze rza lim y
w y o b r a n i . Z a o y li m y , e S ia tk a - w b y t, k t ry na c o d z ie je s t d la nas
p ust p rz e s trz e n i - s ta n o w i w ie lo w a rs tw o w y , r n o k o lo ro w y n a d p iz e w o d n ik .
P rzyjlim y, e w iat z a w ie ra d o d a tk o w e w y m ia ry k w a n to w e p o trz e b n e d o w p ro
w a d z e n ia s u p e rs y m e trii. I m ia o z a s to s o w a li m y p ra w a fiz y k i, p o d b u d o w a n e
ty m i d w o m a p o t n y m i z a o e n ia m i, d o o lb rz y m ic h e n e rg ii i n ie w ia ry g o d n ie
m a y c h o d le g o c i, d a le k o p rz e k ra c z a j c y c h w a rto c i, p rz y k t ry c h m ie li m y
o k a z j s p ra w d z i je b e z p o re d n io .
P a trz c na s u k c e s in te le k tu a ln y , ja k i u d a o n a m si o d n ie - ja s n o
i s p jn o te j w iz ji u n ifik a c ji - tr u d n o si o p rz e p o k u s ie u w ie rz e n ia , i nasze
 I
200 L Le kko bytu _J

z a o e n ia o d p o w ia d a j rz e c z y w is to c i. J e d n a k w n a u c e to M a tk a N a tu ra jest
o s ta te c z n y m s d zi .
G d y e k s p e d y c ja z 1 9 1 9 ro k u p o tw ie rd z ia p rz e w id y w a n e p rz e z E in ste in a
z ja w is k o z a k rz y w ie n ia w ia ta w p o b li u S o ca , p e w ie n d z ie n n ik a rz z a p y ta
go, c o b y si sta o , g d y b y w y n ik p o m ia r w b y je d n a k in n y. E in ste in o d p a r:
W te d y B g p rz e g a p ib y w ie tn o k a z j " . N a tu ra n ie p rz e g a p ia ta k ic h o k a z ji.
C z u j , e P rzyro d a w y d a w y ro k s p rz y ja j c y naszym s u p e rid e o m " i ro z p o c z n ie
si n o w y z o ty w ie k fiz y k i cz ste k e le m e n ta rn y c h .

Projekt LHC

W la b o ra to riu m C ER N w p o b li u G e n e w y p r o to n y b d p d z iy w o k
tu n e lu o o b w o d z ie 2 7 k ilo m e tr w z p r d ko ci w yn o s z c 0 ,9 9 9 9 9 8 p r d ko ci
w iata. U tw o rz d w ie z w a rte w i z k i m k n ce w p rz e c iw n y c h k ie ru n k a c h . D o ich
z d e rz e b d z ie d o c h o d z io w c z te re c h p u n k ta c h o d d z ia y w a n ia , w k t ry c h
d e te k to ry o rozm ia ra ch p i c io p i tro w e g o b iu ro w c a b d m o n ito ro w a y p rze b ie g
ty c h w y b u c h o w y c h k o liz ji. Tak w s k r c ie w y g l d a p r o je k t b a d a za p o m o c
W ie lk ie g o Z d e rz a c z a H a d ro n w (L H C , Largo H a d ro n C o llid e r). Jeeli c h c e c ie
s o b ie w y r o b i w y o b ra e n ie na te m a t ro z m ia ru a k c e le ra to ra i je d n e g o z je g o
k lu c z o w y c h d e te k to r w , s p jrz c ie na ry c in y n r 8, 9 i 11 z a m ie s z c z o n e na k o
lo ro w e j w k a d c e .
Pod w z g l d e m ro z m ia ru L H C jest o d p o w ie d z i naszej c y w iliz a c ji na p ira
m id y s ta ro y tn e g o E gip tu . Je d n a k p o d w ie lo m a w z g l d a m i je s t to m o n u m e n t
d u o b a rd z ie j szla ch e tn y. Z ro d z ia go c ie k a w o , n ie z a b o b o n . P o w sta d z i k i
w sp p ra c y , n ie za sp ra w d e s p o ty c z n e j w a d zy .
P oza ty m g ig a n ty c z n e r o z m ia ry LEIC n ie s c e le m s a m y m w s o b ie , a le
je d y n ie e fe k te m u b o c z n y m je g o p r z e z n a c z e n ia . Tak n a p r a w d fiz y c z n e
lo z m ia r y te g o p r o je k tu n ie s je d y n y m , a n i n a w e t n a jb a r d z ie j im p o n u -
j c y m je g o w y m ia re m . W e w n tr z d u g ie g o tu n e lu u s ta w io n o w y k o n a n e
z n a jw i k s z p re c y z j n a d p rz e w o d z c e m a g n e sy. K a d y z ty c h p o t n y c h
g ig a n t w m a d u g o 15 m e tr w , a m im o to w y k o n a n o je z d o k a d n o
ci d o u a m k w m ilim e tr a . U k a d y e le k tr o n ic z n e z a p e w n ia j d o s k o n a
s y n c h r o n iz a c j , k t r a m a k lu c z o w e z n a c z e n ie w ty m p r z e d s i w z i c iu .
P od cza s o d d z ie la n ia o d s ie b ie z d e rz e i le d z e n ia c z s te k z n a c z e n ie m a j
naw et nanosekundy.
 U progu nowego zotego wieku 201

O g ro m z a le w u d a n y c h , k t re w y p y w a j z ty c h u rz d z e sze ro kim s tru m ie

n ie m , n ie m ie c i si n ie ty lk o w g o w ie , le cz ta k e w s ie cia c h k o m p u te ro w y c h .
S za c u je si, e LI IC b d z ie k a d e g o ro k u d o s ta rcz a 15 p e ta b a jt w (1 ,5 x 1 0 1'1
b a jt w ) in fo rm a c ji. M o n a to p o r w n a z k o n ie c z n o c i p rz y d z ie le n ia pasm a
0 s z e ro k o c i w y s ta rc z a j c e j d o p ro w a d z e n ia je d n o c z e n ie p m ilio n a trw a j
c y c h b e z p r z e r w y r o z m w te le fo n ic z n y c h . A b y u p o ra si z ty m p ro b le m e m ,
o p ra c o w u je si n o w e a rc h ite k tu ry sieci, u m o liw ia j c e ro z d z ie le n ie o b c i e n ia
na ty s i c e k o m p u te r w ro z m ie s z c z o n y c h na c a y m w ie c ie . W y k o rz y s tu je si
d o te g o p rz e tw a rz a n ie s ie c io w e , n a z y w a n e le czasem siatk k o m p u te ro w .
L H C b d z ie d y s p o n o w a e n e rg i w y s ta rc z a j c o d u d o s p ra w d z e n ia o b y
d w u n a s zy ch p o t n y c h z a o e .
Z d o s y d u w ia ry g o d n o c i p o tra fim y o s z a c o w a , ja k ie j e n e rg ii p o trz e
ba d o u w o ln ie n ia fra g m e n tu k o n d e n s a tu o d p o w ie d z ia ln e g o za (e le ktro sa b e )
n a d p r z e w o d n ic tw o S ia tk i. O d d z ia y w a n ie s a b e m a k r tk i zasig, ale n ie jest
o n n ie s k o c z e n ie m ay. W u o n y i e to n y s c i k ie , ale ich m asy n ie s n ie s k o
c z o n e . O b s e rw o w a n y za si g s iy i m asa je j cz ste k p o re d n ic z c y c h d a je n a m
s o lid n e p o d s ta w y d o o k re le n ia , ja k s z ty w n o m a k o n d e n s a t o d p o w ie d z ia ln y
za te e fe k ty . Z n a j c s z ty w n o , m o e m y o sza c o w a , ja k d u e j e n e rg ii p o trz e b a
d o o d e rw a n ia p o je d y n c z y c h k a w a k w (k w a n t w ) k o n d e n s a tu - c z y li, m w i c
p ro z a ic z n ie , d o w y tw o r z e n ia cz s te k H iggsa lu b in n y c h cz ste k czy fra g m e n tu
lu b te c z e g o k o lw ie k in n e g o , c o s p ra w ia , e S iatka je st k o s m ic z n y m n a d p rz e
w o d n ik ie m . Jeeli ty lk o z ja kie g o p o w o d u n ie je ste m y w d u y m b d z ie , LH C
p o w in ie n p o ra d z i : s o b ie z ty m z a d a n ie m .
P o d o b n ie rz e c z m a si z s u p e rs y m e tri . C h ce m y, b y flu k tu a c je S iatki z w i
z a n e z p o la m i s u p e rs y m e try c z n y m i, o d p o w ie d n ik a m i z n a n y c h p l, p o z w o liy
n a z b li e n ie d o s ie b ie s ta y c h s p rz e n ia o d d z ia y w a . Jeli m a j si d o te j
r o li n a d a w a , to w z b u d z e n ia z w i z a n e z ty m i p o la m i n ie p o w in n y b yt: zb yt
c i k ie . N ie k t r e z ty c h w z b u d z e - n ie k t re n o w e cz stki s u p e rs y m e try c z -
n e , o d p o w ie d n ik i z n a n y c h n a m c z s te k - m u s z w i c z o s ta w y tw o r z o n e
1 w y k r y te w L H C .
Jeli c z s tk i s u p e rs y m e try c z n e rz e c z y w i c ie si p o k a , o tw o rz p rz e d
n a m i n o w e m o liw o c i w fiz y c e c z s te k e le m e n ta rn y c h . M a s y i s p rz e n ia
ty c h c z s te k , ta k ja k s p rz e n ia p o d s ta w o w y c h o d d z ia y w a R d ze n ia , b d
z n ie k s z ta c o n e w w y n ik u flu k tu a c ji S ia tk i. P rz e w id u je si je d n a k , e szcze g y
ty c h z n ie k s z ta c e b d in n e , b a rd z o c h a ra k te ry s ty c z n e . Jeli w szystko p o to c z y
202 Lekko bytu

si p o naszej m yli, u d a n e (c h o je d n o s tk o w e i o p a rte na n ie p e w n y c h p o d s ta

w a c h ) s fo rm u o w a n ie u n ifik a c ji, k t ry m d z isia j d y s p o n u je m y , ro z k w itn ie b y
m o e i da p o c z te k b o g a te j r n o ro d n o c i p o tw ie rd z a j c y c h si w z a je m n ie
w y n ik w .

Rwnowaga za spraw ciemnej materii

Pod k o n ie c XX w ie k u fiz y c y z o y li w ca o o d n o s z c n ie z w y k e su kce sy

te o ri m a te rii, k t r m y n a z w a li m y R d ze n ie m . Teoria ta, c h o z w i z a , p o d a je
p e n e i d o k a d n e w y ja n ie n ie p o d s ta w o w y c h p ra w rz d z c y c h m a te ri - jest
u k o ro n o w a n ie m s tu le c i c i k ie j pracy.
W ty m s a m y m je d n a k c za s ie , g d y fiz y c y k o c z y li p ra c e n a d t te o r i ,
a s tro n o m o w ie d o k o n a li z a d z iw ia j c y c h n o w y c h o d k ry , k t re s p o w o d o w a y ,
e p o n o w n ie p o c z u li m y p o k o r . O d k r y li o n i, e m a te ria , k t r b a d a li m y
p rz e z w s z y stkie te s tu le c ia - z a jm u j c si b io lo g i , c h e m i , in y n ie ri i g e o
lo g i ; z k t re j sam i je s te m y z b u d o w a n i i k t r d o g b n ie ro z u m ie m y d z i k i
te o rii R dze n ia - e o w a s u b sta n cja , z w y k a m a te ria , s ta n o w i z a le d w ie o k o o
5% m asy ca e g o W sz e c h w ia ta !
P ozostae 9 5 % z a w ie ra p rz y n a jm n ie j d w a in n e s k a d n ik i n a z y w a n e c ie m n
e n e rg i i c ie m n m a te ri .
C ie m n a e n e rg ia jest r d e m o k o o 70% m asy W s z e c h w ia ta . U d a o si
j w y k ry je d y n ie p o re d n io , za s p ra w w p y w u g ra w ita c y jn e g o , ja k i w y w ie
ra na ru c h z w y k e j m a te rii. N ie s tw ie rd z o n o , b y e m ito w a a lu b p o c h a n ia a
w ia to ; n ie jest o n a c ie m n a w tra d y c y jn y m z n a c z e n iu te g o s o w a - jest ra cze j
p rz e z ro cz ys ta . W y d a je si, e c ie m n a e n e rg ia jest ro z m ie s z c z o n a r w n o m ie r
n ie w c a e j p rz e s trz e n i, a je j gsto n ie z m ie n ia si w czasie. T e o ria c ie m n e j
e n e rg ii je st o b e c n ie w k ie p s k im sta n ie . P ro b le m e m ty m trz e b a si b d z ie z a j
w przyszoci.
C ie m n a m a te ria sta n o w i o k o o 25% m asy W szechw iata, j r w n ie w y k ry to
je d y n ie p o p rz e z o d d z ia y w a n ie g ra w ita c y jn e , ja k ie w y w ie ra na ru c h z w y k e j
m a te rii. C ie m n a m a te ria n ie je s t ro z m ie s z c z o n a r w n o m ie rn ie w p rz e s trz e n i,
a je j gsto n ie je s t staa w czasie. Iw o rz y s ku p is k a , c h o c ia n ie ta k z w a rte
ja k z w y k a m a te ria . W o k k a d e j d o b rz e z b a d a n e j g a la k ty k i a s tro n o m o w ie
o d k ry li ro z le g e h a lo c ie m n e j m a te rii. Te h a lo s rz a d k ie - ic h g sto jest
n a jc z c ie j m ilio n ra z y m n ie js z a o d g sto ci z w y k e j m a te rii w o b s z a ra c h ,
 U progu nowego zotego wieku 203

w k t ry c h w y s t p u j o b o k s ie b ie - a le o b e jm u j d u o w i k s z e o b j to c i n i
z w y k a m a te ria . Z a m ia s t m w i o g a la k ty k a c h ja k o o o b ie k ta c h z h a lo , p o w in
n i m y ra cze j m w i , e z b u d o w a n a ze z w y k e j m a te rii g a la ktyka jest d o m ie s z k
w o b s z a rz e c ie m n e j m a te rii.
P ro b le m c ie m n e j m a te rii je st ju m o im z d a n ie m b lis k i ro z w i z a n ia 1'.
W r d n o w y c h cz s te k p rz e w id y w a n y c h p rze z SUSY je d n a m a szczeg ln e
z n a c z e n ie - m a m na m y li n a jl e js z s p o r d n ic h czstk. Jej w a sn o ci za le
o d s z c z e g w , o k t ry c h n ie m a m y je s zc z e d o b re g o w y o b ra e n ia (zw aszcza
k o n k r e tn y c h w a rto c i m as w s z y s tk ic h cz s te k s u p e rs y m e try c z n y c h ). M u s im y
w i c w y p r b o w a w s z y s tk ie m o liw o c i. O k a z u je si, e w w ie lu p rz y p a d k a c h
n a jl e js z a c z s tk a s u p e rs y m e try c z n a m a n ie z w y k le d u g i czas y c ia (d u s z y
o d w ie k u W s z e c h w ia ta ) i b a rd z o s a b o o d d z ia u je z e z w y k m a te ri . N a j
b a r d z ie j u d e r z a j c e je s t je d n a k to , e g d y o p is u j c e j r w n a n ia c z y m y
z te o ri W ie lk ie g o W y b u c h u , e b y si p rz e k o n a , ile ta k ic h cz ste k p o w in n o
p r z e trw a d o c h w ili o b e c n e j, u z y s k u je m y w a rto w a n ie ta k , ja ka je s t p o
tr z e b n a d o w y ja n ie n ia c ie m n e j m a te rii. O c z y w i c ie , w s z y s tk o to s u g e ru je ,
e n a jl e js z a cz s tk a s u p e rs y m e try c z n a je s t c ie m n m a te ri .
C a k ie m w i c m o liw e , e b a d a j c p o d s ta w o w e p ra w a fiz y k i na n ie z w y k le
m a y c h od le g o ciach , ro z w i e m y g w n zagadk kosm ologiczn i p o zb dzie m y
si c h o tr o c h o w e j iry tu j c e j p o k o ry . Jeeli p o ja w i si cz stka m o g ca b y
s k a d n ik ie m c ie m n e j m a te rii, w ie lk im z a d a n ie m stanie si w w c z a s ko n ie czn o
s p ra w d z e n ia , c z y o n a rz e c z y w i c ie si d o te j ro li n a d a je . O d s tro n y te o re ty c z n e j
b d z ie m y m u s ie li u s ta li s z c z e g o w o w s z y stkie re a k c je z w i z a n e z p ro ce se m
je j p o w s ta n ia w W ie lk im W y b u c h u , a n a s t p n ie w y z n a c z y p o trz e b n e w a rto c i
lic z b o w e . O d s tro n y d o w ia d c z a ln e j k o n ie c z n e b d z ie u p e w n ie n ie si, e o w a
k a n d y d a tk a na c ie m n m a te ri fa k ty c z n ie w y s t p u je w k o sm o s ie . G d y si ju
w ie , c z e g o s zu k a , o d n a le z ie n ie te g o sta je si z n a c z n ie prostsze.
N a g ru n c ie in n e j p ro p o z y c ji p o p ra w ie n ia r w n a fiz y k i p o ja w ia si jeszcze
je d n a o b ie c u j c a p r b a w y ja n ie n ia n a tu ry c ie m n e j m a te rii. Jak m w ili m y ,
c h ro m o d y n a m ik a k w a n to w a w g b o k im i d o s o w n y m sensie p o w s ta a ja k o
u c ie le n ie n ie s y m e trii. W ra m a c h s z c z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i i m e c h a n ik i
k w a n to w e j o b s e rw u je m y n ie m a l d o s k o n a e d o p a s o w a n ie m i d z y o b s e rw o
w a n y m i w a s n o c ia m i k w a r k w i g lu o n w a n a jo g ln ie js z y m i w a s n o c ia m i
d o p u s z c z a n y m i p rz e z lo k a ln s y m e tri k o lo ru . J e d yn y m w y j tk ie m je s t fa kt,
e u z n a n e s y m e trie Q C D d o p u s z c z a j is tn ie n ie p e w n e g o z a c h o w a n ia , k t re g o
 1
2 04 _ekko b y tu

n ie m o e m y je d n a k z a o b s e rw o w a w d o w ia d c z e n ia c h . S y m e trie te p o z w a la j
m ia n o w ic ie , b y m i d z y g lu o n a m i d o c h o d z io d o o d d z ia y w a n is z c z c y c h
s y m e tri r w n a Q C D z e w z g l d u na z m ia n k ie ru n k u u p y w u cza su . D o
w ia d c z e n ia n a k a d a j p o w a n e o g ra n ic z e n ia na m o liw w a rto s iy ty c h
o d d z ia y w a . O g ra n ic z e n ia te s d u o b a rd z ie j ry g o ry s ty c z n e , n i n a le a o b y
o c z e k iw a w p rz y p a d k u , g d y b y p o w s ta y p rz y p a d k o w o .
T eoria R d ze n ia n ie w y ja n ia te g o z b ie g u o k o lic z n o c i" . R o b e rto P eccei
i H e le n Q u in n z n a le li s p o s b na ro z s z e rz e n ie r w n a w ta k i s p o s b , b y
tu m a c z y y te n fa k t. S te ve n W e in b e rg i ja n ie z a le n ie w y k a z a li m y , e ro z
s z e rz o n e r w n a n ia w s k a z u j n a is tn ie n ie n o w y c h , b a rd z o le k k ic h i b a rd z o
s a b o o d d z ia u j c y c h cz s te k z w a n y c h a k s jo n a m i. R w n ie o n e s p o w a
n y m i k a n d y d a tk a m i na s k a d n ik k o s m o lo g ic z n e j c ie m n e j m a te rii. W za sa d z ie
m o n a b y je w y k ry na r n e sposoby. C h o c ia a d e n z n ic h n ie je st prosty,
p o s z u k iw a n ia trw a j .
M o liw e r w n ie , e o b y d w ie id e e s p o p ra w n e i na c a k o w it ilo c ie m n e j
m a te rii s ka d a j si o b y d w a ro d z a je cz ste k. C zy n ie jest to p i k n a w izja ?

Pierwsza jaskka ju jest - czekamy na kolejne

U n ifik a c ja si R d ze n ia w i e si z w i ks z s y m e tri , a z n ie j z k o le i w y n ik a
is tn ie n ie d o d a tk o w y c h si. A b y w y ja n i , ja k te d o d a tk o w e siy, k t ry c h n ig d y
n ie z a o b s e rw o w a n o , ulegaj w yg a szen iu , p o s tu lu je m y is tn ie n ie w S iatce d ru g ie j,
jeszcze s z tyw n ie js z e j w a rs tw y k o s m ic z n e g o n a d p rz e w o d n ic tw a * . N ie c h c e m y
je d n a k c a k o w ic ie ich w yg a sza. W skali u n ifik a c ji - w w y s o k ie j e n e rg ii lu b ,
c o r w n o w a n e , na m a y c h o d le g o c ia c h - i p o w y e j o d d z ia y w a n ia te cz
si z R d z e n ie m i m a j ta k sam si.
F lu k tu a c je k w a n to w e - cz stki w irtu a ln e - n ie z w y k le rz a d k o o si g a j ta k
o lb rz y m ie e n e rg ie , a le zd a rz a si, e d o te g o d o c h o d z i. Jak si m o n a s p o d z ie
w a , p rz e w id u je si, e e fe k ty p o w o d o w a n e p rze z ta k ie flu k tu a c je s b a rd z o
m a e , ale n ie z e ro w e . D w a z n ic h s ta k n ie z w y k e i z u p e n ie n ie o c z e k iw a n e ,
e uw a a si je za kla sy c zn e o z n a k i fiz y k i u n ifik a c ji.
N e u trin a p o w in n y m ie m as.
P ro to n y p o w in n y si ro z p a d a 5'1.

Kwestie te dokadnie) om awiam w dodatku B.

 I
U p ro g u n o w e g o z o te g o w ie k u 205

P ie rw s z ja s k k ju u jrz e li m y . Jak w s p o m n ie li m y w c z e n ie j, n e u tr i
na rz e c z y w i c ie m a j b a rd z o m a w p ra w d z ie , a le je d n a k n ie z e ro w m as.
Z a o b s e rw o w a n e m a s y z a s a d n ic z o z g a d z a j si z w a rto c ia m i w y n ik a j c y m i
z u n ifik a c ji.
C z e k a m y na p o ja w ie n ie si d ru g ie j ja s k k i. G b o k o p o d p o w ie rz c h n i
z ie m i o lb r z y m ie k o le k to ry fo t o n w m o n ito r u j p o t n e k a d z ie w y p e n io n e
o c z y s z c z o n w o d , w y c z e k u j c na ro z b y s k i o z n a c z a j c e m ie r p ro to n w .
N a sze o s z a c o w a n ia te m p a te g o p ro c e s u s u g e ru j , e o d k ry c ie p o w in n o nast
p i ju w k r tc e . Jeli d o te g o d o jd z ie , o tw o rz y si p rz e d n a m i je szcze je d n a
d ro g a p ro w a d z c a d o fiz y k i u n ifik a c ji - b y m o e n a jp ro stsz a i n a jp o t n ie j
sza. P ro to n y b o w ie m m o g u le g a ro z p a d o w i na r n e s p o so b y i te m p a ty c h
r n y c h ro z p a d w s b e z p o re d n im o d z w ie rc ie d le n ie m n o w y c h o d d z ia y w a
w y n ik a j c y c h z u n ifik a c ji.
P o c z e n ie te o r ii o d d z ia y w a R d z e n ia - s iln e g o , s a b e g o i e le k tr o
m a g n e ty c z n e g o - w je d n z u n ifik o w a n te o ri w ym a g a z n a le zie n ia o d p o w ie d z i
na k ilk a p y ta , a le z a sa d y s ja sn e . M e c h a n ik a k w a n to w a , szczeg ln a te o ria
w z g l d n o c i i (lo k a ln a ) s y m e tria p a su j d o s k o n a le d o sie b ie . W y k o rz y s tu j c je ,
m o e m y z a p ro p o n o w a p rz e p ro w a d z e n ie k o n k re tn y c h bada d o w ia d cza ln ych ,
ra z e m z p o d a n ie m lic z b o w y c h o s z a c o w a o c z e k iw a n y c h w y n ik w .
R w n ie w c z e n ie w te n o b ra z g ra w ita c ji, ja k w id z ie li m y , w y g l d a o b ie
c u j c o na p o z io m ie p o r w n a n ia p o d s ta w o w e j siy w s z y s tk ic h o d d z ia y w a .
J e d n a k w ty m p r z y p a d k u n a sze w y o b ra e n ia na te m a t z u n ifik o w a n e j te o iii
n ie s ju n a w e t w p r z y b li e n iu ta k p re c y z y jn e . O b fito icei z w i z a n y c h
z te o r i s u p e rs tru n w y d a je si o b ie c u j c a , je d n a k n ik o m u n ie u d a o si je sz
c z e p o c z y ic h z e so b na ty le , b y z a s u g e ro w a , ja k ic h k o n k re tn ie n o w y c h
e fe k t w n a le a o b y o c z e k iw a ' '. Jaka ja s k k a b d z ie z w ia s to w a a u n ifik a c j
o b e jm u j c g ra w ita c j ? C zy m o e m y m ie n a d z ie j , e d o c z e k a m y c h w ili je j
p rz y lo tu ? To r w n ie jest p y ta n ie na p rzy s zo .
 Epilog

Gadki kamyk, adna muszla

W y d a je m i si, e b y e m je d y n ie c h o p c e m
b a w i c y m si na b rz e g u m o rz a ,
k t re g o u w a g p r z y k u w a o d czasu d o czasu
ja k i k a m y k g a d s z y n i z w y k le , ja k ii m u szla
a d n ie js z a o d in n y c h , p o d c z a s g d y u m o ic h s t p
ro z c i g a si w ie lk i, w c i n ie o d k ry ty o c e a n p ra w d y .
Izaak Newton

W d r a p a li m y si ju n a trz e c i s z c z y t i d o ta rli m y d o m ie js c a , w k t ry m
m o e m y si z a trz y m a . C zas, b y m y o d p o c z li, s p o jrz e li za sie b ie i d e le k to w a li
si ro z c i g a j c y m si p rz e d n a m i w id o k ie m .
S p o g l d a j c w d , w d o lin c o d z ie n n e j rz e c z y w is to c i, d o s trz e g a m y
te r a z z n a c z n ie w i c e j n i p rz e d w y r u s z e n ie m w d ro g . Pod z n a n y m n a m ,
s p o k o jn y m o b r a z e m t r w a e j m a te r ii w p u s te j p r z e s tr z e n i n a sze u m y s y
d o p a tr u j s i m is te rn e g o ta c a w z o r w w e w s z e c h o b e c n y m , o d z a w s z e
is tn ie j c y m , y w io o w y m o ro d k u . D o s trz e g a m y , i m asa, o w a w a c iw o ,
k t r a p o w o d u je , e m a te r ia je s t p o w o ln a i p o d d a je si n a s z e j k o n tr o li,
m a s w o je r d o w e n e r g ii k w a r k w i g lu o n w b e z u s ta n n ie p o ru s z a j c y c h
si z p r d k o c i w ia ta , z m u s z o n y c h d o c z e n ia si z e so b w c e lu o c h r o
n y p r z e d c io s a m i o w e g o o ro d k a . S u b s ta n c ja , z k t r e j si s k a d a m y , jest
p o m r u k ie m n ie z w y k e j, m a te m a ty c z n e j m u z y k i, p re c y z y jn ie js z e j i b a rd z ie j
z o o n e j n i fu g a B a c h a - M u z y k i S ia tk i.
W o d d a li, p rz e z r o z m y te c h m u ry , w id z im y za rysy m a te m a ty c z n e g o Raju,
w k t r y m e le m e n ty tw o rz c e rz e c z y w is to p o z b y w a j si s w o ic h skaz. N asze
o c z y n ie s s tw o rz o n e d o o g l d a n ia ta k ic h w id o k w , b ie rz e m y w i c p o p ra w k
na w p ro w a d z a n e p rz e z n ie z n ie k s z ta c e n ia i k o n s tru u je m y w u m y le p r a w
d z iw y , ja k s d zim y, o b ra z ty c h e le m e n t w : s czy s te i id e a ln e , s y m e try c z n e ,
r w n e i d o s k o n a e .
A m o e za b a rd z o d a li m y si p o n ie z w o d n ic z e j w y o b ra n i? U s ta w ia m y
te le s k o p i cze k a m y , a ro z e jd si c h m u ry .

W y z n a n ie

P rzed n a m i ro z c i g a j si g ry, a le ic h s z c z y t w n ie w id z im y je s zc z e z b y t
w y ra n ie .
Z g o d n ie z o b ie tn ic w y ja n ili m y p o c h o d z e n ie 9 5 % m asy z w y k e j m a te rii
- o k a z a o si, e w y k o rz y s tu j c d ru g ie p ra w o E in ste in a m = E /c ' i s p e n ia j c
z a w a rt w n im o b ie tn ic , m o n a d o w ie , i r d e m te j m a sy je st e n e rg ia
b e z m a s o w y c h e le m e n t w s k a d o w y c h . C zas ju , b y m si p rz y z n a ), c z e g o n ie
u d a o m i si w y tu m a c z y .
W ta k ic h ro z w a a n ia c h n ie m o n a p o m in m asy e le k tro n u , c h o c ia sta
n o w i on a z n a c z n ie m n ie j n i 1% c a k o w ite j m asy z w y k e j m a te rii. Jej w a rto
d e c y d u je o ro z m ia rz e a to m w . G d y b y m y p o d w o ili m as e le k tro n u , w sz y stkie
a to m y s k u rc z y y b y si o p o o w ; g d y b y m y j z m n ie js z y li o p o o w , a to m y
z w i k s z y y b y s w o je ro z m ia ry d w u k r o tn ie . Z a is tn ia y b y w w c z a s r w n ie in n e
z ja w is k a , za s p ra w k t ry c h y c ie w z n a n e j n a m p o s ta c i p r a w d o p o d o b n ie
w o g le n ie b y o b y m o liw e . G d y b y e le k tro n y b y ty m n ie j w i c e j c z te ro k r o t
n ie cisze , p ro ce s y fiz y c z n e fa w o r y z o w a y b y c z e n ie si ic h z p r o to n a m i,
c o p ro w a d z io b y d o p o w s ta w a n ia n e u tr o n w i e m is ji n e u trin . O z n a c z a o b y
to g w d d o tru m n y d la c h e m ii, n ie m w i c ju o b io lo g ii, p o n ie w a n ie b y
o b y w w c z a s ani o b d a rz o n y c h a d u n k ie m e le k try c z n y m j d e r, ani e le k tro n w ,
z a te m n ie m o g y b y p o w s ta a to m y i z o o n e c z s te c z ki.
M im o to n ie za b a rd z o w ie m y (je szcze ), d la c z e g o e le k tr o n y m a j ta k
w a n ie m as. N ie m a d o w o d w na to , b y m ia y jak s tru k tu r w e w n trz n
(w ie le d o w o d w w s k a z u je na co w r c z p rz e c iw n e g o ), z a te m w y ja n ie n ie ,
ja k ie u z y s k a li m y w p rz y p a d k u p r o to n u , w i c e je g o m a s z w e w n trz n
e n e rg i , w ty m p rz y p a d k u si n ie s p ra w d z i. M u s im y w y m y li co n o w e g o .
O b e c n ie najlepsze, co m o e m y z ro b i , to w p ro w a d z i m as e le k tro n u d o r w
na ja k o p a ra m e tr, k t re g o n ie p o tra fim y w y ra z i za p o m o c a d n e j b a rd z ie j
p o d s ta w o w e j k o n stru kej i .
 I ,
G a d k i kam yk, adna m uszla 209

P o d o b n ie rze c z si m a z m a sa m i n a szych p rz y ja c i - k w a rk w g rn y c h (u)

i d o ln y c h (d). Ilo c io w o w n o s z o n e n ie w ie le d o m asy p r o to n w i n e u tro n w ,
a ty m s a m y m i d o z w y k e j m a te rii, je d n a k w a rto c i ic h m as m a j k lu c z o w e
z n a c z e n ie . G d y b y b y y z n a c z c o r n e o d ich rz e c z yw is te j w a rto c i, p o w sta n ie
y c ia s ta o b y si b a rd z o tr u d n e lu b w r c z n ie m o liw e . M im o to n ie p o tra fim y
w y ja n i , d la c z e g o c z s tk i te m a j ta k ie w a n ie masy.
N ie ro z u m ie m y r w n ie w a rto c i m as c i s z yc h , n ie trw a y c h k lo n w e le k
tr o n w - to z n a c z y m io n w (j j ) i ta o n w (t), k t re s, k o le jn o , 2 0 9 i 3 4 7 8 razy
c i s z e o d e le k tro n w . N ie w ie m y , skd w z i y si lic z b y 2 0 9 o ra z 3 4 7 8 . Fo sa
m o d o ty c z y p rz y p a d k u c i s z y c h , n ie trw a y c h k lo n w k w a rk a g rn e g o - c zy li
k w a r k w : p o w a b n e g o (c) i w y s o k ie g o (i) - o ra z k w a rk a d o ln e g o - to z n a c z y
k w a r k w : d z iw n e g o (s) i n is k ie g o (6).
J e d y n d o b r in fo rm a c j je s t to , e w y m ie n io n e k w a rk i i le p to n y (cz y li
m io n y i ta o n y ) w y d a j si b lis k o z e so b z w i z a n e , z a r w n o p o d w z g l d e m
o b s e rw o w a n y c h w a s n o c i, ja k i te o re ty c z n ie - w ra m a c h o m a w ia n y c h w p o
p rz e d n ic h ro z d z ia a c h z u n ifik o w a n y c h te o rii. Jeli w i c u d a n a m si z ro z u m ie
je d n z ty c h c z s te k - i je li z u n ifik o w a n e te o rie s p o p ra w n e ! - b d z ie m y
m o g li d o w ie d z ie si w s z y s tk ie g o o p o z o s ta y c h .
F akt, e ta k n ie w ie le w c i w ie m y na te m a t p o c h o d z e n ia mas k w a rk w ,
o z n a c z a , i m o je w y ja n ie n ie s a b o c i g ra w ita c ji je st n ie p e n e - o p ie ra si
b o w ie m na o b s e rw a c ji, e p r o to n je s t le k k i w p o r w n a n iu z m as P la n cka .
P rz y j e m za p e w n ik , e w i ks z a cz m asy p ro to n u w y n ik a z e n e ig ii za w a rtych
w n im k w a rk w i g lu o n w , z g o d n ie z d ru g im p ra w e m E insteina. I rze czyw icie ,
w P rz y ro d z ie ta k to w a n ie je st: k w a rk i u o ra z d m a j b a rd z o m a e masy, d u o
m n ie js z e o d m a s y p r o to n u , w i c ich b e z p o re d n i w k a d w c a k o w it m as te j
c z s tk i jest n ie w ie lk i. G d y b y c ie je d n a k z a p y ta li m n ie , d la c z e g o m a sy ty c h
k w a r k w s m a e , n ie p o tr a fib y m na to p y ta n ie p rz e k o n u j c o o d p o w ie d z ie
(c h o z a p e w n e m g b y m s n u r n e d y w a g a c je ).
N o i jest je szcze czstka H iggsa, o k t re j czasam i m w i si, e sta n o w i r
d o m a s y " i n a z y w a si j n a w e t b o s k c z s tk ". W d o d a tk u B p rz e d s ta w ie m
c ie k a w y c i g id e i o s n u ty c h w o k c z stki I liggsa. M w i c k r tk o , p o le H iggsa
(k t re jest b y te m b a rd z ie j p o d s ta w o w y m n i czstka) p o z w a la nam w p ro w a d z i
w y c ie w iz j p o w s z e c h n e g o k o s m ic z n e g o n a d p rz e w o d n ik a i je st u c ie le n ie
n ie m p i k n e g o p o j c ia s p o n ta n ic z n e g o a m a n ia s y m e trii. S to id e e g b o k ie ,
n ie z w y k e , w s p a n ia e i b a rd z o m o liw e , e p ra w d z iw e . N ie w y ja n ia j je d n a k
 210 | Lekko b y tu

p o c h o d z e n ia m asy - n ie m w i c ju o p o c h o d z e n iu B oga. C h o c ia p ra w d
jest, e p o le H iggsa p o z w a la n a m u z g o d n i is tn ie n ie p e w n y c h ro d z a j w mas
z e s z c z e g a m i fu n k c jo n o w a n ia o d d z ia y w a s a b y c h , d a le k o je s zc z e o d te g o
d o w y ja n ie n ia p o c h o d z e n ia m a sy',!l c zy w y tu m a c z e n ia , d la c z e g o r n e m asy
m a j ta k ie a n ie in n e w a rto c i. Jak si p rz e k o n a li m y , p o c h o d z e n ie w i k s z e j
czci m asy z w y k e j m a te rii n ie m a n ic w s p ln e g o z c z s tk a m i H iggsa.
N ie ro z u m ie m y te ta k n a p ra w d m as n e u trin . I A b s o lu tn ie n ie r o z u m ie
m y m as g szczu n ie w y k ry ty c h d o t d c z s te k p o ja w ia j c y c h si w te o ria c h ,
m i d z y in n y m i c z s tk i (lu b c z s te k ) H ig g sa , w s z y s tk ic h c z s te k z w i z a n y c h
z s u p e rs y m e tri , a k s jo n w ...
K rcej m o g lib y m y p o d s u m o w a t sytu a cj , m w i c , e je d y n y m p rz y p a d
k ie m , w k t ry m rze czyw icie ro z u m ie m y p o c h o d z e n ie masy, jest te n o m w io n y
w n in ie js z e j ksi ce . N a szczcie , w y ja n ie n ie to d o ty c z y lw ie j cz ci m asy
z w y k e j m a te rii - m a te rii s k a d a j c e j si z e le k tro n w , fo to n w , k w a rk w i g lu -
o n w - te j, k t ra d o m in u je w naszym b e z p o re d n im o to c z e n iu , k t r z a jm u j
si b io lo g o w ie i c h e m ic y i z k t re j sa m i je s te m y z b u d o w a n i.

Jeszcze raz ciemno

J e d n y m z w ie lk ic h o d k ry a s tro n o m ii (a m o e i n a jw i k s z y m ) b y o u s ta le
n ie , e o d le g e g w ia z d y i m g a w ic e z b u d o w a n e s z ta k ie j sa m e j m a te rii ja k
ta, k t r s p o ty k a m y na Z ie m i. W o s ta tn ic h d z ie s i c io le c ia c h a s tro n o m o w ie
z a d a li je d n a k w p e w n y m se n sie k a m te j p o d s ta w o w e j p r a w d z ie . O d k r y li,
e z n a k o m it w i k s z o m asy W s z e c h w ia ta , o k o o 9 5 % , s ta n o w i co in n e g o .
Z a t p rz e w a a j c c z ci je g o m a sy s to j n o w e fo r m y m a te rii, k t re n ie
s k a d a j si z e le k tro n w , fo to n w , k w a rk w c z y g lu o n w .
la n o w a substancja w y s t p u je p rz y n a jm n ie j w d w c h o d m ia n a c h , z w a n y c h
c ie m n m a te ri i c ie m n e n e rg i . N ie s to s p e c ja ln ie d o b rz e d o b ra n e n a zw y,
p o n ie w a je d n z n ie lic z n y c h c e ch te j s u b s ta n c ji, k t re z n a m y , jest to , e n ie
jest c ie m n a - n ie p o c h a n ia w ia ta w a d n y m d a j c y m si w y k r y s to p n iu .
N ie z a o b s e rw o w a n o te, b y e m ito w a a w ia to . W y d a je si, e je st d o s k o n a le
p rze zroczysta . N ie w id z ia n o r w n ie , by e m ito w a a p ro to n y , e le k tro n y , n e u trin a
c zy p ro m ie n ie k o s m ic z n e ja k ie g o k o lw ie k ro d z a ju . K r tk o m w i c , z a r w n o
c ie m n a m ate ria , jak i c ie m n a energia b a rd z o sabo o d d z ia u j ze z w y k m a te ri ,
je li w o g le . U d a o si je w y k ry je d y n ie za s p ra w w p y w u g ra w ita c y jn e g o ,
 G a d k i k a m y k , a d n a m u szla
' 2 11

ja k i w y w ie ra j;) na o r b ity z w y k y c h g w ia z d i g a la k ty k - o b ie k t w , k t re m o e m y
o g l d a p rz e z te le s k o p y .
N ie w ie le m a m y p e w n y c h in fo rm a c ji o c ie m n e j m a te rii. Jak ju m w ili m y ,
m o liw e , e jest z b u d o w a n a z cz ste k s u p e rs y m e try c z n y c h a lb o z a k sjo n w .
(D o a k s jo n w c z u j s z c z e g ln y s e n ty m e n t, p o czci d la te g o , e sam w y m y
lie m d la n ic h n a z w . W y k o rz y s ta e m t o k a z j , by s p e n i s w o je m a rz e n ie
z c z a s w m o d o c i. K ie d y m o j u w a g p rz y k u a n a z w a p ro sz ku d o p ia n ia .
A x o n " - w y d a w a o m i si , e b rz m i ja k n a z w a ja k ie j c z s tk i. G d y w i c
w je d n e j z te o rii p o ja w ia si h ip o te ty c z n a czstka u m o liw ia j c a oczyszczenie
te o r ii z p ro b le m u z p r d e m a k s ja ln y m - ang. a x ia l c u rre n t" - w y c z u e m w ty m
ja k i k o s m ic z n y z b ie g o k o lic z n o c i. N a jw i k s z y m w y z w a n ie m b y o u zyska n ie
z g o d y na p u b lik a c j a rty k u u z n o w n a z w cz stki w c za s o p i m ie P h y sica l
R e v ie w L e tte rs ", k t re g o re d a k to rz y z n a n i s z k o n s e rw a ty w n y c h p o g l d w .
P o w ie d z ia e m im w i c o p r d z ie a k s ja ln y m , a le a ni s o w e m n ie w s p o m n ia e m
0 p ro s z k u d o p ra n ia . U d a o si). P ro w a d z i si o b e c n ie z a k ro jo n e na sze ro k
s ka l d o w ia d c z e n ia , k t ry c h c e le m je st s p ra w d z e n ie tych i in n y c h m o liw o c i,
1 je li d o p is z e n a m szcz cie , za k ilk a la t b d z ie m y m ie li d u o lepsze p o j c ie
na te m a t b u d o w y c ie m n e j m a te rii.
Jeszcze m n ie j w ia d o m o o c ie m n e j e n e rg ii. W y d a je si, e jest d o s k o n a le
r w n o m ie rn ie ro zm ie sz c zo n a : w sz d zie i w kadym czasie m a tak sam gsto,
ja k g d y b y b y a n ie o d c z n w a s n o c i c z a s o p rz e s trze n i. W p rz e c iw ie s tw ie
d o k o n w e n c jo n a ln y c h r o d z a j w m a te rii (n a w e t cz ste k s u p e rs y m e try c z n y c h
c z y a k s jo n w ) c ie m n a e n e rg ia w y w ie ra u je m n e c in ie n ie . U s iu je ro z e iw a nas
na s trz p y ! N a szczcie, c h o c ia sta n o w i o k o o 70% masy caego W szechw iata,
je j gsto: je s t r w n a z a le d w ie o k o o 7 x 1 0 111 gstoci w o d y, a je j u je m n e
c i n ie n ie r w n o w a y je d y n ie 7 x 1 0 ~ " n o rm a ln e g o c in ie n ia a tm o sfe ry c zn e g o
- c z y li m n ie j n i je d n cz na b ilio n . N ie w ie m , k ie d y b d z ie m y w ie d z ie li
co w i c e j na te m a t n a tu ry c ie m n e j e n e rg ii. W y d a je m i si, e n ie szy b ko , ale
c h c ia b y m si m y li .

Sowo kocowe

P o k a z a e m w a m m j u lu b io n y g a d k i k a m y k , n a ja d n ie js z m u s z l i n ie -
o d k r y t y o c e a n . M a m n a d z ie j , e si w a m p o d o b a o . W k o c u to w a sz
w ia t.
ii
 Podzikowania

K s i k a ta je s t w d u e j m ie r z e p o k o s ie m w y k a d w p o p u la r n o n a u k o
w y c h : W s z e c h w ia t to d z iw n e m ie js c e ", w ia t je st lic z b o w y m p rz e p is e m ,
P o c h o d z e n ie m a s y i s a b o g r a w ita c ji" o ra z T rw a o e te ru , k t ie w y
g a s z a e m w c i g u o s ta tn ic h k ilk u la t w r n y c h in s ty tu c ja c h . C h c ia b y m
p o d z i k o w a : za m o liw o ic h w y g o s z e n ia o s o b o m , k t re m n ie z a p ro s iy ,
a s u c h a c z o m za w ie le in te re s u j c y c h p y ta i u y te c z n y c h u w a g .
P ragn p o d z i k o w a M IT za n ie u sta n n e w sp a rc ie ; N o rd y c k ie m u In stytu to w i
F iz y k i T e o re ty c z n e j N o r d it a " za g o c in - w cza sie p o b y tu w S z to k h o lm ie
p o w s ta a w i k s z a cz te j k s i k i; za g o cin n o je s te m r w n ie w d z i c z n y
U n iw e r s y te to w i w O k s fo rd z ie , g d z ie d o k o c z y e m p ra c n a d ksik.
C h c ia b y m p o d z i k o w a B etsy D e v in e i A lo w i S h a p e re 'o w i za u w a n e
p r z e c z y ta n ie r k o p is u i z a p ro p o n o w a n ie w ie lu is to tn y c h p o p ra w e k . Jestem
r w n ie w d z i c z n y C a ro l B re e n za u w a g i d o r ko p is u , a szczeg ln ie za p o m o c
w p ra c y n a d w c z e s n w e rs j ro z d z ia u szstego.
S o w a w d z i c z n o c i k ie ru j r w n ie p o d adresem Johna B rockm ana i K alinki
M a ts o n , k t r z y z a c h c ili m n ie d o n a p is a n ia te j ksi ki, a B illo w i F ru c h to w i,
S a n d rz e B eris i p r a c o w n ik o m w y d a w n ic tw a Perseus d z i k u j za o k a za n p o
m o c i s o w a o tu c h y .
W c z a s ie p o w s ta w a n ia te j k s i k i n a jw i k s z in s p ira c j b y o d la m n ie
w s p a rc ie i p o m o c Betsy.
 D odatek A

Czstki maj mas, wiat ma energi

W r o z d z ia le tr z e c im z a u w a y li m y , e r w n a n ie E = m c - o b o w i
z u je d la c ia z n a jd u j c y c h si w s p o c z y n k u . W p r z y p a d k u c ia p o r u
s z a j c y c h s i p o p r a w n e r w n a n ie m a s y -e n e rg ii w y g l d a n a s t p u j c o :

m c-

g d z ie v jest p r d k o c i c ia a . W p rz y p a d k u cia a w s p o cz yn k u (v 0) w z i
te n p rz e k s z ta c a si w E = m c 2.
G d y ja k ie c ia o - na p rz y k a d p ro to n lu b e le k tro n - p rzyspiesza, v ulega
z m ia n ie , a m p o z o s ta je ta k ie s a m o . Z r w n a n ia w y n ik a z a te m , e E m usi si
w w c z a s z m ie n ia .
Syszc ta k ie s tw ie rd z e n ie p o raz pierw szy, m o n a o d n ie w ra e n ie , e p iz e -
c z y o n o te m u , o c z y m m w ili m y w ksice. P o w ie d z ie li m y , e energia jest
z a c h o w y w a n a , a le m asa n ie . C o si d z ie je ?
Z a s a d a z a c h o w a n ia e n e rg ii s to su je si d o u k a d w , a n ie d o p o je d y n c z y c h
c ia . C a k o w ita e n e rg ia u k a d u c ia o b e jm u je w k a d z a r w n o o d e n e rg ii ru c h u
(d a n y p o w y s z y m w z o r e m ) , ja k i w y ra z w o p is u j c y c h e n e rg i p o te n c ja l
n ", k t ra o d z w ie r c ie d la o d d z ia y w a n ia m i d z y ty m i c ia a m i. W y ia z y e n e rg ii
p o te n c ja ln e j, d a n e in n y m i w z o ra m i, za le o d o d le g o c i m i d z y c ia a m i, ich
a d u n k w e le k try c z n y c h , a b y m o e i o d in n y c h p a ra m e tr w . Z a c h o w a n a
z o s ta je je d y n ie c a k o w ita e n e rg ia ta k ie g o u k a d u .
C ia o is tn ie j c e w o s a m o tn ie n iu m a sta p r d ko . W y n ik a to z p ie rw s z e j
z a s a d y d y n a m ik i N e w to n a , k t ra w o d r n ie n iu o d za sa d y z e ro w e j, ja k si
w y d a je , w c i o b o w i z u je . P o je d y n c z e c ia o m o e m y tra k to w a ja k o u k a d
216 ! e kko b ylu

sam w s o b ie . Jego e n e rg ia p o w in n a b y z a te m z a c h o w a n a - i, w n io s k u j c
na p o d s ta w ie w z o ru , rz e c z y w i c ie jest.
I o d w ro tn ie , g d y p r d k o ja k ie g o c ia a u le g a z m ia n ie , fa k t te n jest s yg n a
e m , i c ia o to n ie is tn ie je w iz o la c ji. Jakie in n e c ia o m u s i w y w ie r a na n ie
w p y w i p o w o d o w a z m ia n p r d k o c i. P odczas w z a je m n e g o o d d z ia y w a n ia
c ia , o g ln ie rze c z b io r c , d o c h o d z i d o p rz e s y a n ia m i d z y n im i e n e rg ii. Z a
c h o w a n a z o s ta je je d y n ie e n e rg ia c a k o w ita , le c z n ie e n e rg ia k a d e g o z c ia
z osobna.
O b a te p o j c ia m a j z n a c z e n ie w p ro c e s ie , w k t r y m z k w a r k w i g lu -
o n w p o w s ta je p ro to n . Z p e rs p e k ty w y fiz y k i c z s te k e le m e n ta rn y c h b d c y
w s p o c z y n k u p ro to n jest u k a d e m z o o n y m o d d z ia u j c y c h ze so b k w a rk w
i g lu o n w . P o s z cz e g ln e k w a rk i i g lu o n y m a j b a rd z o m a e m asy. To je d n a k
n ie p rze szka d za , by c a y u k a d m ia p e w n e n e rg i . O z n a c z m y j s y m b o le m E.
B d z ie o n a n ie z m ie n n a w c za s ie d o p ty , d o p k i c a y u k a d - c z y li p r o to n
- b d z ie is tn ia w iz o la c ji. M o e m y te p rz y j , e ta k i s a m o tn y p r o to n je st
c z a rn s k rz y n k : c ia e m " o m a s ie m . O b y d w ie w ie lk o c i p o ja w ia j c e si
w ty c h a lte rn a ty w n y c h o p is a c h s z e so b p o w i z a n e r w n a n ie m E = m c
(lu b m = E/c2).
W ro z d z ia le d ru g im o m a w ia li m y s p e k ta k u la rn y p rz y p a d e k p o g w a c e n ia
za sady z a c h o w a n ia masy. G d y d o c h o d z i d o a n ih ila c ji e le k tro n u i p o z y to n u ,
p o ja w ia si g ru p a czstek, k t ry c h c a k o w ita m asa je s t 3 0 ty s i c y ra z y w i k s z a .
N ie m n ie j e n e rg ia z o s ta je z a c h o w a n a . P rze d a n ih ila c j p r d k o c i e le k tr o n u
i p o z y to n u b y y b a rd z o b lis k ie p r d k o c i w ia ta . Z g o d n ie z o g ln y m r w n a
n ie m m a s y -e n e rg ii, ich e n e rg ia jest w i c b a rd z o d u a - z n a c z n ie p rz e k ra c z a
m c 1. C z s tk i p o w s ta j c e w w y n ik u z d e rz e n ia , c h o c ia m a j w i k s z m a s ,
p o ru s z a j si tro c h w o ln ie j. G d y z s u m u je si ic h e n e rg ie , w y lic z o n e z g o d n ie
z r w n a n ie m e n e rg ii-m a s y , o trz y m a n a w a rto z g a d za si z c a k o w it e n e rg i
e le k tro n u i p o z y to n u p rz e d a n ih ila c j . (G d y p o a n ih ila c ji c z stki ro z b ie g a j si
i o d d a la j o d s ie b ie , ich e n e rg ia o d d z ia y w a n ia - e n e rg ia p o te n c ja ln a - sta je
si z a n ie d b y w a ln ie m a a ).
A b y d o p e n i nasze ro z w a a n ia na te m a t z w i z k u m i d z y m as i e n e rg i ,
m u s im y je s zc z e ro z w a y s z c z e g ln y p rz y p a d e k c z s te k o z e r o w e j m a s ie .
W a n y m i p rz y k a d a m i s tu fo to n y , g lu o n y i g ra w ito n y . C z s tk i ta k ie p o ru s z a
j si z p r d k o c i w ia ta . Jeli s p r b u je m y d o n a sze g o o g ln e g o r w n a n ia
m a s y -e n e rg ii w s ta w i m = 0 o ra z v = c , p o p ra w e j je g o s tr o n ie w y z e r u je
 I
C z stki m a j m as, w ia t m a e n e rg i 217

s i z a r w n o lic z n ik , ja k i m ia n o w n ik i u z y s k a m y p o z b a w io n y sensu z w i z e k
= 0 /0 . P o p r a w n y m w y n ik ie m je s t s tw ie rd z e n ie , e e n e rg ia fo to n u m o e
p r z y jm o w a d o w o ln w a rto . F o to n y o r n e j e n e rg ii n ie r n i si m i d z y
so b a n i p r d k o c i , k t ra jest za w sze r w n a p r d ko ci w iata c, ani oczyw icie
m a s, k t ra z a w s z e je s t z e ro w a , le cz c z s to tliw o c i (to znaczy, te m p e m drga
le c y c h u p o d s ta w is tn ie n ia te j c z stki p l e le k try c z n y c h i m a g n e tyc z n yc h ).
E n e rg ia fo to n u je s t p r o p o rc jo n a ln a d o c z s to tliw o c i v w ia ta , k t re g o je st
n o n ik ie m . M w i c d o k a d n ie j, w ie lk o c i te s ze sob z w i z a n e r w n a n ie m
P la n c k a -E in s te in a -S c h r d in g e ra : = h v , g d z ie h jest sta P lancka.
W p rz y p a d k u fo to n w w ia ta z zakresu w id z ia ln e g o r n ic t postrzegam y
ja k o in n b a rw : fo to n y z c z e rw o n e g o kra ca w id m a m aj n a jm niejsz energi,
n a to m ia s t fo to n y z k ra c a b k itn e g o - n a jw i ksz . Idc d a le j w k ie ru n k u coraz
m n ie js z y c h e n e rg ii, m a m y k o le jn o fo to n y p ro m ie n io w a n ia p o d c z e rw o n e g o ,
m ik r o fa lo w e g o i fa l r a d io w y c h . N a to m ia s t p o w y e j e n e rg ii z zakresu w ia ta
w id z ia ln e g o s p o ty k a m y fo to n y p r o m ie n io w a n ia u ltra fio le to w e g o , re n tg e n o w
s k ie g o i g a m m a .
 .
 Dodatek B
Wielowarstwowy, rnokolorowy
kosmiczny nadprzewodnik

y je m y w e w n trz u d z iw n e g o n a d p rz e w o d n ik a ,
k t r y s k ry w a p rz e d n a m i s y m e tri w ia ta .

N a jb a rd z ie j p o d s ta w o w w a s n o c i n a d p rz e w o d n ik w n ie jest to , e n ie
z w y k le d o b r z e p rz e w o d z p r d e le k try c z n y (c h o c ia o c z y w i c ie to p ra w d a ).
N a jw a n ie js z ic h w a s n o o d k ry o w 1 9 3 3 ro k u d w c h u c z o n y c h : W a lth e r
M e is s n e r i R o b e rt O c h s e n fe lc . C h o d z i o ta k z w a n y e fe k t M e issn e ra . U cz e n i
c i z a u w a y li, e p o la m a g n e ty c z n e n ie w n ik a j d o w n trz a n a d p rz e w o d n ik w
- ic h z a s i g je s t o g r a n ic z o n y d o c ie n k ie j w a rs tw y p o w ie rz c h n io w e j. N a d
p r z e w o d n ik i n ie z n o s z p l m a g n e ty c z n y c h . To je st w a n ie ich n a jb a rd z ie j
p o d s ta w o w a w a s n o .
S w o j n a z w z a w d z i c z a j b a rd z ie j o czyw iste j i e fe k to w n e j w asnoci, szcze
g ln e m u ta le n to w i d o p o d trz y m y w a n ia p r d u e le k try c z n e g o . N a d p rz e w o d n ik i
p o tr a fi p rz e w o d z i p r d b e z o p o r u , ty m s a m y m p r d m o e u trz y m y w a si
w ie c z n ie , n a w e t b e z w y m u s z a j c e j g o b a te rii. A o to z w i z e k m i d z y e fe k te m
M e is s n e ra i n a d p r z e w o d n ic tw e m .
Jeeli ja k ie n a d p rz e w o d z c e c ia o w y s ta w im y na d z ia a n ie z e w n trz n e g o
p o la m a g n e ty c z n e g o , to z g o d n ie z e fe k te m M e is s n e ra c ia o to m u si z n a le
ja k i s p o s b , b y z r w n o w a y to p o le ta k, by w je g o w n trz u n ie b y o a d n e g o
p o la w y p a d k o w e g o . M o e te g o d o k o n a , je d y n ie g d y w y tw o rz y w a sn e p o le
m a g n e ty c z n e : o ta k ie j sa m e j w a rto c i, lecz p rz e c iw n ie s kie ro w a n e . Jak w ie m y ,
p o la m a g n e ty c z n e p o w s ta j w w y n ik u p rz e p y w u p r d u . A b y z a te m n a d p rz e
w o d z c e c ia o m o g o w y tw o r z y p o le m a g n e ty c z n e u trz y m u j c e w y p a d k o w
w a rto p o la w je g o w n trz u na p o z io m ie z e ro , m usi m ie w a c iw o p o z w a
la j c na d o w o ln ie d u g ie p o d trz y m y w a n ie p rz e p y w u p r d u .
H
220 i 1r Lekko b y tu j

M o liw o p rz e p y w u p r d u b e z o p o ru w y n ik a z a te m z e fe k tu M e is s n e ra .
E fekt te n jest b a rd z ie j p o d s ta w o w y , s ta n o w i o n p ra w d z iw c e c h c h a ra k te ry
s tyczn n a d p rz e w o d n ik a .
E fekt M e issn e ra z a c h o d z i n ie ty lk o w p rz y p a d k u rz e c z y w is ty c h p l m a g n e
ty c z n y c h , le c z ta k e p o ja w ia si, g d y ta k ie p o la p o w s ta j w w y n ik u flu k tu a c ji
k w a n to w y c h . D la te g o w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a z m ie n ia j si w a s n o c i w ir
tu a ln y c h fo to n w , k t re s flu k tu a c ja m i p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h .
N a d p rz e w o d n ik stara si ja k m o e z r w n o w a y ta k ie flu k tu u j c e p o la m a g n e
ty c z n e . W e fe k c ie w irtu a ln e fo to n y p o ja w ia j si w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a
rz a d z ie j i p rz e b y w a j m n ie js z e o d le g o c i n i w p u s te j* p rz e s trz e n i.
W m o d e lu w ia ta w y k o rz y s tu j c y m p o j c ie S ia tk i s iy e le k try c z n e i m a
g n e ty c z n e s w y n ik ie m w z a je m n y c h o d d z ia y w a m i d z y r d a m i a d u n k u
a w ir tu a ln y m i fo to n a m i, c z y li in a c z e j flu k tu a c ja m i p o la . C z s tk a A w y w ie ra
w p y w na flu k tu a c je o ta c z a j c e g o j p o la , c o w y w ie r a w p y w r w n ie na in
n czstk, B. Tak w y g l d a nasz n a jb a rd z ie j p o d s ta w o w y o b ra z m e c h a n iz m u
p o w s ta w a n ia si m i d z y A i B. To w a n ie w id a n a p ie rw s z y m d ia g ra m ie
F e y n m a n a p rz e d s ta w io n y m na rys u n k u 7.4.
Z fa k tu , e flu k tu a c je p o la w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a s rz a d k ie i m a j
m n ie js z y za si g , w y n ik a z a te m , i z w i z a n e z n im i sity m a g n e ty c z n e i e le k
try c z n e u le g a j ta m fa k ty c z n e m u o s a b ie n iu . W s zc z e g ln o c i s iy te p rze s ta j
d z ia a na w i k s z y c h o d le g o c ia c h .
P rdy zn o sz ce p o le u tru d n ia j yc ie w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a r w n ie
rzeczyw istym fo to n o m . W jego w n trz u p o trze b a w i ksze j e n e rg ii, b y w y tw o rz y
s a m o n a p d z a j c e si z a b u rz e n ia p o la - a ja k w ie m y , fo to n y s ta k im i w a n ie
z a b u rz e n ia m i. W r w n a n ia c h e fe k t te n w id z im y ja k o n a d a n ie fo to n o m n ie z e -
ro w e j masy. K r tk o m w i c : w e w n trz n a d p rz e w o d n ik a fo to n y s c i k ie .

Kosmiczne nadprzewodnictwo: warstwa elektrosaba

O d d z ia y w a n ie e le k tro s a b e jest si o m a y m z a s i g u . O d p o w ie d z ia ln e
za n ie p o la - W o ra z Z - p o d w ie lo m a w z g l d a m i p rz y p o m in a j p o le e le k tr o
m a g n e ty c z n e . C z stki p o w s ta j c e ja k o z a b u rz e n ia ty c h p l (w u o n y i e to n y )
p rz y p o m in a j fo to n y . P o d o b n ie ja k te o s ta tn ie , s b o z o n a m i. Tak ja k fo to n y ,

* A raczej: pustej"
 I
W ie lo w a rs tw o w y , r n o k o lo ro w y k o sm icz n y n a d p rz e w o d n ik |221

r e a g u j n a a d u n k i - o c z y w i c ie n ie e le k try c z n e , a le a d u n k i o p o d o b n y c h
w a s n o c ia c h fiz y c z n y c h , n a z w a n e p rz e z nas a d u n k a m i z ie lo n y m i i fio le to
w y m i. N a jb a r d z ie j o c z y w is t r n ic m i d z y fo to n a m i a w u o n a m i i e to n a m i
je s t t o , e te o s ta tn ie s c i k ie . (K a d a z ty c h c z s te k w a y m n ie j w i c e j ty le
c o s to p r o to n w ) .
K r t k i z a s i g d z ia a n ia siy. C i k ie c z s tk i. B rz m i z n a jo m o ? P o w in n o .
D o k a d n ie ta k ie w a s n o c i m a j s iy e le k tro m a g n e ty c z n e i fo to n y w e w n trz
n a d p r z e w o d n ik w .
W s p c z e s n a te o ria o d d z ia y w a e le k tro s ia b y c h w d u e j m ie rz e o p ie ra si
n a a n a lo g ii m i d z y ty m , c o d z ie je si z fo to n a m i w e w n trz n a d p rz e w o d n ik w ,
a o b s e r w o w a n y m i w k o s m o s ie w a s n o c ia m i w u o n w i e to n w . Z te j czci
t e o r ii R d z e n ia w y n ik a , e to , c o p o s trz e g a m y ja k o pust p rze s trz e - S iatka -
je s t w is to c ie n a d p r z e w o d n ik ie m .
I c h o c ia p o d o b ie s tw a p o j c io w e i m a te m a ty c z n e sigaj b a rd z o g b o k o ,
n a d p r z e w o d n ic tw o S ia tk i r n i si o d k o n w e n c jo n a ln e g o n a d p rz e w o d n ic tw a
w c z te r e c h a s p e k ta c h :
W ystpow anie K o n w e n c jo n a ln e n a d p rz e w o d n ic tw o w ym a g a o d p o w ie d n ic h
m a t e r ia w i n is k ic h te m p e ra tu r. N a w e t n a jn o w s z e w y s o k o te m p e ra tu ro w e
n a d p r z e w o d n ik i p o z w a la j p o d w y s z y te m p e ra tu r je d y n ie d o 2 0 0 k e lw in w
( te m p e r a tu r a p o k o jo w a to o k o o 3 0 0 K).
N a d p rz e w o d n ic tw o S ia tk i w y s t p u je w s z d z ie i n ie u d a o si n ig d y zn a le
m ie js c a , w k t ry m b y si z a a m y w a o . T e o re ty c z n ie p o w in n o si o n o u trz y m y
w a a d o o k o o 1 0 " ' k e lw in w .
Skala M asa fo to n u w e w n trz k o n w e n c jo n a ln e g o n a d p rz e w o d n ik a w y n o s i
n a jw y e j o k o o 1 0 11 m a s y p r o to n u .
M a s y w u o n w i e to n w w y n o s z o k o o 1 0 2 m as p ro to n u .
Przenoszone ad unki P r d y w k o n w e n c jo n a ln y c h n a d p rz e w o d n ik a c h
s p rz e p y w e m a d u n k w e le k try c z n y c h . W w y n ik u ta k ic h p rz e p y w w zm niejsza
si z a s i g p l e le k tro m a g n e ty c z n y c h , a fo to n y u z y s k u j m as.
P r d y n a d p rz e w o d n ic tw a S ia tki z w i z a n e s z p rz e p y w e m m n ie j z n a n yc h
r o d z a j w a d u n k w : fio le to w y c h a d u n k w o d d z ia y w a n ia sa b e g o i h ip e r-
a d u n k w . W w y n ik u ta k ic h p rz e p y w w p o w s ta j p o la W o ra z Z, c o zm n ie js za
z a s i g w y tw a r z a n y c h p rz e z n ie si, a w u o n y i e to n y u z y s k u j m as.
Substrat C h o c ia w ie le s z c z e g w p o z o sta je w c i n ie w y ja n io n y c h , o g l
n ie ro z u m ie m y , ja k d z ia a j k o n w e n c jo n a ln e n a d p rz e w o d n ik i. (W p rz y p a d k u
222 -e k k o b y tu

w ie lu m a te ria w n a d p rz e w o d z c y c h m a m y c a k ie m s z c z e g o w i d o k a d n
te o ri ; w p o z o sta yc h p rz y p a d k a c h , w c z n ie z ta k z w a n y m i n a d p rz e w o d n ik a m i
w y s o k o te m p e ra tu ro w y m i, pra ce w c i trw a j ). W szczeg ln oci w ie m y , z czego
s ka d a j si o w e n a d p r z e w o d n ik o w e p rz e p y w y . S to s tru m ie n ie e le k tr o n w
u p o rz d k o w a n y c h w ta k z w a n e p a ry C o o p e ra .
N ie m a m y n a to m ia s t g o d n e j z a u fa n ia te o rii w y ja n ia j c e j, z c ze g o s ka d a j
si n a d p r z e w o d n ik o w e p rz e p y w y S ia tk i. a d n e z p l, k t re u d a o n a m si
d o t d z a o b s e rw o w a , n ie m a o d p o w ie d n ic h w a s n o c i. T e o re ty c z n ie m o liw e
jest, e z a d a n ie to s p e n ia n o w e p o je d y n c z e p o le , ta k z w a n e p o le H iggsa, w ra z
z to w a rzy s z c m u czstk H iggsa. M o liw e r w n ie , e w p ro c e s ie ty m b ie rz e
u d z ia kilka p l. W te o ria c h w yk o rzy stu j c yc h s u p e rsym e tri , k t ra b a rd z o czsto
p o ja w ia si w ro z w a a n ia c h na te m a t u n ifik a c ji, w y s t p u j p rz y n a jm n ie j d w a
p o la u c z e s tn ic z c e w ta k ic h n a d p rz e w o d n ik o w y c h p rz e p y w a c h - to w a rz y s z y
im c o n a jm n ie j p i cz s te k . (U y w a j c j z y k a z r o z d z ia u s m e g o , p o w ie
d z ie lib y m y , e s d w a k o n d e n s a ty i p i r n y c h r o d z a j w z a b u rz e p o la ).
S ytu a cja m o e b y je szcze b a rd z ie j s k o m p lik o w a n a . Tego n ie w ie m y . J e d n y m
z g w n y c h c e l w s ta w ia n y c h p rz e d L H C je s t p rz e p ro w a d z e n ie d o w ia d c z e
z w i z a n y c h z ty m i k w e s tia m i.
N a d p rz e w o d n ic tw o S ia tk i n ie o b e jm u je a d u n k w k o lo ru o d d z ia y w a n ia
s iln e g o , d la te g o na g lu o n y n ie d z ia a j a d n e o g ra n ic z e n ia i m a j o n e z e ro w
m as. N ie w p y w a o n o r w n ie na fo to n y . W p r z e c iw ie s tw ie d o w u o n w
i e to n w , k t re w w y n ik u d z ia a n ia n a d p r z e w o d n ik o w y c h p r d w r w n o
w a c y c h p o la m a j z n a c z n ie z re d u k o w a n y w p y w i z a si g o d d z ia y w a n ia ,
fo to n y p o z o s ta j b e z m a s o w e . N a szczcie d la nas - b o p rz e c ie o d w ig o ru
si e le k tro m a g n e ty c z n y c h z a le y d z ia a n ie u rz d z e e le k try c z n y c h i e le k tr o
n ic z n y c h , n ie w s p o m in a j c ju o n a szych z b u d o w a n y c h na z a sa d a c h c h e m ii
c ia a c h - n a d p rz e w o d n ik o w e p r d y S ia tki s e le k try c z n ie o b o j tn e .

Kosmiczne nadprzewodnictwo: warstwa silnostaba

R o zw a a j c te id e e , m o e m y u c z y n i je s zc z e je d e n b a rd z o w a n y k ro k .
W p rz y p a d k u te o rii o d d z ia y w a n ia e le k tro s a b e g o n a jw a n ie js z y m o s i g
n i c ie m n a d p rz e w o d n ic tw a S ia tki je s t w y ja n ie n ie , d la c z e g o o d d z ia y w a n ie
sabe w yd a je si zn a cz n ie sabsze i m n ie j w id o c z n e o d siy e le k tro m a g n e ty c z n e j,
c h o c ia w p o d s ta w o w y c h r w n a n ia c h o d d z ia y w a n ia te w y s t p u j na r w n y c h
 W ie lo w a rs tw o w y , r n o k o lo ro w y ko sm iczn y n a d p rz e w o d n ik
I 12 2 3

p ra w a c h . (Tak n a p ra w d , ja k m w ili m y , o d d z ia y w a n ie sabe je s t w is to c ie

n ie c o s iln ie js z e o d e le k tro m a g n e ty c z n e g o ), je li c h o d z i o s y m e trie R d ze n ia ,
n a d p r z e w o d n ic tw o p o z w a la n a m w y ja n i re d u k c j

S U (3 ) x S U (2) x U (1) - > S U (3 ) x U ( 1)

p o d s ta w o w y c h s y m e trii R d ze n ia : (silne x sabe X h ip e ra d u n e k) d o s ym e trii

o d a le k o s i n y c h k o n s e k w e n c ja c h (siln e x e le k tro m a g n e ty c z n e ).
P ra c u j c z te o ria m i u n ifik a c ji, w y k o rz y s tu je m y g ru p y s ym e trii d u o w iksze
o d S U (3) x S U (2) x U (1 ), ta k ie na p rz y k a d ja k S O (IO ). G d y m a m y w i c e j
s y m e tr ii, p o ja w ia si w i c e j m o liw o c i p rz e k s z ta c e r n y c h ro d z a j w a
d u n k w i w i c e j p o d o b n y c h d o g lu o n w , fo to n w , w u o n w i e to n w czstek
c e c h o w a n ia , k t re o w e p rz e k s z ta c e n ia re a liz u j .
D o d a tk o w e c z s tk i c e c h o w a n ia m o g d o k o n y w a d z ia a , k t re w rze czy
w is to c i z d a rz a j si rz a d k o , je li w o g le . Z m ie n ia j c na p rz y k a d je d n o s tk
a d u n k u k o lo ru o d d z ia y w a n ia sabego w je d n o stk a d u n ku ko lo ru o d d zia yw a n ia
s iln e g o , m o e m y p rz e k s z ta c i k w a rk w le p to n lu b w a n ty k w a rk . W R ejestrze
a d u n k w a ro i si o d ta k ic h m o liw o c i. Bez tru d u w i c m o e m y na p rzyka d
s k o n s tru o w a ro z p a d '1

p > e + + y

p r o to n w na p o z y to n y i fo to n y . G d y b y ro z p a d ta k i z a c h o d z i z czstoci
b lis k w a rto c i ty p o w e j d la o d d z ia y w a n ia s a b e g o , d o c h o d z io b y d o n ie g o
w c i g u n ie w ie lk ie g o u a m k a s e k u n d y . Z n a le lib y m y si w w c z a s w p o w a
n y c h ta ra p a ta c h , p o n ie w a nasze c ia a s z y b k o b y w y p a ro w a y i z m ie n iy si
w e le k tr o n o w o - p o z y to n o w p la z m .
A b y p o w s trz y m a n ie c h c ia n y p ro ce s , z a c h o w u j c p rz y ty m lec u je g o
p o d s ta w s y m e tri u n ifik a c ji, m o e m y z a sto so w a n o w w a rs tw n a d p rz e w o d
n ic tw a S ia tk i. W te d y u z yska m y, p rz e c h o d z c o d b a rd z o m a y c h d o w i ks z yc h
o d le g o c i, n a s t p u j c re d u k c j a k ty w n y c h (n ie w y g a s zo n y ch ) p l:

5 0 (1 0 ) 5(0(3) x S U (2) x U (1) - > 5 0 (3 ) x U ( 1)

D ru g i k ro k u c z y n ili m y ju w c z e n ie j, w R d ze n iu .
224 1
9 Lekko bytu

D o z ro b ie n ia p ie rw s z e g o k ro k u p o trz e b n e b d d u o b a rd z ie j e fe k ty w n e
n a d p rz e w o d n ik o w e p r d y S ia tk i. M u s z z c a m o c w y g a s i n ie p o trz e b n e
przeksztacenia a d u n k u k o lo ru m i d z y o d d z ia y w a n ie m siln ym i sabym . O zn a cza
to o c z y w i c ie , e ta k ie p r d y sam e m u s z b y p rz e p y w a m i a d u n k w k o lo ru
o d d z ia y w a n ia s iln e g o i sa b e g o .
a d n a z n a n a p o s ta m a te rii n ie m o e z a p e w n i ta k ic h p r d w . B ez tru d u
m o e m y je d n a k w y m y li n a d a j c e si d o te g o n o w e p o le p rz y p o m in a j c e
p o le H iggsa. U c z e n i w y s u w a li je s zc z e in n e p o m y sy. M o e p r d y te p o w s ta j
p o d w p y w e m ru c h u cz ste k, k t re p d z w o k d o d a tk o w y c h , n ie w ie lk ic h ,
z w in i ty c h w y m ia r w p rz e s trz e n n yc h . M o e s o n e d rg a n ia m i s tru n o w in i ty c h
w o k ta k ic h w a n ie w y m ia r w . P o n ie w a e n e rg ie p o tr z e b n e d o z b a d a n ia
ta k m a y c h o d le g o c i z d e c y d o w a n ie p rz e k ra c z a j nasze o b e c n e m o liw o c i,
s p e k u la c je te tr u d n o b d z ie s p ra w d z i .
N a szcz cie , p o d o b n ie ja k w p r z y p a d k u te o r ii e le k tro s a b e j, m o e m y
p o c z y n i d alsze p o st p y, p rz y jm u j c ta k ie n a d p r z e w o d n ik o w e p r d y za d a
ne, bez w y m y la n ia h ip o te z na te m a t te g o , z c z e g o si s k a d a j . Tak w a n ie
filo z o fi p rz y j e m w cz ci III n in ie js z e j k s i k i. P o z w o lio n a m to o d n ie
z a c h c a j c e d o d a ls ze j p ra c y su kce sy i w y s u n b a rd z o k o n k re tn e p r z e w id y
w a n ia . je e li o b ra z ta k i p rz e jd z ie p o m y ln ie d a ls ze b a d a n ia , b d z ie m y m o g li
z ca p e w n o c i tw ie rd z i , e y je m y w w ie lo w a rs tw o w y m , r n o k o lo ro w y m
k o s m ic z n y m n a d p rz e w o d n ik u .
 Dodatek C

Od pozbawionych bdw" modeli

do (niemal) poprawnej idei

Savas D im o p o u lo s je s t w ie c z n ie c zy m p o d e k s c y to w a n y - w io s n 1981
r o k u b y a to s u p e rs y m e lria . P rz y je c h a w w c z a s d o n o w o p o w sta e g o in s ty
tu tu F iz y ki T e o re ty c z n e j w S anta B arb a ra , w k t ry m w a n ie si z a tru d n ie m .
O d ra z u si z a p rz y ja n ili m y - o n rz u c a sza lo n e p o m ysy, je d e n p o d ru g im ,
a ja w ic z y e m szare k o m r k i, p r b u j c b ra n ie k t re z n ic h p o w a n ie .
S u p e rs y m e lria b y a (i w c i jest) p i k n m a te m a ty c z n id e . P ro b le m z je j
z a s to s o w a n ie m p o le g a na ty m , e je st z b y t d o b ra d la naszego w iata. Po prostu
n ie o d k ry w a m y ta k ic h czstek, ja k ie o n a p rz e w id u je . N ie u d a je nam si na p rzy
k a d z a o b s e rw o w a c z s te k z ta k im s a m y m a d u n k ie m i m as ja k e le k tro n y,
a le o in n e j w a rto c i s p in u .
Z a s a d y s y m e trii, k t re m o g b y p o m o c n e w u n ifik a c ji fizyki czstek e le m e n
ta rn y c h , s je d n a k tru d n y m d o z d o b y c ia to w a re m , d la te g o fizycy te o re tyc y tak
a tw o si n ie p o d d a j . W y k o rz y s tu j c d o w ia d c z e n ie z d o b y te z in n y m i fo rm a m i
s y m e trii, ro z w in li m y stra te g i o d w ro tu , n a zyw a n s p o n ta n ic zn y m a m a n ie m
s ym e trii. W ty m pod e jciu p rzy jm u je m y, e p o d sta w o w e rw nania fizyki maj dane
sym e trie , n a to m ia s t sta b iln e ro zw i z a n ia tych r w n a - ju nie. Klasyczny przykad
te g o z ja w is k a m o n a z a o b s e rw o w a : w z w y k y m m agnesie. W p o d s ta w o w y c h
r w n a n ia c h o p is u j c y c h fiz y k k a w a k a e la za w szystkie kie ru n k i s r w n o rz d
ne, a je d n a k w k a w a e k m e ta lu staje si m agnesem , w kt rym istnieje w yra n y
b ie g u n p n o c n y .
Z n a n y m , p ro s ty m p rz y k a d e m s p o n ta n ic z n e g o a m a n ia sym e trii jest u m o w a
s p o e c z n a o je d e n iu w y b ra n s tro n d ro g i. N ie m a z n a c z e n ia , k t r s tro n
je d lu d z ie , p o d w a ru n k ie m w sz a k e , e w szyscy p o s t p u j ta k sam o. G d y b y
n ie k t r z y je d z ili p o p ra w e j s tro n ie , a in n i p o le w e j, m ie lib y m y d o c z y n ie n ia
z s y tu a c j n ie s ta b iln . D la te g o s y m e tria m i d z y p ra w i le w s tro n m u si u le c
226 Le kko bytu

z a m a n iu . O c z y w i c ie m o liw e , e w r n y c h w s z e c h w ia ta c h - n a z w ijm y
je PL i G B - d o k o n a n o o d m ie n n e g o w y b o r u .
W celu z b a d a n ia m o liw o ci p o w sta ych w w y n ik u s p o n ta n ic zn e g o z a m a n ia
sym etrii naley skonstruow a m odel - sprow adza si to d o tw rcz e j pracy polegajcej
na p ro p o n o w a n iu ko n kre tn y c h r w n a i a n a liz o w a n iu w y n ik a j c y c h z n ich konse
kw encji. Tw orzenie m odeli spontanicznego zam ania sym etrii, zgodnych ze wszystkim ,
co w ie m y na te m a t fizyki, to b ardzo tru d n e zajcie. N a w e t jeli uda si d o p ro w a d z i
d o za m a n ia sym e trii, d o d a tk o w e czstki w c i w m o d e lu istniej (s ty lk o c i
sze) i p o w o d u j r n e szkody. Przez k r tki okres w p o o w ie la t sie d e m d zie si tych
XX w ie ku , gdy po raz pierw szy p o ja w ia si idea supersym etrii, p r b o w a e m szczcia
w k o n stru o w a n iu m o d e li, ale p o d d a e m si p o kilku d o tk liw y c h p o rakach.
Savas m ia n a tu ra ln y d a r tw o rz e n ia m o d e li i r n i si o d e m n ie p o d d w o m a
istotnym i w zg l d a m i: n ie stara si w szystkiego upraszcza i n ig d y si n ie p o d d a w a .
G d y z n a jd o w a e m jaki k o n k re tn y p ro b le m (n a z w ijm y go A), k t re g o n ie w yja n ia
jego o b o w i zu j c y w d a n ym d n iu m o d e l, m a w ia : To a d n a przeszkoda, na p e w n o
u d a m i si to ro z w i z a ". I n a za ju trz p o p o u d n iu p rz y c h o d z i d o m n ie z b a rd zie j
ro z b u d o w a n y m m o d e le m , k t ry w y ja n ia o w o A . W te d y je d n a k z a cz yn a lim y
o m a w ia p ro b le m B, z k t ry m sobie radzi, p rze d sta w ia j c z u p e n ie inny, s k o m p li
k o w a n y m o d e l. A b y p o ra d zi sobie z A i B, naleao p o c zy ze sob o b a m o d e le ,
i ta k d o c h o d z ili m y d o p ro b le m u C i ju p o k r tk im czasie w sz y stko z a c z y n a o
si strasznie k o m p lik o w a . A n a liz u j c szczegy, z n a jd o w a li m y z w y k le w m o d e lu
jak usterk. N a st p n e g o d n ia Savas p rz y c h o d z i p o d e k s c y to w a n y i szczliwy,
p rzedstaw iajc jeszcze b a rd zie j z o o n y m o d e l, w k t ry m s ko ry g o w a z n a le z io n
w c z o ra j usterk . I ta k o s ta te cz n ie u s u w a li m y w s z y stkie u s te rki, p o s u g u j c si
m e to d p rz e p ro w a d z a n ia d o w o d u p rze z w y c z e rp a n ie - kady, n ie w y c z a j c
nas, k to p r b o w a p rze a n a liz o w a m o d e l, o p a d a z si, z a n im z d o a go z ro z u m ie
na ty le d o b rze , b y z n a le w n im jakie usterki.
G d y p r b o w a e m spisa nasze d z ie o i p rz y g o to w a je d o p u b lik a c ji, m ia e m
p e w n e p o czucie nierealnoci i z a ko p o ta n ia zw i za n e z k o m p lik a cj i arb itra ln o ci
naszego m o d e lu . Savasa to n ie zra a o . U trz y m y w a n a w e t, e p e w n e istn ie j ce
idee u n ifik a c ji w y k o rz y s tu j c e sym e tri c e c h o w a n ia , k t re m o im z d a n ie m b y y
c a k o w ic ie p ra w d z iw e , n ie s w c a le ta k e le g a n c kie , g d y p r b u je si z a c h o w a
p e n y realizm i w y z n a c zy w szystkie z w i z a n e z n im i szczegy. R o zm a w ia n a w e t
z in n y m fiz y k ie m , S tu a rte m R abym , o p o p ra w ie n iu ty c h m o d e li p rze z d o d a n ie
d o n ich supersym etrii. ja o d n o s ie m si n ie z w y k le s ce p tyczn ie d o p o m y su ta k ie g o
 Od p o z b a w io n y c h b d w " m o d e li d o (niem al) p o p ra w n e j id e i 227

p o p ra w ia n ia " , p o n ie w a b y e m p rze ko n a n y, e d o d a tk o w a zo o n o supersy-

m e trii z n isz c zy u zyskan e z ta k im tru d e m w yja n ie n ie za p o m o c sym etrii c e c h o
w a n ia w z g l d n y c h w a rto c i staych c e c h o w a n ia o d d z ia y w a n ia silnego, sabego
i e le k tro m a g n e ty c z n e g o . P o s ta n o w ili m y w tr jk p rz e p ro w a d z i o d p o w ie d n ie
o b lic z e n ia i p rz e k o n a si, czy to w szystko rze czyw icie ta k kiepsko w yglda. A b y
si ja k o w ty m w sz y stkim o d n a le i p rz e p ro w a d z i k o n kre tn e ra ch u n ki, za cz li
m y o d najp ro stsze g o c h w y tu - c a k o w ic ie z ig n o ro w a li m y cay p ro b le m a m a n ia
s y m e trii. To p o z w o lio n a m na w y k o rz y s ta n ie b a rd zo prostych (cho e w id e n tn ie
n i e rea I istycz n y c h ) m o d e Ii .
W y n ik te g o w ic z e n ia b y za ska ku j cy, p rz y n a jm n ie j d la m n ie . S upersym e-
try c z n e w e rs je m o d e li z sym e tri c e ch o w a n ia , c h o r n iy si zasadniczo o d o ry
g in a w , d a w a y n ie m a l ta k ie s a m e o d p o w ie d z i w p rz y p a d k u sp rz e .
T o b y p u n k t z w ro tn y . O d o y li m y d o s z u fla d y p o p rz e d n ie p o z b a w io
n e b d w " s k o m p lik o w a n e m o d e le z e s p o n ta n ic z n y m a m a n ie m s y m e trii
i n a p is a li m y k r tk i a r ty k u , kt ry, je li ro z u m ie go d o s o w n ie (z n ie z a m a n
s u p e rs y m e tri ), b y b d n y . P rz e d s ta w ia je d n a k w y n ik ta k n a tu ra ln y i p rz e k o
n u j c y , e za je g o s p ra w id e a p o c z e n ia u n ifik a c ji z s u p e rs y m e tri z d a w a a
s i (n ie m a l) p o p ra w n a . P ro b le m p ro c e s u a m a n ia s u p e rs y m e trii o d o y li m y
na b o k . N a w e t o b e c n ie , c h o c ia p o ja w io si kilka c ie k a w y c h p o m y s w , w ci
je s z c z e n ie m a m y o g ln ie p rz y j te g o ro z w i z a n ia te g o p ro b le m u .
Po o p u b lik o w a n iu naszej p ie rw s z e j p ra c y d o k a d n ie js z e p o m ia ry sprze
p o z w o liy z w e r y fik o w a p r z e w id y w a n ia m o d e li z s u p e rs y m e tri i b e z n ie j.
O k a z a o si, e m o d e le z s u p e rs y m e tri d z ia a j le p ie j. W szyscy z n ie c ie rp liw o
c i c z e k a m y na w y n ik i e k s p e ry m e n t w re a liz o w a n y c h w W ie lk im Z d e rza c z u
H a d r o n w w C E R N - e u ro p e js k im la b o ra to riu m fiz y k i czstek - g d z ie , jeli te
id e e s p o p r a w n e , u c z e n i p o w in n i w y k ry n o w e s u p e rs y m e try c z n e czstki -
c z y te , ja k m o g lib y m y p o w ie d z ie , n o w e w y m ia ry s u p e rp rz e s trz e n i.
W y d a je m i si, e te n n ie w ie lk i e p iz o d r n i si w fa z ie o ja k ie 1 7 9 "
o d id e i K arla P o p p e ra , z g o d n ie z k t r p o s t p u w n a u c e d o k o n u je si p rze z
fa ls y fik a c j te o r ii. P rz e c iw n ie , w w ie lu p rz y p a d k a c h , w c z n ie z n ie k t ry m i
n a jw a n ie js z y m i, u w ia d a m ia m y s o b ie n agle, e jeli stra te g iczn ie z ig n o ru je m y
p a l c e p ro b le m y , b d z ie m y m o g li p rz y j , i nasze te o rie m og b y p ra w d z iw e .
P o d o b n y p u n k t z w r o tn y n a st p i, g d y ra ze m z D a vid e m Grossem p o s ta n o w ilim y
o p r z e c h r o m o d y n a m ik k w a n to w (Q C D ) na s w o b o d z ie a s y m p to ty c z n e j,
p o m ija j c p r o b le m u w i z ie n ia k w a rk w . A le to ju in n a h is to ria ...
 Sownik

aksjon
H ip o te ty c z n a cz stka p rz e w id y w a n a p rze z klas te o rii u su w a j cych pe w n
u s te rk w te o r ii R d z e n ia (c h o d z i o p ro b le m a m a n ia s y m e trii CP w p rz y p a d k u
o d d z ia y w a n ia s iln e g o ). A k s jo n y p o w in n y b a rd z o s a b o o d d z ia y w a ze z w y k
m a te ri . O b lic z e n ia w s k a z u j , e w czasie W ie lk ie g o W y b u c h u m o g o ich p o
w s ta m n ie j w i c e j ty le , ile p o trz e b a d o w y ja n ie n ia c ie m n e j m a te rii - s w i c
d o b r y m i k a n d y d a ta m i d o ro li cz s te k c ie m n e j m a te rii.

am plituda (kwantowa)
M e c h a n ik a k w a n t o w a p o d a je p r z e w id y w a n e p r a w d o p o d o b ie s tw a
z a j c ia r n y c h z d a rz e , a le w je j r w n a n ia c h w y k o rz y s tu je si a m p litu d y
b d c e s w e g o ro d z a ju p r e p ra w d o p o d o b ie s tw e m . D o k a d n ie j rze cz b io r c ,
p r a w d o p o d o b ie s t w o je s t k w a d r a te m a m p litu d y . (D la z n a w c w te m a tu :
w o g ln o c i a m p lit u d y s lic z b a m i z e s p o lo n y m i, a p ra w d o p o d o b ie s tw a
k w a d r a ta m i ic h m o d u w ) . O k re le n ia a m p litu d a u y w a si d o o p is u w y
s o k o c i r n e g o r o d z a ju fa l, n a p rz y k a d fa l m o rs k ic h , d w i k o w y c h c zy
r a d io w y c h . A m p lit u d y k w a n to w o m e c h a n ic z n e s w z a s a d z ie w y s o k o c i
k w a n to w o m e c h a n ic z n y c h fu n k c ji fa lo w y c h . W i c e j in fo rm a c ji na te n te m a t
i o d p o w ie d n ie p r z y k a d y m o n a z n a le w ro z d z ia le d z ie w i ty m . [Z o h .
ta k e : fu n k c ja fa lo w a ].

antyczstka
A n ty c z s tk a d a n e j c z s tk i m a ta k sa m ja k o n a m as i s p in , a le p r z e
c iw n w a r to a d u n k u i in n y c h w ie lk o c i p o d le g a j c y c h z a s a d z ie z a c h o
w a n ia . J a ko p ie r w s z e w h is to r ii o d k r y to a n ty e le k tr o n y , n a z y w a n e r w n ie
 I _______________
230 | Lekko bytu

p o z y to n a m i. Ic h is tn ie n ie P au l D ir a c p r z e w id z ia n a jp ie r w te o r e ty c z n ie ,
a d o p ie r o p n ie j C a rl A n d e rs o n z a o b s e r w o w a je w p r o m ie n ia c h k o s m ic z
n y c h . W a n k o n s e k w e n c j k w a n t o w e j t e o r ii p o la je s t to , e k a d e m u
r o d z a jo w i c z s tk i o d p o w ia d a a n ty c z s tk a . F o to n je s t s w o j a n ty c z s tk ;
to m o liw e d la te g o , e je s t o n e le k tr y c z n ie o b o j tn y . W p r z y p a d k u p a r
c z s tk a -a n ty c z s tk a w s z y s tk ie lic z b y k w a n to w e p o d le g a j c e z a s a d o m z a
c h o w a n ia m o g m le w a rto z e ro , d la te g o p a ry ta k ie m o g p o w s ta w a
z c z y s te j e n e rg ii, a ta k e p o ja w ia si s a m o is tn ie ja k o flu k tu a c je k w a n to w e
(p a ry w ir tu a ln e ) .

antyekranowanie
P rze ciw ie stw o e k ra n o w a n ia . Z o b .: e k ra n o w a n ie ]. Podczas g d y e k ra n o w a n ie
z m n ie js z a rz e c z y w is t si d a n e g o a d u n k u e le k try c z n e g o , a n ty e k ra n o w a n ie
z w i k s z a w p y w a d u n k u k o lo ru . Z a s p ra w a n ty e k ra n o w a n ia z a te m s a b y
z a ro d k o w y a d u n e k k o lo ru sta je si w d u e j o d le g o c i silny. A n ty e k ra n o w a n ie
a d u n k u k o lo ru je s t isto t s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j, k lu c z o w e j c e c h y Q C D .
IZ o b . ta k e : a d u n e k k o lo ru , Q C D ).

antymateria
M a te ria , z k t r si n a c o d z ie s ty k a m y - I z k t r e j s a m i je s te m y z b u
d o w a n i - s k a d a si z e le k tr o n w , k w a rk w , fo t o n w i g lu o n w . M a te r i
s k a d a j c si z o d p o w ia d a j c y c h im a n ty c z s te k - c z y li a n ty e le k tr o n w
(z w a n y c h te p o z y to n a m i) , a n ty k w a r k w , f o t o n w i g lu o n w - n a z y w a
si c z s to a n ty m a te r i . ( Z w r c ie u w a g , e fo t o n y i g lu o n y s s w o im i
a n ty c z s tk a m i. D o k a d n ie j rz e c z b io r c , n ie k t r e g lu o n y s a n ty c z s tk a m i
in n y c h g lu o n w ; c a a s e m k a g lu o n w tw o r z y k o m p le tn y z e s ta w , k t r y
p rz e k s z ta c a si sa m w s ie b ie p o d c z a s tw o r z e n ia p o s z c z e g ln y c h a n ty c z
s te k ). [Z o b . ta k e : a n ty c z s tk a ],

barion
J e d e n z d w c h s c h e m a t w b u d o w y c z s te k p o d a tn y c h na w p y w o d
d z ia y w a n ia s iln e g o (h a d ro n w ). W p rz y b li e n iu m o n a p rz y j , e b a rio n y
s tw o rz o n e p rzez trz y k w a rk i. M w i c d o k a d n ie j, s o n e w y n ik ie m o si g n i cia
s tanu r w n o w a g i p rz e z trz y k w a rk i i S ia tk . P ena fu n k c ja fa lo w a b a rio n u z a
w ie ra , o p r c z trz e c h k w a rk w , r w n ie d o w o ln lic z b p a r k w a rk -a n ty k w a rk
 I
Sownik 23 1

i g lu o n w . B a rio n a m i s p r o to n y i n e u tro n y , p o d s ta w o w e s k a d n ik i j d e r a to
m o w y c h . \Z o b . ta k e : h a d ro n ],

bozon
T e o ria k w a n to w a , a w s z c z e g ln o c i k w a n to w a te o r ia p o la , z u p e n ie
na n o w o d e f in iu je , c o to z n a c z y , e d w a o b ie k ty s d o k a d n ie ta k ie s a m e ,
n ie r o z r n ia ln e . G d y b y m y m ie li, p o w ie d z m y , d w a fo to n y , k t re w d a n y m
m o m e n c ie b y y w s ta n a c h A i B, o ra z c h w il p n ie j d w a fo to n y w sta n a ch
A ' I B ', n ie m o g lib y m y s tw ie r d z i , c z y z a s z o p rz e j c ie A > A ', B > B ,
c z y te A - > B ', B -s> A '. N a le y d o p u c i o b y d w ie m o liw o c i. W p rz y
p a d k u b o z o n w n a le y z s u m o w a ic h a m p litu d y , w p rz y p a d k u fe r m io n w
- o d j . F o to n y s b o z o n a m i. K o n s e k w e n c j te g o je s t fa k t, e fo to n y lu b i
p r z y jm o w a la k i s a m s ta n , p o n ie w a w te d y a m p litu d y p rz e j c ia u le g a j
p o d w o je n iu . E fe k t te n w y k o r z y s t u j la se ry. O p r c z fo t o n w b o z o n a m i
s g lu o n y , w u o n y o r a z e to n y , a ta k e m e z o n y i h ip o t e ty c z n e c z s tk i
H ig g s a . Z w y k o si m w i , e b o z o n y o b o w i z u je s ta ty s ty k a B osego (lu b
B o s e g o - E in s te in a ) , n a z w a n a ta k o d n a z w is k a je d n e g o z p io n ie r w fiz y k i,
k t r y w y ja n i z n a c z e n ie te g o z a c h o w a n ia w u k a d a c h z a w ie ra j c y c h w ie le
id e n t y c z n y c h c z s te k .

chrom odynam ika

T e o ria o p is u j c a o d d z ia y w a n ia p l g lu o n o w y c h , w c z n ie z ich re a kcj
na a d u n k i k o lo ru i p r d y (p rz e p y w y a d u n k w ). Jest to p o w sz e ch n ie p iz y j ta
te o r ia o d d z ia y w a n ia s iln e g o . Z m a te m a ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia c h io m o -
d y n a m ik a je s t u o g ln ie n ie m e le k tr o d y n a m ik i. P o n ie w a w e w s z y s tk ic h z a
s to s o w a n ia c h c h r o m o d y n a m ik i w a n ro l o d g ry w a te o ria k w a n to w a , czsto
n a z y w a si j c h ro m o d y n a m ik k w a n to w , w s k r c ie Q C D , o d ang. q u a n tu m
c h ro m o d y n a m ic s . \Z o b . ta k e : o d d z ia y w a n ie s iln e ].

ciem na energia
O b s e rw a c je a s tro n o m ic z n e w sk a z u j , e o lb rz y m ia cz masy W szechw ia
ta , o k o o 7 0 % je j w a rto c i, m a r w n o m ie r n y ro z k a d i je s t n ie m a l d o s k o n a le
p rz e z ro c z y s ta . Z in n y c h , n ie z a le n y c h o b s e rw a c ji w y n ik a , e te m p o ekspansji
W s z e c h w ia ta z w i k s z a si , c o m o n a w y tu m a c z y u je m n y m c i n ie n ie m .
W ie lk o c i i w z g l d n e z n a k i ty c h e fe k t w z g a d z a j si z d o b rz e n a s tro jo n y m
232 P Lekko bytu

r w n a n ie m . P rz e p ro w a d z o n e d o t d o b s e rw a c je m o n a o p is a , p o s u g u j c
si c z o n e m k o s m o lo g ic z n y m . Jest je d n a k lo g ic z n ie m o liw e , e w p r z y s z o
ci o d k ry je m y , i g sto i/lu b c i n ie n ie n ie s s ta e a lb o e ic h w a rto c i n ie
s s k o r e lo w a n e z e s o b z g o d n ie z d o b r z e n a s tr o jo n y m r w n a n ie m . A b y
u n ik n w y d a w a n ia p o c h o p n e g o o s d u w te j k w e s tii, w p r o w a d z o n o n a z w
c ie m n a e n e rg ia ".

ciem na materia
Z o b s e rw a c ji a s tr o n o m ic z n y c h w y n ik a , e d u a c z m a s y W s z e c h
w ia ta , o k o o 2 5 % je j w a r to c i, m a r o z k a d d u o b a r d z ie j r o z p r o s z o n y
n i z w y k a m a te ria i je s t n ie m a l d o s k o n a le p r z e z r o c z y s ta . Z b u d o w a n e
z e z w y k e j m a te rii g a la k ty k i o ta c z a ro z le g e h a lo c ie m n e j m a te r ii. W s u m ie
h a lo to w a y o k o o p i c iu ra z y w i c e j n i w id o c z n a w o b s e rw a c ja c h g a
la k ty k a . N ie w y k lu c z a si r w n ie is tn ie n ia n ie z a le n y c h s k u p is k c ie m n e j
m a te rii. In te re s u j c y m i k a n d y d a ta m i na s k a d n ik i c ie m n e j m a te r ii s s a b o
o d d z ia u j c e m a s y w n e c z s tk i (w s k r c ie W IM FJ o d a n g . w e a k ly in te ra c tin g
m a s s iv e p a r tic ie ) , z w i z a n e z s u p e rs y m e tr i , o ra z a k s jo n y . |Z o b . ta k e :
a ks j o n y, su p e rsy m e t r i a ].

czstka
L o k a ln e z a b u rz e n ie w S iatce.

czstka Higgsa
W z b u d z e n ie (ja k d o t d h ip o te ty c z n e g o ) p o la p o w o d u j c e g o , e p u s ta
p rz e s tiz e staje si n a d p rz e w o d n ik ie m d la o d d z ia y w a n ia s a b e g o .

czstka wirtualna
S a m o is tn a flu k tu a c ja p o la k w a n to w e g o . R z e c z y w is te c z s tk i s w z b u
d z e n ia m i p l k w a n to w y c h o d o s y u y te c z n y m , w y s o k im s to p n iu trw a o c i
i d z i k i te m u m o n a je z a o b s e rw o w a . C z stki w ir tu a ln e s u lo tn e , p o ja w ia j
si w y c z n ie w r w n a n ia c h - d e te k to r y n ie w y k r y w a j ic h w c z a s ie d o
w ia d c z e . Jeeli d o s ta rc z y si o d p o w ie d n io d u o e n e rg ii, m o n a w z m o c n i
s a m o is tn e flu k tu a c je d o w a rto c i p rz e w y s z a j c e j p e w ie n p r g e fe k t te n
p o w o d u je , e c z s tk i w ir tu a ln e (k t re in a c z e j p o z o s ta y b y ta k ie ) s ta j si
c z s tk a m i rz e c z y w is ty m i.
 Sownik

czon kosmologiczny
L o g ic z n e ro z s z e rz e n ie r w n a o g ln e j te o rii w z g l d n o c i. U y w a j c te r m i
n o lo g ii g e o m e try c z n e j, p o w ie m y , e c z o n k o s m o lo g ic z n y w z m a c n ia (za le n ie
o d s w e g o z n a k u ) a lb o je d n o ro d n e ro zs z e rz a n ie si, a lb o k u rc z e n ie c z a s o p rz e
s trz e n i. M o n a te in te rp re to w a te n c z o n ja k o w p y w staej gstoci e n e rg ii
(d o d a tn ie j lu b u je m n e j) na p o le m e try c z n e . Tej gstoci p to w a rz y s z y c i n ie n ie
p p o w i z a n e z n i d o b r z e n a s tro jo n y m r w n a n ie m ": p = -p /c -'.

diagram Feynmana
D ia g ra m y F e yn m a n a s s k r to w y m , g ra fic z n y m p rze d s ta w ie n ie m p ro ce s w
o p is y w a n y c h p rz e z k w a n to w te o r i p o la . S k a d a j si z lin ii p o c z o n y c h
z e s o b w w ie r z c h o k a c h ( z w a n y m i r w n ie w z a m i) . F in ie s y m b o liz u j
s w o b o d n e p rz e m ie s z c z a n ie si c z stki w c z a s o p rz e s trz e n i; w ie rz c h o k i o d p o
w ia d a j o d d z ia y w a n io m . P rzy ta k ie j In te rp re ta c ji d ia g ra m F e y n m a n a p rz e d
s ta w ia p ro c e s , k t r y m o e z a j w c z a s o p rz e s trz e n i: ja k ie (rz e c z y w is te lu b
w ir tu a ln e ) c z s tk i o d d z ia u j , w w y n ik u c ze g o z m ia n ie m o e u le c ic h stan
k w a n to w y . Is tn ie j p re c y z y jn e re g u y m w i c e , ja k p ro c e s o w i p rz e d s ta w io
n e m u n a d ia g r a m ie p rz y p is a a m p litu d y p r a w d o p o d o b ie s tw a . Z g o d n ie
z z a s a d a m i te o r ii k w a n to w e j p ra w d o p o d o b ie s tw e m za jcia d a n e g o p ro ce su
je s t k w a d r a t a m p litu d y .

dobrze nastrojone rwnanie

p = - p ic - . \Z o b . ta k e : c ie m n a e n e rg ia , c z o n k o s m o lo g ic z n y ].

dylatacja czasu
E fekt, k t ry p o w o d u je , e czas p y n ie w o ln ie j w p o ru sz a j c ym si u k a d z ie
o b s e rw o w a n y m z z e w n trz . D y la ta c ja czasu jest k o n s e k w e n c j s z c z e g ln e j
te o r ii w z g l d n o c i.

det
W y ra n ie o d r n ia ln a g ru p a czstek p o ruszajcych si n ie m a l w ty m sam ym
k ie ru n k u . D e ty cz ste k p o ja w ia j si cz sto w w y n ik u w y s o k o e n e rg e ty c z n y c h
z d e rz e w a k c e le ra to ra c h . S w o b o d a a s y m p to ty c z n a p o z w a la n a m in te rp re to
w a d e ty ja k o w id o c z n y p rz e ja w is tn ie n ia k w a rk w , a n ty k w a rk w i g lu o n w
p o w o d u j c y c h p o w s ta n ie ta k ie g o z ja w is k a .
 I
2 34 | Lekko bytu

ekranowanie
a d u n e k d o d a tn i przyciga a d u n k i u je m n e , k t re go r w n o w a (e kra n u j ).
Z a te m p e n si a d u n k u d o d a tn ie g o m o n a o d c z u je d y n ie w je g o p o b li u ;
w d u e j o d le g o c i je g o w p y w ulega z m n ie js z e n iu za s p ra w n a g ro m a d z o n y c h
a d u n k w u je m n y c h . E k ra n o w a n ie je st b a rd z o isto tn e w p ra ca ch te o re ty c z n y c h
d o ty c z c y c h m e ta li, c z y li p ie rw ia s tk w z a w ie ra j c y c h s w o b o d n e e le k tro n y .
Z ja w is k o to je st r w n ie w a n e d la p u s te j p rz e s trz e n i", c z y li d la S ia tk i. W ty m
p rz y p a d k u a d u n k i u je m n e d o s ta rc z a n e s p rz e z c z s tk i w ir tu a ln e . C h o c ia
p o s zc ze g ln e czstki w irtu a ln e p o ja w ia j si i z n ik a j , ich c a k o w ita p o p u la c ja
u trz y m u je si na s ta y m p o z io m ie i p o w o d u je , e S ia tk a je s t d y n a m ic z n y m
o ro d k ie m . [Z o b . ta ke : a n ty e k ra n o w a n ie , czstka w irtu a ln a , S iatka).

elektrodynamika
Teoria o p is u j c a d z ia a n ie p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h , w ty m ich
reakc je na a d u n k i i p r d y (p rz e p y w y a d u n k u ). M o n a r w n ie j ro z u m ie
ja k o te o ri p o la fo to n o w e g o . O b e c n ie w ie m y , e w ia to w e w s z y s tk ic h s w o ic h
p o s ta c ia c h , w ra z z (na p rz y k a d ) fa la m i ra d io w y m i i p r o m ie n ia m i r e n tg e n o w
s k im i, p o w s ta je w w y n ik u a k ty w n o c i p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h .
P od sta w o w e r w n a n ia e le k tro d y n a m ik i o d k ry M a x w e ll, a n a s t p n ie z o sta y o n e
u d o s k o n a lo n e p rz e z L o re n tz a . |Z o b . r w n ie : a d u n e k , r w n a n ia M a x w e lla ],

elektron
P o d s ta w o w y s k a d n ik m a te rii. E le k tro n y s w z w y k e j m a te rii n o n ik ie m
w s z y s tk ic h u je m n y c h a d u n k w . Z a jm u j lw i cz o b j to c i a to m w , na z e
w n trz ich n ie w ie lk ic h j d e r. W p o r w n a n iu z j d ra m i e le k tr o n y s b a rd z o
le k k ie i ru c h liw e , d la te g o te s a k ty w n y m i u c z e s tn ik a m i w i k s z o c i p ro c e s w
c h e m ic z n y c h i o c z y w i c ie e le k tro n ic z n y c h .

energia
K lu czo w e p o j c ie w fizyce. To za d ziw ia j ce , b io r c p o d uw a g je g o z n a c z e
nie, e d e fin icja energii w y d a je si na pie rw szy rzut oka tak su b te ln a i n ie c ie ka w a .
C o w i ce j, d o p ie ro w p o o w ie XIX stulecia zaczo si krysta lizo w a w sp cze sn e
po jcie energii i zasady je j z a ch o w a n ia . N a jb a rd zie j oczyw ist jej fo rm jest energia
kinetyczna, czyli zw izana z ru ch e m . (W m e ch a n ice p rze d re la tyw istyczn e j w a rto
energii kinetycznej ciaa w yzn a cza n o , m n o c jego mas p rzez k w a d ra t p r d ko ci.
 Sownik 235

W z o r y re la ty w istyc z n e , u w z g l d n ia j c e n e rg i w stanie sp o czyn ku , o m w io n o

w d o d a tk u A). Energia kinetyczna ciaa najczciej zm ienia si pod w p yw e m dziaania
si, je d n a k w p rz y p a d k u n ie k t ryc h o d d z ia y w a (tak zw a n ych si za ch o w a w czych )
m o n a z d e fin io w a fu n kcj energii pote n cja ln e j, zalenej je dynie o d pooenia daa,
ta k e c a k o w ita w a rto e n e rg ii kin e ty cz n e j i p o te n c ja ln e j pozostaje staa. M w i c
o g ln ie j, w p rz y p a d k u u k a d u c ia i p e w n e j klasy si sum a w szystkich ich energii
k in e ty c z n y c h i p o te n c ja ln y c h , za le n ych je d y n ie o d ich poo e n ia , jest zachow ana.
P ierw sza zasada te rm o d y n a m ik i m w i, e energia jest zachow ana, chocia m oe si
u k ry w a w fo rm ie cie p a , kt re jest p rze ja w e m trudnego d o zaobserw ow ania, o d b y
w a j c e g o si na b a rd z o m a ych o d le g o ciach ru ch u w e w n trz cia. Z tego w yn ika ,
i zasada la zakada, e p o d s ta w o w e siy p rzyro d y musz zawsze by zachow aw cze.
T m ia hipotez, w ysunit na d u g o przed w yjanieniem natury si elem entarnych,
u s p ra w ie d liw ia sukces te rm o d y n a m ik i. Zob. take: regua je z u it w ].
W e w s p c z e s n y c h te o ria c h fiz y c z n y c h e n e rg ia je st p o j c ie m p ie rw o tn y m ,
na r w n i z c z a s e m , z k t ry m jest g b o k o z w i z a n a . N a p rz y k a d czas E p o
tr z e b n y na to , b y d rg a j c e e le k try c z n e z a b u rz e n ia w e w n trz fo to n u prze szy
p r z e z je d e n p e n y c y k l, je s t z w i z a n y z e n e rg i fo to n u E w z o re m E l = h,
g d z ie /) je s t sta P la n c k a . W ra m a c h ty c h te o rii zasada z a c h o w a n ia e n e rg ii
jest k o n s e k w e n c j s y m e trii r w n a ze w z g l d u na p rz e s u n i c ie w czasie - czy
te , in n y m i s o w y , fa k tu , e p ra w a n ie z m ie n ia j si w czasie.
M o g lib y m y si z a s ta n a w ia : s k o ro p o d s ta w o w e p ra w a fiz y k i z a p e w n ia j
z a c h o w a n ie e n e rg ii, skd to ci g e n a w o y w a n ie d o p o d j c ia d z ia a m ajcych
na c e lu o szcz d za n ie energii? W k o cu p ra w a fizyki p o w in n y d ziaa bez p o m o c y
z z e w n trz ! C h o d z i o to , e n ie k t re p o sta cie e n e rg ii s b a rd zie j uyteczne o d in
n y c h ; w szczeg lnoci p rz y p a d k o w e d rg a n ia (ciepo) n ie d a j si a tw o zaprzc
d o w y k o n a n ia u yte cz n e j pracy. Z p u n k tu w id z e n ia fizyki p o w in n i m y raczej a p e
lo w a o z m n ie js z e n ie p ro d u k c ji e n tro p ii. [Zob. take: e n tro p ia ].

entropia
M ia r a n ie p o r z d k u . [W i c e j in fo rm a c ji m o n a z n a le w ksi ka ch p o
w i c o n y c h te rm o d y n a m ic e lu b w a rty k u a c h w W ik ip e d ii],

eter
S u b s ta n c ja w y p e n ia j c a p rz e s trz e . Z a n im fiz y c y o s w o ili si z p o j c ie m
p l ja k o p o d s ta w o w y c h s k a d n ik w rz e c z y w is to c i, p r b o w a li k o n s tru o w a
 236 Lekko bytu

m e c h a n ic z n e m o d e le p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h . W y s u w a li h ip o te z y ,
e pola s p rze ja w e m ko n fig u ra cji h a rd zie j p o d s ta w o w y c h , cz stko w ych o b ie k t w ,
ta k ja k gsto I p o la p y w o w e c ie c z y s p rz e ja w e m ro z m ie s z c z e n ia a to m w
i z m ia n y ic h u o e . M o d e le ta k ie b a rd z o si k o m p lik o w a y i n ig d y d o b rz e
n ie d z ia a y , d la te g o p o j c ie e te r u " z a c z o si le k o ja rz y . W e w s p c z e s n e j
fiz y c e je d n a k p o j c ie m e d iu m w y p e n ia j c e g o p rz e s trz e je s t p o d s ta w o w y m
o b ra z e m rz e c z yw is to ci. M e d iu m to m a z u p e n ie in n e w a s n o c i n i k la sy c zn y
eter, d la te g o n a d a e m m u n o w n a z w : S iatka.

fermion
T e o ria k w a n to w a , a w s z c z e g ln o c i k w a n to w a te o r ia p o la , z u p e n ie
na n o w o d e fin iu je , c o to zn a cz y, e d w a o b ie k ty s ta k ie s a m e , n ie ro z r -
n ia ln e . G d y b y m y m ie li, p o w ie d z m y , d w a e le k tro n y , k t r e w d a n y m m o
m e n c ie b y y w s ta n a c h A i B, o ra z c h w il p n ie j d w a e le k tr o n y w s ta n a c h
A ' i B ', n ie m o g lib y m y s tw ie r d z i , c z y z a sz o p rz e j c ie A > A ', B B ', c z y
te A > B ', B A '. N a le y d o p u c i o b y d w ie m o liw o c i. W p r z y p a d k u
b o z o n w n a le y z s u m o w a ic h a m p litu d y , w p rz y p a d k u f e r m io n w - o d j .
E le k tro n y s fe r m io n a m i. Z g o d n ie z z a k a z e m P a u lie g o d w a e le k tr o n y n ie
m o g b y w ty m s a m y m s ta n ie , g d y w ta k im w y p a d k u ic h a m p litu d y c a
k o w ic ie si w z a je m n ie z n o s z . W w y n ik u o b o w i z y w a n ia z a k a z u P a u lie g o
e le k tr o n y w z a je m n ie si o d p y c h a j (c h o d z i o k w a n to w e o d p y c h a n ie w y n i
k a j c e z p r a w d o p o d o b ie s tw a ) , c z e g o e fe k te m je s t fa k t, e w a to m ie r n e
e le k tro n y m u sz z a jm o w a r n e s ta n y i w d u e j m ie rz e d z i k i te m u c h e m ia
je s t ta k b o g a t i s k o m p lik o w a n n a u k . N ie ty lk o e le k tr o n y s fe r m io n a m i,
s n im i ta k e w s z y s tk ie le p to n y , k w a rk i i ic h a n ty c z s tk i. P o d o b n ie p r o to n y
i n e u tro n y - g w n ie d la te g o c h e m ia j d ro w a je st ta k b o g a t i s k o m p lik o w a n
d z ie d z in . Z w y k o si m w i , e fe r m io n y o b o w i z u je s ta ty s ty k a F e rm ie g o
lu b F e rm ie g o -D ira c a , n a z w a n a ta k na cze fiz y k w , k t r y p r o w a d z ili p io
n ie rs k ie p ra c e w y ja n ia j c e k o n s e k w e n c je ta k ie g o z a c h o w a n ia d la u k a d w
z a w ie ra j c y c h w ie le id e n ty c z n y c h c z s te k .

foton
M in im a ln e w z b u d z e n ie p o la e le k tro m a g n e ty c z n e g o . Fo to n jest n a jm n ie js z
je d n o s tk w ia ta , cza sa m i z w a n k w a n te m w ia ta . (A ta k p rz y o k a z ji, s k o k
k w a n to w y to b a rd z o m a y skok).
 Sownik 237

funkcja falowa
W te o r ii k w a n to w e j sta n u c z s tk i n ie o k re la je j p o o e n ie a n i o k re lo n y
k ie ru n e k s p in u ; z a m ia s t te g o je j stan o p is u je fu n k c ja fa lo w a . Fu n kcja fa lo w a
k a d e m u m o liw e m u p o o e n iu czstki i k ie ru n k o w i je j s p in u p rzy p is u je p e w n
lic z b z e s p o lo n , ta k z w a n a m p litu d p ra w d o p o d o b ie s tw a . K w a d ra t a m p li
tu d y p ra w d o p o d o b ie s tw a (je g o w a rto b e z w z g l d n a ) je st p ra w d o p o d o b ie
s tw e m z n a le z ie n ia czstki w d a n y m p o o e n iu i z o k re lo n y m k ie ru n k ie m spinu.
W p rz y p a d k u u k a d w w ie lu cz ste k lu b p l fu n k c ja fa lo w a p o d o b n ie o kre la
a m p litu d y w szystkich m o liw y c h s ta n w fizy c zn y ch , k t re m ona z a o b se rw o w a
w c za s ie w y k o n y w a n ia p o m ia ru . P ro sty (ale n ie p rze sa d n ie ) p rz y k a d d z ia a n ia
fu n k c ji fa lo w e j o m w io n o w ro z d z ia le d z ie w i ty m .

gluon
Jedn a z e z b io ru o m iu cz s te k p o re d n ic z c y c h w o d d z ia y w a n iu s iln y m .
G lu o n y m a j w a s n o c i p o d o b n e d o fo to n w , reaguj je d n a k na a d u n k i k o lo ru
(i je z m ie n ia j ) , a n ie na a d u n k i e le k try c z n e . R w n a n ia g lu o n w w y k a z u j
o lb rz y m i s y m e tri lo k a ln , k t ra w d u e j m ie rz e d e c y d u je o ich postaci. IZob.
ta k e : c h ro m o d y n a m ik a , s y m e tria lo k a ln a , r w n a n ia Y anga-M lllsaJ.

hadron
C z s tk a fiz y c z n a z b u d o w a n a z k w a r k w i g lu o n w . (K w a rk i i g lu o n y
s a m e si n ie lic z , p o n ie w a n ie m o g w y s t p o w a p o je d y n c z o ). O d k ry to
d w a p o d s ta w o w e ty p y h a d r o n w : m e z o n y i b a rlo n y . M e z o n y p o w s ta j ,
g d y p o z w o li si k w a r k o w i i a n ty k w a r k o w i u z ys ka stan r w n o w a g i z S iatk.
B a r io n y p o w s ta j , g d y stan r w n o w a g i z S iatk o sign trz y k w a rk i. Z a o b s e r
w o w a n o w ie le d z ie s i tk w r n y c h m e z o n w i b a rio n w . P ra w ie w s z y stkie
Sc) b a r d z o n ie tr w a e . M o g is tn ie r w n ie k u le g lu o n o w e " , z b u d o w a n e
z d w c h lu b trz e c h g lu o n w . T rw a j s p o ry , c z y k u le g lu o n o w e rz e c z y w i c ie
u d a o si z a o b s e r w o w a - o d k ry w a n e p rz e z nas c z s tk i n ie m a j p la k ie te k
z n a z w a m i!

hiperadunek
W y p a d k o w y a d u n e k e le k try c z n y k ilk u czstek pow izanych ze sob sym etri.
W k o n te k c ie z u n ifik o w a n y c h te o rii h ip e ra d u n e k jest b a rd z ie j p o d s ta w o w y
n i a d u n e k e le k try c z n y ; r n ic a sta je si je d n a k w id o c z n a na d u o g b szym
 I!
2 3 8 | I : Lekko bytu _J

p o z io m ie ro z u m ie n ia fiz y k i n i p o z io m s z c z e g o w o c i p rz y j ty w p rz e w a a
j c e j czci n in ie js z e j ksi k i.

jdro atomowe
N ie w ie lk a ro d k o w a cz a to m u , w k t re j z a w ie ra si c a y je g o a d u n e k
d o d a tn i i n ie m a l c a a m asa.

jednostki Plancka
je d n o s tk i du g o ci, masy i czasu w y p ro w a d z o n e z w a rto c i w ie lk o c i p o ja w ia
j cych si w r w n a n ia c h fizy c zn y ch , n ie o d w o u j c e si co a d n y c h k o n k re tn y c h
o b ie k t w . D z i k i te m u n ie jest n a m p o trz e b n y a d e n w z o rz e c m e tra (czy d u
go k r le w s kie j ko czyn y) d o p o r w n y w a n ia d u g o ci, ani o b ra ca j ca si Z ie m ia
d o ustalenia je d n o s tk i czasu, ani te w zorzec: k ilo g ra m a . Z a m ia st te g o je d n o s tk i
P lancka k o n s tru u je si, p o d n o sz c d o o d p o w ie d n ic h p o t g p r d k o w ia ta c,
sta Plancka h oraz n e w to n o w sk sta g ra w ita cji C , p o ja w ia j c si w r w n a n ia c h
praw a cienia, oraz w ycigajc z n ich p ie rw ia stki, je d n o s tk a m i P lancka tru d n o si
p o su g iw a w p ra ktyce : ta k z d e fin io w a n e je d n o stki d u g o ci i czasu s a b su rd a ln ie
m ae, n a to m ia st masa P lancka jest n ie d o rz e c z n ie d u a w skali a to m o w e j, a n ie
w y g o d n ie m aa w naszej, lu d z k ie j skali, je d n o s tk i te m a j je d n a k d u e z n a cz e n ie
te o re tyc zn e . S taw iaj p rze d n a m i w y z w a n ie w ylicze n ia ta k ic h czysto lic z b o w y c h
w ie lk o c i jak m asa p ro to n u w je d n o s tk a ch P lancka (n a to m ia s t z u p e n ie n ie jest
m o liw e w ylicze n ie masy p ro to n u w kilogram ach, dlatego m w im y, e w yzn a cze n ie
masy p ro to n u w kilo g ram a ch jest le p o s ta w io n y m p ro b le m e m ).
je li e k s tra p o lu je m y p ra w a fiz y k i d a le k o p o z a g ra n ic e , w ra m a c h k t ry c h
je s p ra w d z o n o , p rz e k o n a m y si, e w p o lu m e try c z n y m n a o d le g o c ia c h
i w skalach c za so w ych m n ie jsz yc h o d d u g o ci i czasu P la n cka flu k tu a c je k w a n
to w e z a c z y n a j o d g ry w a ta k is to tn ro l , i p ra k ty c z n e z n a c z e n ie o d le g o c i
i czasu staje si n ie ja sn e . Jak m w ili m y w te j ksice, is tn ie j w a n e w s k a z w k i
p rz e m a w ia j c e za ty m , e g d y r n e siy p rz y ro d y m ie rz y m y w je d n o s tk a c h
P lan cka i w skali o d le g o c i P la n cka , d o c h o d z i d o ic h u n ifik a c ji - w s z c z e g l
noci siy ich o d d z ia y w a staj si s o b ie r w n e .

kolor
1. E lem entarna cecha fizyczn a , a n a lo g iczn a d o a d u n k u e le k tryc z n e g o , c h o
rnica si od niego. Istniej trzy rodzaje a d u n k u ko lo ru , kt re w niniejszej ksice
 Sownik
I 239

o k re lili m y n a z w a m i: c z e rw o n y , b ia y i n ie b ie s ki. K ady k w a rk jest o b d a rz o n y

je d n o s tk je d n e g o z ty c h a d u n k w k o lo ru . G lu o n y m aj z a r w n o d o d a tn i , ja k
i u je m n je d n o s tk a d u n k u k o lo ru , z ty m e o b ie je d n o s tk i m og b y r n ych
k o lo r w . 2. N a c o d z ie p o j c ie k o lo r " o zn a cza o c zy w ic ie z u p e n ie co innego,
m ia n o w ic ie k o lo r jest cz sto tliw o ci p ro m ie n io w a n ia e le ktro m a g n e tyczn e g o , gdy
z a w ie ra si o n a w w s k im za kre sie o d p o w ia d a j c y m n a jw i k sz e m u n a t e n iu
p r o m ie n io w a n ia s o n e cz n e g o . To b y a rt - d o p e w n e g o s to p n ia . Tak n a p ra w d
c o d z ie n n e z n a c z e n ie o k re le n ia k o lo r m a p o z a n a u k o w e k o rz e n ie . O d w o u je si
d o te g o , ja k nasze o c z y i m z g reaguj na ta k ie w a n ie p ro m ie n io w a n ie e le k tro
m a g n e ty c z n e . IZ ob. take: c h ro m o d y n a m ik a , a d u n e k ].

kwarki
R a ze m z g lu o n a m i b io r u d z ia w o d d z ia y w a n iu s iln y m (a sp e kt d o w ia d
c z a ln y ) lu b , c o r w n o w a n e , s p o d s ta w Q C D (aspekt te o re ty c z n y ). S fe rm io
n a m i o s p in ie '/>. Is tn ie j trz y r n e z a p a c h y k w a rk w U - k w a rk i: u (grny),
c (p o w a b n y ) o ra z t (w y s o k i) - w s z y stkie o n e m a j ta k i sam a d u n e k e le k try c z n y
2 e /3 i je d n je d n o s tk a d u n k u k o lo ru (c z e rw o n e g o , b ia e g o lu b n ie b ie s kie g o ),
d o d a tk o w o is tn ie j trz y z a p a c h y k w a rk w D - k w a rk i: d (d o ln y), s (d ziw n y ) o ra z
b (niski) - w y s t p u j c e r w n ie w trz e ch k o lo ra c h , o a d u n k u e le k try c z n y m e/3.
P ro c e s y z w i z a n e z o d d z i a I y w a n i e m sa b v m m o g p rz e k s z ta c a w z a je m n ie
w s ie b ie r n e z a p a c h y . Z a te m g lu o n y z m ie n ia j a d u n e k k o lo ru k w a rk a , ale
n ie je g o z a p a c h , n a to m ia s t w u o n y z m ie n ia j z a p a ch , ale n ie k o lo r. N ie m o n a
z a o b s e r w o w a b e z p o re d n io p o je d y n c z y c h k w a rk w , a le p o z o s ta w ia j o n e
p o s o b ie c h a ra k te ry s ty c z n e la d y w p o s ta c i d e t w (a sp e kt d o w ia d c z a ln y )
i w y k o rz y s tu je si je ta k e d o k o n s tru o w a n ia o b s e rw o w a n y c h h a d ro n w (aspekt
te o r e ty c z n y ) . W s z y s tk ie o d d z ia y w a n ia R d z e n ia z a c h o w u j c a k o w it lic z b
k w a r k w p o m n ie js z o n o lic z b a n ty k w a rk w . la za sa d a z a c h o w a n ia lic z b y
b a r io n o w e j" z a p e w n ia trw a o p r o to n u . Z u n ifik o w a n e te o rie w w i ks z o c i
p r z e w id u j is tn ie n ie o d d z ia y w a z m ie n ia j c y c h k w a rk i w le p to n y i m o g cych
p r o w a d z i d o r o z p a d u p r o to n w . Jak d o t d ta k ie g o ro z p a d u n ie u d a o si
z a o b s e rw o w a . [Z o b . ta k e : w s z y s tk ie p o d k re lo n e w y ra e n ia ].

LEP
S k r t o d a n g . Large E le ctro n -P ositro n c o llid e r - W ie lk i Z d e rza c z E le k tro n o
w o -P o y to n o w y. LEP d z ia a w la ta ch d z ie w i d z ie s i ty c h XX w ie k u w w ie lk im
240 Lekko bytu

e u ro p e js k im la b o ra to riu m C ER N w p o b li u G e n e w y . W p rz y b li e n iu r o b i o n
z d j c ia pustej p rzestrzeni z ro zd zie lczo ci w ysz n a w e t n i SLAC. A b y to osig
n, przyspieszano e le k tro n y i ich an tycz stki (p o z y to n y ) d o o lb rz y m ic h e n e rg ii,
a nastpnie d o p ro w a d z a n o d o ich a n ih ila c ji, w y tw a rz a j c w te n sposb in te n sy w n y
rozbysk e nergii w n ie zw ykle m aej o b j to ci. LEP b y m aszyn d o tw rc z e j de stru k
cji. P rz e p ro w a d z o n e w LEP d o w ia d c z e n ia s p ra w d z iy i o k re liy te o ri R dzenia
z n ie z w y k d o k a d n o c i lic z b o w . [Zob. take: SLAC],

lepton
Jedna z cz ste k g ru p y z a w ie ra j c e j e (e le k tro n y ), f j (m io n y ), x (ta o n y ) i ich
n e u trin a . C z stki te m a j z e ro w y a d u n e k k o lo ru , e, J o ra z i s o b d a rz o n e
ta k im sa m y m a d u n k ie m e le k try c z n y m : - e . (Tak, w ie m , e u y w a m te g o sa
m e g o s y m b o lu na o z n a c z e n ie r n y c h z ja w is k . B a rd z o m i p rz y k ro , a le jeli si
na d ty m z a s ta n o w i , to w p rz y p a d k u lite r c z s to ta k w a n ie b y w a ). N e u trin a
m a j z e ro w y a d u n e k e le k try c z n y . W s z y s tk ie te c z s tk i b io r u d z ia w o d d z ia
y w a n ia c h sa b ych .
Istniej b a rd z o d o b re (ale n ie d o s k o n a e ) za sa d y z a c h o w a n ia s tw ie rd z a j c e ,
e c a k o w ita lic z b a e le k tro n w -a n ty e le k tro n w plus c a k o w ita lic z b a e le k tro n o
w y c h n e u trin -a n ty n e u trin je s t n ie z m ie n n a w cza sie (n a w e t je li p o s z c z e g ln e
w a rto c i s k a d o w e si z m ie n ia j ) - i p o d o b n ie w p rz y p a d k u m io n w i ta o n w .
N a p rz y k a d p r o d u k te m k o c o w y m ro z p a d u m io n u s: e le k tr o n , n e u tr in o
m io n o w e i a n ty n e u trin o e le k tro n o w e . Z a r w n o na p o c z tk u , ja k i na k o c u
pro ce s u lic z b a m io n o w a jest r w n a je d e n , a lic z b a e le k tro n o w a - z e ro . Z ty c h
za sad z a c h o w a n ia lic z b y le p to n o w e j" w y a m u je si z ja w is k o o s c y la c ji n e u trin .
N ie w ie lk ie o d c h y le n ia o d z a sa d y z a c h o w a n ia lic z b y le p to n o w e j p rz e w id z ia y
te o rie z u n ifik o w a n e . Z a o b s e rw o w a n ie te g o z ja w is k a p o z w a la n a m m ie n a
d z ie j , e te o rie te s na d o b re j d ro d z e . [Z o b . r w n ie : n e u trin o ].

LHC
S krt o d a n g . Large H a d ro n C o llid e r - W ie lk i Z d e rz a c z H a d ro n w . L H C
z a jm u je w CERN tu n e l, w k t ry m kie d y z n a jd o w a si a k c e le ra to r LEP Z a m ia st
e le k tro n w i p o z y to n w w y k o rz y s tu je si w n im p ro to n y , u z y s k u je si r w n ie
w ysze e n e rg ie n i w LER B y o b y d z iw n e , g d y b y w L H C n ie d o k o n a n o a d n y c h
o d k ry . P o w in n i m y si p rz y n a jm n ie j d o w ie d z ie , c o p o w o d u je , e S iatka jest
e g z o ty c z n y m nad p rz e w d n ik ie m .
 Sownik 241

adunek
W e le ktro d yn a m ice a d u n e k jest cechuj fizyczn, na ktr reaguj pola elektryczne
i m a g n e ty c z n e . (Pola m a g n e tyc z n e reaguj je d y n ie na poruszajce si a d u n k i).
W w e rs ji k w a n to w e j, Q E D , m o e m y p o w ie d z ie p o prostu, e a d u n e k jest tym
czym , c o inte re su je fo to n y. a d u n e k m o e b y a lb o d o d a tn i, a lb o ujem ny. Czstki
o b d a rz o n e a d u n k ie m o ta k im sam ym zn a ku (d o d a tn im bd uje m n ym ) odpychaj
si, n a to m ia s t czstki z a d u n k a m i o zn a ka ch p rz e c iw n y c h - przycigaj. W an
cech a d u n k u jest to , e jest o n z a ch o w yw a n y . K ady ty p czstek e le m e n ta rn ych
jest o b d a rz o n y o krelo n iloci a d u n k u - m oe b y z e ro w a - i w arto ta stanow i
sta c e ch tego ty p u czstek. W szystkie e le k tro n y na przykad maj tak sam ilo
a d u n k u , ktr z w y k le o zn a cza si: - e . (N ie k t rz y a u to rzy uyw aj sym bolu: e, bez
z n a k u m in u s , c o m o e p ro w a d z i d o n ie p o ro z u m ie . O ile m i w ia d o m o , w tym
z a kre sie n ie is tn ie je a d e n p o w s z e c h n ie p rz y j ty z w ycza j stosow ania oznacze).
P ro to n y m a j a d u n e k e, p rz e c iw n y d o e le k tro n w . C a k o w ity a d u n e k uka d u jest
z w y k su m a d u n k w w szystkich je g o e le m e n t w . A to m y , z a w ie ra j ce r w n
lic z b p r o to n w i e le k tro n w , m a j z a te m z e ro w y a d u n e k c a k o w ity . W te o iii
o d d z ia y w a n ia s ilneg o g w n ro l o d g ryw a j trzy d o d a tk o w e ro d za je a d u n k w
n a z y w a n e adunkami koloru lu b p o p rostu ko lo ra m i. a d u n k i k o lo m m aj w as
noci p o d o b n e d o a d u n k u e le k try c z n e g o ; na p rzyka d stosuje si d o n ich zasada
z a c h o w a n ia a d u n k u . W te o rii Q C D a d u n e k k o lo ru jest ty m czym , co Interesuje
g luony. [Z ob. take: c h ro m o d y n a m ik a , e le k tro d y n a m ik a , kolor, pole].

adunek bez adunku

P o j c io w a k o n s e k w e n c ja s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j. E fe k ty w n y a d u n e k k o
lo ru d a n e g o r d a m a le je na n ie w ie lk ic h o d le g o cia ch . N ie ze ro w a , sko czo n a
w a rto a d u n k u na n ie z e ro w e j o d le g o c i o d p o w ia d a z e ro w e m u a d u n k o w i
w m a te m a ty c z n e j g ra n ic y o d le g o c i z d a j c e j d o z e ra . W te n s p o s b r d o
p u n k to w e w y tw a rz a a d u n e k b e z a d u n k u . W y c z y n g o d n y ko ta z C h e sh ire .

cznik
\Z o b .: w ie rz c h o e k ].

masa
W a s n o c z s tk i b d u k a d u fiz y c z n e g o b d c a m ia r je g o b e z w a d n o
ci (to z n a c z y , m asa c z s tk i m w i n a m , ja k tr u d n o je st z m ie n i je j p r d ko ).
 242
r Le kko bytu

P rzez c a e s tu le c ia u c z e n i s d z ili, e o b o w i z u je p ra w o z a c h o w a n ia m asy, a le

o b e c n ie w ie m y , e ta k n ie je s t.

masa bez masy

Idea, u rze czy w is tn io n a w e w sp cze sn e j fizyce, z g o d n ie z k t r z e le m e n t w
p o z b a w io n y c h m asy m o g p o w s ta o b ie k ty o n ie z e ro w e j m a sie .

mezon
Typ c z s tk i re a g u j c e j n a o d d z ia y w a n ie s iln e , c z y li je d e n z h a d ro n w .
[Z o b. ta ke : h a d ro n ].

M odel Standardowy
O k re le n ie w y m y lo n e w c e lu n a d a n ia n u d n e j n a z w y je d n e m u z n a jw i k
szych o s i g n i u m y s u w h is to rii lu d z k o c i. C za s e m u y w a n e na o z n a c z e n ie
je d y n ie e le k tro s a b e j cz ci te o rii R d z e n ia , a cza s e m o z n a c z a z a r w n o te o ri
e le k tro s la b , ja k i Q C D .

nadprzewodnik
N ie k t re m a te ria y s c h o d z o n e d o b a rd z o n is k ie j te m p e ra tu ry p rz e c h o d z
w stan, w k t ry m w ich re a kc ja c h na p o la e le k try c z n e i m a g n e ty c z n e p o ja w ia j
si z u p e n ie n o w e ja k o c io w o ce ch y . Z n ik a ic h o p r e le k try c z n y i w d u y m
s to p n iu w y p y c h a j o n e - to znaczy, r w n o w a - z e w n trz n e p o la m a g n e ty c z
ne (jest to e fe k t M e is s n e ra ). M w im y , e staj si n a d p r z e w o d n ik a m i. A n a liz a
w a c iw o c i e le k tro m a g n e ty c z n y c h n a d p rz e w o d n ik w z a p o m o c te c h n ik m a
te m a ty c z n y c h p o k a z u je , e w ich w n trz u fo to n y u z y s k u j n ie z e ro w m as.
C hocia w u o n y i e to n y p o d w ie lo m a w zg l d a m i p rzy p o m in a j fo to n y - s b o
z o n a m i o sp in ie I , reaguj na a d u n k i (k o lo ru o d d z ia y w a n ia sabego) - to je d n a k
m aj n ie zerow e masy. N a p ierw szy rzut oka fakt te n p o w in ie n w yk lu c za a trakcyjn
pod kadym innym w zgldem ide, e w u o n a m i i e to n a m i, tak jak fo to n a m i, rzdz
r w n a n ia posiadajce s ym e tri lokaln. N a d p rz e w o d n ic tw o p o k a zu je , ja k m o n a
z tego w yb rn . P rzyjm ujc, e przestrze jest n a d p rz e w o d n ik ie m , n ie dla a d u n k u
e le ktryczn e g o , ale d la a d u n k w , na k t re reaguj w u o n y i e to n y, n a d a je m y ty m
czstkom nie ze ro w mas, z a ch o w u j c je d n o cze n ie lo kaln sym e tri o p isu j cych
je r w n a . Fak w ygl d a g w n a idea w sp cze sn e j te o rii e le ktro sa b e j i w y d a je si,
e b a rd zo d o b rz e o p is u je o n a P rzyrod. B ard zie j h ip o te ty c z n e p o m y s y z a ka d a j
 II
Sownik 12 4 3

is tn ie n ie w S iatce d o d a tk o w e j w a rs tw y n a d p rz e w o d n ic tw a nadajcej o lb rz y m ie
m asy cz s tk o m p o re d n ic z c y m w p rze kszta ce n ia ch k w a rk -le p to n .

neutrino
T yp c z stki e le m e n ta rn e j n ie m a j c e j a n i a d u n k u e le k tryc z n e g o , ani k o lo
ru. N e u trin a s fe rm io n a m i o s p in ie />. W ys t p u j w trze ch r n ych rodzajach,
z w a n y c h z a p a c h a m i, z w i z a n y c h z trz e m a z a p a c h a m i le p to n w o b d a rzo n y ch
a d u n k ie m (e le k tro n w e, m io n w / i o ra z ta o n w t) . W procesach zw i za n ych
z o d d z ia y w a n ie m s a b ym n a a d o w a n e le p to n y i Ich antyczstki m og si p rze
kszta ca w n e u trin a i ich a n ty c z s tk i, je d n a k zaw sze w ta ki sposb, a b y liczba
le p to n o w a bya z a c h o w a n a . [Zob. take: le p to n y). S oce e m itu je n e u trin a w d u
e j o b fito c i, ale czstki te o d d z ia u j ta k sabo, e p ra w ie w szystkie p rze ch o d z
s w o b o d n ie p rz e z S o ce (n ie m w i c ju o Z ie m i), jeli stanie o n o na ich d ro d ze .
N ie m n ie j zdarza si, e o d d z ia u j z m ateri i w m u d n yc h dow iadczeniach udao
si w y k ry kilka ta k ic h czstek. N ie d a w n o ustalono, e p rze m ie rza j c o lb rzy m ie
o d le g o c i, n e u trin a p rz e c h o d z z je d n e j postaci w drug (n e u trin o e le k tro n o w e
m o e na p rz y k a d p rze kszta ci si w n e u trin o m io n o w e ). O scylacje ta kie stanow i
p o g w a c e n ie z a sa d y z a c h o w a n ia lic z b y le p to n o w e j. Sam o istn ie n ie tego zjaw iska
i je g o p rz y b li o n a w ielko: s z g o d n e z o c z e k iw a n ia m i te o rii z u n ifik o w a n y c h .

neutron
a tw o id e n ty fik o w a ln a k o m b in a c ja k w a rk w i g lu o n w , istotny ska d n ik z w y
ke j m a te rii. P o je d yn c ze n e u tro n y s n ie trw a e : ich redni czas ycia w ynosi o k o o
15 m in u t; ro z p a d a j si na p ro to n , e le k tro n i a n ty n e u trin o e le k tro n o w e . Jednak
n e u tro n y z w i z a n e w j d ra c h a to m o w y c h s stabilne. [Por. z hasem : p roton).

oddziayw anie silne

Jed no z c z te re c h p o d s ta w o w y c h o d d z ia y w a . W i e ze sob kw a rki i gluony,
tw o rz c pro tony, n e u tro n y i in n e hadrony, a take skupia ze sob pro to n y i neutrony,
ta k e tw o rz jdra a to m o w e . W ikszo zja w isk obserw ow anych w akceleratorach
o w y s o k ic h e n e rg ia c h jest e fe k te m d z ia a n ia o d d z ia y w a n ia silnego.

oddziayw anie sabe

R aze m z g ra w ita c j , e le k tro m a g n e ty z m e m i o d d z ia y w a n ie m s iln y m je d n o
z p o d s ta w o w y c h o d d z ia y w a w P rz y ro d z ie . N a jw a n ie js z y m e fe k te m je g o
244 Lekko bytu

d z ia a n ia s p rze kszta ce n ia m i d z y sob r n y c h ro d z a j w k w a rk w i le p to n w

(ale n ie k w a rk w w le p to n y i na o d w r t - ta k ie h ip o te ty c z n e p rz e k s z ta c e n ia
k w a rk -le p to n p o ja w ia j si je d y n ie w te o ria c h z u n ifik o w a n y c h ). W a n ie d z i k i
n ie m u d o c h o d z i d o w ie lu ro z p a d w ra d io a k ty w n y c h i n ie k t ry c h k lu c z o w y c h
re a k c ji w p ro c e s ie s p a la n ia z a c h o d z c y m w e w n trz a c h g w ia z d .

oglna teoria wzgldnoci

E in s te in o w s k a te o ria g ra w ita c ji o p a rta na p o j c iu z a k r z y w ie n ia c z a s o
p rz e s trz e n i lu b , a lte rn a ty w n ie , na p o lu m e try c z n y m . W p rz y p a d k u s fo r m u o
w a n ia te j te o rii za p o m o c p o la w o g ln y c h za rysach p rz y p o m in a o n a e le k tr o
m a g n e tyz m . E le ktro m a g n e ty zm zasadza si je d n a k na re a k c ji p l e le k try c z n y c h
i m a g n e ty c z n y c h na a d u n k i i p r d y, o g ln a te o ria w z g l d n o c i za o p ie ra si
na re a k c ji p o la m e try c z n e g o na e n e rg i i p d . |Z o l), ta k e : p o le m e try c z n e ].

pchnicie
P rze kszta ce n ie p o w o d u j c e , e u k a d fizyczn y, w ra z z e w s z y s tk im i s w o im i
s k a d n ik a m i, p o ru sza si ze sta p r d k o c i . Z g o d n ie ze w s p c z e s n y m p o g l
d e m na szczeg ln te o ri w z g l d n o c i je d n z je j is to tn y c h c e c h jest s y m e tria
p c h n i c ia " . O z n a c z a to , e p ra w a fiz y k i n ie p o w in n y si z m ie n ia na s k u te k
n a d a n ia u k a d o w i staej p r d k o c i. W y n ik a st d , e b a d a j c z ja w is k a fiz y c z n e
w z a m k n i ty m , o d iz o lo w a n y m u k a d z ie , n ie m o n a w a d e n s p o s b z m ie rz y ,
ja k s zy b ko u k a d ten si p o ru sza .

pd
W a n e p o j c ie fiz y c z n e . P ie rw o tn i n a jb a rd z ie j o c z y w is t p o s ta c i p d u
jest p d k in e ty c z n y , z w i z a n y z ru c h e m cz ste k. W m e c h a n ic e p r z e d re la ty w i-
sty cz n e j k in e ty c z n y p d c ia a u to s a m ia n o z ilo c z y n e m je g o m a sy i p r d k o c i.
N e w to n n a z w a p d ilo c i r u c h u " i w ie lk o ta p o ja w ia si w je g o d ru g ie j
z a sadzie d y n a m ik i: te m p o z m ia n y p d u c ia a jest r w n e d z ia a j c e j na n ie sile.
W s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i p d je st cile z w i z a n y z e n e rg i . Z u w a g i
na s y m e tri p c h n i c ia " e n e rg ia i p d m ie s z a j si ze s o b , ta k s a m o ja k p rz e
strze i czas. O b o w i z u je zasada z a c h o w a n ia c a k o w ite g o p d u iz o lo w a n e g o
u k a d u fiz y c z n e g o .
W e w s p c z e s n y c h te o ria c h fiz y c z n y c h p d w y s t p u je ja k o p o j c ie p o d
s ta w o w e , na ta k im s a m y m p o z io m ie ja k p rz e s trz e , z k t r c z y g o g b o k i
 Sownik 245

z w i z e k . N a p rz y k a d o d le g o D , ja k m u sz p rz e b y p rze s trz e n n e , o k re
s o w e z a b u rz e n ia e le k try c z n e w e w n trz fo to n u , b y w y k o n a je d e n p e n y cykl
d rg a , z w i z a n a je s t z p d e m fo to n u P r w n a n ie m P D = h, g d z ie h je s t sta
P la n c k a . W ra m a c h ty c h te o r ii z a sa d a z a c h o w a n ia p d u w y n ik a z s y m e trii
r w n a z e w z g l d u na p rz e s u n i c ie w p rze strze n i - czy li, in n y m i sowy, z fa ktu ,
e p ra w a s w s z d z ie ta k ie s a m e . [Por. z h a s e m : e n e rg ia ].

pole
B yt w y p e n ia j c y prze strze . P ojcie p o la p o ja w io si w fizyce w XIX w ie k u
za sp raw prac Faradaya i M a x w e lla p o w iconych elektrycznoci i m agnetyzm ow i.
U c z e n i ci o d k ry li, e p ra w a e le k try c z n o c i i m a g n e ty z m u m o n a s fo rm u o w a
d u o p ro c ie j, je e li p rz y jm ie si, e ca p rze strze w y p e n ia j (n ie w id o cz n e )
p o la e le k try c z n e i m a g n e ty c z n e . Sia w y w ie ra n a w d a n y m m iejscu na a d u n e k
e le k try c z n y jest m ia r siy p o la e le k try c z n e g o w ty m p u n k c ie ; je d n a k w u j c iu
F a ra d a y a -M a x w e lla p o le is tn ie je bez w zg l d u na to, czy jest jaka czstka, ktra
m o g a b y o d c z u je g o w p y w . Pola yj za te m w a sn ym ycie m . Pojcie to w k i tc e
d o w io d o s w e j u yte cz n o c i, g d y M a x w e ll o d k ry , e sa m o n apdzajce si z a b u
rze n ia p l e le k try c z n y c h i m a g n e tyczn ych m ona z in te rp re to w a ja ko w iato, bez
k o n ie c z n o c i o d w o y w a n ia si d o m a te ria ln yc h a d u n k w czy p rdw .
W k w a n to w e j w e rs ji e le k tr o d y n a m ik i p o la e le k tro m a g n e ty c z n e tw o rz
i n is zc z fo to n y . O g ln ie rze c z b io r c , w z b u d z e n ia , k t re p o s trze g a m y ja k o
c z s tk i (e le k tro n y , k w a rk i, g lu o n y itp .), p o w sta j i z n ik a j za spraw r n ych pl
(p l e le k tr o n o w y c h itp .) i lo w a n ie o n e s o b ie k ta m i p o d s ta w o w y m i. D z i k i
te m u p o tra fim y w y tu m a c z y is to tn y fakt, e kade d w a e le ktro n y, g d z ie k o lw ie k
b y si z n a jd o w a y w e W s z e c h w ie c ie , m a j ta k ie sam e p o d s ta w o w e w asnoci
- a m ia n o w ic ie s o n e w y tw o r e m te g o s a m e g o p o la !
C za se m fiz y c y lu b in y n ie ro w ie m w i : W naszym sp e cja ln y m e k ra n o w a -
n y m la b o r a to r iu m z re d u k o w a li m y p o la e le k try c z n e i m a g n e ty c z n e d o zera .
N ie d a jc ie si o s z u k a ! O z n a c z a to je d y n ie , e rednia w a rto ty c h p l w yn o si
z e r o ; m im o to p o le e le k tro m a g n e ty c z n e , ja k o b y t, w c i jest ta m o b e c n e .
W s z c z e g ln o c i p o le m a g n e ty c z n e w d a ls zy m cigu w e k ra n o w a n y m la b o ra
to r iu m b d z ie re a g o w a o na p rz e p y w p r d u i w c i a k ip i w n im o d flu k tu a c ji
k w a n to w y c h - to zn a cz y, o d w ir tu a ln y c h fo to n w . P o d o b n ie re d n ia w a rto
p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h w g b o k im kosm osie je st z e ro w a lu b bliska
z e ra , je d n a k s a m e p o la si ta m ro z c i g a j i u m o liw ia j p rze s ya n ie p ro m ie n i
246 Lekko bytu

w ia ta na d o w o ln ie d u e o d le g o c i. (P ole n is z c z y fo to n w je d n y m m ie js c u
i w y tw a rz a n o w y w k o le jn y m p u n k c ie ...). \Z o b . ta k e : p o le k w a n to w e ].

pole kwantowe
W y p e n ia j c y p rz e s trz e b y t z a c h o w u j c y si z g o d n ie z p r a w a m i te o r ii
k w a n to w e j. Pola k w a n to w e s p r a w o w ity m i p o to m k a m i m a ria u m e c h a n ik i
k w a n to w e j ze szczeg ln te o ri w z g l d n o c i. R n i si o d k la s y c z n y c h p l
ty m , e za w sze i w c a e j p rz e s trz e n i d o c h o d z i w n ic h d o s a m o is tn e j a k ty w n o
ci, n a z y w a n e j r w n ie flu k tu a c ja m i k w a n to w y m i lu b w ir tu a ln y m i c z s tk a m i.
Teori R d z e n ia , p o d s u m o w u j c n a sze n a jle p s z e r o z u m ie n ie p r o c e s w f i
z y c z n y c h na p o z io m ie fu n d a m e n ta ln y m , fo r m u u je si w a n ie na p o d s ta w ie
p l k w a n to w y c h . C z stki s z ja w is k a m i w t r n y m i - lo k a ln y m i z a b u rz e n ia m i
w p o d s ta w o w y c h b y ta c h , c z y li w p o la c h k w a n to w y c h .
Z po cze n ia m e c h a n ik i k w a n to w e j z klasyczn te o ri p o la w y n ik a j p e w n e
oglne konsekwencje, nieistniejce w kadej z tych teorii o d d z ie ln ie - nale d o nich:
istnien ie ty p w czstek, k t re s ta k ie sam e w c a ym W sz e c h w ie c ie i n ie z m ie n n e
w czasie (na p rzy k a d w szystkie e le k tro n y m a j ta k ie sam e w a sn o c i); is tn ie n ie
statystyk kw a n to w y c h [zofa.: b o zo n , fe rm io n ]; istn ie n ie antyczstek; n ie u c h ro n n o
pow izania czstek z siami (na przykad z istnienia si e lektrycznych i m agnetycznych
m o n a w y w n io s k o w a istn ie n ie fo to n w ); w sz e c h o b e c n o p rze kszta ce czstek
(pola k w a n to w e tw o rz i niszcz czstki); ko n ie czn o istn ie n ia p ro s to ty i w ys o k ie j
s ym e trii w sp jn yc h p ra w a c h o d d z ia y w a i w re s z cie s w o b o d a a s y m p to ty c z n a
[zob.: s w o b o d a asym ptotyczna]. W szystkie te ko n se k w e n c je k w a n to w e j te o rii p o la
s d o b rz e w id o c z n y m i p rz e ja w a m i b a d a n e j p rze z nas rz e c z y w is to c i

pole metryczne
P ole o kre la j ce w d a n y m p u n k c ie c za s o p rze strze n i je d n o s tk i m ia ry czasu
i o d le goci (w e w szystkich k ie ru n k a c h ). D zi k i ta k ie m u p o lu p rze strze z o sta je
w yp o sa o n a w lin ijk i i zegaiy. Z w y c z a jn e lin ijk i i zegary p rze k a d a j te p o d s ta w o
w e s tru k tu ry na z ro z u m ia d la nas posta. M a te ria w p y w a na p o le m e try c z n e
i na o d w r t. To w z a je m n e o d d z ia y w a n ie , p o w o d u j c e p o w s ta n ie siy g ra w ita c ji,
o p is u je og ln a te o ria w zg l d n o ci. IZob. take: o g ln a te o ria w z g l d n o c i].

prdko
T e m p o z m ia n y p o o e n ia .
 I
Sownik 247

proton
B a rd z o trw a a k o m b in a c ja k w a rk w i g lu o n w . Kiedy u w a a n o , e p ro to n y
i n e u tro n y s cz s tk a m i e le m e n ta rn y m i; te ra z ro zu m ie m y , e s o b ie k ta m i z o
o n y m i. M o n a s k o n s tru o w a u y te c z n y m o d e l j d ra a to m o w e g o , p rzy jm u j c ,
e jest o n o u k a d e m z w i z a n y c h ze sob p ro to n w i n e u tro n w . Czstki te maj
p ra w ie ta k ie sam e m asy - n e u tro n y s o k o o 0 ,2 % cisze. P ro to n y s o b d a rzo n e
a d u n k ie m e le k try c z n y m e o ta k ie j sam ej w ie lk o c i ja k a d u n e k e le ktro n w , ale
0 p rz e c iw n y m z n a k u . Jdram i a to m w w o d o ru s p o je d y n cz e protony. W iem y,
e czas yc ia p ro to n w w y n o s i p rz y n a jm n ie j 10 lat (jest to okres znacznie d u
szy o d w ie k u W sze ch w ia ta ), je d n a k te o rie u n ifik a c ji p rz e w id u j , e czas ten me
p o w in ie n b y z n a c z n ie d u y o d te g o o g ra n icz e n ia - o b e c n ie p rze p ro w a d za n e
s e k s p e ry m e n ty m a j c e na c e lu z b a d a n ie te g o p rz e w id y w a n ia .

przyspieszenie
T e m p o z m ia n y p r d k o c i. P rzysp ie sze n ie jest z a te m te m p e m z m ia n y te m p a
z m ia n y p o o e n ia . N a jw a n ie js z y m o d k ry c ie m m e c h a n ik i n e w to n o w s k ie j b y
fa k t, e p rz y s p ie s z e n ie m c z s to rz d z p ro ste p ra w a .

QCD
S k r t o d a n g . q u a n tu m c h ro m o d y n a m ic s - c h ro m o d y n a m ik a k w a n to w a .
[Z o b . ta k e : c h ro m o d y n a m ik a ].

Q ED
S k r t o d a n g . q u a n tu m e le c tro d y n a m ic s - e le k tro d y n a m ik a k w a n to w a . Jest
to o c z y w i c ie e le k tr o d y n a m ik a ro z s z e rz o n a o te o ri k w a n to w . W te o iii tej
w p o la c h z a c h o d z i s a m o is tn a a k ty w n o (w irtu a ln e fo to n y ), a ich z a b u rz e n ia
p rz y jm u j p o s ta d y s k re tn y c h , p o d o b n y c h d o czstek je d n o s te k (ize czyw istych
fo to n w ) . |Z o b . ta k e : e le k tro d y n a m ik a , fo to n , p o le k w a n to w e ].

Rdze
N asza ro b o c z a te o ria o d d z ia y w a n ia silnego, e le ktro m a g n e tyczn e g o , sabego
1 g r a w ita c ji. O p ie r a si na m e c h a n ic e k w a n to w e j, trz e c h ro d z a ja c h s y m e
tr ii lo k a ln e j a m ia n o w ic ie c h o d z i o g ru p y p rze k sz ta ce S U (3), SU (2), U ( I)
- i o g ln e j te o r ii w z g l d n o c i. T e o ria R d ze n ia fo rm u u je p re c y z y jn e r w n a n ia
rz d z ce w szystkim i p o d s ta w o w y m i pro ce sa m i, o ktrych nam o b e cn ie w ia d o m o .
248 Lek ko _byttu__

Jej p rz e w id y w a n ia s p ra w d z o n o w w ie lu d o w ia d c z e n ia c h i d o w ie d z io n o ich
d o k a d n o c i. R dze n ie jest je d n a k p o z b a w io n y p e w n y c h w a d e s te ty c z n y c h ,
m a m y w i c n a d z ie j , e n ie s ta n o w i o n o s ta tn ie g o s o w a N a tu ry. (Tak n a p ra w d
n ie m o e n im b y , p o n ie w a n ie o p is u je c ie m n e j m a te rii).

regua jezuitw
L e p ie j prosi o p rze b a c ze n ie , n i p y ta o p o z w o le n ie ". To g b o k a p ra w d a .

Rejestr adunkw
W ys z u ka n a n a z w a z u n ifik o w a n e g o z e s ta w ie n ia k w a rk w i le p to n w w y ja
niajceg o w p e n i p ra w id o w o c i w y s t p u j c e w r d a d u n k w o d d z ia y w a n ia
s iln e g o (k o lo r), s a b e g o i e le k tro m a g n e ty c z n e g o . Z w i z a n a z ty m s tru k tu ra
m a te m a ty c z n a je s t re p re z e n ta c j s p in o ro w g ru p y 5 0 ( 1 0 ) w ra z z e s z c z e g ln
p o d g ru p S(J(3) x 5 U (2) x (J ('l). W y b r ta k ie j p o d g r u p y m w i o ty m , ja k
w ra m a c h te o rii z u n ifik o w a n e j s y tu u je si te o ria R d z e n ia . Jeli d o p u c im y je
d y n ie p rz e k s z ta c e n ia te j u s ta lo n e j, m n ie js z e j s y m e trii R d z e n ia , z u n ifik o w a n y
R ejestr a d u n k w ro z b ije si na sze ro z c z n y c h e le m e n t w , a s z c z e g ln y
w z r a d u n k w e le k try c z n y c h (lu b r w n o w a n ie h ip e r a d u n k w ) p o z o s ta n ie
n ie w y ja n io n y . \Z ob . ta ke : te o ria z u n ifik o w a n a ].

RH 1C
S k r t o d a n g . R e la tiv is tic H e a vy Io n C o llid e r - R e la ty w is ty c z n y Z d e rz a c z
C i k ic h Jo n w . A k c e le ra to r R MC d z ia a na L o n g Isla n d w B ro o k h a v e n N a
tio n a l L a b o ra to ry . Z d e rz e n ia w R H IC o d tw a rz a j w b a rd z o m a e j o b j to c i
i na n ie z w y k le k r tk ie c h w ile e kstre m a ln e w a ru n k i, k t re o s ta tn i raz p o ja w iy si
w e W s z e c h w ie c ie w n a jw c z e n ie js z y c h m o m e n ta c h W ie lk ie g o W y b u c h u .

rwnania Maxwella
U k a d r w n a o p is u j cy c h z a c h o w a n ie p l e le k try c z n y c h i m a g n e ty c z n y c h ,
a ta k e s p o s b ich re a k c ji na a d u n k i e le k try c z n e i p r d y. M a x w e ll w y p r o w a
d z i p e n y u k a d r w n a w ro k u 1 8 6 4 , z a p is u j c s y m b o lic z n ie z n a n e w w
czas w z a je m n e o d d z ia y w a n ia e le k try c z n o c i, m a g n e ty z m u , a d u n k u i p r d u
o ra z p o s tu lu j c je d n o c z e n ie is tn ie n ie n o w e g o e fe k tu , d z i k i k t re m u u k a d
ten s p e n ia zasad z a c h o w a n ia a d u n k u . P ie rw o tn ie M a x w e ll s fo rm u o w a te
r w n a n ia w s p o s b m a o e le g a n c k i, d la te g o le ca u ic h p o d s ta w (g b o k a )
 Sownik I 249
p ro s to ta i s y m e tria n ie b y a o d ra zu w id o c z n a . P n ie j fizycy, w szczeg ln oci
H e a v is id e , H e rtz i L o re n tz , w p r o w a d z ili n ie c o p o rz d k u i n a d a li r w n a n io m
M a x w e lla z n a n d z is ia j p o s ta . R w n a n ia w s ta n ie n ie n a ru s z o n y m p rz e trw a y
r e w o lu c j k w a n to w , c h o c ia z m ie n ia si in te rp re ta c ja p l e le k try c z n y c h
i m a g n e ty c z n y c h . |Z o /j . ta k e : p o le ].

rw nania Yanga-M illsa

U o g ln ie n ie r w n a M a x w e lla o b e jm u j c e sym e trie r n ych ro d z a j w a
d u n k w . M w i c w p rz y b li e n iu i k o lo k w ia ln ie , m o e m y s tw ie rd zi, e r w n a n ia
Y a n g a -M ills a s b a rd z ie j ro z ro n i t w e rs j r w n a M a x w e lla . O b e c n e te o rie
o d d z ia y w a n ia s iln ego i e le k tro sa b e g o w d u e j m ie rze o p ie ra j si na r w n a n ia ch
Y a n g a -M ills a d la g ru p s y m e trii, o d p o w ie d n io , 5U (3) i SU(2) x U ( 1).

rw nanie Diraca
W y p r o w a d z o n e p rz e z Paula D ira c a w 19 2 8 ro k u , jest o n o e fe k te m m o
d y fik a c ji r w n a n ia S c h r d in g e ra d la k w a n to w o m e c h a n ic z n e j fu n k c ji fa lo w e j
e le k tr o n u ; c e le m te j m o d y fik a c ji b y o u z g o d n ie n ie r w n a n ia S c h r d in g e ra
z s y m e tr i p c h n i c ia " (to z n a c z y , z e s z c z e g ln te o ri w z g l d n o c i). M
w i c w p r z y b li e n iu , r w n a n ie D ira c a je st c z te ry ra zy w i k s z e o d r w n a n ia
S c h r d in g e ra . D o k a d n ie j je s t o n o z e s ta w e m c zte re c h p o c z o n y c h ze sob
r w n a , o p is u j c y c h c z te ry fu n k c je fa lo w e . C z te ry s k a d n ik i r w n a n ia D ira c a
a u to m a ty c z n ie z a w ie ra j s p in (s k ie ro w a n y w g r lu b w d ) z a r w n o czstek,
ja k i a n ty c z s te k , c o tu m a c z y , d la c z e g o is tn ie je c zw rka r w n a . Z n ie w ie lk im i
m o d y fik a c ja m i r w n a n ie D ira c a w y k o rz y s tu je si r w n ie d o o p is u k w a rk w
i n e u tr in . W d z is ie js z e j fiz y c e in te rp r e tu je m y r w n a n ie D ira c a ja k o o p is p o la
tw o rz c e g o i n is z c z c e g o e le k tr o n y (lu b , c o r w n o w a n e , niszczcego i tw o
rz c e g o p o z y to n y ), a n ie ja k o r w n a n ie fa lo w e p o s zc ze g ln y c h czstek.

rw nanie Schrdingera
P rz y b li o n e r w n a n ie fu n k c ji fa lo w e j e le k tro n u . R w n a n ie S ch r d in g e ra
n ie z a w ie ra s y m e trii p c h n i c ia " , c z y li in n y m i sow y, n ie je st z g o d n e ze szcze
g ln te o r i w z g l d n o c i. O p is u je je d n a k d o b rz e e le k tro n y o n ie z b y t d u y c h
p r d k o c ia c h i a tw ie j si n im o p e ru je n i d o k a d n ie js z y m r w n a n ie m D ira c a .
R w n a n ie S c h r d in g e ra je s t p o d s ta w w ie lu d z ia a p ra k ty c z n y c h w c h e m ii
k w a n to w e j i fiz y c e c ia a s ta e g o .
250 Le kko bytu

Sialka
B yt, k t ry p o s trz e g a m y ja k o p u s t p rz e s trz e . N a sze n a jg b ie j si g a j ce
te o rie fiz y c z n e p o k a z u j , e m a o n a z o o n s tru k tu r ; w rz e c z y sa m e j w y d a je
si, e je s t o n a p o d s ta w o w y m s k a d n ik ie m rz e c z y w is to c i. S ia tce p o w i c ie m
w c a o ci ro z d z ia sm y.

sia
1. W fizyce ne w to n o w skie j si d e fin iu je si ja k o w p y w , k t ry d zia a j c na ciao,
p o w o d u je jego przyspieszenie. D e fin icja taka okazaa si b ardzo o w o cn a i w dalszym
cigu jest uyte czn a , p o n ie w a w w ie lu p rzy p a d ka c h m a m y d o c z y n ie n ia z s ia m i
p ro stym i. N a p rzy k a d na o d iz o lo w a n e c ia o n ie d zia a j a d n e siy - s tw ie rd z e n ie
to jest r w n o w a n e z p ie rw sz zasad d y n a m ik i N e w to n a , k t ra m w i, e ta k ie
c ia o porusza si ze sta prdkoci. 2. W e w sp cze sn e j fizyce czstek e le m e n ta r
nych - a szczeglnie w te o rii R dzenia i jej z u n ifik o w a n y c h ro zsze rze n ia ch - stare
p o j c ie siy nie jest ju ta k u yte czn e . W c i czsto sp o tyka si w y ra e n ia ta k ie
ja k sHa e le ktro m a g n e ty c zn a ", sia saba" i ta k d a le j, ale w e w a s n y m g ro n ie fiz y c y
m w i z w y k le b a rd zie j a b stra kc y jn ie o o d d z ia y w a n ia c h ".

skrcenie Lorentza-Fitzgeralda
E fekt p o le g a j c y n a ty m , e s ta c jo n a rn e m u o b s e rw a to r o w i z d a je si , i
s tru k tu ra p o ru s z a j c e g o si c ia a skra ca si (k u rc z y ) w k ie ru n k u ru c h u . F itzg e
ra ld i L o re n tz z a p ro p o n o w a li, b y z a p o m o c ta k ie g o e fe k tu w y ja n i n ie k t re
o b s e rw a c je z d z ie d z in y e le k tro d y n a m ik i p o ru s z a j c y c h si d a t. E in ste in w y
k aza, e s k r c e n ie to jest lo g ic z n k o n s e k w e n c j s y m e trii p c h n i c ia " w p o
staci s u g e ro w a n e j p rz e z r w n a n ia M a x w e lla - in n y m i s o w y , k o n s e k w e n c j
s z c z e g ln e j te o rii w z g l d n o c i.

SLAC
S k r t o d a n g . S ta n fo rd L in e a r A c c e le ra to r C o m p le x - K o m p le k s A k c e le
ra to ra L in io w e g o U n iw e rs y te tu S ta n fo rd a . In s ty tu t n a u k o w y , k t r y o d e g ra
k lu c z o w ro l w p o w s ta n iu te o rii R d z e n ia . To tu ta j F rie d m a n , K e n d a ll, T a y lo r
i ich w s p p ra c o w n ic y w y k o n a li z w y s o k ro z d z ie lc z o c i i k r tk im cza s e m
e k sp o z yc ji z d j c ia w n trz a p ro to n u , d z i k i k t ry m o tw a ra si p rz e d n a m i d ro g a
p ro w a d z c a d o Q C D . A k c e le ra to r o p o n a d tr z y k ilo m e tr o w e j d u g o c i, k t ry m
si p o s u g iw a li, b y w is to c ie u ltra s tro b o s k o p o w y m n a n o m ik ro s k o p e m .
 Sownik 251

spin
S p in c z s tk i e le m e n ta rn e j jest m ia r je j m o m e n tu p d u . M o m e n t p d u
je s t z k o le i w ie lk o c i z a c h o w y w a n , k t ra m a ta k i sam z w i z e k z o b ro ta m i
w p rz e s trz e n i ja k p d z p rz e s u n i c ia m i w p rze strze n i. {Zob. take: p d ], W m e
c h a n ic e k la sy c zn e j m o m e n t p d u c ia a jest m ia r je g o ru c h u o b ro to w e g o . Spin
c z s tk i e le m e n ta rn e j je st a lb o lic z b c a k o w it , a lb o lic z b c a k o w it + Zi razy
h /2 n , g d z ie h jest sta P la n cka . W ie lk o s p in u jest sta cech kadego ro d za ju
c z s te k . M w i si, e le p to n y i k w a rk i m a j sp in Zi, p o n ie w a je g o w a rto
w y n o s i Z i ra z y h /2 n . P ro to n y i n e u tro n y r w n ie m a j sp in r w n y A Fotony,
g lu o n y o ra z w u o n y i e to n y m a j s p in 1. P io n y i h ip o te ty c z n a czstka Fliggsa
m a j s p in 0 . P o la ry z a c ja w ia ta je s t fiz y c z n y m p rz e ja w e m s p in u fo to n w .
M o m e n t pd u iz o lo w a ne g o ciaa jest zachow yw any. A b y zm ie n i m o m e n t pdu,
m u s im y p rz y o y d o ciaa m o m e n t siy. S zybko w iru j c e yro sko p y m aj o lb rzym i
m o m e n t p d u i fakt te n w d u e j m ie rz e tu m a czy ich n ie z w y k e reakcje na siy.

spontaniczne am anie symetrii

M w im y , e d o spo n ta n iczn e g o z a m a n ia sym etrii d o c h o d z i wtedy, gdy stabilne
ro z w i z a n ia z b io ru r w n a m a j m n ie jsz sym etri ni sam e r w n a n ia . W szcze
g ln o ci m o e d o tego doj, g d y b a rd zie j o p a ca ln e e nergetycznie jest u tw o rze n ie
k o n d e n s a tu lu b p o la ta, o c z y m bya m o w a w rozdziale sm ym i d o d a tku B. O w o
sta b iln e rozw i za n ie s p o w o d u je w yp e n ie n ie przestrzeni substancj, ktrej wasnoci
z m ie n ia j si p o d w p y w e m prze kszta ce (d aw nej) sym etrii. Przeksztacenia takie
przestaj ju b y je d y n ie ro zr n ie n ie m fo rm a ln ym - teraz w prow adzaj zauwaalne
z m ia n y ! Z w i z a n a z n im i sym e tria ulega s p o n ta n ic zn e m u z a m a n iu .

staa Plancka
S taa fiz y c z n a o d g ry w a j c a k lu c z o w ro l w te o rii k w a n to w e j. W y s t p u je
na p rz y k a d w z w i z k u E = />v m i d z y en e rg i fo to n u a cz sto tliw o ci v wiata,
k t re tw o rz y , c z y te w r w n a n iu p = h fk w i c y m p d fo to n u z d u g o ci
je g o fa li w ie tln e j X.

supersym etria (SU SY )

N o w y ro d z a j s y m e trii. U m o liw ia p rze kszta ce n ia m i d z y czstkam i m ajcy
m i ta k ie s a m e a d u n k i, a le r n e s p in y. W szczeg ln oci p o z w a la nam u w a a
b o z o n y i fe rm io n y , m im o c a k o w ic ie o d m ie n n y c h w asnoci fizyczn ych , za rne
hi
2 5 2 | C Lekk o b y tu j

o b lic z a je d n e g o b y tu . S u p e rs y m e tri m o n a o si g n p rz e z z a s to s o w a n ie sy
m e trii p c h n i c ia " w s u p e rp rz e s trz e n i, c z y li w ro z s z e rz e n iu c za s o p rz e s trz e n i
o d o d a tk o w e w y m ia ry k w a n to w e .
Nasze o b e c n e r w n a n ia R dzenia n ie p rz e ja w ia j s u p e rs ym e trii, m o liw e jest
je d n a k ich rozszerzenie o su p e rsym e tri . Takie n o w e r w n a n ia p rz e w id u j is tn ie
n ie w ie lu n o w y c h czstek, z k t ry c h a d n e j ja k d o t d n ie z a o b s e rw o w a n o . A b y
czstki te b yy ci kie , m u sim y za o y is tn ie n ie jakiej postaci n a d p rz e w o d n ic tw a
Siatki. D o b re w ty m w szystkim jest to , e n o w e czstki, w s w o je j postaci w irtu a ln e j,
p o z w a la j na p rze d s ta w ie n ie u d a n e j, ilo c io w e j u n ifik a c ji si, c o o p is a li m y w ro z
d ziale d w u d zie s ty m . Jedna z ty c h n o w y c h czstek m o g a b y b y d o b r k a n d yd a tk
na s ka d n ik c ie m n e j m a te rii. A k c e le ra to r L H C p o w in ie n m ie m o c w ysta rcza j c
d o w y p ro d u k o w a n ia n ie k t ry c h z n ic h , jeeli istniej.

swoboda asymptotyczna
Pojcie zakadajce, e o d d z ia yw a n ie silne sabnie na m niejszych odlegociach.
M w i c k o n k re tn ie , e fe k ty w n e a d u n k i k o lo ru , d e c y d u j c e o sile o d d z ia y w a n ia
silnego, staj si m niejsze na kr tszych o d le g o ciach . M o n a te p o w ie d z ie o d
w ro tn ie , e sia o d d zia yw a n ia danego, w y iz o lo w a n e g o a d u n k u k o lo ru ronie w ra z
z odlegoci. Fizyczne w y ja n ie n ie tego zja w iska o p ie ra si na ty m , e a d u n e k
r d o w y p o w o d u je p o w sta n ie o b o k u czstek w irtu a ln y c h , k t re go w z m a c n ia j
lu b , in n y m i sow y, a n tye kra n u j . K o n se kw e n cj is tn ie n ia s w o b o d y a s y m p to ty c z
nej jest to , e czsto d o c h o d z i d o w y p ro m ie n io w a n ia s zy b ko p o ru sza j ce g o si
a d u n k u k o lo ru zm ie rza j ce g o w ty m sam ym co czstka m a cie rzysta k ie ru n k u (tak
zw ane p ro m ie n io w a n ie m i k k ie "), natom iast p ro m ie n io w a n ie z m ie n ia j c e o g ln y
k ie ru n e k p o ruszania si czstek jest rza d k ie . P ro m ie n io w a n ie m i k k ie do sta rcza
k w a rk o m tow arzyszy, z k t ry m i m o g si p o c zy i u tw o rz y h a d ro n y ; je d n a k
globalny kie ru n e k p rze p yw u czstek o d b y w a si zg o d n ie z tre n d e m w yz n a c zo n y m
przez k w a rk i (i a n ly k w a rk i oraz glu o n y), k t re go z a p o cz tk o w a y. Z te g o p o w o d u
m o e m y o b s e rw o w a " k w a rk i i g lu o n y n ie ja k o p o je d y n c z e czstki, a le je d y n ie
w postaci d e t w , k t re w yz w a la j . [Zob. take: a d u n e k b e z a d u n k u , de ty).

symetria
Z s ym e tri m a m y d o c z y n ie n ia w w c z a s , g d y ro z r n ie n ia m a j c h a ra k
te r je d y n ie fo rm a ln y . In n y m i so w y, o b ie k t - lu b z b i r r w n a - m a s y m e tri
w te d y , g d y is tn ie j p e w n e o p e ra c je , k t re m o g y b y g o z m ie n i , a le p o ic h
 I
Sownik 253

p r z e p r o w a d z e n iu a d n a z m ia n a je d n a k n ie z a c h o d z i. T r jk t r w n o b o c z n y
je s t z a te m s y m e tr y c z n y z e w z g l d u na o b r t w o k s w o je g o ro d k a o 120,
n a to m ia s t d o w o ln y in n y tr jk t ta k ie j s y m e trii ju n ie p rz e ja w ia .

sym etria cechow ania

]Z o b .: s y m e tria lo k a ln a ].

sym etria lokalna (sym etria cechowania)

S y m e tria p o z w a la j c a na d o k o n y w a n ie nie za le n ych przeksztace w rnych
o b s z a ra c h c z a s o p rz e s trz e n i. S y m e tria lo k a ln a s ta w ia b a rd z o d u e w ym a g a n ia ,
k t r y m m o e s p ro s ta n ie w ie le f w n a . P rz e ciw n ie , z a ka d a j c istn ie n ie sym etrii
lo k a ln e j, d o c h o d z im y d o b a rd z o szc z e g ln yc h r w n a , ty p u r w n a M a x w e lla
lu b Y a n g a -M ills a . W a n ie te r w n a n ia c h a ra k te ry z u j te o ri R d ze n ia i w ia t.
S y m e tr ia lo k a ln a z w a n a je st r w n ie s y m e tri c e c h o w a n ia z u w a g i na p e w n e
in te re s u j c e , le c z z a g m a tw a n e , ro z w a a n e w p rze s zo c i z a g a d n ie n ia . (Zob.
ta k e : r w n a n ia M a x w e lla , r w n a n ia Y a n g a -M ills a , s ym e tria ].

teoria elektroslaba
W sp cz e sn a te o ria o p isu j ca o d d z ia y w a n ia sabe i ele ktro m a g n e tyczn e . Cza
s a m i b y w a n a z y w a n a r w n ie M o d e le m S ta n d a rd o w y m . W te o rii e le klrosa b e j
n a jw a n ie jsz e ' s d w ie id e e . P ierw sz jest fa kt, e w r w n a n ia c h te o rii o b o w i zu je
lo k a ln a sym e tria , c o p ro w a d z i d o r w n a M a x w e lla i Yanga-M illsa. D rug - pogld,
e przestrze jest n ie z w y k y m ty p e m n a d p rze w o d n ik a , k t ry m w i c p o to c z n ie -
p o w o d u je z w a rc ie n ie k t ry c h o d d z ia y w a i dlatego nie o b s e iw u je m y ich w p y w u .
(In n y m w a n y m p o j c ie m jest to , e o d d z ia y w a n ia s c h ira ln e . S to ju dosy
s z c z e g o w e za g a d n ie n ia , n ie b d ich w i c o p is yw a w ty m m iejscu. N a jb a rd zie j
s p e k ta k u la rn k o n s e k w e n c j te g o fa k tu jest to , e o d d z ia yw a n ia sabe am i parzy
sto - to znaczy, s ym e tri m i d z y stron lew i praw ). Czasem m w i si, e teoria
e le k tro s la b a u n ifik u je Q E D i o d d z ia y w a n ia sabe, ale jeli m a m y b y d o k a d n i,
p o w in n i m y raczej m w i , e o n a je d y n ie m iesza ze sob te o d d z ia yw a n ia . [Zob.
take: o d d z ia y w a n ie sabe].

teoria superstrun
Z b i r id e i ro z s z e rz a j c y c h p ra w a fiz y k i. B ya in s p ira c j w s p a n ia y c h p ra c
w y b it n y c h lu d z i, k t r y c h e fe k ty m a j w a n e z a s to s o w a n ia w m a te m a ty c e
254 Lekko bytu

te o re ty c z n e j. O b e c n ie te o ria s u p e rs tru n n ie p rz e d s ta w ia r w n a o p is u j c y c h
k o n k re tn e z ja w isk a w w ie c ie p rzy ro d y. W szczeg ln oci n ie u d a o si w y k a z a ,
e te o ria R d ze n ia , k t ra ta k d o k a d n ie o p is u je w ie le z ja w is k w ia ta fiz y c z n e g o ,
w y la n ia si z te o rii s u p e rs tru n ja k o je j p rz y b li e n ie .
Id e e te o rii s u p e rs tru n n ie za w sze s s p rz e c z n e z te o ri R d z e n ia c zy z id e a
m i u n ifik a c ji p r z e d s ta w io n y m i w te j k si c e . J e d n a k o m a w ia n e tu id e e n ie
p o w s ta y z te o r ii s u p e rs tru n a n i n ie z o s ta y z n ie j w y p r o w a d z o n e . Jak o b
s z e rn ie w y ja n ia e m , w y n ik a j o n e c z c io w o z d o w ia d c z e n ia , a c z c io w o
z m a te m a ty k i/e s te ty k i.

teoria zunifikowana
R n e s k a d n ik i te o rii R d ze n ia o p ie ra j si na w s p ln y c h z a sa d a c h - m e
c h a n ic e k w a n to w e j, te o rii w z g l d n o c i i s y m e trii lo k a ln e j - m im o to w ra m a c h
te j te o rii z a c h o w u j s w o j o d r b n o i o d m ie n n o . M a m y o d d z ie ln e p r z e
k s z ta c e n ia s y m e try c z n e d la a d u n k w k o lo ru te o rii Q C D , a d u n k w k o lo ru
o d d z ia y w a n ia sa b e g o te o rii e le k tro s a b e j o ra z h ip e r a d u n k u . W ra m a c h ty c h
p rz e k s z ta c e k w a rk i i le p to n y d z ie l si na sze n ie z w i z a n y c h ze so b klas
(a ta k n a p ra w d osiem nacie, jeli u w z g l d n im y p o tro je n ie w y n ik a j c e z is tn ie n ia
z a p a c h u ). C aa ta s tru k tu ra a si p ro si o w i k s z , o b e jm u j c w s z y s tk o s y m e
tri . Po z b a d a n iu r n y c h m o liw o c i m a te m a ty c z n y c h o k a z u je si, e w ie le
rze c z y z a cz yn a d o s ie b ie cile p a s o w a . W z g l d n ie n ie w ie lk ie ro z s z e rz e n ie
r w n a p o z w a la n a m w id z ie w s z y stkie z n a n e s y m e trie ja k o fra g m e n ty je d n e j
sa ty s fa k c jo n u j c e j ca o ci i ty m s a m y m p o c z y ze sob ro z p ro s z o n e le p to n y .
D o d a tk o w o , w ra m a c h p r e m ii, w za si g u ta k ie g o s c a le n ia p o ja w ia si te
g ra w ita c ja , k t ra w c z e n ie j w y d a w a a si b e z n a d z ie jn ie sa b a , w y ra n ie r n a
p o d ty m w z g l d e m o d p o z o s ta y c h si p o d s ta w o w y c h . W y g l d a na to , e a b y
z ty c h id e i m o g y w y n ik n s a ty s fa k c jo n u j c e s z c z e g o w e d a n e lic z b o w e ,
m u s im y r w n ie w c z y s u p e rs y m e tri . N a p o d s ta w ie a n a liz y ro z s z e rz o n y c h
w te n s pos b r w n a p rz e w id u je si is tn ie n ie w ie lu n o w y c h cz s te k i z ja w is k .
Jak w y ja n ili m y w ro z d z ia a c h 1 9 - 2 1 , w te j k w e s tii n ic n ie je s t je s zc z e p rz e
s d zo n e , a le ju n ie d u g o p o w in n y za p a p ie rw s z e ro z s trz y g n i c ia .

uwizienie
S tw ie rd z e n ie fa k tu , e n ig d y n ie u d a o si z a o b s e rw o w a p o je d y n c z y c h
kw arkw . M w i c d o k a d n ie j, d la kadego o b s e rw o w a ln e g o stanu liczba k w a rk w
 i
Sownik 255

m in u s lic z b a a n ty k w a rk w jest w ie lo k ro tn o c i 3. (P am itajm y, e 0 jest r w n ie

w ie lo k ro tn o c i 3). U w i z ie n ie je st m a te m a ty c z n k o n s e k w e n c j c h ro m o d y -
n a m ik i, a le d o w d te g o w c a le n ie je s t p ro sty.

wze
[Z o b .: w ie rz c h o e k ],

w ierzchoek
P u n k t w c z a s o p rz e s trz e n i, w k t r y m o d d z ia u j c z stki (rz e c zy w iste lu b
w ir tu a ln e ) . N a d ia g ra m a c h F e y n m a n a w ie rz c h o k i to m ie jsca , w k t ry c h s p o
ty k a j si c o n a jm n ie j trz y lin ie . T e o rie o d d z ia y w a cz ste k o kre la j , ja k ie g o
ro d z a ju w ie r z c h o k i s m o liw e i ja k ie s z w i z a n e z n im i c z y n n ik i m a te m a
ty c z n e . [Z o b . ta k e : d ia g ra m F e y n m a n a ].

zapach
W d z is ie js z e j fiz y c e - n ie z b y t d o b rz e ro z u m ia n a tr jw a rto c io w a ce ch a
k w a r k w i le p to n w , is tn ie j c a n ie z a le n ie o d ich a d u n k w . Istniej na p rz y
k a d trz y r n e z a p a c h y k w a r k w U : u (grny), c (p o w a b n y ) o ra z f (w yso ki).
K a d y z n ic h m a ta k i sam a d u n e k e le k try c z n y 2e/3 i je d n je d n o s tk a d u n k u
k o lo ru (c z e rw o n e g o , b ia e g o lu b n ie b ie s k ie g o ). Poza ty m is tn ie j trz y z a p a ch y
k w a r k w D : cl (d o ln y ), s (d z iw n y ) o ra z b (n iski), r w n ie w y s t p u j c e w trz e ch
k o lo ra c h z a d u n k ie m e le k try c z n y m -e /3 . P odobnie m am y trzy zapachy le p to n w :
e (e le k tro n ), p (m io n ) i i (ta o n ) - te cz stki m a j a d u n e k e le k try c z n y - e , ale nie
p o s ia d a j a d u n k u k o lo ru , i w k o c u s jeszcze trzy ro d za je n e u trin , p o zb a w io n e
a d u n k u k o lo ru i a d u n k u e le k try c z n e g o . W ra m a c h k a d e j z ty c h g ru p czstki
o r n y c h z a p a c h a c h w id e n ty c z n y s p o s b re a g u j na w p y w o d d z ia y w a
R d z e n ia . R n i si m i d z y sob m as, cza sa m i z n a c z n ie (na p rzy k a d k w a rk i
je s t p r z y n a jm n ie j 3 5 ty s i c y ra zy ci s z y o d u). O d d z ia y w a n ia sabe p o zw a la j
na w z a je m n e p rz e k s z ta c a n ie si r n y c h z a p a c h w . N ie m a m y a d n e j d o b re j
te o r ii w y ja n ia j c e j, d la c z e g o ic h m a sy s ta k ie a n ie in n e .
C h o c ia w u o n y re a g u j na z m ia n z a p a c h u , m y lib y si te n , k to b y s d zi,
e w o d d z ia y w a n ia c h s a b y c h z a p a c h o d g ry w a ta k sam ro l ja k k o lo r w o d
d z ia y w a n iu s iln y m . W u o n y n ie re a g u j b e z p o re d n io na w a sn o n a zyw a n
p rz e z nas z a p a c h e m , a le je d y n ie na k o le jn p a r a d u n k w , k t re n a z yw a m y
a d u n k a m i k o lo ru o d d z ia y w a n ia s a b e g o . W u o n y z m ie n ia j zapachy, e tak
258 \ \ Lekko bytu \

Rozdzia 3
K sika The P rin c ip le o f R e la tiv ity je st n ie o d z o w n y m w r c z z b io re m k la
s yc z n y c h a rty k u w p o w i c o n y c h te o rii w z g l d n o c i. Z a w ie ra a rty k u y n a p i
sane p rz e z L o re n tz a , E inste in a , M in k o w s k ie g o i W e y la . M o n a w n ie j z n a le
o b y d w a o ry g in a ln e a rty k u y E insteina na te m a t s zc z e g ln e j te o rii w z g l d n o
ci, a ta k e a rty k u , k t ry z a in ic jo w a o g ln te o ri w z g l d n o c i. W p ie r w
szej p o o w ie p ie rw s z e g o a rty k u u E in ste in a p o w i c o n e g o s zc z e g ln e j te o r ii
w z g l d n o c i p ra w ie w c a le n ie m a r w n a i c z y ta n ie te g o te k s tu jest czy s t
p rz y je m n o c i . P o c z tk o w e fra g m e n ty je g o p ie rw s z e j p re z e n ta c ji o g ln e j te o rii
w z g l d n o c i r w n ie n a p is a n o p rz y s t p n ie i s o n e n ie z w y k le in s p iru j c e .
(U w a g a d la s tu d e n t w fiz y k i: m o im z d a n ie m a rty k u te n , c z y ta n y w c a o c i,
w ci, jest je d n y m z n a jle p s zy c h w p ro w a d z e d o o g ln e j te o rii w z g l d n o c i).
E w o lu c ja fizyki A lb e rta E insteina i L e o p o ld a In fe ld a to c z a ru j c a p o z y c ja p o
p u la rn o n a u k o w a p o w i c o n a n ie ty lk o s a m e j te o r ii w z g l d n o c i, le c z ta k e
e le k tro m a g n e ty z m o w i s ta n o w i c e m u je j in te le k tu a ln e to i p o d s ta w o m fiz y k i
p l. D w a d o b re w s p c z e sn e w p ro w a d z e n ia d o te o rii w z g l d n o c i to k s i k i:
Fizykit c za so p rze strze n i E d w in a Taylora i Johna W h e e le ra o ra z Czas na czas:
k lu cz d o te o rii Einsteina D a v id a M e rm in a .

Rozdzia 4
-J a k si p rz e k o n a m y , w i k s z o m a sy z w y k e j m a te rii m o n a w y lic z y
w ra m a c h p e w n e j te o r ii, k t r e j e le m e n ta m i s k a d o w y m i s b e z m a s o w e
g lu o n y , p o z b a w io n e m asy k w a rk i u o ra z d i n ic p oza ty m (n a z y w a m t te o ri
le k k w e rs j Q C D " ) . L e kka w e rs ja Q C D n a p ra w d d a je p o c z te k m a s ie
b e z m asy. N ie je st je d n a k p e n te o ri p rz y ro d y . W ie le z a g a d n ie z n a jd u je
si p o z a je j z a s i g ie m , m i d z y in n y m i: e le k tr o m a g n e ty z m , g r a w ita c ja ,
e le k tr o n y o ra z n ie w ie lk ie m a s y w a c iw e k w a r k o m u i cl. N a s z c z c ie ,
m o e m y o s z a c o w a , ja k b a rd z o to w s z y s tk o , c o p o z o s ta o p o z a o b r b e m
t e o r ii, w p y w a na m a s z w y k e j m a te r ii, m o e m y te z w e r y f ik o w a te
o s z a c o w a n ia , p rz e p ro w a d z a j c ra c h u n k i o p is a n e w r o z d z ia le d z ie w i ty m .
K r tk o m w i c , w p y w p o m in i ty c h z ja w is k z m ie n ia o s z a c o w a n ia o m n ie j
n i 5 % . (D la z n a w c w te m a tu : n a jw i k s z r n ic r o b i k w a r k s. Jest z b y t
c i k i, b y tr a k to w a g o ja k c z s tk b e z m a s o w , a le n ie n a ty le , b y n ie
d a o si go e le g a n c k o p o z o s ta w i p o z a s fe r z a in te re s o w a u p r o s z c z o n e j
te o r ii) .
 U wagi
II 12 5 9

Rozdzia 5
K si ka R ic h a rd a R h o d e s a Jak p o w s ta a b o m b a a to m o w a je s t n ie ty lk o
a rc y d z ie e m h is to rii i lite ra tu ry , lecz ta k e d o s k o n a y m w p ro w a d z e n ie m d o f i
z y k i j d ro w e j.

Rozdzia 6
1K sika .50 Years o fY a n g - M ills T h e o ry p o d re d a k c j G e ra rd u s a 't H o o fta
to w a n y z b i r a r ty k u w c z o o w y c h e k s p e r t w w d z ie d z in ie fiz y k i, k t ra
ro z w in a si na g ru n c ie r w n a Y a n g a -M ills a .

1S tw ie rd z e n ie b e z p o trz e b y a n a liz o w a n ia p r b e k statystycznych lu b d o k o n y

w ania ja k ic h k o lw ie k p o m ia r w " jest (n ie zw y kle lekk) przesad. B yaby to pra w d a ,
gdyby wszystkie kw arki m iay albo zerow , albo nieskoczenie du mas. Skoczone,
n ie z e ro w e w a rto c i ich mas m og w y n ik a je d y n ie z p o m ia r w lu b a n a lizy p r b e k
statystycznych. W P rzyro d zie k w a rk i u i d m a j masy bliskie z e ta , jeli p o r w n a m y
je z m as p ro to n w czy n e u tro n w , n a to m ia s t k w a rk i c, h o ra z I s ta k ci k ie ,
e o d g ry w a j z n ik o m ro l w b u d o w ie s tru k tu ry p ro to n w i n e u tro n w , n a w e t
p o d postaci czstek w irtu a ln y c h . K w a rk d z iw n y s z n a jd u je si gdzie p o ro d k u :
o d g ry w a p e w n ro l w s tru k tu rz e p ro to n w i n e u tro n w , ale n ie jest to ro la z b yt
du a . M o n a uzyska c a k ie m d o b r p rz y b li o n te o ri p ro to n w i n e u tro n w ,
jeli b d z ie m y u d a w a , e k w a rk i u i ci m a j z e ro w m as, a w szystkie p o zo sta e
n ie s ko c z en ie w ie lk , i ty m sam ym uda si je z ig n o ro w a . Tak p rz y b li o n te o ri
n a z yw a m le k k w e rsj Q C D " . W le k kie j w e rs ji Q C D n a p ra w d n ie trz e b a d o k o
n y w a ja k ic h k o lw ie k p o m ia r w ani a n a liz o w a p r b e k statystycznych.
E in ste in w ie lo k r o tn ie p o d k re la p o trz e b id e a ln y c h , c zy s to p o j c io w y c h
te o r ii, k t re n ie w y m a g a j w p ro w a d z a n ia w y n ik w a d n y c h p o m ia io w c zy
an a liz p r b e k statystyczn ych . W sw o ich Zapiskach a u to b io g ra ficzn ych ta k napisa.
C h c ia b y m w ty m m ie jsc u p rz e d s ta w i p o g l d , k t ry o b e c n ie m o e si o p ie ra
ty lk o na w ie rz e w p ro s to t , c z y li p o z n a w a ln o ro z u m o w n a tu iy . n ie is tn ie j
a r b i t r a l n e sta le te g o ro d z a ju ; in n y m i s o w y , n a tu ra m a t w a c iw o , e da
si s fo rm u o w a p ra w a lo g ic z n ie ta k s iln ie z d e te rm in o w a n e , e p rz e ja w ia j si
w n ic h ty lk o stae c a k o w ic ie o k re lo n e r o z u m o w o (a w i c n ie ta k ie , k t ry c h
w a rto c i lic z b o w e m o n a z m ie n i , n ie niszczc te o r ii) " * . Lekka w e rs ja Q C D jest

A lbert Einstein, Zapiski autobiograficzne, przel. Jacek Biero, Znak, Krakw 1996, s. 3 / (przyp. tum ,).
260 Le kko bytu

rz a d k im p rz y k a d e m p o t n e j te o rii te g o w a n ie ro d z a ju . (U w a g a d la z n a w c w
te m a tu : in n y m p rz y k a d e m jest te o ria c h e m ii s tru k tu ra ln e j o p a rta na r w n a n iu
S c h r d in g e ra , w k t re j p rz y j to , e j d ra a to m o w e m a j n ie s k o c z e n ie d u
m as). Z a g a d n ie n ie to w i e si cile z kw e sti usta la n ia w a rto c i p a ra m e tr w ,
k t ra p o ja w ia si w ro z d z ia le d z ie w i ty m , o ra z z filo z o fic z n y m i i m e to d o lo
g ic z n y m i ro z w a a n ia m i z ro z d z ia w d w u n a s te g o i d z ie w i tn a s te g o .
P o n ie w a k w a rk i n ie w y s t p u j ja k o s a m o d z ie ln e cz s tk i, na p o j c ie ich
m asy n a le y z w r c i szczeg ln u w a g . W k r tk ic h czasach i na m a y c h o d le
g o cia c h k w a rk i p o ru sza j si ta k , ja k g d y b y b y y s w o b o d n e (s w o b o d a a s y m p
to ty c z n a ). M o e m y ra c h u n k o w o o k re li n ie k t re k o n s e k w e n c je w y n ik a j c e
z ta k ie g o r u c h u - z a le o n e o c z y w i c ie o d p rz y j te j w a rto c i m a sy k w a rk w .
D z i k i te m u , p o r w n u j c u zyska n e z o b lic z e w a rto c i z w y n ik a m i p o m ia r w
z d o w ia d c z e , m o e m y o k re li p o p ra w n w a rto masy. M e to d a la d o b rz e
si s p ra w d z a w p rz y p a d k u c i s z yc h k w a rk w . W p rz y p a d k u l e js z y c h b a r
d z ie j p ra k ty c z n y m s p o s o b e m je s t w y z n a c z e n ie w k a d u ic h m a s y d o m a s y
z a w ie ra j c y c h je h a d ro n w , ja k to o p is a n o w ro z d z ia le d z ie w i ty m . In tu ic y jn ie
w ie m y , e m w i c o m asie k w a rk a , m a m y na m yli m as g o e g o k w a rk a , b e z
o ta c z a j c e g o go o b o k u cz ste k w irtu a ln y c h .

5 M w i c w ta k ic h sam ych w a ru n k a c h ", z a ka d a m y, e w o p is ie p r o to n w

n ie w y s t p u j a d n e u k ry te z m ie n n e - to znaczy, e je d y n y m i ich s to p n ia m i
s w o b o d y s: p o o e n ie cz stki i k ie ru n e k je j s p in u . W s z y s tk ie z a s to s o w a n ia
statystyki F e rm ie g o d o p r o to n w o p ie ra j si na ta k im z a o e n iu . O d n o s z o n e
sukcesy s b a rd z o m o c n y m d o w o d e m p rz e m a w ia j c y m za su szn o ci ta k ie j
tezy.

'W ie si to z p e w n b a rd z o in te re s u j c i w a n k w e s ti , d o ty c z c n ie
ty lk o kw a rk w , lecz ta ke p ro to n w , j d e r a to m o w y c h , c a yc h a to m w i cz s te
czek. O m w m y j na p rz y k a d z ie p ro to n w , ja k w s p o m n ia e m w p o p rz e d n ie j
u w a d z e , m a m y s o lid n e d o w o d y p rz e m a w ia j c e za ty m , e stan p r o to n u jest
w p e n i o k re lo n y p rz e z je g o p o o e n ie i s p in . A p rz e c ie nasza n a jle p s z a
te o ria p r o to n w p rz e d s ta w ia je ja k o u k a d y z o o n e z k w a r k w i g lu o n w ,
d o k a d n ie j za (o d w o u j c si d o dalszych ro z d z ia w : s i d m e g o i sm ego) ja k o
s k o m p lik o w a n e w z o ry z a b u rz e S iatki. Jak to si d z ie je , e ca la ta s tru k tu ra
gdzie si ch ow a? Jeeli w ro d k u ty c h cz ste k w sz y stko w c i d rg a , d la c z e g o
 I
Uwagi 261

p ro to n y n ie m og p rz y jm o w a w i ks z e j r n o ro d n o c i sta n w , z a le n ie o d te g o ,
c o w y c z y n ia j e le m e n ty z n a jd u j c e si w ich w n trz u ?
W fizy c e k la sy c zn e j m ie lib y m y w ta k im p rz y p a d k u d o c z y n ie n ia z w ie lo m a
m o liw y m i s ta n a m i w e w n trz n y m i - czy te , in n y m i stw y, z w ie lo m a u k ry ty m i
z m ie n n y m i" . S ta n y te je d n a k z n ik a j za s p ra w K w a n to w e g o C e n z o ra . Z te o rii
k w a n to w e j (z n o w u w y b ie g a m y w p rz d , d o ro z d z ia u d z ie w i te g o ) w ie m y ,
e p ro to n - c z y d o w o ln y in n y u k a d k w a n to w y - z a w ie ra je d n o c z e n ie w s z y s t
k ie m o liw e s ta n y w e w n trz n e z r n y m i a m p litu d a m i p ra w d o p o d o b ie s tw a .
A b y u z yska sta n k w a n to w y o n a jn i s z e j e n e rg ii, p ro to n ska d a z e sob w ie le
s ta n w k la s y c z n y c h , k a d y z o d p o w ie d n i a m p litu d . K o le jn y p o d w z g l d e m
w a rto c i e n e rg ii stan m a ju z u p e n ie in n y z b i r a m p litu d i z n a c z n ie w y s z
e n e rg i . W e fe k c ie p ro to n trz e b a zaburzy: d o sy s iln ie , a b y c h o tro c h z m ie n i!
s w o j s tru k tu r w e w n trz n . N ie w ie lk ie z a b u rz e n ia n ie d o s ta rc z a j e n e rg ii
w y s ta rc z a j c e j d o p rz e g ru p o w a n ia a m p litu d . D la te g o w p rz y p a d k u n ie w ie lk ic h
z a b u rz e m a m y d o c z y n ie n ia z a w s z e z je d n y m i ty m s a m y m z b io re m a m p li
tu d ; r n o ro d n o z o sta a w y c i ta p rz e z c e n z u r . W te n s p o s b w e w n trz n a
s tru k tu ra cz stki n ie zo sta je d o p u s z c z o n a d o gosu. P rz y p o m in a to k u l nien,
tw a rd i s z ty w n , m im o e ska d a si z m n s tw a c z s te c z e k , k t re w w y s z e j
te m p e ra tu rz e o d p y n y b y , z m ie n ia j c si w c ie k w o d .
Z p u n k tu w id z e n ia m a te m a ty k i le p s z y m p o r w n a n ie m jest fiz y k a in s tru
m e n t w m u z y c z n y c h . G d y o d p o w ie d n io z a g ra m y na fle c ie , w y d o b d z ie si
z n ie g o o k re lo n y , d a n y d w i k (z a le n y o c z y w i c ie o d u o e n ia p a lc w ),
je e li je d n a k z a d m ie m y z b y t m o c n o lu b n ie r w n o , z in s tru m e n tu z a cz n si
w y d o b y w a piski i r n e s ka d o w e h a rm o n ic z n e . P ra w id o w y d w i k o d p o w ia d a
k o n k re tn e m u - w s z c z e g a ch d o s y z o o n e m u - u k a d o w i d rg a p o w ie trz a
w e w n trz fle tu . W y s z e s k a d o w e h a rm o n ic z n e o d p o w ia d a j z u p e n ie in n y m
w z o r c o m d rg a . W te o rii k w a n to w e j m a m y d o c z y n ie n ia z d rg a j c fu n k c j
fa lo w z a m ia s t d rg a p o w ie trz a , a le o d p o w ie d n ie p o j c ia i w z o r y m a te m a
ty c z n e s b a rd z o p o d o b n e . Tak n a p ra w d , g d y o d k ry to n o w " te o r i k w a n
to w w y k o rz y s tu j c fu n k c je fa lo w e , fiz y c y w p o s z u k iw a n iu m a te m a ty c z n y c h
w s k a z w e k o d k u rz y li p o d r c z n ik i a k u s ty k i.
To w a n ie za s p ra w K w a n to w e g o C e n z o ra te p o z o rn ie ra d y k a ln e id e e
d o ty c z c e g b o k ie j s tru k tu ry m a te rii m o g n ie m ie ta k n a p ra w d w i k s z e g o
p ra k ty c z n e g o z n a c z e n ia . C z s to w y s u w a si na p rz y k a d h ip o te z , e k w a r
ki s w g ru n c ie rz e c z y s tru n a m i. A p rz e c ie m a m y d o k a d n te o r i - Q C D
 i
262 r Le kko b ytu_

- w y ja n ia j c w ie le p re c y z y jn y c h d o w ia d c z e (ja k d o t d w s z y s tk ie , k t r e
p r z e p r o w a d z o n o ) , m im o e n ie u w z g l d n ia o n a ta k ie j e w e n tu a ln o c i. Jak
to m o liw e ?
Jeeli k w a rk i s ta k n a p ra w d s tru n a m i, to k w a n to w o m e c h a n ic z n a fu n k c ja
fa lo w a k w a rk a b d z ie o b e jm o w a a k o n fig u ra c je ta k ie j s tru n y o w ie lu r n y c h
ro z m ia ra c h i k s z ta ta c h w ra z z o d p o w ie d n im i a m p litu d a m i. W ra z z u p y w e m
czasu te r n e k o n fig u ra c je b d w z a je m n ie w s ie b ie p rz e c h o d z iy , a le o g ln y
ro z k a d n ie u le g n ie z m ia n ie .
Jeli ty lk o ro z k a d a m p litu d k o n fig u ra c ji s tru n y p o z o s ta n ie ta k i sam , z m ia n y
u k a d u s tru n y n ie b d m ia y z n a c z e n ia i b d n ie w y k ry w a ln e . Z m ia n a te g o
ro z k a d u m o e w y m a g a u y c ia b a rd z o d u e j e n e rg ii. W e w n trz n e , s tr u n o
w e s to p n ie s w o b o d y b d n ie w id o c z n e w d o w ia d c z e n ia c h , w k t ry c h n ie
p rz e k ro c z y si te j e n e rg ii k ry ty c z n e j. Z p ra k ty c z n e g o p u n k tu w id z e n ia r w n ie
d o b rz e m o g y b y o n e n ie is tn ie . N ik t n ie m a p e w n o c i, ja k a je st o w a k ry ty c z n a
w a rto e n e rg ii d la d rg a s tru n y k w a rk a , m u si o n a b y je d n a k z n a c z n ie w i k s z a
o d e n e rg ii o s i g a n y c h w u y w a n y c h p rz e z nas d o t d a k c e le ra to ra c h .

C ie k a w ie n a p isa n h is to ri id e i i d o w ia d c z e p ro w a d z c y c h d o p o w s ta
nia te o r ii Q C D m o n a z n a le w ksi ce M ic h a e la R io rd a n a The H u n tin g o f
th e Q u a rk . D w ie d o b re , p rz y s t p n ie n a p is a n e k s i k i na te m a t fiz y k i Q C D
i M o d e lu S ta n d a rd o w e g o o d d z ia y w a e le k tro s a b y c h to : The T h e o ry o f A lm o s t
E v e ry th in g R o b e rta O e rte ra i The N e w C o s m ic O n io n Franka C lo s e 'a . R ic h a rd
F e y n m a n n a p is a n a to m ia s t k s i k , k t ra w y ja n ia te o r i Q E D o d sam ych
p o d s ta w - je s t to w y j tk o w a , a b s o lu tn ie o b o w i z k o w a le k tu ra : Q E D : o s o b liw a
te o ria w ia ta i m a te rii.

11 B a rd z ie j e le g a n c k ie ro z r n ie n ie m i d z y p r o m ie n io w a n ie m m i k k im
i tw a r d y m z a sa d z a si n a z w i z k u m i d z y p d e m g lu o n u a d u g o c i fa li
je g o fu n k c ji fa lo w e j. M a y p d o d p o w ia d a d u e j d u g o c i fa li. D u g ie fa le n ie
ro z b ija j w e w n trz n e j s tru k tu ry o b o k u k w a rk a , re a g u j w i c na o b o k ja k o
c a o , na p o w o d o w a n e p rz e z n ie g o w z m o c n ie n ie a d u n k u k o lo ru w w y n ik u
a n ty e k ra n o w a n ia . K r tk ie fale n a to m ia st ro zszcze p ia j je g o s tru k tu r w e w n trz
n. M a k s im a i m in im a ta k ic h fa l r w n o w a z w y k le s w o je o d d z ia y w a n ie
z o b o k ie m i z n a c z e n ie m a je d y n ie w k a d w n o s z o n y p rz e z o d s o n i ty te ra z
a d u n e k z a ro d k o w y .
 Rozdziat 7
II K la syczn i) ju ksi ka w p ro w a d z a j c a w z a g a d n ie n ie s y m e trii, na p isa n a
p rze z w ie lk ie g o p io n ie ra m a te m a ty k i s y m e trii i c z o w ie k a o n ie z w y k e j k u ltu iz e ,
je s t S y m e tria H e rm a n n a W e y la . E ugene W ig n e r w w ie lk im stylu w p ro w a d z i
d o w s p c z e s n e j fiz y k i te o r i g ru p i je g o p e n e g b o k ic h p rz e m y le eseje
S y m m e trie s a n d R e fle c tio n s sa z w ie lu w z g l d w in te re s u j c e .

III W i c e j g r u k w m o n a z n a le w k s i c e C ru k i: w y b r P ie ta H e in a ,
a w p rz e k a d z ie a n g ie ls k im na s tro n ie in te rn e to w e j: h ttp ://w w w .c h a t.c a rle to n .
c a /~ tc s te w a r/g ro o k s /g ro o k s .h tm l.

11 O strzeg a m , e szczegy te o rii k w a n to w e j to n ie jest le ktu ra dla m iczakw .

G d y b y c ie c h c ie li z a g b i si w t te m a ty k , p o le c a m na p o cz te k w sp o m n ia n
ju ksik Feynm ana Q E D : o so b liw a teoria w iata i m a te rii o raz m j a rty k u p rze
g l d o w y Q u a n tu m Field T heory na p isa n y z o ka zji setnej ro cz n ic y A m e ryka skie g o
T o w a rzystw a Fizycznego, p rz e d ru k o w a n y w ksice M o re Things in H eaven a n d
Earth p o d re d a kcj B e n ja m in a B edersona. A rty k u te n je st r w n ie za m ie szczon y
w in te rn e c ie p o d adresem fra n k w ilc z e k .c o m . Przez p e w ie n czas najlepszym p o d
r cz n ik ie m bya ksika A n In tro d u ctio n to Q u a n tu m Field Theory M ich a e la Peskina
i D a n ie la S ch ro e d e ra ; n ie d a w n o ukazaa si druga w ie tn a p o z yc ja tego ro d za ju :
Q u a n tu m Field T heory M a rk a S re d n ickie g o . N apisana le k kim stylem ksika Q u
a n tu m Field T heory in a N u ts h e ll A n th o n y 'e g o Z e e porusza w ie le n ie c o d zie n n y c h
a s p e k t w z w i z a n y ch z t te m a tyk . W k o cu trz y to m o w a Teoria p l kw a n to w ych
S tevena W e in b e rg a jest m is trz o w s k im d z ie e m c z o o w e g o u czo n e g o , ale poza
h is to ry c z n y m w s t p e m w p ie rw s z y m to m ie le ktu ra ta m o e si o ka za b a rd zo
tru d n a d la o s b n ie z a jm u j c y c h si z a w o d o w o t te m a tyk .

Rozdzia 8
U k a z a o si w ie le b io g ra fii E in ste in a . D w ie s w y j tk o w e , p o d k re la j b o
w ie m je g o w k a d w n a u k , s to n a p is a n e p rz e z s a m e g o E in ste in a Z a p is k i
a u to b io g ra fic z n e o ra z ksi ka A b ra h a m a Paisa Pan B g je s t w y ra fin o w a n y ...
Pais sam b y w y b itn y m fiz y k ie m .
Z k o le i F e y n m a n n ie n a p is a a d n e j s ys te m a ty cz n e j a u to b io g ra fii, ale je g o
o s o b o w o e m a n u je z n a p is a n y c h p rz e z n ie g o z b io r w a n e g d o t Pan ra cz y
a rto w a , p a n ie F e y n m a n ! o ra z A c o c ie b ie o b c h o d z i, c o m yli) in n i f. Ksika
 1
264 Le kko bytu

z a ty tu o w a n a G e n iu s z Jamesa G le ic k a to w ie tn ie n a p is a n e i d o b r z e u d o k u
m e n to w a n e w ia d e c tw o b a rw n e g o y c ia F e y n m a n a .

'- 'Z c z y m n ie s p jn e ? Z za sa d z a c h o w a n ia a d u n k u . M a x w e ll z a s to s o w a
zn a n e r w n a n ia d o te o re ty c z n e g o u k a d u e le k try c z n e g o z a w ie ra j c e g o e le m e n t,
k t ry o b e c n ie z w ie m y k o n d e n s a to re m , i o d k ry , e r w n a n ia te w y m a g a j,),
by a d u n e k e le k try c z n y p o ja w ia si z n ik d . P on ie w a d o w o d y e k s p e ry m e n ta ln e
p o tw ie rd z a j c e w e w s z y s tk ic h o k o lic z n o c ia c h z a sa d z a c h o w a n ia a d u n k u
b y y b a rd z o m o c n e , M a x w e ll o d p o w ie d n io z m o d y fik o w a r w n a n ia .

11 Fra gm en t w y s t p ie n ia na u n iw e rs y te c ie w G la s g o w w 19 9 i ro k u . K o le jn y
c y ta t, na te m a t r w n o c z e s n o c i" , p o c h o d z i z Z a p is k w a u to b io g ra fic z n y c h
E inste in a.

1'W ty c h ro z w a a n ia c h na te m a t n ie u c h ro n n o c i p l o d w o u j si d o u n i
w e rs a ln e j w a rto c i d o k a d n ie te ra z ", d o w y z n a c za n ia w a rto c i p l w przyszoci
na p o d s ta w ie ich w a rto c i w c h w ili o b e c n e j i ta k d a le j. C z y ta k ie p o d e j c ie jest
u z a sa d n io n e , je li w e m ie m y p o d u w a g u p a d e k p o j c ia r w n o c z e s n o c i?
O d p o w ie d s zc z e g o w a : W u k a d z ie p o ru s z a j c y m si z e sta p r d k o c i
p o z io m y p rz e k r j d o k a d n ie te ra z " z m ie n i si w p rz e k r j n a c h y lo n y p o d p e w
n y m k te m . P o n ie w a je d n a k r w n a n ia w c i s ta k ie s a m e , m o liw e b d z ie
w y lic z e n ie w a rto c i p o la p o z a ty m p rz e k ro je m na p o d s ta w ie w a rto c i na p rz e
k ro ju . (M w i c cile, m u s im y z n a w a rto c i z a r w n o p l, ja k i ich p o c h o d n y c h
p o czasie). K r tka o d p o w ie d : in n e te ra z " , to s a m o ro z u m o w a n ie .
W c i je d n a k n ie m o e m y si p o z b y u c z u c ia w y ra n e g o n a p i c ia , k t re
p o w o d u je , e d o p ro w a d z e n ie d o m a ria u te o rii k w a n to w e j z te o ri w z g l d
n oci jest ta k tru d n e . W r w n a n ia c h te o rii k w a n to w e j i ich in te rp r e ta c ji czas
jest tra k to w a n y z u p e n ie in a c ze j n i p rze s trz e . N a to m ia s t w r w n a n ia c h te o rii
w z g l d n o c i czas i p rz e s trz e s z e s o b w y m ie s z a n e . G d y z a jm u je m y si
z a te m m e c h a n ik k w a n to w , m u s im y w p ro w a d z i b a rd z o w y ra n e ro z r n ie
n ie m i d z y czasem i p rz e s trz e n i , a le m u s im y te w y k a z a - je e li w ie rz y m y
w te o ri w z g l d n o c i - e w o s ta te cz n ym ro z ra c h u n k u n ie ro b i to r n ic y . Takie
s w a n ie p o d s ta w o w e p o w o d y , d la k t ry c h ta k tr u d n o je sl s tw o rz y te o rie
k w a n to w e z g o d n e ze szczegln te o ri w z g l d n o c i. Jedyny z n a n y n a m s p o s b
o s i g n i c ia te g o w y m a g a u y c ia s k o m p lik o w a n e g o fo r m a liz m u k w a n to w e j
 I
Uwagi 265

te o r ii p o la (a lb o p r a w d o p o d o b n ie je s zc z e b a rd z ie j z o o n e g o - i w c i n ie
ci k o c z o n e g o - fo rm a liz m u te o rii s u p e rs tru n ). Z d ru g ie j s tro n y z a te m tru d n o
ta p ro w a d z i nas w p ro s t w b a rd z o w s k ie , d o b rz e o k re lo n e ra m y te o re ty c z n e :
d o (dla z n a w c w te m a tu : lo k a ln e j) k w a n to w e j te o rii p o la . N a szczcie o k a z u je
si, e w fiz y c z n e j te o rii R d ze n ia w ra m a c h ta k ie j w a n ie te o rii d z ia a r w n ie
N a tu ra . W ra c a j c d o m a e s k ie j p rz e n o n i: g d y k o m u b a rd z o w y b re d n e m u
w o b e c s w o je g o p rz y s z e g o p a rtn e ra u d a si w k o c u ko g o w o g le z n a le ,
to s d u e szanse, e b d z ie to w a c iw a o so b a !

P rz y w o a n e w c z e n ie j ksi ki C lo se 'a i O lm e rta z a w ie ra j s ze ro k ie o m

w ie n ie o d d z ia y w a n ia sa b e g o .

1,1 K sika Lectures o n C lassical D iffe re n tia l G e o m e try D irk a S tru ika z a w ie ra
in te re s u j c e ro z w a a n ia na te m a t m a te m a ty k i s p o rz d z a n ia m a p . W z o r c o
w y m d z ie e m , s k u p ia j c y m si na g e o m e try c z n y m p o d e j c iu d o o g ln e j te o rii
w z g l d n o c i, jest ksika G ra v ita tio n C h a rle sa M is n e ra , K ip a T h o rn e 'a i Johna
W h e e le ra . K la syczn ym p rz e d s ta w ie n ie m te m a tu s k u p ia j c y m si na p o d e j c iu
w y k o rz y s tu j c y m p o la jest ksika S tevena W e in b e rg a G ra v ita tio n a n d C o s m o
lo g y. C h c ia b y m p o d k re li , e m i d z y ty m i p o d e j c ia m i n ie m a s p rz e cz n o ci
i k a d y d o b r y fiz y k z a w s z e m a je o b a na u w a d z e .

' P i kn o W sze chw ia ta B ria n a G re e n e 'a to p o p u la rn o n a u k o w a , e n tu z ja

styczn a p re z e n ta c ja te o rii stru n .

" N a jn o w s z e o sign i cia k o s m o lo g ii z co ra z w iksz sil w ska zu j , e na sa

m y m p o c z tku sw ojej h is to rii W sze ch w ia t przeszed przez okres b a rd zo szybkiej
ek sp a n s ji, n a z y w a n e j in fla c jij. W sze ch w ia t in fla c y jn y A la na G u th a to d o s ko n a a
p re z e n ta c ja te o r ii in fla c ji, n a p isa n a p rz y s t p n y m j z y k ie m p rz e z je d n e g o z je j
tw rc w . Z g o d n ie z t te o ri in fla c ji u le g y m i d z y in n y m i flu k tu a c je k w a n to
w e p o la m e try c z n e g o . M o liw e , e flu k tu a c je te , p o w i k s z o n e d o ro z m ia r w
k o s m o lo g ic z n y c h , w c i je s zc z e m o n a w y k ry . P la n u je si p rz e p ro w a d z e n ie
a m b itn y c h e k s p e ry m e n t w m a j c y c h na c e lu z a o b s e rw o w a n ie le g o e fe k tu .
D o k a d n a p rzyczyn a p o w sta n ia in fla c ji (jeli rze czyw icie d o n ie j doszo) jest
n ie z n a n a . J e d n a k d z i k i p o c z e n iu d w c h id e i o m w io n y c h w ty m ro z d z ia le
m o n a u s ta li p r a w d o p o d o b n e je j r d o .
266 Lekko bytu

M w ili m y , e p usta p rz e s trz e jest te ra z w y p e n io n a r n y m i m a te ria l

n y m i k o n d e n s a ta m i. W n ie z w y k le w y s o k ie j te m p e ra tu rz e m o g y b y o n e u le c
s to p ie n iu " lu b w in n y s p o s b z m ie n i s w j c h a ra k te r. M w im y , e d o c h o d z i
w ty m p rz y p a d k u d o p rz e j c ia (a z o w e g o , p o j c io w o p o d o b n e g o d o z n a n e g o
w s z y s tk im p rz e j c ia (c ia o sta e ) l d (c ie c z ) w o d a > (gaz) p a ra w o d n a ;
w ty m p rz y p a d k u c h o d z i je d n a k o k o s m ic z n e p rze j c ia fa z o w e . W ta k im ra
z ie z m ia n ie ulegaj;) w a s n o c i sa m e j p rz e s trz e n i, a to p o c i g a za sob z m ia n y
p ra w fiz y c z n y c h .
Jedn z c e c h , k t re z m ie n ia j si p o d c z a s ta k ic h k o s m ic z n y c h p rz e j
fa z o w y c h , je s t e n e rg ia k o n d e n s a tu . M w ili m y k r tk o o ty m , e z m ia n a ta ka
p rz e ja w ia si ja k o w k a d d o c ie m n e j e n e rg ii. Jest z a te m b a rd z o m o liw e ,
e b a rd z o w c z e s n y W s z e c h w ia t m g z a w ie ra d u o w i k s z gsto c ie m n e j
e n e rg ii n i o b e c n ie . R w n ie te ra z c ie m n a e n e rg ia p o w o d u je w z ro s t te m p a
ro zs z e rz a n ia si W s z e c h w ia ta , jest to je d n a k p ro c e s a g o d n y . D u o w i k s z a
je j gsto na p o c z tk u is tn ie n ia W s z e c h w ia ta p o w in n a d o p r o w a d z i d o d u o
w i k s z e g o w z ro s tu te m p a e k sp a n s ji.
I w te n w a n ie s p o s b m o g o d o j d o in fla c ji.

|,J W ksice The E xtravagant U n ive rs e M a rk K irsh n e r, je d e n z n a jle p s z y c h

a s tro n o m w , p rz e d s ta w i o s o b ist re la c j z p rz e p ro w a d z o n y c h o b s e rw a c ji.

'" Id e e te ja s n o p rz e d s ta w i ic h z w o le n n ik L e o n a rd S usskin d w ksi ce The

C o sm ic Landscape.

Rozdzia 9
J1 K ro k i te o p is u j , c o trz e b a z ro b i , b y ro z w i z a r w n a n ia w p ro s t. Z n a
m y je d n a k p e w n e s p ry tn e s z tu c z k i p o z w a la j c e w s z c z e g ln y c h p rz y p a d k a c h
p o m in n ie k t re z k ro k w . N o sz o n e ta k ie n a z w y ja k e u k lid e s o w a te o ria
p o la , fu n k c ja G re e n a d la m e to d y M o n te C a rlo , e w o lu c ja s to c h a s ty c z n a i ta k
d a le j. S to k w e s tie c zy s to ra c h u n k o w e , w y k ra c z a j c e c a k o w ic ie p o za ra m y
te j ksi k i. P ostp w ro z w i z y w a n iu r w n a m e c h a n ik i k w a n to w e j m g b y
z m ie n i w iat, p o z w a la j c zastpi d o w ia d c z e n ia w obszarze c h e m ii i m a te ria o
z n a w s tw a o d p o w ie d n im i o b lic z e n ia m i. P ostp w te c h n ik a c h o b lic z e n io w y c h
z w i z a n y c h z a e ro d y n a m ik p o z w o li na z re a liz o w a n ie te g o c e lu w p rz y p a d k u
p r o je k to w a n ia s a m o lo t w , d z i k i c z e m u o b e c n ie n o w e k o n s tru k c je b a rd z o
cz s to te s tu je si n u m e ry c z n ie , u n ik a j c m u d n e g o c y k lu b u d o w y p r o to ty p w
i p rz e p ro w a d z a n ia te s t w w tu n e la c h a e ro d y n a m ic z n y c h .

D w a k ie r u n k i s p in u - g ra lu b d l - m o n a in te r p r e to w a ja k o z e ra
i je d y n k i, m o g w i c p e n i fu n k c j b it w . N a k ilk u k o le jn y c h s tro n a c h
p o w ie m y je d n a k w ie le na te m a t te g o , e sta n k w a n to w y z b io r u s p in w
m o e o p is y w a je d n o c z e n ie w ie le r n y c h u k a d w s p in w . M o n a s o b ie
z a te m w y o b r a z i je d n o c z e s n e p rz e p ro w a d z a n ie o p e r a c ji na w ie lu r n y c h
k o n fig u r a c ja c h s p in w . Jest to p e w ie n ro d z a j p rz e tw a rz a n ia r w n o le g e g o
w s p ie r a n y p rz e z p ra w a fiz y k i. W y d a je si, e P rz y ro d a je s t w ty m b a rd z o
d o b r a , b o p r z e c ie n ie z w y k le s z y b k o i b e z w i k s z e g o w y s ik u r o z w i z u je
r w n a n ia m e c h a n ik i k w a n to w e j.
M y a ta k b ie g li n ie jestem y, p rz y n a jm n ie j na razie. P ro b le m w ty m , e r
n e k o n fig u ra c je s p in w w r n y s p o s b o d d z ia u j ze w ia te m z e w n trz n y m
i to b u rz y p o rz d e k r w n o le g y c h o b lic z e , k t re c h c ie lib y m y p rz e p ro w a
d z i . T ru d n o w k o n s tru k c ji k w a n to w e g o k o m p u te ra p o le g a na ty m , e n ie
m o e m y d o p u c i d o in te ra k c ji s p in u ze w ia te m z e w n trz n y m lu b m u s im y
z n a le ja k i s p o s b na w p ro w a d z e n ie o d p o w ie d n ic h p o p ra w e k r w n o w a
c y c h to o d d z ia y w a n ie . M o g lib y m y te w y tw o rz y o b ie k ty m n ie j d e lik a tn e
n i s p in y , a le fu n k c jo n u j c e w e d u g ta k ic h s a m y c h c o o n e z a sa d . B a d a n ia
w ty m o b s z a rz e c a y czas trw a j ; n ie p o ja w i si je szcze p ro je k t, k t ry m g b y
g w a ra n to w a o d n ie s ie n ie su kce su .

- ' W ksi kach p o w i c o n y c h p o d s ta w o m m e c h a n ik i k w a n to w e j p rze d s ta

w io n o b a rd z ie j p rz e m a w ia j c e d o w y o b ra n i, ilo c io w e p rz y k a d y p a ra d o ks u
EPR, w y k o rz y s tu j c e p o j c ia ta k ie ja k n ie r w n o B ella i sta n y G re e n b e rg e ra -
H o rn e 'a -Z e ilin g e ra . D o b ry m , z ro z u m ia le napisanym p o d r c z n ik ie m tego rodzaju
jest ksika R o b e rta G riffith s a C o n siste n t Q u a n tu m T heory. U k a z a o si b a rd zo
d u o k s i e k p o w i c o n y c h r n y m in te rp re ta c jo m m e c h a n ik i k w a n to w e j,
s p ra w d z a n iu p o p ra w n o c i je j p o d s ta w o w y c h e le m e n t w i ty m p o d o b n y m .
M o im s k ro m n y m z d a n ie m , je li w id z i si d ra p a c z c h m u r, k t ry p rz e z ca e
d z ie s i c io le c ia trz y m a p io n i p rz e trw a n a w e t p o t n e b o m b a rd o w a n ie , to p o
w in n o si p rz y j , e je g o fu n d a m e n ty s n ie z w y k le s o lid n e , n a w e t jeli n ie
m o n a ich a tw o d o s trz e c . C o p ra w d a zasada z a c h o w a n ia m asy te w y d a w a a
si k ie d y n ie w z ru s z o n a ...
 I
268 Lekko bytu

M l u w a g z a m ie s z c z a n i w y c z n ie d la z n a w c w te m a tu . N ie z n o r m a ll-
z o w a n e a m p litu d y o p is u j p rz e s trz e o trz y d z ie s tu d w c h z e s p o lo n y c h w y
m ia ra c h . O d p o w ia d a to s z e d z ie s i c iu c z te re m w y m ia r o m rz e c z y w is ty m .
W p ro c e s ie n o rm a liz a c ji s ta n u g u b im y d w a z n ic h . Tak n a p ra w d m a m y tu ta j
z a te m d o c z y n ie n ia z p rz e s trz e n i s z e c z ie s i c io d w u w y m ia ro w .

S k o n s tru o w a n ie k o n tin u u m k w a n to w e g o je st ta k tr u d n e , e k u si nas

m yl, i p o w in n i m y si g o w ja k i s p o s b p o z b y . W y b itn y m i z w o le n n ik a m i
te g o p o g l d u s E dw a rd F re d kin i S te ve n W o lfra m .
N ie ulega w tp liw o c i, e m a o w y ra fin o w a n e ro z w i z a n ia w ty m p rz y p a d k u
si n ie s p ra w d z a j . N ie w d a j c si w spr, p o w ie m je d y n ie - b e z o b a w y , i
s p o tk a si to ze s p rz e c iw e m - e a d n a z id e i r n i c y c h si w is to tn y s p o s b
o d te o rii R d ze n ia n ie d o p ro w a d z ia d o p o w s ta n ia a lte rn a ty w n e j te o rii, k t ra
c h o w p rz y b li e n iu b y a b y la k k o m p le tn a , cisa i d o k a d n a . R w n o c z e n ie
n ie p o k o je m n a p a w a fa k t, e w n a jb a rd z ie j p o d s ta w o w y c h p ra w a c h fiz y c z n y c h
p o ja w ia j si p ro ce sy g ra n ic z n e (a z a te m w z a sa d z ie n ie s k o c z e n ie d u g ie o b
lic z e n ia ). C zy je d n a k rz e c z y w i c ie ta k jest? W c a le n ie je s te m d o k o c a p rz e k o
nany, e p o ja w i si p ra w d z iw e n ie s k o c z o n o c i, jeli b d z ie m y k ie ro w a p o d
a d re se m te o rii je d y n ie ta k ie p y ta n ia , k t re m o e m y z a d a r w n ie w tra k c ie
d o w ia d c z e n ia . P rz e p ro w a d z a j c e k s p e ry m e n t, d y s p o n u je m y je d y n ie o g ra n i
c z o n y m czasem i e n e rg i , a p o m ia r w m o e m y d o k o n a w y c z n ie z p e w n
s k o c z o n d o k a d n o c i . A p rz e c ie w y k o n u j c p rz y b li o n e o b lic z e n ia , n ie
m u s im y ta k n a p ra w d w y lic z a g ra n ic y !
O d z a s ta n a w ia n ia si n a d ty m w s z y s tk im z a c z y n a m i si k r c i w g o w ie ,
le p ie j w i c z a k o c z ju te n p rz y p is .

C h c ia b y m p o w i c i t k r tk i n ie z b y t is to tn u w a g b a rd z o w a
n e j, c h o z w i z a n e j z o b lic z e n ia m i k w e s tii p o j c io w e j. B y m o e m a rtw i
w as b d y w y n ik a j c e z z a s t p ie n ia c i g e j c z a s o p rz e s trz e n i d y s k re tn sia tk .
W p rz y p a d k u w ie lu a n a liz n a u k o w y c h , ta k ic h ja k p r z e w id y w a n ie p o g o d y c zy
m o d e lo w a n ie k lim a tu , je st to o lb rz y m i p ro b le m . J e d n a k ty m ra ze m , za s p ra w
s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j, s ytu a cja n ie jest ta k a z a . P o n ie w a k w a rk i i g lu o n y
u le g a j w p y w o w i o d d z ia y w a n ia sa b e g o na m a y c h o d le g o c ia c h , m o e m y
o b lic z y a n a lity c z n ie - c z y li z o w k ie m w r ce - ja k i e fe k t b d z ie m ia o z a st
p ie n ie ich p ra w d z iw y c h o d d z ia y w a w a rto c ia m i u re d n io n y m i, p rz y p is a n y m i
 I
Uwagi Z69

d o p o s z c z e g ln y c h p u n k t w s ia tk i. D z i k i te m u m o e m y p n ie j w p ro w a d z i
o d p o w ie d n ie p o p ra w k i.

' O d w a rto c i m Mlil w n a jw i k s z y m s to p n iu z a le y m asa p io n u m ; z k o le i

w a rto m a sy m , w y w ie ra n a js iln ie js z y w p y w na m as k a o n u m L, a w z g l d n a
masa A M n, stanu IP k w a rk o n iu m n iskieg o n a jb a rd z ie j z a le y o d siy sp rz e n ia
- d la te g o p o m ia ry m as m n lm , i A M ,,. w y k o rz y s tu je si d o u s ta le n ia w a rto c i
ty c h p a ra m e tr w .

N ie u k a z a a si d o t d a d n a p o p u la rn o n a u k o w a ksi ka p o w i c o n a
n u m e ry c z n e j k w a n to w e j te o rii p o la (zw a n e j r w n ie s ie c io w te o ri c e c h o w a
nia) i ja k sdz, n ig d y si n ie u k a e . C h o c ia n ie k t re z u z ys ka n y c h w y n ik w
m o n a o p is a d o s y p ro s to , ta k ja k ja to u c z y n ie m , z ro z u m ie n ie s z c z e g w
w y m a g a ju je d n a k p rz y g o to w a n ia u n iw e rs y te c k ie g o . D o b re w p ro w a d z e n ie
w t te m a ty k jest d o s t p n e (za d a rm o !) w in te rn e c ie p o d a d re s e m : h tt p :/ /
e u ro g ra d .p h y s ik .u n i-tu e b in g e n .d e /A R C H IV /V o rtra g /L a n g fe ld -la tt0 2 .p d f.

Rozdzia 10
1W c e lu z m in im a liz o w a n ia e n e rg ii z a b u rz e n ie ta k n a p ra w d s a m o is tn ie
p rz y jm u je ksztat ru rk i, a w w c z a s e n e rg ia jest p ro p o rc jo n a ln a d o je j d u g o c i
(tak sam o ja k masa, z g o d n ie z d ru g im p ra w e m Einsteina). R urka taka rozciga si
w lad za w p y w e m a d u n k u k o lo ru k w a rk a , a z a te m n ie m o e si n ig d z ie k o
c z y (c h y b a e na a n ty k w a rk u ) i je j koszt e n e rg e ty c z n y je st n ie s ko c z o n y .

Rozdzia 11
P ublikacja The Physics o f M us/ca/ Instrum ents D avida Lappa, d ostpna w in te r
necie po d adresem http://w w w .tu fts.e d u /a s/w rig h t_ ce n te r/w o rksh op s/w o rksh o p _ a r-
c h iv e s /p h y s ic s _ 2 0 0 3 _ w k s h p /b o o k /p o m _ b o o k _ a c ro b a t_ 7 .p d f, jest in te lig e n tn y m ,
k r tk im , n ie p rz e a d o w a n y m m a te m a tyk i bogato ilu s tro w a n ym w p ro w a d z e n ie m
d o fizyki d w i k w i in s tru m e n t w m u z y cz n yc h . D w a a rcyd zie a p o w i c o n e tej
te m a ty c e to ksiki O n th e Sensations o fT o n e H e rm a n n a H e lm h o ltz a oraz Ehe
T h e o ry o f S o u n d (2 to m y ) lo rd a R ayleigh. Z a p e w n ie je d y n ie z a w o d o w i fizycy
p rz e c z y ta j te ksiki o d deski d o d e ski, a p oza ty m n ie k t re fra g m e n ty p ra cy
I le lm h o ltz a ju si zestarzay, ale w a rto c h o b y p o b ie n ie je p rze jrze . D z i k i
ta k im d z ie o m m o n a b y d u m n y m z tego, e jest si c z o w ie k ie m .
2 7 0 1 | Le kko bytu J

Rozdzia 12
m Tak n a p ra w d to o c z y w i c ie s ce n a rzysta w k a d a te k w e s tie w usta b o
h a te r w !

31 P om ys na te n d o w c ip z a c z e rp n e m z k s i k i D z iw n o la g ia R ic h a rd a
W is e m a n a .

W in te rn e e ie p o d a d re se m h ttp ://w w w .s o n n e ts o ftw a re .c o m /b io /m a x b io .

p d f d o s t p n a jest ksika Ih e Life o t James C le rk M a x w e ll, w illi a s e le c lio n fro m
his c o rre s p o n d e n c e a n d o c c a s io n a l w ritin g s a n d s k e tc h o f his c o n tr ih u tio n s
to s c ie n c e L e w isa C a m p b e lla i W illia m a C a rn e tta . Jest to w s p a n ia e r d o
in fo rm a c ji na te m a t w s z y s tk ie g o , c o w i e si z M a x w e lle m . O p r c z d o b re j,
starow ie ckie j b io g ra fii za w ie ra r w n ie d o s ko n a y o p is jego n a u ki i b o g a ty w y b r
ry s u n k w i lis t w - a n a w e t k ilk a n a p is a n y c h p rz e z u c z o n e g o s o n e t w .

11 P ro je k tu j c d o b r m e to d k o m p re s ji d a n y c h , n a le y w z i p o d u w a
g jeszcze k ilk a in n y c h c z y n n ik w , o p r c z n a jb a rd z ie j o c z y w is te g o d e n ia
d o m a k s y m a ln e g o s k r c e n ia w ia d o m o c i. M o n a p o g o d z i si z w y s t p o w a
n ie m p e w n y c h ro d z a j w b d w , p o d w a ru n k ie m e n ie w y rz d z o n e z b y t
d u y c h szk d . F o rm a t |PEG p o le g a na p rz y k a d na p o d z ie le n iu c i g e g o o b ra z u
na p o je d y n c z e p ik s e le i z re z y g n o w a n iu z w ie rn o c i w z a p is ie k o lo ru , a le z w y
k le d a je d o b rz e w y g l d a j c e r e p r o d u k c je " . Jeli za z a le y n a m n ie z w y k le
na d o k a d n o c i p rze s ya n e j w ia d o m o c i, a m u s im y j p rz e k a z a z a s z u m io n y m
k a n a e m , m o e m y w p ro w a d z i d o d a tk o w in fo rm a c j , n a w e t k o s z te m w y d u
e n ia p rze ka zu . W te n sposb k o d u je si k o m u n ik a ty z p o m ia ra m i w y k o n a n y m i
p rz e z s a te lity a s tro n o m ic z n e i G PS. P o d o b n ie p r o je k ta n to m in y n ie r y jn y c h
lu b e k o n o m ic z n y c h m o d e li m a te m a ty c z n y c h m o g o b y na p rz y k a d z a le e
n a ty m , b y r w n a n ia z p e w n p o b a liw o c i tr a k to w a y b d y w y n ik a j c e
z n ie d o s ta te c z n e j p re c y z ji w y k o n a n ia e le m e n t w lu b p o z y s k iw a n ia d a n y c h
i p o z w a la y na w p r o w a d z e n ie ja k n a jw i k s z e j ilo c i rz e c z y w is ty c h d a n y c h
w e j c io w y c h . Fizyka te o re ty c z n a k a d z ie je d n a k o g ro m n y n a c isk na k o m p re s j
i d o k a d n o .
13 Jeli in te re s u j w as p o j c io w e p o d s ta w y w sp c z e s n e j k o m p re s ji d a n y c h ,
p o le c a m ksik In fo rm a tio n Theory, In fe re n ce, a n d L e a m in g A lg o rith m s D a -
v id a M a c K a y a . N a to m ia s t o z w i z k a c h k o m p re s ji z p ro c e s e m tw o r z e n ia te o r ii
 r
U wagi I2 /1

i p ra c a m i G o d a o ra z T u rin g a m o n a si d o w ie d z ie z ksi ki M in g a Li i Paula

V ita n y ie g o A n In tr o d u c tio n to K o lm o g o ro v C o m p le x ity a n d Its A p p lic a tio n s .

' H is to ria o d k ry c ia N e p tu n a je st s k o m p lik o w a n a i, ja k ro z u m ie m , n ie c o

k o n tro w e rs y jn a . Ju w 1 8 2 1 ro k u A le xis B o u v a rd s u g e ro w a , e jaka c ie m
na m a te ria " m o e p o w o d o w a p e rtu rb a c je w ru c h u U ra n a . Je d n a k b e z te o
rii m a te m a ty c z n e j n ie p o tr a fi p o w ie d z ie , g d z ie n a le y je j s zu ka . W 1 8 4 3
ro k u Jo h n C o u c h A d a m s p r z e p r o w a d z i o d p o w ie d n ie o b lic z e n ia , z k t ry c h
w y n ik a o , e w y ja n ie n ie m p r o b le m w z o r b it U ra n a m o g a b y b y n o w a
p la n e ta , i n a w e t w y z n a c z y o d p o w ie d n ie w s p rz d n e , ale n ig d y s w o je j p ra
cy n ie o p u b lik o w a a n i n ie n a k o n i a d n e g o o b s e rw a to ra d o p o s z u k a n ia jej
w e w s k a z a n y m m ie js c u .

Rozdzia 13
1(1 S tw ie rd z e n ie to jest p ra w d z iw e d la o d le g o ci m a k ro s k o p o w y c h . N a u ltra
k r tk ic h o d le g o c ia c h d o g o s u d o c h o d z n o w e e fe k ty i p ra w a sil s in n e .
M w ili m y ju o ty m , e flu k tu a c je S iatki m og w p y n na o d d z ia y w a n ie , gdy
w ir tu a ln e czstki z m n ie js z a j (e kra n u j ) lu b z w i k s za j (a n ty e k ra n u j ) je g o si.
W s p o m n ie li m y te , e w m e c h a n ic e k w a n to w e j b a d a n ie m a y c h o d le g o c i
w i e si z a w s z e z d u y m p d e m i e n e rg i . W p y w a to na g ra w ita c j , p o n ie
w a sia ta z m ie n ia si p r o p o rc jo n a ln ie d o e n e rg ii. W s z y s tk ie te m o d y fik a c je
sil o d g ry w a j b a rd z o w a n ro l w p rz y p a d k u id e i z w i z a n y c h z u n ifik a c j ,
o k t ry c h b d z ie m y m w ili w czci III.

37 C h o c ia s a m e g o p r o m ie n io w a n ia g ra w ita c y jn e g o n ie u d a o si w y k ry ,
z a o b s e rw o w a n o je d n z k o n s e k w e n c ji, k t re p o w in n y w y n ik a z je g o is tn ie n ia .
P rz e p ro w a d z o n e w d u g im o k re s ie d o k a d n e b a d a n ia u k a d u p o d w jn e g o
z p u ls a re m PSR 1 9 1 3 + 1 6 w s k a z u j , e je g o o r b ita z m ie n ia a si w s p o s b
z g o d n y z te o r e ty c z n ie o b lic z o n y m e fe k te m u tra ty e n e rg ii s p o w o d o w a n y m
p r o m ie n io w a n ie m g ra w ita c y jn y m . W 1 9 9 3 ro k u Russell H u ls e i Joseph Taylor
z d o b y li za te p ra c e N a g ro d N o b la .

Rozdzia 14
38 Tak sam o jak przez d a n y p u n k t m o e p rz e c h o d z i n ie sko czen ie w ie le p ro
stych, ta k n ie s ko c z e n ie w ie le n a jp ro s ts z yc h " tra je k to rii o r n y ch n a ch yle n ia ch
272 Lei r or bytL.

m oe przebiega przez d a n y p u n k t czasoprzestrzeni. O d p o w ia d a j;) one to ro m ru ch u

czstek o rn ych pr d ko cia ch p o c z tk o w y c h . P re cyzyjn ie z a te m p o w sz e ch n o
naley s fo rm u o w a n a s t p u j co : ciaa w yru sza j ce z te g o sam ego m ie jsca i z lak
sam prdkoci p o d w p y w e m g ra w ita c ji b d si p o ru sz a y w ta ki sam sposb.

R o z d z ia 16
W 2 0 0 4 o tr z y m a e m N a g ro d N o b la w s p ln ie z D a v id e m G ro s s e m
i D a v id e m P o litz e re m za o d k r y c ie s w o b o d y a s y m p to ty c z n e j w o d d z ia y w a
n ia c h s iln y c h ".

4,1 C h o d z i o m o j m a m . O jc ie c m a p o ls k ie k o rz e n ie .

11 Ta o p o w ie o s p o tk a n iu Feynm ana i Pauliego jest ju le g e n d a rn a w w ie c ie

fiz y k i. N ie w ie m , c z y rz e c z y w i c ie d o n ie g o d o s z o , i m w i c szcze rze , n a w e t
n ie c h c w ie d z ie . L e p ie j, b y ta a n e g d o ta n ie b y a n a w e t b d n a .

I ! W y b r o d d z ia y w a n ia ja k o m ia ry siy s p rz e n ia je st w p e w n y m s to p n iu
a rb itra ln y . M o e b a rd z ie j p o d s ta w o w m ia r jest lic z b a p o ja w ia j c a si ja k o
m n o n ik w w ie rz c h o k a c h d ia g ra m w F e yn m a n a o p is u j c y c h p ro ce s z w i z a n y
z c z s tk a m i o e n e rg ii i p d z ie P la n cka . L ic zb a ta je s t je s zc z e b lisza je d n o c i;
w yn o si o k o o 1 /2 . D o w o ln a sensow na m ia ra d a w y n ik b liski je d n o ci - na p e w n o
z n a c z n ie bliszy n i lic z b a 1 0 ' !

R o zd zia 17
la k o p ie rw s i na p o m y s d o p ro w a d z e n ia d o u n ifik a c ji R d ze n ia p rz e z ro z
s ze rz en ie je go lo k a ln e j s y m e trii w p a d li jo g e sh Pali i A b d u s S alam o ra z H o w a rd
G e o rg i i S h e ld o n G la s h o w . G e o rg i ja k o p ie rw s z y z a p ro p o n o w a z a s to s o w a n ie
s y m e trii 5 0 ( 1 0 ) i k la s y fik a c ji s iln ie a k c e n to w a n e j w ty m ro z d z ia le . Z a g a d n ie
n ia te w ie tn ie o p is a n o w ksi ka ch G ra n d U n ifie d T h e o rie s G ra h a m a Rossa
i U n ific a tio n a n d S u p e rs y m m e try R a b in d ry M o h a p a try .
41 N ie c h c p rz e z to p o w ie d z ie , e R d ze n ie z o s ta n ie n ig d y z a s t p io n y
czy m n o w s z y m . M a m n a d z ie j , e d o te g o d o jd z ie - n ie b a w e m o p is z , ja k
i d la c z e g o . Jedn ak p o d o b n ie ja k w w i k s z o c i z a s to s o w a w c i p o s u g u je m y
si n e w to n o w s k te o ri m e c h a n ik i i g ra w ita c ji, tak i R dze m a na s w o im k o n c ie
ta k w ie le u d o k u m e n to w a n y c h s u k c e s w o d n ie s io n y c h w r n y c h o b s z a ra c h ,
 I
Uwagi 2/z>

e tru d n o m i sobie w y o b ra z i , abym y k ie d y k o lw ie k c h c ie li w y rz u c i go na m ie t

n ik h is to rii. P o w ie m to n a w e t d o b itn ie j: u w a a m , e R d ze tw o r z y s o lid n y
fu n d a m e n t b io lo g ii, c h e m ii i a s tro fiz y k i, k t ry n ig d y n ie b d z ie w ym a g a a d n e j
m o d y fik a c ji. (N o d o b rz e , n ig d y " to dosy d ugo. P ow iedzm y, w cigu najbliszych
k ilk u m ilia r d w lat). W s p o m n ia n y w je d n e j z w cz e n ie js z y c h u w a g K w a n to w y
C e n z o r c h ro n i te d z ie d z in y n a u k i p rz e d s z a lo n y m i z ja w is k a m i z a c h o d z c y m i
na u ltra k r tk ic h o d le g o c ia c h i w n ie z w y k le w y s o k ic h e n e rg ia c h .

43 K sika W e a k In te ra c tio n s o f Leptons a n d Q u a rks E ug e n e 'a C o m m in s a

i P h ilip a B u c k s b a u m a z a w ie ra o b s z e rn d y s k u s j na te m a t z a s to s o w a te j
te o rii w a s tro fiz y c e . N a to m ia s t w ksice N e u trin o A stro p h y s ic s John B ahcall
n ie z w y k le fa c h o w o o p is u je p rz e d s ta w ia n e z a g a d n ie n ia i n ic w ty m d z iw n e g o ,
b y je d n y m z n ie k w e s tio n o w a n y c h m is trz w w te j d z ie d z in ie .

13 P rzeksztaceniam i j d ro w y m i dostarczajcym i g w ia zd o m energii s r w n ie

re a k c je syn tezy, k t re n ie w y m a g a j z a m ia n y p r o to n w w n e u tro n y . M i d z y
in n y m i je s t to p ro ce s , w k t ry m trz y czstki alfa (sk a d a j c e si z d w c h p r o
to n w i d w c h n e u tro n w ) c z si w j d ro a to m u w g la (sze p ro to n w
i sze n e u tro n w ). W re a k c ja c h ta k ic h n ie u c z e s tn ic z y o d d z ia y w a n ie sabe,
le c z je d y n ie o d d z ia y w a n ia s iln e i e le k tro m a g n e ty c z n e . S o n e s zc z e g ln ie
w a n e w p n ie js z y c h fa z a c h e w o lu c ji g w ia z d .

3,1 W a c iw ie p o w in ie n e m m w i o le w o c h ira ln y c h i p ra w o c h ira ln y c h p o

la ch .
C zstka o n ie z e ro w e j m asie p o ru sz a si z p r d ko ci m n ie jsz od p r d ko ci
w ia ta i to p o w o d u je p e w ie n p ro b le m . M o e m y s o b ie m ia n o w ic ie w y o b ra z i ,
e p rz y s p ie s z a m y ta k b a rd z o , i w y p rz e d z a m y ta k czstk. O b s e rw a to ro w i
p o ru s z a j c e m u si z ta k d u s z y b ko c i b d z ie si w y d a w a o , e p o ru sza si
o n a d o ty lu - to zn a cz y, w k ie ru n k u p rz e c iw n y m d o te g o , w ja k im p o ru sza
si w z g l d e m o b s e rw a to ra z n a jd u j c e g o si w s ta n ie s p o c z y n k u . P o n ie w a
k ie ru n e k s p in u w o b u p rz y p a d k a c h b d z ie w y g l d a ! ta k sam o, czstka, k t ra
d la n ie ru c h o m e g o o b s e rw a to ra je s t p ra w o c h ira ln a , z d a n ie m w s p o m n ia n e g o
o b s e rw a to ra w ru c h u b d z ie le w o c h ira ln a . A p rz e c ie z g o d n ie z te o ri w z g l d
n o ci o b u o b s e rw a to r w m u sz o b o w i z y w a ta k ie sa m e p ra w a . W n io s e k :
p ra w a fiz y c z n e n ie m o g b e z p o re d n io z a le e o d c h ira ln o c i czstek.
2 /4 I r Lekko by t u |

P o p ra w n e u j c ie ty c h fa k t w jest b a rd z ie j s u b te ln e . M a m y d w a o d d z ie ln e
ro d z a je p l k w a n to w y c h : je d n e tw o rz c z s tk i le w o c h ira ln e , d ru g ie - p ra w o -
c h ira ln e . R w n a n ia o p is u j c e te p o la s r n e . G d y ju je d n a k jaka cz stka
(d o w o ln e g o ro d z a ju ) p o w s ta n ie , w w y n ik u o d d z ia y w a z S ia tk je j e h ira ln o
m o e si z m ie n i . W s ta n d a rd o w y m m o d e lu e le k tro s a b y m ta k i w a n ie e fe k t
m a j o d d z ia y w a n ia c z s te k z k o n d e n s a te m H iggsa.
W p rz y p a d k u czstek b e z m a so w y ch (a lb o p l k w a n to w y c h ) m o e m y w p r o
w a d z i je d n o z n a c z n e (to znaczy, n ie z a le n e o d p r d k o c i u k a d u ) ro z r n ie n ie
c z s te k le w o c h ira ln y c h i p ra w o c h ira ln y c h . Fakt, e w ie lo k r o tn ie s p ra w d z o n e
r w n a n ia o d d z ia y w a sa b ych b a z u j na ty m ro z r n ie n iu , w ia d c z y o ty m , i
d la N a tu ry n a jle p s z y m p o d s ta w o w y m b u d u lc e m s b e z m a s o w e c z s tk i i p o la
k w a n to w e .

47 Jane H a rris o n , The Ker as Siren [w:J P rolegom ena to th e S tu d y o f G re e k Re

lig io n , w y d . 3 ,1 9 2 2 , s. 1 9 7 . Piszc te n fra g m e n t, m ia e m n a d z ie j , e na o k a d c e
k si k i z n a jd z ie si re p ro d u k c ja o b ra z u Syrena Jo h n a W illia m a W a te rh o u s e 'a .
N ie ste ty , los c h c ia in a c z e j. M o e c ie je d n a k o b e jrz e to d z ie o n a r y c in ie n r
7 k o lo ro w e j w k a d k i.

Rozdzia 18
H o w a rd G e o rg i, H e le n Q u in n i Steven W e in b e rg ja k o p ie rw s i p rz e p ro w a d z ili
o b lic z e n ia p o k a z u j c e , ja k o w e trz y o d d z ia y w a n ia z a c h o w u j si na m a y c h
o d le g o c ia c h . C h c ie li w te n s p o s b s p ra w d z i , c z y w ta k ic h w a ru n k a c h m o e
d o j d o u n ifik a c ji. (W p rz y p a d k u o d d z ia y w a n ia s iln e g o b y y to o c z y w i c ie
o b lic z e n ia , k t re w c z e n ie j p rz e p ro w a d z ie m z D a v id e m G ro ss e m ; n ie z a le n ie
o d nas w y k o n a je ta k e D a v id P olitze r).
411 Z a u w a m y , e na p o z io m ie p o d s ta w o w y m - w p rz y p a d k u lic z b , p rz e z
k t re m n o y si w ie rz c h o k i na d ia g ra m a c h F e y n m a n a - s p rz e n ie o d d z ia y
w a n ia sabego jest ta k n a p ra w d silniejsze o d s p rz e n ia e le k tro m a g n e ty c z n e g o
(dla z n a w c w te m a tu : ro z u m ia n e g o tu ta j ja k o h ip e ra tlu n e k ). J e d n a k n a d p rz e
w o d n ic tw o S ia tki p o w o d u je , e o d d z ia y w a n ie s a b e m a k r tk i z a si g , z a te m
w p ra k ty c e je g o w p y w jest z w y k le z n a c z n ie m n ie jsz y.

11 R n ic a m i d z y ro z m ia re m a to m u a w ie lk o c i je g o j d ra je d y n ie c z
c io w o w y n ik a z w z g l d n e j s a b o c i o d d z ia y w a e le k tr o m a g n e ty c z n y c h .
 I
Uwagi 275

W a n y m c z y n n ik ie m jest tu ta j r w n ie fa k t, e m asa e le k tro n u je st n ie w ie l

ka w p o r w n a n iu z m a s a m i p r o to n w i n e u tro n w . Z r o z u m ie m y d la c z e g o ,
je e li o d w o a m y si d o ro z u m o w a n ia p rz y to c z o n e g o w p u n k c ie 3 s c h o liu m
z a m y k a j c e g o ro z d z ia d z ie si ty . R o z m ia r a to m w je st w y n ik ie m k o m p ro m is u
m i d z y d e n ie m d o z r w n o w a e n ia p l e le k try c z n y c h p rz e z u m ie s z c z e n ie
e le k tr o n w w p ro s t n a p ro to n a c h a u w z g l d n ie n ie m fa lo w e j n a tu ry e le k tro n w .
Im m n ie js z a jest m asa d a n e j c z s tk i, ty m b a rd z ie j je j fu n k c ja fa lo w a si ro z
szerza i d la te g o m a a m asa e le k tro n u p rz e c h y la szal k o m p ro m is u w k ie ru n k u
w i k s z y c h ro z m ia r w .

Rozdzia 19
511W i c e j na te m a t P o p p e ra i je g o filo z o fii m o n a si d o w ie d z ie z d w u to
m o w e g o d z ie a The P h ilo s o p h y o f K arl P o p p e r p rz y g o to w a n e g o p o d re d a k c j
P au la S c h ilp p a .

Rozdzia 20
W s p ln ie z S avasem D im o p o u lo s e m i S tu a rte m R a b ym ja k o p ie rw s i ro z
w a a li m y k w e s ti w p y w u s u p e rs y m e trii na e w o lu c j s p rz e . M o je o so b iste
w s p o m n ie n ia z te g o o k re s u z n a jd z ie c ie w d o d a tk u C .

W i c e j in fo rm a c ji na te m a t czstek Higgsa z n a jd z ie c ie w e w s p o m n ia n y c h
w c z e n ie j p o p u la rn o n a u k o w y c h ksi ka ch O e rte ra i C lo se 'a , n a to m ia st b a rd z ie j
n a u k o w e o m w ie n ie te m a tu z a m ie s z c z o n o w k si c e P eskina i S c h ro e d e ra
o ra z w p o d r c z n ik u S re d n ic k ie g o .

*- Jeli c h c e c ie p o z n a t te m a ty k , p o le c a m k si k S u p e rs y m e tria : su-

p e rs y m e try c z n e c z s tk i i o d k ry w a n ie p o d s ta w o w y c h p r a w p rz y ro d y n a p is a
n p rz e z G o r d o n a K a n e 'a , je d n e g o z w y b itn y c h u c z o n y c h z a jm u j c y c h si
t d z ie d z in .

53 S u p e rs y m e tria n ie c z y ze s o b b e z p o re d n io r n y c h czci R d ze n ia .
a d n a z e z n a n y c h o b e c n ie cz s te k n ie m a o d p o w ie d n ic h w a sn o c i, b y b y c
s u p e rs y m e try c z n p a rtn e rk ja k ie j in n e j c z s tk i. P o cz y w sz y stko z e sob
m o n a je d y n ie w te d y , g d y je d n o c z e n ie u w z g l d n ia si u n ifik a c j a d u n k u
i s u p e rs y m e tri .
 1
2 7 6 1 d Lekko b y t u ~1

*' S u p e rs y m e tria m u s i b y z a m a n a , je d n a k je li c h o d z i o s p o s b , w ja k i
d o te g o d o c h o d z i, m a m y w i c e j n ie ja sn o ci n i w p rz y p a d k u z w i z a n e j z ty m
k w e s tii ko sm icz n e g o n a d p rz e w o d n ic tw a , o m a w ia n e j w ro z d z ia le s m y m i w d o
d a tk u B. Bez w zg l d u na to , ja k d o o w e g o za m a n ia su p e rsym e trii d o c h o d z i, w y n ik
k o c o w y m u si b y ta k i, e s u p e rs y m e try c z n e p a rtn e rk i z n a n y c h n a m cz ste k
s z n a c z n ie cisze, je e li je d n a k b d z b y t c i k ie , n ie w n io s w y s ta rc z a j c e g o
w k a d u d o flu k tu a c ji Siatki i p o w r c im y d o o m w io n e j w ro z d z ia le o s ie m n a s ty m
s y tu a c ji b lis k ie g o , ale n ie d o k a d n e g o , s p o tk a n ia si si o d d z ia y w a .
S rw nie inne, niezalene przesanki pozwalajce przypuszcza, e masy czstek
supe rsym etryczn ych n ie s z b y t w ie lk ie . N a jw a n ie jsza z n ic h b rz m i n a s t p u j c o :
je e li w ram a ch z u n ifik o w a n e j te o rii o b lic z y m y , jaki w p y w m a j czstki w ir
tu a ln e na m as czstki Higgsa, o ka e si, e p o w o d u j o n e z w i k s z e n ie te j m asy
a d o skali u n ifik a c ji. N a ty m p o le g a ta k z w a n y p ro b le m h ie ra rc h ii. M o n a z n iw e
lo w a ten e fe k t je d n y m p o c i g n i c ie m p i ra , p rz y jm u j c , e m asa p o c z tk o w a
jest taka, b y d o c h o d z io d o n ie m a l d o s ko n a e g o z r w n o w a e n ia w k a d u czstek
w irtu a ln y c h , je d n a k z d a n ie m w i kszo ci fiz y k w ta k ie d o p a s o w y w a n ie " jest n ie
d o p rzyj cia - nazyw a j je n ie n a tu ra ln y m . Po w p ro w a d z e n iu s u p e rs y m e trii o w e
w p y w y r w n o w a si i nie s ju ko n ie cz n e tak ra d yka ln e dzia a n ia , je e li je d n a k
z a m a n ie supersym etrii n a st p u je w n ie p o m y ln y sposb - to znaczy, jeli czstki
supe rsym e tryczn e s z b y t c i k ie - w p a d a m y z deszczu p o d ryn n .

" W ty c h o b lic z e n ia c h u w z g l d n ia m je d y n ie w p y w c z s te k k o n ie c z n y c h
d o w p ro w a d z e n ia s u p e rs y m e trii. (U w a g a d la z n a w c w te m a tu : p o ru s z a m si
w ram a ch m in im a ln e g o su p e rs ym e try cz n e g o m o d e lu s ta n d a rd o w e g o , w s k r c ie
M S S M , o d ang. m im in a l s u p e rs ym m e tric sta n d a rd m o d e l). N ie b io r p o d u w a g
d o d a tk o w y c h (z n a c z n ie c i s z yc h ) c z s te k p o trz e b n y c h d o s tw o rz e n ia p e n e j
te o rii z u n ifik o w a n e j. D la te g o w a n ie s p rz e n ia p o z u n ifik o w a n iu w w y s o k ie j
e n e rg ii p o n o w n ie si ro z b ie g a j . W p e n e j te o rii, g d y ju raz si z b ie g n , p o
z o sta j ze sob p o c z o n e . P o n ie w a je d n a k n ie w ie m y w y s ta rc z a j c o d u o ,
b y u sta li, ja k ie s o d p o w ie d n ie szczeg y p e n e j te o rii, p o s ta n o w ie m p o k a z a
t k w e s ti tak, ja k w te j c h w ili w y g l d a .

la k o e n ie m a m y w ia ry g o d n e j te o r ii d o ty c z c e j z a c h o w a n ia si g ra
w ita c ji na m a y c h o d le g o c ia c h , p rz e b ie g lin ii o d d z ia y w a n ia g ra w ita c y jn e g o
n a s z k ic o w a e m je d y n ie w p rz y b li e n iu .
 1
Uwagi 277

Rozdzia 21
A b y u z y s k a w i c e j in fo rm a c ji na te m a t p r o je k t w re a liz o w a n y c h w L H C
i p o z n a n a jn o w s z e d o n ie s ie n ia , m o e c ie o d w ie d z i s tro n in te rn e to w CERN
p o d a d re s e m : h ttp ://p u b lic .w e b .c e r n .c h /P u b lic /W e lc o m e .h tm l. U k a z a si r w
n ie z b i r a r ty k u w na te n te m a t n a p is a n y c h p rz e z c z o o w y c h e k s p e rt w :
P erspectives o n LH C Physics p o d re d a k c j G o rd o n a K a n e 'a . P o le ca m r w n ie
w a s n y a r ty k u n a u k o w y : A n tic ip a tin g a N e w G o ld e n A g e , k t ry z n a jd z ie c ie
p o d a d re s e m fr a n k w ilc z e k .c o m .

' T e m a ty c e c ie m n e j m a te rii, c ie m n e j e n e rg ii i o g ln ie w sp c z e s n e j k o
s m o lo g ii p o w i c o n a jest c ie k a w a ksi ka p o p u la rn o n a u k o w a : Q u in te ss e n ce
L a w re n c e 'a K raussa.

M O b lic z e n ia d o w o d z c e , e (n is k o e n e rg e ty c z n a ) s u p e rs y m e tria p ro w a
d z i d o d o k a d n e j u n ifik a c ji sil, w n ie w ie lk im s to p n iu z a le o d szc z e g w ,
c o s ta n o w i z a r w n o o ic h sile , ja k i sa b o ci. W k a d n o w y c h cz s te k w e k ra
n o w a n ie (lu b a n ty e k ra n o w a n ie ) u a k ty w n ia si d o p ie ro w e n e rg ia c h w i k s z y c h
o d e n e rg ii s p o c z y n k o w y c h m c - ty c h cz ste k. Z m ia n y o k lu c z o w y m z n a c z e n iu
d la u n ifik a c ji a k u m u lu j si w s z e ro k im z a k re s ie e n e rg ii i d la te g o to , g d z ie
si z a c z y n a j , n ie m a w i k s z e g o z n a c z e n ia . Z le g o s a m e g o p o w o d u r w n ie
w k a d w n o s z o n y p rz e z p o s z c z e g ln e czstki w u m ia rk o w a n y m je d y n ie s to p n iu
z a le y o d ic h m asy. Z a te m w y n ik n a szych o b lic z e u n ifik a c y jn y c h n ie z m ie
n ib y si s p e c ja ln ie , g d y b y m a sy n o w y c h c z s te k s u p e rs y m e try c z n y c h b y y
(p o w ie d z m y ) d w u k r o tn ie w i k s z e lu b m n ie js z e . U z y s k a n y w y n ik jest s ztyw n y ,
n ie p o d d a je si a tw o p r b o m z m ia n y . N a to m ia s t z ja w is k o ro z p a d u p io to n u
z a le y o d p rz y j ty c h s z c z e g w .
1T e o ria s tru n w y w o a a ro z w a a n ia na te m a t is tn ie n ia d o d a tk o w y c h w y
m ia r w p rz e s trz e n n y c h . W y m ia ry te m u s ia y b y b y a lb o b a rd zo m ate (zw in i te ),
a lb o n ie z w y k le p o s k r c a n e i ty m s a m y m tr u d n e d o p rz e b y c ia , w p rz e c iw n y m
b o w ie m p rz y p a d k u z a u w a y lib y m y ic h is tn ie n ie . B y m o e g d y p rz y jrz y m y
si w ia tu b li e j, z a p o m o c L H C , u d a n a m si je w y k ry . R o zw a a n ia na te n
te m a t z n a jd z ie c ie w k s i k a c h : L lid in g in th e M ir r o r L a w re n c e 'a Kraussa i W ar-
p e d Passages Lisy R a n d a ll.
 I
278 Lekko bytu

Epilog
60 Z g o d n ie z id e a m i p r z e d s ta w io n y m i w d o d a tk u B k o n d e n s a t H ig g sa
w w y n ik u s w o is te g o k o s m ic z n e g o n a d p r z e w o d n ic tw a b e z p o r e d n io o d
p o w ia d a z a m a s y w u o n w i e to n w . Jeli w i c : id e e te s p o p r a w n e ,
p o w y ja n ie n iu , c z y m je s t w k o n d e n s a t, z r o z u m ie m y p o c h o d z e n ie ty c h
k o n k r e tn y c h m as.

Dodatek B
(>l M o e c ie sam i s p ra w d z i , e w w y n ik u e m is ji b o z o n u u n o sz ce g o ze sob
je d n o s tk a d u n k u c z e rw o n e g o i p rzy n o s z c e g o je d n o s tk a d u n k u fio le to w e
go (to z naczy, za b ie ra j c e g o ze sob u je m n je d n o s tk a d u n k u fio le to w e g o )
k w a rk u w g rn y m w ie rs z u z m ie n i si w a n ty e le k tro n e z w ie rs z a p i tn a s te g o .
(Z n a k i + o ra z - o z n a c z a j ta k n a p ra w d p o o w je d n o s tk i a d u n k u ). W w y
n ik u a b s o rp c ji te g o s a m e g o b o z o n u k w a r k d z p i te g o w ie rs z a z m ie n i si
w a n ty k w a rk u z w ie rs z a d z ie w i te g o . W R e je strze a d u n k w c z stki te r n i
si je d y n ie p rz e c iw n y m i z n a k a m i + o ra z - w p ie rw s z e j i o s ta tn ie j k o lu m n ie .
W w y n ik u e m is ji i a b s o rp c ji w p o s ta c i c z s tk i w ir tu a ln e j te g o k o n k r e tn e g o
b o z o n u z m ie n ia j c e g o k o lo r u z y s k a m y z a te m p ro ce s :

u + d u' + e'

T e ra z p o o b y d w u s tro n a c h d o d a m y o b s e rw u j c y to w s z y s tk o k w a r k
u : u + u + d > u + u' e' i ju p ra w ie m a m y to , o c o n a m c h o d z i. M u s im y
jeszcze je d y n ie z a u w a y , e u + u + d to s k a d n ik i p r o to n u o ra z e u + u'
m o g ze sob a n ih ilo w a , tw o rz c fo to n . O s ta te c z n ie u z y s k u je m y p ro c e s ro z
p a d u p ro to n u

p - > y + e'

ta k ja k o b ie c y w a li m y .

Ilustracje
Rysunki

R ys u n e k 7 .i o p ie ra si na ilu s tra c ji, k t ra p o ra z p ie rw s z y u k a z a a si

w m o im a rty k u le Q C D M ac/e S im p le w c z a s o p i m ie P h y s ic s T o d a y " 2 0 0 0 , n r
 1
Uwagi 279

53 (8), s. 2 2 - 2 8 , i z o sta w y k o rz y s ta n y w n in ie js z e j ksi ce za z g o d w a c ic ie li

p ra w a u to rs k ic h .
R ys u n e k 8.1 o p ie r a si na ilu s tra c ji, k t r z a m ie s z c z o n o w d o k u m e n ta c ji
a p lik a c ji A r c ln fo W o rk s ta tio n fir m y ESRI i z o s ta w y k o rz y s ta n y w n in ie js z e j
k si c e za z g o d w a c ic ie li p ra w a u to rs k ic h .
R ys u n k i 9 .1 , 9 .2 o ra z 9 .3 o p ie ra j si na u a k tu a ln io n e j w e rs ji p ra c y o p u
b lik o w a n e j p rz e z g ru p M IL C w c z a s o p i m ie P h y s ic a l R e v ie w " 2 0 0 4 , n i 7 0
( 0 9 4 5 0 5 ), seria D (ry s u n e k 17), k t ra z o sta a w y k o rz y s ta n a w n in ie js z e j ksice
za z g o d w a c ic ie li p ra w a u to rs k ic h .

Kolorow a wkadka
R y c in y 1, 2 , 8 o ra z 9 z a c z e rp n e m z a rc h iw u m C ER N i w y k o rz y s ta e m
w n in ie js z e j k s i c e za z g o d w a c ic ie li p ra w a u to rs k ic h .
R y c in a 3 a w y k o r z y s tu je o b ra z B ib lio te k a m a te m a ty k a A ld o S p iz z ic h m a ,
k t re g o u y to w n in ie js z e j ksi ce za z g o d w a c ic ie li p ra w a u to rs k ic h .
R y c in a 3 b o p ie r a si na p ra c y M ic h a e la R o ssm a n a i je g o z e s p o u , o p u
b lik o w a n e j w c z a s o p i m ie N a tu r " 1 9 8 5 , n r 3 1 7 , s. 1 4 5 -1 5 3 , k t ra z o sta a
w y k o rz y s ta n a w n in ie js z e j ksi ce za je g o zg o d .
A u to re m ilu s tra c ji p rz e d s ta w io n e j na ry c in ie 4 jest D e re k L e in w e b e r z C e n
tr u m B a d a w c z e g o S u b a to m o w e j S tru k tu ry M a te rii (CSSM ) na U n iw e is y te c ie
w A d e la jd z ie - ilu s tra c ja ta z o s ta a w y k o rz y s ta n a za je g o zg o d .
R yc in a 5 o p ie ra si na p ra c y g ru p y STAR i je j re p ro d u k c j z a m ie s z c z o n o
za z g o d B ro o k h a v e n N a tio n a l L a b o ra to ry.
R ycina 6 jest d z ie e m C rega K ilc u p a i je g o ze sp o u - za m ie szczam j za jego
zgod.
R ycin a 7 p rz e d s ta w ia r e p ro d u k c j o b ra z u Syrena J o h n a W illia m a W a te i-
h o u s e 'a (circa 1 9 0 0 ).
A u to r e m ilu s tra c ji na ry c in ie 1 0 jest R ic h a rd M u s h o tz k y - z a m ie s z c z a m
j tu ta j za je g o z g o d .

Dodatek C
D o d a te k C o p ie ra si na m o im a rty k u le o ta k im s a m y m ty tu le , k t ry p o raz
p ie rw s z y u ka za si w cza s o p i m ie N a tu r " 2 0 0 4 , n r 4 2 8 , s. 2 6 1, a k t ry zosta
tu w y k o rz y s ta n y z a z g o d w a c ic ie li p ra w d o je g o p u b lik a c ji.
 Literatura uzupeniajca

Ksiki w jzyku polskim

Frank Close, K osm iczni] c e b u li]: k w a rk i i W szechw iat, p rze . W a n d a S t p ie -
-R udzka, P W N , W arszaw a 1988.
A lb e rt Einstein, E w olucja fizyki: ro z w j p o g l d w o d n a jd a w n ie jszych p o j
d o te o rii w zgldnoci i k w a n t w , p rze l. Ryszard G a je w ski, Prszyski i S-ka,
W arszaw a 1998.
A lb e rt Einstein, Z a p iski a u to b io g ra ficzn e , p rze l. Jacek B ie ru , Z n a k , K ra k w
199 6.
R ichard Feynm an, ,,/\ co cie b ie o b c h o d z i, co myl in n iV : dalsze p rz y p a d k i
ciekaw ego czo w ie ka , prze. Rafa m ietana, Zn a k, K ra k w 2 0 0 8 .
R ichard Feynm an, C h a ra kte r p ra w fizycznych, p rze l. Piot r A m ste rd a m ski,
Prszyski i S-ka, W arszaw a 2 0 0 0 .
R ichard Feynm an, Feynm ana w y k a d y z fizyki, prze l. P iotr A m ste rd a m sk i, P W N ,
W arszaw a 2 0 0 7 .
R ichard Feynm an, han raczy a rto w a , p a n ie F e y n m a n !" : p rz y p a d k i ciekaw ego
czo w ie ka , przel. Tomasz B ie ro , Z n a k, K ra k w 2 0 0 7 .
R ichard Feynm an, Q F D : o so b liw a te o ria w iata i m a te rii, p rze l. I telena
B iakow ska, Prszyski i S-ka, W arszaw a 2 0 0 1 .
M u rra y G e ll-M a n n , K w ark i jaguar: p rzy g o d y z p ro sto t i z o o n o ci , p rze l. P iotr
A m sterdam ski, CiS, W arszaw a 1 9 9 6 .
James G leick, G eniusz: ycie i nauka Richarda Feynm ana, p rze l. P iotr
A m sterdam ski, Zysk i S-ka, Pozna 199 2 .
B rian G reene, Pikno W szechw iata, p rze . Ewa F. Fokas i B o g u m i B ie n io k,
Prszyski i S-ka, W arszaw a 2 0 0 6 .
A lan G u th , W szechw iat in fla cyjn y: w p o s zu k iw a n iu n o w e j te o rii p o c h o d z e n ia
kosm osu, przel. Ewa L. Fokas, B og u m i B ie n io k, Prszyski i S-ka, W arszaw a
2000 .
 Literatura uzupeniajca / 2 8 1

P M I H n , d r u k i: w y b r, p iz e l. B o g u s U w Sochaska, w ia d e c tw o , B ydgoszcz
1999.
Tomasz H o fm o k l, M ic h a ) w i c k i, C zstki ele m e n ta rn e , W y d a w n ic t w a S zkolne
i Pedagogiczne, W arszawa 1 9 8 2 .
G o rd o n Kane, S upe rsym e tria . S upersym etryczne czstki i o d k ry w a n i
p o d s ta w o w y c h p ra w p rz y ro d y , prze). Tomasz Krzyszto, Agnieszka
K rzyszto, P rszyski i S-ka, W arszaw a 2006.
Leon L e d e rm a n , D ic k Teresi, Boska Czstka, leli Wszechwiat jest odpowiedzi,
jak brzmi pytanie?, prze). E lbieta K o l o d z ie j - J z e f o w ic z , Prszyns i i <a,
W arszawa 1 9 9 6 , 2 0 0 7 . , f
D o n L in c o ln , K w a n to w a granica. L H C - W ie lki Zderzacz
B og u m i) B ie n io k , Ewa L. Lokas, P r s z y s k i i S-ka, W a is z a w a _ ,.,w l
N. D a v id M e rm in , Czas na czas: klucz do teorii Einsteina, prze . Jeizy y
P rszyski i S-ka, W arszaw a 2 0 0 8 .
A b ra h a m Pais, Ban Bg jest w y ra fin o w a n y nauka i y c ie A lb e rta .msle
prze). P io tr A m ste rd a m ski, Prszyski i S-ka, W arszaw a 200 1 .
R ichard R hodes, lak powstaa bomba atomowa, prze). I io ti Amsterc
P rszyski i S-ka, W arszaw a 2 0 0 0 .
E dw in F. Taylor, John A. W h e e le r, Fizyka c z a s o p r z e s tr z e n i, prze . Bar ja ra
Pierzchalska, P W N , W arszaw a 1 9 7 5 .
Frank W ilc z e k , Betsy D e vin e , W poszukiwaniu haimonii. waiiacje na le y
Z fizyki wspczesnej, prze). Ewa L. Lokas, B o g u m i B ie n io k, Prszyski
i S-ka, W arszaw a 2 0 0 7 . ..
Steven W e in b e rg , Pierwsze trzy m in u ty : w spczesne p o g l d y na p o cz <i
W szechw iata, prze). A le ksa n d e r B lu m , Prszyski i S-ka, W arszawa
Steven W e in b e rg, Teoria p l kw antow ych, 3 tomy, prze). D anuta Rzewska, Lec i
S zym anow ski, P iotr C hankow ski, P W N , W arszawa 1999 (t. 1, 2) 2 0 0 i (t. 3).
I ie rm a n n W e yi, Symetria, p r z e t. Stefan K u lc z y c k i, P r s z y s k i i S k u , W aiszawc

1997.
R icha rd W is e m a n , D z iw n o lo g ia : o d k ry w a n ie w ie lk ich p ia w d w m aych rzeczac
prze). Jacek K onieczny, W .A .B ., W arszaw a 20 1 0 .

Ksiki w jzyku angielskim

I. B ahcall (red.), W . H a xto n (red.), K. K ubodera (red.), C. Poole (red.), N e u trin o
Physics, W o rld S cie n tific P ub lish in g C om pany, 20 0 1 .
B e n ja m in B ederson (red.), M o re Things in H eaven a n d Earth, Springer, N ew York
1999.
 282 [ Lekko b y t u |

Frank Close, The N e w C osm ic O n io n : Q uarks a n d th e N a tu re o f th e U niverse,

Taylor & Francis, N e w York 2 0 0 6 .
Eugene C o m m in s , P h ilip B ucksbaurn, W eak in te ra c tio n s o f Leplons a n d Q u a rks,
C a m b rid g e U n ive rs ity Press, C a m b rid g e 1983.
R obert G riffith s , C onsistent Q u a n tu m Theory, C a m b rid g e U n iv e rs ity Press,
C a m b rid g e 20 0 8 .
Jane H arriso n , P rolegom ena to the S tudy o f C reek R eligion, C a m b rid g e
U n ive rs ity Press, C a m b rid g e 2 0 1 0 .
H e rm a n n I le lm h o ltz , O n th e Sensations o f Tone as a P hysiological Basis fo r th e
Theory o f M usic, D over, N e w York 1 9 5 4 .
M a x Jam m er, C oncepts o f Mass in C o n te m p o ra ry Physics a n d P hilosophy,
P rin ce to n U n ive rs ity Press, P rin ce to n 2 0 0 9 .
G o rd o n Kane (red.), A a ro n Pierce (red.), Perspectives on LH C Physics, W o rld
S c ie n tific P ublishing C om pany, H ackensack, NJ 2 0 0 8 .
Law rence Krauss, H id in g in the M irro r: The Q uest fo r A lte rn a te Realities, fro m
P lato to String Theory, Penguin, N e w York 2 0 0 6 .
La w rence Krauss, Q uintessence: The M y ste ry o t th e M issing Mass in th e U niverse,
Basic Books, N e w York 20 0 1 .
R ob ert Kirshner, The Extravagant U niverse: E xploding Stars, D a rk Energy, a n d th e
A cc e le ra tin g Cosm os, P rin ce to n U n ive rs ity Press, P rin ce to n 2 0 0 2 .
M in g Li, Paul V ita n y i, A n In tro d u c tio n to K o lm o g o ro v C o m p le x ity a n d Its
A p p lica tio n s , Springer, N e w York 200 8 .
FI.A. Lorentz, A. Einstein, H . M in k o w s k i, H . W e yl, The P rinciple o f R elativity,
przet. W. Perret, G.B. Jeffery, D over, 2 0 0 8 .
Ernst M a c h , The Science o f M echanics, p rze i. Thom as J. M a c C o rm a c k , O p e n
C o u rt, 1988.
D a vid M acKay, In fo rm a tio n Theory, Inference & Learning A lg o rith m s , C a m b rid g e
U n ive rs ity Press, 2 0 0 2 .
C harles W. M isner, K ip S. T h o rn e , John A. W h e e le r, G ra vita tio n , W .H . Freem an,
San Francisco 1973.
R abindra N. M o h a p a tra , U n ific a tio n a n d S up e rsym m e try, Springer, 2 0 0 2 .
Izaak N e w to n , N e w ton 's P hilo so p h y o f N a tu re , Free Press, 1 9 7 0 .
R obert O erter, The T heory o f A lm o st E verything: the S ta n d a rd M o d e l, th e U nsung
Trium ph o f M o d e rn Physics, Pi Press, N e w York 2 0 0 6 .
M ic h a e l Peskin, D a n ie l Schroeder, A n In tro d u c tio n To Q u a n tu m lie ld th e o ry ,
W e stvie w Press, B o u ld e r 1995.
Lisa R andall, W arped Passages: U n ra ve lin g th e M ysteries o f th e U niverse's H id d e n
D im ensions, H a rp e r P erennial, N e w York 2 0 0 6 .
 B
L ite ra tu re u z u p e fn ia jg c a (283

J.W.S. R ayleigh, The T heory o f S ound, N e w York, D over, 1 9 7 6 .

M ic h a e l R iordan, The H u n tin g o f the Q u a rk: a True S to ry o f M o d e rn Physics,
S im on & Schuster, N e w York 1987.
G rah am Ross, G ra n d U n ifie d Theories, W e stv ie w Press, B o u ld e r 2 0 0 3 .
Paul S c h ilp p (red.), A lb e rt Einstein: P hilosopher-S cientist, MJF B ooks, 2 0 0 1 .
Paul S c h ilp p (red.), P hilo so p h y o f Karl P opper, O p e n C o u rt, La Salle, IE 19 7 7 .
M a rk S re d n ic ki, Q u a n tu m fie ld Theory, C a m b rid g e U n iv e rs ity Press, 2 0 0 7 .
D irk S tru ik, Lectures o n Classical D iffe re n tia l G e o m e try, D over, N e w York 19 8 8 .
Le ona rd Susskind, The C osm ic Landscape: S tring T heory a n d th e Illu sion o f
In te llig e n t D esign, L ittle , B ro w n and C om pany, N e w York 2 0 0 6 .
Steven W e in b e rg , G ra vita tio n a n d C osm ology: Principles a n d A p p lica tio n s o f the
G eneral T heory o f R elativity, John W ile y & Sons, N e w York 197 2 .
E ugene W ig ner, Sym m etries a n d R eflections, O x B ow Press, W o o d b rid g e , CT
1979.
A n th o n y Zee, Q u a n tu m Field Theory in a N u tsh e ll, P rin ce to n U n ive rs ity Press,
P rin c e to n 2 0 1 0 .
 Indeks

A chiralno czystek 179, 1 8 2 ,2 7 3 ,2 7 4

A dam s John C o uch 271 chrom odynam ika kw antow a 63, 67, 70, 73, 8 ! , 85,
akceleratory - LER LHC 99, 102, 104, 113, 125, 135, 138, 141, 147, I-III,
aksjony 7 9 ,1 9 4 , 204, 210, 232 173, 175, 180, 183, 203 , 227, 247, 258, 259,
am plitud a p ra w dopodobiestw a 128 261, 262
A nderson Carl 193, 230 ciem na energia 34, 35, 117, 121, 122, 202, 210,
antyczstki 58, 61, 82, 6 5 ,1 0 1 , 1 4 2 ,1 8 2 , 229 2 1 1 .2 3 1 .2 6 6 .2 7 7
a n iy e kra n o w a n ie 63, 163, 187, 196, 198, <iem na m ateria 34, 35, 1 5 !, 171, 202, 2 10 , 211,
2 3 0 , 2 6 2 ,2 7 1 , 2 7 7 . zo b . take sw oboda 2 3 2 .2 7 1 .2 7 7
a sym ptotyczna C olem an Sidney 62
a ntyeiektrony -> pozytony czarne d ziu ry 3 3 ,1 0 0 ,1 16, 124
a ntykw arki 47, 50, 53, 63, 6.5, 78, 102, 105, 121, czasoprzestrze 58, 86, 9 6 ,1 0 9 , 114, 1 2 0 ,1 2 1 , 123,
135, 1 4 2 ,1 6 2 , 223, 230, 237, 269 , 278. zol), 131, 159, 167, 2 1 1 ,2 6 8 , 272
take kw arki, pary kwark-arrtykwark czas Plancka 166
antym ateria 7 7 ,1 9 5 , 230 czystki Higgsa 1 0 8 ,1 9 4 , 201 , 209, 210 , 222, 232,
Arystoteles 88, 102 275, 276, zob. take kondensat Higgsa
atom y 3 5 ,3 9 , 42, 48, 51, 77, 92, 93, 131, 144, czystki w irtu a ln e 52, 54, 62, 65, 68, 76, 101, 109,
1 4 5 ,1 6 5 , I7 5 , 208, 2 3 4 ,2 7 4 . zo b . take jadra 1 32, 140, 163, 187, 188, 1 9 6 ,2 0 4 ,2 2 0 ,2 3 2 ,
a tom ow e 2 5 9 ,2 6 0 ,2 7 1 ,2 7 6 ,2 7 8
Augustyn w. 115 C zechow A n io n 106
czon kosm ologiczny 9 5 ,1 17,1 1 8 ,1 2 1 , 232, 233
II
b ario n y 47, 5 0 ,1 3 6 , 1 4 2 ,2 3 0 D
B entley Richard 1 1 7 diagram y Feynmann 76, 77, 81, 95, 96, 101, 186,
Berra Yogi 133 2 2 0 ,2 3 3 ,2 7 2 ,2 7 4
Bjorken James .59 D im o po u los5a va s 225, 275
B ohr K ie ls 23, 24, 35, 51, 1 3 3 ,1 4 7 D irac Paul 31, 77, 140, 193, 1 9 4 ,1 9 5 , 230, 249
B ouvard A lexis 271 dety 66, 68, 69, 81, 102, 105, 233
bozony 1 0 6 , 1 7 7 ,1 8 1 ,1 9 5 ,2 2 0 ,2 3 1 ,2 7 8 dugo Plancka 166, 168, 169, 188
cechow ania 1 7 7 ,1 9 5 dobrze nastrojone r w n a n ie 121, 233
W -> w u o n y dru g ie p raw o Einsteina 30, 4 9 , 83, 119, 120, 143,
Z -> etony 145, 1 6 3 ,1 6 8 , 208 , 2 0 9 ,2 6 9
Brookhaven N ational Laboralory 105, 125, 248. zoh. d ualizm ko rpu skula rno -fa lo w y 163, 167
take R H It clylatacja czasu 55, 233

C E
CERN 2 8 ,2 0 0 , 227, 240, 277. zob. take LI IC efekt io h e le k try c /n y 93
C hadw ick James 40 efekt Meissnera 219, 220
 f
Ind eks 285

Einstein A lbert 2 1 ,2 4 ,5 5 , 5 9 ,6 5 ,9 0 ,9 6 ,9 9 ,1 0 0 ,1 0 9 , H
112, 1 1 4 ,11 6 ,1 2 9 ,1 4 4 ,1 4 5 ,1 4 6 , 147, 154,156, h a d ro n y 42, 4 3 , 4 6 , 4 7 , 4 8 , 4 9 , 50, 57, 65, 66,
I 5 8 , 159, 160, 200, 2 5 0 ,2 5 7 ,2 5 8 ,2 5 9 ,2 6 3 . z o il 1 02 , 104, 136, 140, 2 37 , 2 60 . /.oh. take
take drugie praw o Einsteina, teoria wzgldnoci gluo n y, kw a rki
e kranow anie 60, 63, i 8 7 ,1 9 6 ,1 9 8 , 234, 277 Hein Piel 81, 84, 263
elektrod yn a m ika kw antow a 63, 65, 76, 81, 95, 100, Heisenberg W erner 58, 142
102, 106, 175, 247, 262 H e nry Joseph 192
elektron y 28, 3 6 ,3 7 , 38, 40, 42, 46, 48, 49, 52, 54, H ertz H e inrich 4 5 ,1 1 5 , 2 4 9 ,2 5 7
64, 65, 76, 77, 78, 93, 95, 107, 108, 126, 131, I liggs Peter 108
144, 146, 1 5 6 ,1 5 7 ,1 6 0 ,1 7 5 , 1 7 6 ,1 7 8 ,1 8 0 , hipe rlad u n ek 1 7 7 , 1 , 2 2 1 ,2 2 3 , 237
183, 1 9 1 ,1 9 3 , 208, 209, 210, 215, 2 IG , 222, H olm es Sherlock 149
225 , 234, 258, 275 H u bb le E dw in 118
ete r 86, 92, 93, 9 4 ,1 0 8 , 235 Hulse Russell 271

r J
Ferm i Enrico 39, 43, 236 , 260 James H e nry 36
Feynman Richard 35, 36, 54, 56, 57, 74, 75, 76, 95, jadra a to m o w e 37, 43, 105, I 4 4 , 156, 175, 186, 238,
99, 100, 122, 164, 173, 257, 262, 263, 272. /o b . 243, 247, 260, 274
take diagram y Feynmana jednostki bezw zgldne 165
Fitzgerald Ceorge 250 jednostki Plancka 169, 238
fizyka jdrow 40, 42, 73, 1 4 1 ,1 7 3 , 259
fo to n y 33, 37, 49, 54, 80, 94, 95, 1 0 1 ,1 0 8 ,1 3 1 , K
146, 156, 1 6 0 ,1 7 7 , 1 8 0 ,1 8 6 , 1 9 1 ,2 0 5 ,2 1 0 , Kartezjusz 88, 102
217, 223, 236, 278 Kendall H e nry 52, 54, 58, 5 9 ,1 8 7 , 250
w irtu a ln e 54, 65, 68, 77, 220 Kepler Johannes 1 4 6 ,1 5 3
Friedm an Jerome 52, 54, 56, 5 8 ,5 9 , 187, 250 King Alan 70
funkcja falow a 48, 84, 1 2 5 ,1 2 8 , 1 3 4 ,1 4 5 , 162, 237, kom presja danych 151

2 6 2 ,2 7 5 kondensat
Higgsa 1 0 8 ,1 0 9 , 274, 278
zam ania sym etrii chiralnej 102, 115
C
G alileusz 1 6 ,1 9 , 20 kondensaty 102, 1 0 8 ,1 1 5 , 116, 120, 121, 122, 201,
G e ll-M an n M u rra y 4 7 , 50, 51, 56, 57, 76 222, 266 , 274, 278
G eorgl I lo w ard 272, 274 kosmologia 36, 1 1 7 ,1 2 0 ,2 0 3 ,2 6 5 ,2 7 7

gsto
cie m n ej energii 202, 211 , 266
cie m n ej m aterii 202
pustej przestrzeni 9 5 ,1 1 6 ,1 2 2
Siatki 1 1 7 ,1 1 9 , 1 2 0 ,1 2 2 ,1 2 3
W szechwiata 117, 1 2 0 ,1 2 2
G la sh o w S h e id on 1 0 6 ,2 7 2
gluony 2 2 ,3 7 , 44, 53, 57, 63, 73, 78, 79, 83, 102,
1 0 4 ,1 1 3 , 114, I2 5 , 131, 139, 1 4 0 ,1 4 8 ,1 5 6 ,
1 6 0 ,1 6 2 , 1 6 3 ,1 6 8 ,1 7 5 ,1 7 7 , 1 8 0 ,1 8 3 ,1 8 6 ,
191, 193, 203 , 207, 209, 210, 216, 222, 223,
237, 258, 260, 262, 268
G ode Kurt 271
graw itacja 18, 21, 29, 32, 3 3 ,3 4 ,3 9 , 47, 86, 89, 95,
9 7 ,1 1 2 , 113, 1 1 4 ,1 1 7 , 1 1 8 ,1 2 1 ,1 2 2 , 123, 155,
1 6 4 ,1 6 7 ,1 6 8 ,1 6 9 ,1 7 1 ,1 7 2 ,1 7 6 ,1 7 8 , I83,
1 9 7 ,1 9 9 , 202, 205, 209, 210, 258, 271, 272, 276
Gross D avld 45, 62, 227, 272, 274
kubity 1 3 0 ,1 3 2
kw antow a teoria pola 22, 56, 9 5 ,1 0 0 , 112, 265, 269
kwarki 22, 37, 44, 60, 7 8 ,1 0 2 ,1 0 3 , 105, 114, 116,
121, 125, 1 3 5 ,1 4 0 ,1 4 6 ,1 5 6 ,1 6 0 , 162, 168,
173, 174, 1 75 ,17 8 , 1 8 0 ,1 8 3 ,1 8 8 ,1 9 1 , 193,
195, 203, 207, 2 0 9 ,2 1 0 , 216, 223, 227, 230,
236, 237, 2 3 9 ,2 4 3 , 2 4 7 ,2 4 8 , 252, 254, 255,
259, 260. 261, 262, 268, 269, 278
zapachy 47, 74, 78, 79, 116 ,17 5 , I7 8 , I93, 209,
239, 255
d o ln y 4 7, 78, 7 9 ,1 2 5 , 118, 1 7 5 ,1 7 8 , 180 ,20 9 ,
239, 255, 256, 258, 259, 278
d ziw n y 4 7 ,1 3 8 , 178, 209, 239, 255, 258, 259
g rn y 47, 78, 7 9 ,1 2 5 ,1 3 1 ,1 3 8 , 1 7 5 ,1 7 8 , ISO,
209, 239 , 255, 256, 258, 259, 278
niski I3 5 , 178, 1 9 3 ,2 0 9 ,2 3 9 ,2 5 5 , 259
pow abny 1 15, 178, 193, 209, 239, 255, 259
wysoki 178, 193, 209, 239, 255, 259
 I
286 C Lek k o b y t u

L m odel k w a rko w y 47, 57, 6 0 , 9 i, 104, i 14

Lagrange Joseph 27, 74 M o d e l S tandardow y 108, I7 3 , 242, 2 b 2 .m li. ta kie
Lamb W illis 46 Rdze
Laplace Pierre-Sim on 1 3 0 ,1 3 1 ,1 3 2 , 133 M o z a rt W olfgang A m adeusz 148, 149
Lavoisier A ntoin e 21, 26
Lee Tsung-Dao 179 N
Leeuw enhoek A nton ie van 16 , 187 n a d p rze w o d n ictw o 8 6 ,1 0 9 ,1 1 6 ,1 2 3 , 179, 199,
LEP (Large Fdectron-Podlron C o llid e r) 28, 40, 64, 66, 2 01 , 204, 209, 2 2 4 ,2 4 2 , 274, 276, 278
6 7 ,6 8 ,6 9 , 1 3 2 ,1 8 7 ,2 3 9 neu trin a 46, 176, 177, 178, 1 8 3 ,1 9 3 , 204, 205, 208,
le pton y 1 7 3 ,1 7 4 ,1 7 5 ,1 7 8 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 9 5 , 210, 243
209, 223, 240 n eu tro n y 37, 3 8 ,4 3 , 44, 4 6 ,1 2 5 ,1 3 5 ,1 3 8 , 139,
Le Verrier U rbain 153 140, 141, I4 2 , I4 4 , 1 6 1 ,1 7 5 , 208, 209, 243,
LHC (Large Hadron C ollider) 22, 64, 1 0 5 ,1 7 1 ,1 7 2 , 259, 273, 275
188, 202, 222, 240, 277 N e w to n Izaak 17, 18, 21, 23, 25, 26, 29, 33, 51, 89,
lin ie geodezyjne 1 12 9 4 , 1 17, 149, 150, 153, 2 0 7 ,2 5 7
Lorentz H e nd rik 91, 249, 250, 258 p ra w o graw itacji 17, 28, 29, 33, 4 1 , 89, 96, 97,
Lukrecjusz 88 1 4 9 ,1 5 0 ,1 5 3 ,1 5 9 , 166, 272
zasady d yn a m iki 17, 23, 26, 27, 28, 89, 1 1 2 ,1 5 9 ,
I 1 9 3 ,2 1 5
adunek 241 ze row e p ra w o 2 8 ,3 5
elektryczny 37, 38, 39, 4 5 , 5 7 ,5 9 , 61, 75, 76, N ordstrom G un ar 97
79, 8 0 ,1 0 1 , 113, 156, 175, 1 8 0 ,1 8 1 , 182,
193, 195, 208, 215, 220, 221, 229, 234, 237, O
248, 264 O chsenfeld Robert 219
hipe rad u n ek -> hipe rlad u n ek odd zia yw a n ie
koloru 44, 46, 57, 60, 6 2 , 66, 6 8 ,6 9 , 70, 78, 82, elektromagnelyczne 3 7 ,3 9 , 77, 1 06 ,1 5 5 ,1 5 6 ,
1 0 7 ,1 1 3 , I 4 2 , 148, 162, 168, 1 7 5 ,1 7 9 ,180, 1 57,159, 160, 175, 178,179, 182,185, 186,
1 8 1 ,1 8 3 , 1 8 6 ,1 9 5 , 222, 223, 224, 230, 231, 191, 19 6 ,1 9 7 ,1 9 8 , 2 2 0 ,2 2 1 ,2 2 2 ,2 2 7 ,2 5 8 ,
237 , 238, 252, 262, 269 273, 274
oddziayw ania sabego 1 0 8 ,1 8 1 ,1 8 3 , 195, 221, elektroslabe 2 2 0 ,2 2 1 , 222, 2 5 3 , 262
2 2 3 ,2 2 4 graw itacyjne -> graw itacja
am anie parzystoci 179 silne 3 9 ,4 0 ,4 1 ,4 2 , 4 5 ,4 7 , 59, 68, 74, 106,125,
1 3 5 ,13 6 , 15 5 ,1 5 6 ,1 5 7 ,1 6 0 ,1 6 9 , i 7 5 ,1 7 6 ,
M 179,181, I8 2 , I83, 185 ,18 6 , I 8 7 , 191, 196,
M a lle y James 64 1 9 7 ,1 9 8 ,2 2 2 , 224, 227, 243, 2 7 2 ,2 7 ), 274
masa Plancka 166, 209 sabe 106, i I i , 121, 175, 1 7 7 ,1 7 8 , 179, 181,
M a xw e ll James C lerk 17, 18, 21, 90, 92, 93, 100, 182, 185, 186, 191, 1 0 5 ,1 9 6 , 197, 198, 201,
1 5 0 ,1 9 2 ,2 5 7 , 264, 270 210, 221, 222, 223 , 224, 227 , 243, 265 , 268,
m echanika 2 7 3 ,2 7 4
klasyczna 23, 27, 48, 91, 96, 257, 272 o dw zoro w a nie M erkatora 110, I I I
kw antow a 44, 48, 55, 5 8 ,5 9 , 62, 68, 69, 82, 92, o rb ity 38, 47, 48, 50
122, 125, 127, 143, 1 6 2 ,1 6 4 ,1 6 8 ,1 6 9 , 193,
203, 205, 264, 2 6 6 ,2 6 7 l>
statystyczna 3 2 ,1 4 7 paradoks EPR 267
Meissner W a lth er 2 19 parton y 57, 5 9 ,6 0 , 61, 62, 9 3 ,1 1 4
m ezony 28, 43, 4 6 ,4 7 , 5 0 ,1 0 3 ,1 0 4 , 13 5 ,1 3 6 , pary kw ark-antykw ark 50, 6 8 ,1 0 2 ,1 2 1 , 142
1 4 2 ,2 4 2 Peccei R oberto 204
m ikrofalow e pro m ie nio w a n ie tla 1 20 Pitagoras 1 7 ,1 6 5
M ills Robert 45, 63 pitagorejczycy 1 7 ,1 8
M in ko w ski Herm ann 97, 258 Planck M a x 24, 92, 9 3 ,1 0 0 , I 4 5 , 1 6 4 ,1 6 5 , 1 6 7 ,2 1 7
m io ny 7 8 ,1 7 8 , 209 Poincare H enri 3 2 ,9 1 ,9 7

polaryzacja p rni 1 0 1 ,1 0 2 ,1 6 3
pole 18, 4 6 , 9 0 , 9 6 , 1 7 7 ,1 8 3 ,1 9 5 ,1 9 6 , 201, 220,
245, 265
e lektrom agnetyczne 92, 9 4 ,1 0 1 ,1 0 4 , 221
e lektron o w e 101
elektryczne 1 8 ,3 8 ,9 0 , 92, 9 6 ,1 0 0 , 1 0 1 ,1 0 7 ,
1 1 3 ,1 2 6 ,1 9 2 , 217 , 242
fo to n o w e 106
g luo n ow e 69, 74, 83, 8 4 ,1 0 2 ,1 0 6 ,1 1 3 ,1 4 2 ,
1 4 3 ,1 6 2 ,1 6 3 ,1 6 8
g ra w itacyjne 94
Higgsa 2 0 9 ,2 1 0 , 222 , 224, 232
kw antowe 7 4 ,8 6 ,1 0 0 , I'K , 1 13, 120, 2 2,2-16, 274
m agnetyczne 1 8 ,9 0 , 92, 9 6 ,1 0 0 ,1 0 1 ,1 0 7 ,1 1 3 ,
192, 217, 219, 220 , 242
m etryczne 8 6 ,1 0 9 ,1 1 1 ,1 2 0 ,1 2 3 ,1 7 6 , 233,
246 , 265
w u o n o w e 1 0 6 ,1 7 7 , 2 20 , 221
e to n ow e 106, 220, 221
Politzer D avid 272, 274
Popper Karl 190, 1 9 1 ,2 2 7 ,2 7 5
p ozytony 28, 66, 7 6 ,1 0 1 ,1 8 3 , 193, 216, 223
prdko w iata 18, 28, 33, 53, 54, 64, 90, 9 7 ,9 9 ,
107, 118, 120, 1 3 0 ,1 6 6 , I9 2 , 200, 207, 216,
2 1 7 ,2 7 3
p ro m ie n io w a n ie 69
d a la doskonale czarnego 92
elektrom agnetyczne 15, 77, 9 2 ,9 3 ,1 5 7 , 175
graw itacyjne 157, 271
m i/V 'k k ie 66, 68, 81, 262
tw a rd e 66, 69, 81, 262
protony 28, 37, 3 8 ,4 3 ,4 4 ,4 6 ,5 0 , 5 9 ,6 4 ,6 9 ,8 1 , 102,
105, I25, 13 5 ,1 3 9 , 142, 1 44 ,1 5 7 ,1 6 1 , I 6 4 , 166,
1 6 9 ,1 7 5 ,1 8 0 ,1 8 7 ,1 8 8 ,2 0 0 ,2 0 5 , 209, 210 ,21 5 ,
2 1 6 ,2 2 1 ,2 2 3 , 247, 259, 261, 273, 2 7 5 ,27 7 , 278
Q
O C D - d iro m o d y n a m ik a kw antow a
Q E D -> elektrodynam ika kw antow a
Q u in n Helen 204, 274
R
Raby Stuart 226, 275
Rdze 173, 181, 1 8 5 ,1 8 6 , 187, 195, 198, 221, 223,
247, 265, 2 6 8 ,2 7 2 , 275
reakcje d ie n ilc z n e 27, 38, 4 2 ,1 0 3 , 175
Rejestr adunkw 181, I 8 6 , 199, 223, 248
relatyw istyczne kw a n to w e te o rie pola 63
Rt lC (R elativists I teavy Ion C ollider) 105, 248
r w n a n ia M a xw e lla 18, 4 3 ,7 7 , 9 0 ,9 1 , 9 2 ,9 4 , 99,
1 00 , 10 1 , 102, 106, 192, 193, 195, 248
I
I nd e k s 287
rw nania YangaM illsa 45, 249, 259
S
Salam A bdus 106, 272
Salieri A n to n io 1 4 9 ,1 8 0 , 184
Schrdinger Erwin 32, 51, 77, 145, 146, 193, 194,
217, 249, 260
Siatka 2 2 ,8 7 ,1 0 0 ,1 0 9 ,1 1 4 , 1 15 ,11 6 ,1 1 8, 120,122,
12 1,125,1 31, 13 2 ,1 3 4 ,1 3 5 , 140, 1 42 ,14 5 ,1 4 6,
1 6 3 ,1 8 7 ,1 8 9 ,1 9 2 ,1 9 4 ,1 9 5 ,1 9 6 ,1 9 9 ,2 2 0 ,2 5 0 .
2 60 ,27 4
flu ktua cje 126, 132, 1 8 5 ,1 9 6 ,1 9 8 ,1 9 9 , 201,
2 7 1 ,2 7 6
gsto - gsto Siatki
n a d p rze w od n ictw o 1 7 7 ,1 7 8 , 201, 204 , 221, 222,
223, 224, 274
slnglet koloru 78
skrcenie Lorentza-Fitzgeralda 54, 5 5 ,1 1 9 , 250
SLAC [Stanford Linear Accelerator) 39, 52, 54, 57,
1 8 7 ,2 5 0
spektroskopia a tom ow a 48
spin 4 1 ,4 6 ,4 7 ,4 8 , 57, 77, 130,131, 135,136, 137,
1 3 8 ,17 9 , 1 9 4 ,1 9 5 ,2 2 5 ,2 5 1 ,2 6 0 ,2 6 7 ,2 7 3
spontaniczne am anie sym etrii 209, 225, 226, 227,
2 5 1 ,2 7 6
sprzenie -> staa sprzenia
staa kosm ologiczna -> czon kosm ologiczny
staa Plancka 1 4 5 ,1 6 4 , 166, 217, 251
slala sprzenia 74, 8 0 ,1 3 7 ,1 3 8 ,1 8 6 ,1 8 8 , 201,
227, 269, 272, 274, 275, 276
supernowe 120
supersym etria 1 2 1 , I 9 8 , 1 9 9 , 2 0 1 ,2 0 3 ,2 1 0 , 2 11 ,
2 22 , 2 2 5 , 226 , 2 27 , 2 51 , 2 75 , 2 7 6 ,2 7 7
sw oboda a sym ptotyczna 63, 68, 81, 102, 114, 163,
2 27 , 230 , 2 3 3 ,2 4 1 ,2 5 2 , 2 60 , 268 , 272
symetria 63, 7 3 ,1 0 6 , 128, 148, 160, 172, 178, 179,
1 8 0 ,1 8 1 ,1 8 2 ,1 8 3 ,1 8 7 ,1 9 9 , 203, 204, 219,
223, 2 2 5 ,2 5 2 , 263
p c h n i c ia " 9 1 , 9 6 ,1 1 9 ,1 2 0 , 1 6 7 ,1 9 4 , 244, 249.
zob. take skr ce n ie L o re n tza -F itzg e ra ld a
globalna 82
a du n k w koloru 75, 7 9 ,1 4 8 ,1 7 9 , 203
lokalna 84, 203, 205, 226, 227, 253, 272 -> symetria
lokalna
oddziayw ania sabego 177
szczeglnej teorii wzgldnoci 75, 96
w iato 1 8 ,1 9 , 21, 22, 3 3 ,3 6 , 49, 52, 77, 90, 92, 93,
9 4 ,1 0 0 , 1 0 4 ,1 1 4 , 120, 145, 1 5 6 ,1 7 5 ,1 9 2 , 195,
200, 2 0 2 ,2 1 0 , 217
288 Lekko b y tu

T U p d ik e John 176
taony 7 8 ,1 7 8 , 209 u w izie n ie k w a rk w 50, 65, 139, 2 2 7 ,2 5 4
Taylor Joseph 271
Taylor Richard 5 2 ,5 4 ,5 8 ,5 9 ,1 8 7 , 250 W
teoria chaosu 133 W atson d r 149
teoria elektroslaba 220 W e in b e rg Steven 1 0 6 ,2 0 4 , 2 6 3 , 2 6 5 ,274
teoria kw antow a 22, 51, 55, 100, 1 2 7 ,1 3 1 ,1 3 ;!, W eyl H erm ann 193, 258, 263
145, 1 6 4 ,1 6 7 , 187, 261,, 2 6 3 ,2 6 4 , ob. ta kie W h e e le r John 3 0 ,1 2 4 ,2 5 8 ,2 6 5
m echanika kw antow a w id m o atom u 50
teoria superstrun 1 14, 205, 253, 265 W o lte r 89
teoria wzgldnoci 22, 4 4 ,5 3 ,5 8 ,1 0 0 , 168, 257, w u o n y 1 0 6 ,1 0 9 , I7 7 , 193, 2 01 , 223, 278
258, 264, 273
oglna 33, 94, 9 7 ,9 9 ,1 0 0 , 109, I I 2, 113, 117,
118, 147, 156, 158, 1 6 7 ,1 6 9 , 176, 233, 244, Yang Chen N ing 45, 63, 179
258, 265
za e g ln a 2 2 ,5 4 , 62, 7 3 , 7 5 , 9 0 ,9 6 , 1 12, i 18,
119, 120, 1 6 7 ,1 6 9 ,1 9 3 , 1 9 4 ,2 0 3 ,2 0 5 ,2 3 3 , za krzyw ie n ie czasoprzestrzeni 1 1 2 ,1 5 8 ,1 5 9 , 167
244, 258, 264 zasada nieoznaczonoci 5 8 ,1 4 2
transform acja Fouriera 5 8 ,6 8 zasada zachow ania
transform acja Lorentza 9 1 ,1 6 7 energii 32, 4 9 ,5 4
Trelm an Sam 30 adunku koloru 78, 80
Turing Alan I5 3 , 271 masy 21, 24, 32
pdu 54, 66
U etony 1 0 6 ,1 0 9 , 1 7 8 ,1 9 3 , 201, 223, 278
unifikacja 21, 7 5 ,8 5 , 107, 120, 121, 15 1, 154, 160,, . f o c ig t Y o r g c 47, 50
167, 170, 171, 174, 176, 183, 184, 189, l a T y O f t v j r t y f r i l / 16
195, 1 9 6 ,1 9 9 , 202, 205, 223, 227, 271,
274, 275, 276, 277