NG TH VINH

CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG
D KIN TIU THUYT

VN NGH MI
2009
 CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG
Tiu thuyt Ng Th Vinh
Mu ba Khnh Trng
Trnh by ni dung Cao Xun Huy
Vn Ngh xut bn, California, Hoa K 2000 & 2001,
Vn Ngh Mi 2009

Hnh ba
Cu Kompong Cham vi Em b Khmer v C
[nh Ng Th Vinh]

LC# 99 - 93948
ISBN 1-886566-62-3
Copyright by Ng Th Vinh
 Gi Nhm Bn Cu Long
v U Hi Sng Mekong Vit Nam
TC PHM NG TH VINH

xut bn:
my bo sng m 63, vn ngh 93
bng m khai tr 64
gi ma sng m 65
vng ai xanh thi 71, vn ngh 87
mt trn si gn vn ngh 96
cu long cn dng bin ng dy sng vn ngh 00, 01
mekong dng sng nghn mch vn ngh mi 3/07, 12/07
audiobook mekong dng sng nghn mch 12/07
cu long cn dng bin ng dy sng vn ngh mi 09

ting anh:
the green belt ivy house 04
the battle of saigon xlibris 05

s xut bn:
mekong the occluding river
gic m chm
MC LC
Li dn 1 9
Li dn 2 14
nin biu 19
bn hnh nh gms 27

01- i ra t ngun nc thing 31

02- lancang jiang my bo t phng bc 51
03- n ci bangkok v nc mt c pht thch ca 77
04- gia con ng ti khu tam gic vng 101
05- ting sng mae nam khong trn cnh ng chum 125
06- nhng ngy singapore v mt trn chiang rai 151
07- tr v_ pattivattna vi nhng cnh ng cht 171
08- bn tri ting hc ku thng 193
09- sng thing m tt cn 213
10- el nino v rn thn naga trn ng bng sng cu long 233
11- mi_ chin thanakaan mai t nhng dng sng xn xao 257
12- bin ngt u xa khc v cm tonl sap 279
13- ln vi bnh minh t li vi iu tn 301
14- chuyn tu l trn sng mekong 325
 15- cu long cn dng bin ng dy sng 345
16- c pht thy v nhng tm bia cn long vn nam 369
17- n ci khmer v hong hn trn sng mekong 393
18- ngy hi c pla beuk ni vng su luang prabang 415
19- ngi c pakha v ting n rn di thc khone 437
20- t cy cu kh hai huyn ti cu m thun nm 2000 457
21- t t du su mi nm i ti cy cu cn th 481
22- tm v phng ng a ng li nh mt 503
23- ngy mi trn cng vin lnin 529

thay li kt 551
sch dn 556
tham kho 585
im sch 593
phng vn
nguyn mnh trinh 636
nguyn k hng 649

(CCH TRNH BY: cc con s 1,2,3 sau phn ghi ch mi bn

v hnh nh l s th t trong Ti Liu Tham Kho, t ngun, t internet,
ring du hoa th _* l nh chp ca tc gi v Nguyn K Hng).
 LI DN

Con sng Mekong nh mch sng v ang ngy mt gn b

vi tng lai vn mnh ca cc quc gia ng Nam m Vit Nam
li l quc gia cui ngun. qua ri thi k hoang d ca con sng
di 4200 cy s chy qua lnh th ca by nc_ k c Ty Tng,
m ngt mt na chiu di l chy trn lnh th Trung Quc.
Khng phi ch ti khi ngi Ty Phng ti khai sinh t tn
sng Mekong vn c con sng hng v t bao nghn nm ri. Do
con sng chy qua nhng vng dn c ni bng nhiu ngn ng
nn c nhiu tn gi khc nhau. Ngi Ty Tng gi tn l Dza
Chu nc ca , ti Trung Hoa con sng mang tn Lan Thng
Giang con sng xanh cun sng; xung ti Thi Lo con sng li
c tn Mea Nam Khong con sng m, ti Cam Bt c tn ring
Tonle Thom con sng ln, ti Vit Nam con sng ra chn ca
nh chn con rng nn c tn Cu Long.
Ring tn sng Mekong c gii ngoi giao Ty Phng lc
l Anh v Php chp nhn trn bn , c l bt ngun t mt
tn gc Thi theo cch phin m ca ngi B o Nha thnh tn
gi Mekong c ngha th mng l m ca cc con sui.
T th k u tin ca dng lch, c mt nn vn minh c
Eo ni ng Bng Sng Cu Long.
Th k 12, on chin thuyn dng mnh ca vng quc
Champa vt sng Mekong xm lng tn ph kinh Angkor
Khmer. Th k 13, Marco Polo cng vt qua sng Mekong ng
10 cu long cn dng

Vn Nam ra khi Trung Hoa. Cng khong thi gian ny, Chu
i Qun nh hi hnh Trung Hoa t Bin ng ngc dng sng
Mekong ln Bin H ti thm Angkor vit thin hi k k th v
chuyn i ny.
Th k 19, Henri Mouhot nh sinh vt Php cng ti vi con
sng Mekong v ti pht hin khu n i Angkor.
Si Gn cho d Php thit lp c nn bo h, cuc sng
nhng ngi Php y chng sng sa g, h bt mn v gi
tr thng mi ca thuc a Nam K nn bt u quan tm ti con
sng Mekong. c nhng cuc tho lun v iu m h gi l
tng ln ngi khi xng l Francis Garnier mi 24 tui
ang gi chc v Trng Ch Ln. Garnier khng ch am m
vi cc cuc phiu lu ti nhng vng t cha bit m cn c
nim tin rng mt quc gia_ nh nc Php, m khng c thuc a
l mt quc gia cht. V kt qu l s hnh thnh mt on thm
him gm su ngi, tui tr rng r v c hc thc, sng gia th
k 19 ca chu ng v khc k. H khi hnh t Si Gn trong
bc u ca cuc hnh trnh y p lc quan ti th Nam Vang.
Nhng ri chuyn i ko di rng r 2 nm (1866-1868) vi v s
nhng kh khn tr ngi khng lng c pha trc. Chuyn
i ho hng nhng bi thm, kt thc bng ci cht ca ngi trng
on khi t chn ti ca ng Vn Nam, h cha bit c u l
u ngun ca con sng Mekong nhng cng thy rng con sng
y khng th l thy l giao thng vi Trung Hoa.
Ba mi nm sau (1894), mt on thm him Php khc do
Dutreuil de Rhins cng bn ng hnh J-F Grenard ri Paris i
Nga ri sang Trung Quc theo con ng T La vo c cao
nguyn Ty Tng. H c coi nh ti gn ngun nht ca con
sng Mekong nhng nh mnh dnh cho Dutreuil de Rhins tht bi
thm, ng b cc dn lng Khamba bn cht. Ring Grenard sng
st v ti Paris, tuyn b tm ra thc ngun con sng Mekong
nhng khng a ra c chi tit chnh xc no.
V nh vy cho ti thp nin 50 ca th k 20 u ngun ca
 bin ng dy sng 11

con sng Mekong vn cn l mt b nhim.

B lng qun mt thi gian, con sng Mekong li c nhc ti
trong nhng nm khi la ca cuc Chin Tranh Vit Nam.
Gia cao im ca cuc chin (1968), phng vin Peter T. White
v W.E.Garrett ca bo National Geographic ch ti c vi khc
di sng Mekong t vng Tam Gic Vng ring pha thng
ngun lc thuc quyn kim sot ca Bc Kinh khng cho
nh bo no c bn mng ti. T y h xui dng theo con
sng qua Thi Lo Cam Bt xung ti ng Bng Sng Cu Long
Vit Nam.
Phi ch ti sau cuc Chin Tranh Vit Nam, sau Thi K Chin
Tranh Lnh, k gi Thomas ONeill cng Michael S. Yamashita mi
thc hin cuc hnh trnh gn nh xuyn sut xui theo dng sng
Mekong (1992) t thng ngun Ty Tng xung Vn Nam qua
Min in Lo Thi Lan Cam Bt v chng cui cng l Vit Nam.
Cng l ln u tin h c dn du mc Ty Tng dn ng ln
ti Zadoi cao 4600m vng xa nht ca con sng Mekong ni pha
sau ngn ni thing ni c con rng Zjiadujiawangzha l v thn
linh bo v cho ngun nc an lnh... pha sau ngn ni l mt di
bng tuyt di khong 300 thc Anh, hnh th nh chic ng h
ct. Nghing ci xung mt nc , ti nghe thy ting chy rc
rch: l nhng m tit u tin ca con sng Mekong v ti cng
khm ph ra rng ti v Mike l nhng nh bo Ty phng u
tin nghe c nhng m thanh y. Nhng ri khng c ta
c xc nh v c khng c tn ngn ni thing y trn bn ,
tuyn b tm ra ngun sng Mekong ca hai k gi bo National
Geographic cui cng ch l mt huyn thoi.
Thc s phi ch ti ngy 17 thng 9 nm 1994 mt thi im
lch s ca con sng Mekong, hai mi nm sau khi con ngi
t chn ln mt trng, khi c on kho st Anh Php vi Michel
Peissel leo ti nh o Rupsa ln u tin ti c im khi
ngun ca con sng Mekong ni trung tm hoang vng nht ca
cao nguyn Trung cao 4975m xa khu dn c hng trm cy
12 cu long cn dng

s v quan trng hn c Michel Peissel xc nh c ta

chnh xc: V 33 16 534 Bc, Kinh 93 52 929 ng.
T nay bt c lc no v u trn bn ngi ta cng c th xc
nh c v tr khi ngun con sng Mekong. Peissel ghi li
nhng dng cm tng: Ch vi con s nh y m bao nhiu u
tranh bao nhiu mu, nc mt v m hi ra k t 1866...
y l ln u tin chng ta ghi nhn c ci ngun ca con sng
ln th ba ca Chu .
Tm ra c ta khi ngun ca con sng nhng ri cng
au lng chng kin tng bc suy thoi ca con sng lch s, con
sng thi gian v ang c nguy c tr thnh con sng cui cng y.
Cun sch ny vit v nhng nm thng cui cng ca con sng
Mekong. Cng vi c mong rng Ngy N+ ca con sng nh
mnh y s l mt thi im rt xa, t ra l khng nm trong Thin
Nin K Th Ba ny.
Cun sch khng phi l mt cng trnh nghin cu theo ci
ngha kinh in m c vit di dng tiu thuyt gm 23 chng,
khng c truyn nh nhng tnh hung khc mc ch c nhng
khung cnh nn mi chng c th c nh truyn ngn vi con
sng Mekong lun lun l mt si ch xuyn sut. Nhng y
cng khng thun ty l mt cun tiu thuyt/ fiction c hiu
nh l sn phm ca tng tng nhng l dng d kin tiu thuyt
faction: facts & fiction, vi mt s t nhn vt nh nhng hnh
tng vn hc v phn d phng l h cu cng vi ngi c
i ti nhng vng t, ni c con sng Mekong hng v chy qua,
cng l con sng thi gian soi bng nhng bnh minh v hong
hn ca cc nn vn minh, c mang theo mu v nc mt ca cc
cuc chin tranh qua nhng th k - mt con sng ln y p tnh
lch s v v cng phong ph v tnh a d nhn vn. Khng phi
bng i mt chim m bng tm nhn v tinh chong vng thy
ht ton cnh tn thm kch sng Mekong vi bao nhiu l tai ng
m phn ln do chnh con ngi gy ra.
Nu nh cun sch chuyn ch c mt s nt khi qut v
 bin ng dy sng 13

cp nht v con sng Mekong, to c s ch ca ngi c ti

sinh mnh ca mt dng sng ln th 11 trn th gii th chnh
l mong c ca ngi vit.
Ring phn sch bo Tham Kho s gip s bn c quan tm
d dng tm ti mt s ti liu nghin cu. Cng mong rng trong
tng lai khng xa, s hiu bit v con sng Mekong s ngy cng
thm phong ph do nhng cng trnh kho st mi ca cc bn tr
Vit Nam bn trong cng nh ngoi nc m cun sch ny c
tham vng nh nhng ti gi .
NG TH VINH
C Mau Nm Cn 11/1999
 THAY LI DN
K TI BN LN 2
MT CHT RING T
Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng mt d kin tiu
thuyt do Vn Ngh xut bn ln u tin nm 2000, ti bn nm
2001 v sau tuyt bn. Mekong Dng Sng Nghn Mch mt
k s doVn Ngh Mi xut bn thng 03-2007 v sau 9 thng sch
c ti bn, cng vi mt audiobook vi ging c thun Nam B
ca nh Nguyt, nhc m ca on Vn ngh Dn tc Lc Hng,
phn ha m do Tun Tho ph trch. Mt bn ting Anh cng
hon tt, s ra mt trong mt tng lai gn.
y l n bn th ba 2008 ca cun CLCDBDS di dng
ebook vi nhiu hnh nh mi v thng tin cp nht. Tc phm
tuy c vit t trc nm 2000, nhng vn cn nguyn vn
tnh thi s.
Trung Quc th vn khng ngng xy nhng con p bc thm
khng l Vn Nam trn mt vng a chn khng n nh. Vi cc
trn ng t trn quy m ln ni hai tnh T Xuyn v Vn Nam
va qua, khng th khng gy lo ngi v thm ha mt cn hng
thy do v p i vi cc quc gia h ngun.
Ri li mt k hoch khng km to bo c tn D n Ci thin
 bin ng dy sng 15

Thy l Thng ngun sng Mekong cng ca Trung Quc qua

vic dng cht n/ dynamite ph v nhng khi trn cc khc
sng nhiu ghnh thc ri cho tu vt / backhoe dn xung nhng
h su m rng lng sng t Vn Nam xung ti Lo cho
nhng con tu trng ti t 500 ti 700 tn ch y hng ha thng
d ca Trung Quc d dng di chuyn t giang cng T Mao xung
ti tn Chiang Khong Chang Sean Thi Lan v xa hn na xung
ti Luang Prabang v th Vn Tng Lo v trn ng v s
ch nhng nguyn liu v khong sn p ng nhu cu pht trin
nhy vt ca Trung Quc. V ngay nhng bc u trin khai k
hoch git hi v s loi c, gy nh hng nghim trng trn s
cn bng thy hc vi dng nc chy nhanh v sit hn gy xp
l hai bn b sng hy hoi cc loi hoa mu trng ven sng gy
tc hi tc thi trn sinh cnh v i sng c dn h ngun.
Th ri ch hai ngy trc khi bc sang nm 2007, thm mt
s kin gy chn ng cho cc nh hot ng bo v mi sinh
khi Tn Hoa X loan tin, ngy 29-12-2006, ln u tin Bc Kinh
hon tt hai chuyn tu ti ng sng ch 300 tn du th xut
pht t cng Chiang Rai bc Thi ln ti giang cng Cnh Hng
tnh Vn Nam.
Tip theo chui nhng con p thy in bc thm khng l
Vn Nam v ang gy tc hi trn i sng ca hn 60 triu c
dn h ngun, th s kin ny c coi nh thm mt n ging
ch t trn sinh mnh ca con sng Mekong, khi dng sng c
khai thc s dng nh mt thy l chin lc vn chuyn du kh
t Trung ng tip t cho cc tnh vng k ngh ty nam Trung
Quc thay v phi i qua eo bin Malacca.
V ri ch mi y thi, Bin ng li c nguy c dy sng
khi Quc V vin Trung Quc ngy 03 thng 12 nm 2007, ph
chun vic thnh lp huyn Tam Sa trc thuc tnh Hi Nam bao
gm c hai qun o Hong Sa v Trng Sa ca Vit Nam. Bc
Kinh thc s khng ch ton vng Bin ng ch vi l l ca
k mnh. Chnh B.A.Hamzak gim c Vin Nghin Cu Hng
16 cu long cn dng

Hi M Lai l tc gi ca mt t ng rt gi hnh: Ty Tng

Ha Bin ng c bo ch v gii ngoi giao s dng khi ni
ti tnh hung cc nc ng Nam mt hm thc dy thy Bin
ng nm trong tay Hoa Lc ging nh cnh ng ca quc gia
Ty Tng vo thp nin 1950.
Vi ci nhn ton cnh trong mi tng quan ton vng, thy
rng cho d l mt dng sng sng Mekong, hay Bin ng vi
cc hi o hay l vng bin gii trn t lin, th ch nht qun
ca tc phm vn l mi e da nh mt m nh lch s, do tham
vng bnh trng khng ngng ngh ca nc ln Trung Quc.
V nan ca Vit Nam bc sang Th k 21 vn l Trung Quc
ch khng phi gia nhng ngi Vit vi nhau.

Thm mt cht ring t cho li dn k ti bn ln ny. Trong

chuyn tr li thm ng Bng Sng Cu Long thng 09/ 2006, ti
c dp c gp nh vn Sn Nam. Sau ln b tai nn gy xng
i, tuy c phu thut chnh hnh nhng s i li ca Bc vn
kh khn, sc kho th lc suy yu nhng tr tu ca Bc th rt
minh mn. Tuy l ln u tin c gp, nhng vn k thanh
do c c c th ni gn ton b nhng tc phm ca ng
gi ngi Vit trong xm Min - nh ngha bt hiu Sn Nam
vit v Min Ty Nam B. Trong ln gp y, ti c em v t M
b DVD phim Ma Len Tru ca o din Nguyn V Nghim
Minh phng theo mt truyn ngn trong tc phm Hng Rng C
Mau tng bc. Bc rt vui v cho bit Bc cng hn mt ln
c cun CLCDBDS. Bc cm trn tay cun sch n bn ln hai
ca Nh Xut Bn Vn Ngh vi ba ngoi kh c. Bc nhc li
mt gi trc y l nn ph bin cun sch Vit Nam v nu
c th th ti vi Bc chng t ngy cng duyt li ni dung
cun sch. Nhng ri khng c c hi cho n ngy bc mt
tui 82 [13-08-2008], Con Chim Quyn Sn Nam ct cnh
bay cao v chng cn u mt ng gi Nam B k c k Chuyn
Xa Tch C v mt vng t thi khn hoang m chc cn nhiu
 bin ng dy sng 17

iu cha kp vit ra, v cc th h sau cng khng bao gi cn c

hi c bit ti.
V cun sch CLCDBDS, ti v c l c nh vn Sn Nam
cng hiu rt r rng vi mt ni dung nguyn vn khng ct xn
- nh mt nguyn tc, li ng ti nhng vn nhy cm v c
cm k nht l vi nc ln Trung Quc, tc phm y s khng
th no xut bn c Vit Nam trong mt tng lai gn khi m
bi cnh chnh tr vn khng c n nh v c cha c t do ngn
lun nh hin ti.
Vn t hi ngoi, nhng ging ch vit ny cho n bn ln th
ba xin gi ti nh vn Sn Nam nh mt t lng tng nh, nh
ti nhng trang sch vit ca Bc v mt nn Vn Minh Mit Vn
tuy vi mt lch s cn rt non tr nhng li ang c nguy c vnh
vin tr thnh qu kh.

NG TH VINH
California 02 / 2009
18 cu long cn dng

ng Gi ngi Vit trong Xm Min Nh

vn Sn Nam ti nh ring Si Gn thng
09/2006_ H. V Thnh Phng

Hnh tc gi
chp vi gia
nh nh vn
Sn Nam v
Bs V Thnh
Phng ngi
thc hin
cuc phu
thut chnh
hnh cho bc
Sn Nam_*
 NIN BIU

- Vit Nam Bc Thuc ln

(1_ Ty Tng, 2_ Trung Hoa th ba sau nh Tin L vi tn
/ Trung Quc, 3_ Myanmar An Nam H Ph.
/ Min in, 4_ Thi Lan / - Ty Tng ni u ngun
Xim La, 5_ Lo / Lan Xang, sng Mekong ang l mt cng
6 _ Cam Bt / Min / Khmer / quc gy khn n cho cc vua
Chn Lp, 7_ Vit Nam / i Trung Hoa i Nh ng.
Nam / An Nam) - Chn Lp thn tnh Ph
TH K I-VI Nam, tiu dit lun quc gia
- Vit Nam Bc thuc ln ny.
th nht (111- 39) vi tn Giao - Chn Lp c m rng
Ch B ri Bc thuc ln th nhng phn ha thnh Lc Chn
hai (43-544) sau khi ngha Hai Lp v Thy Chn Lp, lun
B Trng. lun b qun t Java v cc hi
- Mt vng quc c tn o pha nam xm lng.
Ph Nam hin din ni ng
Bng Sng Cu Long vi hi TH K IX-X
cng c Eo ni trao i bun - Vit Nam n l Trung Hoa
bn t Trung Hoa xung v t tng cng 1050 nm trc khi
a Trung Hi qua. ly li c nn t ch vi cc
triu i Ng, L, L, Trn.
TH K VII
20 cu long cn dng

- Bui bnh minh ca quc - Vit Nam vn cng thnh

Khmer. Jayavarman II kt hp chuyn t nh L sang Trn, hai
dn chng ginh li c lp t ln nh bi qun Mng C.
Java. Chn Lp tr thnh - Trung Hoa i nh Tng
quc Khmer hng cng v b qun Mng C chinh pht
m rng, bc ti Lo, ty ti v thng tr, m ra triu i nh
vnh Xim La, vi Angkor l Nguyn.
kinh . - Marco Polo vt qua
- Ngi Min t phng bc sng Mekong ng Vn Nam khi
trn xung, chinh phc t ai ri Trung Hoa i Bengal.
ca cc sc tc Pyu, Mn, Shan, - Chu i Qun nh hi
lp ra quc gia Min in ni hnh Trung Hoa t Bin ng
lu vc sng Irrawaddy. ngc dng sng Mekong ln
Bin H ti thm Angkor v
TH K XI - XII vit thin hi k v chuyn i
- Vit Nam thnh vng k th ny.
di triu i nh L. L Thi - Ngi Thi trn gic Mng
Tng chinh pht vng quc C chy xung nh c ti vng
Champa. chu th sng Chao Phraya.
- Suryavarman I m rng Ngi Khmer mit th gi h l
quc Khmer sang ti Min Xim_ bt v lm kh sai xy
in. Suryavarman II xy Ang- dng n i Angkor.
kor Wat. - Jayavarman VII cht,
1177 _ Angkor b i qun cng l hong hn ca quc
hng mnh Champa tn ph. Khmer.
1181_ Jayavarman VII nh
bi qun Champa, m ra triu TH K XIV-XV
i huy hong nht ca quc 1307_ Trn Anh Tng g
Khmer, xy ct thm Angkor cng cha Huyn Trn cho Ch
Thom v n Bayon nh mt k Mn, vua Champa dng 2 chu
quan kin trc th gii. chu L (Thun Ha) lm l
ci.
TH K XIII 1353_ Vng quc Lan Xang
 bin ng dy sng 21

hnh thnh ti Xieng Thong (Lu- 1620_ Cha Si Nguyn

ang Prabang hin nay). Phc Nguyn ng Trong g
- Chin tranh trin min gia cng cha Ngc Vn cho Prea
Xim La v Khmer. Angkor 2 Chey Chetta II, vua Khmer
ln b qun Xim xm chim. thun cho mn t Prey Kor
1434_ Ln th ba Angkor (Si Gn Gia nh) dn Vit
b Xim ph ri, nhng ngi vo c ng.
Khmer sng st phi b hn kinh 1641_ Gerrit Van Wuysthoff,
chy xung pha nam. thng gia c u tin ngc
- Hn na lnh th pha ty dng sng Mekong ti Vn
Cam Bt b st nhp vo Xim Tng
La. Angkor b qun lng trong 1656_ Xim La cc thnh
nhiu th k. di triu vua Narai vi Ayu-
thaya l kinh .
TH K XVI - Vng quc Khmer suy
1511_ Ngi B o Nha yu, lun phin b Vit Nam v
thng lnh eo bin Malacca, tn Xim La xu x v ln ci.
sng Mekong c ghi nhn - Vit Nam m rng b ci
sau v phng nam vi cuc Nam
1555_ Da Cruz linh mc B Tin: Vng quc Champa b
o Nha c ghi nhn l ngi tiu dit.
u Chu u tin ti thm Cam - Trung Hoa bn ln chinh
Bt pht Min in nhng u tht
1569_ Min in h Xim bi.
v Lan Xang. Cc x Lo gm 1729_ Cng ty ng n_
3 vng quc: Luang Prabang, Anh t nhp thuc phin vo
Viengchan v Champassak. Trung Hoa.
1767_ Min in xm lng
TH K XVII-XVIII Xim La v ph ri Ayuthaya.
- T i Hu L, bt u 1780-84 _ Nguyn nh xng
c ngi Ty Phng ra vo vng, b Ty Sn nh bi. Cu
bun bn Faifo / Hi An v vin Php v Xim La.
Ph Hin / Hng Yn. - Nguyn Hu ph tan qun
22 cu long cn dng

Xim ti Rch Gm, Xoi Mt/ do nhp vo TH.

M Tho. 1850_ Bouillevaux, c l l
- Nguyn nh sng lu vong linh mc Php u tin t chn
Bangkok, giao Hong T Cnh ti Angkor
cho gim mc B a Lc sang 1855_ T c tip tc khng
cu cu Php (vua Louis XVI). b tn Gia T khin mt s
1788_ Quang Trung Nguyn trn vo Nam v mt s phi b
Hu i ph qun Thanh. Mt x chy qua Cam Bt lp xm
nm 1792 mi 40 tui. o Nam Vang.
- Ngi Vit tin ti mi - Php chim Nam K thit
C Mau, chim ton ng Bng lp nn h ng thi cng
Sng Cu Long ca ngi p vua Cam Bt Norodom phi
Khmer vi ng ranh gii pha chp nhn quyn bo h ca
ty gn ging nh hin nay. Php.
1860_ Ty Phng kinh ngc
TH K XIX v k quan Angkor do Henri
1802_ Nguyn nh dt Nh Mouhot pht hin. Mouhot cht
Ty Sn, ln ngi, t quc hiu gn Luang Prabang mt nm
Vit Nam ly Ph Xun / Hu sau.
lm kinh . 1866/68_ Doudart de Lagr/
1827_ Cc x Lo ln lt Francis Garnier v on thm
xin v ni thuc Vit Nam. him Php ngc dng sng Me-
1835_ Chn Lp b i tn l kong tm thy l giao thng
Trn Ty Thnh do Trng Minh vi Trung Hoa.
Ging lm quan bo h. 1873_ Francis Garnier h
- Triu Minh Mng: cm o thnh H Ni sau b gic C
Gia T to c cho Php can thip en git.
vo Vit Nam sau ny. Lnh th 1886 _ Min in mt quyn
Vit Nam rng ln nht. t ch v b quc Anh h.
1839/42_ Chin tranh Nha Auguste Pavie c b nhim
phin kt thc bng ha c ph lnh s Luang Prabang
Nam Kinh, Trung Hoa mt Hng khi u bc bo h ca Php
Kng v phi thuc phin t trn x Lo.
 bin ng dy sng 23

1887 _ Vit Min Lo tr Loan. Mt s on tn qun

thnh lin bang ng Dng Quc Dn ng di tn qua Bc
thuc Php. Min, thng lnh c Khu Tam
1893_ Php khai thc x Lo, Gic Vng.
m ng xe la vng qua thc 1950_ Bhumibol ln ngi
Khone vua, Thi Lan theo ch
qun ch lp hin t sau cuc
TH K XX binh bin 1932.
1900_ Tn Vn ti Nam K 1951 _ Hng Qun xm lng
c gii Hoa Kiu hu thun quc gia Ty Tng v st nhp
mnh m, ng khuyn h on nc ny vo Trung Hoa.
kt ng b ng ha vi 1953 _ Php sa ly trong
ngi Vit. cuc chin Vit Nam, bt c
1940_ Chin tranh Php- d cng nhn nn c lp Cam
Xim, qun Php chim ng Bt.
cc tnh Chat v Chanthaburi. 1954 _ Php tht trn in
1941_ Php phong vng Bin Ph. Hip nh Genve
cho Sihanouk lc mi 18 tui. chia i Vit Nam, vi Cam Bt
- Anh Php toa rp ct cao Lo l hai nc trung lp. Mt
nguyn Isan phn lnh th rng triu ngi Vit di c t Bc
ln ca Lo st nhp vo t vo Nam.
Thi. Sng Mekong tr thnh 1957 _ y Ban Sng Mekong
bin gii thin nhin Thi Lo. thnh lp gm 4 nc Thi, Lo,
1945_ Nht o chnh Php Cam Bt v Vit Nam vi d n
ng Dng v lp cc chnh 9 con p thy in trn dng
ph thn Nht. Nht bi trn, chnh sng Mekong.
Php tr li. Phong tro ginh 1959 _ Trung Quc n p
c lp ca cc nc Chu. cuc ni dy ca dn Ty Tng,
1948_ Anh tr c lp cho c t Lai Lt Ma th 14 lu
Min in. vong.
1949_ Mao Trch ng 1964_ Bhumibol p thy
chim ton Hoa Lc, Tng in ln u tin ca Thi xy
Gii Thch chy ra o i trn sng Ping ph lu sng
24 cu long cn dng

Chao Phraya. M rt qun. Vit-Nam-ha

1965_ M qun vo Vit chin tranh nhng bt li cho
Nam trc tip tham chin, cuc Min Nam v mt ngun vin
chin lan rng sang c hai nc tr M.
Lo v Cam Bt. 1974_ Trung Quc cng
1966_ i Hc Cn Th c chim ton qun o Hong
thnh lp thng 3/66 l i hc Sa ang thuc ch quyn Vit
cng lp u tin ni ng Bng Nam.
Sng Cu Long. Nm 1970, Gs 1975_ Khmer vy hm
B Kh ti c din vn vi Nam Vang, 12 thng 4, ta i
kha tt nghip u tin, v s M di tn, 5 ngy sau Nam
chc nng HCT nh Ngn Vang tht th. Ngy 30 thng 4,
Hi ng Min Ty Si Gn tht th sau l Vn
1968_ Tng tn cng Tt Tng.
Mu Thn ca CS Bc Vit vo 1975-79_ Cng Sn thng
hn 100 thnh ph Min Nam tr c 3 nc ng Dng bng
nh mt khc r ca cuc chin nhng chnh sch h khc khc
tranh Vit Nam. nhau.
1970_ Sihanouk b o - Vit Nam vi hng ngn tri
chnh, Lon Nol c M v t lao ci, Cam Bt t dit chng
trang, trong khi Khmer c vi nhng Cnh ng Cht, Lo
Trung Hoa h tr. Nn trung lp vi nn qun ch b bc t.
Cam Bt tiu tan vi cuc chin - Cuc di c v i ca hn
Vit Nam trn qua Cam Bt. 2 triu ngi Vit v Khmer
- Nm cao im hn th Lo_ trong s c hn 20 ngn
chng tc: ngi Khmer lng ngi Chm thot ra khi x.
git cp dun ngi Vit vi 1979_ Qun CS Vit Nam
hng ngn xc th tri trn sng trn qua Cam Bt, chim Nam
Mekong. Vang. Qun Khmer rt v
1971_ Nam Ngum, p thy bin gii Thi. Sihanouk c
in ln u tin ca Lo trn Pol Pot c i Lin Hip Quc
ph lu sng Mekong. nhng li o thot sang
1973_ Ha m Paris Trung Hoa.

- bnh vc Khmer ,
Trung Hoa ging cho Vit Nam
mt bi hcvi cuc chin
bin gii pha bc nhng tht
bi.
1988_ Hi qun Trung Quc
li nh chim thm mt s o ph quyt.
Trng Sa ang thuc ch quyn
Vit Nam.
1989_ B p lc th gii, Vit
Nam rt ht qun khi Cam Bt,
a ti tha c Paris 91, Lin
Hip Quc h tr cho cuc bu
c dn ch ti Cam Bt.
- Biu tnh ln i dn ch ti
Thin An Mn / Bc Kinh v n
p m mu sau .
1993_ Trung Hoa xy xong
p Manwan khi cng t 1984
trn thng ngun sng Me-
kong, mt trong chui 14 con
p ln bc thm Vn Nam.
1994_ Khnh thnh cu Hu
Ngh Mittaphap Lo-Thi, cy
cu ln u tin bc ngang
dng chnh sng Mekong khc
h lu.
- Thi Lan hon tt p Pak
Mun trn sng Mun_ ph lu
sng Mekong
1994_ Michael Peissel ln
u tin xc nh c ta
im khi ngun con sng
bin ng dy sng 25
Mekong_ 25 nm sau ngy con
ngi t chn ln mt trng.
1995_ y Hi Sng Me-
kong thay th cho y Ban Sng
Mekong vi thay i c bn
khng quc gia no c quyn
1996_ Trung Hoa khi cng
xy p i Chiu Sn trn
thng ngun sng Mekong, sau
p Mn Loan.
1998_ UNESCO cng nhn
Bin H l Khu Bo Tn Sinh
Thi Quc T. Lo xy xong
p thy in Theun Hinboun
trn ph lu sng Mekong.
1998_ Pol Pot cht, cc lnh
t Khmer tr v vi chnh
quyn Hunsen, k c tn ao ph
tri giam Tuol Sleng.
1999_ i Hc An Giang
c thnh lp thng 12/99, l
trng i hc cng lp th hai
ni ng Bng Sng Cu Long
sau i Hc Cn Th.
- Pailin thnh ph bin gii
ca Cam Bt, so huyt cui
cng cng l ni n c ca cc
lnh t Khmer , vnh vin
l bng ti qu kh ca nhng
ngi Khmer sng st.
2000_ Hon thnh cu M
Thun bc qua sng Tin (5/00),
26 cu long cn dng

cy cu khng ch l im ni hoch xy p thu in khng

giao thng chin lc m cn l l 1,800MW [ln hn p Mn
mt t im du lch. Loan, TQ] chn ngang dng
- Sau cy cu Hu Ngh Mit- chnh sng Mekong khc h lu,
taphap do c xy (9/94), Nht ng bc tnh Ubon Ratchathani,
gip Lo hon tt cy cu treo tip theo 2 k hoch chuyn
Lo-Nippon/ Champasak bc dng ly nc sng Mekong t
ngang sng Mekong t Paks thp nin 90.
sang Thi Lan (8/00). - Cng trnh xy dng cu
2001_ Trung Quc khi Rch Miu ni hai tnh Tin
cng xy con p M khng l Giang v Bn Tre khi cng t
Xiaowan / Tiu Loan 4200MW 2002 vi nhng khim khuyt
d tr t ton cng sut nm ban u c v k thut v qun
2012. l, gy rt nhiu tranh ci; thay
- Nht khi cng xy cu v t thit k t thi cng th nay
Hu Ngh Nht-Cam Bt Kom- phi nh ti s tip tay ca
pong Cham-Japanese Bridge cc chuyn gia Thy S.
(1998) bc ngang sng Mekong, - Cu dn pha Vnh Long
hon tt (4/01). cng trnh cu Cn Th b xp
2004_ Khi ng cng trnh (26/9/2007) vi rt nhiu thng
xy dng cu Cn Th (9/04) vong v l mt bi hc t gi
bc ngang Sng Hu d tr hon cho mi cng trnh xy dng cu
tt vo cui nm 2008 vi tn ng ti Vit Nam.
ph cao nht v cng l cy cu - Cui nm 2008 vn l ch
treo di nht ng Nam . tiu thi ua hon tt c hai cng
2006_ Ln u tin Bc Kinh trnh ln ca BSCL l cu Cn
s dng sng Mekong nh mt Th v cu Rch Miu.
thy l chin lc vn chuyn 2009_ Sau ngt 7 nm xy
du kh (29/12/06) t giang cng dng, cu Rch Miu cng
Chiang Rai Bc Thi ln ti Vn hon tt 19/01/2009 trong ni
Nam thay v phi i qua eo bin hn hoan ca c dn BSCL,
Malacca. c bit 2 tnh Tin Giang v
2007_ Thi Lan cng b k Bn Tre.
 bin ng dy sng 27

C nhiu con s khc nhau v chiu di con sng Mekong t 4,200 ti

4,800 km, theo Encyclopaedia Britannica l 4,350 km, ln th 11 ca th
gii, vi din tch lu vc 798 200 km2, chy qua 7 nc: Ty Tng, Trung
Quc, Min in, Thi, Lo, Cam Bt v Vit Nam. Vi lu lng cao nht
Ma Ma 51,680 m3 /giy, thp nht Ma Kh 1,748 m3/giy (khc sng
Krati Cam Bt) . (Ti Liu ca y Hi Sng Mekong 1994)
28 cu long cn dng

MI MT CON SNG
DI NHT TH GII
(Encyclopaedia Britanica, 1998)

1/ Nile Ai Cp 6,650 km
2/ Amazon Brazil 6,400 km
3/ Dng T Trung Quc 6,300 km
4/ Mississipi-Missouri Hoa K 6,020 km
5/ Yenisei-Angara Nga 5,540 km
6/ Hong H Trung Quc 5,464 km
7/ Ob-Irtysh Nga 5,410 km
8/ Parana Nam M 4,880 km
9/ Congo / Zaire Phi Chu 4,700 km
10/ Lena Nga 4,400 km
11/ Mekong * Chu 4,350 km
 bin ng dy sng 29

Lu Vc Ln Sng Mekong GMS (Greater Mekong Subregion) cn gi

l Tiu Vng Sng Mekong M Rng l vng pht trin kinh t v m bao
gm Trung Quc, Min in, Thi Lan, Lo, Cam Bt v Vit Nam_ 27
30 cu long cn dng

Ban Th K y Hi Sng Mekong

Mekong River Commission Secretariat
Unit 18 Ban Sithane Neua, Sikhottabong District,
Vientiane 01000, Lao PDR.
Website: http://www.mrcmekong.org
 CHNG I

ZAJIADUJIAWANGZHA I RA
T NGUN NC THING
Everybody Lives Downstream
(World Water Day 03-22-99)

Vn vi mi quan tm by lu v con sng Mekong, khng ch

thun kha cnh mi sinh m c tnh nhn vn ca c dn sng hai
bn b con sng y, Cao quyt nh m mt h s Ty Tngcho
ring anh. C l v phong cch lm vic y cng thm vi my
bi vit rt gi tr xut hin gn y ca Cao mt ngi bt khng
chuyn, khin ng Khc mt k gi lo thnh i ti nhn nh
l ra Cao phi l mt nh bo thay v k s mi sinh.
Khong ba trm triu nm trc, Ty Tng cn nm di y
bin Tethys nguyn l mt i dng mnh mng bao trm c din
tch chu v n ; a Trung Hi l phn cn st li ca bin
Tethys ngy trc. Khong mt trm triu nm trc lc th cha
c khi t n tch ri ra khi tin lc a Gondwanaland. Do
hnh trnh va chm d di ca hai khi tin lc a Gondwanaland
v Laurasia to nn cn a chn vi sc p khng l t khi t n
dn ln pha bc to thnh mt a hnh mi ni bt l s hnh
32 cu long cn dng

thnh dy Hy M Lp Sn v c vng cao nguyn Trung .

X tuyt Ty Tng l vng t cao t 3500 ti 5000m c
mnh danh l nc ca tri t, din tch hn mt triu km2 gn
bng Ty u nhng c lp vi th gii bn ngoi bi ba b ni non
him tr: pha nam bao bc bi dy Hy M Lp Sn, pha ty bi
rng Karakoram v pha bc l cc rng Kunlun v Tangla. Ring
pha ng cng b ct khong bi cc dy ni khng cao v lng
su nhng thoi dn xung ti bin gii Trung Hoa gip hai tnh
T Xuyn v Vn Nam.
Cc con sng ln nh mch sng cho ton vng Chu u bt
ngun t cao nguyn Ty Tng.
Pha ty, gn rng ni Kailash l hai con sng Indus v Sutleji
chy v hng ty nam v giao thoa vi ba con sng khc hnh
thnh bnh nguyn Punjab gia hai nc n v Hi.
Pha nam l con sng Tsangpo hay ngun tinh khit vi ghnh
thc ngon mc xuyn qua dy Hy M Lp Sn trc khi vo
vnh Bengal.
Pha ng l khi ngun ca cc con sng ln khc: hai con
sng Irrawaddy v Salween chy xung Min in pha nam; con
sng Dng T di nht Chu vi hn 6500km chy v hng
ng theo sut chiu ngang lnh th Trung Hoa ti Thng Hi,
cn sng Hong th chy v hng bc ri sang ng ti tn Thin
Tn_ Tianjin, c hai cng ra bin Trung Hoa.
Ring con sng Mekong hay Dza-Chu ngun nc ca th
chy di hn 4000km v hng nam bng qua nhng hm ni su
v hoang d ca tnh Vn Nam vi tn Trung Hoa l Lancang Jiang/
Lan Thng giang con sng xanh cun sng, qua bin gii Lo
Thi mang mt tn khc Mae Nam Khong con sng m, xung
Cam Bt li mang mt tn khc na Tonle Thom con sng ln
cui cng qua Vit Nam mang tn Cu Long chn con rng
vi hai nhnh chnh l Sng Tin v Sng Hu ra Bin ng
bng chn ca sng thm ph sa.
Pha ty bc Ty Tng l vng t hoang ng gi gn nh khng
 bin ng dy sng 33

ngi no-mans-land tri di hn 1200km t ty sang ng. Pha

nam l vng ni non vi tho nguyn, ni sng ca dn du mc vi
cc n cu d v nhng con b Yaks. B Yaks ng l mt ging
vt k l khin c t Lai Lt Ma phi gi l mt ging vt tri
cho ngi dn Ty Tng, khng nhng to khe vi b lng di
sng trn cao 3000m, c th ch ti nng v l ngun tht ca
ngi dn Ty Tng, ring ging b ci tn Dri th cho rt nhiu
sa. Np sng ca h vn vy nh t hai ngn nm trc.
Pha ng l tnh Kham v ng bc l Amdo (qu hng ca
c t Lai Lt Ma th 14) l vng tr ph v ng dn nht. Th
n l nhng vng t pha nam ni kh hu bt gay gt, ni c con
sng Tsangpo nh mt mch sng vi phong ph nhng ph lu.
Ngi nng dn Ty Tng ch yu trng la mch, khoai ty l
hoa mu ph. Kh hu thay i bt thng nh ma , ng gi
hay hn hn nn ma mng lun lun b h hi. Ngun thc phm
n nh hn l nui gia sc ngoi b Yaks cn c tru, d v g
ly trng. Tsampa bt la mch sy l mn n thng nht ca
ngi Ty Tng cng nh go i vi ngi dn vng ng Bng
Sng Cu Long.
Theo thng k ca Trung Hoa (1982) c 3.87 triu ngi Ty
Tng sng trong nc Cng ha Nhn dn Trung Quc.
Ty Tng l hnh nh mnh mng ca tho nguyn vi ni cao
v lng su, bu tri thng th trong xanh nh ngc. Nhng ngi
dn Ty Tng th n s v hiu khch nhng h l mt dn tc
ang phi sng trong n l v chu ni kh au v hn.
o Pht du nhp vo Ty Tng 12 th k sau khi Pht Thch
Ca nhp nit bn, khong th k th 7 sau Cng nguyn. Kh Tng
Cng Tn/ Songtsen Gampo mt t trng ti ba thng nht
c cc b lc rt hiu chin trn vng bng tuyt ti chn Hy M
Lp Sn, ci cng cha Nepal x s ca Pht gio lm hong hu
v chnh nng cng cha ny du nhp o Pht vo Ty Tng.
Cng v vua Ty Tng ny em qun sang t ph thnh Lc
Dng khin vua Trung Hoa i nh ng phi ngh ha v g
34 cu long cn dng

cng cha cho Kh Cng Cng Tn, nng cng cha dng Hn
ny cng em o Pht vo Ty Tng. o Pht t pht trin
rt mnh trn vng t mi ha nhp vi tn ngng Bon a thn
bin th thnh mt th o Pht cao siu v thn b. Nguyn l
dn du mc thuc nhng b lc rt hiu chin, ngi dn Ty Tng
dn d thm nhun t tng t bi ca o Pht qua nhiu th k h
tr nn hiu ha hn trong giao tip vi ln bang.
Ti th k 14 mt v chn tu tn Tng Cp Ba/ Tsongkhapa sng
lp nn phi Hong Mo Hong Y ca Pht gio chnh thng Ty
Tng. Ngi tha k sau khi ng mt cng l mt v chn tu tn
Gendun Drup c ton th gii tng l suy tn lm i Lt Ma
(Lama l mt t Ty Tng c ngha l ng thy), ng c cng pht
huy o Pht ng thi cng xy dng c mt nn hnh chnh
kt hp vi gio quyn tr v quc gia Ty Tng. V i s mu tr
ny t ra quy lut ti sanh ca i Lt Ma theo khi cht linh
hn v i Lt Ma s nhp vo mt tr s sinh nh hin thn ca
B Tt Qun Th Am_ Bodhisatva Avalokitesara. Bn phn ca
ton th tn l phi tm cho ra a tr , nui dy theo gio l
sau ny tip tc iu khin quc gia Ty Tng.
Cng chnh v i Lt Ma ny t thm ra chc v Ban Thin
Lt Ma/ Panchen Lama m ngi Trung Hoa gi l Ph Hot Pht
nh hin thn ca Pht A Di c trch t l.
Ti th k 16, do b cc gio phi khc chng i dn ti s
can thip ca qun Mng C, sau th chnh i Hn Mng C
l Altan Khan cm phc kin thc cao su ca v i s nn cng
xin quy y, ng thi phong tc cho v i Lt Ma l t Lai t
Ma (Dalai l t Mng C c ngha bin c, bao hm kin thc
mnh mng).
Tip sau l thi k cc thnh ca Pht gio Ty Tng ghi
du bng cng trnh xy ct Lu i Ma ng/ Cung in Potala
1000 phng ca cc t Lai Lt Ma, c coi nh mt k quan
kin trc ca th gii.
Nhng ngi cha Jokhang mi chnh l di tch c knh nht, c
 bin ng dy sng 35

xy di triu vua Kh Tng Cng Tn, ni cha tng Pht do

cng cha Nepal thnh v; k quan ca cha l tm bia trc
cha nh di tch lch s v mt qu kh hng mnh ca quc gia
Ty Tng, tng gy khn n cho vua Trung Hoa i nh ng.
Trn tm bia l bn hip c c ph chun bi i Hong Ty
Tng v i Hong Trung Hoa vo nm 821-822 khc bng hai
th ting Ty Tng v Trung Hoa vi ni dung tha thun cng
nhau v s lin minh gia hai quc gia... tm cch ngn nga nhng
nguyn nhn gy tn hi cho hai x s by gi v mai sau... mang
li ha bnh lu di cho thn dn hai x. Tha c c khc trn
bia ny cho cc th h tng lai c bit ti.[sic]
Gia thi k hng thnh ca quc gia Ty Tng (618-907) th
Vit Nam li ang phi sng trong ti tm nhc nh di ch thng
tr ca ngi Tu vi ci tn An Nam H Ph.
Nhng ri cng khng trnh c l thnh suy, nhng th k sau
Ty Tng b Trung Hoa xm ln, th Lhasa thng xuyn b
chim ng. n u th k 20 khi triu nh Mn Thanh b cuc
Cch Mng Tn Hi lt , nhn dn Ty Tng vng ln ui
ht qun xm lng v tuyn b c lp nhng gp phi s th
n tn nhn ca c th gii. Trung Hoa cho d di th ch chnh
tr no vn xem Ty Tng nh phn lnh th ca mnh.
Nm 1933 khi c t Lai Lt Ma 13 vin tch, tng truyn rng
ngi ta thy mt ngi thay v xoay v hng nam th li ngonh
sang hng ng bc. Kt hp vi mt s im bo triu khc, cc
v trong hi ng gio phm ti c ngi lng Takster thuc
tnh Amdo min ng bc Ty Tng v h tm ra a tr hai
tui tn Lhamo Thondup nguyn l con th t trong mt gia nh
nng dn ngho kh, sau mt chui nhng trc nghim th thch,
cu b c cng nhn l hin thn ca c t Lai Lt Ma th
14 vi tn hiu Tenzin Gyatso.
Amdo lc ang thuc quyn kim sot ca Trung Hoa nn
phi tri qua hai nm thng thuyt kh khn, cu b Tenzin Gyatso
v on ty tng mi c ri Amdo ln th Lhasa v c
36 cu long cn dng

a vo Cung in Ma H Norbulingka ri Cung in Ma ng

Potala c nui dng v gio dc ng theo gio l bi nhng
v cao tng uyn bc. Trong thi gian , mt quan nhip chnh
c ch nh lo vic nc.
Tnh hnh tr nn t hi khi Tng Gii Thch b thua phi chy
ra o i Loan, Hng Qun chim trn Hoa Lc ng thi cng
xua qun vo cng chim Ty Tng vi chiu bi gii phng nhn
dn Ty Tng ang b giai cp phong kin p bc.
Cho d c s ng thun ca dn Ty Tng hay khng th cng
c ngay tng t hng chc ngn binh lnh Trung Cng tin vo
Ty Tng, ko theo sau l gia nh ca h. Khc xa vi ha hn
ban u bo m t do tn ngng v phong tc tp qun ca dn
Ty Tng, h m ngay chin dch chng tn gio, ng thi thi
hnh chnh sch tm thckhng ngng di dn gc Hn vo t
nc Ty Tng.
Nm 1950, do nhu cu cp bch ca thi cuc, ci tui mi
16, Tenzin Gyatso phi rt sm ng ra m ng mi trch
nhim chnh tr iu hnh quc gia Ty Tng. Nm 1954, Gyatso
b a sang Trung quc gp Mao Trch ng trong mun thuyt
phc v Lt Ma tr tui y chp nhn mt x s Ty Tng st nhp
vo trt t nc Trung Hoa.
Trc nguy c dit vong, nm 1959 nhn dn Ty Tng li nht
lot ni dy, ko qun v kinh Lhasa nhng b Hng Qun
trn p v tn st khng thng tic. Trong cun t truyn T Do
Trong Lu y/ Freedom in Exile, Tenzin Gyatso vit:
Trong gn mt thp nin, cng v ngi lnh o chnh tr
v tn gio cho dn tc, ti c gng ti to mi lin h ha bnh
gia hai quc gia Ty Tng v Trung Hoa, nhng trch v khng
th hon thnh. Ti i ti kt lun l ti s phc v dn tc ti c
nhiu hn nu ti sng nc ngoi.
c t Lai Lt Ma th 14 dn hn mt trm ngn dn Ty
Tng vt bin gii thot sang n . Bt chp s chng i v c
hm da ca Bc Kinh, chnh ph n vn gip nh c s ngi
 bin ng dy sng 37

Ty Tng lu vong ny trong th trn Dharmasala di chn rng Hy

M Lp Sn. Mt chnh ph lu vong Kashag c hnh thnh nh
nim hy vng sng cn i vi ngi dn Ty Tng trong nc.
Pha Trung Hoa bt k nguyn vng dn Ty Tng ra sao, h
vn st nhp quc gia ny vo Nc m v i Cng ha Nhn
dn Trung Hoa. Thng 9 nm 1965, Bc Kinh tuyn b lp Vng
t tr Ty Tng Tibetan Autonomous Region trc thuc nc
Trung Hoa. V giai on thm khc nht din ra trong sut thp
nin sau khi c cuc Cch Mng Vn Ha. C mt di sn vn
ha ca dn tc Ty Tng b tn dit mt cch cng khai v c h
thng bi nhng on V Binh . Cc n i tu vin b ph tri
ti tn nn, cc tranh tng tn gio b hy hoi. Hng chc ngn
ngi Ty Tng b kt ti phn ng v khng chu ln n c
t Lai Lt Ma v t b c tin ca h.
Hai mi su nm sau, thng 10 nm 1987, khng cn kin
nhn hn c na, dn Ty Tng li vng dy v cng li b qun
chim ng Trung Cng n p tn bo. c khong 1.2 triu
ngi Ty Tng b git do hu qu Trung Cng cng chim t
nc Ty Tng, mt con s tht khng khip nu so vi tng s
dn Ty Tng cha ti 4 triu.
phi hp vi cc cuc u tranh trong nc, c t Lai
Lt Ma ri Dharmasala du hnh nhiu quc gia trn th gii
ni ln nguyn vng c sng trong c lp v t do ca nhn
dn Ty Tng.
c t Lai Lt Ma khng ch l v lnh o tinh thn ca dn
Ty Tng, ng cn l ting ni ca t tm u tranh cho nhn quyn
v bo v mi sinh cho ton hnh tinh ny.
Cch y ba nm trong mt chuyn ving thm c Chu, di p
lc hm da ca Trung Cng, c phi nhng b, ch c ngoi
trng c tip c t Lai Lt Ma mt cch khng chnh thc.
Nhn chuyn ving thm , khi c hi v con sng Mekong
pht ngun t Ty Tng m c nh bo Ty Phng v von l
con sng Danube ca chu, v k hoch khai thc ca Trung
38 cu long cn dng

Quc th c t Lai Lt Ma p v phc li ca mi ngi, nhn

dn Ty Tng s gn gi s tinh khit ca nhng dng sng.
Lu vc sng Mekong ch trong vng hn hai thp nin gn y
thi c ti ba gii Nobel nhm mu cu ha bnh cho khu vc.
L c Th v Kissinger (1973) c chn do cng lao em li
ha bnh cho Vit nam - thc ra l cho nc M h c yn n
rt qun ri Aprs moi, Le Deluge cha y hai nm sau Bc
Vit xua qun th bo cng chim ton min Nam. Gii th hai
dnh cho c t Lai Lt Ma (1989) do kin tr u tranh bt bo
ng cho s sng cn ca quc gia Ty Tng ang b thng tr bi
Trung Hoa v nim hy vng ch l cht nh sng le li ngy cng
xa hn ni cui ng hm. V gii th ba dnh cho ngi ph n
mnh mai Aung San Suu Kyi (1991) cng ang bn b tranh u
cho nn dn ch t nc Min in vi v kh l thi gian cho ti
khi cc ng tng qun phit b v hiu v lo ha.
R rng nhng Cnh Olive t Stockholm ch by t nim
c m ha bnh nhng khng lm chn c cc tay sng v
cng chng th bin c nhng con diu hu thnh b cu.
Tuy cha tng gp mt nhng l ngi m by lu Cao ngng
m, anh c nh tm cch tip xc vi c t Lai Lt Ma, mi ng
l thnh vin danh d ca Nhm Bn Cu Long do mi quan tm
ca ng trong n lc bo v h sinh thi ca con sng Mekong.
Trong bui l trao Gii thng Nhn quyn 1998 ti i Hc
Georgetown, c t Lai Lt Ma t ao c c ving thm Vit
Nam nm 2000. Chp nhn hay khng cuc ving thm y l mt
th thch can m i vi nh cm quyn H Ni. cng l thc
o mc t ch ca Vit Nam i vi Trung Hoa.
c t Lai Lt Ma cn ngh cc hc gi Vit Nam cung cp
cho cc nh s hc Ty Tng nhng s liu lin quan ti quan h
gia Vit Nam vi Trung Hoa.
Bng trc gic rt ngh nghip ng Khc hiu rng c t Lai
Lt Ma mun nhn dn Ty Tng tm n bi hc Vit Nam, lm
th no dn tc Vit vn ly li c nn t ch sau c ngn nm
 bin ng dy sng 39

b Trung Hoa quyt tm ng ha v h. nh mt s ip

hy vng ca nhng ngi dn Ty Tng ang b p bc.
Nhng ng Khc thy ngay mt khc bit su xa: trong hn
mt ngn nm y Trung Hoa cha c nn nhn mn t cht ngi
ng, Vit Nam vn l x xa xi cn b coi l man di khng phi i
u vi chnh sch tm thc di dn Hn ha nh thm trng ngy
nay ca Ty Tng. Dn Ty Tng ang mau chng tr thnh thiu
s trong bin ngi Trung Hoa ngay trn chnh qu hng mnh.
ng Khc ni:
- Khng phi Khng T m l Karl Max vit: Mt dn tc tm
cch n l cc dn tc khc l t rn ly xing xch cho chnh mnh
v Trung Hoa th ang n l ha dn tc Ty Tng.
Khng nhc g ti v thm st Thin An Mn, ng Khc tip
ging m v hi hc:
- Ni mt cch khc mt dn tc c t do th khng th xch ha
cc dn tc khc. y l phn lun lun ng ca ch ngha Mc
ngay c khi nhn loi bc vo thin nin k th Ba.
Ch nhn mnh l mt nh s gin d, khng bao gi t huyn
thoi ha mnh l Pht Sng, ch nguyn iu y khin Cao cng
thm ngng m ng hn.
Bt c u, bt c lc no, Tenzin Gyatso vn lun lun l
mt con ngi thng minh, nhu ha khng nh kin, vt ln trn
mi khen ch. ng l mt con ngi giu lng t bi, hn th na l
con ngi ca t do. Vi tinh thn bt bo ng linh hot (active
non-violence) ng lun lun c gng ti to mi lin h tin cy v
ha bnh vi pha th nghch cho d Bc Kinh khng t mt th
on no gy tai ting v bi nh ng. K c cuc tng ni dy
i c lp ca dn Ty Tng cng b gn ghp cho nh mu
tht bi ca CIA nhm chng li Trung Quc.
S kin sau khi v Ban Thin Lt Ma hay Ph Hot Pht vin
tch, Bc Kinh chn ngay ngi thay th ng thi bt gi Ged-
hun Choekyi Nyima mt cu b c c t Lai Lt Ma tuyn
chn ng theo c tin ca ngi dn Ty Tng. Gendhun Choekyi
40 cu long cn dng

Nyima mi c trn 9 tui, i vi th gii th y l t nhn

chnh tr tr nht ca nh cm quyn Bc Kinh.
Cho d ngy nay th Trung Cng ang cho xy dng li mt s
cha chin Ty Tng b ngoi nh mt sa sai sau Cch Mng
Vn Ha nhng l thu ht thm du khch; cng mt lc h cho
gi cng an chm vo khp cc tu vin, i xa hn na Bc Kinh cn
cm ngi tr i tu v ng thi cng bch cc v s gi ngoi
60 tui phi v hu trong khi vn khng ngng ru rao T do tn
gio l iu c ghi trong hin php.
Nhn chuyn ving thm Ty Tng nh mt khch du lch
ng Khc tm n mt ngi cha nh bn ngoi th Lhasa.
ng Khc hiu rng nu ch theo on du khch vi c hng dn
ngi Trung Hoa th mi s u rt m thm, cng nh mt s
khch Ty Phng - k c chnh tr gia lo thnh Edward Heath
cu th tng Anh, c Bc Kinh t chc cho i thm Ty Tng,
khi tr v ni mi chuyn u tt p. H ni tht qua nhng
iu dn dng v c php cho thy. V bao gi cng vy, nhng
iu cho thy y l mt s di tr trng trn. ng Khc trong sut
cuc i lm bo c qu nhiu kinh nghim v nhng s thc
di tr y khi ng t chn ti t nc Ty Tng.
ng c tip trong mt nh khch, cung knh ng sau v s gi
l mt ch tiu m ng bit l quc doanh ng hu. ng Khc
c mi n mt th bnh lm bng la mch ging nh bnh xp
v c cho ung chung tr nng pha mui v b Dri hng v l
nhng rt ngon. Sau th v s gi Ty Tng 78 tui kiu t i ra
ngoi khu vn. Hn ng Khc m lm nh mt gp g tnh c,
khi bit khng cn b cng an theo di, nh s th l:
- Nh ng nh bo bit y tn gio khng c v hu, ti s
cn trong tu vin ny cho ti cht ri tm xc thn v thng
c thin tng em cht ra tng khc lm thc n cho by kn
kn. Ch by gi cn sng thm ngy no ti ch c mt c nguyn
sa sang li cha chin, dy cho gii tr bit th no l tn ngng
vn ha ca dn tc Ty Tng v bit c t Lai Lt Ma ca h
 bin ng dy sng 41

l ai ang lm g u.
V s gi quay gt tr vo khi c bng dng vn ch tiu hu y
thp thong i ra. Trn cao vn l bu tri xanh vi mt cht nng
m. Ch bng i mt chim c ai m thy c l tn thm kch Ty
Tng vn c ang m thm din ra trn vng t Tuyt ny.
By gi l bui tra bn ngoi kinh Lhasa, l 8 gi ti bn
California. mt ni gn nh tri ny khng hiu sao ng Khc
li nh ti Cao ti nhng ngi bn tr m ng bit chc rng
mai mt y khi tr v bn ng s b h tn cng bng v s
nhng cu hi lin quan ti chuyn i Ty Tng ca ng. bc
qua tui c lai hy m xem ra ng Khc cha c du hiu nhng
bc cho lp ngi i ti y.
Cho d ang c nhng mi lo u v s tn vong ca qu hng
nhng c t Lai Lt Ma cng rt quan tm ti nhng vn chung
ca nhn loi trn hnh tinh ny. ng cp ti vn mi sinh
vi mt tm nhn xa v trong mi tng quan rng ln:
Ha bnh v s sng trn tri t ang b e da bi nhng
hot ng ca con ngi thiu quan tm ti nhng gi tr nhn
bn. Hy hoi thin nhin v cc ngun ti nguyn thin nhin l
do hu qu ca lng tham lam v thiu tn knh i vi s sng
trn hnh tinh ny...
Chng ta d dng tha th cho nhng g xy ra trong qu kh
do bi u minh. Nhng ngy nay do hiu bit hn, chng ta phi
duyt xt li theo tiu chun o c phn gia ti no m chng
ta tha hng, phn no chng ta c trch nhim s truyn li cho
th h mai sau.
Ging nh khi vun xi mi tng quan du dng v ha bnh vi
ng loi, chng ta cng s hnh x tng t i vi mi trng
thin nhin. Chng ta nn quan tm ti mi sinh nh mt ton th.
Quyt nh cu ly mi trng phi pht xut t tri tim cn c
trn tnh thng, mi quan tm v s minh trit.
c t Lai Lt Ma nm nay 64 tui ri, vn sng lu vong xa
t nc Ty Tng. Din tin tnh hnh trong nc thay i tng
42 cu long cn dng

ngy, mt th h tr sinh ra v ln ln b tuyn truyn v ty no

mt cch tinh vi ang dn d b si mn c c tin.
Tnh hnh bn ngoi cng khng phi l lc quan. Sau ngt 40
nm, nhng ngi Ty Tng lu vong vn cha c kh nng t tc
v kinh t. Trong khi qun i ch nh n cng mi mt
trong cng vic bo v khu t tr v chnh ph n th lun lun
phi i u vi s cng thng ngoi giao vi Bc Kinh.
Tuy nhin, cng sau 40 nm sng bn ngoi t nc Ty Tng,
mt lp ngi tr ln ln, c hp thu nn vn ha Ty Phng,
h c trnh v hng v tng lai t nc Ty Tng vi nhng
tng mi. Chnh lp thanh nin c hc ny t chc nhng
chuyn du hnh ca c t Lai Lt Ma qua u Chu, c v M
Chu v t c nhng thnh qu ngoi giao ngon mc. Vi
Hoa K, khng phi ch c chnh ph m c gii lm phim Hol-
lywood cng sn xut nhng tc phm in nh gi tr hu thun
cho cng cuc tranh u ca dn Ty Tng. Kundun phim ca nh
o din lng danh Martin Sorsese v tui thiu thi ca c t
Lai Lt Ma gy xc ng cho ngi xem v d nhin c phn
n cho nh cm quyn Bc Kinh. Chnh ph M t nhng nm
1990, lp Phn b T nn gip nh c nhng ngi dn Ty
Tng b n p.
Trong n lc phc o v phc quc khng phi lun lun c s
thng nht gia cc cng ng Ty Tng lu vong. in hnh l cc
v bo ng do nhm tr c tn l y Hi Thanh Nin gy ra. H
theo mt khuynh hng cng rn tranh u cho mt t nc Ty
Tng hon ton c lp tch bit vi Trung Hoa v theo h trong
sut my ngn nm lch s cho ti khi Hng Qun cng chim
Ty Tng, t nc h cha bao gi thuc Trung Hoa v khng ai
c quyn thay i lch s. Khng ch bng li ni h cc oan c
trong hnh ng: ngay trong khu t tr Dhamarsala, h t nhp
vo t dinh ca c t Lai Lt Ma git cht my cng s vin ca
ng vi ti danh gn cho l nhng b Trung Hoa. Bom cng
n Lhasa khi tng thng M Clinton ving Trung Hoa v i
 bin ng dy sng 43

Ty Tng T Do ln ting nhn trch nhim v ra tuyn co

tip tc chin tranh du kch cho ti khi Trung Cng rt ht qun.
Ngoi hiu qu gy ting vang, c sau mi v ph hoi ca qun
khng chin, dn Ty Tng li b tr a bng cc t khng b v
bin php an ninh b sit cht hn.
Vt ln trn nhng mi bt ha y th ch cn c t Lai Lt
Ma l mi ging ca ha gii v on kt ca ton th nhn dn
Ty Tng.
Do hiu r tnh th lng nan ca x s, Tenzin Gyatso phi
ht sc cng rn p buc nhng ngi xung quanh chp nhn m
phn, ng t ra rt thc tin: phi tn ti ci , do thay v ln
ting i c lp ng t h mnh ch yu cu nn t tr cho Ty
Tng khng tch khi nc Trung Hoa.
Trung Hoa th vn c tip tc xm ln v khng ngng tm mi
cch trit h uy tn ca c t Lai Lt Ma, gi ng l k th
ca nhn dn, con ch si trong o c sa c gieo tin n l c
t Lai Lt Ma ang lu vong h ha c n nm vi b Indira
Gandhi.
Ai cng bit yu t thi gian s ch c li cho Bc Kinh. c
t Lai Lt Ma liu cn sng thm c bao lu, y l mi u
t hng ngy ca mi ngi dn Ty Tng. Khi c cc nh bo
vn an, ng ni sc khe cn rt tt c th sng ti 100 tui; chc
cng ch l mt cch ni trn an mi ngi.
Mt mai khi c t Lai Lt Ma vin tch khng ngi lnh o
thay th, t nc Ty Tng s lng l tri vo trt t nc Trung
Hoa Pax Sinica.
Mt vn ct li na l trc tro lu tin ha ca ton th gii,
hn ai ht chnh c t Lai Lt Ma khng th khng c nhng suy
t v trit l ca ch thn quyn theocracy, trong bi cnh ca
mt t nc Ty Tng bc vo th k 21. ng vit: X Ty
Tng khng phi l ni hon thin nhng phi ni rng cch sng
ca chng ti c nhiu iu ng ch . Chc chn c nhiu th
ng gi li th ngy nay chng ti mt i vnh vin.
44 cu long cn dng

Nhng iu ang b mt i l sc thi chng tc, tn gio,

ngn ng ca ngi dn Ty Tng b hy sinh cho chiu bi gii
phng v canh tn. Cn v phn khng hon thin l cu trc x
hi da trn thn quyn c tn tuy trong qu kh tng l nn
tng sc mnh c tin nhng cng l phn nghch l khi xy dng
mt t nc Ty Tng dn ch. Chnh c t Lai Lt Ma v
gii tr Ty Tng hi ngoi hiu r iu v ang suy t hnh
thnh mt th ch chnh tr sao cho ph hp vi khung cnh mt
t nc Ty Tng c lp vn gi vng c c tin v vn linh
hot hng v tng lai.
Rt sm t nhng nm 60, chnh c t Lai Lt Ma ngay khi
lp chnh ph lu vong cho ci t nn hnh chnh v dn ch
ha ton din. ng cho lp Hi ng Dn C Ty Tng, khuyn
khch quyn pht biu ca mi ngi dn v tng bc mnh bo
chuyn t thn quyn sang dn ch cho quc hi quyn trut
ph c t Lai Lt Ma nu 2/3 biu quyt ng vi l l thuyt
phc cho rng l thuyt dn ch rt gn vi trit l Pht gio.
kin qu to bo khin a s ngi dn Ty Tng phi sng st
nhng Tenzin Gyatso vn cng rn bo v quan im . Trong
hon cnh no ng cng i u vi kh khn trong s an lc v
quyt tm.
Trong chuyn ving thm Hoa Thnh n mi y, c t Lai
Lt Ma pht biu: Mt phn thng qu gi cho ti l c sng
mt t nc dn ch v c hc hi v th gii bng cch m
ngi Ty Tng chng ti cha tng bit n. L mt bc i tr c
tm nhn xa, trong my chc nm lu vong ng v ang hng
ti s hnh thnh tp qun sinh hot dn ch cho cc cng ng Ty
Tng hi ngoi. s l nhng ngn uc sng chun b cho bc
canh tn mt t nc Ty Tng c lp trong tng lai.
Li ni ti dn ch v quyn u phiu. Cch y 20 nm c
t Lai Lt Ma tng thch mt cuc trng cu dn cho
ngi Ty Tng c hi la chn th ngy nay do chnh sch tm
n du v Hn ha/ Sinicization vi hng triu ngi gc Hn
 bin ng dy sng 45

lin tc vo Ty Tng lp nghip v nh c vnh vin, nh ngay

ti th Lhasa c hn 50% ngi gc Hoa, nu chp nhn mt
cuc u phiu nh vy khi nhn dn Ty Tng ch cn l thiu s
s l mt thm ha t st.
L k s mi sinh, Cao hiu rt r rng xa hn c tham vng
bnh trng, Trung Hoa bng mi gi phi chim cho c Ty
Tng khng ch v nhu cu pht trin m cn v gi tr chin lc
mi sinh. Bi v ngun nc t cao nguyn x tuyt y trc tip
nh hng trn 40% c dn ca a cu, cng thm vi tim nng
thy in ln ti 1/4 triu MW gp 40 ln cng sut con p khng
l Hoover ca M, gp 10 ln con p Tam Gip - Three Gorges
ln nht th gii ca Trung Hoa.
Ty Tng khng ch l p s cho tnh trng thiu nc v cn
ngun nng lng khng th trnh ca Hoa Lc khi bc vo thin
nin k mi, hn th na sau Ty Tng s l bc Ty Tng ha
Bin ng, Trung Hoa nghim nhin s th thng phong vi
th v kh mi sinh ngn ln khc hi hn sng n, gip Bc
Kinh c ton quyn nh ot vn mnh v c s sng cn ca cc
nc ng Nam trong nhng nm u ca th k 21.
Vi mt Trung Hoa ngy cng hng mnh v c hung hn th
trin vng mt nc Ty Tng c lp ch cn l cht nh sng le
li ang tt dn ni cui ng hm, c t Lai Lt Ma bit rt
r iu nhng b ngoi ng vn c gi v lc quan v ni vi
cc phng vin rng: Ti thy th gii vn c nhiu iu tt lnh
mc d tn bi kch Ty Tng cn ang tip din, ng cng ni
tip l sau khi t c gii php t tr - ch khng phi l c lp
cho Ty Tng ng s tm v n tu nh mt con vt b thng.
Nhng vn ch thun l ni c m bi v trong bi k m ng
tng nim mi ngy th: Khi cn th gii, khi cn chng sinh, ti
nguyn i mnh, gip i bt kh.
V ng s vn cn trong vng lun hi, cn phi cng chng
sinh leo mi trn dc nhn sinh cho ti ht i mnh v ri li
ha thn gip i bt kh cho n nhng i sau.
46 cu long cn dng

Ti thy th gii vn c
nhiu iu tt lnh mc d
tn bi kch Ty Tng cn
ang tip din Khi cn
th gii, khi cn chng sinh,
ti nguyn i mnh gip
i bt kh._ Freedom in
Exile, Tenzin Gyatso, t
Lai Lt Ma XIV_ 16

Cung in Potala, lu i Ma ng 1000 phng ca cc t Lai Lt

Ma, c coi nh mt k quan kin trc ca th gii, nh mt nn vn
minh u ngun ca con sng Dza Chu, tn Ty Tng ca con sng
Mekong. Ty Tng hin ang b TQ chim ng v t Lai Lt Ma 14 th
ang phi sng lu vong_tripatlas.com/tibet
 bin ng dy sng 47

Bc tng Pht trong ngi cha

Jokhang c coi l c nht ca Ty
Tng. Theo tng truyn th tng
c hong hu v ca vua Kh
Cng Cng Tn a vo quc gia
ny vo th k th 7. Vua Ty Tng
ci cng cha Nepal v cng
cha Trung Hoa, x s ca Pht
gio v chnh hai nng cng cha
ny du nhp o Pht vo Ty
Tng _ 85b

Hy Cu Ty Tng. Nguyn l mt quc gia c ch quyn, c mt nn vn

ha ring bit, b Hng Qun cng chim, st nhp vo lnh th Trung
Hoa v ang b Hn Ha. Jokhang l di tch lch s v l ngi cha c knh
nht ca Ty Tng_ 3
48 cu long cn dng

c t Lai t Ma 14 gi b Yaks l con vt tri cho dn Ty Tng,

khng nhng to khe vi b lng di sng thch nghi vi kh hu cc lnh
cao trn 3,000m, c th ch ti nng, lng b Yaks dng dt lu,
phn kh t si, m thp n, tht v sa l ngun protein cho dn
du mc Ty Tng t my ngn nm ri_ 2

Thin tng hay iu tng nh mt nghi thc tn gio ca dn Ty Tng,

c coi nh ngha c cui cng ca ngi cht hin phn xc thn cn
li lm thc n cho mun loi. Cnh xc ngi c a ln trin ni
cao, c cht khc cho by kn kn ti n_ 3
 bin ng dy sng 49

Sng Dza Chu ngun nc ca , l khc thng ngun xa nht ca

con sng Mekong trn cao nguyn Ty Tng v l con sng bng gi m
dn du mc gi l ngun nc thing. H tin rng nu ung c
ngun nc y ngi ta s khe mnh v sng lu, c vi th vt cng vy
na_ 89

Phi 25 nm sau ngy con ngi t chn ln mt trng, ngy 17/09/1994,

Michael Peissel thuc nhm khoa hc Anh-Php ln u tin xc nh
c ta im khi ngun ca con sng Mekong: V 33 16 pht
534 N., Kinh 93 52 pht 929E., cao 4975m trn mt bin. T ta
y m ngi ta tnh c chiu di chnh xc ca dng sng_ 33
50 cu long cn dng

Lu vc sng Mekong, trong 2 thp nin c 3 gii Nobel ha bnh. Mt

cho L c Th / Kissinger (1973) do cng lao em li ha bnh cho Vit
Nam, nhng ch 2 nm sau, H Ni xua qun cng chim ton min
Nam. Hai cho c t Lai Lt Ma (1989) do u tranh bt bo ng cho s
sng cn ca quc gia Ty Tng b Trung Quc thng tr v sau bao nm
nim hy vng ch cn l cht nh sng cui ng hm. Ba dnh cho Aung
San Suu Kyi (1991) ngi ph n tranh u cho nn dn ch Min in
nhng cha h c du hiu lay chuyn c ch qun phit.

Hai mt tm huy
chng gii Nobel
Ha Bnh: vi
dng ch ghi ch::
Pro pace et fraternitate
gentium Cho ha
bnh v hu ngh

2007, Al Gore c trao 1/2 gii Nobel

Ha Bnh do mi quan tm v mi sinh
ton cu. Cng l thi im 50 nm
thnh lp y Ban Sng Mekong v con
sng y ang b Trung Quc lm cho cht
dn. n bao gi mi c c ting ni
cnh bo t Al Gore v s tht mt lng
y* (An Inconvenient Truth l tn cun
sch ca Al Gore, Nxb Viking 2006)
 CHNG II

LANCANG JIANG
MY BO T PHNG BC
Ha l ni phc nng nu
Phc l ni ha n tng
Ha h phc chi s
Phc h ha chi s phc (Lo T)

Vn Nam nh mt mu di ca cao nguyn Ty Tng, din

tch 394 ngn km2_ ln hn Vit Nam ch c 340 ngn km2, cao
trung bnh 1800m trn mt bin, gm nhng thung lng ph nhiu,
ni cao sng su vi Lan Thng Giang/ Lancang Jiang l tn con
sng Mekong; tip gip vi Vit Nam Lo Myanmar/ Min in
v Ty Tng, kh hu rt bin i: tuyt gi pha bc, bn nhit
i pha nam v n ha quanh nm vng Cn Minh nn cn c tn
gi l Th Ph Ma Xun; dn s 38 triu vi nhiu sc tc thiu
s Bch - Bai, Thi/ Dai, Di/ Yi... mi nhm ng ti c triu, ri
ti nhng sc dn nh b lng qun nh N/ Nu, B Lng/ Bulang,
c Long/ Dulong... Cn phi k s nn kiu t Vit Nam chy
qua trong v nh t sn ngi Hoa sau xy ra cuc chin bin
gii 1977 khi Bc Kinh mun ging cho Vit Nam mt bi hc.
Th k th 7, dn Bch dng nc Nam Chiu/ Nanzhao tr
52 cu long cn dng

nn hng mnh nh bi qun Nh ng vo th k th 8. Sang

th k th 10 tr thnh vng quc i L/ Dali. n th k 14
thi Nguyn Mng/ Mongol Yuan, Vn Nam mi hon ton trc
thuc vo Trung Hoa. L mt tnh xa vi Bc Kinh ti 2 ngn km
v hng ty nam, thng bt n vi cc nhm Hi gio ly khai.
u Th K 20 do c nhu cu khai thc thuc a, Php m
ng xe la ni cng Hi Phng qua H Ni ln ti Cn Minh
(1904-1910), con ng st y vn cn c s dng ti nay. T
ngy c ngun in t p Manwan trn sng Mekong, Cn Minh
th ha mt cch mau chng, khng cn l mt Cn Minh
nh mt th trn ng Phng ho lnh im ng nh ghi nhn ca
Claire Chennault vin tng khng qun huyn thoi ca Phi on
Flying Tigers tng tr ng y hi Th Chin th Hai.
Hn nhau Cn Minh. Sau hai tun thnh ging ti i Hc Y
Khoa Bc Kinh v Thng Hi, Duy hn gp B T sau Hi Ngh
Hc Quc t - ICF Conference din ra Cn Minh. Mt tnh c hi
hu, hai ngi c th gp Cao v H cng ti d Hi Ngh Khoa
Hc K Thut Vn Nam v Tng Lai Pht Trin Sng Mekong.
im hn l nh ng Bch, ch ca Duy. Cn nh xinh nh m cng
nhng khng rng cho c ba ngi nn ch c Cao do nhu cu
cng vic nn c u tin lm khch vng lai ca gia nh ng
Bch. Duy v B T th sang bn khch sn Kim Long, c s lin
doanh vi Hng Kng trn ng Bc Kinh Nanhu, ch cch phi
trng Cn Minh pha ng bng 15 pht ng xe but.
n vi khu Rng . Qua mt m Cn Minh, Cao th li,
Duy v B T sng hm sau bng xe but ti Thch Lm. Cch
Cn Minh 130 km v hng ng st huyn L Nam/ Lunan, c
lch s a cht t 280 triu nm cng vi rng Hy M Lp Sn.
Nguyn l mt vng ni nham thch b nc v thi gian xi mn
to nn mt a hnh k l 260 km2 vi v s nhng chm xm
nhn hot cao ti 30m mi hnh dng vi nhng tn gi theo tr
tng tng phong ph ca ngi dn Vn Nam: nm bt t, vng
gm, voi con... Vi nhng hi vt ha thch tm thy chng t
 bin ng dy sng 53

trc y tng l vng bin. Tng truyn rng do cc tin ng

mun c chn ring t nn cho nghin nt ngn ni thnh
nhng m cung v cc cp trai gi ngy nay ti y cng khng
qun dn nhau vo chn m cung y.
Thng mi ha l c tnh cc t im du lch Trung Hoa. T
ca vo gp nhng ph n sc tc Di cho mi bn lu nim
hay sn sng lm mu ng chp hnh vi du khch. Phi ch cho
ngy nhn nhp qua i, t Lu Vng Phong ngi ta mi c th yn
tnh ngm ton cnh Thch Lm. Bui chiu mt tri ln sau khu
rng , vn cnh tng y bnh minh ri li hong hn c t
hng triu nm. Cm gic m hoc nh ng trc mt bc tranh
v i siu thc, hai ngi vi trn tay mt ly ru sng hng,
nhn nhau say m di mt bu tri vn c lp lnh nhng v sao
nh nhng ht kim cng. H ang l hai ht bi m dng mong
manh v chi vi gia ci v thy v chung y.
B T ch bit Duy gc ngi Bc ln ln trong Nam v tt
nghip M, gio s tr tui ca i Hc Stanford nh mt ngi
sao ang ln vi nhiu cng trnh c ng ti trn cc tp san
y khoa uy tn. Gia nh Duy ra sao th c khng c bit. c
anh in k cho nghe v quan nim kh c o ca Duy v tng
lai ng Bng Sng Cu Long, s l ci ni ca nn vn minh
Vit Nam bc vo thin nin k ti do bi ci gene tr trung khe
mnh ca nn vn minh sng nc thay th cho mt nn vn minh
Sng Hng gi ci suy kit v c bin th/ defective gene ni
theo ngn t Y Hc ca Duy.
Quan im ca Duy c v mi v s dng ngn t Di Truyn
Hc nhng iu m c l Duy cha h bit l chnh c Pht Thy
Ty An cch y hn mt th k ni ti Vng Hoa a ni ng
Bng Sng Cu Long v ri na th k sau c Thy Hunh
Ph S cng li ni v mt Ci Trung ng lun chuyn Phng
Nam.
Vi Duy th B T l hnh nh tinh khit ca con sng Mekong,
biu tng cho nn vn minh ca nhng th h tin phong khai ph
54 cu long cn dng

trn bc ng Nam Tin. Duy quay qua hi B T:

- Cc anh y bo B T cha bit s l g, nht l trong cuc hi
tho Melbourne mi y, m c phi vy khng?
B T p bng mt ging Nam trong vt:
- C ch, em s nhiu th nh s ba s m v khng bao gi
mun lm m bun.
Nhn su vo mt Duy, ngng mt cht B T tip:
- V em cn rt s s khng chn tht.
C gi rt hn nhin y ni mt cu khng gn cht hu nhng
vn lm Duy sng st. nh mt tui tr v ngi sng thng minh
ca c y nh c sc chiu ri vo chn su thm ca lng ngi.
Khng c iu g l khng chn tht, nhng Duy cm thy bi ri
v hon cnh hin nay ca anh. M chn cho anh mt ngi v
mn ng h i theo kiu cch ngi Bc v Duy th cha bao
gi lm tri m. Khi lp gia nh Duy ngh ti tng lai nhng
a con. Duy khng mo m ngh nghip nh ngi bn chuyn
v sn khoa l phi chn ngi con gi mng chu n khi phi
lm Caesarean mi khi sinh con, nhng anh li rt quan tm ti ci
gene tr trung v v p khe mnh ni ngi m. Khc hn vi
ngi anh l in nng ny v bc trc, B T thng minh su sc
nhng rt chnh chn, b ngoi tng nh cng ci nhng li trn
y n tnh, vi Duy l hnh nh p ca ngi n b mun
thu m ngi n ng m c ci lm v. Di bu tri y
trng sao ca Vn Nam, ch trong mt st na Duy dt khot c
mt chn la tuy khng ni ra nhng anh cm thy mnh chn
tht vi B T hn.
Camellia Tr Hoa Mc. Hiu bit nhiu v chim mung v
B T l mt nh iu hc_ ortnithologist nhng Duy cn rt ngc
nhin v kin thc ca B T i vi cc loi hoa Vn Nam. Qua
B T Duy c bit khi ngi Ty Phng ti Vn Nam h
b quyn r bi s phong ph cc ging hoa ni y. Camellia
mt trong nhng loi hoa p nht, ngi Trung Hoa gi tn l
Tr Hoa Mc, l ging hoa u tin c Cng ty ng n/ East
 bin ng dy sng 55

India Company ca Anh du nhp vo u Chu t th k 17. Loi

hoa th hai l Rhododendron Hoa Quyn gm hn 200 loi
cng c xut cng t Vn Nam. Phi ni l 80% cc loi hoa
u M chu hin nay l em v t Vn Nam Trung Hoa. Vi Duy,
t nay B T s mang tn mt loi hoa: Camellia, cng l k nim
ngha ca chuyn i Vn Nam.

Nhng bc chn khng l ca Marco Polo. Bng Con ng

T La, Marco Polo cng vi cha ri u Chu nm 1271, ti
Cung in Ma H Nguyn Th T Ht Tt Lit/ Khubilai 4 nm
sau, phc dch cho i Hn sut 17 nm, du lch khp Trung Hoa
ri tr v u Chu bng ng thy ti Venice 1295. Sau tham
gia cuc chin chng Genoa, Marco Polo chin u cho phe cng
ha Sarene v b bt lm t binh 1298, thi gian t may mn c
giam chung vi nh vn ni ring Rustichello of Pisa, nh m
ngy nay ngi ta bit c chi tit cuc du hnh ca Marco Polo.
Trong cun du k y hnh nh ch thiu c Vn L Trng Thnh
iu m sau ny c gii thch vi l do hi hc l k quan
chng phi l mn hng m Marco Polo c th em bn rao. Hnh
nh th ph Cn Minh vo th k 13 c Marco Polo ghi li
nh sau:
l ni rt ln v sang c, gm thng gia v cc ngh nhn...
t ai th mu m vi nhng cnh ng la. Tin bc trao i th
dng v s trng v cng cn c dng nh nhng mn trang
sc... Th dn khng coi l b xc phm khi c ai dan du vi v
mnh v cho l hnh vi t nguyn t pha ngi n b. Ni y
c h ln c trm dm v li c rt nhiu c. Dn y quen n
tht sng gia cm v h cng n theo li nu chn nh chng ta...

Cn bnh v i ca gio s Wang v Ba Bc Nhy Vt. T

nhng thp nin 50 cng vi k hoch bc nhy vt, nhp xy
p ca Trung Hoa gia tng nhanh ti mc chng mt: trung bnh
c 600 con p ln c xy mi nm, bt k nh hng trn mi
56 cu long cn dng

sinh v i sng dn c ra sao. in hnh l con p Tam Mn_

Three Gates Gorge, trn Sng Hong 1957. Trc c mt s
nh thy hc uy tn Trung Hoa nh gio s Li ln ting phn i
d n v thy nguy c con p s mau chng b ngp cc cht lng
ph sa v bn nhng b gn ti hu khuynh nn b trn p ngay.
Hu qu l ch trong vng c 3 nm c hn 50 t tn bn v cht
lng ng li pha trn con p khin nc sng dng cao ngp
cc vng gia c v e da c c Ty An_ Xian c knh vn l
th ph ca triu i Nh Chu, 10 th k trc Ty Lch. V ch
mi y thi, Clinton l tng thng M u tin ti Ty An, c
tip n nh mt ng vua vi cc on chin binh v v cng rc
r trong y phc c truyn i Nh ng_ biu tng cho s vinh
quang v trng tn ca dng di Hn Tc vi y t ho l mt
nn vn minh trung tm v c xa.
Trc thc trng suy thoi ca con p v c Ty An b e
da, khi c thnh Mao Ch Tch ni sng: Nu khng lm
c th c cho n tung con p i!Cui cng cu c Ty
An ton th con p phi thit k li thay v cng sut 1200 MW
tt xung ch cn 250MW cng vi ci gi rt t phi tr l gy
ngp lt 66 ngn hecta vng rung t ph nhiu nht v phi ti
nh c cho ngt na triu nng dn sng trn . Ri cng phi k
ti nhng thm ha v p nh ti H Nam 1975, l hai con p
Bn Kiu_ Banquiao v Thch Mn m_ Shimantan trn Sng
Hoi mt ph lu sng Dng T lm thit mng hn 230 ngn
ngi v th gii bn ngoi ch c bit n mt phn thm kch
ny mi hai chc nm sau...
Tng lai nhng cuc chin tranh v nc. Ri Los Banos pha
nam th Manila, sau cuc hp ti Vin Nghin Cu La Go
Quc T H tr li Bangkok vi tm trng nng tru nhng anh vn
khng bi quan. H nh mt nng dn lun lun cm ci vun xi
tha t ca mnh cho d thi tit bt li cho s gieo trng. Tng
cng nn nh li H l ngi c cng u a ging la thn nng
vo ng Bng Sng Cu Long nhng nm 60 tng c b con
 bin ng dy sng 57

nng dn thn thng t tn cho l Thy H Tin S La Honda

v nh cy la cao sn m b con sung tc mua sm c my pht
in Honda xe gn my Honda. Thi vng son sp qua ri v
hi ngh i ti kt lun kh bi quan: rng ngt 6 t ngi trn
th gii khng nhng thiu nc m cn khng c c nhng ngm
nc sch ung. Dn s vn c mau chng gia tng, ngi ta
vn chim t m mang thm cc khu gia c, tng lng nc tiu
dng trong khi t trng trt t hn, nc t hn v nhu cu la go
mi ngy mt cao hn.
Cng vi hin tng hm nng ton cu t hiu qu nh knh_
greenhouse effects do chnh con ngi gy ra, tri t ang b kh
cn dn. Lng nc cung cp ch bng na so vi cch y 20
nm trong khi nhu cu tiu th nc th li tng gp i c mi hai
thp nin. Va la Chu trong c ng Bng Sng Cu Long
ang b e da v thiu nc trong khi phi cn ti 5 ngn lt nc
mi thu hoch c 1 k go. V ai cng bit go l ngun sng
ca 2/3 nhn loi. Cuc Cch Mng Xanh vo nhng thp nin 60
vi ging la thn nng tng sn lng gp i cu sng nhiu
vng trn th gii thot khi nn i v c em li tr ph cho vng
ng bng chu th.
Th nhng nhng cy la ln cao sn ca nhng nm 60 nay
khng cn l li gii cho nhn loi ny bc vo th k 21. Mt
ln na mun trnh nn i, trnh nhng cuc chin tranh v nc
ch c cch phi tm ra loi cy la siu thn nng c c tnh
khng cn phn cho rm r m cng no cng phi cho ht vi sn
lng ln hn cn t nc hn v t ha cht hn li c kh nng
t khng su ry v d nhin cng phi cng ci c th mang
ni thay v 800 ht trn mi thn la nay tng ln ti 2000 ht. C
ngha l nng sut s phi tng gp 3, khng phi 4 tn m l 12
tn mi hecta kp p ng gia tng dn s theo cp s nhn
trn hnh tinh ny.

i tm Siu Cy La Ty Phi Chu. Ngi ta ang ngy m

58 cu long cn dng

tm cch cy ghp cc mu chng t cc loi la trng c trong

nhng iu kin cc k kh hn ca vng Ty Phi Chu nhm to
c mt siu cy la. Theo Ken Fisher, thuc Vin La Go Quc
t th phi mt t nht hai thp nin na mi c ht ging Siu
Thn Nng cho hn na t nng gia trn ton th gii. t ti thi
im y hay khng l c mt vn sinh t cho ton hnh tinh ny.
Ri ra trong thin nin k ti, mi thn cy la cn phi cht chiu
v cu mang thm bao nhiu ming n na.

Khung ca hp vo Trung Hoa. Do c cuc hp bt thng

ca Ban Thng V Hi ng Sng Mekong, H khng th
cng Cao i Cn Minh tham d cuc hi tho do Hi ng Khoa
Hc K Thut Vn Nam t chc. Qua trung gian ca H, ta i
S Vit Nam Bangkok chng gip Cao c ti liu g thm v
cc con p Vn Nam. m nhn vin s qun nh nhng cng
chc, hnh nh h ch c mi quan tm l rnh rp Vit Kiu v lo
chuyn lm n bun bn ring. Khng vi tnh cch du lch, ln
ny Cao t chn ti Trung Quc vi thi cn trng. Anh t nh
nu cn th ch pht biu chng mc, khng i vo chi tit m anh
khng nm chc, anh mun hnh dung mt bc tranh ln v ton
cnh ca 7 nc trong Lu Vc Sng Mekong_ Mekong basin k
c Trung Hoa v Myanmar_ Min in.
Hiu bit lch s Trung Hoa, Cao s khng nu ln nhng vn
gai gc c th c xem nh l xc phm ti gii lnh o Trung
Hoa, l iu nguy him khi m vn th din l trn ht i
vi ngi ng nht l vi nhng a con tri_ Thin T. Tinh
thn i quc cc oan vi nhng khu hiu l biu hin ca th mc
cm nhc tiu ch a ti b tc. i vi mt nc ln Trung Hoa
bt u m ca th bc u to c mi lin h tin cy vi gii
khoa hc k thut Vn Nam_ nht l vi thnh phn chuyn vin
tr tt nghip ti cc nc Ty Phng, l iu Cao nhm ti. iu
y s to thun cho i thoi ci m v hp tc v sau.
c bit nm 1989, Vn Nam Nhn Dn Th X cho n
 bin ng dy sng 59

hnh mt cun sch dy hn 600 trang vi nhan Lan Thng

Giang: Tiu Thi Dng_ Lancang Jiang: Xiao Taiyang. Do ch c
mt n bn ting Trung Hoa, Cao phi nh ng Bch ngi ch ca
bc s Duy, mt ng vin k cu Vit Quc cng tng l nh bo
sng lu vong Cn Minh c v tm lc cc phn thit yu ca
cun sch. Mt tun l Cn Minh tuy rt bn rn nhng nhng
ngy sng vi ng Bch, Cao nh bc vo mt th gii thanh khit.
Tuy l mt tun l rau u v hai ng b n trng chay nhng Cao
khng c iu g than phin v ngh thut nu n ca b Bch.
Cao bo a chc Duy s phi ganh vi anh v cch i x chn
tnh ca ng Bch vi mt ngi chng phi l a chu rut tht
ca ng. Bit nhn y cng mt phn do ng Bch c bit Cao
l bn vong nin ca ng Khc hin ang sng M.
Cao c so snh ng Khc nh mt chic cha kha mu nhim
gip Cao m tung nhiu cnh ca c th thnh thang i vo.
ci tui 22, ng Bch tng theo chn ng trng Nguyn
Tng Tam sang Trung Hoa bn ba qua cc tnh Qung Chu, Nam
Kinh, Thng Hi v Vn Nam vn ng chnh ph Trng Khnh
v Quc Dn ng ca Tng Gii Thch gip v kh. Khi i b
phn Vit Nam Quc Dn ng c lnh tr v trong nc hot
ng th ring ng Bch c ch nh li Cn Minh iu hp
chi b Vit Quc hi ngoi. Nay tui cao trn nt mt y vt
hn ca nhng thng nm gian kh nhng ng Bch cn nt quc
thc v minh mn, i mt vn linh ng tr trung v cng quyt.
ng Bch c mt ngi anh cng l Vit Quc b Vit Minh bt
Bc Giang mt tch v chc b th tiu nh bao nhiu ng ch
khc. ng c b v ngi Hoa cng hot ng Quc Dn ng,
nh mt chi b hai ngi sng vi nhau my chc nm khng c
con. ng Bch l hnh nh ca Dng trong i Bn tng lm
say m bao th h thanh nin ca hn mt na th k trc. Cao
lun lun b cun ht bi cp mt vn rt sng nghim ngh v y
tin tng ca ng Bch, ging ng th sang sng vn c cht hng
hi bng bt ca tui thanh xun khi bn chuyn g lin quan ti
60 cu long cn dng

Vit nam. Tuy t ng nhng ring m nay ng Bch c b

v pha cho bnh tr m thc thu m c xong hn 600 trang
sch. Hi tui tr theo chn cc lnh t n anh ng rt thng thc
trng m nh th.
Ton cun sch gm 45 bi vit v cc ti khc nhau nhng
c im chung v thun nht l ch cp ti nhng li lc v thy
in v nc ca chui 8 con p bc thm trn sng Mekong Vn
Nam, vi cng sut l 15400 Megawatt tn ph ln ti 7.7 t la,
s in kh ha cc tnh pha nam Trung Hoa v c thng d in
xut cng sang Thi Lan. Cng vn theo ng Bch th ngoi mt
hai on quan tm ti giao thng trn khc sng Mekong thuc tnh
Vn Nam, khng thy c bi vit no cp ti hu qu ca chui
cc con p bc thm y i vi 5 nc vng h lu sng Mekong
Myanmar_ Min in, Thi, Lo, Cam Bt v Vit Nam.
Khc sng cung n. T Ty Tng chy xung Vn Nam, c
bit 1/3 khc sng pha bc chy rt sit l cnh tng ngon mc
khin ngi dn Vn Nam t tn l Lan Thng Giang_ khc
sng cun sng, vi nhiu thc ghnh c ni cao ti hn 600m.
Vi dc y, dng chy sit y li tha tht dn c nn c coi
l l tng cho nhng con p thy in. T nhng nm 70 Trung
Hoa c k hoch xy mt chui 8 con p - Mekong Cascade
trn thng ngun nhng do thiu ngn sch nn mi ti nm 80,
con p u tin Manwan cao 99m mi c khi cng. p chn
ngang khc sng gia hai ngn ni vi bc tng thnh cao 35 tng
v 13 nm sau mi xy xong v bt u cung cp in cho th ph
Cn Minh, khu k ngh Chuxiong v nhiu qun huyn pha nam.
Ch mi sau mt con p Manwan, cnh thiu in ti tm ca Cn
Minh mau chng tr thnh chuyn qu kh.
Gio s Wang ch tch Phn Cc Thy in Vn Nam, l cht
xm v cng c coi l Chuyn vin _ Partys red specialist
hng u ca nhng d n p ln, l ng vin lu nm rt gio
iu tt nghip k s thy in Lin X, vi qu kh va hng
va chuyn nh th nn ng ta y quyn uy v c ting ni lun
 bin ng dy sng 61

lun c cc ng ch trung ng lng nghe. ng bn con p

Manwan, gio s Wang ging y kiu hnh:
- Con Sng Lan Thng ny nh mt khu hm m than trng
giu c vi lu lng nc th khng l. y l tim nng to sc
bt pht trin cho ton tnh Vn Nam.
Ch trn mt s gin n v v tr 8 con p, cng vn ng
ch gio gio s
Wang ni tip:
- Con p th hai i Chiu Sn_ Dachaoshan cng c khi
cng nm 1996; s ti con p th ba Cnh Hng_ Jinghong ch
yu nhm xut cng in sang Thi Lan. Con p th t Xiaowan
cao 248m, c coi l con p m_ mother dam, trong chui 8 con
p bc thm d tr xy xong trc thp nin th nht ca th k
21. Do ba con p u tin c thnh cao vi cc h cha theo ma_
seasonal reservoirs ly nc ti a trong ma ma c lng
nc chy turbin trong ma kh t thng 11 ti thng 4 v cng
l ma c nhu cu in cao nht. Hu qu tt nhin l lm gim lu
lng l c ngha l s chng l lt ni cc quc gia h ngun.
Cn iu nh hng trn h sinh thi ra sao khng c
gio s Wang nhc ti. Khng by t ngay s bt ng nhng Cao
c mt ci nhn hon ton khc. Chng hn nh vng Bin H,
u phi ch bin Bin H thnh Vng Bo Tn Sinh Thi - Inter-
national Biosphere Reserve l , v ai cng bit rng lun lun c
mt gn b hu c gia Bin H v con sng Mekong. Nay ng
trc vin tng lu lng nc ma ma b gim st do cc con
p Vn Nam - nu khng cn nc l to dng chy ngc vo
Bin H th r rng l tng lai ca mt Bin H cht. Khng
cn l s chng cn ging la x la ni, cng chng cn ph sa
mu m hng nm ti bn rung ng, cha k ti tc hi trn
cc ging c v lng h sn vn phong ph trn sut dc con sng
Mekong ra sao.
Vo nm 1993 do mt hin tng c coi l bt thng xy ra
khi mc nc con sng Mekong t ngt tt thp xung m khng
62 cu long cn dng

vo ma kh, ch lc ngi ta mi bit l do nh hng ca con

p Manwan. Sau bin c , phi ni l cng ngy cng c nhiu
mi quan tm dm ng v c e ngi t bn ngoi i vi k hoch
chui 8 con p bc thm ang tin hnh Vn Nam. Mi lo lng
khng phi l khng c nguyn nhn do thiu hn cung cp
thng tin t pha Trung Hoa. V cng khng trch c khi ni lo
lng y c th hin qua nhng chin dch li li qua ting li
vi c thng tin sai lc/ disinformation. Mt th d in hnh l bn
tin ng ti trn t Bangkok Post s 29 thng 7 nm 1996 khi ni
ti nn lt Chiang Khong - ni rt ni ting hng nm vi ngy
hi thi c Pla Beuk ng bc Thi, chnh quyn a phng cho
rng l hu qu x nc t 8 con p trn Vn Nam. iu m
ai cng bit l ngoi con p Manwan nhng con p khc ang
cn trn d n!
Cao cng bit rt r rng p hay khng p, ngay trong ni
tnh nc Trung Hoa l iu rc ri hung chi gia cc quc
gia ln bang vi nhau. C phe ng h hay chng li vic xy p
mnh ai ny ni v khng ai mun nghe ai. iu t hi hn na l
c tnh xuyn tc hay bp mo quan im i phng lm cho vn
tr nn ri m khin ngi bn ngoi khng cn bit da vo
u m nhn nh.
Mc du trong na th k qua th gii c mt s kinh nghim
bc u v hp tc pht trin vng qua cc t chc ASEAN,
APEC... Nhng liu c c may hp tc a phng trong lu vc
sng Mekong hay khng? T nhng nm 90, c bit vo nm 93,
cc t chc WB, ADB, UNDB c nhng c gng ci thin
hp tc gia su nc trong Lu Vc Sng Mekong nhng xem ra
khng c du hiu thnh cng.
Vi ci nhn chin lc v ton cnh, Cao c nim tin st
rng tin ti hp tc khai thc v pht trin hi ha ti nguyn
sng Mekong nh mt con sng quc t gia cc quc gia trong
lu vc th bc khi u l chm dt nhng mn tung ha m,
phi xy p nim tin qua cc cuc gp g i thoi ci m v
 bin ng dy sng 63

trao i thng tin, cng thy rng khng c pht trin bn vng
k c khng c mt nn ha bnh trong vng nu ch chy theo
nhng li nhun cc b m khng k g ti phn an sinh ca cc
quc gia lin h. Nu bo rng c chnh tr trong vn mi sinh
th Cao vn lun lun tin rng c mt nn chnh tr vng o
tin ti mt Tinh Thn Sng Mekong The Mekong Spirit, t
mi c th t ti Nhng Tha hip_ Compromises trong ngha
Phc-Li-Chung.
ng vi anh hay khng nhng Cao n vi cc bn ng
s trong nc cng nh ngoi quc ca anh vi mt nhn cch
ng trng.
Do thy c nhng thiu st v thng tin bn ngoi, v cng
t thy l k quc nu ch ni mi ti li lc ca nhng con p
Vn Nam, nn mi y thi vo gia nm 1996, Hi ng Khoa
Hc K Thut Vn Nam v Hc vin Khoa Hc T Nhin Trung
Hoa chp thun ti tr cho hai nhm nghin cu trong vng 5
nm ti nm 2000: nhm th nht trch nhim kho st pht trin
v vn dng cc ngun nc vng thng lu sng Mekong; nhm
th hai vi s tip tay ca cc nh khoa hc v chuyn gia thuc
cc quc gia h ngun s tp trung nghin cu v hu qu ca chui
con p bc thm Vn Nam i vi vng h lu v phng din
thy vn mi sinh nh phm cht nc, tm c trn sng Mekong
v Bin H...
Cho n nay ngi ta ch ni ti Hiu qu c th_ likely ef-
fects ca nhng con p Vn Nam trn dng chy. Trong iu
kin bnh thng, trc khi c p Manwan lu lng trung bnh
trong ma kh ca khc sng Mekong gn bin gii Vn Nam Lo
khong 689m3/giy. Nhng thng gn y, sau con p Manwan
theo gii chc Vn Nam lu lng khc di sng Mekong c
phn gia tng trong ma kh. Nhng theo Ban Thng V Sng
Mekong th cho d sau khi hon tt 3 con p Manwan, i Chiu
sn_ Dachaoshan v Cnh Hng_ Jinghong th hiu qu gia tng
lu lng l khng ng k_ negligible. Cng vn theo cc nh k
64 cu long cn dng

hoch xy p Vn Nam th vo nm 2010, khi xy xong h cha

m Xiaowan c th_ li c th c hiu qu gia tng lu lng trong
ma kh ti 50% v khi c con p Nuozhadu hon tt th lu lng
ma kh d tr s tng cao hn na. Nhng d kin ca cc cuc
kho st th rt th s v hiu qu tch cc nu ra th ch c tnh
cht giai thoi_ anecdotal trong khi nhng tc hi ca n ra sao
trn h sinh thi ng v thc vt trn sut dng sng Mekong ra
sao th cha c bit n.
ng ch gio s Wang t cu hi nh mt thch trc
ton th hi ngh:
- Vn t ra y nh gia trng vi en l: gia bo tn
sinh cnh vi a dng ca h sinh thi v ci thin mc sng ca
c dn hai bn b sng Mekong, th chn la no l ng?
Khc vi cuc hi tho c, Cao ti y ch l thu thp v
lng nghe thay v gy khng kh tranh lun gay gt.

Ngi k s gi n c. i nghch vi gio s Wang mu

ngi ca cn bnh v i th k s Li l mt con ngi rt phng
khong v can m, sut my thp nin ng lun lun l ngi
chng li d n nhng con p ln. iu ng ch l ci tiu
s rt dy v hp dn ca ng Li. Xut thn l con mt ng vin
Trung ng ng Cng Sn Trung Quc, l gio s trng khoa
Thy Vn i Hc Bc Kinh, tui ngoi 60 kin thc uyn thm
v l mt k s dy dn kinh nghim. Nguyn tt nghip k s
cu trc_ structural civil engineer i Hc Nam Kinh, tng phi
chng kin cnh l lt v v p trn Sng Hong, ng Li quyt
nh chuyn thm v cc ngnh Thy hc a cht v Thin vn.
c du hc M tt nghip master i Hc Cornell v a cht,
ri Ph D. i Hc Illinois v Thy vn, sau i tham quan tt c
cc d n p ln trn khp nc M nh Grand Coulee, Hoover...
li thm c 6 thng ni tr ti Tennessee Valley Authority trc khi
tr v Trung Quc. L mt nh khoa hc chn chnh c ci nhn
bao qut v ton cnh, ng lun lun l ngi dm cng khai ch
 bin ng dy sng 65

trch cc d n p ln in hnh l hai con p Tam Mn_ Three

Gate Gorge trn Sng Hong v Tam Gip/ Three Gorge Dam trn
Sng Dng T. V thc t tht bi ca con p Tam Mn chng
minh l ng tin liu ng. ng vn dy hc, ch chuyn m khng
hng nn khng c chc quyn, l tc gi ca nhiu bi vit trn
nhng t bo khoa hc k thut ting Anh uy tn v c coi nh
ting ni thm quyn trong lnh vc xy p. Cao c ngh khng
phi ch ti nm 1989, gio s Li l ht ging ca Tinh Thn
Thin An Mn gieo rc t my thp nin trc. Do c c cc
cng trnh ca gio s Li trc khi gp ng ti Vn Nam nn Cao
n vi ng bng tnh cm mn phc n trng v Cao tin rng
ng s l mt u cu cho cc mi lin h bn vng vi gii khoa
hc k thut Trung Hoa trong tng lai.
Nhng c iu m trong c hi ngh ai cng bit l c hi th
khng ng u cho ba nc cui h ngun Lo Cam Bt v Vit
Nam. Trung Hoa tng ni ting vi nhng con sng nhim
nht th gii, th nay n lt con sng Mekong vi 8 p thy
in vi 90% ph thi k ngh v tin dng gia c/ domestic u
c x xung dng sng, chng bao lu na v trinh nguyn v
nhng thng ngy hoang d ca con sng Mekong cng sp phi
chm dt. Ci vin tng khc h ngun sng Mekong ngy thm
cn kit v ton h sinh thi b suy thoi vi nhiu chng loi c
c nguy c b tiu dit, chng phi l chng sch h cu ca
mt cun tiu thuyt gi tng sau nm 2100.
Ci nhn t bn ngoi. Mi y nhn c cun sch Silenced
Rivers_ Nhng Con sng Cm nn ca Patrick McCully cp ti
Vn Mi Sinh v Chnh Tr ca Cc Con p, khng phi l
ngu nhin m McCully i ti nhn nh: World Bank vn thch k
hp ng vi cc chnh quyn c ti iu m h gi l cc quc
gia c tnh hnh chnh tr n nh v nu nh c cc phong tro
chng i ca qun chng th s d dng b trn p ngay. Do ai
cng bit l ngun ti tr ln nht xy cc con p ln Trung
Hoa l t Ngn Hng Th Gii.
66 cu long cn dng

T kinh nghim ha mnh vo dng chnh/ mainstream, Cao c

thi quen khng tin vo nhng tin c sn. Cng v th m
chnh anh mun bit cc chuyn vin c coi nh y uy tn v l
nhng ting ni c thm quyn ca World Bank h thy nhng
g v thm nh ra sao tnh hnh cc quc gia ang m mang, trc
khi quyt nh tin vo ti tr cho cc k hoch pht trin. Cao
bt u ch thn tm c cc bn tng trnh ca cc t chc quc
t ny. in hnh qua mt bn tng trnh ca World Bank v Vit
Nam: tp ti liu c mt b dy s c mu sc cng phu nhng
li khng a ra nh sng ton b s thc l ra vi tinh thn trch
nhim v lng tm khoa hc buc h phi lm. Chng hn nh
nn c ti tham nhng vi phm nhn quyn nh nhng yu t
hin nhin gy tr ngi cho mi k hoch pht trin th khng
c nhc ti nh mt hnh vi che y n trnh_ bo rng nh th
l khng mang mu sc chnh tr nhng s im lng cng l gin
tip ng la vi ti c. Hu qu tt nhin l nhng k hoch y
ch em li cho mt thiu s cm quyn, cho World Bank v cc
cng ty t bn nh thu lin quc. Cc cuc u t ln lao y tuy
c em li v b ngoi pht trin nhng thc cht h to ra mt
th cng bng x hi theo tiu chun i cc: mt thiu s cm
quyn ngy mt thm giu s i li vi a s qun chng cng
ngho kh nh nhau.

C thnh i L/ Dali. Trn cao 1900 mt vn c so snh

nh mt Tiu Katmandu ca Nepal, vi pha ty l ni non pha
ng l h Erhai hay Nh Hi, ni c nhiu thng cnh v di tch
lch s ca sc dn Bch_ Bai v c nhng kin trc c xa nht
nh cha ba ngi San Ta c xy ct t th k th 9. Vn cn c
nhng ta nh c nhng con ng quanh co thn mt. i
L vn c coi nh mt Mecca cho du khch t chn ti Vn
Nam. Sc tc Bch vi dn s ln ti 1 triu ri c gc r vn ha
lu i t hn 3 ngn nm.
Mc d rt nhiu qung co mi mc, Duy v B T khng chn
 bin ng dy sng 67

ti ngi khch sn 5 sao cc k sang trng do lin doanh i Loan

v Trung Hoa mi khai trng. H chn ci khng kh thn mt
ca nh khch Nguyn Vin nm trn mt ng Huguo Lu, cn
c dn a phng t tn l Ph Ngoi vi c qun c ph,
bia lnh... ni tip n ng o cc nhm du khch ngoi quc.
T Huguo Lu i b xung ht dc i l ti h Nh Hi, mt Bin
H Nc Ngt Khc ca con sng Mekong trn thng lu, ni
nhng con c Pla Beuk t pha h lu ngc dng sng Mekong ti
y trng. Tng truyn rng on c Pla Beuk vo khong
thng t th t hi vng su Luang Prabang pha bc Vn Tng
tuyn chn xem con no s tip tc ln h Nh Hi trng,
con no s hy sinh lm mi cho ng dn lng Chiang Khong trong
ngy hi thi c Pla Beuk. Ng dn Thi v Lo sng hai bn b
sng Mekong cho ti nay vn tin rng c Pla Beuk l loi linh ng
em ti cho h may mn trong cc ma chi li.
Marco Polo trn ng t Bc Kinh i Bengal theo Con ng
T La Phng Nam_ Southern Silk Route cng n thm h
Nh Hi vi ghi nhn c y c k l nht th gii. Cng
khong thi gian (1278) Marco Polo vt qua sng Mekong
khc pha ty Vn Nam ra khi Trung Hoa.
Su trm nm sau Marco Polo, on thm him Php vi Doudart
de Lagre / Francis Garnier t Si Gn ngc dng sng Mekong
bng cuc hnh trnh gian trun ko di hai nm khi bng ng
sng khi ng b cui cng h cng t chn ti i L (1868)
ti h Nh Hi hng v ngay pha ng khu c thnh sau khi tr gi
bng ci cht ca Doudart de Lagre trng on.
Hn 130 nm sau Francis Garnier, Cao Duy v B T ti y.
H ang tm ti nhng sinh cnh p cui cng ca mt dng
sng sp vnh vin i vo qu kh.
Bui sng cha tan ht mn sng, ngi sc dn Bch cho
nhng chic thuyn nh ti cc y tre m h t qua m bt c.
n tra th mt tri rc trn cao, nh nng lp lnh phn chiu
trn mt h. Khng gp ngy gi ln, n chim cc_ cormorants
68 cu long cn dng

c th ra cho i sn c trn h. Cnh ny cng c thy Qu

Lm nhng Nh Hi th mng v hng v hn. c ch thun ha
trc, mi con u mang trn c mt chic vng cht ngn
chng nut xung nhng con c bt c. Cnh tng tht k l,
ch bng m thanh c bit ca mi cho l c mt n chim cc
cng ln su di mt nc ri trc sau tng con tri ln vi trn
m l nhng con c trng giy gia v bc ng dn ch vic ti g
m tng con v thu hoch.

Thy l_ Ruili th trn bin thy. T vng bin i xa xi pha

cc ty nam Vn Nam gia Trung Hoa v Min in, t thp nin
90 mau chng mc ln mt th trn c tn l Thy L, trong s
13 th trn bin thy ca Trung Hoa t Ty B li xung ti Vit
Nam. Thy L l ni trao i bun bn rt pht t gia Myanmar_
Min in v Trung Hoa, ni t hi dn t x c dn gc Min
chim ti mt phn ba. Hng ha Made in China trn ngp nhng
nt c th v cng l sinh hot ch yu ca Thy L l bun bn
ngc trai qu em ti t Min in, thuc phin bch phin t
khu Tam Gic Vng v c trn ngp cc mi dm di dng cc
tim tm hi xoa bp thu ht cc c gi Hoa v Min lu lc t khp
phng tri xa ti. S b AIDS tng nhanh ti mc ng s do
nn ghin ma ty chch choc v ng o gi lng chi. Thy L
c m t nh mt th trn hoang d nht ca Trung Hoa. Nhng
y cng l ni kh hp dn ngay i vi c m du khch Ty
Phng c cht mu phiu lu v khng s thiu an ninh.
B T theo Duy ti y c ch ch ca c, l thnh vin tch
cc ca Hi Bo V Th Vt v Mi sinh, B T mun c thy
tn mt ni m ngi ta gi l Xng Gu Chu. Hn 300 con
th by t Min in b nui nht trong tng chic ci st hng
tun b lun phin m thch ly mt nh v thuc bc him qu v
cng v cng t xut cng sang Hng Kng, i Loan hay Nam
Hn. Chuyn i Thy L vi B T l c thm mt kinh nghim
kh b bng: khi chnh ng loi ni y cng nh ng bo ca
 bin ng dy sng 69

c ni ng Bng Sng Cu Long cng cha c chm sc bo

v th mc tiu bo v nhng con hc con gu ca c tr thnh iu
kh ma mai v xa x. T bo v chim mung sang ti mi trng,
mt trn ca c by gi tri rng ra nhng vn x hi.

Cnh Hng/ Jinghong chan cha nng h. H li gp nhau

chng cui cuc hnh trnh trc khi ri Trung Quc. T i L
men theo con sng Mekong i xung pha nam l vng Ty Song
Bn Np_ Xishuangbanna gc tn Thi Lan Sip Sawng Panna l
vng Thi Tc T Tr Khu nh mt tiu Thi Lan trong nc
Trung Hoa, lng mc vi ph n sc tc Thi_ Dai mc nhng chic
o sc s, nhng vn tri cy nhit i da u da cam, cc
n cha v nhng khu rng ma_ rainforest ang b tn ph mau
chng v ngy mt thu hp. Theo ng chng_ ethnolinguistic th
sc tc Thi thuc nhm Thi Lo, theo o Pht Tiu Tha, sng
trn nhng nh sn v cng chung nhng ngy hi l nh ngy Hi
Tt Nc vo gia thng 4 vi nhng ngy hi ch, ua thuyn
rng trn sng Mekong_ ging ngy hi ua ghe ngo di ng
bng sng Cu Long, v c bit l phong tc tt nc c ngha
ra sch bi nh xua ht ma qu ca nm c v cu phc lnh cho
nm mi. Do sn mi lin h huyt thng chng tc c t lu i
nn ng bin gii a d chnh tr trn bn khng c ngha l
g vi ngi dn thiu s. Hi Cch Mng Vn Ha khi b cc V
Binh truy lng h d dng chy thot sang Thi, Lo, Min
v Vit Nam ni khng thiu nhng b con thn thuc.
Cao, Duy v B T ba ngi ng t trn chic cu ln mi bc
qua con sng, thy nhng hot cnh ngi sc tc Thi sng
chan ha vi con sng Mekong ra sao. Ph n ngi git gi hay
mc nguyn c nhng chic vy m mnh xung sng tm. Tr
con th tng m phng mnh t trn b cao xung dng sng nc
nu m p bi li vng vy gia nhng gi lc bnh tr bng tm
v nhng cnh ci mc. Nhn con sng Mekong ang cun mnh
chy qua bn kia bin gii nc Lo, trn cao l tri xanh nng
70 cu long cn dng

m vi nhng m my trng p Vn Nam ang theo dng nc

tri v Phng Nam, khng ni ra nhng c ba c chung mt
ngh l vi ngi nng dn Nam B sng ni ng bng chu th
th li l nhng m My Bo bo hiu thin tai ang n
t Phng Bc.

Lan Thng Giang l khc sng Mekong cung n t cao nguyn

Ty Tng vo Vn Nam qua nhng hm ni cao dc trc tr v
cng l a hnh l tng cho chui 14 con p bc thm Vn Nam
vi tim nng thy in ln ti 15,400 MW. Cc d n xy p c
Trung Quc tin hnh m khng c nhng cng trnh nghin cu kh
tn no v hu qu ra sao ni cc quc gia h ngun. Hnh khc sng
Lan Thng do tc gi chp 09/2002 trc giai on khi cng xy
con p thy in Cnh Hng v nay hon tt vi cng sut 1350
MW_*
 bin ng dy sng 71

Cy cu c Cnh Hng Made in USSR 1977 nh mt sn phm k thut

hng hai, hon ton bt khin dng, ch dnh cho xe p v ngi i b_ *

Cy cu treo khng l Cnh Hng Made in China bc ngang sng Lan

Thng / Mekong, do cng ty Cu ng Thng Hi hon tt 1999 p
lng ly nh mt con cng dang cnh ma_ *
72 cu long cn dng

My ko tr
thnh phng
tin giao thng
ca dn qu
Vn Nam. Cng
l cnh thng
gp trn cc con
ng qu x
Lo_ *

Ngh nh c bng chim

Cc/ Cormorants trn
h Nh Hi bn c thnh
i L, vi cc chic
vng trn c mi con
ngn khng cho chng
nut xung nhng con
c ln bt c. Do c
ngy cng t i nc h
nhim, duy tr sinh
cnh y ngy nay ch ct
hp dn du khch _*

n chim Cc ang t do
vng vy sn c trn h Nh
Hi, trc nh mt sinh
hot ng nghip truyn
thng ca sc dn Bch, th
nay ch yu ch mua vui
cho du khch_ *
 bin ng dy sng 73

Mt cng
thnh ca
c thnh
i L vi
chiu dy
hn 3000
nm lch
s_*

Sc dn Bch vi, Cha Ba Ngi c xy t th k th 9_*

74 cu long cn dng

Cn Minh ngy nay

rc sng vi ngun
thy in ca con p
Mn Loan. Vn cn
mt gc ph c Cn
Minh nh mt i
nghch gia truyn
thng v canh tn._ *

Thch lm_ Rng

vn c Vn Nam cng
tui vi rng Hy M
Lp Sn khong hn
300 triu nm trc,
l mt a hnh k l
vi hnh dng gi
tr tng tng phong
ph ca ngi dn
Vn Nam nh hnh voi
con, vng gm, nm
bt t nguyn l t
y bin nh ln_ *
 bin ng dy sng 75

S l trnh on Thm Him Php ngc dng sng Mekong (1866-

1873). on khi hnh t Si Gn ngy 05-06-1866, vi cuc hnh trnh
gian kh 2 nm 24 ngy vi chng cui cng l t Hn Khu i Thng
Hi ri xung tu tr v ti Si Gn ngy 29-06-1868 em theo chic quan
ti ca Doudart De Lagre, trng on, vi kt lun tri vi nim lc
quan ban u ca Francis Garnier: sng Mekong khng th l thy l giao
thng ti Trung Hoa_ 30
76 cu long cn dng

Tim nng thy in 14 con p

Bc Thm Vn Nam trn sng
Lan Thng
(* hot ng pht in)

1/ Liutongsiang 550 MW
2/ Jiabi 430 MW
3/ WunengLong 800 MW
4/ Tuoba 1,640 MW
5/ Huangdeng 1,860 MW
6/ Tiemenkan 1,780 MW
7/ Gongguoqio 900 MW
8/ Xiaowan 4,200 MW
9/ Manwan* 1,500 MW
10/Dachaosan* 1,350 MW
11/Nuozhado 5,000 MW
12/ Jinghong* 1,350 MW
13/ Gunlanba 150 MW
14/ Mengsong 600 MW
 CHNG III

N CI BANGKOK V
NC MT C PHT THCH CA
Vit s m khng c nc trong l mt thiu st ln. Kinh
nghim nhn loi u c kh khan n nh vy. Donald Worster,
Rivers Empire, 1985

Sau hi ngh Vn Nam, Cao tr li Thi Lan x s ca nhng

n ci. Vi din tch na triu km2 gn bng nc Php, dn s
60 triu v khng ngng gia tng mi nm, 95% theo o Pht Tiu
Tha v 5% cn li l cc tn gio khc.
Thi Lan tip gip vi M Lai, Min in, Lo v Cam Bt;
vi min trung l chu th ph nhiu v l va la ca Thi. C
hai con sng chnh: pha ty l con sng Chao Phraya vi nhiu
ph lu chy qua Bangkok v ra vnh Xim La, pha ng l
con sng Mekong dng mnh cng vi nhiu ph lu nh mt bin
gii thin nhin gia Thi Lo, chy qua Cam Bt nam Vit Nam
trc khi ra Bin ng. Nainaam mii plaa, nai naa mii khao/
Di nc c c v trn rung c la l cu thuc nm lng ca
tr Thi khi cp sch ti trng.
Kh hu nhit i vi ma ma v ma kh, r nt nht l vng
ng bc Thi vi ma ma ko di t thng T ti thng Mi.
78 cu long cn dng

Ma cy cy, chi li v cc ngy hi l lun lun ha nhp. Ma

hay kh th cng l nng m quanh nm khin Loubre mt vin
chc ngoi giao Php ving Thi Lan vo th k 17 i ti kt
lun b th l ci nng y lm nhu nhc lng can m khin ch
cn vung li kim l c trm ngi Thi b chy.
Mao Trch ng cng tng so snh Thi Lan vi tnh T
Xuyn ca Trung Hoa v din tch th tng ng m dn s T
Xuyn ng gp i nn cho rng Trung Hoa cn a ngi xung
Thi Lan . [sic]
S thc ngi Thi hnh din vi lch s lp quc ca h. Vo
th k 13 khi qun Nguyn Mng do Ht Tt Lit ch huy chinh
phc xong Trung Hoa, nh bi vng quc i L nguyn l nc
Nam Chiu ca sc dn Bch hng mnh; th nhng ngi Thi
t cao nguyn Vn Nam trn gic Mng C b chy xung
phng nam, nh c ti Sukhothai v chn Ayuthaya lm kinh
. Ngi Khmer mit th gi nhng ngi Thi ny l Xim/
Syamas vn l tn gi cc sc dn s khai. V p ng nhu cu
xy dng cc khu n i Angkor ngy mt trng l v v i hn,
dn Thi b ngi Khmer bt v lm kh sai. Angkor khng ch
l vng t lm than ca nhng ngi n l Thi m cn c vi
chnh ngi dn Khmer na. Ti th k 14, li dng s chia r v
c tht nhn tm ca triu nh Angkor Khmer, cc vua Xim bt
u thng xuyn t chc nhng cuc xm lng nh ph. Cuc
chin dai dng ko di ngt mt th k, kt thc bng s ton thng
ca Xim La, Angkor b ngi Xim tn ph v n lt
nhng ngi Khmer b bt v Xim lm n l. T th k 15, hn
na lnh th pha ty Cam Bt b sp nhp vo Xim La. Tri qua
33 i vua ko di hn 400 nm, n hu bn th k 18, Ayuthaya
li b qun Min in xm lng tn ph khin nhng cng ng
ngi Thi li phi chy xa hn na xung pha nam nh c dc
theo b sng Chao Phraya v ng ti Thon Buri l mt phn
th Bangkok by gi. Mi lm nm sau, c mt v tng tn
Chakri, c tn Vit Nam l Cht Tri tng em qun sang nh
 bin ng dy sng 79

Chn Lp khin Nguyn Vng phi sai quan Chng C Nguyn

Hu Thoi v H Vn Ln em 3000 qun sang cu.
Cht Tri tp hp c dn chng Thi ni ln nh ui ngi
Min in ginh li quyn t ch v m ra triu i Chakri tr v
cho ti nay vi Bhumibol Adubjadej l i vua th 9.
Tn Bhumibol Adubjadej c ngha nh sc mnh ca t. ng
sinh nm 1927 ti Cambridge tiu bang Massachusetts M, ph
thn nguyn l bc s Boston. Bhumibol theo hc k s i hc
Lausanne Thy S, thng tho hai ngn ng Anh Php, l tay ua
thuyn c phch tng ot huy chng vng Vn Hi, ng cn l
mt nhc s thi Saxo c hng. Sau thi gian du hc, ng v nc
v c tn ln ngi nm 1950. Cng nh ng Hong Sihanouk,
vua Bhumibol c thi gian xung tc vo cha tu theo ng tc
l ca nhng ngi n ng theo o Pht Tiu Tha.
Cuc binh bin 1932, chm dt vng quyn c tn, Thi
Lan theo ch qun ch lp hin ging nh Anh Quc, vua v
hong gia ch c vai tr l nghi. Nhng n i Bhumibol th tnh
hnh i khc, nh vua khng ch lm v ng l mt trng ti
c knh trng bi mi pha.
Gia mt x hi Thi khng ngng c nhng bin ng vy m
ng vn vng vng tr v sut 48 nm. Trong thi gian y ng lun
lun gi c s c lp v ng trn mi tranh chp phe phi v
khi cn phi can thip th ting ni ca ng c knh trng lng
nghe. in hnh l vo thng 10 nm 1973 khi xy ra v bo lon
mu i hc Thammasat, nh vua khuyn co Thanom
ang l th tng v m thuc h phi ri khi x trnh hn
lon thm v h tun theo. Tng t nh vy sau chui bin c
m mu vo thng 5 nm 1992, vua cho gi vin tng ch huy
Suchinda cng ang l th tng ti dinh v trc ng knh truyn
hnh, Suchinda phi b qu ly trc nh vua v b cng khai
khin trch qun i d man n p cc on biu tnh, s kin
ny a ti v t nhim v ra i ca Suchinda ang y quyn uy.
Khng phi t nhin m nh vua c dn Thi yu mn nh vy.
80 cu long cn dng

Trong sut nhng nm tr v, vua v hong hu Sirikit khng

ngng i thm ving khp nc Thi, theo di cc d n pht trin,
quan tm ti phc li v an sinh ca ngi dn. Khi m nh vua l
yu t on kt v n nh x hi Thi trong ngt na th k,
th mt cu hi ln c nu ra l sau Bhumibol liu ai l ngi
c th thay th ni ngi trong khi hong thi t th hoang ng ch
l mt ph bn m nht ca ph thn. y ang l mi u t ca
mi ngi dn Thi.
My bay gim cao v ln vng chun b p xung phi
trng quc t Don Muang ngoi pha ng bc Bangkok. Nu
khng c bng dng ca nhng ngi cha thp, Bangkok hon ton
l hnh nh ca mt th Ty Phng ha nhng bao ph nhiu
m my c hn.
Bangkok pha cc nam xa b sng Mekong nhng li l tr s
u no ca y Ban Sng Mekong t 1957, ni hnh thnh nhng
quyt nh nh hng trn s phn ca hng triu ngi sng trong
lu vc con sng v d nhin h chng bao gi c hi kin.
Bangkok cng l ni c Vin Y Khoa Nhit i ni ting ng Nam
cng vi Walter Reed nghin cu tm thuc chng nga st rt,
mt bnh git ngi vi dng Plasmodium Falciparum khng thuc
vn cn l thm ha cho c dn thuc lu vc sng Mekong.
Bangkok l kinh ca Triu i Chakri, vi ngi cha vng
Wat Phra Kaeo cn gi c ngc x li ca c Pht, vi cung
in v nhng v iu hong gia c truyn kiu sa y nhc cm
nhng vn mang v thanh thot.
L th ca hn 10 triu dn vi ngn ngang v cht cng
nhng khi btng ct st, y nhng ting ng cht cha v nn
kt xe nht th gii vi giai thoi nh s chn i b t Downtown
v cha ng vn ti ni sm hn 20 pht thay v i xe bus. Bangkok
cn ni ting ng s v khng kh y nhim vi nhng m
khi carbon monoxide phun ra t hng triu ng khi xe, vi cun
cun nhng m khi ha cht - c khi trng phosphore tun ra
t cc nh my Khlong Toey khu bn cng ln ca Bangkok. Di
 bin ng dy sng 81

bu tri ngt ngt bi khi lm chy nc mt y tng nh khng

cn dng kh th v nhng con ngi lao ng bi hoi th vn
khng ngng b vt kit sc thm na. Nhng vi m doanh nhn
Thi giu c, trong c nhiu ngi gc Hoa, th li khc. H l
giai cp mi cu kt cht ch vi gii qun phit c quyn nm
mi ngnh sinh hot kinh t, h lm vic trong nhng cn phng
24 gi my lnh hoc nu khng th cng ngi trong nhng chic
Mercedes-Benz lng ly c my iu ha khng kh vi cellular
phone cm tay khng ngng giao dch lin lc vi cc cng ty t
bn quc t. Vi h th ngoi nhng ngy Bangkok sng cch bit
trong nhng khu bit th trn cao th vn cn u ngay trn t
Thi nhng khong thin nhin nguyn vn tinh khit dnh ring
cho h vi nhng sn golf mt c xanh, nhng bi ct trng ngn
v bin th trong xanh nh ngc trong khonh khc c cm tng
rng ci th Bangkok nght th y nh mt ni rt xa n na
vng tri t v c rt xa trong k c.
S l mt thiu st nu khng nhc ti Bangkok nh mt chin
khu ni hi hp tp np i v ca cc lnh t khng chin v phc
quc Vit Nam n t hi ngoi.
Trong khi ch H tr li t Singapore, Cao li c dp ti thm
tin s Chamsak, thm trng i Hc Thammasat trn ng Na
Phrathat v pha bc. Khc vi i hc Chulalongkorn bo th,
Thammasat vn c coi l ni tp trung ca cc thnh phn cp
tin bt mn v chng chnh ph. Cc cuc xung ng ca sinh
vin nhng nm 1973, 1992 v nhng nm sau b qun i
n p d man. Tn tui tin s Chamsak lun lun gn lin vi
cc cuc u tranh bi vy ng rt c gii tr sinh vin mn m.
Nhm tng lnh cm quyn th coi ng l mt tr thc t khuynh,
mt tn v chnh ph v nguy him hn na ng cn b gn cho l
cng sn. Nhng ng gio s khuynh t Chamsak y li l ngi
bn thn thit ca nh vua v c hong gia.
Sau bao nhiu nhng cuc biu tnh xung ng k c chu
mu m vn chng thay i c g nu khng mun ni l tnh
82 cu long cn dng

hnh cn tr nn ti t hn. Ging nh tn thm kch Hu vo

nhng nm 60, do qu tht vng mt s tr thc v sinh vin tranh
u v bng gia nhp ng cng sn Thi CPT_ Communist
Party of Thailand, mt lc lng du kch v trang ln ti 14 ngn
ngi kim sot nhiu vng rng ln trn cao nguyn Isan thuc
ng bc Thi. Cng l vn may cho Thi Lan khi gii lnh o
CPT b phn ha trm trng phe theo Trung Hoa ng h Khmer
, phe theo Cng Sn Vit Nam v Lin X nn b suy yu v
tan r sau .
Nu ch da trn nhng con s thng k th kinh t Thi pht
trin rt nhanh, nhng ngi am hiu th cho rng bc tin nhy
vt y l th v khc trn ni la_ la danse sur le volcan, ni theo
ngn t ca mt nh bo Php. Cng pht trin th khong cch
giu ngho cng gia tng, nng dn mt rung t tht nghip
dn v sng trong nhng khu chut bn cc con sng tr
thnh cng rnh. Cht c trong nc trong khng kh ha ln vo
mi t canh thm vo trong mi bung phi. nhim k ngh y
nu khng lm cht thai nhi ngay trong bng m th cng to ra
nhng qui thai. Nm 1991, World Bank_ Ngn Hng Th Gii v
International Monetary Fund_ Qu Tin T Quc T t chc Hi
Ngh Bangkok khoe khoang thnh tch php l kinh t Thi.
Cng thi gian y cng ti Bangkok, tin s Chamsak v cc t chc
bo v mi sinh song song m mt hi ngh khc nu ln ci
gi phi tr v con ngi v mi sinh i vi bc hin i ha
ca Thi, iu m gio s Chamsak ma mai gi l s pht
trin t hi/ mal-development thay v pht trin tt.
Rt am tng v nh hng ca canh tn v pht trin trn h
sinh thi, tin s Chamsak l tc gi b sch ni ting Counting the
Costs: Economic Growth and Environmental Disaster in Thailand_
Tnh Gi phi tr: Pht Trin Kinh T v Thm Ha Mi Sinh Thi
Lan, ch nguyn nhan cun sch ni ln tt c v theo Cao
th ch cn i cc a danh y cng l mt cun sch ni v ci
gi m Vit Nam ang phi tr khi bc vo con ng i Mi.
 bin ng dy sng 83

Gp li ng, Cao ng mun i thm nhng con p Thi Lan

th c tin s Chamsak t chc cho i thm con p Bhumibol,
l con p ln a nng_ multipurpose u tin khi u cho mt h
thng p chng cht ca Thi Lan my chc nm sau .
T Bangkok bng xe bus vi hn 7 ting ng h i v hng
bc l ti bn Tak, nm dc theo b ng con sng Ping pha xa
di con p Bhumibol. Nguyn l khu bun bn sm ut trn sng,
nhng nhng nm gn y bn Tak ni ting l mt trung tm bun
lu bch phin, ngc qu v g teak chuyn lu t Min in sang
i ly sng ng vng v hng tiu dng. Hnh nh thng gp
dc quc l Prahonyotin l nhng on xe be ch nhng thn g
qu c lnh Thi canh gc. Cuc bun bn phi php nhng cng
khai y c ng la ym tr bi cc ng Tng Thi.
Cng bng xe bus t bn Tak theo ng s 1 v hng bc
khong hn 40km i bus chy thm mt chng ng ngn na
l ti p Bhumibol. Khu vn hnh pha di con p c trang
tr hp dn nh mt t im du lch vi vn cy cnh, khu bn
lu nim v c khu vng lai cho du khch. L mt con p ln
trn sng Ping ph lu ca con sng Chao Phraya, cao ti 150m
vi h cha di hn 100km - xa hn on ng t Si Gn ra ti
Vng Tu, dung lng 12 200 triu m3 nc, c th dng thuyn
du ngon trn mt h ln ti tn ngun ca con p, du khch c
th ln b mua gi c kh hay cc mn n th sn khc.
Sau hn ba thp nin vi hn 40 con p hon tt, vn gai
gc nht i vi Thi Lan l ti nh c_ resettlement.Bi v qu
ti tr xy p thng khng bao gm khon tin ln lao tng
xng vi cng cuc ti nh c tn km v lu di ny. Tn thm
kch ca hng trm ngn dn lng mt rung vn nh ca do cc
con p bao nhiu nm sau vn cha c gii quyt. Sau mi con
p l mt ti din tn thm kch y, vi nhng ni thng kh tch
ly nhng chng h lay ng c lng th v c bt nhn ca
chnh ph v gii k ngh doanh thng Thi.
- H bo chng ti hy sinh nh ca rung vn cho t nc
84 cu long cn dng

Thi lan c pht trin, nhng ch c cc ng ch hng giu

li cng giu c thm. H cng ha hn cp cho chng ti nh ca
rung t, vi c ng x v in nc nhng thc t h nm
chng ti ln mt vng t kh cn thiu c nc ung. C gng
lm n cc nhc cng khng sng, nn phn ng b ra i,
tip tc mt cuc sng vt vng mt ni khc. H i x vi
chng ti nh nhng cng rc! M l cng rc th lm sao m
c tng lai!
Thanom v mt gi nua au kh, nh mt bun b hng nhn
v pha thng ngun ca con p ni c mt ngi lng thn yu
b dm su hn 30 nm, ng ta cay ng ni vi chng ti
nh vy.
Ln vi cao nguyn Isan kh cn. L c mt vng cao nguyn
rng ln v kh hn pha ng bc Thi, bao quanh bi con sng
Mekong_ mt bin gii tng nh l thin nhin nhng tht ra rt
oan nghit do thc dn Php v Anh toa rp vi nhau ct mt phn
ln t Lo st nhp vo Thi t 1941, do c dn Isan a s l
ngi Lo cn gi l Thay I-Xan, chim 1/3 dn s Thi_ ni cng
ngn ng, ch yu sng bng ngh nng vn vi nhp ca con
tru ci cy v cc ngh h bc. Cng phi k ti mt s khng t
nhng ngi Vit sinh sng lu nm y.
Isan nguyn l vng ho lnh v ngho nn cho ti nhng nm
60, p ng vi cng chin tranh gia tng ti Vit Nam v
lan rng ra ba nc ng Dng v cng ngn chn xm nhp
ca cng sn vo t Thi, ngi M t tin vo pht trin
cao nguyn Isan, m mang nhng h thng xa l ti tn, xy 4 phi
trng qun s chin lc, ni xut pht cc on my bay phn
lc oanh kch Bc Vit v c nhng on cp cu cc phi cng M
b bn ri. M cng tch cc gip Thi xy cc con p thy in
trn ph lu sng Mekong in hnh l hai con p Nam Pong v
Nam Pung, nhm in kh ha nng thn, ci thin h thng dn
thy khin mc nng sn gia tng vt mc.
L quc gia duy nht ng Nam khng b ch h ca
 bin ng dy sng 85

thc dn Anh Php vo th k 19, li thot khi na th k chin

tranh, c hng li t cuc chin tranh Vit Nam, v cn tip
tc c hng li sau cuc chin y do dch v cung cp go thc
phm cho hai triu ngi Vit hi ngoi_ phi ni rng thp nin 80
l thi k pht trin huy hong nht ca Thi Lan: ng u th gii
v xut cng la go, sn lng tng 600% so vi din tch canh
tc ch tng 68%, cha k s ngoi t thu v cn cao hn trong lnh
vc du lch, k ngh in t, bng si cao su v kim qu.
Thi Lan cn dn u v tc gia tng khng khip bnh AIDS.
Ch ring Ban Wanalang mt ngi lng nh Bc Thi c 95%
dn lng nhim HIV khng thuc men cha tr, chng bao lu na
ngi lng y tr thnh mt bi tha ma_ no mans land. Cao t hi
phi chng y l gii php trit iu ha dn s trong lu vc
sng Mekong.
Nh mt k ngh - Sex Industry, Sex Tour kt hp vi du lch
vn khng ngng pht trin Thi v cn lan rng sang cc nc
ln bang. Cho d c ti hai triu ph n Thi k c tr em b li
cun vo ngh mi dm nhng vn khng p ng cho nhu cu
ca hn 7 triu du khch ngoi quc/ farangs mi nm trong s
70% l gii n ng, ti Thi Lan nh hnh hng ti thnh a
tnh dc/ true sex meccas. V Thi phi nhp cng thm ph n:
nhng sex workers. c khong 30 ngn c gi Min in ang
cng khai hnh ngh mi dm Thi v con s ny khng ngng
tng thm. Ri cn phi k ti nhng c gi t Cam Bt, Lo, Vit
Nam v c t Vn Nam Trung Hoa, c l cha lan ti Ty Tng.
Ring cc c gi Vit th hoc b bn ra ngoi quc qua nhng t
chc gi danh gii thiu vic lm nhiu tin theo ng chnh thc
bng giy t xut cnh hp php hoc ln lt a qua ng bin gii
Vit Nam Cam Bt bn cho cc im ti y hoc a qua
Thi Lan. a s l nhng c gi ngho t hc xut thn t nng
thn, cha bit g v him ha bnh AIDS. C gi no may mn
m trn c v, tr li i sng hin lng th cc c li tr thnh
mt th bom n chm_ time bomb, tr thnh dch ly lan bnh
86 cu long cn dng

AIDS ngay ti qu nh.

Khng th khng nhc ti nhng c gi Vit thuyn nhn b hi
tc Thi Lan bt hm hip trn Bin ng sau nu cha cht
cha b git th li b a v bn cho cc ch cha trn t Thi
nh nhng n l tnh dc. Mu l ca nhng nn nhn y khng
ch l ni au st ca ngi dn Vit m cn l ni im nhc cho
quc gia Thi. V ha hon thng 10 nm 1985 thiu ri mt khch
sn ni ting th Bangkok gy kinh hong cho ton th
gii: di ng tro than ngi ta tm ra xc ca hn 50 ph n
b cht chy trong t th tay chn b kha hay xing xch_ trong s
chc chn khng th khng c nhng ph n Vit Nam tng
l nn nhn ca hi tc Thi Lan.
Vi mt nc Lo mi m ca m biu tng l chic cu Hu
Ngh_ Mittaphap bc qua con sng Mekong gia Vn Tng v
Nong Khai t 1994, Thi li ang rm r qung co v cc chuyn
du lch m rng sang Lo vi ha hn cung cp cho du khch nhng
c gi Lo khng nhng tr p m cn c guarantee l nhng
AIDS-free women. Theo bo Vientiane Times th ch mi c 55
ngi Lo b nhim HIV trong c 10 trng hp b AIDS. Thc
ra l nhng con s ca mt qu kh rt xa.
Thi Lan li cn rt ni ting v c th gii bit ti nh mt
siu th ln nht v mung th_ k c nhng chng loi ang c
nguy c b tiu dit. Th vt sng nh cp bo gu c su con v
cc loi chim mung him qu. Th cht gm loi tht rng,
ri ti da cp, ng voi, sng t gic... c em ti t Min in,
Cam Bt, Lo v Vit Nam. Nm 1988, trc Th Vn Hi Ma
H c 200 con gu Min in c chuyn lu t Thi sang
Hn Thnh nhm cung cp cho cc lc s mn n tng cng sinh
lc. Cho d c p lc gia tng t cc nhm Bo V Th Vt v Mi
Sinh yu cu Thi tn trng Quy c Mu Dch Quc T trong
vic gii hn bun bn cc ging th him nhng ngay gia th
Bangkok khng phi l bt nhng tim n vi loi tht rng
p ng mi khu v k qui ca du khch.
 bin ng dy sng 87

Mt Tng lai Kh hn. Song song vi nhng bc pht trin

nhy vt, thc s Thi Lan ang phi ng u vi nhng vn
nn v trm trng hn c l cn khng hong thiu nc. T 1993
mc nc trong cc con p c khi xung thp ch cn 1/3. Theo
cc chuyn vin Thy Li Hong Gia Thi th phi cn ti 7 t m3
nc cho nng gia vng trung th trong ma kh trong khi cc con
p ch cung cp cha ti phn na trong khong thi gian ny.
Cha k ti con sng Mekong dng mnh cn kh nguyn vn, con
sng ci_ Menam ln th hai Chao Phraya ang b st gim dng
chy khin nc mn t vnh Thi Lan trn vo, ph hy rng ri
ma mng v cc vn cy tri.
Tnh trng thiu nc ny gy ra nhiu cuc tranh ci v mi
sinh: li cho th ha tng dn s, tng din tch canh tc tng
v trong ma nng, nn ph phm nc ca nng gia v trong k
ngh; cn phi k ti s i thay v thi tit do nn ph rng t
st v c Hin Tng El Nino cng thm vo. vy cc con p
cn b t di quyn kim sot ca Phn Cc Thy in Thi nn
lun lun c khuynh hng tho nc ty tin min sao c in
cung ng k ngh vi hu qu l lng ph mt tr lng nc ln
trong ma ma...
Cc bin php gii quyt nh khu phn ha lng nc gia
dng v k ngh, bn nc cho nng gia buc h phi tit kim,
khuyn khch trng loi nng sn t cn nc... Nhng trong thc
t cc bin php y ch c gi tr trn l thuyt nn cui cng gii
php lun lun hp dn vn l xy thm p. Ch c iu cc khc
sng c th xy p th tn dng c ri, nu phi chn thm
nhng ni khc c ngha l s ph hy trm trng thm v mi sinh.
Ngay c vi nhng con p hin c chng phi l mt toan tnh
khn ngoan. Bi v cc nh k ngh xy p ngoi quc ang tht
nghip th ch mun c thm p xy bt c u v hu qu l
p xy xong khng c nc cho h cha. Do lng ma thp
li thm hin tng nc nh thot qua lng p vi_ limestone
bed nhiu hn d on khin cho nhng con p ni ting nh
88 cu long cn dng

Bhumibol hon tt 1964 v con p mang tn Hong Hu Sirikit_

cho ti nay cha bao gi nc tr y. Tnh cnh cng khng
kh g hn ngay vi con p Shrinakanin ln nht trn cao nguyn
Isan hon tt t 1977. a s cc con p Thi Lan u do Ngn
Hng Th gii ti tr v gii thm quyn World Bank khng phi
l khng bit iu khi m Mason v Asher rt sm a ra
nhn xt: Tim nng ca con sng Ping - mt ph lu sng Chao
Phraya, ni xy con p Bhumibol c nh gi qu cao...Vi
s thiu ht cng sut in v c ni tht vng v thy li khin
ngi ta cn phi xt li nhng d n cc con p a nng v t hi
c phi l gii php ng pht trin kinh t hay khng?
V hin nhin cui cng, gii php y ha hn l Thi hng v
khai thc ngun nc phong ph ca con sng Mekong dng mnh.
Phn nh quan im y, v cng khng du tham vng mun tr
thnh tiu b cp vng, b trng Thng Mi Thi Akrasanee
dng dc pht biu trc Hi ng Thng Mi Hn Hp M v
Cc Quc Gia ng Nam thng 5/97: Thi Lan mun ng vai
tr ch cht_ Anchor role trong k hoch pht trin sng Mekong.
Thi ch s b trng pht bi Bc Kinh nhng nc ln Trung Hoa
li v tr thng ngun; cn ring vi ba nc trong khu vc h
lu, Thi Lan ch cn hi ri i dng chy v cho d ai c ln
ting phn i cng khng c quyn ph quyt_ veto power.
Tin Asia Pulse H Ni 07/98. Mt chng trnh s dng nc
sng Mekong sp c y Hi Sng Mekong (MRC) chun y v p
dng vo nm 1999. Chng trnh c ti tr bi Ngn Hng Th
Gii v mt s nc khc, s tin u t ln ti 110 triu la. y
l mt d n quan trng i vi cc nc trong lu vc, nhm s
dng nc sng Mekong mt cch cng bng v hp l vi nhng
nguyn tc chia nc gia cc quc gia trong lu vc...
Cao v Nhm Bn Cu Long n nhn bn tin y vi nhiu
cu hi v ng vc. Liu bit lu lng dng chy tri st bao
nhiu m chia chc v lm sao m kim sot o c. L mt con
sng quc t, con sng Mekong nhng nm gn y nghim nhin
 bin ng dy sng 89

chim mt v tr c bit quan trng v phng din a d chnh

tr, kinh t x hi, c v khai thc ti nguyn thin nhin v bo v
mi sinh. Bi v khng phi ch ring Thi Lan thiu nc m
l tnh trng khng hong chung ca 6 quc gia trong lu vc. Nh
ng Bng Sng Cu Long, hin c 2.4 triu hecta l vng sn xut
la go v thy sn, cung cp 50% lng thc phm cho c nc.
Nu khng nc trong ma kh th s c ti 2 triu hecta t
trng trt b ngp mn, s l mt thm ha khng nhng cho ma
mng m cn trn ton h sinh thi vng chu th, s nh hng
ngay trn chn cm vi y ca mi ngi dn Vit.
Trong tng lai cho d Vin La Go Quc T Los Banos c
th to ra ging La Siu Thn Nng chu c kh hn nhng s
chng c cy siu la no sng st c trn vng bin mn. Nn
nhim mn khng ch gii hn trong vng ng Bng Sng Cu
Long m cn c th ln su v tin xa ln ti tn Nam Vang.

T H Lu ti Lu Vc Ln Sng Mekong. Thi Trung Hoa

cn ng ca, ngi ta ch ni ti pht trin Vng H Lu Sng
Mekong_ Lower Mekong Basin gm Thi Lan v 3 nc ng
Dng. Ti thp nin 90 th ngi ta ni ti mt phn vng kinh
t m rng gm thm 2 nc thng ngun l Trung Hoa v Min
in, c tn l Lu Vc Ln Sng Mekong_ Greater Mekong Sub-
region (GMS) vi quan nim mi: Pht trin Tam gic_ Growth
Triangle Concept nhm khai thc tnh b sung_ complementarity
ca cc quc gia lng ging ty theo giai on pht trin kinh t
ca mi nc cho d c nhng khc bit v nh ch x hi, nhm
thng tin kh nng cnh tranh mu dch m khng to ra nhng
him nguy v chnh tr. l mt k hoch pht trin v m rt
hp dn bao trm ton lu vc sng Mekong. V giao thng: m
xa l t Bangkok - Nam Vang - Si Gn ra ti Vng Tu, m mt
hnh lang Ty-ng vi con ng gia Mukdakhan - Savanakhet
theo ng s 9 sang ng H Nng, mt xa l ni Cn Minh
- Chiang Rai qua Lo; v thy l, Trung Hoa c k hoch to bo
90 cu long cn dng

dng cht n ph v san bng nhng khi trn lng v dc theo

khc sng Mekong xung Lo. V nng lng: khng k 14 con
p bc thm Vn Nam ca ring Trung Hoa vi c ng dy cao
th dn in t p Cnh Hng_ Jinghong xut cng in sang Thi
Lan; cn c thm t nht c 8 d n thy in di h lu trn cc
ph lu Se Kong, Se San ca sng Mekong. V qun l ti nguyn
v mi sinh: thit lp H thng Thng tin, Theo di v Hun luyn
Mi sinh. V Ngun Nhn lc: s o to lp cng nhn c tay
ngh chun c th lm vic bt c u trong c 6 quc gia trong
lu vc. V Giao thng: lp cc nhm u t trong lu vc vi
sng kin t t nhn.
Qua mu hp tc mi ny, c ngay hai nc xng xo i
tm li th. Thi Lan tng i pht trin, li mt v tr a d
c bit, Thi ang t qung co cho mnh nh mt ca ng hai
chiu i ln Vn Nam v xung ba nc ng Dng, xng ng
tr thnh trung tm iu hp giao thng truyn tin v hu cn ca
c lu vc. y cng l c hi cho Thi m thm th trng, trc
tip u thu xy ct cc h tng c s cu cng ng x ni kt
6 nc trong vng.
Vi Bc Kinh th y l c hi bng vng pht trin cc tnh
pha nam ca Trung Hoa nhng quan trng hn na l trin vng
m ra Ca Ng Tin V Phng Nam_ Southern Gateway theo
ng t tng ch o ca Mao Trch ng ti cuc hp 1965 B
Chnh Tr ng Cng Sn Trung Hoa: Chng ta phi ginh cho
c ng Nam bao gm c min Nam Vit Nam, Thi Lan, Min
in, M Lai, Singapore... Mt vng rt giu c xng ng vi s
tn km cn thit chim ly. V tm bn Trung Quc trong
cun Lch s Trung Hoa Hin i xut bn ti Bc Kinh 1954 bao
gm Bin ng vi cc o Hong Sa Trng Sa v nhiu nc
trong vng ng Nam d nhin trong c Vit Nam s nh mt
t tr khu trong Trt T Nc Trung Hoa_ Pax Sinica.
Tin Reuters t Vn Tng 05/15/98: Tai nn my bay lm cht
14 tng t thuc phi on cng sn Vit Nam ang ving thm
 bin ng dy sng 91

Lo. Nguyn nhn cha c bit r. Khng c thm mt chi tit

no v tai nn c cng b, cng khng ai bit c bao nhiu thi
hi c tm thy nhng tt c c thiu ngay ti ch trong
mt l nghi n gin.
Sm hn ng ti trn bo ch, Cao c c bn tin qua e-mail
do ng Khc chuyn ti t Vn Tng. L mt free lance cho tp
ch Asia Week, ng Khc c mt rt sm gn ni a im xy
ra tai nn c c nhng tin tc u tay thay v nghe qua nhng
giai thoi.
Cho d bc qua ci tui c lai hy ng Khc vn khng
c du hiu st gim cng lm vic v ngc nhin hn na l
mc tr tu minh mn ni ng: thng th ngi gi nh nhiu
chuyn c_ remote memory, ring ng Khc th nh nh in_ pho-
tographic memory c nhng chuyn mi khin cc ng nghip tr
so snh ng vi b nh my in ton. Sut cuc i lm bo,
ng gn b vi di t nh mnh ng Nam , ng c kin thc
su rng v Lch S ng Phng nht l Trung Hoa. Hnh ngh
bo t do ng vn c coi nh mt tham vn uy tn ca cc nh
bo M v cc vn Vit Nam v ng Dng. ng Khc cn
rt nhy bn v cc vn chnh tr m theo ng nh mt ci ti
trn ln ci tt ci xu v c ci ng gh tm. Khng phi l con
ngi cynic kiu Oscar Wilde, ng Khc vn bit ci gi ca mi
iu v cng bit chng c iu no l c gi tr. Theo ng nhng
tay lm chnh tr th lc no cng c to ra mt b ngoi tt c gi
nhng thc t bn trong th khng c nh vy. C nhng chnh
khch m ng tip xc tng nh ang ng mt vai tr lch s
nhng di mt ng Khc h khng hn khng km ch l nhng
con ri ca mt giai on.
Tai nn my bay cho d ch l mt tin nh chm m gia bao
nhiu tin tc quan trng khc nhng vi ng Khc i khi li mang
mt ngha khm ph ca mt chui nhng bin c trong bc tranh
rng ln. Khng ch n thun l nh bo, ng Khc cn l mt nh
vn ni ting vi b trng giang tiu thuyt Khi Sng cha
92 cu long cn dng

ng nhiu iu c coi nh l tin tri_ mt th chim bo bo.

Ch vi mt bi bo phn tch ngn bng phng php loi suy,
ng Khc l ngi u tin nu ra mt nghi vn gy chn ng bo
gii. Bi v theo ng:
- Phi c lm nn l loi my bay mi dnh ring cho cc nhn vt
thuc B Chnh Tr ng Cng Sn Lo, v trong phi v ch phi
on qun s cao cp Vit Nam t Vn tng i Xieng Khouang,
chic phi c n tung 2 pht trc khi p.
Gi thit do nguyn nhn thi tit xu l khng ng v l
mt ngy nng p v thi gian vo lc 10 gi 20 sng khi cc lp
sng m tan. Do lm li k thut li cng khng ng v Phum
Na l mt phi cng y kinh nghim c chn a v phc v B
Chnh Tr Lo v tng bay nhiu nm trn ng bay ny.
Gi thit v mt m mu ph hoi do tranh chp ni b trong
ng Cng sn Vit Nam kh ng vng v on ch bao gm nhng
cp ch huy qun s thun ty.
V cui cng ch cn nghi vn v tranh ginh nh hng gia
Trung Cng v Vit Nam. Cng vn theo ng Khc th c nhiu chi
tit ng ni v tiu s vin Trung Tng Trng on b t nn,
tn tui ng ta gn nh gn lin vi nhng giai on tranh ginh
nh hng gia Trung Hoa v Vit Nam trn t Lo: trong thi
chin tranh Vit Nam ng ta tng l T Lnh Chin Trng Cnh
ng Chum cho mi ti nm 73, sau gi chc T Lnh S on
ng ti Lai Chu trc tip i u vi qun i Trung Hoa bo
v bin gii pha bc. China Connections v tn thm kch Xieng
Khouang chng phi hon ton l mt chng sch h cu.
Thy Cao v cc bn tr nh cn thc mc, ng Khc tip:
- Trong chin lc bnh trng trng k ca Bc Kinh, khi m
2 nc Lo v Cam Bt cn nm trong qu o Vit Nam th
l nhng ci gai. Nn ngay gia cuc chin Vit Nam, mc d l
nc cung cp v kh nhiu nht cho Vit Nam nhng Trung Quc
vn tm mi cch loi nh hng cng sn Bc Vit ti Lo bng
cch m mt xa l thnh thang t Vn Nam xung ti gia nc
 bin ng dy sng 93

Lo ng thi dng sng Mekong nh mt thy l thng thng

xung Lo_ k c k hoch a ngi Hoa xung nh c Lo v
t Lo rng m ngi tha. Vi Cam Bt, Bc Kinh khng
ngng h tr cho cc phe phi chng li Vit Nam k c Khmer
vi c lp v lm suy yu Vit Nam.
Sau mt pht nh ngng lng, v mt u t trng ng Khc nh
gi thm, ging ng trm xung:
- i vi Vit Nam, bn cnh mt nc Cam Bt thng xuyn
th nghch, nu thm mt nc Lo khng hu ngh li nm trong
qu o Trung Hoa, bng vt thng ngc l Lo vt thng bng
l Cam Bt, ton lng h a ra Bin ng, trn u l nhng nht
ba ging xung, bn trong vi hn 50 sc tc thiu s lun lun
b khch ng i t tr, cng thm vi n kinh t mt quyn kim
sot lu lng nc con sng Mekong ti dn cho va la ton
vng chu th v trn ci nn ca bc tranh ln y l nhn tm ly
tn khng cn cht keo sn...
Vin tng mt nc Vit Nam b v ra tng mnh l ni lo s
m khng ai dm ni ra. Cao c ngh, r rng lch s l mt ti
din, bc vo Thin Nin K Th Ba Vit Nam li bt u bi
hc v sinh tn, trong ngi Vit c mt tr nh di v bi hc
on kt v chia r ca h.
Sau chuyn cng tc ngn Singapore, bng ng Hng Khng
La H tr li Bangkok gp Cao sau Hi ngh Vn Nam, cho d
trc qua internet hng ngy h trao i v cp nht cc tin
tc lin quan ti hi ngh ny.
H mun bo vi Cao mt tin vui nh kt qu ca chuyn i
Singapore:
- T nay ti 1999, s thit lp xong ng bay tn Air Mekong
ni lin ng Bng Sng Cu Long_ BSCL vi mt s a im
quan trng trong vng chu nh Hongkong, Bangkok Singapore,
nh mt lin doanh_ Joint Venture gia General Industry Co. Sin-
gapore, Qun Khu 9 v mt s tnh nh phng tin hu hiu a
hng ha ra cc th trng ln cn.
94 cu long cn dng

Cao hi ngay vi nhn thc sc bn:

- Go, tm c v cy tri l nhng sn phm chnh ca BSCL
nhng ng hng khng u phi l phng tin chuyn vn t
tn km, trong khi c hi cng ln Cn Th, phi chng nh
anh tng ni trc y, Air Mekong l bc chun b cho Du Lch
Xanh Nm 2000?
H vn trm tnh:
- C l c hai, chuyn vn hng ha v a n khch du lch.
Nhng u phi ch c cnh quan thin nhin ca con sng Mekong
hng v m c th m mang ngay ngnh du lch. Vn l phi xy
dng h tng c s c ti thiu tin nghi trc khi m ra ng
bay n du khch ngoi quc; bi v nu bc khi u m yu
km s lm tiu tan mt k hoch nhiu trin vng em li ngoi
t cho vng chu th.
Cao khng th khng ngh ti thm ha dch HIV ang din ra
Thi Lan, anh ni:
- Cng mong Du lch Xanh trn sng Mekong khng c kt
hp vi Sex Tour khi u cho mt nn dch HIV mi trong
vng ng Bng Somh Cu Long. Kinh nghim Thi Lan khng
th l lessons unlearned i vi Vit Nam.
Ngy cui cng trc khi v M, nh i tm cht hng v Vit
Nam trn t Thi, Cao mi ng Khc, H v tin s Chamsak
dng ba ti ti qun n Dalat khung cnh thanh lch trn ng
Sukhumvit Soi l mt trong nhng qun n Vit Nam c qung
co l ngon nht Bangkok vi cc mn ch gi, cho tm v nem
nng. Ring Cao chn ni y v ci tn Lt gi rt nhiu k
nim.
 bin ng dy sng 95

Th Bangkok_ ni t tr s y Ban Sng Mekong t 1957, ni ting vi

nhng ngi cha vng tng Pht v cnh cung in lng ly xy t TK 18
di triu i Rama I bn sng Chao Phraya.

Cuc binh bin 1932

chm dt vng quyn c
tn. n i Bhumibol th
tnh hnh i khc, nh vua
tr thnh mt trng ti c
knh trng bi mi pha nh
mt mu s chung ni
kt lng ngi v ng trn
mi tranh chp.
96 cu long cn dng

Chulalongkorn,
trung tm vn ha
v tr tu ca Thi
Lan, ni ting nh
mt Harvard ca
ng Nam , vi
truyn thng bo
th, khc vi i
hc Thammasat
t khuynh v cp
tin lun lun si
ng vi nhng
cuc xung ng
tranh u_*

06 -10- 1976 l mt ngy tang tc trong sn trng i hc Thammasat do

v thm st sinh vin m th phm khng ai khc hn l m qun nhn
Thi cc hu. Nay ch cn mt bc tng tng nim nh mt bi hc
dn ch khng bao gi qun.
 bin ng dy sng 97

Con p Bhumibol cng sut 740 MW hon tt 1964 vi h cha tri rng
300 km2 trn sng Ping mt ph lu ln ca con sng Chao Phraya. Vic
ti nh c vn l mt vn nn cha gii quyt ca hn 40 con p Thi Lan
i vi m nn nhn phi di ri.

p thu in Sirikit 500 MW, cao 169m vi h cha rng 250 km2, trn
sng Nan, mt ph lu ca sng Chao Phraya nhng quanh nm thiu nc.
Do , Thi Lan c d n Kok-Ing-Nan rt to bo ly nc t 2 ph lu
sng Mekong l Kok-Ing chuyn vo con sng Nan c thm nc cho h
cha p Sirikit_ Skaarpictures.com
98 cu long cn dng

Pak Mun l p-dng-chy / run-of-river-dam, trn ph lu sng Mekong,

thuc tnh Ubon Ratchathani, do EGAT xy vi tin ca Ngn Hng Th
Gii, p cao 17m cng sut 136 MW hon tt 11-1994 l con p u tin
ca ng Nam c thm thang c/ fish-ladder Nhng c sng Mun li
chng c tr thng minh bit leo thang v ngun trng. Cng trnh
xy dng p Pak Mun theo World Commission on Dams l mt tht bi
ton din, khng c hiu nng kinh t: sn xut in khng , ngun c
sng Mun b hy hoi, li khng n b tng xng cho cc c dn phi
di di. C dn ven sng biu tnh i ph p gii phng dng sng_
102, IRN.
 bin ng dy sng 99

Cc khu ch ni Thi Lan,

in hnh nh Damnoen
Saduak pha ty Bangkok,
nh hp y v nhn to ch
gii tr v hp dn m
du khch_ tht khc xa vi
nhng khu ch ni hng v
trn sng Tin sng Hu ni
ng Bng Sng Cu Long
nh Ci Rng, Phong in,
Phng Hip vi trn y sc
sng ca mt nn Vn Minh
Mit Vn_ *
100 cu long cn dng

Bn cnh nhng cao c nh nhng khi btng ct st th kch, Thi Lan

cng nht th gii v khng kh nhim, vi 15 triu du khch mi nm
vi dch HIV lan trn v nn kt xe th khng tin khong hu qua giai
thoi mt nh s t downtown chn i b v cha v vn c nhanh hn l
i xe bus _*

Qun n Vit Nam thanh lch trn ng Sukhumvit Soi vi cc mn

c sn ch gi, cho tm, nem nng c gii thiu l ngon nht
Bangkok vi ci tn Le Dalat gi rt nhiu k nim_ *
 CHNG IV

GIA CON NG
TI KHU TAM GIC VNG
Xin cho nhau, gia con ng
Ma xun pha trc, min trng pha sau
Bi Ging

Nu sng Mekong l mt thy l giao thng nh gic m ban

u ca Doudart De Lagre - Francis Garnier v on thm him
Php vo th k 19 th Tam Gic Vng_ Golden Triangle nm gia
con ng t cao nguyn Ty Tng ra ti thm Bin ng.
Ri Cnh Hng_ Jinhong th trn cn nam ca tnh Vn Nam,
khong 150 dm v pha nam, con Sng Xanh Cun Sng_ Lan
Thng Giang_ Lancang Jiang tn Trung Hoa ca sng Mekong
bt u chy sang vng tam bin_ ranh gii ba nc Min in,
Lo v Thi Lan. Vi din tch khong 195 ngn km2 vi lch s
l nhng nm mu me lin quan ti sn xut v bun bn ma ty
em li li nhun hng triu la nn c tn l Tam Gic Vng.
y l khu vc ni ting vi huyn thoi v nhng on xe do la
ko c v trang chuyn tr ton thuc phin trong mt vng rng
ni rng ln khng lut php ch c quyn uy bng sng n gia
cc lnh cha.
102 cu long cn dng

Cho d ngi ta ni ti tnh hnh i khc nhng Tam Gic

Vng vn l trung tm trng cy thuc phin ln nht vi 260 tn
thuc phin th mi nm v c tinh ch thnh cht bt trng cht
ngi c tn l heroin phn phi i khp th gii.
Cao chn con ng ti Tam Gic Vng t ng Thi Lan.
Bng chuyn bay ni a t phi trng quc t Don Muang ngoi
Bangkok ti Chiang Rai (ni c chn cho hi ngh ca bn
quc gia vng h lu sng Mekong k kt hip nh i danh
xng y Ban Sng Mekong (1957)_ Mekong River Committee
sang y Hi Sng Mekong (1995)_ Mekong River Commission
vi thay i cn bn l khng mt quc gia hi vin no c quyn
ph quyt_ veto power.
Nhng n i gn xa khin Tam Gic Vng cng tr thnh
hp dn, li ko du khch ti thm ngy cng thm ng nht l vo
ma kh t thng 11 n thng 5, khng phi ch nhng nh khch
vng lai_ guest houses m c my khch sn 5 sao lng ly cng
khng cn ch, h n t khp ni trn th gii. Thi Lan ang trit
khai thc du lch trong vng ny b li khon tin ln lao mt
i khi phi khai quang nhng cnh ng thuc phin.
T Chiang Rai bng chuyn xe bus sng choang c gn my
lnh, Cao v m du khch_ a s l ngi Ty Phng v ngi
Chu phn ng l Nht Bn vt on ng khong 60km
v hng bc ti Sob Ruak mt thn p Thi bn b ni khc
quanh ca sng Mekong gia Tam Gic Vng. S du khch c
xung hai khch sn sang trng trn sn i. S c thm mt
khch sn th ba cng bn b sng Mekong nhng thuc a phn
Min in. Bao nhiu nhng tin nghi du lch y vn khng lm
gim ci cm gic phiu lu i ti mi du khch.
Thay v chn khch sn Baan Boran vi vin qun l bnh bao
v lch thip ngi Php trng rt bt mt vi b ru con kin nhng
v ht ch, Cao chuyn sang khch sn k bn vi ci tn ng
nghnh Con Vt Nho_ Le Petit Canard, cng c cc loi ru
thc n ngon vi ban nhc sng sn nhy v c nhc Karaoke theo
 bin ng dy sng 103

thch ca du khch.
Bn quy ru, trong cm gic lng lng ngi ta d lm quen
nhau. Cao gp Kenji Aoyagi, mt phng vin nhip nh kh ni ting
ca t bo Ashashi Shimbum. Kenji ch mi mt tui vo nm hnh
thnh y Ban Sng Mekong 1957. L mt ngi Nht sinh ti
Nht nhng li c nim say m k l v con sng Mekong v cc
sc dn sng hai bn b con sng y. Trong sut 10 nm, anh i
dc theo con sng t ngun trn cao nguyn Ty Tng xung tnh
Vn Nam, qua vng Tam Bin Min Thi Lo ca Tam Gic Vng
chy xung Cam Bt v chng cui qua nam Vit Nam trc khi
ra Bin ng. Kenji sng vi tng bc bin i ca con sng
Mekong, chnh anh chng kin ln u tin vo thng 10 nm
1990, bn chic tu hng Trung Hoa thnh cng sui dng sng
Mekong t Vn Nam xung ti tn Vn Tng th nc Lo.
Nm 1992 khi Min in cho m ca bin gii th Kenji khng
cn b mt hng ro no theo sut dc chiu di con sng. Bng
ci nhn y ngh thut, anh thu vo ng knh v p hoang d
v cnh quan thin nhin cn trinh nguyn ca con sng Mekong
cng vi nhng sc dn cn gi c cc phong tc tp qun c
truyn m theo anh c l l nhng hnh nh cui cng trc khi con
sng bin i mt cch vnh vin do nhng bc pht trin nhy
vt v kinh t sau chin tranh, vi hng chui nhng con p thy
in ko theo cc bc k ngh ha th ha gy nhim v s
ph hy ton din h sinh thi.
Cng ti y Cao mau chng lm quen c mt nh bo tr tui
ngi Php tn Cartier, nguyn l gio s trung hc sm chn ngh
g u tr nn chuyn sang ngh bo, l k gi t do free-lance, anh
ang i tm s nghip t khu Tam Gic Vng. Cartier dnh cho
Cao mt ngc nhin y th v. Cuc gp g vi mt thanh nin
Vit Nam_ ng hn mt thanh nin M gc Vit tn Sn.
Sn hin l sinh vin MIT Vin K thut Massachussetts hc tr
ca mt bc thy ly lng Noam Chomsky, cha ca Ng php
Cu trc_ Syntactic Structures vi nhng khm ph ngon mc v
104 cu long cn dng

Ng php Bin To. Mi 4 tui Sn theo b m nh nhng thuyn

nhn qua M, cha ni rnh ting Vit. Sn hn nhin ln ln gia
ging chnh_ main stream nh mi a tr di dn khc. tui 17
va xong trung hc, cha nh hng, m mng th k c tr
thnh tr thnh mt mc s truyn gio Lin X hay mt nc
ng u. Trong mt chuyn du kho Do Thi theo hc mt nm
i hc Hebrew Jerusalem, i thm cc Kibboutzim, nh mt nh
mnh Sn gp Noam Chomsky v ngay lc Sn bit mnh thc
s mun g. Tr v M, cho d c cc trng ln nh Harvard,
Stanford, Yale thu nhn nhng Sn chn ghi danh ngay vo MIT v
mau chng tr thnh mn sinh xut sc ca Noam Chomsky. Cao
th ch c nghe danh Chomsky t nhng nm 60 nh l mt tr
thc t khuynh phn chin trong sut cuc chin tranh Vit Nam.
Sn ang chun b cho lun n tin s, mi ci tui 23 Sn c
tham vng hin thc mt phn gic mng ln ca ngi thy khng
ngng c nhng ng gp khai ph v ng hc trong sut na th
k v nay qua ngng tui c lai hy. Noam Chomsky cng
khng thiu lng yu mn ngi hc tr xut sc ca mnh. Theo
mt ngha no th Sn nh mt phn tui tr ni di ca Chomsky.
Lng say m ring cng thm vi k vng ni ngi thy dy
l ng c thc y cho nhng chuyn i khng mi mt ca Sn
nhm kho st cc nhm ng chng_ ethnolinguistics ca nhng sc
tc trong vng ng Nam _ ethnic groups of mainland Southeast
Asia. Mi va sau 2 thng sng vi sc tc Bru Qung Tr, nay
Sn li ti vi cc sc dn thiu s trong khu Tam Gic Vng, vn
trn ng i tm nt i ng ca cc nhm ngn ng k c ca cc
sc tc bn khai vi c vng pht hin ra mt roadmap hng
ti mt Ng php i ng_ Universal Grammar trong qu trnh
hnh thnh ting ni ca nhn loi. Khng dng , Sn cn c
tham vng thc hin gic m ln nht ca ng thy mnh khng
phi ch MIT m c Vin Ng Hc Vit Nam tin ti hon tt
bng tun hon cc nguyn t ngn ng_ linguistic atoms ging
nh bng tun hon ha hc ca Mandeleyev 1869.
 bin ng dy sng 105

Tui tr v t tin, i cnh chim bng y a gic m ca Sn

ln mi tn trng sao. L con mt gia nh rt giu c nhng bn
thn Sn li chn mt np sng n gin. Ti Tam Gic Vng,
khng khch sn 5 sao m khu nh vng lai cng vi my ng
Ty bal, Sn ch ti khch sn Le Petit Canard tm gp Cartier_
c bit ti nh mt th th cng ca Tam Gic Vng, vi hy
vng anh ta s cung cp mt s thng tin trc khi Sn i su vo
trong nhng bun sc.
Cng mt lc Cao tm thy Sn mt iu g v cng n
gin v cng li rt ln lao. Cho d chuyn bo tn vn ha hay v
ngun cha bao gi l mt issue i vi Sn nhng cng trnh
m ngi thanh nin y ang theo ui li thc s mang ngha
v ngun trn bnh din nhn loi.
Gia ni xanh trng ip, xen gia mnh mng nhng khu rng
rm, t trn my bay nhn xung tht kh m thy c nhng hecta
trng cy thuc phin cng mt mu xanh rn.
Cnh tng trng rt hin lnh trn nhng con ng mn
l nhng on la hay nga th thng xuyn di chuyn qua li
nhng khu rng hay i ni nhng li chnh l nhng on xe
ch thuc phin th ti cc nh my ch bin hay nhng bao ti
heroin tinh ch i ti cc im hn c a ra th gii bn ngoi
v tt c c v trang ti rng bo v cho chuyn hng c
tr gi ln ti hng triu la. Lun lun xy ra cc v thanh ton
gia nhng phe nhm cc lnh cha chim c quyn v tranh
ginh nh hng.
Phc v ha, khc sng Mekong chy qua khu Tam Gic Vng
i khi ngu y va l mch sng v cng l dng chy c ln
mu v c ni tri nhng xc cht.
Thng 3 nm 1992, b trng ba nc Min in, Thi Lan v
Lo hp Bangkok k kt mt tha c_ thc ra ch c gi tr
trn giy t, nhm dit tr sn xut v lu hnh ma ty trong khu
Tam Gic Vng. Trong nhng nm 80 ngi ta c on khong
80% lng heroin lu hnh trn cc ng ph M Quc l pht
106 cu long cn dng

xut t ng Nam nhng giai on cocaine thnh hnh

hn. Sang nhng nm 90, heroin tr thnh cht ma ty chnh, cc
vng Trung v Nam M cng bt u m rng din tch trng cy
thuc phin.
Cho d c cam kt phi hp hnh ng gia ba nc nhng
gii chc chng ma ty M DEA_ Drug Enforcement Agency th
hoi nghi, nht l vi Min in th ai cng bit l mt chnh th
c ti, khai thc vn dng ma ty khng ch c ngoi t vc
dy mt nn kinh t ang hon ton suy sp m cn v ti tham
ca nhng ng Tng cho d chnh quyn Min lu lu li c mn
trnh din trc cc ng knh i truyn hnh ngoi quc cnh t
nhng bao nha phin hay ph hy mt khu nh my ch bin ngay
trong Tam Gic Vng. Ring vi Thi Lan, khng ai l khng bit
gii chc cao cp v c nhng tng lnh Thi t nhiu c dnh
lu ti bun bn ma ty; cng l l do ti sao Thi Lan cha h
dm bt Khun Sa c coi nh ng trm ca nhng trm ma ty
bi v s l nhn chng sng gy lin ly ti nhiu tng lnh
cao cp nht ca Thi.
S dn ghin cc th trn bin gii in hnh nh Thy L_
Ruili gia Bc Min v Trung Hoa ang gia tng mt cch d s,
cng d hiu khi m mt liu heroin cn r hn c mt lon bia, du
khch c th mua ngay t mt anh ti x chy xe li. Nn chch
choc v im trn lan lm gia tng s nn nhn nhim HIV
cao khng thua g Thi Lan. T cc th trn bin gii heroin c
chuyn i theo nhiu ng hoc ti Hongkong v t y c a
vo th trng M Chu, u v c Chu. Cn phi k mt s lng
ln lao khc c chuyn t Tam Gic Vng qua Chiang Mai xung
Bangkok cung cp cho vng nam Thi, M Lai, Singapore v
lu hnh i khp th gii. Cho d c n t hnh rt kht khe
bng treo c dnh cho k bun ma ty nhng Singapore vn khng
trnh c l mt ca khu phn phi ma ty. Cui cng khng th
khng ni ti Vit Nam cng l mt ng chuyn vn ma ty n
t Tam Gic Vng vi mt s lng ng k c s dng ti ch
 bin ng dy sng 107

gy cnh nghin ngp ngy cng lan rng trong gii thanh thiu
nin. Do nhng mi kim chch d bn chuyn tay_ truyn bnh
HIV, vim gan siu vi B v C, trn cc ng ng ph khng ch
H Ni Si Gn m cn lan ra cc tnh trn c nc. Dnh dng ti
ng dy ma ty ny c c nhng vin chc cao cp Nh nc v
b Cng An. Vn Ha Sng Mekong, thuc phin v ma ty theo
ci ngha ca Samsenthai, thm nhp u khp v bao trm c
vng chu th sng Hng.
Trc y mi nm M vin tr cho Min ngt 20 triu la
trong k hoch khai quang cc vng trng thuc phin nhng k
t 1988 s tin ny b ct do chnh quyn qun phit Min n p
cc phong tro dn ch, k t lng sn xut thuc phin li
tng vt.
Trong s cc lnh cha thuc phin tung honh trong khu Tam
Gic Vng th Chang Chi Fu c bit ti qua b danh Khun Sa_
ng hong giu c, l ni bt v c thanh th nht trong sut bao
nhiu nm, tng t phong khi th l vua nha phin khi l chin
s tranh u cho t do_ freedom fighter c c mt qun i ring
vi hn 15 ngn tay sng thng lnh ton khu cao nguyn ng
bc Min. Nhng k t thng Ging 1996 c l khng cn giu hn
c na v do anh hng thm mt vi thng xuyn cc cuc
truy lng, Khun Sa chn gii php tha hip ra quy thun v
c a v Rangoon, sau i sang mt tn Min in khc U
Htet Aung chn mt cuc sng va an bnh va hng th cc
k huy hong trong nhng bit th khc nhau bn khu b h vng
ngoi Rangoon, di s bo v cht ch ca chnh quyn qun
phit Min. B li pha sau lng l khu tng hnh dinh Ho Mong
thuc bang Shan nay do qun i Min kim sot. ang l th trn
bin thy giu c th nay tr thnh mt khu suy thoi, ang t 20
ngn dn th ch cn li mt phn nm, m lnh trng ca Khun
Sa th r m bin dng vo cc khu rng su i tm lnh cha mi
v i qun im th di tn sang Thi c tip nhn nh nhng
sex workers ang khan him. Ngi ta ang mun bin Ta Nh
108 cu long cn dng

Trng ca Khun Sa thnh Vin Bo Tng ca khu Tam Gic Vng,

ch cch bin gii Thi 40 pht ng xe bus thu ht thm du
khch.
Nhng sau Khun Sa li ni ln ngay nhng lnh cha nha
phin mi vi tn tui ly lng nh Chao Nyi Lai nguyn lnh t
phin Cng vi hn 20 ngn tay sng di trng cng c thu
phc mua chuc hp tc lm n vi chnh quyn Rangoon.
Do my ly ru Sake ung vi Kenji ti qua, Cao tr dy mun
nhng tri bn ngoi vn cn ph dy c nhng sng m trn
vng cao nguyn Tam Gic Vng, ni c khc gia con sng Me-
kong thm ph sa chy qua.
T nhng nm 80 khi vua Thi Lan Bhumibol ch thn thng
xuyn thm ving v khuyn khch dn chng chuyn sang trng
cy nng sn bp sn tr c ph thay cho cy thuc phin th ngay
trc mt tnh hnh c phn i khc. Nhng thc t khng d
dng nh vy khi m thuc phin th t nh vng trong khi sn bp
th r nh bo m cn phi thm phn lao ng nhc nhn bi v
lp t mng trn nhng sn i cao trn 1000m l th t kh_
poor soil kim cao li rt ngho dng cht ch c cy thuc
phin l d dng mc t nhin trn vng th nhng y.
Bi th cho d Thi Lan lun lun ru rao thnh tch dit tr
ng dy nha phin pht xut t Tam Gic Vng nhng Cao v
anh bn nh bo Php khng c cht kh khn tm ra v ti
thm mt cnh ng trng cy thuc phin mt xanh v sai tri
nm trong lnh th pha cc bc Thi. Cht nha chit ra t nhng
tri trng p v hin lnh mt cch v ti y sau giai on tinh
ch s tr thnh cht bt trng heroin to cm gic hoan lc m
say v c gy nhng thm kch cht chc trn khp cc ng ph
nc M.
Ngi n ng Thi tn Samsenthai l hng dn vin gc t
cao nguyn Isan nhng cn lin h gia nh bn Lo nn vi anh ta
th bn ny hay bn kia b sng Mekong u l nh. Anh ni c
ting Vit ting Anh v c mt cht ting Php, c nhiu sch c
 bin ng dy sng 109

kin thc. Anh rt thch ni v con sng Mekong, v nhng bi tnh

ca long khong v v s nhng cu chuyn c tch dn gian lin
quan ti c dn sng hai bn b con sng nc nu hnh phc v
tnh i y. Samsenthai ni ging thnh tht:
- Thuc phin cng l mt kha cnh vn ha khng ch ca t
nc Thi Lan m ca c lu vc sng Mekong na y cc ng
nh bo .
Cao cng c anh ta i x nh mt nh bo, vi khng mt
dng anh tip:
- Nu ng Cao cha bao gi th dng th ng cha th hiu
c chng ti u!
Cho d khng ngng ao c tm hiu vn ha con sng Mekong
nhng cu ni thch y khin Cao phi chp nhn l k thua
cuc ngay t u. Cao cng c l l ca anh, nh ngi thy thuc
u cn mc th bnh mi hiu c bnh. Tuy khng qua kinh
nghim bn thn, nhng Cao cng hiu c cht heroin n m
hoc ngi ta nh th no qua xp ti liu ca bc s Duy gi cho
v c bng phn home work ca ring anh trc khi Cao t chn
ti Tam Gic Vng.
Cng l phin nhng do c thm nhm acetyl nn phn t
heroin thm qua mng mu no_ blood brain barrier nhanh hn
morphine rt nhiu. Heroin c dng theo nhiu cch: chch tnh
mch, c th chch tht hay di da_ skin popping, ht qua mi_
snorting hay ht qua iu thuc vn_ smoking. Tc dng tc thi
ca heroin chch tnh mch l c ngay cm gic hng phn cc
im tip theo l nhiu ting ng h sng trong trng thi m
sung sng vi con ngi th khp nh_ myosis v s i by gi
ch cn c nhn bng na con mt: mong manh nh t tri v
nh nh lng hng.
Ring vi Cartier anh k gi Php th khng cht du dim m
anh cn t ra hnh din l ngi rt am tng mi kha cnh vn
ha ca con sng Mekong. V by gi th Cao hiu ti sao Cartier
sm chn cuc sng nghim tc ca nh gio.
110 cu long cn dng

iu Samsenthai ni khng phi l sai, cy thuc phin Opium

Poppy, tn khoa hc Papaver Somniferum khng phi ch c trong
khu Tam Gic Vng m c trng trn khp cc vng thng du ca
Lc a Chu Gi Ma. Trong b sch s v Cy C Vit
Nam, nh thc vt hc Phm Hong H vit v cy thuc phin
hay tru nh sau: C nht nin, cao 1.5m, c m trng. L trn
khng cung, phin m thn, khng lng, mu mc mc. Hoa trn
cng di 10-20cm, to, n di 2.5cm; i mau rng; cnh hoa 4-5,
to, cao 4.5-5cm, , tm tm hay trng, trung tm m; tiu nhy
nhiu, num hnh mm c tia. Nang khng lng cao 5-7cm, n do
l di num; ht nhiu, nh trng hay en. Cng dng diu au,
lm ng, trn luyn sc, tr ho. Trng thng du Bc Vit, t khi
trng Nam. Cy nguy him.
Ngoi cng dng chit sut cht morphine, codeine, papaverine
cho k ngh dc phm, cn phi k ti heroin hay diacetylmor-
phine, cht bin ch t morphine cho dn ghin ma ty - c chi tit
m gio s H khng cp ti l do hoa thuc phin p c nhiu
mu sc trng hng tm nn nhiu ni cn trng th cy nguy him
y lm cy cnh.
Nh mt bt cng v cng tht l tr tru, bao nhiu t nn x
hi trn th gii ngy nay lin quan ti ma ty, ngi ta thng
li cho cc sc dn b lc trong khu Tam Gic Vng. Nhng thc ra,
hoc khng hiu bit cht g v lch s hoc c mt tr nh qu ngn
nn ngi ta mi i ti mt kt lun nng cn nh vy. Bi v trong
sut thi k thuc a cc thnh, chnh nhng ngi Ty Phng
da trng trit khai thc thuc phin v thu li nhun.
Vi thc dn Anh th rt sm ngay t thi n hong Victoria,
bng tu chin v sng i bc ngi Anh m c th trng vo
Trung Hoa vi cuc Chin Tranh Nha Phin_ Opium War 1839-42
vi Bt Quc Lin Qun kt thc bng Ha c Nam Kinh c
k kt trn mt chin hm Anh m cho ti mi nhng nm sau ny
ngi Trung Hoa vn gi nh mt ni nhc quc gia - national
humiliation theo triu nh Mn Thanh phi hin nhng o
 bin ng dy sng 111

Hng Cng, c cng nhn quy ch ti hu quc_ most favored

nation cho Anh v phi m ca cho cc nc Ty Phng c
hon ton t do giao thng trong c quyn t do nhp thuc
phin vo Trung Hoa.
Vi ngi Php trong thi gian h ba nc ng Dng h
ginh c quyn khai thc thuc phin_ Monopoles de l Opium
m hng ngn tim ht gy cnh nghin ngp cho bao trm ngn
dn bn x.
Vi ngi M, nm 1949 khi Tng Gii Thch thua phi chy
ra o i Loan, mt m tn qun thuc S on 93 Quc Dn
ng Trung Hoa di quyn tng L M, o thot xung pha
Nam chim ng khu Bc Min, l i qun th ph t ph cp
bc v v vt lng thc ca ngi dn Min ri tr bng cng kh
phiu ma vi hng ch M s bi hon v cng mau chng tr
thnh cc lnh cha sn xut bun bn ma ty nhng v c M
coi l thnh tr chng Cng, l nhng freedom fighters nn h c
c s ym tr ca CIA v ca t lnh cnh st Thi. Cho ti nm
1952, vn c hn 10 ngn qun ca L M chim lnh c mt khu
vc Bc Min rng ln gm cc bang Shan, Kayah, Kachin sang
ti vng Salween v cn mu tnh lin kt vi qun ly khai Karen
chng li chnh ph Rangoon. Qun i Min phi v cng vt
v cng mt lc ng u vi nhiu mt trn: tiu tr qun ly khai
Karen, qun phin Cng v c nhng cuc hnh qun quy m chng
li qun L M. Cui cng chnh quyn Rangoon phi a vn
ra trc Hi ng Bo an Lin Hip Quc (1953) v sau bao nhiu
cuc iu nh ko di rt gay go cng ch c khong 6000 qun
Quc Dn ng chu rt v i Loan v s cn li th vn l mt
i qun v chnh ph chim gi bt hp php phn t Bc Min
vn hot ng cp bc c sn xut v lu hnh ma ty mnh nht
trong khu Tam Gic Vng_ i vi Min nh mt th ung nht lun
lun gy au nhc m khng lm sao dt cho c.
Ri trong sut cuc chin tranh Vit Nam, cnh cn phi k
ti mt cuc chin tranh b mt khc Lo do CIA iu khin vi
112 cu long cn dng

tng Vang Pao v hn 30 ngn ngi Hmong v c th duy tr

s hp tc bn vng vi nhng ngi Mo y, CIA cng ng
la trong cc v di chuyn ma ty bng c nhng chuyn bay Air
America.
Sng trong h sinh thi l mt vng ni rng trng ip trong
ci lnh y m kh ca nhng ngy ng gi, vi gi h trn
nhng ngn cy,vi my n ln t nhng thung lng, trong ci
mnh mng ca rt lnh, ngun m cng l cht bp la di lp
tro than v hnh phc c c l nm bn nh sng chp chn ca
ngn n du chai v vin thuc phin a vo nh la trc khi
np vo ng iu rt mt hi thy c t tri ch cn l mt cm
gic lng lng thanh thot, trn c nim vui v ni bun. Trong cuc
sng qu m bc, iu thuc phin ch l mt cht nha ca c
cy sau vn, chng lm hi ai khng l nguyn nhn gy ti c th
h c g phn on h bng nhng gi tr lun l di ng bng.
Samsenthai khng phi l sai khi ni ti kha cnh vn ha phin
ca cc sc dn min thng du.
Tiu dit vn ha cc sc dn thiu s bt lun tt xu ra sao,
ng ha h_ assimilation nhng bng mt danh xng m miu
l thch nghi vn ha_ acculturation c lm cho h hnh phc
hn khng? Hay ch to ra c thm nhng phong tro FULRO
(Front Unifi de Liberation / de Lutte des Races Opprims) nh
cao nguyn min nam Vit Nam vo nhng nm 60.
C bao nhiu phn l vn ha dn tc hay sc tc, bao nhiu
phn l vn ha chung cho c nhn loi trong ni dung mi nn
vn ha y?
Bo tn vn ha tr thnh mt ti tranh lun gay go, mang
sc thi ca vn ha chin tranh v ngi ta khng cht ngn
ngi t do nm vo ngi nh knh vn ha y.
C phi v vy m Lin Hip Quc quyt nh chn nm 2000
l Nm Quc T Vn Ha Ha Bnh_ The International Year of the
Culture of Peace cho ton hnh tinh ny. Theo chun b bc
vo thin nin k mi, nhn loi cn chuyn bin t mt nn vn
 bin ng dy sng 113

ha chin tranh_ Culture of War sang mt nn vn ha ha bnh:

m iu ny li i hi phi c mt chuyn bin c bn trong cch
suy ngh v hnh x ca mi chng ta i vi th gii, trong :
- Vn ha v sng to c coi nh ci ngun ca ha bnh vi
s tng knh v cm thng.
- Bt bo ng linh hot_ active nonviolence - s thay th cho
v lc nh mt ng c thay i x hi.
- Ganh ua sng to v hp tc s thay th cho hnh thi cnh
tranh trit tiu_ zero sum competition.
- Cui cng l s ci m v chia x thng tin thay th cho b
mt bng bt, theo i thoi v s ng tm s thay th cho th
bc quyn uy bn trong v gia nhng hnh thi x hi.
Gia nhng iu c m v hin thc cho nhng nm sau 2000
xem ra vn cn c mt khong cch hnh tinh.
Ti Chiang Sean ni tng l c ca Thi vo th k 14 nay
tr thnh mt t im du lch rt hp dn vi m du khch mun
dt mng phiu lu ti khu Tam Gic Vng. Cnh tng thng
mi ha lm xn mt l nhng c gi n t di ng bng gi
b lm ngi sc dn b lc vi cc b y phc c truyn sc s
ti ci ng bn nhng tm bng vi dng ch: Take a picture
with hilltribes girls: one person 10 bahts tnh ra la cha ti 40
xu. Cng cnh tranh vi hng phim Kodak ca M, Fuji c m
thm c tim ra hnh ti ch phc v du khch.
i vi cc sc dn thiu s sng trn lc a ng Nam chu
th ng bin gii chnh tr a d trn bn khng c hiu lc
ngn cch no i vi h, bng nhng i bn chn trn vm v
h vn p trn nhng con ng mn bng rng vn t do qua li
giao tip nhau. Thi Cch Mng Vn Ha khi b V Binh truy
lng, cc sc dn thiu s Hoa Lc d dng vt qua bin gii
lnh sang cc nc lng ging phng nam.
Cho d mang nhng y phc mu sc khc nhau, ting ni cng
khc nhau nhng h c mt mu s chung l cng ngho kh, vn
sng tnh trng bn khai trong nhng thn bn tiu ty ko di t
114 cu long cn dng

bao th k, tnh cnh cng chng khc g 30 sc dn thiu s trn cao

nguyn Trung phn Vit Nam, h cng b m dn ng bng khai
thc bc lt v cn khinh mit gi bng tn ging nh mi.
Gia khung cnh thin nhin nh cn v nguyn s y, vi
my b lc cn st li tng l ti hp dn cho nhng lun n
tin s, nhng cun sch nghin cu dy cm v nhn chng, ng
hc v mi sinh. cn l ni n dt rt quyn r cho nhng ai
tng tht vng v s b tc ca nn vn ha Ty phng khin
h quyt nh ri b x hi vt cht ca nn vn minh s hu tm
ti mt nn vn minh bn th, ti sng c qunh ni vng i
ni trng ip, sng vi thin nhin v c chan ha vi khc giao
hng v tr... Nhng ri ch l s v mng bi v dn d h thy
rng s bnh an y l khng c tht: rng chng c g l th mng,
li khng c c mt khng gian ring t, ch c kh hu nng m
cng thm vi mi e da ca cht chc ca cn bnh st rt c
tnh. Ring cc khu rng ma_ rainforest th c ngy mt thu nh
li do k ngh ph rng ly g v ci khng gian tng nh yn
tnh y vn vng v ting sng giao tranh ca m lnh nh thu
bo v cho cc on xe ch thuc phin.
Cartier anh k gi ngi Php cng i vi Cao a ra mt
nhn xt l th:
- Anh c nhn ra iu ny khng, cc sc dn b lc y cho
d ngho kh ti u vn c mt nt rt chung: h ht sc ch
chm sc lm p phn trn c th, c bao nhiu trang sc v
hoa h dnh ht cho phn ny; trong khi di th hu nh b b
qun vi i chn trn lm bn v dnh nhng ct bi.
Cartier cn t ra am tng nhiu hn phong tc tp qun ca cc
sc dn sng hai bn b sng Mekong. Chng hn anh a ra nhn
xt v tnh c lp ca ngi ph n sng trong lu vc c th
hin r nht trong mi quan h tnh dc. Theo anh ta th trong c
tc Phi Chu, tnh dc ch phc v ngi n ng nn ngi ta
ct mng_ clitoris ni b phn sinh dc n nhm trit tiu mi
khoi cm ni ngi n b, tnh hnh hon ton o ngc ng
 bin ng dy sng 115

Nam . Trong cun sch Southeast Asia in the age of commerce

1450-1680 Anthony Reid ghi li nhn xt: ngi ph n ng
Nam nh Thi Lan, Min in... t ra rt ch ng trong
vn i hi tha mn dc tnh khin ngi n ng i khi phi
chp nhn nhng th thut au n ch nhm tha mn ngi n
nh chu xu vo dng vt nhng nhng ming ng, nhng vin
bi kim loi giu c th bng vng ngho th bng ch hay c nhng
chic chung nh to ra nhng m thanh trm bng khng ngoi
mc ch lm tng khoi cm cho ngi n khi giao hoan.
Tnh ch ng ni ngi n cng c nhn thy ngay ni
nhng sc dn thiu s vng cao nguyn Trung Phn Vit Nam,
chnh ngi ph n ch ng chn v ci ngi n ng v lm
chng. Du vt cn vng st li ca ch mu h.
Tuy khng ni ra nhng theo mt ngha no th Cartier anh
nh bo ngi Php cng c kinh nghim au v thng khoi
ca nhng ngi n ng sng ni lu vc sng Mekong.
m du khch tp np ti y, mi ngi ty theo kinh nghim
bn thn mang theo h nhng hnh nh rt khc nhau v Tam Gic
Vng: h vn ban ngy ra sn nh Golf, bui ti chi bi trong
cc sng bc v khi cn th c sn nhng tht voi c thun
ha a h i du ngon. Cng vn anh nh bo Php mi quen
y dn Cao ti xem mt khu t ni gia dng sng Mekong pha
Min, c chn lm a im cho mt Las Vegas nh rt hp dn
trong tng lai vi khch sn cc k sang trng trn 300 phng v
d nhin vi cc sng bi, c tn l Khu Ngh Mt Thn Tin
Tam Gic Vng_ Golden Triangle Paradise Resort. Cartier ging
khinh mn v mai ma:
- D nhin s tin thu v s rt ln, khng phi tt c u vo ti
cc ng tng Min, s cn phn tin xung vo qu quc phng
mua my bay xe tng v sng n t Trung Hoa v c xy thm
tri t giam cc ng ch ca b Aung San Suu Kyi ngy cng
thm ng ang ch bit khn c ku go dn ch!
Aung San Suu Kyi l tn tui gn lin vi tng lai dn ch ca
116 cu long cn dng

t nc Min in. c tng gii thng Nobel Ha bnh 1991

c tuyn dng nh mt gng can m phi thng ti chu
trong my thp nin gn y. B cng c tuyn chn lm ng
vin cho Gii Thng Sakharov v T Tng T Do.
Sinh nm 1945, l con ca Aung San mt v anh hng quc gia
Min ginh li c lp t ngi Anh. ng ta cn c bit n nh
mt lnh t c tm nhn xa vt ra ngoi bin gii quc gia Min.
Ngay gia cuc tranh u cho nn t ch ca t nc ng c
nhng suy t rt sm v nhu cu kt hp cc quc gia ng Nam
nh mt thc th ring bit khng phi ch ng u vi
cng lc Ty Phng m cn vi ba nc ln chu l Trung
Hoa, Nht Bn v n . Gic m cha hnh thnh th ng b
m st (1947). Thc s b Suu Kyi cng khng bit nhiu v thn
ph v khi ng cht b ch mi c 2 tui.
Aung San Suu Kyi tranh u theo phng thc bt bo ng ca
thnh Gandhi. 1960, Suu Kyi ri Min in sang n v m b
ang l i s. Sau b theo hc trit, chnh tr v kinh t ti Ox-
ford trc khi sang Nu c lm vic cho c quan Lin Hip quc.
1972, b thnh hn vi mt ngi Anh Michael Aris mt chuyn
gia v Ty Tng. Mt cuc hn nhn c iu kin l chng no s
mnh ku gi th b s c t do tr v Min in. B theo chng
sang Bhutan, tm hc v Ty Tng, sau tr v Anh theo hc cao
hc ti trng Nghin cu ng phng v Phi chu SOAS. 1988
t gi chng v 2 con, b tr v Min chm sc m gi ang lm
trng bnh. Gia lc ang c cc cuc xung ng tranh u
v biu tnh lan rng, b quyt nh tham gia sinh hot chnh tr
v tr thnh mt trong nhng sng lp vin ng chnh tr i lp
Min NLD_ National League for Democracy. Ngay trn bc thm
ngi cha Shwedagon_ mt ngi cha c xa nht, cng tui vi
lch s hnh thnh quc gia Min in, trc hn na triu ngi
t tp b c mt din vn u tin v ngay sau y b tr thnh
nhn vt ni ting nht Min in. B ni L con gi ca cha ti,
ti khng th tip tc th vi nhng g ang din ra. Ngi n
 bin ng dy sng 117

b mnh mai y c sc hp dn ca mt ngi sao in nh, chng

t s can m phi thng trc bo lc v tr thnh thn tng
ca qun chng Min. 1990 ng chnh tr i lp NLD thng v
vang chim 82% s gh trong cuc u phiu do uy tn v s thu
ht ca b Suu Kyi. Chnh quyn qun phit SLORC ph nhn kt
qu cuc bu c khng chu trao quyn li cn bt giam b t tt
c cc ng vin i lp. Suu Kyi tip tc b qun thc ti gia trong
6 nm, v kh cui cng ca b l chic n dng cm cng b
ly i, b khng cn c ting n gi ti nhng ngi dn yu
mn b ang t tp trc ca nh ni b ang b giam cm. B ch
c th ra vo thng 7 nm 1995, tip tc cuc tranh u bt bo
ng bng nhng t tuyt thc.
Burma nguyn ngha l nhng c dn u tin trn th gii, h
l nhng ngi thuc sc tc Mn tng t vin nn mng
u tin cho ngi cha Shwedagon vo nm 588 trc Ty nguyn,
ni m nhiu th k sau vn c coi l vng t Pht thing ling
khng ring cho Min in m cho c Pht T th gii.
Min in tng c bit ti nh mt vng t Vng_ Shwe
Pyidaw, mt t nc rt giu c v ti nguyn thin nhin vi g
qu, kim qu, du kh, t ai ph nhiu nht Chu nh vng
chu th Irrawaddy v c mt va c khng l ngoi vnh Andaman.
Mt t nc p nh vy vi c ngn ngi cha vng lp lnh
nhng li l mt t nc ca ngho kh vi ba phn t dn chng
tht hc v thiu n, cn t hn di thi thc dn Anh. Vi din
tch 676 552km2 gp i Vit Nam, bng din tch nc Php v
Anh cng li. Ty v ty bc gip vi n v Bangladesh, bc
v ng bc gip vi Trung Hoa v Lo, ng v ng nam gip
vi Thi Lan. C hai con sng chnh chy t bc xung nam to
nn nhng thung lng v ng bng ph nhiu. Con sng Irrawaddy
xut pht t cao nguyn Ty Tng chy qua vng i ni Kachin
pha ng bc Min chy di sut 2000km v hng nam vi chng
cui chia ra lm nhiu nhnh trc khi ra bin khi. L mch
mu giao thng chnh ca Min t thi thc dn Anh. Con ng
118 cu long cn dng

ti Mandalay i vo vn th bt h ca Rudyard Kipling, vn

ho Anh u tin c gii Nobel vn chng, c mi ngi bit
ti nh mt nh vn ca thi k thuc a. The Ballad of East and
West (1892) vn cn lun lun c trch dn: Oh, East is East,
and West is West, and never the twain shall meet! ng l ng,
v Ty l Ty, v hai ng y chng bao gi gp nhau!
On the road to Mandalay,
Where the Flyin-fishes play,
An the dawn comes up like thunder
Outer China crost the bay
Trn con ng ti Mandalay
Ni c nhng on c bay,
V rng ng ln nh chp
Ri Trung Hoa ra ti vnh ngay!
Mandalay theo huyn thoi Min in c coi l vng t
Pht. Tng truyn rng c Pht Thch Ca v mn Ananda khi
ving thm i Mandalay tin tri rng ti nm Pht lch 2400,
th Mandalay s tr thnh mt trung tm truyn b Pht hc. Do
vo nm 1857 vua Min in Mindon di chuyn cung in
ti gn i Mandalay ni khc quanh ca con sng Irrawaddy v
tip sau rt nhiu Pht hc vin trng l c xy ct, l cc
cng trnh ngh thut kin trc bng g qu c trm tr v cng
tinh vi. Mandalay nghim nhin tr thnh mt trung tm vn ha
Pht gio. Nhng ri sau Mandalay ri vo tay ngi Anh v
tip n Th Chin Th Hai, tt c tr thnh tro than. Mandalay
iu tn v ngy nay tr thnh ci bng ca qu kh.
Min in tng c k l mt trong nhng thuc a em li
li lc nht cho quc Anh. Kyaw Nyein m t t nc Min
in di thi Anh h nh sau: l mt x hi hnh thp_
social pyramid vi di y l bao nhiu triu ngi Min ngho
kh, ngu dt v b bc lt, v trn nh l mt thiu s ngi ngoi
quc Anh, n v Hoa...
ri hn mt na th k sau tnh hnh khng c g i khc,
 bin ng dy sng 119

cng vn x hi hnh thp y vi nguyn di y vn l hng chc

triu nhng ngi Min in ngho kh ngu dt v b bc lt, ch
c khc l b bc lt trit hn bi chnh ng bo ca h: m
tng lnh qun phit Min.
Nm 1989, chnh quyn qun phit i tn nc Min in l
Myanmar theo ch Cng Ha X Hi Lin Bang. Th t nc
ngoi gi v Min in_ Burma s b ng du pht hon vi l
do: Burma, country unknown.
Trc y ni ti Vit Nam, ngi ta ngh ti mt cuc chin
tranh. Ni ti Cam Bt, ngi ta ngh ti nhng cnh ng cht.
Ngy nay khi nhc ti Min in, thay v c bit n qua lch
s vn ha ngh thut v cng phong ph th ngi ta ch nghe ni
ti tp on SLORC (State Law and Order Restoration Council)
cai tr bng khng b i lp, n p cc sc dn thiu s.
Theo Cao, cho d sp bc vo th k 21, khng phi ch c
Min in_ mt nn vn minh sng Mekong ni chung, bn ny
t ngn hay bn kia hu ngn th cng vn l nhng x hi hnh
thp, tuy b ngoi c khc nhau v th ch chnh tr v mc pht
trin v kinh t.
Khong 65km v pha ng Tam Gic Vng, nu bng ng
b th phi qua nhng on ng xu nhng cui cng cng ti
c Chiang Khong bn hu ngn con sng Mekong thuc Thi_
ni ni ting vi ngy hi nh c Pla Beuk hng nm (Pla Beuk
l ging c bng lau khng l ch c trn sng Mekong c con di
ti 3m nng ti hn 300 kg), i din bn kia sng l Bn Houei
Sai thuc Lo ni xa kia tng l tin n Carnot kin c ca Php
trc 1954, nay du tch cn li ch l my c sng ci han r
theo thi gian v trong ci kh hu m thp ca Chu Gi Ma.
Houei Sai cho n nay vn l mt th trn ca con sng Mekong
vi trn mt ngn i l ngi cha Pht cn i bn kia tng l
khu bnh x 50 ging ca t chc Medico do Tom Dooley sng
lp vi tr s t San Francisco.
Bng thuyn my xui theo dng sng Mekong dng mnh vi
120 cu long cn dng

hai bn b l rng hoang rm rp, nu may mn th ngi ta cng

ti c Chiang Khong.
ng b hay sng, th cng chng ai m bit chc c nhng
g s xy ra, bi v bt c lc no bt c u cng c th n ra
nhng v knh chng thanh ton nhau_ thng l m mu, gia
m tho khu tay chn cc lnh cha thuc phin v c bn bun
lu trong vng.
Ra khi khu Tam Gic Vng, con sng Mekong nc nu tr
li v hoang d bng bng cun chy v hng ng mt ht trong
nhng khu rng rm ca vng cao nguyn nc Lo.
Cao c nh tr v Thi Lan bng ng ng vng qua Lo.
Anh s c dp thm li p Nam Ngum, thm Louang Prabang
nguyn th ph ca hong gia Lo vn cn nhng ngi cha thp
vng c knh vi n ci t bi cc tng Pht ; anh cng tr li
ving th Vn Tng ca thi kinh t th trng trc khi bng
qua con sng Mekong sang th trn Nong Khai bn hu ngn bng
cy cu hu ngh Mittaphap.
 bin ng dy sng 121

Tam Gic Vng l mt vng i ni cao trn 1000m, din tch khong 225,
000 km2, nm gia bin gii 4 nc Min in, Thi Lan, Lo v Vn Nam
(Trung Quc)_11
122 cu long cn dng

Thuc phin l Nn vn ha
cht ngi ca con sng
Mekong. Vit Nam ang c nguy
c tr thnh trm chuyn vn
v s dng ma ty t Tam Gic
Tam Gic Vng l ni sn xut hn Vng. Hnh m thanh thiu
phn na lng heroin bn trn cc nin Vit ang b gi trong mt
ng ph Bc M, ch yu c sn tri cai ma ty gn Si Gn. Ma
xut v tinh ch ti bang Shan thuc ty v dch HIV lun lun l
phn t ng bc Min in.. B i Nguy Him_88
 bin ng dy sng 123

T Tng vi bn n thuc phin trong cc tim ht l cnh

tr quen thuc ni cc quc gia Chu thi thuc a cui th k 19.
Cuc Chin tranh Nha phin / Opium War vn c coi l mi nhc
trong lch s Trung Hoa cn i.

Visit-Year-Lao 2000 vi hn 600

ngn du khch, vi rt nhiu
Ty Ba L i tm AIDS-FREE
Women v thuc phin rt r rt
d kim Lo _*
124 cu long cn dng

Nhng khun mt Khun Sa, tng l Vua Tam Gic Vng t

nhn l chin s tranh u cho t do c qun i ring vi hn
15 ngn tay sng thng lnh ton khu cao nguyn ng bc Min.
K t 1996 c l khng cn giu hn c na v thm mt vi cc
cuc truy lng, Khun Sa ra quy thun, i sang mt tn khc U
Htet Aung sng mt cuc i hng th cc k huy hong bn
khu b h vng ngoi Rangoon. Khun Sa cht tui 73 (10-26-
2007), v xc c thiu sau , khp li trang s y mu me ca
Khu Tam Gic Vng_ ngun: Economist, Nytimes, Daylife.com
 CHNG V

TING SNG MAE NAM KHONG

TRN CNH NG CHUM
Nc Lo khng c coi l mt thc th a d
chng tc hay x hi m thun ch l mt tin nghi chnh tr
Bernard Fall

Gia con ng t Tam Gic Vng, qua Cartier anh nh bo

ngi Php, Cao c thm Sn l ngi bn tr ng hnh. cng
l l do Cao i l trnh hai ngi cng i Xieng Khouang, thm
Cnh ng Chum, i vi Cao cng l mt kha cnh vn ha khc
ca con sng Mekong. Sau Sn c chng trnh ring, i vo
cc bun bn ngi Hmong, Khmu tip tc cuc kho st ng
hc ca anh. Vi Cao, mi ln ti vi con sng Mekong lun lun
l mt hnh trnh mi vi cnh tr khc, nhng con ngi khc m
c ln anh gi a l Nhng Mekong d nhn v khng bao gi
c hai ln kinh nghim ging nhau. Cao t hi anh phi cn bao
nhiu chuyn i na, trong bao nhiu nm hay l cho n ht cuc
i mnh c th t ho l bit v mt con sng ang dn dn
b hy hoi nhng vn cn mang trong n bao nhiu iu b nhim
v vn ang cn l mch sng ca ton vng ng Nam nhng
126 cu long cn dng

cn c bao lu na th kh m lc quan c li gii p. Phi

chng Cao c mt rng buc nh mnh vi con-sng-lch-s,
con-sng-thi-gian v cng l con-sng-cui-cng y.
Cng qua chuyn i ln ny, Cao c bit r thm cuc i
Sn ngi thanh nin M gc Vit y, khng cn thm phn h cu
t n m ra mt cun tiu thuyt.
Tt nghip trung hc vi ton im A, rt xut sc v khoa hc,
Sn c nh theo mn ton, v tnh hiu k Sn hc thm mn c
ng Hebrew, Sn li thy mnh rt c nng khiu v ngn ng hc
v tt nghip double major c hai mn ny. Cng v tnh hiu
k Sn gi bi d thi hc bng Raoul Wallenberg ca quc hi Do
Thi tng cho 10 sinh vin ngoi quc khng phi gc Do Thi
nhng thng tho ting Hebrew v vn ha lch s nc Do Thi.
Sn vit mt lun vn bng ting Hebrew thut li chuyn vt
bin ca 102 thuyn nhn Vit Nam c tu Do Thi vt v
sang Do Thi nh c. Sn trng gii nht v c hc bng sang
hc i hc Hebrew Jerusalem mt nm v cng ti y Sn c
gp Noam Chomsky khin cuc i ngi thanh nin y hon ton
thay i v la chn ca Sn c th nh hng ti c hng i ca
ngnh ng hc Vit Nam sau ny.
Thm mt chi tit v khc r sm hn trong cuc i Sn nh
mt c sc a cu b tr v ngun. Mi l sinh vin nm th
nht, l phng vin cho t ni san ca nh trng, Sn chp hnh
cnh biu tnh ca cc sinh vin da en chng bt cng k th ca
x hi da trng trong campus, Sn b mt sinh vin da en hnh
hung v dng gy p b my hnh. Ngay lc gia nhng c
nh v c nh n th y Sn cht tnh ng v nhn thc c
thn phn ca mnh l mt ngi ng trn t M khng thuc
khi ngi da trng cng chng c chp nhn bi khi ngi da
en, thnh phn m l tng Sn mun bnh vc. T Sn
quay tr v hc hi vn ha cng nh ngn ng Vit v tr li l
mt ngi Vit Nam m Sn qun mt ngun gc k t khi theo
b m lm thuyn nhn sang M lc mi c 4 tui.
 bin ng dy sng 127

iu ht sc ngc nhin vi Sn khi l sinh vin cao hc MIT

l ting Vit cha c bit n MIT trong khi a s cc ngn
ng khc k c ting Lo-Thi v Min c kho st t lu ri.
ng bun hn l khi Sn v Vit Nam th thy ton b mn ng
hc Vit Nam cng nh cc sch tham kho u lc hu c k cn
trong thi tin Chomsky, cc gio s u khng bit g v cc l
thuyt ca Chomsky m theo Sn Vit Nam tt hu n hn 30
nm k c so snh vi cc quc gia thuc vng Chu Thi Bnh
Dng nh Thi Lan, M Lai, Nam Dng cha ni chi ti cc
nc Ty u v M.
S thc m gio s H Ni c bit ti Chomsky nhiu hn
vi t cch mt tr thc M khuynh t v phn chin. Chomsky
cng ra thm H Ni ngay gia cuc Chin Tranh Vit Nam,
ng cng thuyt trnh v ng hc, d nhin bng ting Anh, v
theo giai thoi k li th ch c T Quang Bu (lc ang l B
Trng B i Hc v Trung Hc Chuyn Nghip) trong s c ta
l ngi duy nht c kh nng ng ra phin dch bi ni chuyn
ca Chomsky.
T Quang Bu gc ngi Ngh An l mt tn tui rt quen thuc
trong gia nh Hng o Vit Nam cng thi vi Phm Biu Tm
trng Vinh_ sau ny l Khoa Trng Y khoa Si Gn, Bu c
bit ti nhiu hn vi chc v B Trng Quc Phng trong chnh
ph Vit Minh, nm 1954 tham d hi ngh Genve vi gi cng
H Vn Lu v Delteil hu thun cho gii php chia ct Vit Nam
vi cu ni Chng ti cn mt th (H Ni) v mt hi cng
(Hi Phng). V ng ta c toi nguyn vi v tuyn 17 chia i
Vit Nam. ng cht nm 1986 v cn bnh lon tr!
Cm tng ca Sn trong chuyn v thm Vit Nam u tin
tuy l kinh ngc nhng khng kht khe phn on, Sn c mt
thi ci m v thng cm. Theo Sn th ting Vit hin nay nh
mt kho tng mi cha h c khai thc, Sn nui tham vng
dng nhng kin thc v k thut mi nht ca MIT cng vi
cc sinh vin bn Vit Nam_ nh mt kho tng cht xm nhng li
128 cu long cn dng

khng c c hi, phn tch v soi sng ngn ng Vit v t tm

ra nhng l gii v kim chng cc l thuyt v Ng php Bin to
(transformational/generative grammar) ca Chomsky. Mi y ti
Hi ngh Quc t v Ngn ng hc ng Nam Kuala Lumpur
M Lai, bn tng trnh ca Sn v bc u nghin cu ngn ng
Vit vi mt nhn quan mi c nh gi cao nh bc pht hin
nhng nt i ng trong ngn ng Vit. Mt iu vn c coi l
xa l i vi cc nh ng hc trong vng.
Auberge de Plaine de Jarres. Ti Phonsavanh th tri x
chiu. Do Cartier gii thiu trc v li c gi discount, hai
ngi thu xe ti thng L Qun Cnh ng Chum v c c
bit dnh cho mt cn nh g p trong s 16 cn nm tn ra trn
mt ngn i nhn bao qut xung th trn, vi phng khch c l
si, phng tm sch s vi nc nng, c ca s nhn ra vn vi
hoa hng, hoa d yn mu tm, hoa phong l mu thm. Chun
b xong phng tin di chuyn qua Sodetour cho chuyn i thm
Cnh ng Chum ngy hm sau; bui ti hai ngi c vin qun
gia hiu khch ngi Php dn cho n cc mn c th Lo cho d
trong thc n khng thiu nhng mn n Php ni ting. Sn th
rt thch mn Tm Xm hay gi u , ri ti Khu Lm th xi
np nc da c p v nng trong ng tre sau ht l mn bn
nc Khao Poun theo Cao th hng v hi ging mn n Thi.
Ti Xieng Khouang l ti vi vng t c mt lch s tang
thng v thng trm. Xieng Khouang sau thi chin c khch
du lch bit ti v di tch lch s Cnh ng Chum nhng y cng
l ni mang du vt tn ph khng khip nht trong thi k chin
tranh Vit Nam. Cc nh bo Ty Phng mnh danh ni y
l Trn Armageddon ca ng Phng. Sn th rt thuc Kinh
Thnh, nh ngay ti trn nh c nhc ti trong Khi Th: And
he gathered them together into a place called in Hebrew tongue
Armageddon- Revelation ch.16,v.16.
Thong Hai Hin l tn Lo ca Cnh ng Chum nhng c bit
ti nhiu hn vi tn Php Plaine de Jarres (PDJ) l vng t cao
 bin ng dy sng 129

nguyn din tch khong 1000 km2 cao trung bnh trn 1000m cch
th trn tn lp Phonsavanh khong 10km hng ng nam. Nh
tn gi l mt cnh quan k l vi cn st li hng trm nhng
chic chum trng khng ri rc trn khp cnh ng. Xung xa
hn na v pha nam khong 40km, qua khi Muong Khoune l
hai khu na, mi khu cn khong 70 ti 80 chic chum khc. Cc
chum cao t 1 ti 2.5m, ng knh khong 1m v nng gh gm.
Ngun gc v cng dng ca nhng ci chum y vn l nhng cu
hi nhc u i vi cc nh kho c hc v cha dt khot c
li gii p. Theo giai thoi ca ngi dn Xieng Khouang th vua
Khoon Chuong t pha nam Trung Hoa v on qun ca ng
n mng chin thng qun Chao Angka v h to nhng chic
chum khng l y ct ru lau-lao mt th ru go cung cp
cho cc ba tic lin hoan. Mt gi thit khc khng km hp dn
th ch l nhng chic chum ng di ct ngi cht c t
2000 nm trc (trc xa lch s lp quc ca nc Lo) v ty
theo thang bc x hi chum ln c dnh cho qu tc v chum
nh dnh cho dn thng. Bo v cho thuyt ny l mt khu hm
gn c khai thc vi lm chum v hang l ni t gin
thiu xc vi l thng hi tr ra pha trn. Nhng gi thit ny cng
khng ng vng v cht liu lm chum li khng cng loi
tm thy trong hm , nn li c thm kin na cho rng chum
c lm t mt ni khc v c vn chuyn ti y. Nhng lm
th no c th a hng my trm chic chum mi chic nng
bng ba chic xe ti nh y khi cha c cc phng tin giao thng
li l mt cu hi nhc u khc. Mt vi chum khi mi c tm
thy cn y np, bn ngoi c nt c trm hnh nhm v cng
mt hng v pha hang , iu l th l cc dng c bng ng
bng s tm thy trong cc chum chng t xut pht t mt nn
vn minh kh cao nhng li c v khng lin h g ti cc nn vn
minh c vng ng Nam .
Cnh ng Chum ngy nay c nhiu thay i, s chum ngy
mt t i do b nh cp v mt s khc c trc thng vn a v
130 cu long cn dng

Vin Bo Tng Cch Mng th Vn Tng. Nhng s thay i

khng khip nht trn cnh quan ca Cnh ng Chum vn l chng
cht nhng h bom do cc trn nm bom tri thm_ carpet bombing
t cc on phi c B52 ko di trong sut 5 nm gia cao im ca
cuc chin tranh Vit Nam m Lo l nn nhn ca mt cuc chin
b mt cha h c tuyn chin. V nh mt hin tng k l l
di nhng trn ma bom y th cc chum vn c ng tr gan
cng tu nguyt, vn l nhng vt chng bn b trong sut 2000
nm ca nhng rng ng v hong hn ca cc nn vn minh dc
theo hai bn b con sng Mekong. Nhn su vo lng nhng chic
chum y ru phong thi gian y ch thy nhng black holes vi
vang vng ca nhng cn a chn bom n xen ln vi ting sng
go ting gi h cung n thi ti t con sng Mekong.
Nhn trn bn , nu Louang Prabang v Vn Tng l cnh
y ca mt tam gic th Xieng Khouang l nh hng v pha
ng st vi bin gii Vit Nam ngang vi tnh Ngh An. Trn
din tch nh hp y PDJ li l chin trng khc lit ca nhiu
pha: mt bn l qun i Hong gia Lo v nhng ngi Hmong_
hay Mo vi tng Vang Pao c h tr bi CIA, cn mt bn l
Pathet Lo nhng ch yu l qun Cng Sn Bc Vit trong quyt
tm bo v sn pha Ty ca Vit Nam v con ng Mn H
Ch Minh v Nam.
PDJ l mt a im chin lc quan trng nn lun lun b
tranh ginh v i ch: trong tay qun Hong Gia hay ng hn
qun du kch Hmong vo ma Kh v b Pathet Lo hay ng hn
cng sn Bc Vit chim li trong ma Ma.
Trong khi chin s Vit Nam mi ti u xut hin trn mn nh
nh trong phng khch mi gia nh trn nc M th mt cuc
chin khc ngay cnh trn t Lo li hon ton b giu nhm
v lng qun.
Long Tieng vi 20-Alternate l ni t b ch huy ca CIA st
Cnh ng Chum, ci tn alternate t n c ngha l khng quan
trng, ch nhm nh lc hng t m ca bo gii. Phi trng
 bin ng dy sng 131

20-Alternate khng c trn bn y nhng li l ni tp np

cc chuyn bay ln xung gn nh mi pht khin nh bo James
Parker cho rng s phi v nhiu hn c phi trng OHare
Chicago.
Trong khi Sm Na ngay pha bc Cnh ng Chum trong
cc hang ng kin c l ni t b ch huy ca ng ch lnh
t Pathet Lo Kaysone Phomvihane, ngi ni ting Vit si hn
c ting Lo v cng l ni t b tham mu ca qun Cng Sn
Bc Vit.
Qua ro_ Over the fence. Ravens l b danh gi nhm chuyn
vin chng du kch ngi M Lo c CIA- SGU (Special
Guerrila Units) hun luyn nhm ngn chn xm nhp ca qun
Cng Sn Bc Vit vo Cnh ng Chum v dc theo ng Mn
H Ch Minh. Cc phi cng M u mang v bc dn s ca hng
Air America, my bay cng dn s loi STOL (Short Takeoff and
Landing) vi c im c th p v ct cnh trn mt phi o th
s ht sc ngn chng hn 30m v c ngng ngoo thch hp vi
a hnh ni non.
Trong khong 10 nm (1966-75) Ravens tham d mt cuc chin
tranh v cng khc lit tn tht nhn mng rt cao. b li h
c i x c bit nh nhng lnh nh thu, sinh hot t do ngay
trong cch n mc k c vi o pollo qun Jean v nn cowboy, gi
gic cng ty nghi c th bay c ngy ln m nu cn sc, c khi
hn 200 gi bay mi thng, lng rt cao t 50 ti 100 ngn cha
k tin ph tri. Bt k gc gc ra sao, tt c u phi mang mt cn
cc mi nh l nhn vin dn s phc v cho c quan USAID. B
no iu khin cuc chin tranh b mt y l t mt khu nh trong
cn c khng qun Udon Thani bn Thi. T phi trng bn ng
bc Thi Lan bay vo khng phn Lo ch vi mt tn hiu qua
ro, v a danh Lo khng bao gi c nhc ti.
Tn khc khng phi ch trn trn a nhng cn t trn khng:
mi khi qun Hong gia Lo hay qun Hmong ca tng Vang Pao
b thua th khng lc M c ku ti blow them all to hell oanh
132 cu long cn dng

kch v nm bom khng cht thng tic, nhm h v ha hy vng

chin thng ca ch qun.
Vo gia thng 2 nm 1970, tng thng Nixon ln u tin ra
lnh cho B T lnh Khng Qun Chin Lc M_ American Stra-
tegic Air Command s dng B52 th bom tri thm trn PDJ, mi
chic pho i bay c kh nng th hng trm tri bom 500 k Anh
t cao trn 10 ngn mt khng nghe ting phi c ch c nhng
cn a chn do nhng trn ma bom. Cui cuc chin tranh c
khong hn na triu tn bom trt xung ch ring vng Cnh ng
Chum, cha k ti s bom n d tha t nhng phi v oanh kch
Bc Vit tr v c trt xung nh vng oanh kch t do c
an ton p xung cc phi trng bn ng bc Thi. Cn phi k
ti hng chc ngn tri bom CBU - Cluster Bomb Units th xung
Xieng Khouang vo nhng nm 60 v 70. Mi tri bom m CBU
y cha khong 150 tri bom con m ngi Lo Vit gi l bom
bi ging nh loi mn chng c nhn; sau chin tranh vn cn nm
khut lp u trong lm cy bi c ch ch c bn chn ngi
p ln s n tung, vn cn gy cht chc v qu ct cho cc tr
em v nhng ngi thng dn Lo v ti.
V r rng khi m khi m qun Keo ng tc l qun Vit Cng
sn sng chp nhn bt c gi tn tht no th nhng cn a chn
bom n en masse y khng ngn c xm nhp ca by s on
qun Bc Vit v cng khng ct c con ng Mn H Ch
Minh ngy m vn chuyn ngi v v kh v Nam Vit Nam.
Khng phi ch c ring tnh Xieng Khouang m c nc Lo
c khong hn 600 ngn ngi t nn_ chim mt phn t dn
s, ch yu l cc sc tc thiu s Hmong, Lisu, Khmu, Akha v
Yao phi ri b lng mc trn chy cc cuc giao tranh. Tnh
cnh ca h ging ht nh nhng ngi Thng trn cao nguyn
Trung phn Vit Nam: li trong vng cng sn kim sot h b
coi nh ch, s b khng qun Hong Gia Lo hay ng hn khng
qun M nm bom oanh kch tn st, nu cha cht v bom n
th h cng b bt cng bch lm dn cng vn ti lng thc v
 bin ng dy sng 133

kh trn ng Mn H Ch Minh v ma mng nu c c th

cng b xung cng.
ang quen sng trn ni non cao, nhng ngi dn b lc ny
c a xung tm c trn cc vng t thp tng i cn an
ninh nh dc bn b sng Mae Nam Khong_ tn gi Lo Thi ca
con sng Mekong, hay bn b cc ph lu khc. V phng ti
bng ng b, ngun tip t duy nht l cc bao go c th
xung t trn khng. i vi m tr Mo th coi l go t
trn tri rt xung.
Cnh ng Chum qua nhng bc khng nh gia nhng nm
chin tranh l mt no-mans-land vi a hnh l r nh trn mt
nguyt cu. Vn cn nhng chic chum nm k bn chng cht
nhng h bom rng ti 15m su ti 7m, cnh tr th tr tri; nhng
ngy nay th cnh vt tr li mu xanh, ngi ta mun vi v bin
ni y thnh mt t im du lch thu ht la t ti du khch.
Trn ng i, Cao k li cho Sn nghe kinh nghim cm
ng trong chuyn v thm Vit Nam 20 nm sau ngy xa cch.
Theo quc l 14 qua ng Xoi, ni tng xy ra trn chin khc
lit m mn cho cuc chin tranh Vit Nam lan rng sau . Vn
a danh , trn chin trng nhng cnh tr th tr li mu
xanh v trong mt ngi trng tiu hc ngho nn mang tn ng
Xoi mt c gio tr vn mt tay m con nh cn tay kia th cm
phn ng trc tm bng en dy hc. Xc cm n tt hng v
mt v p qu hng ngho ti nu lng v cng thy ci v
ngha ca mt cuc ni chin. Cao khp li cm tng bng mt
cu trch dn ca Goethe: Mi l thuyt u mu xm, duy c cy
i vn mi xanh ti.
Cuc chin tranh li tn nhng t ai v c con ngi Lo
phi mang y nhng vt so hn. Nounhasone, c gi 19 tui
y hn phi l mt thiu n Lo xinh p nu c khng b mt bn
chn v h mt mt tri khi p phi bom bi, cng mt lc git cht
ngi anh trai v hai a bn nh khc nm c ta va trn 8 tui.
Cc h bom B52 th qu ln v cng khp nu khng c dng
134 cu long cn dng

nh h nui c th cng l nhng ao t lm sinh sn thm mui

git ngi vi cc cn bnh st xut huyt v st rt c tnh.
Nh t bao gi, ngi Lo bn cht x x hin ha chu nh
hng su m ca Pht gio Tiu Tha nh mt quc gio nn
h thn nhin chp nhn tai ng k c ci cht do chnh con
ngi gy ra nh an bi ca s phn v c vi tm lng t bi
lng. H lun lun t an i B pn nhng, ph khoam xc ma
chc chy - Khng sao c, hnh phc n t tm.
Mi cho ti gia thp nin 80 khng phi chnh ph M m l
mt Nhm C vn Mn Anh ti gip khai quang vng t c nhng
tri bom u n cha n, u tin cho cc khu gn trng hc nh
thng v rung ng. iu kh khn l do cuc chin tranh
c coi l b mt nn chng h c c nhng h s v ni
chn v cc loi bom th. Khi m ngi M rt chn ra khi
chin trng Vit Nam th h hon ton ra tay, t cho l khng c
trch nhim g vi nhng tai ng m h v cn ang tip tc
gy ra cho ngi dn Lo. Cng may cn vi nhm nh ngi M
thuc gio phi Quakers t Philadelphia v Tin Lnh Mennonite t
Pennsylvania theo ting gi ca lng tm tnh nguyn sang gip
ngi Lo xy dng li my ngi lng nt, gip thu nht v ph
hy mt s bom bi v c tng nhng nng c th s h c th
tr li t tc canh tc.
L mt t nc giu c nht, mt siu cng nguyn t mnh
nht hnh tinh, t cho quyn lnh o th gii, hnh ng kiu cng
chuyn quyt v cng li rt thiu lng tm trch nhim; trong khi
c hn 100 quc gia ng thun k kt cm sn xut cc loi
mn chng c nhn ch gy qu qut tn tt cho m thng dn
v ti th nc M khng chu t bt k v chn ng ngoi. M
ch mun cm on ngi khc nhng li mun gi cho mnh tt
c. Lc no cng sn sng dng ha tin tm xa ging ln u cc
nc khc cho h mt bi hc d nhin ch vi nhng quc gia
khng c kh nng tr a. R rng ch c l l ca k mnh. Hin
nhin chng phi l th vn ha ha bnh chun b cho nhn loi
 bin ng dy sng 135

bc vo thin nin k mi th 3.
Mt nh bo M 20 nm sau tr li thm Cnh ng Chum
pht biu ging trch thng v chm bim cay c: Tn tht v
bom n cha n u c thm g khi m dn Lo th vn c cht
nhiu hn do bnh st rt c tnh v tr con th cht v suy dinh
dng. Ci gi ca mi sinh mng rt khc nhau do ty ni m
ngi ta c sinh ra.
PDJ do trn cao hn 1000m, ma ng t thng Chp ti
thng Ba rt lnh. Trc chin tranh trong thi thuc a Php, Xieng
Khouang c nhng n in tr v c ph ca cc nh trng ta ngi
Php. Trn cc vng i ni chung quanh cao hn th ngi Hmong
trng cy thuc phin ht gii tr v cn l mn hng trao i
rt c gi vi ngi min xui. Cho d c chnh sch khuyn khch
ngi thiu s b du canh chuyn sang nh c nhng tht bi v
chng c ngun li tc no khc hn c th nui sng h.
Th trn c Xieng Khouang trong qu kh vi nhiu ngi cha
p b xa i trong cuc chin tranh nay c xy dng li
tm b mang mt tn mi l Muong Khoune vi dn c tha tht.
Th trn mi ca tnh Xieng Khouang by gi l Phonsavanh. Cho
d ch mi c hnh thnh vi v t gia nhng nm 70 vi 25
ngn dn nhng cc hng hng khng v du lch th vn mun gi
l th trn Xieng Khouang quyn r du khch.
Tng s dn tnh Xieng Khouang khong 200 ngn vi cc nhm
sc tc chnh ch yu l Hmong, Lo v mt s t ngi Khmu.
Xieng Khouang l mt tnh c coi l ngho nht trong mt nc
Lo c xp trong 10 quc gia ngho nht th gii.
Phonsavanh th chng c g l hp dn ngoi ngi ch lc no
cng ng ngi vi la tha vi mn th sn nhng li trn ngp
cc mn hng r tin nhp lu t Trung Quc. Ni y cn c mt
Bnh Vin Hu Ngh vi cc ton bc s v y t khng phi M m
n t vng Trung , Cng Ha Nhn Dn Mng C ch giu lng
nhng cng cn ngho nn v cng ch l mt nc ang pht trin.
i vi du khch th Phonsavan l a im xut pht c th i
136 cu long cn dng

thm Cnh ng Chum pha nam v nhng lng Hmong, Khmu

pha ng bc st bin gii Vit Nam.
Trc khi tip xc vi ngi Ty Phng, gia Vit Nam v
Xim La_ Thi Lan lun lun c tranh chp ginh vng nh
hng. Theo s gia Trn Trng Kim th vo nm Minh Mng th 8
(1827), qun Xim La nh chim x Vn Tng, vua nc Lo l
A N cu cu triu nh Hu. Vua Minh Mng sai thng ch Phan
Vn Thy lm kinh lc bin v i thn em binh tng sang cu.
Mt nc cha ly li c, A N phi theo qun Nam v Ngh An
ch ngy bo phc. Mt nm sau A N xin cho c quan qun a
v nc, vua Minh Mng li sai Phan Vn Thy em 3000 qun v
24 tht voi a A N v Trn Ninh. T Trn Ninh A N em qun
v Vn Tng, ng trn vi qun Xim La tn tht nng nn li
b chy v Trn Ninh v xin thm vin binh. Vua Minh Mng thy
A N khng lm c g nn khng gip v ch cho lnh phng gi
chn bin thy. Sau A N b th lnh Trn Ninh l Chiu Ni
(ngi tng xin em t Trn Ninh v ni thuc i Nam) bt np
cho Xim La. Do s phn nghch ny, Chiu Ni sau b bt v
x trm v bu u Trn Ninh.
Qun Xim La c th cho qun sang nh ph cc chu gn
Qung Tr. Vua Minh Mng phi sai thng ch Phm Vn in dn
ba o qun i tiu tr ng thi gi th thng trch nc Xim La
l gy hn. Tng Xim La phc p vi li l ha hiu v chu rt
qun v nhng bn trong th vn tm cch quy nhiu, pha bc vn
khng ngng h hip Vn Tng, pha nam th dung tng phe Chn
Lp chng ph li triu nh Hu. Ti cui nm Qu T (1833), nhn
L Vn Khi ni lon sang cu cu Xim La, ly c ny vua Xim
sai 5 o qun thy b hng mnh sang nh nc Nam. c tin
cp bo, vua Minh Mng sai quan qun trn gi khp ni. Trng
Minh Ging i ph qun Xim sng C Cng, ly li H Tin
Chu c, nh ln ti Nam Vang. Tng Xim l Phi Nh Trt
Tri_ Chakri (thuc dng h vua Thi Lan by gi) phi em bi
binh chy v nc, tha thng qun Nam tin chim lun thnh Ph
 bin ng dy sng 137

Tc_ Pursat ri giao cho qun Chn Lp trn gi. Ring cnh qun
Xim tin vo Qung Tr Ngh An v Trn Ninh_ Xieng Khouang
u b y lui. Ch trong cha y 5 thng, i qun Xim La b
nh bi v quan qun gi nguyn c b ci.
Vng ai Mandalas. Khi ni ti cc quc gia ng Nam ngy
trc, ngi ta_ nht l ngi Ty Phng thng quan nim bin
gii lnh th r rng nh trn bn hin nay. Ch mi cch y
hn 130 nm, khi Doudart De Lagre / Francis Garnier cm u
on thm him Php ngc dng sng Mekong th chnh h cng
khng bit dng chy con sng y ra sao v bt ngun t u. H
i qua cc vng quc qua nhng b lc t tr vi cc lnh cha
y quyn uy khc nhau. V ch trong hai nm (1866-68) ca cuc
hnh trnh ngn ngi va ho hng va bi thm y, ring Francis
Garnier v bn ca hn ba ngn dm lnh th, tuy c nhng
cha h c th gii bn ngoi bit n. iu y chng t bin
gii ch mi r rng t cui th k 19 hay ng hn l u th k
20 khi thc dn Anh Php bt u h cc nc ng Nam v
ng ln bin gii trn cc tm bn y l phn ranh vng
nh hng v chia chc ngun ti nguyn.
ng hay khng th vn c mt s ngi cho rng cha h thc
s c mt quc gia Lo cho ti khi ngi Php mun nh vy.
Theo O.W. Wolters th t ng mandalas phn nh ng
nht hnh thi cc vng quc ng Nam . Theo t nguyn th
mandalas l h thng biu tng v tr quan ca n Gio gm
nhng vng ng tm trong cha ng nh tng ca cc v
tin thnh; mt ngha khc theo h thng Tm l hc Jung th
l biu tng c gng ti thng nht bn ng.
S hnh thnh mi vng quc cng vy, bt u bng mt b
lc mnh nh mt trung tm quyn lc vi vng ai nh hng lan
rng bao trm cc b lc yu km hn bt khut phc phi chu st
nhp v thng nht vi mnh. Nhng cng ty theo s thnh suy
ca vng triu y m vng nh hng c th ln nh khc nhau
v ng bin gii hay ng hn vng ai quyn lc y cng
138 cu long cn dng

co gin ging nh vng ro km gai_ concertina-like fashion, ni

theo ngn t ca Wolters. Cc vng t vi ranh gii a d khng
bao gi c nh, phn nh hon cnh chnh tr ca mi giai on,
lun lun bt n do cc b lc b chinh phc lc no cng tm c
hi tch ra v lp mt vng quc mi cho ring mnh. Do
c khng phi mt m nhng x Lo nhng x Chn Lp vi cc
lnh a khc nhau.
in hnh nh b lc sc tc Khmu, t tin h l nhm ngi ti
Lo nh c sm nht nhng sau b cc m di dn khc cng t
min nam Trung Hoa ti sau tc l ngi Lo Lum by gi, hng
mnh hn khut phc v tri qua nhiu th k b cc vua Lo bt
lm n l, t tin ngi Khmu cn li nhng vn th rt bi ai:
Cy ci ci nht trong rng
Vn ti tt hn ngi n l Khmu
Mng tre ng nht trong rng
Cng t ng cay hn ngi n l Khmu
Vng quc Lo_ Lan Xang x triu tht voi c hnh thnh
t gia th k 14. Xieng Khouang c vua Fa Ngoum st nhp
vo nc Lo hng mnh trong thi k ny. Lan Xang bao gm 69
sc tc gm ba nhm chnh: Lao Lum sng di ng bng chim
a s (phi k ti s ngi Lao Lum 5 ln ng hn sng bn kia
b sng Mekong nay thuc vng ng bc Thi do quyt nh oan
nghit ca ngi Php ct t Lo cho Xim La nm 1907), th
n l Lao Theung sng trn cao nguyn v cui cng Lao Soung
sng trn vng ni non gm nhng b lc ri rc. Lan Xang vng
mnh c khong hn 300 nm. Trong giai on ny s ghi li
nhng cuc giao hiu ci g gia cc vua cha Lo vi cng cha
Vit; nh i vua L Thn Tng (1649-1662) g cng cha cho
vua Lo Souligna Vongsa tc Vua Mt Tri c k l v vua hin
v ti tr v trong hn 60 nm tr v c coi l thi k hong kim
ca vng quc Lo vi vng ai nh hng pha bc lan rng ti
tnh Vn Nam Trung Hoa, pha ty gm vng cao nguyn Isan ng
bc Thi Lan v ra xa ti tn bang Shan ca Min in, pha ng
 bin ng dy sng 139

nam gm mt s vng thuc Vit Nam v Cam Bt. Chnh v vua

ny k kt vi Vit Nam vic phn nh dn s v bin gii gia
hai nc mt cch y tng trng v hu ngh nh sau: ni no
ngi nh sn n xi np bc tay l thuc Lo, ni no c ngi
nh trt n cm t cm a l thuc Vit Nam .
Nhng sau khi v vua ti ba ny mt i khng c ni di th nc
Lo b suy yu lun lun c lon lc tranh t ginh dn v chia ct
lm ba x: Louang Prabang, Vn Tng v Champassak. Cng k
t nc Lo bt u b cc quc gia ln bang mnh hn ln ci
v ng thi tr thnh tri n cho cc cuc tranh chp gia cc
nc ln Trung Hoa, Min in, Thi Lan v Vit Nam.
V cng theo m hnh vng ai quyn lc mandalas y khi
th Xim La khi Vit Nam thu ht cc x Lo vo vng ai nh
hng.
Cui cng khi b mt c hai trng, khng cn b Xim
La xm ln, ln lt cc vua x Lo v c cc x Chn Lp trc
sau xin c ni thuc vo triu nh Hu khin lnh th Vit Nam
i Minh Mng rng ln hn bao gi ht: vi ty nam thm mt
phn t Chn Lp vi Trn Ty Thnh, ty bc l phn lnh th
nc Lo vi cc t Sm Na, Trn Ninh (Xieng Khouang by
gi), Cam Mn v Savanakhet u thuc v i Nam c.
Theo hip nh Genve 1954 th Lo l mt quc gia trung lp.
trnh ting vi phm cng sn Bc Vit lun lun ph nhn s
hin hu ca qun i v con ng Mn H Ch Minh trn t
Lo nhng vn khng ngng m rng v ko di xa l chin lc
y chuyn qun v v kh vo Nam Vit Nam.
Trc tnh th lng nan , tng thng Kennedy phi quyt
nh tung vo Lo nhng ton lnh M Xanh_ Green Beret v CIA
m ra mt trn chin b mt ngay trn lnh th Lo chng
li s trn ngp ca qun Cng Sn Bc Vit ng thi bo v
nhng cn c Lima l nhng i kim thnh radar b mt trn vng
rng ni trong lnh th nc Lo vi chc nng v cng quan trng
l hng dn my bay oanh tc Bc Vit v ng thi ngn nga
140 cu long cn dng

my bay M c th vi phm khng phn Trung Quc.

c tha thun ngm ca ng Hong trung lp Souvanna
Phouma, CIA x dng hng hng khng thng mi Air America
chuyn ngi v v kh t Thi Lan vo Lo v d nhin c ch
thuc phin t Lo ra. Cc cp ch huy CIA c ton quyn hnh
x nh nhng lnh cha. Apocalypse Now_ Cn Hng Thy By
Gi ca o din lng danh Francis Ford Coppola l cun phim
hin thc cc t c tnh v ngha ca tn bo v c tnh hn lon
ca cuc chin tranh y. Ti t Marlon Brando trong vai vin i t
Kurtz chnh l mt nhn vin CIA c tht ngoi i vi bit danh
Tony Poe, ban u ch l s quan ph t cho tng Vang Pao nhng
sau th tch ra t tuyn m cc sc dn b lc v iu khin mt
cuc chin tranh ring theo mnh trn vng bc Lo v tng
treo thng mt la cho bt c ai em v np cp tai so t mt
tn lnh cng sn.
Christopher Robbins trong cun sch The Ravens (1987) cng
nhn xt: R rng c mt cuc chin tranh khc t hi hn
cuc chin tranh Vit Nam nhng li b du nhm v gii am tng
tnh hnh th ch n gin gi l [mt tung ht khc_ the other
theater], v ngi M no tnh nguyn cho chuyn cng v y th
chng c ng ra v bng nhin nh b mt ht khi mt t ny.
Ngoi vic hun luyn v trang b v kh cho 9000 lnh Hong
gia Lo nhng mi nhn chnh ca M l lc lng Mike Forces
(Mobile Strikes Forces) vi 30 ngn lnh du kch Hmong di quyn
ch huy ca vin tng ngi Mo Vang Pao. Tn tui Vang Pao
c nhc ti nh mt huyn thoi trong cuc chin tranh b mt
Lo. Ngi Hmong th tuyt i thn phc v nghe theo ng. Gii
chc qun s M am hiu tnh hnh th cho rng Vang Pao l mt
trong s rt t tng lnh m chng ta c c trong c vng ng
Nam . Rng ng ta c th on c ngh ca ch qun v c
gi by iu ng h sa vo mt trn a theo mnh. Do v kh
th th s, lc lng tng Vang Pao ch c kh nng hit-and-run
ngha l chin thut nh ri chy v tng lm iu ng Bc
 bin ng dy sng 141

qun. Nhng khi cuc chin tr thnh quy c th lc lng Hmong

ca tng Vang Pao phi chu nhng tn tht nng n. Cc cn c
Lima ln lt b qun cng sn Bc Vit trn ngp.
Ting l cuc chin ca nc Lo nhng i qun Hong Gia
Lo th li qu hiu ha chng h mun cm sng nh nhau nn ch
c ngi Hmong lun lun tuyn u v hng chu mi tn tht.
ang gia cuc chin m c ti hn 100 ngn ngi Hmong cht
v bom n thm st c v i kht v bnh tt na. Cht nhiu qu
thiu tay sng ngi M khng ngn ngi tuyn c nhng b trai
12-13 tui vi cy sng carbine cao gn bng ngi. m lnh cng
ngy cng tr hn y cha bit s l g nn c xng ti nh nhng
con thiu thn cht nh r v c c vn M cm phc nh gi
l dng cm. Ph n Hmong tht kh khn kim cho ra mt tm
chng, c chng ri th cng rt mau tr thnh ga ph.
Cng di tr ging nh H Ni, Hoa Thnh n khng ngng
tuyn b l khng h c mt lc lng qun s M no trn t
Lo. Chin s Lo vn din ra nhng vn mt khong trng
khng trn cc trang bo M, khin ng Hong Phouma phi gi
l mt cuc chin tranh b lng qun. Ngoi trng M Dean
Rusk li cn a ra hnh nh v von bnh hon Lo nh th mt
cc trn con heo Vit Nam_ a wart on the hog of Vietnam. Nc
Lo Trung Lp b hai bn s dng nh mt u trng khin
k gi Bernard Fall tc gi Street without Joy phi a ra nhn
xt: nc Lo khng c coi l mt thc th a d, chng
tc hay x hi m thun ch l mt tin nghi chnh tr_ merely a
political convenience.
V khi m gii lnh o Hoa Thnh n khng cn tin vo thuyt
Dominos na, Nixon sang c Bc Kinh bt tay Mao Trch
ng (1972) v d d yn cung nh vi hn 80 mn cao lng m
v ng thi ngm tha thun i nn c lp ca i Loan
c Trung Quc nng tay khng can thip vo cuc chin tranh
Vit Nam th M d dng b ri cho cc ng minh Tin n ng
Nam ca h ln lt sp cng theo thuyt Dominos nhng
142 cu long cn dng

kiu M: Vit Nam, Cam Bt ri ti Lo. M cng b ri lun

nhng ngi Hmong ng minh sng cht v tuyt i trung thnh
trn nhng Ni i Bi thm_ Tragic Mountains mc cho s phn
h ra sao; cng l ta cun sch ca Jane Hamilton-Merrit
nhm bo ng vi th gii v tn thm kch hin nay ca ngi
Hmong trc nguy c ethnic cleansing_ ty sch chng tckhng
thua g Bosnia nhng li khng c ai bit n. Chung quy bi
v cuc chin Lo l b mt nn khng c ng ti. Vi
nhng chin s Hmong tng st cnh vi ngi M h ch c mt
ng sng l thot sang Thi Lan nhng li b con sng Mekong
cch tr vi lun lun c tu v trang tun thm bn cht bt c ai
mun vt qua. Sng st qua c Thi Lan ri, nhng trc s
th ca ng minh Hoa K, Bangkok ang c k hoch cng
bc hi hng nhng ngi Hmong ny tr v Lo, giao vo tay
k th khng i tri chung ca h vi chnh sch r rng l dit
sch_ Wipe Out bn phn ng Hmong tay sai quc M.
Trong khi th lnh t ca h tng Vang Pao ang sng vt
vng M, lp mt trn khng chin ma, rao bn cng kh phiu
bt ngi Hmong v c ngi Lo ng hi cht cho gic m
phc quc v ni v ang b FBI iu tra.
Khi ni v cch i x ca M vi nhng ngi ng minh
Hmong Lo, thng ngh s Daniel Patrick Moynihan thuc bang
Nu c ma mai nhn nh: Lm k th ca M chng vui g
nhng lm bn ca M th c th thc.
Cch i x ca M i vi nhng ngi Thng cao nguyn
Trung Phn Vit Nam khng khng khc g.
Sirik Matak ph th tng Cam Bt ngi ng vai tr then
cht trong cuc o chnh 1970, mt ng minh thn thit ca Hoa
Thnh n, trong l th tuyt mnh gi cho i s M ng vit:
...Ti khng tng tng c rng mt nc ln nh Hoa K
m li c lc ang tm b ri mt dn tc chn t do. Ring ti ch
phm li lm l t tin tng vo ngi M cc ng... Sirik
Matak cng vi Long Boret quyt nh khng chu b chy hn
 bin ng dy sng 143

nht, c hai b Khmer hnh quyt Olympic Stadium trong

th Nam Vang.
V hin ti vn l nhng Lessons Unlearned khng phi khng
c nhng ngi Vit bn trong cng nh bn ngoi cn nui tin
tng rng bc vo th k 21 s li c nhng ngi bn ng
Minh M bo v h chng li vi Cng ch t Phng Bc.

Olympic Stadium trong th Nam Vang,

ni ca nhng nm thng mu me trong
lch s cn i Cam Bt: vi nhng cuc
biu tnh v i chng Vit Nam v chin
dch cp dun ngi Vit, ri vi cuc di
tn vi v bng trc thng M trc gi
Nam Vang tht th, cng l ni Khmer
hnh quyt nhng ngi khng chu hn
nht b chy trong c nhng tn tui
nh Long Boret, Sirik Matak (h.bn),_*
144 cu long cn dng

i Chin Thng Pantouxai Vn Tng vi bng hiu Visit Laos Year 2000,
du lch em li ngun ngoi t cho ngn sch Lo lun lun thiu ht_*

Quc t That Luang, uy nghi cao vt trn mt nh i cch Vn Tng 3

km, nh mt biu tng ca c nc Lo do vua Settathirat xy t 1566 b
qun Xim La tn ph v c xy dng li sau . Ln trng tu cui cng
vo nm 1930 do tr gip ca trng Vin ng Bc C _*
 bin ng dy sng 145

Cu Mittaphap, khnh thnh 04-1994, l chic cu u tin bc qua sng

Mekong ni vng h lu, ni lin Vn Tng vi Nong Khai, l im ni
quan trng ca d n mng li siu xa l tri di t Singapore ti Bc
Kinh_ bu nh Lo

Cy cu Hu Ngh Mittaphap thi im nm 2000 vn soi bng trn dng

sng Mekong ang cn dn; th h Lo nm 2000 trc ng knh tc gi vi
du hiu chin thng_*
146 cu long cn dng

Made in China: Cung Vn Ha, uy nghi Vn Tng, nh my Xi Mng

Lo, Quc L 13 t Luang Prabang ti Cn Minh. Cng nh Cam Bt, mt
nc Lo xa dn Vit Nam v ang ri vo vng qu o Trung Quc _*

Nhng trong tm khm ngi dn Lo th quc t That Luong mi

thc s l trung tm vn ha v lch s ca h_*
 bin ng dy sng 147

Made in Vietnam_1996, quc l 13 on t Vn Tng ti Luang Prabang

c phc hi sau rt nhiu gian kh ca nhng ton cng nhn cu ng
Vit Nam v c ci gi cao phi tr v nhn mng. Ring khc t Luang
Prabang ti Cn Minh li do cng binh Trung Quc m trch. Nh nt
ph trng tranh ginh nh hng da beo gia 2 quc gia lng ging
trn t Lo_*

Vin bo tng Kaysone Phomvihane khnh thnh nm 2000, tn ph

ln ti 8 triu MK do Vit Nam hin tng. Phomvihane tt nghip i
hc Lut H Ni, l ngi t chc v lnh o lc lng Pathet Lo
trong hn 40 nm cho ti ngy thng nht 1975_laopictures.com
148 cu long cn dng

Hong cung Luang Prabang nay tr thnh vin Bo Tng Quc Gia. Mt
dn tc Lo ni ting hin ha nhng chnh ngi Cng sn Lo chm
dt ch qun ch ca h vi c vua, hong hu v hong thi t u b
cht trong tri ci to ni vng hang ng Sm Na_*

Ban Pha Nom cch Luang Prabang 5 km, vi tm bng ch ng ti ngi

m Henri Mouhot bn b con sng Nam Khan hoang vng v l mt ph lu
ca con sng Mekong_*
 bin ng dy sng 149

Phi nh cc em nh i chn t t trong Ban Phanom dn ng,

tc gi mi tm ra ngi m Mouhot tht khut lp di nhng hng
cy um tm, bn b con sng Nam Khan mt ph lu ca con sng
Mekong_*

Henri Mouhot (1826-1861), cng l ngi pht hin ra khu n i

Angkor, cht v st rt, xc vi nng bn b con sng Nam Khan. Ngi
m c Doudart De Lagre xy nm 1867, sau c Auguste
Pavie trng tu 1887, v nm 1990 li c tn trang c gn thm
bng lu nim gi t Montbliard, ni sinh ca ca Mouhot_*
150 cu long cn dng

T mt nc Lo mi sinh tinh
khit ang hin thn cho cc
cng ty i t bn ngoi quc
tr thnh X Kuwait Thy
in ng Nam . H. trn:
bch chng tuyn truyn cho k
hoch pht trin p thy in
Nam Theun 2 cng sut 1070 MW
[so vi p Mn Loan Vn Nam
1500 MW] tuy mi ch l mt p
ph lu ca sng Mekong.

Dng ch Lo trn tm bch chng l:

Hnh ton cnh con p thy in Nam
Theun 2.

Khc sng Mekong ni c Luang Prabang khng vo ma kh

nhng vn cn dng; b sng cn cng tt cho nhng vng rau hay
bi trng bp_*
 CHNG VI

NHNG NGY SINGAPORE

V MT TRN CHIANG RAI
But ting ku v vng thinh khng
Nh con nc cung lu ma l.
Thanh Tm Tuyn

Khu ng bay quc t chiu th su nhn nhp cnh tin a:

h l m sinh vin i du hc, a s l t tc ti cc i hc ln
M. i Ty, sang cc nc u Chu khng cn l gic m cao nht
nh ca nhng chng trai t Vit hn na th k trc. V by gi
ch c M l nht, nu c mt gic m phi l Gic M M Quc_
The American Dream nu c quyn la chn.
Trn mt t nc Vit Nam gi l i mi th quc M vn
l k th nay tr thnh ch da vng chc; v m t sn ngi
Hoa vn l giai cp phn ng th nay li l ngi bn ng hnh
ng tn cn trong cc v u t lm n ln.
V tra nay H cng chng ngc nhin khi gp li ng ch Su
Dn Tng Cc Trng Tng Cc La Go ra tin a con th t i
du hc UC Berkeley bn California. Ba a kia th mt Canada
v hai a c. Nh cc gia nh cn b khc, Su Dn thy mnh
cha th hnh din nu cha gi c mt a con no sang hc
152 cu long cn dng

M cho d phi tn km ti u. V nhn xa hn th l nhng

u cu an ton chun b cho ci ngy cui ca din tin ha
bnh c th thy trc l bt trc.
V H cng gp ch Quch ch Cng Ty Bt Ngt Vivan a c
gi t i M. Cuc i ch Quch phi ni l thng trm theo vi
vn nc Vit Nam. Trc 75, khi t mt ca hiu chp ph nh
ch Quch tr thnh ch thu Qun Tip V rt c uy tn vi cc b
Tng trong dch v cung cp lng kh nui sng hn mt triu
tay sng ca qun i Min Nam. Sau 75 ch v bn rn vi c v
b mng t m b kt li ri sau b tan tc trong t nh t
sn ngi Hoa nhng ri gia nh ch cng thot sang c Hng
Kng. Cng ch my nm sau ngay khi bt u c chnh sch i
Mi ngi ta thy ch tr li nh mt doanh nhn ngi Hoa tung
honh khng phi ch cc tnh Min Nam m cn ra ti ngoi
Bc na. Bn lm n ca ch Quch by gi l nhng tnh y vin
ti cp Trung ng ng hay tng gim c cc cng ty quc
doanh. Lm ch mt hng sn xut bt ngt ln nht nc vi nh
my xy v hot ng ngay bn sng, ch c s ng h ca cc
Tin S Vin S Vin Sinh Hc Nhit i v Cc Mi Trng cho
t do tha h cht ph thi xung sng xung bin vi l do
thc hin th nghim nghin cu nh hng ln mi trng ca cc
cht ph thi trong chu k sn xut cng nghip sinh hcnhng
ch l mt ni, ch tm nh hng lm n ca ch thc s vn
xa ti Hng Kng, i Loan Singapore. V cng d hiu ti sao
Singapore l ni a c lui ti ca cc ng ch cao cp thuc
Trung ng ng.
Khng c v bay chnh thc m ch l khch stand-by, H bc
vi sang khu ca hng Singapore Airlines khng km sm ut. Trn
nhng chuyn bay shuttle hng tun i Bangkok Singapore, ngi
ta thy nhiu khun mt quen thuc ca cc ng ch thuc Cu
Lc B Ba nh_ khng phi i cng tc m l i cha bnh.
th bnh kinh nin mn tnh do thiu n kham kh di chng cn
st li sau nhng nm di chin tranh v by gi l cc cn bnh
 bin ng dy sng 153

t hi nht ca no d tha trong mt t nc c ha bnh.

H ra nc ngoi c hng mt ch iu tr hin i nht
ca nn y khoa u M. iu ngc nhin l t l mc bnh rt cao
v tim mch v gan: nghn mch tim, s gan do ru, vim gan
siu vi. in hnh l trng hp ng ch By Th thuc Tnh y
ng Nai_ ni c nh my bt ngt ca ch Quch, mi tun u
bay sang Singapore khch sn trn ng Orchard ch cho mt
mi chch Interferon alpha tr bnh vim gan C.
Bc s Duy y ngc nhin quay sang hi H:
- Ch cn thuc gi v ch u c phi sang tn Singapore
c chch tng mi thuc!

Khng bit phi gii thch vi Duy ra sao khi m cu tr li gn

nh hin nhin, H ni:
- ng l nh vy, nu ch l v phng din y khoa. Trc
y trong chin tranh th c y Ban Bo V Sc Khe Trung
ng, Vin Qun Y 108 chm sc cho cc ng ch lnh o,
cao hn na th sang ng c hoc Lin X. Sau chin tranh,
bc vo thi k kinh t th trng cc ng ch lnh o khng ai
cn tin vo tnh u vit ca nn y t x hi ch ngha trong nc
na. Cha th i M th Singapore c coi l cnh ca m rng
bc vo nn y t t bn. Cc ng ch y by gi t ht nim
tin giao ph sc khe cho m bc s ca ng L Quang Diu cho
d cng c ngi sang y v cht bn y: chc anh cng
c nghe ci cht ca mt ng tng ngay sau mt cuc m tim...
Trong s nhng con cp con rng Chu th Singapore c cc
ng ch lnh o nh gi cao nht v c coi nh m hnh l
tng vn ti cho Vit Nam trong tng lai.
H ngng li ging trm t:
- Theo ti th l mt gic m khng th cbi ai cng
bit v phng din a d chnh tr, Singapore v Vit Nam l hai
nc hon ton khc nhau v mi phng din....
Duy b tc thm ngay ca H:
154 cu long cn dng

- iu khc bit c bn l Singapore khng c c mt chnh

quyn tham nhng t trn xung di nh Vit Nam.
Pht biu ca Duy khng c v g l ma mai nhng H vn tm
cch gii thch tip:
- V li anh cng bit, trong trn u tranh ginh quyn lc gia
nhng ngi cng sn th sc khe c nhn cng l iu ti mt
thuc phm vi an ninh quc gia.
Mi va ti Bangkok hai ngy, ang b bn vi cng vic chun
b hi ngh, H li c in gi sang Singapore lm vic vi
ng Ngoi Trng mt tun l trc cuc hp bn nc thay v
su sp din ra Chiang Rai trn vng ng Bc Thi. S kin
Bangkok mun thm Trung Hoa v Min in_ cho d hai nc
ny v tr thng ngun v t 1957 cha h l thnh vin ca
y Ban Sng Mekong_ Mekong River Committee (MRC) l c
mt n lc vn ng ngoi giao bn b ca Thi nhng khng
thnh cng. Mt ngi bn Cam Bt_ cng l thnh vin lu nm
ca MRC, tm s vi H: Cho ti by gi chng ti vn bit n
ngi Php, bi v nu khng c s can thip ca h vo cui th
k 19 th cng chng cn hai nc Cam Bt Lo v bin gii gia
Vit Nam v Thi Lan ch cn l con sng Mekong. Cu ni tuy
khng hm m ch nhng chnh H cm thy ht sc bn khon
nh ng trc mt trng hp lng tm. u phi ch c vng
quc Thi Lan, lch s cn i Vit Nam l mt lin tc pht trin
bnh trng xung Phng Nam.
Gn b vi sng Mekong, con sng y bao gi cng em li
cho H ngun cm hng v c nhng tnh cm ln lao. Bo v s
nguyn vn tinh khit cho dng sng y khng ch v vng ng
Bng Chu Th Cu Long m chnh l bo v mch sng cng vi
h sinh thi ca ton vng ng Nam chu nhn v mt tng
lai xa.
Surmenage l l do chnh thc c a ra khi ng Ngoi
Trng phi vo bnh vin, nhng bn cnh li l tin n khc
rng ng mi b mt cn au tht ngc, rt c th l mt cn nhi
 bin ng dy sng 155

mu c tim. Tr vin bc s iu tr gc Singapore, khng ai bit

g hn v tnh trng sc khe ca ng.
H thc mc quay sang hi bc s Duy:
- Ti nghe ni bnh tim mch Vit Nam by gi cn cao hn
c u M, lm th no m gii thch v phng din dch t hc?
Khng tr li ngay vo cu hi ca H, Duy ni:
- Mi y c mt cuc nghin cu nh v cng ng ngi Hoa
sng Nu c, c bit nhm di dn t lc a Trung Quc. Khi
mi t chn ti M ch s cholesterol ca h thp gn nh mc
l tng, vy m ch trong vng ba nm sau h vt xa ngi
M v lng cholesterol cao v tip l t l cao hn na v bnh
tim mch vn l rt him hoi nhng ngi nng dn Trung Hoa.
T mt ch n ung thanh m ch yu l rau u bn nh
nay chuyn ngay sang tht th b sa tha ma M: yu t mi
trng phi c k l mt nguyn nhn.
Khng tha mn vi yu t mi trng ca Duy, H hi
thm:
- Nu ch c vy th cng cha gii thch c ti sao t l bnh
tim mch ca h qua mt ngi M vn sng lu di trn s tha
ma y! Phi chng stress cng l mt nguyn nhn?
Duy th rt th v vi cu hi ca H v c ngay li gii p:
- Ni v stress th khng ai qua mt c ngi M. Do phi
tm cch gii thch khc. m di dn t Trung Hoa Lc a y_
cng nh cc ng T Bn Vit Nam by gi, quen thch ng
vi mi trng sng thng xuyn thiu thn, c th h nh b
my chuyn ha chm_ slow metabolizer; nay th h vo mt ni
n ung tha ma, ch c ng ha m khng kp gii ha dn ti
tnh trng tch ly v thng d m cholesterol l ch s phn nh
b my chuyn ha chm y...
Duy pht biu thn nhin khng l cht cay ng:
- Cht i v Cht No ang l hai thi cc ca mt nc Vit
Nam bc vo thi k i Mi, c phi vy khng ng Tin S
La Honda?
156 cu long cn dng

Duy sc bn nhy cm, tm lnh nhng ming th li cay c.

Ph nhn ch hin ti nhng vn c thi dn thn xy dng.
Cng vi phi on gio s M, Duy va hon tt kha thnh ging
hai i Hc Y Khoa Si Gn v H Ni v cng ch chuyn bay
i Bangkok trc khi tr li M. Mi quen nhng rt hiu Duy nn
H khng gin. Khi m thng ngy phi sng trong mt x hi
chai l vi nhng con ngi mang trng thi tm thn phn lp, lun
lun vi hai b mt th mu ngi nh Duy l hnh nh v cng
him hoi nh mt cht xc tc lm ti tn li cuc sng.
Nm gn xch o, nguyn ch l mt hn o m ly khng
ti nguyn thin nhin_ vy m vi cha y 200 nm, Singapore
tr thnh mt quc gia tn tin v phn thnh ca Chu .
qua ri hnh nh c xa ca mt o Singapore thi thuc a vi
nhng ht thuc phin, nhng chic xe do ngi cng lng ko,
bn cng vi nhng chic thuyn bum ni tung honh bn tho
khu. Ngy nay du khch phi chong mt vi h thng xa l,
nhng ta nh knh, cc khu Shopping Mall, nhng khch sn sang
c trn ng Orchard, thng thc mn n , ung ru cht
lu nm t vng sng mui nng m Napa California, mua sm
cc y phc thi trang mi nht ca Paris. Lc y chng ai ngh mnh
ang ving mt hn o rt nh ca Chu .
Singapore c k l mt trong bn con rng Chu vi lnh
t L Quang Diu_ ch thc l mt nh c ti vi nn dn ch
tp trung nhng c dn chng mn yu v ting ni ca ng ta
lun lun c cc nh lnh o th gii quan tm v lng nghe.
Ch thc s c lp t 1965, trong vng ba thp nin y l mt tc
pht trin ti chng mt: n c nhng ta nh s cn vng
chi v tt p cng b trit h ch p ng nhu cu xy dng
thnh nhng khu mi hin i nguy nga hn. i mi, lun lun
i mi gn nh l mt chu k bt tn trn khong din tch nh
hp 646 cy s vung y_ khin ngi dn Singapore lu truyn
mt giai thoi: ch cn quay lng i mt lt thi l bn khng
tm ra ng v nh v cnh ph x i thay qu chng.
 bin ng dy sng 157

Cuc hp din ra ti khch sn Shangri-La sang trng bn trong

mt khu vn rng nm mu ty trn ng Orange Grove, ch
cch vi pht i b t cui ng Orchard v hng ty bc. T
mi bung khch nhn qua mt bao ln rng thnh thang l khu
vn y hoa l rc r mu sc min nhit i.
H bt u bi thuyt trnh:
- Trung Quc sau p Man Wan vi cng sut 1500 megawatt
s hon tt thm tm p thy in na nh nhng bc thm trn
dng chnh sng Mekong nm trong lnh th h v khng ai c
quyn can thip hay dm ng ti. Thi Lan th cng lm xong
h thng p trn cc ph lu hu ngn sng Mekong trong hai
thp nin qua _ p Pak Mun ni ting v gy nhiu tranh ci v
cho d Vit Nam phn i nhng h vn xy thm h thng tiu
ti bao gm mt con kinh di 200 cy s nhm chuyn khong
400m3/s nc t sng Mekong ma nng vo h Lam Pao; v h
ro rit iu nh vi Lo xy ct thm nhiu p thy in trn cc
ph lu t ngn sau p Nam Ngum v Nam Theun 1 vi cng sut
150 v 200 megawatt v ri ti cc p ln trn dng chnh sng
Mekong nhm tng cng in cho cc thnh ph v k ngh ca
Thi. Ch ring nm 1988 Thi Lan c cng xut in trn 5000
megawatt v d tr tng n trn 11 ngn megawatt vo nm 1996,
ngha l gp 10 ln cng xut ti a ca p Ha Bnh... Tng cng
nn ni thm rng kinh nghim hn 20 nm xy p thy in ca
Thi_ tuy ch cc nhnh ph lu nhng cng gy tc hi nghim
trng trn mi sinh v l tn thm kch cho nhng ngi dn sng
trong vng trc s lnh m n tn nhn ca chnh quyn Thi,
ca cc i din Ngn Hng Th Gii _ World Bank.
T bc thuyt trnh, vi cy pointer cm tay H di ng hng
mi tn sng vo cc im d n chn p thy in trn bn
sng Mekong v tip:
- Cc i din WB thng ch bit ngi vn phng Bangkok lm
vic vi quan chc chnh ph Thi m chng cn bit nguyn vng
ca dn chng a phng ra sao. Cho d cha c nhng nghin
158 cu long cn dng

cu su rng v ng n no v c bn h sinh thi_ ecosystem

baseline vng h lu sng Mekong, nhng khi ni ti cc con p
ln, tin s Sato i din cho WB vn tuyn b mt cch v trch
nhim l d n y s khng gy nh hng nghim trng no trn
mi sinh. Vin i din ngi Nht ny cn c thi bt chp i
vi cc phong tro chng i ca dn chng v cc nh hot ng
bo v mi sinh Thi, ng ta lnh lng pht biu: h ngn chn
p Pak Mun l khuyn khch m ng cho cc t chc v chnh
ph khc thm sc mnh cn tr cc d n p thy in ln v
thit yu khc trn dng chnh sng Mekong. V qu nhin vi
hu thun tin bc ca WB kt hp vi bo lc chn p, chnh ph
v B Thy Li Hong Gia Thi thng.
H tip:
- Trong mt tng lai gn, nu Thi Lan thc hin c p ln
u tin trn dng chnh sng Mekong nh Pa Mong Cao, th ch
ring vi p ny em li cho h cng xut in 1200 megawatt
vi ha hn li lc cho Vit Nam ch l ci gi thit bt l lt!
H dng li nh nn xc ng trc khi c th ni tip:
- Kinh nghim hc c t cc p thy in ln khp th gii
trong vng 100 nm nay chng minh rng thy in khng nht
thit l ngun nng lng r nht v trong lnh cho loi ngi. Cc
p thy in thng phi i i vi nhng tc ng mi sinh c
hi rng ln trn h sinh thi v i sng dn c khng lng c.
N ngn chn vic chuyn vn iu ha v t nhin cc lp ph sa
mu m v vng ng bng chu th e da va la ca hng triu
nng dn v nn kinh t nng nghip trong lu vc. Thy in to
pht trin thm nhng khu k ngh s gy nhim sng ngi c
hi ti cc loi chim c v cy c tc hi trn sc khe ca hng
triu ngi phi dng ngun nc sng sinh tn. Thm ha Con
Rng en thng 3 nm 92 vi chn ngn tn mt ma ca nh my
Khon Kaen xung sng Nam Pong khin khng cn ging tm
c no sng st, cu nguy chnh ph Thi phi cho s hng triu
mt khi nc t p Ubolrath nhng ch c tc dng y cht thi
 bin ng dy sng 159

c hi y vo hai con sng Chi sng Moon tip tc git hi hn

140 ging c trc khi ra con sng Mekong... cng l l do
ti sao chnh ph Hoa K gn y b ra hng nhiu triu la
cho k hoch khng phi xy m l ph cc p thy in
phc hi sinh cnh sng ngi v cu nhng loi di ng_ c hi sp
c nguy c hon ton b tiu dit.
V xc tn ca H khng ch t ngun tr tu uyn bc m c sc
mnh thuyt phc ca con tim nn ging ni cng thm thit tha:
- Xy thm cc p thy in trn dng chnh sng Mekong l
s ct gim thm khi lu lng nc sng cn thit cho vng chu
th vn thiu nc trong ma kh, khi ngi nng dn Vit
Nam s khng c nc ti rung ra phn, nc mn s ln su vo
ni a ph hy ngun cung cp nc ung v canh tc ca h.
V by gi khng phi l ng tuyn hun m l chnh H a
ra mt ci nhn chnh tr t gc Vit nam:
- c nhiu ng nhn v mc an ton ca cc p thy
in trn cc vng dn c quanh v di chn p. Nhng r rng
v phng din chnh tr mt giai on no khi nc bn tr
thnh th nghch h c th hon ton ch ng gy ra mt cuc
chin tranh mi sinh trong vng: chn nc trong ma nng gy
i hn cho vng chu th hay t hi hn l tho p lm ngp lt
quc gia di h ngun v d nhin l thp bi ln khng khip hn
cc trn lt li t nhin...
Sang phn thuyt trnh ca gio s on Minh Trit, Trng
Khoa a Cht Vin i Hc Cn Th. ng chn mt phng
thc dn nhp c o trnh by ti. n trong phng vt
gim sng, trn mn nh l bn khng phi sng Mekong m
l sng Nile, ni tip sau l cc hnh nh cn cnh ca con p
Aswan. Bng mt ging Nam trm m, gio s Trit bt u bi
thuyt trnh:
- Chn ng ca hn 160 t mt khi nc bt cht bung qua khc
v ca con p cao hn 100 mt. Trong khonh khc lng nc
khng l trong h cha di 500 cy s ng lot trt xung. Th
160 cu long cn dng

trn u tin cch cha y ba dm b ngay sc p tri ging

khng khip nh sc tn ph ca mt ngn sng thn. Th ri bc
tng thnh nc cao hn 30 mt y c lng lng i ti dm ngp
ph x ngp c nhng ta nh cao mi tng - bng qua v cun
i cc vng dn c. Ngy th su con nc cung n y ti c
th Le Caire bn ng ngn con sng Nile, vn vi nguyn sc
mnh ca 15 mt nc cao...
l scenario t cun tiu thuyt Aswan ca nh vn c Mi-
chael Heim. khng phi ch l h cu m da trn nhng kho
st c hc vng chc.
Cc nh a cht kho st nhng con p ln nhn thy sc nng
thng trc ca khi nc khng l trong h cha gy ra tnh
trng mt cn bng a chn, gy t on lp a tng di y
gy tn hi trn cu trc ton con p. Hin tng ny c gi l
ng t do h cha_ reservoir triggered seismicity.
C th k ra y hai trong s nhng v ng t do p. l
p Tn Phong Giang_ Xinfengjian gn tnh Qung ng bn Trung
Hoa c cu trc ging p Aswan, b mt cn a chn 6.1 vo
nm 1961. Th n l p Koyna gn tnh Poona n chu
cn a chn khc 6.5 gn mun sp vo nm 1967.
Lloyd Cluff l k s u tin c chng kin ti ch nhng tn
hi ca p Koyna. n nm 1981, khi xy ra cn a chn khc
gn p Aswan ni m lp a tng c coi l rt n nh; Cluff
c ta i s M ch nh lp ngay mt ton nghin cu, v
sau hai nm kho st h nhn thy c mi tng quan gia mc
nc trong p v trn ng t xy ra mi y v ng thi i
ti kt lun: Theo cc lng gi v k thut c hc, c th thn
trng m tin lng rng... ng t c kh nng s ti din mc
tng ng hay ln hn.
Trong tng trnh y cng m t chi tit v kh nng mt
thm ha do v p nhng b cm ph bin v gii qun s Ai Cp
r rng l lo s nh gi cho mt m mu khng b khin th
trng b Thy Li Ai Cp m t, N ging nh trn hng thy
 bin ng dy sng 161

ko di sut 40 ngy m c ghi li trong Thnh Kinh...

Gio s Trit tip:
- Gn gi vi chng ta hn l bi hc Trung Hoa. y l mt
thm ha c tht ti H Nam nm 1975. l hai con p Bn
Kiu_ Banquiao v Thch Mn m_ Shimantan trn sng Hoi_
sng Huai, mt ph lu ca sng Dng t. p Bn Kiu do Lin
X xy dng, c coi nh mt con p st thp kin c c kh
nng ng vng vi trn lt ngn nm. Nhng ch vi cn ma l
ln sut hai ngy, mc nc trong p ngp ti mc ti a cho
d cc ng thot c m ra nhng li b nghn bi cc cht lng
v hu qu l p Bn Kiu b v vi nm triu mt khi nc t
h cha p xung cc thung lng cun phng i cc lng mc
v th trn pha di, con p st thp th hai cng b v ngay sau
... Tng cng c 62 p b v trong trn bo lt nm lm thit
mng 230 ngn ngi va cht ui ln cht v bnh dch lan trn.
S tn hi y c coi l thm khc hn v n nh my ha cht
Bhopal n hn c v n nh my in nguyn t Chernobyl
Nga_ cho d nh nc Trung Quc du nhm i trong sut
hai thp nin...
Bi thuyt trnh hp dn nh mt khc phim, gio s Trit kt
lun:
- Khng c g bo m rng mt thm ha nh vy s khng
th xy ra trn sng Mekong. Nu con sng Mekong l mch sng
ca ng bng chu th th mi con p l mt gt chn Achilles
cho ton vng. V hin nhin l thm ha do con ngi gy ra s
ln hn gp bi so vi tai ng t thin nhin...
C phng hi tht tnh lng ch cn vang vang ting ni ca ng
gio s. By gi th n lt ng Ngoi Giao hng v thuyt trnh
on v t cu hi:
- Nu khng ngn chn c cc nc bn tip tc thc hin
cc d n ca h, th cn gii php no cho Vit Nam?
Cu hi hm nh mt nhng b v ha hon nhng H
sn sng li gii p:
162 cu long cn dng

- Chng ta khng lm c g vi chn p bc thm chim

20% ngun nc trn dng chnh sng Mekong trong lnh th Trung
Hoa; chng ta cng khng lm g c vi hn 30 con p trn
cc ph lu trong ni a Thi Lan v Lo; nhng vi hai ngn
cy s dng chnh sng Mekong vng h lu_ do l mt con sng
quc t nn theo quy nh ca y Ban Sng Mekong t 1957, th
mi d n p thy in ln trn dng chnh phi c a s tuyt
i ng thun_ unanimous decision v mi nc hi vin u c
quyn ph quyt_ veto power. C l y l im c bn cn duy tr
trong mi vn kin k kt trong tng lai_ im ny ti quan trng
i vi Vit Nam v v tr cui h ngun...
H tip:
- Trong cc d n t nhng nm 60-70, th ch vi hai con p
ln Pa Mong Cao Lo Stung Treng Cam Bt cng chim
thm 20% ngun nc chy xung ng Bng Cu Long; duy c
d n Bin H c coi l hu ch cho Cam Bt v Vit Nam vi
trin vng gim l lt vo ma ma v tng lu lng nc cho
hai con sng Bassac v Mekong trong ma kh_ nn d n y li
c nhc ti trong cuc hp nm 88 ca MRC din ra Vit Nam
nhng b Cam Bt quyt lit t chi v cho l ch c li cho Vit
Nam v c hi cho Bin H m h so snh ging nh ct ri mt
tri tim ang p ra khi c th nc Cam Bt.
H tip:
- Chng ta s khng m qung nh Thi Lan xy hng chui
p thy in ch p ng nhu cu pht trin k ngh trc mt
m bt k ci gi phi tr do hy hoi lu di trn mi sinh. Nhng
trong hon cnh Vit Nam hin nay, do nh hng dy chuyn ca
hng lot cc p c xy trn khp cc ph lu ca Thi Lo,
r rng c du hiu kh hn trong ma kh ng Bng Sng
Cu Long. bo m nc cho va la vng chu th, ng
chng ng chng ta khng cn mt chn la no khc l phi
gp rt nghin cu tnh kh thi cc p ph lu sng Mekong trong
lnh th Vit Nam. Do l cc p nh trn dng ph trn vng cao
 bin ng dy sng 163

nguyn hoang d nn khng c mi him ha trc tip rng ln do

p trn h sinh thi hay trn cc vng dn c. Trc mt cn xc
tin vic xy p i Yali trn sng Sesan, mt ph lu sng
Mekong pha ty gip gii hai tnh Gia Lai v Kontum, p ny
s tip ni vi h thng p Mang Giang An Kh a nc v
ti vng ng bng Bnh nh Quy Nhn. Tip theo l nghin cu
thit lp cc d n cho nhng p mi trn cc ph lu nh sng
Sekong, Sebang Hin... khng ch sn xut in m cn nhm vic
tch tr nc bo m lu lng ti thiu ma nng cho vng chu
th_ ngoi ra cc p ny cn c kh nng chuyn nc t Trng
Sn Ty sang pha ng ti cho cc ng bng Min Trung vn
kh cn v pht trin mng li in cho cc th trn dc theo quc
l 1 ra ti tn Vinh...
iu m H km hm khng ni ra l anh khng my tin tng
trnh xy p ca Lin X_ sau p Ha Bnh v nay l i
Yali, m anh cho l li thi_ obsolete, nu khng mun ni l th
k thut hng hai_ second class technology, so vi th gii.
V nn bc tranh honh trng y, H nm vng tng chi tit trn
nhng tm bn nh mt vin s quan ban ba b ch huy hnh
qun quen thuc vi mt sa bn. Vn c thi quen nhn thng vo
mt ngi i din, H thy trn nt mt phng phi ng Ngoi
Trng ngoi ci v lm nh tp trung ch tm nhng sao trong
chiu su nh mt y vn l ci v lnh lo quan st pha mt cht
g nh ng vc tra hi, nhng H cng li cht nhn ra l nt
quen thuc m anh vn bt gp ni nhng con ngi Cng Sn.
Chiang Rai Mekong Meeting Spells Disaster_ Cuc hp v
sng Mekong ti Chiang Rai bo hiu Thm ha l nhan bn
tin ph bin ca Nhm Quan St v Bo V Mi Sinh Th Gii
s thng 5, 95 ngay sau hi ngh cp Ngoi Trng ca y Ban
Sng Mekong nay i danh xng thnh y Hi Sng Mekong_
Mekong River Commission v Vit Nam th mt quyn ph quyt_
veto power.
Call To Stop Large Scale Hydropower Development On The
164 cu long cn dng

Mekong Basin_ Yu cu Ngng ngay cc D n Thy in Ln trn

Sng Mekong ca Nhm Bn Cu Long trn mng li Internet
vi lun c vng chc v nhng li phn bc th mnh m: Cc
p thy in ln s ph hy h sinh thi ca con sng Mekong
e da s sng cn ca hn 50 triu dn trong vng vi hu qu t
hi cht ngi cng ging nh chn mn trong cc rung la hay
th thy li trn sng... Chng ta khng ngang nhin bc b ton
b k hoch ca y Hi Sng Mekong hay coi nh nhu cu pht
trin ca cc quc gia thng ngun nhng chng ta c quyn i
hi phi c nhng cuc nghin cu nghim chnh v hu qu ca
cc p trn h sinh thi phong ph vn c t ngn nm ca con
sng Mekong v ring i vi ngi Vit l bo v chnh m nc,
bt cm, ni c, cnh ng ph nhiu, nn kinh t v c di sn trong
lnh cho th h mai sau...
Nhng ch sau ny H mi c bit thm rng trong giai on
y, v s sng cn ca ch theo hng ngh quyt ca B Chnh
tr bng mi gi Vit Nam phi c vo khi ASEAN chun b
cho bc gia nhp T Chc APEC Hp Tc Kinh T chu Thi
Bnh Dng_ c ngha l khng th mt lng Thi Lan, nn mi
chuyn khc k c tng lai sng Mekong ra sao ch c tm quan
trng th yu v thuc v mt tng lai xa vi. Mi quan tm ca
m chuyn vin nh H Trit trong nc v ca Nhm Bn Cu
long hi ngoi c nh gi nh mt phn ng xc ng qu
mc_ overeaction, mt th nhn quan hn hp nu khng mun
ni l thiu nhn thc chnh tr.
Thng 7, 95 trn trang nht ca t nht bo Nhn Dn ng tin
ct ln nh mt cho mng thng li: Vit Nam c chp nhn
gia nhp ASEAN _ Hip Hi Cc Quc Gia ng Nam . Thng
11, 97 tin thng tn xa AP t Vancouver: Vit Nam cng vi Nga
v Peru chnh thc c nhn lm hi vin ca t chc APEC.
H hiu rng ci gh hi vin ASEAN v APEC y s c tr gi
bng tng lai bt trc ca con sng Mekong v c vng ng
Bng Chu Th.
 bin ng dy sng 165

Singapore vi din tch nh hp 646 km2, c k l mt trong 4 con rng

chu vi L Quang Diu ch thc l mt nh c ti vi nn dn ch tp
trung nhng li c dn chng mn yu v ting ni ca ng c cc nh
lnh o th gii lng nghe.

Khch sn Shangri-La sang trng bn trong mt khu vn rng nm mu

ch cch vi pht i b t cui ng Orchard hng ty bc.
166 cu long cn dng

p Mn Loan 1,500 MW, hot ng pht in t 1993, l p thy in

u tin ca Trung Quc trong chui 14 con p Bc Thm Vn Nam chn
ngang dng chnh sng Mekong_ H. Phn B Thy in Vn Nam

Tc gi bn chn p thy in Mn Loan lc hong hn (09-07-2002)_*

 bin ng dy sng 167

p i Chiu Sn
/ Daichaosan 1,350
MW, con p thy
in Vn Nam th
hai hot ng pht
in t 2001.

p cnh Hng /
Jinghong 1,350 MW
con p thy in
Vn Nam th ba
khi cng t thng
3/2003 v bt u
hot ng pht in
t thng 6/2008 .

Ni ang xy p Tiu
Loan/ Xiaowan 4,200
MW con p th 4 cn
gi l p m trong
chui 14 con p bc
thm Vn Nam, s l
con p cao nht th
gii v ln th hai
sau p Tam Hip trn
sng Dng T, khi
cng 01-2002 d tr
hon tt nm 2012.
168 cu long cn dng

T Tam Gic Vng con sng Mekong chy vo vng thng Lo vi tn Lo

Thi Mea Nam Khong c ngha l con sng M_ bu nh Lo

Mt a ch rt nghch l ca y Ban Quc Gia Mekong Vit Nam: 23 Ph

Hng Tre H Ni, http://www.vnmc.gov.vn ni chu th sng Hng, cch xa
ng Bng Sng Cu Long hn 1,600 km_ H. Lu Ngc H
 bin ng dy sng 169

Trung Quc ang dng ct mn, cht n ph tung nhng khi trn cc
on ghnh thc sng Mekong, hu qu ra sao th cha ai lng gi c:
trc mt c khng cn ni lm t trng, nhp iu ha ca dng chy b
ri lon gy nh hng dy chuyn trn ton h sinh thi ca lu vc sng
Mekong _ 42

Con Rng en l thm Ha mi

sinh ln nht ca Thi Lan khi 9
ngn tn mt ma t nh my Khon
Kaen xung sng Nam Pong 03-
92 khin khng cn mt ging tm c
no sng st. Cht c y chy tip
vo 2 con sng Chi sng Mun git
hi thm hn 140 ging c trc khi
ra sng Mekong. Cnh ng dn
Thi vt c cht ni dnh trn sut
dng sng. Hu qu ra sao khi Con
Rng en ti BSCL th khng ai
c bit_ 105
170 cu long cn dng

Nhng con p thy in hon tt cng cc d n

trn sut dng chnh sng Mekong v nhng ph lu.
[Ti liu cp nht ti thng 11/2008, TERRA]
 CHNG VII

TR V - PATTIVATTNA
VI NHNG CNH NG CHT
Chng ta s t ht cnh ng c v c cy mi s mc.
Pol Pot

ng Khc th vn thch Malraux ngay t cun sch u tin La

Voie Royale. Sch Malraux khng nhng ng c m cn c b.
Rt tic l mt thi gian di ng ch lm quen vi mt Malraux
nh vn nh chnh tr thnh danh. Nhng mi y trong chuyn
sang Php vo cc th vin tm ti liu cho cun sch vit v cc
phong tro cch mng Vit Nam t 1920 ti 1945, nh mt c
duyn, ng Khc c khm ph k th v mt Andr Malraux
khc. l mt Malraux ci tui 23, cch y hn 70 nm ln
u tin ti Si Gn. Nhng bc u xng xo ca Malraux b
t bo a phng L Impartial_ V T gn ngay cho ti danh tn
ph hoi, k n trm cc ph tch v ng thi b ta n Nam
Vang kt n ba nm t v nm nm cm c tr ng Dng v
ti n cp nhng ph iu g t n Angkor.
ng Khc th vn thch con ngi hnh ng ca Malraux nhng
ng thi ng cng bit thm v mt Malraux ca i thng
172 cu long cn dng

khng phi ch qua bn n b coi l tr dp ca chnh quyn thuc

a Php thi by gi m l qua mt tc gi M Walter Langlois_
Andr Malraux: The Indochina Adventure (New York 1966) rt
khch quan tng thut din tin v nh cp c vt c d mu
ch khng ch l mt hnh ng ngu hng_ acting on a sudden
impulse do in cung ca tui tr_ folie de la jeunesse nh l l
bn b mun a ra bnh vc Malraux ngay lc l c nhng
nm v sau ny.
Malraux trc ra H Ni cng gp cc thnh vin ca
Trng Vin ng Bc C_ Ecole Francaise dExtrme-Orient
bit khu n i Angkor nh mt k quan cn c bo v v
Malraux khng th khng bit iu m ng d tnh lm l phm
php. Vo Si Gn, Malraux vn cng vi v l Clara v mt ngi
bn l Louis Chevasson, bng ng sng Mekong ti Nam Vang,
t h i ngc dng Tonl Sap vo Bin H ln ti Siem Reap
ri bng ng b ti Angkor.
Malraux chun b rt chu o, thu xe b ko v c c cc
cng nhn Khmer i theo ph gip. Ti n Banteay Srei, Mal-
raux cho dng ca ct ra t tm ph iu mt tin n apsaras
tuyt p, ng cn cho g thm mt s tng nh khc ri cho ng
thng cht ln xe, ngy trang l cc thng ha cht a xung
tu Bin H trc khi chuyn v Si Gn.
Mi vic tng yn thm v nu thnh cng th l nhng c
vt rt c gi i vi cc nh su tp Nu c v chng tui
tr Malraux lc cng chng d dt g. Nhng iu m Malraux
khng bit l h b theo di tng bc ngay t u; nn khi va
v ti Nam Vang h b bt cng vi y tang vt. Tr Clara l
ph n c min t, cn li hai ngi n ng: Malraux b n 3
nm t v Chevasson l 18 thng.
Vin c n Banteay Srei khng thuc vng cm c bo v
nn c hai khng n v c a v Si Gn ti thm. Do c cht
danh ting trong gii vn hc lc , Malraux c cc bn vn
Paris ln ting bnh vc khin v n mang v vn hc v chnh
 bin ng dy sng 173

tr. Chnh tr hay khng th ta n Si Gn cng vn x Malraux

l c ti nhng vi n gim xung cn mt nm t treo v sau
khng mt ngy t, Malraux tr li Paris. (Tng cng nn m
mt du ngoc v mt iu qu tr tru_ the rich irony, theo ngn
t ca Milton Osborne, l chnh con ngi phm ti ph hoi di
tch_ cultural vandalism ng Dng li tr thnh B Trng
Vn Ha ca chnh ph De Gaulle trong nhiu nm sau.)
Mt nm sau l mt Andr Malraux hon ton khc tr li Si
Gn vi quyt nh ra t bo L Indochine nhm khi u mt chin
dch t co chnh quyn thuc a, u tranh cho s ci m chnh
tr cho ngi An Nam. Malraux mun t li vn ng Dng
trong bi cnh Vin ng vi cuc cch mng Tn Hi ang din
ra Trung Hoa. T L Indochine khng nhng kch tnh lng
hnh xc xc ca cc nh lnh o thuc a ngi Php m cn
phi by t nn lun ci v tham ca m quan li bn x.
Cng vn vin gim c t L Impartial, cng c ca chnh
quyn bo h t co Malraux l thin Cng. Vi ci nhn hiu
y qua s mt thm, t L Indochine b mt i nh in. Nhng khng
tng nhng, Malraux tm mi cch tc bn t bo vi mt tn
mi nhiu ngha L Indochine Enchaine_ ng Dng Xing
Xch nhng bo ch ra tht thng v v s nhng kh khn khng
vt qua c. Chnh giai on ny Malraux nhn ra ci o vng
ca cuc u tranh ngoi nc Php ni m thnh ly thuc a
cn qu vng chc. Khng chm tr, Malraux quyt nh ri Si
Gn vi mt bi vit cui trn t ng Dng Xing Xch trc
khi nh bn hn: Ting ni qun chng cn phi c ct ln,
i hi gii ch nhn phi thanh ton nhng ni kh sai cc nhc,
ni qunh hiu kinh hong ang nng ln cc cnh ng ng
Dng... Ri ra chng ta c ginh c t do hay khng, cha th
bit c... chnh v vy m ti phi v Php. Lc Malraux ch
mi va 24 tui.
Bao nm xa ri, khi cn l mt phng vin chin tranh theo chn
nhng n v qun Min Nam trn khp vng cao nguyn, trn ng
174 cu long cn dng

bng chu th Cu Long vi chng cht nhng sng cng rch ri

c hnh qun sang Cam Bt_ cng trn Con ng Vng gi y,
ng Khc khng th khng ngng m v thn phc sc chin
u dng cm v can trng ca nhng ngi lnh. H thng nhng
trn nh nhng li chng c quyn quyt nh g v cuc chin
tranh. ri ba mi nm rng r hy sinh, phi ti hn kt thc
vi vng bng Mt Thng Ba Gy Sng.
Cng bao nm snh vai vi m nh bo ngoi quc t x, khng
thiu nhng tn v li nh mt l lnh l dng nh thu: my ngy
gn chin trn cng c gi l gn vi ci cht, ri tr v thnh
ph vi ru thuc phin v gi, ri thch nhau v labia majora
ca gi Khmer v gi Vit khc nhau ra sao: rng ca gi Khmer
ny n hn v do di sn n cn ca gi Vit th nh hn do t
truyn thng Mng C. ng Khc cng hiu rng c hng ngn
phng vin nh bo thuc quc tch trc sau i vo cuc Chin
Tranh Vit Nam v cng c 320 ngi khng bao gi tr v, h
c k l tn tht ph_ collateral damages, ni theo ngn t gii
qun s M. ng Khc th c k l ngi sng st.
i gia mnh mng Nhng Cnh ng Cht, ng Khc vn
khng sao hiu c mi tng quan gia nn vn minh Angkor
rc r v ri nn gio dc Php vi nhng tn tui Jean Jacques
Rousseau, Montesquieu y tnh khai phng m sn phm ca n
li l nhng tri ng dn ti mt chnh sch t dit chng_ self
inflicted genocide tn bo hn c thi Trung C v ban u ngi
ta khng th tin l s tht.
Tn Pol Pot gn nh ng ngha vi Khmer . Nh nhng
ngi cng sn khc, kh m c mt l lch r rng ca Pol Pot:
Sinh nm 1928 ti Kompong Thom vi tn Saloth Sar, b Khmer
m ngi Hoa, gia nh o Pht nhng hc trng Dng Nam
Vang; sau du hc Paris theo ngnh v tuyn, hot ng chnh tr
vi nhm sinh vin Khmer Php cng Khieu Samphan, Ieng Sary;
v nc i tn dy hc, tip tc hot ng v lnh o ng Cng
sn Khmer hay Angkar ch c ngha l T Chc ca Khmer .
 bin ng dy sng 175

i vi th gii ngy nay tn Pol Pot nh biu tng ca ti c

nhng thc ra t tng ch o l t Khieu Samphan xut thn t
i hc Sorbonne. Trong lun n tin s 1959 Khieu Samphan sau
khi phn tch nhng hu qu ca chnh sch Thc dn C v Mi
i vi Cam Bt v ng ta i ti kt lun bo v c lp tht s
v chnh tr v kinh t cho Cam Bt th cn phi hon ton c lp
quc gia ny v tr v mt nn kinh t nng nghip t tc.
Trc thi Khmer , ni ti cch mng Cam Bt c ngha
l Ni Dy_ Bambahbambor. Thi i Pol Pot, cch mng li c
ngha l Tr V Qu Kh_ Pattivattna, l c vng tr v vi
nn vn minh Khmer c xa, xoay ngc chiu kim ng h a
t nc Cam Bt tr li thi i nguyn s Nin i S Khng_
Year Zero ph nhn mi gi tr ca nn vn minh hin i: khng
c gio dc, khng c khoa hc k thut, khng c bo ch v c
tin t trao i cng b t ra ngoi vng php lut.
Khieu Samphan ngay khi tr thnh quc trng Cam Bt
tuyn b: Chng ta khng cn my mc. Chng ta lm mi th
ch yu da trn sc mnh ca nhn dn. Chng ta hon ton t
tc. iu ny phn nh tnh anh hng ca dn tc ta. N cng ch
r sc mnh v i ca nhn dn ta. Bng tay khng chng ta lm
nn tt c. Khu kh nhng ngi Cng Sn lnh o thng ging
nhau nh vy.
V cng bng tay khng y bao nhiu s ngi b p v, bao
nhiu h chn ngi tp th c o ln v cng mc ra hng
lot nhng con p th s trn sng nhm mc ch thy li nhng
ri rung ng th chng thm nc m c th khng vo c Bin
H. Khng c cht xm ca tr tu, khng c k thut c gii, ch
c sc ngi vt ra bng bo lc nn p ch l nhng mnh
nh vn th s v dng v khng cn ng vng sau mt hai cn
l. Hu qu l cc nng trng b hn hn, cu vn, hng chc
ngn my bm c nhp cng t Bc Hn nhng ch mt thi
gian ngn tt c tr thnh nhng ng st han r vt ri rc trn
khp nhng cnh ng cht. V by gi th dn chng Cam Bt
176 cu long cn dng

ang tr li cng nhau p ph nhng con knh Pol Pot cu

rung v cu ly c.
Ln th hai, cng vi Cao ngi bn tr, tr li vi con sng
Mekong hng v, nh ngc dng-sng-lch-s, ngc dng-sng-
thi-gian vn cn trn b l, ni ca rng, c trn nhng cnh
ng, nhng khi st thp v tri ca cuc chin tranh qua, tt c
vn chm chp han r v mc rung trong ci kh hu m thp ca
lc a Chu gi ma.
Bng ng s 6 i Siem Reap pha bc Bin H, ng Khc
cng c dp tr li thm Angkor gia khong cch thi gian ngt
30 nm, chng kin nhng khu n i nt hn. ng cng
ti ni m cch y hn 70 nm Andr Malraux t chn n
v sau b chnh quyn thuc a kt n t vi ti danh n cp
cc ph iu g t n Banteay Srei Angkor. Cnh tch liu ca
Angkor gi nh cu th ca B Huyn Thanh Quan: Nn c lu
i bng tch dng. Thnh quch in i Angkor vn cn ,
vn l chng nhn v tri cho nhng nm thng mu me ca ngi
dn Cam Bt. Chng ai c th ngh c rng ch my nm trc
y thi c nhng ch lnh Khmer tui cha qu 15 v mt
di kh nhng nh mt th lnh tanh lng rc th hn hng
nng sng AK vo nhng pho tng tin n Apsaras tuyt m nh
nhng tm bia tp bn.
Tip ni s suy tn ca quc Angkor, lch s dn tc Khmer
l mt tin trnh bo ng v t hy khin Henri Mouhot nh thm
him ngi Php u tin ngc dng sng Mekong nm 1861
phi rt sm a ra nhn xt: Hnh nh ngi Khmer h ch c
ph hy m khng bao gi bit xy dng li.
Cu hi ca Cao ngi bn tr cng l cu hi m chnh ng
Khc cha c li gii p. Rng mt nn vn minh Angkor rc r
nh th m sao b tiu vong? khng ch c mt m bao nhiu
cu tr li ca cc nh nghin cu v cng ch l by nhiu gi thit.
D dng th cho rng quc Angkor b tiu dit do mt cuc
chinh chin xm lng bi mt nc ln bang_ b i qun hng
 bin ng dy sng 177

mnh Champa tn ph ri sau b Xim nh. Rng chnh sch

tn bo bc lt sc lao ng sut 30 nm hon thnh cng trnh
Angkor khin dn chng phi b i_ voted with their feet, ni theo
kiu nh bo Ty Phng. Rng chnh sch sai lm v dn thy
ph hy ton th nn nng nghip v trung tm kinh t phi di
chuyn t trong lc a ra vng duyn hi...
Cam Bt ngy nay l mt t nc rng gn gp 30 ln din
tch o Singapore vi mt vng chu th ph nhiu, l mt trong
nhng va la ca ng Nam . Hu qu nhng nm chin tranh
do M nm bom, s tn ph ca Khmer khin ngi dn Cam
Bt nay khng go n. i km tht nghip, gi qu v Bat-
tambang v Nam Vang kim sng. Cc c hoc qun qut lm
vic 16 gi mt ngy trong cc khch sn tim n phc v cho hn
20 ngn lnh m xanh Lin Hip quc UNTAC_ United Nations
Transitional Authority in Cambodia, nhn vin cc t chc cu
tr, cc doanh nhn ngoi quc v d nhin c du khch. Hoc nu
khng mun phi vt v_ con s ny th khng t, cc c chn con
ng bn thn mau c tin nht l khi gia nh ngho kh ca h
qu hon ton sng nh vo nhng ng tin y. Vn cn cnh
bun ngi ca thi Trung C, c c nhng c gi c mua t
Vit Nam em sang Cam Bt phc v chn lu xanh. Mean touk
mean tray, mean luy mean srey_ c nc c c, c tin l c gi.
Ngn ng Khmer ni nh vy.
Nh t bao gi, con sng Mekong hng v vn khng thay i
vn tip tc nhp iu ngn nm, tip tc l mch sng ca dn c
sng hai bn b. N cng l con sng thi gian soi bng s thnh
suy ca nhng nn vn minh, nhng bui bnh minh ri li hong
hn.
T Lo qua khi thc Khone hay T Thin o, ni chm dt
rt sm gic m ca Francis Garnier cch y hn mt trm nm
khi thm him ngc dng sng Mekong tm mt thy l giao
thng vi Trung Quc. Chy vo lnh th Cam Bt con sng Me-
kong cn phi qua thm mt khc ghnh thc Sambor gia Stung
178 cu long cn dng

Treng v Krati trc khi thc s th mnh hin ha trn vng chu
th, mnh mang tri rng ra t ba ti nm cy s. Trn khc sng
ni ph lu Se Kong bt ngun t Vit Nam vo, vn cn thy
xut hin nhng con c voi him hoi. Trc y phng nh rng
cn khong hn 100 con, nhng do lnh v c thng dn Cam Bt
s dng cht n ba bi git c hng lot v ng thi cng st hi
lun c ging c voi ny. Tng truyn rng c voi cng tng
c nui trong cc h ca in i Angkor t nhiu th k trc.
Chao Phraya con sng duy nht Thi Lan c c voi th nay cng
b tiu dit do nc sng qu nhim.
C dn sng hai bn b sng Mekong lun lun b tri phi bi
kh hu Gi Ma Ty Nam thi vo t vnh Thi Lan. Ma ma
bt u t thng Nm n thng Chn, kt hp vi ma tuyt tan t
rng ni Hy M Lp Sn, nc sng Mekong dng cao t 2 ti 8
mt mnh mng trn b lm ngp lt mt phn ba din tch t ai,
ph lp ph sa mu m mi nm ln khp rung ng. cng l
thi gian con sng Tonl Sap i chiu chy ngc vo Bin H,
tng din tch mt h ti 10 ngn cy s vung, gp bn ln so vi
ma kh v lm ngp ht cc khu rng l_ flooded forest. y l
h nc ngt ln nht ng Nam . Cc n c t sng Mekong
cng li ngc dng sng Tonl Sap ti cc khu rng l chn ni
tr ng an ton sinh v tng trng.
Ri ma ma qua i bc sang ma kh t thng 1 ti thng
5. y l thi gian mc nc bt u n nh v con sng Tonl Sap
li chy xui dng vi v s tm c t Bin H vo cc nhnh
sng Mekong v din tch Bin H bt u co li.
y cng l Ngy Hi Nc Git Bom Oum Touk truyn thng
ca quc gia Cam Bt, c tnh theo tun trng vo khong cui
thng 10 u thng 11 din ra ti khu m ngi Php gi l Quatre
Bras_ ni bn nhnh sng hi t. Cnh tay th nht Mekong Thng
l dng chnh sng Mekong chy t hng ng bc xung ti gn
Nam Vang v bt u chia lm hai: Mekong H v sng Bassac l
cnh tay th hai v ba_ cng l sng Tin v sng Hu khi chy
 bin ng dy sng 179

vo Vit Nam. Cn cnh tay th t l Con sng Nc Ngt_ sng

Tonl Sap bt ngun t Bin H. Trong dp hi l vua v hong
hu ti y chung vui vi thn dn, khai ma cho ng dn nh
c thu hoch, cho nng dn bt u ma gieo trng. B gin on
nhiu nm v chin tranh cho mi ti nm 91 khi thi t Sihanouk
vn c dn chng yu mn tr li Cam Bt v m li ngy hi
l Bon Oum Touk trn mt vng t cn du vt hoang tn ca
nhng Cnh ng Cht.
Cao hi ng Khc ngh sao v Sihanouk. Vi ci nhn ca
mt nh bo, ng Khc cho l Sihanouk b l nhng vn hi
ca lch s_ Il a manqu les rendez-vous de lhistoire. ng ta lun
lun l vn nhng cng li l gii php cho Cam Bt. Bn tay
ng ta khng trc tip vy mu nhng chnh ng im ting tha
hip vi Khmer trong nhng nm tm mu ca nhng ngi
dn Cam Bt.
Theo tc l nhng ngy trc hi l, thuyn ua gi trong cc
cha c em ra sn pht li v v mt rn thn Naga_ Naga l
tn con rn huyn thoi ngm c khi nc l ca con sng Mekong
gip nng dn trnh lt v c th canh tc rung ng. Vo ngy
hi hng trm con thuyn nh vy vi tay tro t tp trn mt
sng. Dn chng ng ng o hai bn b v lun lun c gip
vui bi cc tay h ht nhng bi ca riu. Ln vo m ng y c
khng t nhng ngi ct chn v mn by phi i n xin. Hi vui
ko di n ngy th ba v kt thc vo bui ti sau hong hn vi
cc thuyn ua v quan khch. Vua v hong thi hu ng trn
mt cung in ni chng kin con thuyn thng gii vinh d tin
ra khnh thnh ngy hi l Bom Om Touk. Ring hong thi hu
th tay cm mt v s mang y nc ngt ca con sng Mekong
vy ln m ln tc theo nghi thc Cho n Trng Ln, trong mun
ting vui reo h ca m ng di nh sng rc r ca pho bng:
thc s khi u cho mt ma gieo trng v nhng ngy chi
li rn r. B cun ht vo cuc vui y sinh lc y ngi ta d
dng qun i Khmer qun i Cnh ng Cht.
180 cu long cn dng

Khng phi ch c n i Angkor, nhng Cnh ng Cht,

Cam Bt cn c c th gii bit n vi nhng bi mn ln nht
th gii v hng thng vn tip tc gy qu ct cho hng chc ngn
ngi khc. Khng c mt gia nh no cn nguyn vn v cng
khng c mt gia nh no m khng c kinh nghim tht au
thng khng th no qun. Con s bn triu tri mn ri ra trn
khp lnh th Cam Bt khng phi l xa vi s tht v vn l mt
v kh tuyt ho tip tc cuc chin tranh hao mn.
Cao hi ng Khc:
- Nhng mn u m lm th h anh?
- l di sn ca cc phe phi tham chin ti Cam Bt. Mn
by c gi vo Cam Bt t nhiu nm trc bi cc ton Lc
Lng c Bit M t Vit Nam xm nhp, ri t 67 khng lc
M th mn dc theo bin gii Vit Cam Bt, ri ti hng ngn tn
mn khc gi bi qun cng sn Bc Vit, nhng nhiu nht vn l
mn Trung cng do Khmer gi li trc khi tho chy. Phng
nh rng ch ring Khmer khng thi li khong ba triu
tri mn chng c nhn. Do ni no cng c th l cm by cht
ngi i vi ngi dn Cam Bt.
Cnh thng gp i vi du khch l nhan nhn nhng ngi
qu ct i n xin trc nhng qun n v cc khch sn trong th
Nam Vang.
Pha bin gii ty nam gip vi Thi Lan l hai rng ni u
Khu v ni Voi_ Cardamons & Elephants mountains, ni ca rng
gi vi nhng cy g qu, cng l ni m trc y c loi cp
voi tru rng bo vn v c mt loi th rt him kouprey c
chn lm biu tng cho World Wide Fund for Nature, nhng nay
th chc b tiu dit do b sn lm con tht phn cn li th b git
hay qu ct bi v s mn by.
ng Khc nhn nh:
- u phi ch c ni kinh hong qu kh m l c tng lai:
nhng bi mn y vn tip tc ph v cuc sng thanh bnh ca
ngi dn Cam Bt, n gieo thm ha cht chc bt c lc no
 bin ng dy sng 181

trong cuc sng hng ngy ca h, n ngn chn mi trin vng

hi phc ca quc gia ny.
Ri ng Khc chuyn mi quan tm xung ng bng sng
Cu Long:
- ng bo chu th my nm gn y khn kh v nhng con
l do tnh bt thng ca n: lt ti sm hn v nhanh hn li
ln hn nn thit hi rt cao k c v nhn mng. Ngi ta ni ti
thi tit bt thng khp th gii do nh hng ca El Nno, c
phi vy khng?
Cao tm mt cch gii thch khc:
- Trc tip nht vn l do hu qu ph rng trn thng ngun
m cc nh bo v mi sinh gi l li ph rng t st_ suicidal
deforestation. Lo th qun i c quyn khai thc g, Min
th Khmer ; nm 92 c hn mt triu hecta rng ma_ rain
forest v rng l b ph. Dn en Cam Bt th i kht ch lnh
Khmer th mp , ch ring khu rng Pailin h kim hng
triu la mi thng do ph rng bn g cho cc con bun Thi
Lan... M rng th nh mt tm bt bin khng l gi nc ca
nhng thng ma ri sut nm r r chy vo cc ph lu trc
khi vo con sng Mekong.
Cao cn b tc thm:
- Ch trng ph rng l quanh Bin H ca Pol Pot cn lm
st gim nghim trng nn ng nghip ca x ny. Mc nc cn
ti mc bo ng, khin cc on di ng t sng Mekong vo Bin
H khng cn ni tr ng sinh si ny n.
ng Khc ni ging cm xc:
- Phi chng l ci vng lun qun ca cc nc km pht
trin, ngho kh li phung ph ngun ti nguyn nn cng ngho
kh hn. Th cn cc d n thy in th sao?
y l lnh vc rt am tng ca Cao, anh ni:
- Trc y l y ban sng Mekong_ MR Committee, nay l
y Hi sng Mekong_ MR Commission, hoch nh d n mt
chui 17 con p trong lnh th Cam Bt m ngi ta tin rng c
182 cu long cn dng

vai tr thit yu trong n lc canh tn t nc ny. N cng p

ng vi k hoch xy p ca cc quc gia thng ngun: Trung
Quc 9 p bc thm, Thi Lan hn 40 p v Lo 56 p, nu
khng pht trin ng b Cam Bt l nc h ngun s phi chu
nhng hu qu rt bt li v k thut kinh t v c mi sinh.
Cao tip i vo chi tit:
- c hai d n ln c hoch nh t nhiu nm trc: d
n thy in Sambor cng sut 1000MW pha bc th trn Krati
cch Nam Vang 140 dm c kh nng tiu ti cho hn 90 ngn
mu Anh, mc nc dng s lm ngp 800 cy s vung ghnh thc
s m ra mt thy l giao thng gia Lo v Cam Bt. Nhng n
cng khin cho 60 ngn ngi mt ht nh ca t ai vi hu qu
mi sinh khng sao lng trc c. Ring v d n Tonl Sap l
mt nim kh sng to ca y Ban sng Mekong trc y. Bin
H s c x dng nh mt h cha thin nhin. Ca p c
m ra trong ma l sut 5 thng nc chy ngc vo Bin H
ti mc d tr cao nht trc khi c ng li v nh vy s gim
l lt di vng chu th. Trong ma kh hay ma nc thp, ca
p c m ra tng phn, c kh nng iu ha mc nc sng
Mekong su cho tu ln c th ti tn Nam Vang. Do gim thiu
nc mn vo vng chu th, t tng thm hai triu ri mu
Anh t canh tc m trc y b hoang do b mui phn, kh hn
hay l lt. Ngoi ra mc nc Bin H vn b cn, nay s c
mc nc cao hn mt mt trong ma nc thp s lm gia tng
lng c Bin H ang c nguy c b sa st.
Cao tip:
- Ha hn bao nhiu iu li nhng thiu tin, thiu nhn lc
li thm tnh hnh chnh tr lun lun bt n nn cc d n ca y
ban sng Mekong t hn 40 nm qua vn ch l trn giy. Duy c
d n Prek Thnot c khi cng t nhng nm 60 phi b d
v chin tranh ri sau cn b Khmer ph hy thm nn chng
ai m d liu c n bao gi mi hon thnh.
Cho n nay Nam Vang vn l thnh ph ln nht bn b con
 bin ng dy sng 183

sng Mekong, c hnh thnh cch y hn su th k. Tng

truyn rng khi thy hnh bn bc tng Pht ni tri trn mt nc
sng Mekong ti y th dng li, nh vua cho l im lnh
nn chn ni y lm th xy dng hong cung. Nam Vang
ngy nay vi ngt mt triu dn, c k v nhch nhc, vi du vt
thi thuc a cn li l nhng bit th ca ngi Php trc y
nhng ru phong. Nhng con ng chnh mang tn cc v vua
cha v c nhng nh lnh o th gii ng thi nh De Gaulle,
Nehru, Mao Trch ng th cng lun lun i thay theo bc
thng trm ca nhng ch chnh tr. Chic cu sp khng c
sa cha, bn cng hot ng cm chng vi nhng cn trc hoen
r. Ch my nm trc y thi, ph tng thng M Spiro Agnew
ti Nam Vang tng Tng Lon Nol mt Con Voi Trng vt linh
biu tng cho vn may nhng cng khng cu vn c ch
cc k tham nhng y khng xp . ri vo thng 4 nm
75, on qun chin thng Khmer vi ng phc en i nn
Mao mang dp ru H Ch Minh i vo th Nam Vang vi dn
chng ng hai bn ng hoan nghnh cho n. Tp on Lon
Nol th b chy sang Hawaii mang theo hng triu la, duy ch
c Long Boret v Sirik Matak th tng v ph th tng gi
pht cht khng chu bc ln trc thng M m can m chn
li v cng bit l nhn ly ci cht chc chn t tay Khmer .
Sirik Matak cng l mt ng hong, ngi ng vai tr then cht
trong v o chnh ca Lon Nol nm 1970 b Khmer ln n
t hnh vi ti danh l tn u s trong 7 tn phn bi. Trong bc
th tuyt mnh gi i s M John Gunther Dean, trao tay m k
gi ngoi quc, Sirik Matak vit: ...Ti cm n ng i s c nh
gip ti phng tin thot ti t do. Ti khng th ra i trong mt
tnh hung hn nht nh vy... Ti khng tng tng c rng
mt nc ln nh Hoa K m li c lc ang tm b ri mt dn
tc chn t do. Cc ng t chi bo v chng ti v chng ti
khng lm g khc hn c. Cc ng ra i, chc ng v nc M
tm c hnh phc di bu tri ny. Nu phi cht ti ni y
184 cu long cn dng

trn qu hng m ti yu mn, th cng nh rng tt c chng

ta sinh ra v mt ngy no u phi cht. Ring ti ch c phm
li lm l t tin tng vo Ngi M cc ng...
Khc vi gii lnh o ca min Nam Vit Nam, h ho ngi
khc li cm sng chin u cn h th trc sau ci mt ra i;
Sirik Matak v Long Boret chn li, c hai b hnh quyt
Olympic Stadium, ni m trc vi ngy cc on trc thng
di tn s tng lnh v vin chc cao cp ch c cn li qua
ht Thi Lan.
ng Khc cho rng mt t nc Cam Bt cn nhng con ngi
nh vy h vn c l do m hy vng. C ngi k li rng mt
ngy trc khi lc lng Khmer trn vo th , h thy mt
con C Su Trng ni ln trn mt khc sng gn Nam Vang. Su
trng l vt thn thoi ca dn tc Khmer v tng truyn rng loi
c ny ch xut hin khi t nc c bin c trng i. V chng
ai c th tng tng c bin c y s ra sao. Nhng ch t lu
sau th dn chng b la ht ra khi th nu cha b st hi
ngay th cng b a ti cc tri t lao ci cht dn mn v i kht
bnh tt. Theo cc nhn chng sng st k li th nhng nn nhn b
git rt t bng sng m a s bng ba, ng st hay xin nhn hay
b chn sng trong nhng nm m tp th ngay trn nhng rung
nc. C chc nm sau trn nhng tha rung la xanh nhiu ni
nhng ming xng s ngi nhng mnh qun o rch cn vng
vi trn nn t vn l mt cnh tng hi hng.
Ri hng s on qun Cng Sn Vit Nam trn qua Nam Vang
nm 79 cho iu m h gi l gii phng Cam Bt, Khmer b
nh bt, mt chnh ph mi thn Vit Nam c hnh thnh nhng
ri mi nm sau ci ngy khng trnh c - the inevitable day
l qun cng sn Vit Nam phi rt ra khi Cam Bt. Mt hip c
ngng bn c k kt gia cc phe. Mt ln na ng Hong Si-
hanouk tr li hong cung. Sau Vit Nam v Lo, Cam Bt bt u
theo chnh sch i mi, chp nhn quyn t hu. c nhng du
hiu ca mt t nc hi sinh. Nhng tu hng ln ca Singapore
 bin ng dy sng 185

vo bn b neo ln b nhng hng ha v xe hi mi ca Nht.

Khch sn Cambodiana bn b sng Mekong mi xy xong,
li y p du khch v cc doanh nhn Thi Lan, Singapore, Hng
Kng ti tm c hi lm n.
Cho d c hn 20 ngn lnh m xanh nhng bo ng vn tip
din bn ngoi Nam Vang. Trn ln chin tranh v nim hy vng
ha bnh, ti th khch sn tim n mc ra nh nm. ng
x bt u kt xe, phi trng quc t Pochentong tp np nhng
chuyn bay ti t Singapore, Bangkok, Si Gn. Cc chuyn bay
shuttle i Angkor tng ln 5 chuyn mi ngy cho d c xy
ra v bt cc v st hi du khch. Nh mt truyn thng ca cc
nc chu, xy dng v tham nhng cng mt lc pht trin
Cambt: tng lai ch l mt cht nh sng le li rt xa ni
cui ng hm.
ng ln Bin H, theo ng s 5 dc theo hu ngn con
sng Tonl Sap, trong bu khng kh tht nng m nhng hai bn
ng la vn xanh. Xa xa l lng mc nh ca tha tht, vi cc
cy tri vng nhit i soi chui da v c nhng cy tht nt
thng cao. Trn ng ch gp nhng ngi n b Khmer trong
nhng chic sarong sm mu gy m da nu mt su en bun b
v rt vng bng dng n ng. Vi chic cu st c r vi my
ngi lnh Cam Bt tr mng lng thng trong b qun phc mu
xanh c sn duy ch c cy sng AK vi bng n cong git ngi
l vn mi. Khng c g bo m l con l y c an ninh ban ngy,
li cng kinh s hn vo ban m. Sau nhiu v phng vin mt
tch, nh mt golden ruleca m nh bo ngoi quc trn x
Cha Thp, l khng bao gi di chuyn bn ngoi Nam Vang t
sau bn gi chiu.
Th trn Kompong Chhnang bn b sng Tonl Sap vn l bn
cng ln ca nhng va c. Ni dc bn , t nhng chic ghe
chi c a ln hng tn nhng c ti, c vo nhng
thng nc hay nhng chic thng trc khi c cht ln cc
xe ti hay nhng chic xe nga th chuyn v cc lng mc xa
186 cu long cn dng

xi. Sin Heang thnh vin y ban sng Mekong Cam Bt cho bit
c 4 k c trong cc ba n ca ngi dn Cam Bt th c 3 k
nh ln t Bin H.
Phn ng cn li th bi m vi bm rp nhng g. Khu
rng l quanh h b ph hy rng ri trong thi Pol Pot, khng
c cy ln m ch cn nhng khu m ly_ mudflat vi nhng bi
cy thp rm rp. Tm ngn cy s vung rng l nay ch cn cha
ti mt phn ba. Hu qu khng c cy chng l b h b st l bao
nhiu lp t mu m trt xung y h. Ch trc y t nm thi
vo ma kh mc nc h su trung bnh hai mt th nay c ni ch
cn cha y na mt. Ma h nc cn li rt nng khin loi c
trng c ngn con cht ni phu, ch c ging c en c mang th
c th trn rc xung bn su nn chu c v sng st. C nhng
con c en phi dng vy li b_ walking fish, trn cn nhiu gi
ch di chuyn t vng cn ti cc trng nc su. Mt ngun c
khng ch l mi e da trn s sng ca ng dn Bin H m cn
lm mt i ngun cht m chnh trong mi ba n ca ngi dn
Cam Bt. Cc nh mi sinh bo ng Bin H ang c nguy c v
mt thm ha mi sinh_ ecological calamity.
Bng thuyn chng ti ti khu lng ni, vi sc mi c kh phi
trn mi nhng cn nh dng kiu: cc tim n tim tp ha
tim lm tc v c trm xng nht, ch c khc l di chuyn th bng
xung. Li cn nhng khu nh lng_ floating cages, nui c ging
nh Chu c. Khng thiu nhng gia nh ng dn Vit Nam
m ngi Khmer gi l Youn_ ngi Bc, sng y nhng kh
m phn bit c h vi ngi Khmer trong sinh hot. Ch ng
qua m trn Bin H, cm gic tht k l vo bui sng tinh sng
bn ngoi tri cn ti, Cao cht nghe thy my ngi trong bn
h long thong ni vi nhau bng my cu ting Vit khi chun
b ghe tu ra khi. Cp Dun_ cht u th tri sng vn l mi
m nh kinh hong ca cc gia nh ng dn Vit khng phi ch
vi Khmer m ngay vi nhng ngi Min sn c c cm bt
ngun t lch s nhng xem ra m ngi Vit y cha bao gi c
 bin ng dy sng 187

nh b v nc hay s vnh vin ri xa Bin H.

Thuyn my ln a on ra khi, pha trc l tri nc mnh
mng khng thy u l cui bi cui b. Trn bu tri my vn v,
di mt h th cun sng, cho ngi ta ci cm gic ang ngoi
bin khi ch khng phi trn mt mt h trong t lin. Khi nhc
ti d n p thy in Tonl Sap th Sin Heang c thi chng
i quyt lit vi l l khng phi l thiu vng chc: con p s
gy tr ngi cho cc on di ng t ngoi Bin ng li ngc
dng 4-5 trm cy s vo Bin H, m mi ging c c mt
thi im v khng gian ring nn s khng c mt ca p hay
thang c no_ fish ladder, p ng c nhng yu cu khc bit
y. Nhng liu c c my ngi nh Sin Heang? Cho d c
lnh cm, nng dn vn tip tc ph nt khu rng l c thm t
canh tc. S ngi khng c bao nhiu nhng s tn ph ca h
trn thin nhin tht ng k. Chnh con ngi bin bin Aral
Trung thnh sa mc. Khng phi ch c Pol Pot, m ngay chnh
nhng ngi nng dn Cam Bt s quyt nh c gi tri tim Bin
H ang thiu mu y cn p na hay khng?
188 cu long cn dng

Andr Malraux nh vn Php ni ting vi La Voie Royale, ci tui ngoi 20,

Malraux b kt ti ph hoi di tch khu n i Angkor, nhng sau ny li
tr thnh B Trng Vn Ha ca chnh ph De Gaulle trong nhiu nm.
 bin ng dy sng 189

Ngy Hi Nc Git Bom Oum Touk din ra ti Quatre Bras tnh theo tun
trng vo u thng 11 l hi l truyn thng ca Cam Bt c vua v hong
hu ti chung vui vi thn dn, nh du ngy khai ma cho ng dn nh
c v cho nng dn bt u ma gieo trng_ 104

Cam Bt cn c bit n vi nhng bi mn ln nht th gii, vn tip tc

ph v cuc sng thanh bnh ca ngi dn x Cha Thp. M nh mt siu
cng nhng li t chi tham gia Tha c Ngng Ch to cc loi Mn
by Chng c nhnm nn nhn ch yu l cc thng dn v ti_18
190 cu long cn dng

Hn 100,000 lnh Vit Nam trn qua x Cha Thp, nh bi Khmer gii
phng Cam Bt chu nhiu tn tht, sau vn phi rt v, li m ngi
Vit trn vng t kh Nam Vang nh nhng cng dn hng hai m ngi
Khmer khinh th gi h l bn Yuon/ bn Bc_*

Tng i Chin thng Vit

Nam-Cam Bt trn qung
trng Norodom Shihanouk
nhng khng bit cn tn ti
c n bao gi. i vi
nhng ngi Khmer bi
Vit, th nh mt ci gai
m h mun nh i_*
 bin ng dy sng 191

Ngi Chm Islam trong ma chay Ramadan ang cu nguyn trn dng
sng Tonle Sap_*

Tc gi v hai em b Chm i chn t trn b sng Tonl Sap_*

192 cu long cn dng

C gi Chm trn khu lng ni Tonl Sap: ngi Khmer, ngi Chm, ngi
Vit c vn hi ha sinh sng trn va c nc ngt c mt khng hai y_*

Bng qua Bin H hng Battambang i v khu Bo Tn Sinh Thi Prek

Toal, c UNESCO chnh thc cng nhn 10-1997 _*
 CHNG VIII

BN TRI
TING HC KU THNG
Ti y th li y
Bao gi bn r xanh dy th v
ca dao Nam b

L thnh vin y Ban Sng Mekong, H c dp thy c

con sng y hng v nhng cng mong manh ra sao. Sinh ra v ln
ln t vng ng bng Nam B, H qu thn thit vi con sng
y. Hi nh th ch bit gn b vi khc Sng Tin ni qu nh qua
hai ma l hn, ln ln th vn ti sut chiu di ca dng sng,
thn thuc vi nhp iu ca con sng Mekong nh nhp p ca tri
tim mnh. Con sng y tng nh bt tr nhng li l ngun sng t
ngn nm ca ngi dn ng bng chu th. Mi hn trm nm
trc ngi ta cng cha bit con sng y khi ngun t u.
Con sng xanh cung n y nh mt con rng vi u n khut
trn chn tng my trn ngn ni thing bn cao nguyn Ty Tng
vi c thn rng un ln khi th dng mnh xi bt go tht xuyn
qua nhng cao nguyn v rng gi khi th tri mnh hin ha trn
cc bnh nguyn ri ng bng chu th vi chn ci ui khng
ngng quy p vn ti thm lc a Bin ng. Vo ma l
194 cu long cn dng

thng Chn th con sng y bin thnh bin nc mnh mng thm
mang y ph sa trn b dm su ht c rung ng, v nh ca
th ch cn nh nhng chic nn p trn mt nc. Thng T ma
kh, con sng y vn ph by kch thc ca n: vn khi nc
mt mu nu sm tri rng ra t hai ti ba dm, cnh tr qunh qu,
lng mc th tha tht. Ngc dng xa hn v pha bc, khng xa
con thc Khemerat, my thng sau ma ma, H khng th
khng ngc nhin khi thy vn c nhng khc sng cn nh sp
kh kit tng chng c th li b bng qua. H cng hiu rng
nu cha c hn hn di ng bng chu th, cha c nhng cn
au tht ngc pha h ngun ni qu anh l do cn cc dng ph
lu_ tributaries, nh nhng mch ph_ collaterals.
Sng Mekong vi H by gi cn mang ngha ca nhng m
hnh c th hc, hn th na cn l mt m hnh ton hc_ Math-
ematic Model, vi y ry nhng con s: 40 ngn mt khi giy
lu lng ma l, ch cn 2 ngn mt khi giy ma kh_ 20 ln
thp hn; lng sng khng nhng thiu dc m li gc m
ngha l cao hn khi tin gn ra bin. Rng ch mi hn my chc
ngn nm trc y thi, con sng Mekong hoang d mi bt u
to hnh vng ng bng chu th t y bin, do cht pyrite c
trong trm tch ph sa v c thm t cht st trong ph sa kt hp
vi sulphur trong nc bin to thnh hp cht pyrite. Vi thi
gian tnh bng thin nin k, dn dn t nh ln khi mt bin
v ri hng nm c cc con nc l v ph ln tng tng
lp lp ph sa ngy mi dy thm tr thnh nhng rung ng
mnh mng v mu m.
Nhng di lp ph sa tn bi y, cht pyrite cn , b dm
su trong t hay di ln nc. Ch khi phi ra ngoi dng kh,
n tr thnh cht phn chua acit sulphate, thm thu ln mt t,
bt u honh hnh v l nguyn nhn ni kh ca ngi nng dn
ng Bng Nam B. H sau ny cng c bit thm rng tnh th
nhng vng chu th cng rt thay i ngay trong mt khong
cch gn. mt ni ny th rt chua trong khi cch khong mt
 bin ng dy sng 195

trm mt hon ton i khc, do mc nc_ thy cp, dy

t tn bi v cc loi tho mc trn . Chnh H hc c bit
bao nhiu kinh nghim t nhng ngi nng dn. H hiu r hn ai
ht vng t ai m h ang sng nh bit r du ch trn bn tay
ca h v khn ngoan tm ra cch gieo trng trong nhng iu
kin tng nh v phng tm ra li gii p. H cng hiu rng
t phn nh con cp ng trong hang v chng bao gi nn nh
thc mt con cp ang im ng!
Cho d chng phi l mt tr thc trong thp ng, tng l tc gi
ca mt lun n s v H Sinh Thi ca Vng H Lu Sng
Mekong nhng chnh H b thc t dy cho nhng bi hc ch
ng. Khi i t l li suy ngh kinh in cho rng tng nng
xut la th phi ngn mn trong ma kh v trong ma l th cn
nhng p ln tr nc s ra trong ma kh, ra mui ra phn
cho t v dn ti rung ng. Nhng thay v ngn mn th ngi
nng dn vng nam ng bng chu th li cho dn nc bin vo
rung trong ma hn m ban u ai cng cho l in khng. Nhng
thc ra h p dng k thut trm thy vi kt qu tht k diu:
t bt phn, n ma ma th c nc ra mn cho t khin
ma mng tt ti, cha k thm ci li khc l nc bin em
tm c vo rung ng v mng rch. Chnh ngi nng dn
sng to ra mt nn nng nghip la-tm_ rice-shrimp culture
ph hp vi h sinh thi phc tp ca vng ng bng chu th.
V trong nhiu k trn knh i truyn hnh_ khng phi thy
H m l ngi nng dn y sng to y ln i hng dn b
con lm sao tn dng c ngun nc mn trong kt hp trng la
v nui tm. S kin b con nng dn ph v con ngn mn
G Cng Ty l bi hc thm tha v nh i cho chnh H v m
k s thy li n t trung ng.
Ri li cn thin tai l lt mi nm, ai cng cm thy bt an khi
ng u vi con rng bt kham y. Vi bi hc ngn nm t con
Sng Hng, ngi ta mun ch ng n bng nhng con p vi h
thng iu vng chc.
196 cu long cn dng

Sn Tinh_ thn ni biu tng cho sc mnh ca iu, Thy

Tinh_ thn nc l sc tn ph ca nhng cn l. C hai u mun
chim ot nng cng cha xinh p l vng ng bng chu th.
Nc dng cao th ni vn cao v cui cng Sn Tinh thng.
l chin thng ca sc ngi vi h thng iu hai bn b
con Sng Hng.
Nhng xem ra ngi nng dn ng Bng Cu Long c ci
nhn Lo Trang hn, thay v trn p th h chn s thch chung
sng vi nhng cn l. Khng p cao m o thm nhng rch
su thot l ra Bin Ty, Bin ng v ci thin giao thng, tip
tc truyn thng t nhiu ngn nm trc ca nn vn minh c
Eo vng quc Ph Nam cho d c vng quc y tiu vong
do mt cn hng thy trn ngp vng chu th vo khong gia
th k th su.
Con thuyn my chy bng bng gia lng mt con kinh o
mi_ gi l mi ch cng hn nm nm ri. S c thm hng
ngn cy s kinh rch na c hon tt vo cui th k ny. Cnh
tng ni bt l mu vng ca r st nhum ln mi cnh vt: t
gc nhng cy trm, ti thn ghe, cu tu, li c v c chn ngi
ta na_ ngha l bt k vt g nhng vo ln nc y. Ngi ta
thy ngay c nanh vut con cp ang im ng trong hang va
b nh thc. Tr t tm c trong ma ma do cn l vo,
khng c sinh vt no sng c di ln nc trong leo lo m
cht phn chua y, c chng ch l la tha my m c xng chu
phn. Ngi nng dn ch cn nhn ra ging c no l h bit u
c th l khu t gieo trng. V cho n by gi th h vn kin
nhn ch i nhng trn ma to nhng con l ln ti ra phn cho
t v h vn khng ngng ph rng, tip tc o knh v ln lip.
Nhng vng m ly nh Tam Nng cng ngy cng thu hp v
chng cn bao nhiu na v tng lai ca cc Trm Chim ang b
th ni. Hay ri ra ng Thp Mi ch cn l nhng cnh ng
chua nc mn vi my khu nui tm x, my khong rung la
xanh hay nhng cn nh ngi . V ri cng chng cn mt cnh
 bin ng dy sng 197

hc no bn b con sng thing ang dn b tt cn.

Thun gic chng ti tr li ghe c th ti huyn Tam Nng
trc khi tri ti. Con thuyn my tng thm gia tc vn ti
b li pha sau nhng t sng vng mun sc di nhng vt nng
ca rng chiu. Do yu cu x giao, H ti gp Mi Nhe b th
Huyn y Tam Nng. Cng i vi H c B T v in, c bit
ln ny c c Thun con trai Mi Nhe. Thun mi tt nghip i
Hc Cn Th ang ph trch kho st thy vn ca vng Tam Nng.
Rt khc vi ngi cha, Thun cao ln vm v trong khi Mi Nhe
gy kh v thp nh. Mi Nhe thun nht l con ngi thc dng,
trong khi Thun th m mng, say m cng tc bo tn thin nhin
v cc Trm Chim. C th ni Thun l m bn ca con ngi Cng
Sn Mi Nhe. Thun thy lc lng vi qu kh ca ngi cha v
khng thy c lin h g ti cuc chin tranh qua v cng khng
mun c nghe ai nhc ti. Thun hc gii nhng cha bao gi
c im A v mn chnh tr Mc L; gc gia nh cch mng
nhng Thun cha bao gi coi l iu ng hnh din. Bn thn
Thun cha h c biu hin phn u vo on Thanh Nin Cng
Sn th ni chi xa xi ti i tng ng. V phng din hng, c
th ni Thun l ni tht vng ch ca Mi Nhe.
Qua s bo tr ca B T, Thun c Hi Hc Quc t ICF
cp hc bng du hc u Chu hoc Hoa K. Khng cn suy ngh
Thun chn ngay i M v theo Thun ci g M by gi cng
l nht th gii. Khng bc l hay ni ra nhng l mt hin tng
kh ph qut t Nam ra ti Bc_ nht l ngoi Bc gia nh no
cng c mt Gic M M Quc c mun lm sao gi cho c
mt ngi con sang M.
- Nhng em cn phi qua c k thi Anh vn trc ! Sao
m kh trn ai! H th i im phi trn 550 m im em th c
540 ri 530 khng sao nhch hn ln c.
B T an i Thun:
- Em vy l kh lm ri, c bit c ngi M chnh gc thi cn
b failed em!
198 cu long cn dng

- m em mun hi c, tnh hnh cc ging hc bn Hu K

by gi ra sao c?
- Ton M Chu ch c Bc M cn li hai ging hc. Whooping
v Sandhill Cranes. Loi trn th gn nh sp b tiu dit nn ang
c ht sc bo v, loi Sandhill th cn kh hn. Hc mi trng
th thy ging loi Dic_ Herons nhng hon ton khc, hc thuc
h Grudae. Hc bay vi c vn ra pha trc, nhp cnh p chm
hn nhp cnh vung ln vi ting ku m vang Kar-r-r-r-o-o-o c
th nghe thy t rt xa. Khng khc my vi Hc ng Phng
Vit Nam_ Eastern Sarus Cranes, ni chung hc a sng ngoi tri,
lm t trn mt t v ch hai trng, thch kim n tm cua s hn
v n thm c c l trn m ly v mt bn nc cn_ mudflats
Florida, California tng t nh vng m ly Tam Nng.
Thun kh thng minh li rt hiu hc, lun lun em theo bn
mnh c bng cassette, khng phi ch thu ting chim m cn
luyn ging ting Anh na. B T rt mn Thun ci bit ti
gi ging ht ca nhiu loi chim mung, k c ting hc.
Trn ng i, Thun tm s:
- Em rt mun c lm vic lu di y nhng phi ci hai
cha con c ng nhau hoi, thiu iu ng y mun ui em ra khi
nh! Nhng khng phi ng hon ton v l khi lm mi chuyn
chm lo cho i sng b con.
Thun ch ni c ti , dng km hm v khng mun ni
g thm. Trn ng i cnh tng thng xuyn bt gp l nhng
bi cy trm b n cht ng ngn ngang dc theo m knh v c
hai bn v ng, k c nhng m trm con cn ti ri cng
b n b ba bi khng cht thng st.
Thun ging bi ngi ni:
- T ngy c i Mi dn ngho t khp cc tnh x v
y ngy mt ng. H ang thi nhau n b rng trm c thm
t trng la hay din tch nui tm, v la hay tm u rt c n,
li cn mau n na. C ci mng ny chng bao lu na c ng
Thp Mi s cn kit cy trm. M ht rng trm th cng chng
 bin ng dy sng 199

cn ci gi l trm chim Tam Nng, thy c .

- B khng c chnh sch bo tn khu thin nhin Tam Nng
sao em? B T nn nng hi.
- C ch, tha c. Trung ng cng c ch o vic quy
hoch v bo tn lng c ng Thp Mi nhng ni ra th k
php vua vn c thua l lng, ngha l khng c lut php g r
rng, vn c ty tin nh hi cn chin tranh, bao nhiu quyn hnh
vn nm trong tay ng y a phng. M Tam Nng c th coi
l trng hp in hnh.
B T thy xa l vi nhng t mi:
- in hnh l sao em?
- L mu tiu biu, ging nh ch role model trong ting Anh
c.
C H, in v B T cng bt ci vui v. Qua H B T mi
c bit thm rng Mi Nhe l hnh nh him hoi ca nhng
ngi Cng Sn chn chnh cn vng st li. Sinh ra v ln ln
trong vng ng Thp, cha xong tiu hc v bng, c vinh
danh l dng s dit M thi cn chin tranh, gan l khng ai bng,
b h mt tri do mnh bom trong mt trn cn. Nay lm Huyn
y Tam Nng, khng th ni l Mi Nhe khng yu thng qu
hng ng Thp. Duy ch c ci nhn ca hn ta th rt khc. Mi
sinh vi Mi Nhe l ci mi trng sng sao cho d th i
vi b con. Cu cnh y bin minh cho mi phng tin hin i
c em ra p dng i tr cho khp vng Tam Nng. Ph rng
trm khng phi ch c dao qum m cn c c my ca, nh c
khng phi ch c li m vi c cht n hay in xot, sn chim
khng phi ch c by m cn l loi sng vi n ghm v c
ng nhm. Cnh quan Tam Nng qu hng Mi Nhe phi ni l
thay i tng ngy, rng khuyt tng mng, c tm bt k ln b
b git hng lot ni phu, chim thng hay him qu cng ging
nhau b lng sn nh nhng con tht. Ni tm li Mi Nhe khng
nhng em li cho ng bo mt i sng d th m cn rt sung
tc v c hy vng mau giu na.
200 cu long cn dng

Khch thm c mi mt ba n h ru tht c mn hc

tim thuc bc_ chc l ko di tui th, bi v theo quan im
ng Y ca Mi Nhe, khng ch l mn nhu m cn l v
thuc na.
Bn du mc Ty Tng th tin rng trn nh ni thing ni khi
ngun con sng Mekong c mt v thn linh l con rng Zjiaduji-
awangzha bo v cho ngun nc lun an lnh v nu ung c
ngun nc y ngi ta s sng lu. Nhng vi Mi Nhe, thay v
tin php mu t ngm nc sng th nay l ming trn gian him
hoi ca cc s gi mi sinh. Ba n nu bng th him gi cho B
T c mt giai on tranh u si ni thi sinh vin. Lc y B T
l hi vin hot ng tch cc ca Hi Bo v Th vt Th gii
cng cc bn qua ta i s Lin X Hoa Thnh n cc lc
chng i vic cho php mt nh hng Mc T Khoa chuyn cung
cp cc mn n nu bng cc loi th gn tuyt chng. Thc khch
phi tr c ngn la xanh cho mt a mn n l nh vy, gi cng
cao hn vi loi th him hoi hn. C l lc thc n ca nh
hng y cha c c mn Hc ng Phng nh ca Mi Nhe
by gi... Mi sau ny B T mi c bit thm c mt ng dy
t cc Trm chim cung cp loi chim k c loi him qu cho
Qun Chim, ni lui ti n nhu ni ting kn chn ca gii thng
lu Si Gn. Di mt B T th cho d u v bao gi, lng
kim n tht cc con th him qu sp tuyt chng trn hnh tinh
ny th hnh vi ti phm man r.
Ch trong mt k hoch ng nin t pht, Mi Nhe t
thnh tch k lc v nhng con s: dn s tng khng khip gp
i, din tch rng trm ni ting phong ph ca tnh ng Thp
th nay ch cn mt phn ba, trong Trm Chim ch ring loi hc
con s trc y ln ti c ngn th nay ch cn khong 500
con. Di mt ngi nng dn ngho th ng ch Mi Nhe
c cng rt ln bin vng m ngp nc quanh Tam Nng mau
chng thnh mt qun huyn i ln cnh tr ph.
Mi Nhe tip khch trong mt tr s qun mi xy ct rng
 bin ng dy sng 201

v khang trang. Trn tng l l c chi li lm nn cho mt

bn th hng n vi tng bn thn Bc H ln bng thch cao
trng. Khng cn treo la lit nhng khu hiu l iu mi ng
ch . Mi Nhe vc ngi m nh, c nc da sm en hi ti
ca ngi thiu mu do bnh st rt kinh nin, khun mt xng
xu v cn ci v khc kh, c thm nt d tn do vt so ln ni
ui mt tri. Khng cn nn ci dp ru nh hi no, Mi Nhe
mc o s mi trng tay ct vi qun sm, c tay vi ng h Seiko
vng_ chin li phm thu hoch do thnh tch nh t sn v ngi
Hoa sau Gii Phng, tay xch cp da v i giy da. Ni gc phng
trang tr ni bt l chic my Tivi mu Sony 19 inches c c u
my VCR coi bng.
Chuyn my mc in t th phi nh thng con trai tui n
lo cho ht chn. C b con li xm cn chi v k thut cng chy
sang kim n. Va ni va nhn sang Thun, Mi Nhe khng
du c v kiu hnh; nhng ngay sau th trn p thng con
ngay: N ch c c dzy, ch chuyn chnh tr chnh em th
coi nh zro. N quen sng trn tnh ch bit c sch v, nghe theo
ngi ta ri cng by t ni ti ni lui chuyn to lao mi sinh
mi t vi tui.
Mi Nhe c th ni ging xc tn vi khch:
- Trc khi nghe cc ng b t xa xi li y bn chuyn bo v
hc vi chim th tui phi ni ngay rng nhn dn huyn Tam Nng
phi c mt cuc sng ngy hai ba n ci . Nhng ngi dn
v y l m bn c nng ngha l v sn chn chnh, khng
c ly mt tc t cm di, quanh nm m hi si nc mt
i lm thu ct la thu m vn thiu n. Vn cp bch t ra l
lm sao c t cho h cy la nui tm. cng chnh l quan
im ng y chng ti chp thun cho thu hp cc khu rng trm
m rng khu m c thm t cp cho nhn dn.
Mi Nhe khng du c kiu hnh ni thm:
- Din tch trng la v nui tm tng u v nhanh hn mi
nm, thu nng nghip np cho nh nc th vt ch tiu so vi
202 cu long cn dng

cc huyn khc trong tnh ng Thp. ng ni l tinh thn t

nguyn ca ng bo, khng cn phi o p ai bi h bit ng y
th ht lng chm lo cho h.
Khng my xa tr s huyn, Mi Nhe ch cho khch my ngi
nh mi mi ngi au vi cao vt ln nn tri xanh l nhng ct
ng-ten bt cc knh i truyn hnh. Gh thm gia nh bc T
Trung gc b i phc vin qu tn p Ph Ha Ch Lch Bn
Tre, ti y ch vi hai bn tay trng vy m cha y ba nm sau
c mt cuc sng khng nhng n m cn sung tc na. Ch
ring tay T Trung chm ng hn nm hcta rng trm em bn
c c chc triu ng, khng nhng d tin ct nh mi li cn
thm t lm la hai v mi nm rt c n, mau thu hoch hn
cy trm nhiu.
iu ngc nhin vi B T khi v Vit Nam l i ti u cng
nghe ni chuyn n: lm n nhanh, thu hoch nhanh v lm giu
nhanh ngay c trong lnh vc nghin cu khoa hc. Hnh nh
sau chin tranh mi ngi cht nhn ra rng h ch c mt cuc
i ny sng nn chng cn ai tin vo ci thin ng Cng
Sn ha hn mi tn i sau. Cng theo Mi Nhe th gia nh
bc T Trung c coi nh h tin tin in hnh ca huyn Tam
Nng bc vo thi k i Mi cng c nc tin ln hin
i ha, cng nghip ha.
Chnh H gip Mi Nhe a la thn nng HYV (High Yield
Variety) vo khu m huyn Tam Nng vi hy vng ging la cao
sn ny s ci thin i sng b con m khng cn ph thm rng
trm. Nhng mi chuyn din ra sau hon ton ngoi d kin ca
H. Khoa Thy vn i hc Cn Th vi d n xy bn ng dn
thot ln t con kinh bao quanh khu bo tn, thay v iu ha
mc nc trong Trm Chim th li b b con nng dn tn dng
rt nc ra khi khu m ly ti rung trong sut ma kh.
th do nc cn b con cn ph rng mau hn, v ai cng thy trng
la nht l th la cao sn ca thy H rt c n. Nhng cng do
l ging la rt kht nc nn ma hn b con khng ch ly nc
 bin ng dy sng 203

t trm chim m cn be b khng cho nc xung vng di khin

b con nng dn mit di thiu nc phi ku tri. Chng cn ai
iu hp hay trng ti, Mi Nhe thnh cng pht trin ring
cho huyn Tam Nng bng ci gi ca Trm Chim vi sinh mng
ca c ngn cnh hc v ma mng kh hn ni mit di.
Mi Nhe vn ging tm s:
- Trong chin tranh, ng bo hy sinh xng mu qu nhiu ri.
Ch mong c ngy ha bnh c lp, ng ta c dp chm lo hnh
phc b p cho b con. Hnh phc nhn dn l nhim v hng
u ca Huyn y chng ti. Vy m vn c cc ng ch Trung
ng xung_ cn dn theo c my ng M tc vng mt xanh, c
ch trch cch lm n ca chng ti m h gi l ty tin, l ph
hoi mi sinh. Ch ti hi cc ng ch mi sinh l ci chi chi m
bt chng ti phi hy sinh c ming cm manh o ca nhn dn?
i thu nh ai ch l khch ti nh m ngi ta bt mnh phi k
bn th ng b u sp xp li ht c trong nh ra sao! Bn
thc dn quc bao nm ri nh con a nhiu vi ht kit ti
nguyn cc nc Phi, bn chng giu c d n d mc ri nay
li mun th vui chi king chi chim. Chng tr li Vit Nam,
chng cn bit dn ta i no ra sao m cn chi cha dy mnh phi
gi mu xanh phi bo v rng trm dng my con hc con
nng. Nh dzy u c c!
Ri bao nhiu cm th tch ly by nhiu nm, Mi Nhe ging
st :
- M ni ph hoi mi sinh th ai bng quc M trong chin
tranh va qua. Hi ti ti u c bit s l ci chi nhng ng
vi chin tranh ha hc th ch bit b tay. xua bn ti ra khi
rng, chng khng t nan mt th on no: dng my mc c
kh hin i nht cho o knh mng tt cn m ly, cho my
bay ri bom Napalm v cht c Da Cam t rng v dit ht
cy c. Sau chin tranh rng th cn nhng hon ton b nhim
c v tan hoang.
Mi Nhe vn ging anh thp:
204 cu long cn dng

- Mt bao nhiu xng mu, ha bnh mi m c cc ng

ch nhiu b phn ng ta mt cnh gic. Bn cht quc
trong chin tranh hay trong ha bnh th cng dzy thi. ng ch
Tng B Th sng sut dy phi phng m mu din tin ha
bnh ca k ch, dzy m sao nhiu ngi vn khng thy.
Ri Mi Nhe cn by t mi u t:
- Phi chi c nh hi cn chin tranh, mun lng nh mt
ch bit nghe theo ng. Ch nh by gi ai cng c quyn nu
kin, nht l my ng t nhn c hc nc ngoi v, tui ng
th khng bit c bao nhiu m mau chng c ct nhc.
Hng th cha, ch c chuyn th lm sao m ni chuyn lnh o
xuyn sut cho c.
Ri Mi Nhe xung ging bun ru:
- Ti l thng binh tui cng gi l cao, k ra ng cho v
hu cng l phi ri, ti cng mun dnh phn cui i lo cho gia
nh m gi ch khng l c nh dzy mi sao... Nhng ri nh vn
cn nghe u ting gi ca Bc v ng, ti thy mnh vn cn
phi bm tr hy sinh thm na. u tranh ni b nh hin nay kh
lm, bi v khng thy u l trn tuyn. Ti vn ni nh dzy mi
ln v hp trn tnh hay vi cc ng ch n t trung ng...
Mi Nhe mt long lanh hng v pha bn th ni c tng
ng H v thnh knh tng nh, ging tic nui:
- Phi chi nu Bc cn th u c tnh trng lnh o chao o
n nh dzy... Nh thng Thun con tui y, khng c mt ngy
trng thnh trong chin tranh khi la, ngoi chuyn sch v th
n bit ci chi m dm ln ting dy khn tui.
Mi Nhe gm g nh mt con cp d trong khi Thun ch
l mt con nai t chu trn v ngi nn khe. Trn ng v, H k
li:
- Khng phi l khng c l khi c mt ng ch t trung ng
rt hiu Mi Nhe bo rng ch c mi mt cch duy nht ngn
c hn thi khng ph rng trm l phi khu gi li lng cm
th, nu l do mt cnh gic v an ninh quc phng_ ph ht rng
 bin ng dy sng 205

trm l ph hoi chin khu...

in a ra nhn xt vi H:
- C l cho n ht th k ny, khng ch nhng ngi Cng
Sn T Bn tha ha m n c nhm ngi Cng Sn t oi c
coi l chn chnh cn st li nh Mi Nhe, thiu hc li cung tn
h vn cn l nguyn nhn ni kh khng phi ch trn nhng con
ngi m cn vi m cy c v chim mung.
Vi con mt nh khoa hc, theo B T th vng m ly v trm
chim khng phi ch cng hin v giu p ca qu hng thin
nhin m cn l mt kho tng phong ph v sinh hc, ci ni
ca chu k sinh sn v tng trng cho nhiu ging chim c v cc
loi sinh vt khc. l ni lu tr nc trong ma l v iu ha
nc trong ma kh, mt yu t cn bng mi sinh c t bao
lu nay ri, vy m ang c nguy c b ph hy n.

Nht K Ca Ngi Chng. B T thy mnh nh mt s hn

nhin, thay i cm xc v c cch suy ngh ln vi v ln thm
con thm Ba trn bnh vin Si Gn. Gia mt Si Gn hoa l th
vn c mt a ngc trn gian: ni m ngi ta gi l tri bnh dnh
cho nhng a tr mang th bnh tt trong mt cn bnh chung l
suy dinh dng. B T khng th no qun c cnh tng nhng
a tr bng ng da xng gy g nm tr tri trong nhng cn
phng tng vi thng loang l, trn nhng chic ging st trc
sn c r vi manh chiu n khai nng tri trn nhng vt ging
p p, ngay bn mt khu nh v sinh m thp ti tm vi mt b
nc ngp phn ni lu bu. Ch cch khng xa, bng qua mt
bi c tt lt u, l mt trung tm Nhi Khoa khc mi xy kiu
k v sang c vi ca knh v gch lt sng choang, cc phng u
gn my lnh, d nhin vi y thuc men v cc trang b hin
i dnh cho con ci cn b nhiu tin v thiu s cc gia nh giu
c_ gi tht t tnh bng la xanh vy m khng bao gi cn ch.
Khi B T ti ni th qu tr m chuyn tri cu mng sng
cho a con thm Ba. Mt ci cht khng ng cht ch v thiu
206 cu long cn dng

thuc. C bao nhiu a tr mi ngy cht mt cch m thm

v oan khin nh vy. Ch cch nhau c mt bi c m sinh cnh
l hai th gii ca nh sng v bng m.
Ngy...Thng... B T theo thm Ba Xun i thc t ct la thu
trong v H Thu. T Bn Tre tp on thu chung chic ghe
bu i ng Thp Mi. Tr thm Ba, h l m thanh thiu nin
c sinh ra ngay trc sau nm 75: la tui ca hn na dn s
by chc triu ngi trn c nc, h hn nhin v ging nhau
ch ngho t hc khng tham vng. iu khin B T ngc nhin
ti sng s l trong s h c ngi khng bit c bit vit li cn
sm mc tt ht sch v ru ch. Thi tit kh nng p khng
c g bo hiu l sp c l lt. Do ch quen c, on li c ti
tr nh ch Mi Tn: nh trng trn nhng c ci rng nn
h chia thnh cc ton nh, phn khoanh nm ngay trn sn nh.
B T v thm Ba th c ch dnh ring cho mt tm phn tri
bn. Cn bao nhiu ton khc, h c theo ghe ln gh vo m kinh
ni c rung thu gt l b ln b tch ra thnh cc nhm nh
dng nn nhng cn chi tm lp bng tm nylon kiu d chin,
ch tm che nng ch khng che ma. n th go nu chung,
tm git v sinh th trai gi tng ton ko nhau xung sng. C
trm nhm nh vy t khp ni v tri ra khp cnh ng cn
ngp nc. V ct la chy l nn h phi lm tt bt t sng sm
ti tri ti mt. Nng ma g th sut ngy cng c phi ngm mnh
di nc m ct. Gp la ng th cn ch phi m la ng
ln ln bn t, th cn phi em xung sng ra trc khi em
phi. C sau mt ngy th mi ngi u mt l; khng c ai m
tay chn khng lnh mp, b ca rch v lim hi v la ct. Hnh
phc trng ch l c chu cc mt thng c t gi la dnh
n khng phi lo i trong mt nm. H c khc g u m ngi
M, nhng cng dn hng hai vo ma hoa tri tri ra khp cc
cnh ng bn California di ci nng chy sa mc, bn sc
lao ng vi tin cng di c mc ti thiu.
i u B T cng chng kin a s ngi dn phi sng trong
 bin ng dy sng 207

mt cnh ngho khn t vi v chp nhn cam chu mt cch

thng tm. Ni ph by v sang c th ch lm cho v lm than
cng tng thm.
Chng nhn cho Thin nhin: Sinh thi gia Giu Ngho trn
mt Qu hng Chia la_ Witness for Nature: A Divided Country,
The Ecology of Rich and Poor. L bi vit gy chn ng ca B
T_ ca mt ngi vn yu mn thin nhin vi ging vn am
m nhng chng mc, rt ro v nhng vn x hi nhng vn
du dng. Trong khi mi sinh ang tr thnh vn tranh lun gay
gt trn ton quc, th nhng dng ch vit y tnh t y nh mt
dng sui mt ca ngi hnh phc gia con ngi v thin nhin
nh mt kt hp hi ha chng th tch ri...
m y Tam Nng, vn l mt m di v minh, m bao
trm khp Vit Nam v c lc a Chu, ha trong ting nc
rng ca con sng Mekong nh nhp iu t ngn nm, vng vng
bn tri gia nhng ting hc ku thng, B T cn nghe c ting
tr con khc.

Trn sng nc vi c gi Cu Long_ H. Nguyn Thch

208 cu long cn dng

Trm Chim Tam Nng ng Thp Mi tr thnh Vn Quc Gia Trm

Chim t 29-12-1998, nh mt khu mu mc du lch sinh thi_*

Bn Vn Quc Gia Trm Chim Tam Nng ng Thp Mi.

 bin ng dy sng 209

Trung Tm Dch V Du Lch Sinh Thi v Gio Dc Mi Trng / Centre

for Eco-Tourism and Environmental Education. Nhng hot ng ch yu
l khai thc du lch hn l bo v h sinh thi v mi trng_*
210 cu long cn dng

Thp canh bo v Trm Chim Tam Nng hay cn gi l Vn Quc Gia

Trm Chim. Nhng vn c v s chim b nh bt mang ra ch bn hoc
cung co cho cc qun n c sn Si Gn_*

ng Thp Mi khu bo tn Tam Nng vi rng trm cng ngy

cng tha tht v thu hp vi trm chim vng bng chim_*
 bin ng dy sng 211

(1) Gia nh Hc hay Su u trong danh sch cc loi chim qu him,

c nguy c b tuyt chng. T 20 nm qua, s Hc v cc loi chim qu tr
v Trm Chim Tam Nng ngy cng t i.

(2) Do mi trng suy thoi, nhng Cnh Hc ng Phng ang tm

cch bay xa khi khu Vn Quc Gia Trm Chim Tam Nng_ Wildlife At
Risk/ WAR_ H. Minh Lc 1,2
212 cu long cn dng

Tuy tha dn nhng vn cn y nh Mc Ha, nhng n c

v cc sn chim_H. Hong Khi Phong

Do nn ph rng ba bi, hnh nh nhng khu rng trm nguyn sinh y s

mau chng tr thnh qu kh. Cng vi nhng con c Pla Beuk, c Dolphin,
nhng cnh hc ng phng l biu trng cho ch s an ton h sinh thi
rt mong manh ca con sng Mekong_ H. Nguyn Thch
 CHNG IX

SNG THING M TT CN
Rung ng mc sc chim bay
Nc sng lai lng c by ua bi
ca dao Nam B

T Ngn Ni Thing 15 ngn b trn cao nguyn Ty Tng, t

u trong vng trng mnh mng ca trin ni tuyt, con sng
Mekong bt u chy rc rch khi ngun cho mt con sng ln
ca Chu , nhng t y cn phi mt bao lu na, tri qua bao
nhiu ghnh thc, ngang qua bao nhiu vng kh hu v dn c
con sng xanh cung n y ti c Vit Nam mang tn Cu Long
m p vng t thing ta thnh chn con rng sng tri di ra ti
b Bin ng.
M Cu Long Giang tn y c t bao gi? Theo Gia nh Thng
Ch l cun sch v lch s a l t Gia nh hay l t Nam K
sau ny th tn y l do Trnh Hoi c t. T tin ng gc ngi
Phc Kin bn Tu di c sang t Trn Bin (Bin Ha) sinh nm
1765 cng nm sanh vi Nguyn Du, t lm quan di c hai
triu Gia Long v Minh Mng ln ti chc Hip Bin i Hc S
hiu l Cn Trai. ng cng vi L Quang nh v L Nhn Tnh
u l mn sinh ca V Trng Ton, c ba ni danh th ph nn
214 cu long cn dng

c ngi ng thi mnh danh l Gia nh Tam Gia Thi. ng

mt nm 1825, nm nm sau ngy mt ca thi ho Nguyn Du. Ai
cng bit l hai con Sng Tin Sng Hu ch ra tm ca nhng
s chn mi l con s hn nn ca Tranh cng c k thm
vo cho d ch l mt thot lu ph rt nh. Cng nh Tht Sn
c nhiu hn by ngn ni nhng s by c chn v cng l mt
con s hn.
Ni ti ng Bng Sng Cu Long qu in, ngi ta ngh
ngay ti la v lt. Chung sng vi l lt th c g mi l u vi
nhng ai tng hai bn b nhng con sng y vi chng cht
nhng kinh v rch. Ri c hng nm cng vi cn l l tng tng
lp lp ph sa t bi th rung ng no m chng thm ph nhiu,
li thm bao nhiu l tm c. Cha k thm ci li con l ra phn
cho t, ra bt cht c Da Cam cn nm su lng u trong
cc khu rng cht t sau cuc Chin Tranh Vit Nam.
Khng bit bao lu ri nhng in th khng bao gi qun
trn lt ln nht nm khi in mi mi tui. By gi l khong
gia thng Nm, nc quay k nht t thng ngun v tht
m mt mu nh son.
Mu khng phi ch c ph sa, c nm cn trn ln mu ngi
ta na. Cha in ni vy khng gii thch g thm v ch sau ny
ln ln in mi tht s hiu.
Vi con nc y ai cng bit sp ti ma l_ m c l l lt ln
bi thm ci im by kin vng th b t tha trng ln cc ngn
cy cao v c by ong mui t ni bay v cng lm t trn cao hn
mi nm. Rt khc vi con Sng Hng d dn, Sng Tin Sng
Hu nh t bao gi, do mt phn l chy ngc v Bin H nn
cho d c lt ln th con nc vn n nh dng ln t t trn b
ri chy ra chan ha.
Nhng ring nm y sao vn bt ng qu, trn l khng nhng
ln hn, dng ln nhanh hn li cn sm hn mi nm ti mt
tun trng khin khng c nh nng no tr tay cho kp. Con nc
c th chy phng phng v sui ko theo nhng cnh kh nhng
 bin ng dy sng 215

gi lc bnh man mc tr bng tm. V c th mi ngy mc nc

dng cao thm hai ba tc, ngay c rung s vi la m la ni cng
khng cch no phng ng kp v nh chu ngp. Nc ngp ht
c kinh rch rung ng, nc chy mnh trn qua cc l xe, khng
sao phn bit c u l sng u l ng. Con nc nm y sao
ln cao qu, vo khu trng nc dng gn ngp ti nc nh, li
thm cy l b sng nh te tua. Trn mi nh l hay tn, ngoi ngp
ngi v ch, c thm my con g ng c r, ch c my con vt
chu nc th lng cnh vn mt m. in v hai em cng cm
rm ngi trn , tr B T l con gi mc c th m cho mc qun,
cn hai thng con trai th trung lun cho khi b qun o t.
Bu tri thp xung, lc no cng sm sm nh sng nc, mi
ti gia tra mi thm c cht nng m, nhng pha di vn
l con nc dng cao lnh lo bao la, chng cn bng dng u l
rung la vng, ch cn lm tm trn mt nc l nhng bng in
in mi tr mt mu vng ti nhp nh trn nhng gn sng.
in theo cha t sng sm xung xung i hi bng in in ri
i vt m c linh.
Lc bnh bng tm
in in bng vng
in in mc t lng
Lc bnh tri ni...
nh phng ht rong
Cy in in ngi Khmer gi l Srock Snor thn c mc khp
cc m rch b sng, bng mu vng hi sm m trn gi tm cng
th ht sy, em nu canh cng rt ngon. Nu hi tr khi nng
ln cao, n khng cn ngon na m c v ng.
Qun ht c ma lt v gi lnh, in thch th vi nhng con
c trng nh nh bc vng vy trong li. Ma ma n c trng,
ma nng n c en. Ch mi hn na bui m cha con vt c
c my thng thic c; gi cht n v phn lm nc mm cn
bao nhiu em ra ch bn. Gi l ch ch ch c l th my ci
sp g tre tm ri st ra khc l cao cha ngp nc phc v
216 cu long cn dng

kiu d chin.
C my gi la en do cha in hp ln di nc ct mt c
trc y t hm th cha con m vc ra con l phi. Cc th c cc
nhng khng than th m vn c kin tr chu ng_ c nh
vy t hn 300 nm ni tip cc th h nhng ngi lu dn Thun
Qung theo chn Cha Nguyn vo khai ph nhng vng ng ly
hoang vu vi trn rng mui ku nh so thi, di nc a li
nh bnh canh v hai bn b l y nhng thn linh ma qu, ln c
rn c v cp su. Ti y th li y, bao gi bn r xanh dy
th v. V la h thu k y k nh mt trng tay, cha k tn tht
v nhn mng m a s l con nt trong c thng Sanh bn hc
t lp nm k nh ch thn ca in. Mt mt au thng, g th
g_ ai cng lm lm ch ch cho con nc git l sa sang dn sch
nh ca, em cht la ging cn st gieo xung v k nh lm li
t u. M c bao gi tr u m lm li t u.
Ni g th ni, k nim v tui nh ni qu in nhiu iu vui
hn bun. Thin nhin giu c v c v tnh, i khi khc nghit
nhng cng rt chiu i con ngi. Khng c l lt th la go li
tha thi, vn cy n tri tru nng sum su, tm c ch th y
ng. Chiu chiu qu ni vi diu, c lao ng Chng c nhiu
c tm. Khng nhng nhiu m cn y hng v c sn thm
ngon ca ng ni cy vn.
in nh mi ln h sang thm b ni Bn Tre l k nh
n, tha h n me dp, ung nc da xim, n ko da, bnh
phng da, n tm rang nc da, mn ung da chin, li cn
mn c kho t, canh chua c bng lau ni nu cho n th khi ch.
Mi nhng nm sau ny sng nc ngoi, cha bao gi in
c n li nhng mn l Min Nam ngon nh vy, ung mt
ly nc da xim c hng v qu hng nh vy. Cng vi Bng
Sn Tam Quan ngoi Trung, th Bn Tre qu ni in l x da
trong Nam _ th cy m theo in th t r ti ngn u c ch cho
con ngi. C phi v vy m n tt nghip ca in trng
Kin Trc ni ting San Luis Obispo khng phi l mt thng x
 bin ng dy sng 217

hin i_ big mall H Ni hay Si Gn m li l mt cn nh nh

sng ton lm bng cht liu t cy da cho ngi nng dn ng
Bng Sng Cu Long. Giai thoi rung ng vi c bay thng cnh
sau ny ch cn trong tr nh ca in bng nhng ln i sn chut
ng hay i bt c. in tng theo thng H ra ng, hai a
ly snh non trt y mnh ch cha c hai con mt, xong ri nm
xung gia rung ch cho by c bay ti, thi th th c tru c
ma l la... ch ch con c no gn tm tay nht l chm bt ngay
lp tc. Thng H th l, khng s b c m ui mt nn nm ch
bao lu cng khng h nhc nhch nn ch c n l bt c c,
ring in th khng nhng b li cng vi B T hai anh em bt
c bao nhiu l cng em v cho b ni nu bn riu hay lm
mm. Bt c th vui nhng nghe ni tht c tru th tanh, tht c ma
c ngt hn nhng ci khon cho c hay n tht chut ng th
in vn thy nhn v khng ham.
Gp li H sau ny, by gi c bng tin s ri ch t sao,
nhc chuyn sn chut bt c khi xa th n ch ci. N vn c
gn b vi rung vn nhng li thm am m khc. Nu khng
bn dy hc nghin cu th cng thy n sut ngy vi m sinh
vin Nng Lm bt k nng ma, loay hoay ngoi cc tha rung,
thm nom my m m mi cy. H ang th nghim k thut trng
la thm canh bn ma ri mi nm bng cch lun phin cy v
gt hng tun cc l c chia u trn nhng tha rung, vi hy
vng nng mc thu hoch mi mu t 15 tn ti 30 tn bo m
nng mc xut khu v tiu th cho Vit Nam trong sut th k
ti. Chnh H c cng u a ging la Thn Nng vo ng
Bng Sng Cu Long, ci cng ca n chnh l thuyt phc c
b con c bc nng dn b c thi quen canh tc c b la ging
c m chp nhn thay bng th ging la ln xu x nhng li l
th la cao sn; ri sau ny b con t thm cho ci tn l La
Honda bi v ging la y gip b con lm n sung tc c tin
mua xe gn my Honda, my pht in Honda c in bui ti
bt coi cc knh i truyn hnh v chng trnh c a chung
218 cu long cn dng

nht vn l tung ci lng ti th By th n l tit mc Thy

H ln i gii p thc mc cho b con nng dn...
Ci thnh tch a Vit Nam ln hng th hai th gii v xut
cng la go phi k ti cng ca H vi Phn Khoa Khoa Hc
Canh Nng i Hc Cn Th _ in th ngh vy nhng H bo
trc ht l cng lao ca b con, ri ti cng ca Lin Hip Quc
v Vin La Go Quc T...
Ni gc gc th H l tr thc c ca Min Nam ngi Bn Tre_
qu hng ca ng Khi, xut thn t gia nh nng dn vm v
khe mnh, nh ngho nhng l hc tr gii ca trng trung hc
M Tho, u t ti hng u c hc bng Colombo du hc c
Chu. Tt nghip k s canh nng nhng li cn u thm bng
Tin s vi mt lun n s v H Sinh Thi Vng H Lu Sng
Mekong_ The Ecosystem of the Lower Mekong Basin. c mi
li ging dy nhng cha bao gi H c ngh s chn sng
nc ngoi. Con ng tri qua ca H nh mt tr thc dn thn
c th ni l lm chng gai nu khng mun ni l gian kh, bm
rung bm t sng chan ha vi cy c v c bc b con.
Sau 75, rt t quan tm ti tnh trng mt tr thc b lu
dung(ch khng phi lu dng_ khc nhau lm ch mt ci du
nng, mt bc s c bnh vin Ph Don li H Ni sau 54
cay ng ni vi H nh vy, cho d 25 nm sau). H vn lm
vic 14 ti 16 ting mi ngy, nng n hn c m c bnh bu
chin s thi ua. Ngoi ra H cn trc tip trng coi t bo nhm
ph bin nhng kin thc khoa hc ph thng ti b con. T chuyn
gn nh vit bi v cy m u, cy so a sau sn nh ti chuyn xa
nh phi thuyn con thoi bn x ngi ta. Chuyn phi thuyn con
thoi th c chi l l, ngi ta i i v v nh cm ba vy m H
cng vn phi tr gi: tn Nm Lc trnh vn ha lp by, ng
vin tuyn hun th lc no cng ln lp v s tt yu ca tnh ng
trong khoa hc v bt H phi thm vo ci tin y mt li bnh
rng, cho d M c phi thuyn con thoi nhng tin b khng gian
ca Lin X th vn hn xa M ti na th k. Trong cuc hp ta
 bin ng dy sng 219

son H thng thn ni ra l chuyn khng ng, bng cch dn

chng vi nhng hnh nh v ti liu. Kt qu l tin phi thuyn con
thoi khng c xut hin trn t bo. H bo rng chng th nh
vy ch khng th c thng tin sai lc/ disinformation trong lnh
vc khoa hc. H cho rng y khng phi chuyn u tranh gia
mi v c, gia T Bn v X Hi Ch Ngha m l gia s tht
v gian di. Cho d ch mt bc chp nhn s gian di, chnh H
cng s mau chng tut dc tha ha nh mt s cc bn ng s
ngoi Bc. Theo cch suy ngh ca H th cho d u v bao gi
th mi ngi dn cng phi chu mt phn trch nhim v ci tt
ci xu ca ci ch m mnh ang sng. V ci cch rung t
u t nh ngoi Bc kh m thc hin c vi ng bo trong
Nam, nu c i chng na th cng khng t hi ti mc nh vy.
H ngi Nam giao thip rng, c nhiu bn Bc K ln bn
ngoi quc. K c nhng ngi bn Nhm Cu Long cha h gip
mt ch bit qua mng li Internet vi mu s chung l mi quan
tm v tng lai con sng Mekong v mi sinh ca ng Bng
Cu Long. Trong s nhng ngi bn y phi k ti bc s Duy
ang sng M, hin l gio s v Sinh Hc Phn T v Di Truyn
thuc i Hc Stanford. Duy sinh Bc, ln ln trong Nam, tt
nghip M. Gc Bc chay nhng Duy c ci nhn rt qu khch
v nn vn minh sng nc ca ng Bng Cu Long. Theo Duy
th bc vo thin nin k ti, trung tm nn vn minh Vit Nam
khng cn l chu th Sng Hng hay Sng M m l vng Chu
Th Sng Cu Long. C nhng nn vn minh mt thi huy hong
nhng cng khng trnh c qu trnh gi ci qua thi gian v
c khng gian vi nh hng mi trng m chnh con ngi
tc ng ln . Dng thut ng di truyn hc th bo rng gene
ca nn vn minh y b suy kit v bin th_ defective gene.
Ch trong vng 50 nm tr li y, cuc chin tranh ko di v t
nc phn chia, con ngi v ngn ng b tn dng cho nhng
mc tiu chnh tr phn ha v di tr nn lm cho n b kit
qu. Ch khng cn mang ngha tht ca n na, tm v thn
220 cu long cn dng

khng cn l mt. n c nhng con ngi t t bnh thng cng

tr thnh mt hnh tng vn hc him hoi. So vi chiu di
ca lch s th khong thi gian khng ngha l g nhng li c
mt tc dng t bin hy hoi_ detrimental mutation trn ci r
ca nn vn minh y. Vn theo Duy, th ci gene tr trung khe
mnh ca nn vn minh sng nc Chu Th Sng Cu Long s
chinh phc thay th v c c tim nng phc hi ci di sn khnh
kit ca c nc...
Khng chia x quan im ph nhn trit ca Duy nhng ci
nhn qu mi m y cng khin H phi suy ngh. Ring H th vn
c tin v v mt nn Vn Minh La Go _ civilisation du riz hay
ni rng hn l nn Vn Minh Mit Vn, ci ni ca nhng th
h tin phong khai ph, vi nhng con ngi cht phc thng thn
nhng ho sng cha b kh cng mo m i v nhng h tc hnh
thc l nghi rng buc. C t nc mun phc sinh ang cn mt
th trt t n gin v hn nhin nh vy.
Vo ma lt, nhiu khc ng ngp nc khng di chuyn
c bng ng b nn phi dng thuyn. Vn l kh hu nhit i
vi nhng cn ma ro cht ti cng nh cht tnh. Khng thiu
nhng cn gi mt thi vo mt mang theo nhng ht bi nc t
cc con sng bc nh tung te vo mn thuyn. Khng phi l ln
u tin B T v thm qu, nng nhiu ln v thm cc Trm
Chim m by lu nng dc cng vn ng t cc Nhm Bo Tn
Hoa K ACG, Qu Mi Sinh Th Gii WWF, Hi Hc Th Gii
ICF... c ti chnh h tr.
Say m kho st i sng chim mung, tt nghip i Hc Colo-
rado, B T tr thnh nh nghin cu rt tr v uy tn v ngnh iu
Hc_ ornithologist, v bo tn mi sinh. Trm Chim Tam Nng vi
B T l hnh nh mt thin ng trong tr tng, gn gi ngay
trn qu hng nhng cng li l mt Shangri-La rt xa xi k o
cn vng st li trn hnh tinh ny. B T cng sm nhn ra Tam
Nng khng ch l sinh cnh ca nhng rng trm mnh mng vi
loi cy c nhit i trn mt vng m ly, nhng cn l ci
 bin ng dy sng 221

ni ca chu k sinh sn ca hng trm loi nhuyn th_ invertebrates,

cng thm vi bao nhiu loi tm c c con l sng Mekong hng
nm thm vo, nh mt ngun thc n v tn cho cc loi chim
mung. B T cng khng trnh c ngc nhin khi thy nhng
con su non tng gp i sc nng ch trong vng t tun l v
sng Trm Chim. t my nm ri, c vo khong ma kh t
thng mi ti thng nm, B T thu xp v y nh chuyn hnh
hng chim ngng cc on di iu t nhng phng tri xa,
rt xa l lt hi t v y. Mi ln v thm thy vui thm khi
thy cc on di iu v ngy mt ng hn...
y l ln u tin in theo chn B T tr li Vit Nam nhng
thi tit by gi th bc qua ma ma. Tm cnh in khc xa
vi em, tng kh s v nhng nm lnh trng, ri try trt vi
nhng chuyn i vt bin b b bt vo t, tng b cng an x
sng bn vo ghe, b tra tn d man cn li nhng vt so hn
phi khu trn m trn trn. Bit khc chnh kin, hai anh em dt
khot khng bn sang chuyn thi th. Chuyn i ca in c ch
ch r rt v cng theo li yu cu ca H l kho st tnh kh thi
ca d n cn nh ni y nh sng lm ton bng cht liu cy
da trong ng Bng Sng Cu Long.
in hon tt bc u nghin cu s dng s da trn t
st vi tr lng gn nh v tn t m st Bn Ct, u l nhng
nguyn liu ti ch, cng thm vi cc ha cht to ra mt loi vch
tin ch_ drywall, chu ng c kh hu kh-m v c khng
thm nc trong ma l lt.
in hon ton chia x quan im mi sinh ca H. Chng li
quan im Nhm Thy Li Trung ng qua kinh nghim Sng
Hng vi k hoch d chi hng t la lm chng l: tc
l ct t ngun sng t ngn nm ca vng ng bng chu th.
H ch trng thch nghi chung sng an ton v hnh phc vi l,
tn dng cc ngun li v tn ca l v ph sa, thy sn cng nh
mn l lm v sinh ng rung. H cn i xa hn khi say m ni
v cnh quan p hng v ca t Phng Nam vo ma l nh
222 cu long cn dng

mt tim nng pht trin ngnh du lch trong tng lai. Theo H th
ng Bng Sng Cu Long k c hai ma ma nng u c nhng
nt chm ph c o khng ging vi bt c khc sng no trn
thng ngun v cnh quan trn y sc sng y s l nhng hnh
nh hp dn ng knh ca du khch: nhng khu nh vn quanh
nm xanh rp bng cy tri, nhng ch ni Vm Rch Ci B,
ch ni Phng Hip hay Ng By ni hi t ca by con kinh thng
tp ta ra nh mt ngi sao nc sng m ngi Php tng gi l
Les Etoiles, nhng lng ni nui c hin i ni ng ba sng Chu
c, vng Tht Sn vi cc ng o huyn b mt thi, ri di ch
c Eo ca nn vn minh Vng Quc Ph Nam, ti Trm Chim
Tam Nng vi v iu su v nhng on di iu...
H c quyt khng ch l m c m l hin thc trong
k hoch ca T Chc Du Lch Th Gii WTO khi quyt nh
chn sng Mekong nh mt trong 10 a im du lch ni ting
th gii nm 2000... Kh m ngng c khi H bt u ni v
tng lai ng Bng Sng Cu Long nh mt chn tri xanh m
ra bt ngt.
in d nh s dng mt cn nh mu u tin trn nn nh c
ca ngi cu, vn nm trong vng thp li l vch t nn t v
mi gi nn siu vo n tiu iu qua my trn lt. ng cu nay
l gio vin hi hu, nguyn l thy dy ca H v in trc kia,
bao nm vn sng thanh bch trong cn nh y. Thi ny sng
nh mt ngi lng thin cng kh lm con . Nh mt li rn,
ng ch ni xa xi nh vy, khng than th v cha h trch c ai.
in c tm nguyn cn nh mu u tin, cng trnh tim c ca
in by lu s c bit dnh cho mt con ngi t t. in tng
tng l s hnh phc bit bao nhiu nu nh cn nh mu y (cng
vi ci sn ba gian hai chi khng ph v s hi ha ca thin
nhin nhng hin i hn) c b con nng dn chp nhn v a
chung trong mt tng lai gn c th a vo quy hoch v
pht trin cho ton vng.
Trc khi i Trm Chim, H a hai anh em in i thm khu
 bin ng dy sng 223

ch ni Vm Rch Ci B trn Sng Tin, nh mt t im du

lch hp dn trong tng lai. Bui sng sm vo mt ngy hp ch
trn sng quy t hng trm ghe tu ln nh. Khung cnh no nhit
c nh mt ngy try hi. Nhng chic xung tam bn ch loi
tri cy th sn rc r mu sc: cam vng qut chui da ti
ri nh va mi hi t trn cy cn dnh theo c l xanh, c c tr
th na theo m ra ch ngi tt thm gia lng ghe... Trn mi
chic ghe nh thng do mt ngi n b trn u cun khn rn
hay khun mt khut sau chic nn l ng pha ui va cho
va li hng v nhng con thuyn bun ln ang thu mua cc
loi nng phm cy tri em v bn cho cc va ch Cu ng
Lnh Si Gn hay cc ch bn Cam Bt ln tn Nam Vang. Nhn
t xa c ging nh mt n heo con ng o qun qut bm ly
v m. Nu l nhng chic ghe c mui bt bng th hnh thc tip
th_ marketing l mt cy so cao nh mt th cy nu trn c
treo lng lng mi th cy tri hay rau bp c trong ghe b con
kim mua nhn bit.
Con thuyn ca chng ti phi lch ti lch lui khi phi
ng vo nhng chic ghe khc. Bc ti cng dn chng ti bc
ln mt chic ghe ln lt vn rng lm qun c ph, h tiu,
ru v thuc l k c thuc l ngoi ba s 5. Sau bao nhiu nm
in mi li c thy ly c ph en bt tt ra a hp v n
im tm bng mt chic bnh bao va ly t qu hp ra nng hi.
Cnh tng ti mt v bng bng sc sng y nh mt pht hin
qu mi m v hp dn i vi B T sau bao nm xa qu nh: ch
ny ghe my ang bm bn sng du cho my chic thuyn ui
tm, ni kia l ghe c du ch thp ca y t hnh ngh chch
thuc do, li cn c nhng chic ghe hng trn sng by th
ging nh tim tp ha lu ng, c c ghe xay la phc v d
chin ngay ti ch cho b con.
Nn vn minh sng nc l th y, H ngh phi to c hi cho
Duy mt ln v thm, thm c Khoa Y ca i Hc Cn Th ang
cn thm trang b v c nhiu cht xm. Th ri bui chiu tan ch
224 cu long cn dng

th c ci th trn ni y nh bin mt ch cn li l mt khc sng

dn tri mnh mng v vng lng, vi thnh thong mi di ln
ting my n ca chic v li tc hnh ch y hnh khch vun
vt ngang qua li pha sau l nhng t sng ln v vo b lm
chng chnh c chic ghe tam bn.
Sau mt ngy Ci B, chng ti vn chn ng sng nh
mt th xa l nu m mt v tr tnh di chuyn. Cnh p bnh
minh ri li hong hn trn sng.
m xung con thuyn i ngc dng vo khc sng hp ch
thy n du leo lt tha tht dc hai b kinh, mnh trng non mi
h ln cao, vng vng u ting ht h nh xa nh gn, nh m
vang t t t mt qu kh hoang s theo tng cn gi thong. X
u c x l lng, con chim ku cng s con c vng cng kinh.
Con thuyn phi len lch gia nhng du n trnh nhng
li c trn sng v ri cng ti c Trm Chim trn mt vng
m ly lc tri tng sng. C ngi dn ng, chic ghe vn
phi lun lch gia mt rng trm v lau sy rm rp v c gy
ng khin m vt tri hong s ro ro ct cnh tung bay v ku
ln qung quc.
Cnh quan k l ca mt vng sinh thi nhit i phong ph
phn tp nhng cng y v mong manh. Trong rng cy l c mt
rng chim v t chim vi bao nhiu ngn ting chim lnh lt xa gn.
Nh m vang t vng k c tui th, in cn nhn ra ting con
chim bi c_ hay thng chi v ting chim cu gh u trong lm
cy ng xa. Ri mt cnh tng tuyt diu vi trc mt l tng
n hng trm nhng con su u vi i chn cao hng thc
c bo v sng thanh bnh trong trm chim ngy ngy nhn nha
i kim c n ri tng i ma ln khoe sc rn r.
B T k cho in nghe tn nhng ging chim qu nh loi su
c en_ Black Neck Stork, loi vc Chu c _ Greater Adjutant
Stork... ch c Vit Nam m trc y t nm tng c nguy c
b tiu dit, th nay ang dn c phc hi. Ln u tin ch mi
nhng nm ri ngi ta li thy xut hin nhng Cnh Hc ng
 bin ng dy sng 225

Phng_ Eastern Sarus Cranes, p m miu vi chic c di trng

mut u c im trng thn mnh thon th trn i chn hng
thanh cao v dng i sang c. Con s khng phi ch hng trm m
l hng ngn cnh hc nh nhng n di iu cui cng cn st li
ca vng ng Nam bay t hng ng v sng trong cc Trm
Chim... nh mt tin mng khng ch cho Vit Nam m vi c th
gii na. Cc ng gi b c vng ng Thp th cho y l mt
im lnh_ khng ch l t lnh chim u m hn th na vi qu
iu nh loi hc ch chn ti vng t c coi l linh a bn
b nhng con sng thing.
H cng tin rng vng ng Bng Sng Cu Long c l Tht
Sn c mt loi cy cc him qu tn l u m c c tnh l
c ba ngn nm mi tr hoa mt ln v mi ln c Hoa u m
l c mt v Pht ra i cu ri cho c nhn loi. By gi tuy mi
bc vo Thin nin k th ba nhng theo Pht Lch th l nm
2544_ nh vy trong vng cha y 500 nm na Cy u m s
li n hoa ni ng Bng Sng Cu Long trn vng t thing v
ring vi cc tn Bu Sn K Hng th tin rng Pht Thy s
ti sanh lm phm tr th.
C Ngi v t nh ang vt v gia cn nng hn ch cu sao
sm c c ngn nc mt t mt cn ma ro
in min man ngh ti th h nh B T, sinh gia nhng nm
cao im ca cuc Chin Tranh Vit Nam, n sinh vo ngy Tt Mu
Thn, cuc chin y kt thc khi n mi va by tui, nn cng kh
m bo rng Chin Tranh Vit Nam l cuc chin ca th h chng
n. V cng d hiu nu nh chng khng phi mang trn lng ci
qu kh u bun nng chu v c thnh thang i ti.
Bt cht B T quay sang hi anh: Ting Vit, tui hc c
ngha chi h anh Hai? L tui th B T. in vn mun
thn thng gi tn em nh hi cn sng vi cha m qu nh. B
T by gi ang hc thm kha ting Vit trng i Hc Tng
Hp H Ni trong cc k h vi m c c tr thnh c gio_
khng phi ch trng i Hc Cn Th theo li mi ca H m
226 cu long cn dng

c ni ngi trng qu t bao nm B T v cc bn t thi cn

sinh vin dc cng ym tr.
Hai anh em v ti Si Gn, ng u xa chi my m cng
rt t ai bit ti chuyn l lt, k xa chi ti ng bo tn hi ngoi,
hoc gi nu c nghe ni th cng dng dng v xa xi tn tri
u hay Bc M nu c ai ng lng bo ming bn ti chuyn cu
lt th cng sn c ngi bo mt ng cng khng gip_ phi
cho ch y n l ht b mt xu ca n ra...
B T th c nhng ni bn tm ring ca c, khng phi ch c
cc trm chim, c cn si ni bn vi anh v d n dng li ngi
trng lng sao cho cc thy c vn c th ti trng v tr con
khng phi b hc trong sut ma l lt.
Xc cm trc s hn nhin trong trng ca em, in hiu rng
bn thn anh ri ra cng nh mi ngi, ri cng phi c qun i
nhng th hn, nhng ngy en ti ca chin tranh bom n, v
kh ha hc vi cht c Da Cam, nhng Cnh ng Cht, cnh
y mu me cht chc ca nhng chic ghe vt bin b B40 bn
tan trn cc ng sng lch... tr v vi con nc y tm gi v
r sch bi trn, sng hnh phc vi nhng con l xung
mi nm vi hai ma ma nng bn b con sng thing khng bao
gi b tt cn.
 bin ng dy sng 227

Nc vn lnh lng nhng khng c ngun nc sch ung. Nn Vn

Minh Mit Vn khng th thiu nhng chic lu_*

Vn n gin vi trit l sng theo hon cnh ca ngi dn Nam B: ra

i gp vt cng la, gp duyn cng kt, gp cha cng tu_*
228 cu long cn dng

Cnh quen thuc mi bui sm mai ni BSCL, nhng ghe thuyn t cc

kinh rch cho ra khu ch ni_*

Chic ghe vn l phng tin giao thng quen thuc v thun li cho ngi
nng dn sng trn vng kinh rch BSCL_*
 bin ng dy sng 229

Cuc sng vn c tp np trn sng nc, vi cc qun cc ven sng ni

BSCL_*

Nn vn minh sng nc: trn v s nhng ghe bu, thng l c gia nh

vi ng con sng trn nhng khng c trng hc ni no cho cc
em c th cp sch ti lp hc_*
230 cu long cn dng

Nhng cy cu kh cu tre nay tr thnh him thy ni ng Bng

Sng Cu Long_*

Nay dn c thay th bng nhng cy cu xi mng, trong khng

thiu nhng cy cu xy bng tin ca thn nhn t nc ngoi gi
v_*
 bin ng dy sng 231

i sng trn sng nc ca hng triu c dn min Ty: trn ghe

hay ven sng_*

Vi ngun nc sinh hot vn l cng rnh ca nhng cht ph thi

t phng u v c t nhng nh my ha cht_*
232 cu long cn dng

(1) Cnh l lt ni ng Bng Sng Cu Long nm 2000

(2) Tuy ch cn l mt mi l rch nt nhng ngi dn BSCL nh t bao

gi, quen chung sng vi l lt vn c bm tr kin nhn ch cho con nc
rt xung_ 1,2 Reuter.
 CHNG X

EL NINO V RN THN NAGA

TRN NG BNG SNG CU LONG
Cu Long giang m chn ln ca rng
Dng sng di d di bn trng ca
Nguyn Sa

Ni rng thing p xung. T trn tri cao Ty Tng, ni rng

thing p xung con sng Mekong hoang d khi ngun v bt
u cuc hnh trnh xui dng, con sng vn dng mnh lun lun
ng hn hng nm khng bao gi thiu nhng cn l cht ngi.
Nhng vi hn su mi triu dn c sng sut dc hai bn b
con sng c chiu di hn bn ngn cy s y cho d chn Rng
Thing thay Rn Thn Naga_ th nhng con vt linh y by lu vn
ngm c khi nc sng Mekong trong ma l v phun ra trong
ma kh khin nng dn khng b lt v quanh nm bn ma c
nc gieo trng.
Cng v vy m hng nm lun lun c nhng ngy hi l truyn
thng y thanh m v mu sc n mng cc Ma Nc Git
Ma Nc Ni, vinh danh v c cu nguyn con sng thing
thi cn cung n lun lun gip h c ma tm c di sng
v la go trn khp rung ng.
234 cu long cn dng

Ngy Hi ua Ghe Mng Ma Nc Ni.

Trn ng Bng Sng Cu Long, h l nhm ngi Khmer ti
sm men xui theo dng sng Mekong chim c t Ph Nam vo
th k th 7, ban u sng rt tha tht trong cc phum mi ni ch
c nm mi mi l. Sau h sng tp trung vo nhng ging cao
hp thnh nhng sc ln cng hp sc khn hoang canh tc.
ri mi th k sau, Vng Quc Ph Nam c li i ch, Thy
Chn Lp li b Vit Nam xm chim v nay vn cn li khong
900 ngn ngi Vit gc Khmer sng vng ty bc chu th. H
sng kh bit lp trong nhng nh sn mi gi n s t tp chung
quanh mt ngi Cha Min thp vng nguy nga vi mi cong .
Cng bao nm ri, t hai bn b con sng Mekong t Cam Bt
xung ti ng bng chu th, ni mi ngi cha bn trong cc Sc
Min u c mt chic ghe ngo c ct gi trn cao vi i mt
rn thn Naga c chm ni hai bn mi ghe trng d dn nh lc
no cng sp chc bung mnh phng xung dng nc. c Pht
v rn thn Naga l hnh nh quen thuc trong ngh thut to hnh
dn gian Khmer. Tng truyn rng khi c Thch Ca ang ngi
tnh tm gia rng bn b h, gp rn Naga rt linh hin vn l hin
thn ca thn c, vy m c Thch Ca cm ha c rn thn.
Gp hm l ngy ma to gi ln, rn Naga cun trn mnh by
vng v u ngng cao ngm ht gi ma lm thn che cho c
Pht. T v sau ngi Khmer tm cho c nhng thn cy g
sao di c lm Ghe Ngo_ biu tng cho rn thn Naga v hng
nm ngi Khmer sng ni ng Bng Chu Th Cu Long c
tc l ua Ghe Ngo mng Ma Nc Ni...
Ti Ma Rc Nc, ghe c em xung sn pht v v li
cho tht sc hai con mt rn thn trc khi a ti bn sng m
ua vi ghe ca cc cha khc.
Trc nh s c kinh lm php cho Ghe Ngo. Trc mi
ghe c t mt mm qu vi ni chui ru v nhang cng rn thn
cu cho thng gii. Su mi bn trai trng lc lng trong lng
c chn, mi ngi tay cm mt cy dm ln lt bc xung
 bin ng dy sng 235

ghe sp thnh hng hai, chic ghe khm tng chng nh mun
chm. Ngi iu khin ngi pha mi ghe g nhp trn mt chic
cng nh pht ra nhng m thanh thc gic rn r. Phi ch ghe
ra ti gia dng, cng mt lc c 64 mi dm mi bt u vung
ln nhp nhng khot nc bn ra hai bn trng xa. Chic ghe ni
dnh ln nh tnh v dng mnh lt ti nh rn thn lt bay trn
mt nc.
Trn mt Ghe Ngo khc, by ra mt cnh tng ng nghnh l
mt_ ch c trong thi k i Mi: cc tay cho u i m li
trai vng, ng phc qun xanh o T-shirt ba mu c in hnh Con
S qung co xng du cho Cng Ty Shell.
Ni bn ch, Cao nh b tht lc trong m ng ngi chen
ln h reo, ln vi mi thc n c c mi ru mi m hi ngi
v c rt nhiu bi bm. Phi chng cng l mt th mi v khc
ca con sng Mekong?
Nhng i thay chnh tr v x hi gn y cng lm thay i
lun c nhng tp tc ca c dn hai bn b sng Mekong tng
nh thing ling c trc c nhiu th k. Nhng iu mt
mt y c cc nh nhn chng m miu mnh danh l thch
nghi vn ha_ Acculturation. ua Ghe Ngo khng cn thun ty
l ngy hi n Ma Nc Ni m tr thnh tr mua vui trong
trong nhng dp l lc nh ngy Quatorze Juillet thi Php thuc
ri ti nhng ngy gi l Quc Khnh lun lun i thay ca cc
chnh quyn Min Nam sau ny...
Nm nay cng l ln u tin Ghe Ngo ca cha nh b thua, li
thua c chic ghe bo tr bi cng ty du kh Shell. m my chc
thanh nin th bun ra mt, h a ghe ngo v cha ri cng nhau
t li ung ru gii su, say qu th nm ln ra ng ngay trn bi.
Ring vi nh s th vn an nhin t ti, chuyn c thua khng
khin ng mt i n ci. Trong cha c c nc Coca Cola ng
chai, nhng nh s sai ch tiu Thch Sary i ly nc tht nt ti
mi khch. Cha ln no Cao c thng thc nc mt ti
ca cy tht nt. Theo chn ch tiu ra khu vn sau ti bn mt
236 cu long cn dng

gc cy tht nt ging cy da nhng cao hn mc thng ng kh

tro nn phi dng mt thang leo buc vo thn cy.
Thch Sary ang l mt sinh vin khoa hc i Hc Cn Th,
ch ch vo cha tu mt thng trong nm theo tc l ca ngi
Khmer, ch ni:
- Trng ngoi 30 nm tht nt mi bt u tr bung kt tri.
Khi tri cn non trong mo ngi ta dng nan tre kp li cho ti
khi chn mm mi ct cht bung ri gn vo mt ng tre hng
mt, mi bung c th r r cho mt ti c thng nhng mi ln
hng mt l mt ln phi ct thm vo cht bung.
Cao hi ch v cy tht nt c k bn, ch ging tip:
- Cy tht nt c khng kt tri nhng vn tr bung m bng
v cng cho nc mt. Ngoi cch ung ti, nc tht nt cn
dng lm ng, khong 7 lt nc tht nt th ct ra mt k ng
c c thnh tn. Vnh Bnh, Chu c ngi ta c nu ng
tht nt. u xanh xt nu ch vi ng tht nt khng nhng
thm ngon hn ng ma m cn rt mt.
Ch tiu Thch Sary cho Cao mt bi hc thc vt sinh ng
ti ch. Ch em xung t bung cy mt ng tre hng y nc
mt tht nt. Ch ging tip, mt tht nt ngt trong v thm hn
nu ly qua m.
Nh mi sc nh ra, ch b tc thm:
- m ti qun cha ni ti cng dng ca l tht nt. Theo
c tc tr em vo cha hc ch Khmer c vit trn l tht nt.
Trong mt s Cha Khmer ngy nay cn gi c nhng bn vn
gi l Satra vit trn l tht nt...
Ti hm ln u tin trong i Cao c thng thc mn
n quc ty ca ngi Khmer l th cm dp vo trong mt tht
nt, mt kt hp tuyt diu nh tng d tinh khit ca con sng
Mekong.
Cao khng c bit mi thm giao gia ng Khc vi v S C
c trong bao lu, nhng qua gii thiu ca ng Khc ngay ln
gp u tin Cao c nh s i x trong s chn tnh. V S
 bin ng dy sng 237

C cn c tn gi l Chao Athica, c bu ln cai qun Cha

trng vic hnh o. V S C ny khng ch phi tu hnh lu nm,
o c cao trng m cn phi c hc thc uyn bc na. Nh s
tt nghip t mt Vin Pht Hc bn Cam Bt_ d nhin ra rt gii
ting Phn, ngoi ting Khmer ting Vit ng cn ni thng tho
ting Php v cn ang hc thm ting Anh.
Nh s ni:
- 95% ngi Khmer theo o Pht Tiu Tha hay cn gi l
Pht Gio Nguyn Thy Theravada chu t nhiu nh hng B
La Mn.
Nh on c cu hi thc mc ca Cao, bng mt ging thanh
thn khng m v hi hc, nh s tip:
- Chc anh mun hi 5% cn li ch g? H l gii s si tng
l nh chng ti. Theo truyn thng cha cn l mt trng hc
nn khng cha no m khng c Si Gio chuyn dy hc cho
cc em...
V cng m , ha trong ting nc rng ca con sng Me-
kong, Cao c v s gi ging cho nghe ngha s tch nhng
ngy hi l ca dn tc Khmer.

L Vo Nm Mi, Ngy Hi Rc u Lu.

Ngi Khmer n Tt Chl Chnam Thmy khong gia thng 4
tnh theo lch thin vn ca h vi ngy gi thay i mi nm. Hi
l Tt c t chc trong cha vi l rc u V Thn Bn Mt,
nh hng thn thoi B La Mn.
Tng truyn rng thu Indra to ra Tri t, c mt v vua
cng hong hu sanh c mt hong t tn l Thommbal v cng
thng minh. Mi ln by m hong t thng thuc mi b sch
thin vn v kinh in. Hong t em iu hiu bit truyn b khp
dn gian. Dn chng v cng ngng m v tn vinh hong t l
nh hin trit t hon. Danh ting hong t bay ti tn thin nh
khin cho v thn bn mt Kabinh Mahaprum rt ganh tc. Thn
bay xung trn gian gp hong t m ni rng:
238 cu long cn dng

- Nghe n hong t v cng thng thi nhng ta cha tin. Ta

ch hi hong t ba cu v cho hn trong by ngy phi c li gii
p. Nu p trng ta s ct u ta trc mt hong t cn nu
khng hong t phi dng u cho ta. Ba cu hi l ci duyn
con ngi u vo bui sng, vo bui tra, vo bui ti?
Hi xong thn bay ngay v tri. Tuy c tn vinh l nh hin
trit thng thi nhng sut nm ngy kh cng suy ngh t sng
ti tra t tra ti ti m vn khng sao tm ra li gii p. S hi
b mt u sang ngy th su hong t trn khi hong cung chy
su vo trong rng t sng sm cho n gia tra, thn mt chn
mi bng i hong t phi ta mnh vo mt thn cy ngh mt.
Bng lc hong t nghe c t trn ngn cy cuc ni chuyn
ca cp thn ng tn l Sat Angry. Chim mi hi: Ngy mai mnh
s n u? Chim c p: Chc chng ta s n tht hong t v
mai l ngy hn ca thn Kabinh Mahaprum, hong t s b cht
u v thn ba cu m hong t khng p c. Chim mi ngc
nhin hi: Ba cu hi y ra sao m ngi thng thi nh hong t
khng p c, ng c bit khng? Chim c p: Thn ch hi
bui sng tra ti ci duyn con ngi u. C g kh u m
khng bit. Ny nh bui sng ci duyn mt nn khi thc dy
ngi ra ra mt cho sch, bui tra ci duyn ngc nn ngi
ta xung sng tm mt, cn bui ti ci duyn chn nn ngi ta
mi ra chn trc khi i ng.
Nghe c nh vy hong t v cng mng r vi v tr v
kinh . Sang ngy th by ng hn thn Kabinh Mahaprum cm
gm vng bay xung. Hong t qu ly thn v tr li ng c ba
cu hi. Thn thua cuc, cho gi by Tin N l con gi ca Thn
ti v cn dn:
- Cha thua tr hong t, cha phi t ct u theo li ha. Cc
con hy em u cha trong mt ngi thp v khng cho mt ai
c ng n v nu u ta trn mt t th t kh cng. b
xung bin th bin cn kh, qung ln tri th tri s ht ma.
Ni xong thn rt gm vng t cht u ri cm trao cho ngi
 bin ng dy sng 239

con gi ln l Tungsa xong bin thn thnh lung khi xanh bay vt
ln tri cao. Tungsa t u cha trong trn ci mm vng ri a
vo mt ngi thp trong khu rng yn tnh trn nh cao ca dy
Hy M Lp Sn. T v sau, mi nm mt ln ng vo ngy
thn Kabinh Mahaprum t st, by c gi xung trn lun phin
vo thp bng u v thn bn mt i theo hng mt tri mc n
ni Meru c coi l trc ca ta b th gii. i xong ba vng chn
ni, Tin n li em u ca cha ct vo trong thp.
C nh vy c ngn nm sau, ngy l rc u lu thn bn
mt Kabinh Mahaprum c k l ngy Vo Nm Mi v ngi
Khmer tin rng ty theo tnh tnh ca mi v Tin N m s c mt
nm hnh phc vui bun ra sao. V h cng tin rng y l dp
mi ngi ty sch nhng bn nh nm c bc vo mt nm
mi vui ti hn nm qua. Trong sut 4 ngy u nm h chun
b v king c k lng. Dn dp nh ca, t nn sng sut m,
thp nhang thm, trng by hoa ti, gi ha kh sut nm gp
c iu lnh.
Tuy l thn thoi nhng ci cnh cht u v rc u lu
n mng nm mi vn gi cho Cao mt cm gic tht gh rn.
Ri ti chuyn Thch Sanh chm u trn_ m sau ny anh c
bit gc l c tch Khmer. Ngi ta ni rng ngy no khng c
nghe chuyn Thch Sanh chm u trn th ngy hm y ngi
Khmer n cm khng ngon...
Cao t hi nhng c tch v thn thoi mu me y git chc
y c lin h g ti bn nng hung d thch chm git ca nhng
ngi Khmer c b ngoi thng ngy vn hin lnh v n hu
hay khng? Nhng v cp dun_ cht u m ngi Vit ri
th tri trn con sng Mekong lun lun xy ra c phi do ngu
nhin hay khng? Cao mun nu iu thc mc vi ng Khc
ln gp sp ti. V ng Khc cng s l ngi u tin c Cao
thng bo s pht hin ca anh v tnh biu tng ca huyn thoi
Rng Thing hay Rn Thn Naga v nhng khu rng ma dc theo
hai bn b con sng Mekong.
240 cu long cn dng

Tin t Vit Nam. Hn hn v ngp mn khp ni ang e da

ng Bng Sng Cu Long. V chy Rng C Mau.
Nm nay lng ma gim gi to nng gt, mc nc sng xung
thp hn na mt. Cha qua ni kh cn bo Linda, by gi ngi
dn C Mau li phi chu ci nng chy da. Nc trong cc bao
rng trm U Minh Thng U Minh H xung mc thp nht.
C Mau ch cn 60 ngn hecta rng trm ang thiu nc li thm
cnh l gy sau cn bo khin chy rng ln c th xy ra bt
c lc no; trong khi hng ngn dn ngho vn khng ngng vo
rng n ong, cht cy trm v c t ng kim sng cho d
c lnh cm.
Cao c cm tng by gi th nh chuyn thi thng_ trm
du u tm, ci g cng cho hin tng El Nino l xong. Cc
chuyn gia kh tng thy vn trong nc v c quc t, h hp
Singapore, Bangkok d bo El Nino cha qua cc im, rng lng
nc ma cn t hn trong vng hai thng ti, rng s c hn hn
trong vng ng Nam d nhin trong c Vit Nam. iu r
rng l ma ma dt sm hn so vi mi nm, tip theo l nng
hn khp vng Nam B_ v mc nc cc nhnh Sng Cu Long
xung ti mc thp nht, tnh hung ny to ra mt hu qu dy
chuyn lm cho t nht 10 ngn hecta la tnh Long An b nhim
mn, hn 6 trm hecta la tnh Tin Giang b phn. Do thiu
nc khin nc mn trn vo sm hn; nh Sc Trang vnh ai
mn ln su vo hn my chc cy s trn c vo cc huyn xa
nay vn l vng ngt. Nhiu ao h cha nc ngt cng cn kit,
dn phi mua nc bng gi gp i...
Ring Cao c bn tin y vi cm xc v ci nhn rt khc.
Trong bc tranh ln v ton cnh vng ng Nam , Cao ngh rng
El Nino hay hin tng g i na th vn con sng Mekong y lun
lun l ngun nc chnh ca ng Bng Chu Th.
Nhng nm gn y do nh hng nn ph rng t st_ suicidal
deforestation, ca cc quc gia trn thng ngun: ca ngi Hoa
Vn Nam, ca ngi Lo ngi Khmer vng H Lu Sng
 bin ng dy sng 241

Mekong vi hai ng la l Thi Lan v Vit Nam, khin cho ngi

dn Vit ni ng bng chu th khn kh: ti ma ma l v
sm hn, nhanh hn li ln hn khin nh nng tr tay khng
kp gy tn hi nng ma mng v c v nhn mng. V tip n
ma kh khng cn nhng khu rng ma nh nhng tm bt bin
khng l gi nc nn hu qu l hn hn. Xa hn na rng ma
cn c kh nng hp thu thn kh ca bu kh quyn v chng li
hin tng hm nng ton cu. Cu chuyn Rn Thn Naga sau khi
c c Pht cm ha gip c dn sng hai bn b con sng
Mekong bng cch ngm c khi nc l ca con sng trong ma
ma gip h trnh lt ri nh nc ra trong ma hn h c
nc cy cy v gieo trng. Khi i tm ngha ca thn thoi, Cao
cht nhn ra rng hin thn ca rng thing hay Rn Thn Naga
chnh nhng khu rng ma_ rainforest, rng l/ flooded forest, ang
b chnh nhng con ngi v n hm hi.
Tin Reuters gi i t Nam Vang, Nhm Mi Sinh Anh _ Global
Witness t co cc nh lnh o chnh tr qun s Vit Nam dnh
lu n v n rng lu i quy m, e da hy hoi cc khu rng
cm ca Cam Bt. Nhng cy g qu b n ba bi y c a
qua ng Gia Lai, Sng B chuyn xung cng Quy Nhn hay
Si Gn trc khi xut cng. Bn tin y vit tip, Mt v lm n
bun bn ln lao nh th, bt chp lut php phi l kt qu ca s
tham v ng la cp chnh quyn cao nht ca hai nc...
Cao cng bit rng mt tnh hung khng km t hi cng ang
din ra trong cc khu rng ma trn t nc Lo.
ng la ph rng ma, k nhng hp ng bt bnh ng cho
ngoi quc thit lp cc nh my ra nhng cht c ph thi, nh
cm quyn Cng Sn Vit Nam ang trc tip t gy ra mt thm
ha mi sinh_ Self-Inflicted Ecological Disaster,vi hu qu lu
di khng ch ng bng chu th m trn khp ng sng rch v
ngun nc ca c nc.

Made in China. T Nu c ti California, t Thi Lan qua

242 cu long cn dng

Lo Cam Bt sang n Vit Nam_ xung ti mi C Mau, i ti u

Cao cng thy trn ngp cc mn hng Trung Hoa. C bao nhiu
trong s nhng mn hng y xut pht t nhng khu ch xut tnh
Vn Nam dc hai b con sng Mekong? Con sng vn trinh nguyn
trong sut c ngn nm y, ang c nhng i thay tht mau chng.
Vi 28 khu hm m ang c trit khai thc ni thng ngun
con sng Mekong, trong c c nhng m ch, m km l ngun
gy nhim nng n nht.
Cc khc sng ni h ngun khng ch nht thi thm lm ph
sa do nn ph rng t l m cn y nhng rc rn v c nhng
mng du en do t cc nh my trt xung v c th m t do
xui dng.
Trong chuyn thm Trung Hoa thi m ca, Cao phi chng
kin hai con Sng Hong v Sng Dng T nhim ra sao. Khin
mt ngi bn cng chuyn i ni ra mt cu m Cao rt tm
c. Mt Trung Hoa vi Hin Ti khng ui kp c Qu Kh.
Khi m chnh ngi Trung Quc khng quan tm g ti s
tinh khit ca nhng dng sng chy di trn sut lnh th Hoa
Lc th k g ti khc sng Mekong chy ra ngoi lnh th ca h
pha di h ngun.
Khi ngun t mt vng cao tuyt gi mi lm ngn b trn
cao nguyn Ty Tng vi cuc hnh trnh diu vi hn bn ngn
cy s bng qua bao nhiu vng kh hu v dn c soi bng bao
nhiu nn vn minh, xung xa ti vng nhit i xch o l ng
bng chu th ri_ Cao t hi, khng l nhng Rng Thing
Zjiadujiawangzha bin thnh thung lung v Rn Thn Naga ha
thn thnh n rn c. Con sng Mekong ang mt i s tinh
khit, ang i thay ton din khin khng phi ch c nhng nt
c th vn ha sc tc ang mai mt m tng bc rt chm nhng
cng rt chc, chnh con ngi ang t u c ngun nc t con
sng thing, tng ngy mi ngm nc sng s bt ngt hn v
kh ung hn.
 bin ng dy sng 243

Nhng cn au tht ngc. ti lc ngi nng dn Nam B

bt u cm thy tc ng ca nhng con p t xa, tng nh rt
xa. Ch ring Trung Hoa vi Man Wan l p u tin trong chn
p bc thm chim ti 20% ngun nc trn dng chnh con
sng Mekong. Ri vi nhng con p ph bn Thi v Lo cng
chim thm 10% ngun nc. Cha tnh n chuyn Trung Quc
Thi Lan i dng ly nc sng Mekong dn ti cho cc vng
cao nguyn bao la quanh nm kh hn ca h. Cho d cha c my
con p Pamong Cao Lo, Sambor v Stung Treng Cam Bt_
d tr chim thm 20% lu lng nc na v r rng ngay t by
gi c nhng cn au tht ngc_ angina ni ng bng chu th
v s kh cn ca cc ph lu_ tributaries, nh nhng mch ph
collaterals. T lu lng 40 ngn mt khi giy ma l xung ch
cn 2 ngn mt khi giy ma kh 20 ln thp hn, nay cn thp
hn na do hin tng El Nino. Lm sao m ng Bng Cu Long
khng b nn hn hn?
n vi Nhm Bn Cu Long. Nh mt am m khng mi
mt khi tm n vi con sng Mekong, Cao khng bit mnh
khi hnh t u i xa ti u nhng bit chc rng s chng bao
gi c im kt thc.
Vi Cao qu hng th hai ca anh by gi l c mt dng sng
v con sng y lun lun nh mt si ch ni kt tng lai hin
ti vi c qu kh hoang s ca thi khai thin lp a khi cha c
rng Hy M lp Sn, cha c cao nguyn Ty Tng v cha c c
git nc u tin cho con sng Mekong.
Gia ci khong v thy v chung y, Cao ang l mt ht bi
i tm v ci ngun: ca lch s a cht vi nhng a tng Vit
Nam t cc vng t nn c, cc vng kt tng tam ip v cc lp
ph sa mi ng bng Bc Phn, chui ng bng Trung Phn
v phn ln ng bng Nam Phn.
Cng trong khong thi gian hng triu nm y, Vit Nam cng
chu sc a ng hnh phy xy ra lin tip qua nhiu thi k
chng cht ln nhau vi hin tng to phay v un np lm thay
244 cu long cn dng

i hnh dng lc a to nn a th phc tp ca Vit Nam

ngy nay.
T lch s a cht y khai sinh ra nhng rng ni hng v
t trung tm lc a Chu chy di xung bn o ng Dng
to nn mt a hnh ba min rt c bit.
T Trung Hoa vo Bc Vit Nam l dy ni hnh nan qut cao
trung bnh trn 2 ngn mt cng vi hai con Sng Hng v Sng
Thi Bnh to nn vng tam gic chu.
Qua ti min Trung pha t ngn con sng Mekong l di Trng
Sn trng ip ngn vng duyn hi thnh nhng thung lng hp.
n Min Nam dy Trng Sn nh ln xung ch cn chm
ni l loi B en Ty Ninh; ring rng Tht sn Chu c, ni
Ba Th ni Sp Long Xuyn l phn cui ca rng u Khu _
Cardamoms ni bt trn mt vng ng Bng Sng Cu Long bt
ngt ch mi c to hnh t y bin t Nguyn i Tam.
Ti b vnh Thi Lan, nhng vch nh ra bin l phn cao
nguyn b st xung nay cn st li. Cn nhiu o nh cng l
phn ca rng ni u Khu t pha ty Cam Bt. Ph Quc l hn
o c ni cao nh ni Bi Di ni Cha, ri ti hn Ph D hn
Nn, qun o Hi Tc, xa nht l qun o Th Chu.
Lnh hi v cc o trong vnh Thi Lan lun lun l nguyn
nhn tranh chp c khi m mu gia Vit Nam v Cam Bt. Nm
1957, Cam Bt t ni rng hi phn ti 6 hi l bao gm lun c
o Ph Quc. Nm 1958 phi on thng trc Cam Bt Lin
Hip Quc ph bin cun bch th khng nh Nam Phn Vit
Nam l Lnh th ca Cam Bti thu hi cc tnh Nam Phn, o
Ph Quc, o Th Chu st nhp tr li vo Cam Bt.
Trn di t nh mnh hnh ch S, ch ring khc t o Ngang
tr vo, mang trong n qu kh ca hai quc gia hon ton b
xa tn. Mt nc Lm p cn c tn Champa b Vit Nam tng
bc xm ln v cui cng tiu dit vo u th k 19 (1832). Mt
nc Ph Nam vi nn vn minh c Eo bao gm Ty Nam Phn
v Ty Nam Cam Bt b Quc Angkor Khmer tiu dit vo th
 bin ng dy sng 245

k th 7, lp nn x Thy Chn Lp, ri mi th k sau ,

Vit Nam xm chim Thy Chn Lp v m mang thnh vng t
Nam B ngy nay.
Bao nhiu nc mt v mu me trong sut c ngn nm y tnh
ra th cng cha l mt ci chp mt trong ci hn mang ca tri
v t y.

Tm v thi gian mt, mt Vng Quc Ph Nam tiu vong.

Vit Nam c s tch Trm Trng Trm Con, x Ph Nam cng c
ci ngun t huyn thoi.
Thu rt xa xa c mt ng hong n tn Kaudinya nm m
thy v thn ban cho mt cy cung v khuyn i lp nghip mt
vng t Phng ng. Tin im bo mng, sng hm sau Kaudinya
ti n th thn v qu nhin bt gp mt cy cung dng bn mt
thn cy qu. ng hong ng thuyn vt bin i v hng mt
tri mc ti vng quc tng lai. Khi ti Ph Nam th ti y
c mt b lc do mt n cha ang tr v. B on chin thuyn ca
n cha xng ra nghnh chin, ng dng cy cung thn bn ra
nhng mi tn thing khin n cha phi u hng v sau cn
chu kt hn vi ng v lp nn Vng Quc Ph Nam.
Khong cui th k th 5, Jayavarman c k l v vua dng
mnh nht ca Triu i Kaudinya vi cc i thng thuyn v
cng l nhng i hi tc hung hn lun lun nh ph cc on
tu bun v cc nc ln bang trong c Vit Nam.
Cao t hi phi chng l ngu nhin hay c mi lin h no ,
trong cch tng tng ngi dn Ph Nam cng c tc l cho
chim chc n thy ngi cht_ ging nh tc iu tng ca x Ty
Tng ni u ngun con sng Mekong ngy nay?
Trc c Quc Angkor Khmer, Ph Nam c lin h giao
thng bng ng bin vi cc quc gia ln bang v pha bc sang
ti tn Trung Hoa. c Eo l mt hi cng quan trng nm trn thy
l giao thng gia n v Trung Hoa t th k th nht, nay di
tch cn li ch l nhng nn nh v cc c vt chm su di mt
246 cu long cn dng

t. Di ch c Eo vi c v s v s hn tm thy chn ni Ba
Th Long Xuyn nay cch xa b bin khin cc nh kho c
cho rng t nhiu th k trc c Eo tng l mt hi cng do
b ph sa bi m nay li su vo trong t lin.
Nu c s tch ngi Chm b mt nc do nh vua say m
nng cng cha ngi Vit th cng c huyn s v mt nc Ph
Nam suy vi ch v cng cha say m chng dng s n t vng
quc Champa. Tng truyn rng gia cnh thi ha v cc thnh
ca vng quc Ph Nam, vua Kaudinya v hong hu sanh h
c mt cng cha xinh p. Do v vua gc n th thn Vishnou
nn vua cho xy mt ngi n ngoi hong cung vi mt cy cu
ngang qua ngn sui. Ni c coi l ht sc linh thing ngoi
vua v v tu s ra, tuyt i khng ai c php bc qua cu_ nu
phm li nguyn th vng quc Ph Nam s b tiu dit.
Nhng ri mt hm c chng dng s Chm tn Sarrida li thuyn
vt bin ti c t Ph Nam, chng b binh lnh bt v gii vo
trnh vua. B nghi l do thm cho vua Champa nn chng b tra tn
vi bao nhiu cc hnh nhng vn mt mc ku oan. Sarrida c
hong hu thng tnh xin vua tha cho ti cht. Vn l mt dng s
v ngh cao cng li c bit ti bn cung nn chng c tuyn
dng vo i ng lm bo v hong gia. Do mt hm h tng cng
cha ra ngoi hong cung, chng cu sng cng cha thot khi
mt con trn ln ang qun nng. Cng cha em lng yu Sarrida.
Nhng chng dng s Chm th li qu nh nh ch mong sao c
ngy quy c hng.Sarrida ng mt chic thuyn ly c l du
ngon trn dng sng nhng thc s l mun dng ng thy
thot thn. Bit ca Sarrida, vua truyn lnh cho dn Ph Nam
phi ln ni xung lm by bc thm ngn ngang con sng.
V vng v chng cn li v, chng ngy m sng trong mt
tp lu nh v lm mt cy so trc mi m thanh vng thi ln
nhng iu nhc Chm bi ai o no. Tuy vy Sarrida cng khng
ngng d hi v chng v cng mng r khi bit c rng t ngi
n thn Vishnu nu bng qua cy cu thing s c mt con ng
 bin ng dy sng 247

b xuyn rng gip chng tr v t Champa. Chun b hnh trang

na m chng bng mnh chy qua cu nhng chng may b ton
lnh canh Ph Nam bt li. c tin ny, vua Kaundinya v cng
tc gin v cho y l mt im i ha, nn bt chp li khc lc
van xin ca cng cha, vua truyn lnh cho gii Sarrida ln bc
cao gia ging sng v dng cung tn x t chng. Do ht lng
thng nh ngi yu, cng cha ban m vn ra ngi ngoi bc
m than khc khin c dn chng v cng phn n ko ti hong
cung xin nh vua phn x. Trc im ha qu to ln l vng
quc Ph Nam c th b tiu tan, vua buc lng phi x t cng
cha con gi mnh ngay ni bc m Sarrida tng b th hnh.
Ngy nay di tch Tht Thch Thang vn cn u trn sng
Phc Long v ni thc Tr An cn mt mm m ngi ta cho
rng l bng dng nng cng cha ngi khc chng dng s
Chm.
Ph Nam tng l mt vng quc cng thnh trong vng
ng Nam sut by th k, phi ng u vi nc Champa
hiu chin trn xung t phng bc v vi Quc Angkor Khmer
hng mnh t pha ty. Ph Nam khng cn, cng khng cn
c nhng cng trnh kin trc nh di tch ca cc triu i, nhng
nh hng vn ha ca h vn c cn bng bc u trn cc nt
kin trc ca n i Angkor, cc cha chin v tng Pht, trn
c nhng phong tc tp qun nh th Rn thn Naga ca ngi
Khmer ngy nay.

Nhng di dn khng ti tr. t di dn Hai Huyn vo cui

th k 17 do Nguyn Hu Cnh ch huy t nn mng u tin
cho nhng cng ng thun Vit ti vng ng bng chu th sau
ny. Sau khi hon tt giai on cht cuc thn tnh Vng Quc
Champa, Chng C Cnh l ngi c cng u trong vic khai
ph min Nam trc c Thoi Ngc Hu, m ng cho vic thng
lnh t Thy Chn Lp. Khi nhng lu dn Vit u tin khi ti
vng ng Bng Chu Th Sng Cu Long th h gp nhng ngi
248 cu long cn dng

Khmer ang sng trn nhng ging t cao canh tc trn nhng
mnh rung nh hp c sn t bao i. t ai tng nh mnh
mng nhng cc vng kh ro c th ngi Khmer chim
c ri, ch cn li nhng khu rng trm thy cc vng t thp ngp
nc v m phn. m ngi Vit mi ti ch cn mt chn la
l phi tm c trn b nhng vm rch cn hoang vu vi trn b
mui ku nh thi so di nc a lnh nh bnh canh cha c
bng ngi. H bt u cht cy git cp bt su, tr thy ln lip,
ch ng thin nhin_ ni nh nh vn mit vn Sn Nam, th h
bin nhng vng bn ly khng chn thnh nhng mt nn
vng chc c t ai canh tc.
Nhng di dn ra i t vng t kh qu ngho ch c mt gic
m dng nghip vi i bn tay khng. Khng c tru b ch c
sc ngi. Dng c th t ch ch c cy ra cht cy, cy phng
pht c. Cy cht ri, c pht ng xung ch c vic dn sch
ri cy ngay ln , gp t cng th dng nhng cy nc xom l
ri cm m. Bng phng thc ngho y h canh tc c ngay
trn t phn. Bi v h bit cng cy su cuc bm th ch c em
thm phn ln mt t v ch hi thm cho ma mng. iu m
ba th k sau, cc nh nng hc Ha Lan khi ti Vit Nam nghin
cu cng khng a ra c khuyn co no mi m hn l chn
chung sng vi t phn.
Cha c ng x, giao thng di chuyn ch yu bng xung
gia mt mng li chng cht sng rch. Hnh trang c nhn l
chic np d dng cun li mang theo thay cho c chiu v mng
mn. Trn b hay di ghe ch cn lt np m chun v l qua c
mt m lnh lo ni rng hoang hay rch vng vi c dy c
nhng mui mng. Nu nng th ch c chic c rng_ chic l t
nung thp va t ni nu cm va c ch khi than li khoai
hay nng c, li cn c cho khi un mui na. Bc khi u
ch c vy m h ngang nhin tn ti v pht trin, bin nhng
khu rng trm thy nhng m ly hoang vu ca ng Bng Sng
Cu Long thnh t ai rung vn tr ph nh hin nay.
 bin ng dy sng 249

C mt nn Vn Minh Sng Mekong. Ngi ta ni ti nn Vn

Minh Sng Nil, Vn Minh Sng Hng v ph nhn s hin hu ca
mt nn vn minh thun nht ca con sng Mekong. Nhng th no
l thun nht_ thc s c ring tng nn vn minh m ngi gi
l vn minh ng Cm a, Nam n Bc hay khng? Cao
th mun chng minh ngc li l trn vng t nh mnh y, dc
theo sut chiu di ca con sng Mekong dng mnh chy qua by
quc gia thc s c dng chy ca mt nn vn minh kh thun
nht, h c chung mt nn Vn Minh La Go_ Civilisation du Riz
v tng c chung n ci thanh thot vi c rt nhiu nc mt
ca c Pht Thch Ca.

Tuy khng sang c nhng cn nh y vn l m c ca a s ngi

dn ni ng Bng Sng Cu Long_H. Nguyn Thch
250 cu long cn dng

Nhng chic ghe bu c vi mt rn thn Naga xui ngc trn

dng Cu Long nh mt th xa l nu_*

Sau nhng chuyn giang trnh dc ngang ri cng tr v bn _*

 bin ng dy sng 251

Nhng chuyn dc ngc xui ch khch, ch hng_*

Tu cao tc cnh ngm Lin X khng cn hot ng na do sng ln

gy nhiu tai nn m thuyn v c gy st l hai bn b sng_*
252 cu long cn dng

Nhng tp nh trc y cch xa hai b con sng Tin sng Hu c trm

thc th nay b ln st ti nn, tng chm nh c th m sp xung
sng nu khng kp di di. Tnh hnh si mn v l sp cng ngy cng trm
trng do dng chy ri lon hu qu dy chuyn ca k hoch ph khai
thng ghnh thc ca Trung Quc trn cc khc sng thng ngun_*
 bin ng dy sng 253

on ghe tu Bin ng vo bn trong tun trng trn. Do nh

c ban m bng n nn on ghe ch ra khi trong tun trng
khuyt. Ghe i bin khng c v mt rn thn Naga_*

Ch c kh nng nh c cn duyn trong vng lnh hi Vit Nam

nhng vn khng c bo v, on ghe tu Bin ng thng xuyn
b lc lng hi qun Trung Quc xch nhiu _*
254 cu long cn dng

(1) Nhng cy tht nt cho bng mt v mt ngt trn cc rung la ni

ng Bng Sng Cu Long.

(2) Sng trn va la ca c nc, nng nghip vn c pht trin nhng

cc b m Cu Long th vn c phi cam chu sng trong cnh kham kh
v thiu n.
 bin ng dy sng 255

(3) Cnh l lt ni BSCL nm 2000_ H. 1,2,3 Nguyn Thch

25 nm sau cuc chin tranh, ngi M tr li Vit nam trong cng tc cu

lt, vin i y phi cng M ang cng lng y nhng thng hng cu tr
xung t chuyn vn ti c C130_ Reuter
256 cu long cn dng

Khc Sng Sinh Thi l khc sng c cng cu to a cht, a hnh v

th nhng nui dng mt qun th c th cc sinh vt sng di nc.
Sng Mekong c 8 khc sng sinh thi: (1) Khc Mekong trn, (2) Khc cao
nguyn Khorat, (3) Khc gia vi cc ph lu bc v ty, (4) Vng thc
Khone, (5) Khc t thc Khone ti Quatre Bras, (6) Tonle Sap v Bin H,
(7) Khc t Quatre Bras ti BSCL, (8) BSCL _ 105
 CHNG XI

MI_ CHIN THANAKAAN MAI

T NHNG DNG SNG XN XAO
Ma ma nh mt trn ma lin
Chu th mang mang tri nc st.
T Thy Yn

Cao c cung cch lm vic ca mt nh bo cho d ngh nghip

chuyn mn anh l mt k s v mi sinh. Tt nghip Montral
nhng chn nh c M. iu khin mt t hp chuyn vin nhiu
ngnh, anh c uy tn v c bit n nh mt cng trnh s ca
nhng d n ln ngay trn t M_ s kin kh him hoi v anh l
chuyn gia cn tr li gc sc dn thiu s. Theo mt ngha no
anh sm thot ra khi ci ghetto ca mt cng ng di dn cn
rt tr mi ti Lc a M Chu ny cho d anh vn l mt trong
s ngi him hoi vn c bi ngc dng.
Khi t Montral vo M, Cao khng chp nhn ngay t u
kinh nghim c gi l khn ngoan ca ngi i trc khuyn
anh nn i ci tn kh c sang mt tn M_ trnh tnh trng
m h gi l discrimination raciale l americaine nhng Cao
li coi nh mt chi t _denial ng h thn tm cn cc ch
thc v ngun gc ca mnh ch c cng n vic lm. Cho d
258 cu long cn dng

l sc dn da mu li c accent kh nng khi ni ting Anh nhng

Cao ht sc t tin cho rng anh c bng cp, tr thng minh v c
c sng to nu khng hn th cng chng thua g cc bn ng s
Caucasian Da Trng. khng phi l thi bng bnh m Cao
cho rng n bt ngun t lng t trng v thc t chng minh
l anh khng nhn nh sai.
Gia nh gc gc t chu th Sng Hng nhng anh li sinh
ra v ln ln t vng Hu Giang Min Nam. C phi v vy m
Cao vn ni a chn anh dnh phn v by lu anh vn bn
b quan tm ti tng lai H Sinh Thi Sng Mekong. Bn cht
c lp khng a chnh tr, khng thch b rng buc vo nhng
t chc nhng anh li c Nhm Bn Cu Long_ mt t chc phi
chnh ph_ quan st v bo v mi sinh, cng nhau sinh hot.
Nhng ri anh cng sm nhn ra rng khng c vn phi chnh
tr trong mi sinh.
Chun b cho chuyn ving thm Lo ln u tin, Cao vo th
vin tm ti th mc v Lo cng ch thy mt s t oi nhng ti liu
ting Php trong thi thuc a, vit v cuc phiu lu ho hng
nhng khng km phn bi thm ca Francis Garnier / Doudart de
Lagre ngc dng sng Mekong thi hoang d tm mt thy
l t Si Gn sang Trung Hoa, ni v Auguste Pavie vin Lnh S
Php Luang Prabang vi giai thoi i chn trn trn mt x s y
rn, cc bi vit ca Trng Vin ng Bc C, ca Hi Thn hu
Php Lo, v gn y l my lun n tin s nghin cu v phong
tc x hi Lo bn cnh cc bn tng trnh ca UNICEF lin quan
ti cu tr tr em. Cn ti liu hng dn du lch thng ch nh
phn ph trong danh sch cc nc khc nh Thi Lan.
Ch ring trang s cn i, Lo lun lun b xu s bi cc th
lc ngoi bang. Nm 1820, Thi Lan xm lng Vn Tng ch
li my ngi cha khng b tn ph. Ri Php Nht v cui cng l
M vi cuc chin tranh b mt ca CIA vi ngi thiu s Hmong.
Cng phi k thm l trong trn Chin Tranh Vit Nam, nhng trn
oanh kch ngy m dc theo ng Mn H Ch Minh vi hn 2
 bin ng dy sng 259

triu tn bom trt xung lnh th Lo vi s cht chc khng sao

kim k c v gii chc qun s M ch gi l tn tht ph_
collateral damages. Nhng c l iu m t ai bit l M can
thip vo ni tnh Vng quc Lo Trung Lp sm hn nhiu.
Vo thp nin 50, khng phi ch nc M m c th gii bit
n Tom Dooley qua hnh nh tuyt p ca ngi bc s tr dn
thn tn ty chm sc nhng bnh nhn ngho kh trong rng rm
Chu. Nguyn l mt bc s Hi qun M ni ting nh cn do
tham gia chin dch Hnh Trnh Ti T Do di tn dn t nn trn
chy Cng Sn Bc Vit vo Min Nam Vit Nam sau Hip nh
Genve 1954, v ng thi l tc gi mt cun sch bn chy nht
nc M. Nhng s tht khng n gin khi m bn thn Tom
c iu b n cn che du. ang trn nh cao danh vng th anh b
pht hin l ng tnh luyn i_ iu rt cm k trong Hi qun M
thi by gi v c nguy c b sa thi trong iu kin mt danh d.
bo v b mt y anh tnh nguyn ra khi Hi qun v tha hip
hp tc tch cc vi CIA trong cc cng tc tuyn truyn sai lc_
disinformation v ng Dng. Qua sp t ca tng Lansdale,
Tom tnh nguyn sang Lo m mt bnh x Nam Tha mt
vng hoang s bc Lo gn bin gii Trung Cng_th theo li
yu cu ca B Trng Y T Lo. Bnh x ca Tom c rm r
qung co nh mt th tin n ca ha bnh nhng ton th bn
trong l chun b cho chin tranh. B ngoi l tip liu y t thuc
men nhng Tom cn phi nhn c v kh b mt chn du, t hu
c th dng cho cc lc lng qun s Lo sau ny. D n bnh x
ch l tr hnh nn thiu nhn vin chuyn mn, thuc men th qu
hn do hng thuc Pfizer cho khng. Trong khi th Tom khng
ngng c bo ch v truyn hnh qung co rm r nh mt ngi
M chi sng, mt Schweitzer ca Chu. Anh c sp hng ba
trong s mi ngi c dn chng M i m nht, ngha l ch
sau c Tng Thng Eisenhower v c Gio Hong. Tom cht v
bnh ung th melanoma vo tui 34. Ngy anh t trn cng l
ngy bnh x Nam Tha b qun Cng Sn Pathet Lo trn ngp
260 cu long cn dng

v Hoa K th sn sng bc vo cuc chin tranh ng Dng,

vng t m trc Tom Dooley khng c ai bit n...
Ri Bangkok l ri xa mt th ph pht trin v nhim ti
mc bo ha. Ch nghe ni v t nn hi l ca nhn vin Hng
khng Lo, Cao khng tin cho ti khi chnh anh tr thnh nn nhn.
Cho d c v bay chnh thc nhng Cao vn b gt ra khi danh
sch ri phi i co hng ting ng h trc khi bc c
ln chuyn bay 737 c k khng cn mt ch trng. Hnh khch
a s l nhng ngi Lo v c Vit Nam t M Php v c bt
u c php v thm qu hng. Ch khong hn mt gi bay
l ti khng phn Vn Tng; my bay gim cao vi ting
ng c phn lc th c rung ln bn bt. Qua khung knh, bn kia
l cao nguyn Isan Thi Lan, bn ny l Lo xen gia l con sng
Mekong thm ph sa tri ra ti tn chn tri xa trng nh mt
tm thm hng. Phi trng quc t Wattay vn nh hp li cn
cht chi hn vi nhng bng hiu tuyn truyn Nng Cng Binh
on kt bo v Ch ngha X hi. Phng i ng ngi ln xn
vi ngn ngang nhng vali hnh l: qu cp cho ngi thn v d
nhin c nhng mn hng bun.
Sau 15 nm k t ngy cc nh lnh o Mcxt Lo xut thn
t trng Php rt bit th no l ru cht v cigars ngon_ h t
cc vng hang ng xung thnh ph p t mt nn kinh t ch
huy ch lm ln bi thm nc Lo. Theo chn n anh Vit
Nam nhng bo th v tn bo hn, chnh ph Pathet Lo ngay khi
nm chnh quyn thit lp v s nh t m h cng gi l Tri
Ci To bt giam cc thnh phn thuc ch c. Do khip s
cng sn mt s tr thc Lo thot chy c ra khi x trc
75, ch c vua Lo Savang Vatthana th li_ ng vn c nhc
ti nh mt con ngi hc thc c v gin d. Vua v c Hong
Gia cng vi hn 40 ngn ngi khc b bt v y i trong cc
tri t trong rng rm. Nh vua cht tc ti trong mt tri ci
togn Sm Na v thiu thn bnh tt v c bun b, Hong Hu
cng cht sau v khi b cc nh bo ngoi quc hi ro rit th
 bin ng dy sng 261

c gii thch: Nh Vua cht v bnh st rt cn Hong Hu th

cht do nguyn nhn t nhin_ natural cause. Ring Hong Thi
T th bao nhiu nm khng c tin tc g. Mt dn tc Lo hiu ha
chm dt ch qun ch ca h bng cc tri t ci to. Mi
nm sau s ngi c tha v mi c mt phn ba, a s gi
yu v bnh hon. Khng cn Hong Gia cng chng cn Vng
Quc Lo nhng Hong Cung sau c trng tu v m ra cho
khch du lch n thm ving.
c xp vo hng ngho nht th gii, din tch bng nc
Anh vi dn s 4 triu ri ngi a s m ch tui th trung bnh
46, cha c nhim k ngh, cc bnh tim mch ung th v bnh
AIDS nhng t vong vn rt cao do cc bnh st rt bnh lao vim
gan nhim trng ng rut v 20% tr em Lo th cht trc 5
tui v suy dinh dng. Vi li tc u ngi ch 220 la mt nm
nhng xem ra cuc sng ca ngi dn Lo vn c v cng nhn
nh, h an phn vi ci hin hu, khng c tham vng v khng
ham gieo trng nhiu hn mc m h cn ri th ng lng nm
ch xem nhng cy la mc. ang t Singapore Bangkok m t
chn ti x Lo, Cao c cm tng nh ti mt hnh tinh khc,
thy c che ch vi mi s i thay. Ln u tin ti Lo phi
cng nhn y l mng t ca Vin ng cn kh nguyn vn, vi
nhng khu rng ma_ rainforest gm nhiu tng tho mc xanh
um vi loi th hoang d. Lo vn ni ting v nhng n voi
c mang tn l X Lan Xang_ X triu tht voi. Cc khu rng
ma Lo nh nhng tm bt bin khng l gi nc su thng
ma ma ri sut nm r r chy dn vo v s nhng con sui
to thnh cc ph lu vo con sng Mekong hng v chy di
theo sut chiu di nc Lo. Ri nhng sc dn thiu s sng ri
rc trn khp vng cao nguyn trong cc khu rng gi vi trnh
bn khai cha xa Thi K .
Khng khc bao nhiu vi nhng trang sch ca Graham Greene,
Vn Tng vn ch l mt th trn nh, vi nhng tng cy xanh v
cn nhiu ting chim ht. Ni m thi gian gn nh ngng li. Trn
262 cu long cn dng

ng xe hi tha tht: my chic 4CV Renault c k ca Php,

vi chic xe vn ti Molotova xc xch ca Nga cn st li. Ch vi
bn kia sng thi l th trn Nong Khai ca Thi Lan vi nhng ta
nh cao sng r vo ban m th Vn Tng vn cn nhng con
ng nh bi bm khng trng nha vi nhng dy ph trt hoc
ch l nhng ta nh hai tng mu gch xy t thi Php. Khng
thiu nhng ngi M ti y nh tm v mt khonh khc ca
Chu c xa cha b vn minh Ty Phng lm nhim.
Ln th hai Cao tr li Lo cng vi i din ca 15 t chc
phi chnh ph_ NGOs bo v mi sinh nhm quan st ti ch v
hu qu tch ly ca cc p thy in trn x s nh b ny trc
khi a ra khuyn co i vi T Chc Ngn Hng Th Gii_
World Bank v nht l vi Ngn Hng Pht Trin Chu_ Asian
Development Bank ang chun b ti tr rng ri cho 26 d n p
trn hai con sng Se Kong v Se San_ c hai cng xut pht t cao
nguyn Trung Phn Vit Nam.
T Singapore bng hng Hng Khng La ti Bangkok, thay v
bay thng ti Vn Tng, Cao chn chuyn bay ni a ti Udon,
ri bng ng b ti Nong Khai. V cng l ln u tin Cao vt
qua sng Mekong khng phi bng thuyn ph m bng cy cu
Hu Ngh_ Mittaphap hai chiu c c xy ni hai b sng
Mekong gia Vn Tng v Nong Khai, nh du mt giai on
hp tc v pht trin ca hai nc Thi Lo.
Ngy khai mc cy cu thng 4 nm 94, th tng c vua Thi
Bhumibol v th tng Lo cng ti ct bng khnh thnh. Bu
in Hong gia Thi cng ngy pht hnh con tem mi vi hnh
chic cu u tin bc qua dng chnh sng Mekong trong vng
h lu. Cho d d n c t thp nin 50, nhng do chin tranh
v s th nghch gia Thi Lo nn phi hon li cho ti khi cuc
chin tranh ng Dng kt thc. Cy cu di 1200 mt l im
ni then cht ca d n xa l Lin Quc t Singapore ti Bc Kinh.
Vi mt nc c lp nh Lo th chic cu l bc m ng sang
Thi Lan ri t Thi ra bin. Vi Thi th l con ng trc tip
 bin ng dy sng 263

i vo mt nc km pht trin nht nhng li rt giu ti nguyn

thin nhin cha c khai thc. Cn vi c th chic cu l biu
tng cho uy tn v nh hng ca mt nc vng Nam Bn Cu
trong vng ng Nam .
Cng ngy Cao cng thc r khng c vn cc b hay bin
gii quc gia trong mi sinh. l vn ca ton vng hay ca
c hnh tinh ny. V Cao khng cn ngc nhin khi thy nhng
ngi bn khng phi ch t Chu m c t Bc M, c v u
Chu ti khu rng ma hoang s ca x Lo ny bo v s thanh
khit ca nhng dng sng cho ti cc ging c.
Lane Sang Hotel, trn ng Thanon Fa Ngum. l mt ta
nh 4 tng lu gm hn 100 bung c gn my iu ha khng kh
Lin X v c k l khch sn hng sang so vi tiu chun nc
Lo. By gi l thng T ma kh, bu tri cao trong xanh, t bao
ln khch sn c th nhn ra sng Mekong vi nhng chic thuyn
nh qua li. Cao quay qua hi ngi bn Thi:
- Ti nghe ni khc sng Mekong ny c loi c Pla Beuk di
ti 3 mt nng ti 650 cn Anh, c tht khng?
Cham Sak th rt am tng v h sinh thi sng Mekong k c
nhng giai thoi dn gian Thi Lo sng hai bn b con sng y.
Cham Sak k:
- Khng phi ch c c Pla Beuk m cn c c c voi na. C Pla
Beuk th c cc nh ng hc Ty Phng kho st t nhng
nm 1930 nhng thc ra nh thm him Anh James McCarthy th
nhc ti ging c ny sm hn nhiu (1881) trong cun du k
Surveying and Exploring in Siam ng ta cho bit trng c Pla
Beuk cn c hng v tuyt ngon na. ng ta cn ghi li c huyn
thoi v ging thung lung - nh mt loi rn nc khng l trn
sng Mekong thn to ti hn na mt di ti 16 mt chuyn sng
ni vng ghnh thc. Theo ngi dn Luang Prabang k li th khi
thung lung gp ngi cht ui con qui vt y s vt tc nh
rng v ht ht mu. Xc tm thy m bin dng nh vy th ngi
ta bit ngay l nn nhn ca con thung lung nguak. Chuyn
264 cu long cn dng

tht v c khng tht c th m thm tht thnh c mt kho tng

chuyn dn gian v con sng Mekong.
By gi th Cham Sak k v ngy hi truyn thng nh c Pla
Beuk vn cn lu hnh trong mt ngi lng Thi bn hu ngn
sng Mekong:
- Hng nm c vo thng T dn lng Had Kai huyn Chiang
Khong bn Thi u c t chc Hi thi Pla Beuk. l mt loi
Catfish khng l, c vo ma ny r nhau bi ngc dng sng
Mekong t mi pha nam sang ti h Nh Hi_ Lake Erhai bn
c thnh i L ty Vn Nam bn Trung Hoa trng. Bui
sng ngy l hi dn lng t tp hai bn b sng n xem cc tay
ng dn thin ngh cho thuyn ra sng th vn may kim c Pla
Beuk. Ng dn Lo th k rng on c Pla Beuk khi ngc dng
sng Mekong u hi t vng su Luang Prabang pha bc Vn
Tng bu chn xem con no s tip tc ln h xa trng, con
no s hy sinh lm mi cho ng dn Hi Pla Beuk. Ng dn Thi
cng nh Lo u tin rng Pla Beuk l th linh ng, nm no bt
c Pla Beuk m trn lng nhiu vt m th nm s hn v
li c tht nhiu c. Nhng nhng nm gn y ngy hi ca
dn lng Had Kai km vui v ng dn t bt c c Pla Beuk
v lng c nh c hng nm cng t dn i.
Cao khng ngt ngc nhin v con sng Mekong, anh hi:
- Li cn c c c voi trong sng sao?
- C ch, l ging c voi mm ngn Irrawaddy Dolphin c
tn khoa hc l Orchaella brevirostris, di trung bnh t 2m -2.5m
tng i nh so vi cc chng loi Dolphin khc. Theo ng dn th
Dolphin sng tng cp c khi tng n mi mi hai con; sn bt
c nh nhng do nc sng Mekong c ngu ph sa, c Dolphin
khng thy g nn phi dng mt c quan c bit nh mt my
siu m pha trc trn v nh v tr bng sng m pht i v phn
hi t con mi. Ging c voi ny cn thy c trn my con sng
ln ca Chu nh Sng Hng n, sng Irrawaddy Min hay
trong cc vnh Bengal vnh Thi Lan.
 bin ng dy sng 265

Cham Sak ging trm xung tip:

- Ch trong 4 nm t 1975-1979 l c mt giai on phi ni
l thm st c Dolphin Bin H, sng Tonl Sap v h lu sng
Mekong ca Pol Pot v Khmer , c Dolphin b bt git hng lot
ly m c p ra lm du my. Ri sau l tip tc ci cnh dng
cht n, in git git c bt k ln b hng n trn cc khc
sng t Lo xung Cam Bt sang Vit Nam. nh c kiu t hy
nh th th chng bao lu nhiu loi c qu phi tuyt chng.
Cao quay sang hi Cham Sak:
- Nhng chnh anh thy c Dolphin trn sng Mekong
cha?
- Ch mt ln trn b sng Se Kong nhng l mt c Dolphin
mi cht b tri dt vo b. Anh cng bit ng dn khng bao gi
li bt c Dolphin m ting Lo gi l Pakha hay l nhn ng v
h tin l ging c thing. C rt nhiu giai thoi trong dn gian Thi
Lo l Pakha lun lun gip ng dn trong ma chi li, c cu
ngi b cht ui. H tin rng ging c voi ny gc t ngi nn
c v v m h nh n b. Cc ng gi b c thng k li rng
thu rt l xa xa khi hai nc Tu v Vit b ng t ri thin tai
tht khng khip nn h b cht ht c. Ngi Tu ti sinh thnh
c Pakha, ngi Vit thnh loi giang nhn. Khi tri yn bin lng
ri th c voi gp chim nhn hi han nhau. Nhn ni: Ti sinh ra
t kip ngi nn chng bao gi hi ngi ta c. C Pakha cng
ni: Ti cng vy, sinh ra t kip ngi nn ch bit c cu ngi
ta thi. Vo ma ma mc nc dng cao, c khi dn lng thy
c voi t sng Mekong li ngc ln con sng Se Kong. Nhng
ri sau nhng nm bom n chin tranh ngi ta rt t con thy c
voi xut hin trn sng Mekong na.
Cham Sak xung ging trm bun:
- Ri ra khi con p Pa Mong m xy xong th cng chng cn
on di ng hay ngy hi ca dn lng Chiang Khong na. Ngy
nay ng dn chuyn qua nh c bng tu ln, li thm lnh Vit
lnh Cam Bt dng loi cht n in xot st hi c ba bi chc
266 cu long cn dng

ri cng chng cn c n ch ni chi ti loi linh ng nh c Pla

Beuk hay c Dolphin Pakha.
Cu chuyn giang nhn v c Pakha, ngy truyn thng hi c
Pla Beuk nh a Cao v mt qu kh rt xa ca nn vn minh
sng Mekong nay ang c nguy c b tiu vong.
Trong tm cnh , Cao v ngi bn Thi Cham Sak ri khch
sn ti qun Nam Phou gp Fuji, vin i din ca Ngn Hng
Pht Trin Chu_ ADB. Nam Phou nm trn ng Thanon
Pangkham, l ni lui ti ca khch t cc ta i s, nhn vin
Lin Hip Quc, cc chuyn gia c v cc tay doanh thng Thi
Lan, Nht, Hng Kng v d nhin c bn nh bo. Ni y thc
n Php l chnh nhng vn c th gi thc n Lo kiu Hong
Gia hay ku mn blue cheese hamburger kiu M. Quy ru th
th, nu qu quen vi ru vang Php, khch c th nm th
ru nhp cng t ng u, ru cht Sofia rt ngon t Bulgaria.
Ch qun l mt ph n Lo lch lm kiu Ty Phng. C ta
ci tui xp x 40, v p im m v phc hu, mi tc en cun
cao ngc trn y nhng vn thanh gn trong chic o la ng
mng v qun quanh mt chic vy bng vi dt theo li y phc
c truyn ca x Lo. Nam Phou ngoi thc n ngon, khung cnh
thanh lch v cch phc dch th impeccable. Gi trung bnh mt
ba n cho mt ngi l 9 ngn kip_ 180 t giy bc 50 ng c
hnh p Nam Ngum, ngha l khong 1/10 li tc hng nm ca
ngi dn Lo.
Fuji ngi Nht y quyn uy l nhn vin cao cp ADB_ Ngn
Hng Pht Trin Chu cng ti quan st thc a ti tr cho
cc k hoch Pht trin vng Lu Vc Ln Sng Mekong_ GMS
/ Greater Mekong Subregion. Hn khng chng li cc khon ti
tr cho nc Lo nhng ging ni th y khinh bc:
- Cc ng bit ch, Lo l x s cui cng ca Chu m ngi
ta mun tin vo, hng triu M kim cng ch lm ln bi
thm x s ny. Ngi c ti xy cu, ngi Nht vo nhng
on xe bus, Thi Lan th lp nhng i ph rng m ng cho
 bin ng dy sng 267

nhng Cng Ty Lin Quc_ Consortium ginh git nhng con sng
xy p thy in. Cuc sng ngi dn Lo c kh hn g khng
th chng ta khng cn bit min sao thy lng tm yn n...
Vn gi bnh tnh nhng Cao ging nghim khc:
- Khng phi cuc sng ngi dn Lo c kh g hn khng m
ng phi hi l h s c cc ra sao khi h mt ht nh ca, sinh cnh
sng ngi b ph hy bi hng chui nhng con p do ngn hng
cc ng tung tin vo ri tht gin d bo cc nh thu Lm i.
Fuji ri vo th t v v bo cha:
- ADB th ti tr v y Hi Sng Mekong ng vai iu hp
cuc nghin cu ca T Hp Tham Vn v nhng nh hng tch
ly ca cc con p trn h sinh thi v x hi vng lu vc hai
con sng Se Kong v Se San. T hp ny c s tham gia rng ri
ca UK Engineering Firm ca Anh, Electric Power Development
Co. International ca Nht v MK Centennial ca M_ h ang i
vo cuc kho st chi tit chng minh s bn vng hi ha_
sustainability, khi x dng ngun ti nguyn ti sinh_ renewable
resourse, sn xut nng lng m vn khng gy hu qu nhim
trn ton th hay ring trong vng.
n lt tin s Cham Sak ging gay gt:
- Chc ng Fuji phi tha bit ngay t u kt lun cuc nghin
cu ko di 20 thng ca T Hp Tham Vn y s ra sao ch? Da
theo kinh nghim qu kh ca nc Thi Lan chng ti vi hn
30 con p hon tt, ngi ta c th tin on m khng s sai
lm l Nhm Kho St s i ti kt lun rng hu qu x hi v mi
sinh ca tt c nhng con p trn lu vc hai con sng Se Kong
Se San s khng c g l nghim trng, c th chp nhn c v
c th gim thiu hoc k hoch y l c gi tr bn vng hi ha
v c th chp nhn c v phng din mi sinh_ sustainable
and environmentally acceptable. Thiu v t v thin v nh vy
s ch a ti thm ha cho nhng ngi dn sng trong vng.
Fuji quay sang hi ngc li nh mt thch :
- Trc khi u t hng trm triu la vo x s ngho nn
268 cu long cn dng

y bt trc ny, ADB chi thm hng triu la khc ch lm

yn lng cc nh tranh u mi sinh nh cc ng, vy cc t chc
NGOs cc ng cn i hi g chng ti na ch!
Khng cht nhn nhng, Cao p Li:
- C ch! Thay v cc ng c y ti tin trnh xy thm p, th
trc ht hy tp trung n lc hon tt mt cuc lng gi trung
thc v cng khai hac ngha l trong mi trng hp, chnh
ngi dn sng hai bn b nhng con sng y s c ting ni cui
cng rng pht trin no l hi ha, dng nng lng no l sch,
ch khng phi mi quyt nh l t ADB...
Hai ngi ri qun Nam Phou vo trc na m. Fuji th vn
cn li v ung ru nh h chm. Bn ngoi tri mt du vi
nhng cn gi nh t sng Mekong thi vo, trn bu tri l vng
trng trn t, m nay l m trng rm. Ni x Pht th l ngy i
cha n chay v tng nim. Sinh hot quen thuc ca mi bui mai
trn t Cha Vng X Pht l hnh nh cc v s o vng i kht
thc, dn chng ng hai bn ng ci ly v cung knh dng xi.
y cng l cnh c ni ngi lng Na Bon nm xa nay chm
su di y h Nam Ngum. C iu m dn lng Na Bon khng
h bit l s phn ca h c ngi bn ngoi quyt nh cch
y t hn 40 nm trc v h cng cha bao gi c hi kin.
V ri y liu cn bit bao nhiu ngi lng nh Na Bon trn cao
nguyn Na Kay s cng chung mt s phn do quyt nh ca nhng
con ngi ph phng khng tnh cm v xa l nh Fuji.
Tin s Cham Sak gio s kinh t i Hc Thammasat Bangkok
c bit n nh mt nh hot ng mi sinh cp tin. Theo ng
qua kinh nghim Thi Lan, th khc xa vi nhng ha hn khi xy
p lp cc khu k ngh l em li thnh vng cho nhn dn
nhng thc ra ch em li giu c cho mt thiu s ch hng bc
lt vi ci gi phi tr l s tn ph rng ln trn mi sinh. ng
a ra nhn xt tip:
- Nh ng cng thy Thi Lan, phn thnh kinh t ch l o
tng. N che du tnh cnh bt li ca a s ngi dn. Nu c
 bin ng dy sng 269

khng khng cho rng pht trin t nc theo phng cch y l

tht s thnh cng: nhng m l thnh cng cho ai? ng l cho
thiu s cc nh k ngh doanh nghip nhng cho a s dn chng
th dt khot l khng.
p Nam Ngum trn t giy bc 50 kip. Nh mt tr tru ca
lch s, khi ta i s v i ca Lin X va mi xy xong Vn
Tng, cng l nm Lo phi chng kin s xp ca khi ng
u v Lin X. Khng cn chn la no khc, mt ln na cc
lnh t cng sn Lo li theo chn n anh Vit Nam, cng bt u
p dng mt chnh sch m ca nhng h trnh khng mun gi
l i Mi_ Glasnost m c bit n qua ting Lo l_ Chin
Thanakaan mai, c ngha l Mi, T duy Mi: bi b hng ro
mu dch, chuyn qua kinh t th trng v cho nng dn quyn t
hu t ai. Bc Mn Tre ri xung v du Ba Lim c
kn o xa i trn bng quc huy ca Lo. T ngy c T Duy
Mi Nam Ngum tr thnh mt t im du lch. L p thy in
ln u tin trn t Lo cch Vn Tng 90 cy s v hng Bc.
Cao chn quc l 13 thay v 10 c th qua thm lng Lai ni
ni ting v th cng ngh v x. Anh cng kp ti phin hp
ch sm ca cc sc dn min ni th trn Phon Hong, ch sm
v hp t sng tinh m v ch tan lc 9 gi sng.
H cha p Nam Ngum ln hn mt phn ba din tch o
Singapore, l mt cnh tng v cng ngon mc i vi du khch:
nc th trong xanh, vi thp thong chm ph hng trm nhng
cn v o nh ni c tr ca nhng loi chim v rn nc; v chn
tri xa l cnh sc ni non nh bc tranh thy mc khng phn
bit c u l cui bi cui b. Tht kh m tin rng ang c c
mt khu rng di vi nguyn vn nhng cy g trc qu
khng c khai thc trc khi ngp nc v c mt ngi lng Na
Bon vi hn 600 nc gia b dm su. Dn lng Na Bon th tht
tn i t phng bt u cuc sng v nh v khng c phn tr
gip no. Mt lng mt rung li cha quen canh tc trn ro cao,
h ch bit ph rng ba bi c t lm ry. Hu qu l nhng
270 cu long cn dng

trin ni trc b nc ma si mn ht lp t mu m ch cn tr
li nhng lp . t lin tc trt xung h mau chng lm cn
con p. Ging nh s phn nhng con p Thi lan, p Nam
Ngum c triu chng b thiu nc v tr thnh v dng trong
mt tng lai khng xa.
Cnh ngi vy, s phn th rng cng chng hn g. Nu
khng b cht chm ngay th cng b t hm trn nhng cn nh
gia h, nu cha b cht i th cng b sn git nh nhng con
tht. C cng khng sng c khi m l cy rng bt u b thi
ra, nc mt ht dng kh v tr nn nng mi, n c nh sng
mt tri cng khng th chiu qua. Nhng khi nc t hm y li
chnh l thin ng cho nhng mui lan truyn bnh st rt st
xut huyt v ca loi sn gy bnh sn gan.
Cao c bit thm l ngay di mt nc trong xanh kia vn
cn nguyn nhng ngn cy khng ch thng lm rch li ca
nhng ng dn nhng cn khin vic di chuyn trn mt h cng
tr thnh bt trc. Cc tu ngon cnh ch chy theo mt thy trnh,
i qua nhng n su nh ng bt ng trn b hay thnh thong
gy ng lm hong s nhng n dic ct cnh tung bay ku ln
qung quc.
Cao chn qua m trn mt khch sn ni v anh x dng
ti a insecte repellent xoa khp cc vng h ca c th chng
mui - th mui anopheles truyn bnh st rt c tnh.
Nam Ngum c xy dng trong nhng nm ging bo ca
chin tranh, lc y chng ai cn bng d no m ngh ti ngi lng
no hay khu rng no s b ph hy. Con p c hoch nh rt
sm bi ECAFE_ Economic Commission for Asia and Far East ca
Lin Hip Quc t 1957. Cc c vn y Ban Sng Mekong, Ngn
Hng Th Gii v nhm chuyn vin xy p, h ch quan tm ti
k thut v nhng con s trong khi chnh ph Vn Tng chp ngay
c hi thu v ngoi t cho iu m h gi l canh tn nc Lo.
V ri con p cng c hon tt bng tin ca Ngn Hng Th
Gii v nhiu nc khc. Cng khong thi gian , h tr cho
 bin ng dy sng 271

cuc chin tranh Vit Nam ang bc vo giai on cao im, Hoa
K o t tin vo Isan xy dng cu cng xa l v c 4 sn bay
ng thi gip chnh ph Thi ci thin i sng nng thn bng
k hoch dn thy, pht trin nhng khu trng trt k ngh v in
kh ha. M cng thm tin vo gip Lo hon tt xy p Nam
Ngum. Kt qu rt sm l mt ng cp dn 30 ngn Kilowatt t
Nam Ngum ti c Udon mt tnh ng Bc Thi ang l cn
c khng qun chin lc M thi by gi. Nm 71, Nam Ngum
hon tt giai on mt v l mt ngy lch s khi hai vua Lo
Thi gp nhau trn mt con ph lng ly hoa n gia dng chnh
sng Mekong cng bm mt nt nhn cng mt lc in v la
chy ngc chiu v hai quc gia vi nhng khun mt quan trn
rng r. Nam Ngum khng nhng em li ngun ngoi t ng k
cho Lo m cn cung cp in cho vng Trung Lo.
Li lc em v th nh th nhng cn cuc sng ca nhng dn
lng Na Bon ra sao l iu rt t c ai quan tm ti nhng li
chnh l mi u t ca Cao. Ba n chiu cng trn khch sn ni
trn h Nam Ngum y, Cao c gii thiu cho gp Cham Thao,
con chim lc n ca ngi lng Na Bon y.
T bao i ri chng ti quen sng v cht trn mnh t ni
chng ti sinh ra. ang sng di mt thung lng ph nhiu bn
b con sng Nam Sane, chng ti ang c tt c: t ai v la
go, sng ngi v tm c, vi cha chin v trng hc, chng ti
ang c mt cuc sng thanh bnh v hnh phc, chng ti u cn
c con p chng ti khng mun phi ri i u c! Lm sao m
chng ti qun c cnh thanh bnh ni ngi lng Na Bon y: tr
con th bi li trn sng, ph n trn b ngi git r, n ng nu
khng bn cy cy vi cc tha rung xanh th xung nhng chic
thuyn nh i li nhng thng c ti em v. Ngay c nhng
nm chin tranh gia qun Hong gia v Pathet Lo, c vi qun
cng sn Bc Vit, cuc sng c kh hn nhng cha bao gi dn
lng Na Bon c ngh s b lng m i. Th ri mt bui sng, ti
cn nh rt r, c ton k s Nht v mt tiu i lnh Hong Gia
272 cu long cn dng

ti bo chng ti phi dn i v con p sp xy xong v h nc

s ph ngp c ngi lng. Chng ti th vn khng tin v nghe ni
p xy cch xa lng ti c trm cy s. Li thm ban m nhng
ngi du kch cng sn Pathet Lo tr v trn an chng ti rng h
s bo v ngi lng, rng chuyn y chng th no xy ra v h s
cho c cng t mn ph v con p... Nhng ri tht l bt ng
ch my thng sau con nc t xa v dng ngp ht c nh ca
v rung vn, dn lng ch cn kp chy thot ln ni vi tay trng.
Hai mi lm nm qua ri, cuc sng ca chng ti cng nh bao
nhiu gia nh khc vn tht ngho v cht vt. Chng ti nghe ni
c k hoch bi thng nhng khi hi th c tr li l nh nc
khng c tin v ch ha cho chng ti dng in nhng do khng
c ng dn nn cho n nay chng ti vn ch c nhng ngn
n du... y ng xem, ngi ta ni cho chng ti nghe bao nhiu
iu li lc khi xy p thy in nhng vi dn lng Na Bon ch
thy ton s bt hnh!

Wendy Chamberlin, i s M hin nay, tng l on vin on

Ch Nguyn Quc t IVS vo nhng nm 70, ni thng tho ting
Lo, nhn nh: Sau bao nm t giam hm sau bc mn tre,
nhn sang cc nc lng ging pht trin thnh vng, h cng mun
tr thnh mt thnh vin trong . H y l nhng nh lnh o
Cng Sn Lo gi nua ch mong sao Lo thot ra khi danh sch 25
nc ngho nht th gii. i Mi, T Duy Mi_ Chin Thanakhaan
Mai, hay g i na ch th vn ch l c quyn ca B Chnh Tr
ng Cng Sn Lo. Cng tng mi y nu pht xut t ngi
tr thc Lo th b kt n ngay l phn ng. cng l tnh cnh
ca ba ngi Lo b kt n ang b y i giam cm trong iu kin
ht sc ngt ngho v c th cht trong t.

Ch vi khong cch mt thp nin, ln th hai tr li thm

Lo, Vn Tng ang c du hiu tri dy sau mt gic ng di.
Nh mt con tm va thot ra khi chic kn, t nc Lo m
 bin ng dy sng 273

biu trng l Vn Tng ang c nhng ch du ca mt x hi

tiu th vi nhng bng hiu qung co Xut Nhp Cng bng
ting Anh treo khp ni, bt u trn ngp cc hng nhp t Thi
Lan Nht v Trung Hoa. Thanh nin thiu n Lo by gi th bit
l h mun g: thch phng xe gn my Nht, thch qun Jean Levi
t M v nhc Rock t Thi Lan; ban m h r nhau ra b sng
Mekong do mt ung c ph ung bia v yu ng. Thay cho
my chic 4CV Renault c r, xe hi mi k c Mercedes bt u
xut hin trn nhng ng ph cht hp. Phi trng ang c
m rng vi ng bay mi. Chnh ph Lo lun lun c cc
chuyn gia ngoi quc nhc nh rng ti nguyn ca h rt phong
ph v cha c khai thc: vng qu than st v nht l thy
in_ ch mi khai thc 1% ca 18 ngn megawatt v cc nh lnh
o cng sn Lo ang m mng bin Lo tr thnh x Kuwait
v thy in. Thi Lan vn l khch tiu th in chnh ca Lo
v Ngoi Trng Thi ang ving thm Lo rc r: Cc d n
thy in ca Lo cng nh nng cng cha cn im ng, phi ch
c v hong t - phi hiu l Thi Lan, ti nh thc nng dy. V
by gi khng phi ch mt m c qu nhiu ng hong th bo
l cc consortium lin quc ang x vo Lo chim hu nhng
con sng ang vui xn xao v ri bt phi cm nn.
274 cu long cn dng

Nhng p v d n p thy in ca Lo - c mnh danh l X Kuwait

thy in ng Nam _ International River Network / IRN 02/99
 bin ng dy sng 275

p Nam Ngum nm 2000 - nguyn l con p thy in u tin ca nc

Lo, tm biu ng ging ngang con p nh du 25 nm thng nht nc
Lo_ *

H cha p Nam Ngum rng 370 km2, nguyn l khu rng g tch - nay
cnh tr ch cn tr tri nhng thn cy nh ln khi mt nc. Hu qu
ph rng gy si mn to cht lng lm cn h; hn hn lm mc nc h
xung thp, mc sn xut in gim 1/3. Tng lai v tui th p Nam
Ngum tht bt trc_ *
276 cu long cn dng

Cng vn con sng Nam Ngum mt ph lu sng Mekong / nhng l pha

di con p; con sng nh mt ng mch b kp, c khng th li ngc
v ngun trng. Cnh mt gc ph thi ngn ngang ca con p
Nam Ngum cho d 30 nm sau_*

Hai v chng ng ng v m c li c trn trong h cha p thy in

Nam Ngum_*
 bin ng dy sng 277

Khc sng Nam Theun thi im 2003, trc khi khi cng xy con p
Nam Theun 2 _IRN

Nam Theun 2, p ph lu sng Mekong ln nht Lo vi cng sut 1070

MW, tn ph 1,45 t MK do EDF/ Electricit de France xy dng, s hot
ng t thng 12-2009, vi hn 90% lng in s xut cng sang Thi
Lan. NT2 l d n gy nhiu tranh ci do tc hi mi sinh trn cuc sng
ngi dn Lo: trc mt 6200 dn lng trn vng xy p phi di tn, thm
120,000 ngn c dn sng di ngun 2 con sng Nam Theun v Xe Bang
Fai s b mt ngun c v ngun li tc t cc th vt hoang d.
278 cu long cn dng

Bi Hc Mi Sinh Khng Hc y m ngi dn Lo phi tr gi. Ngoi

mt nh ca rung vn khng c n b li thm nhiu ngi cht v
cc cn bnh nhit i do sng gn h cha nc t ng: bnh sn dp
do sn, st xut huyt, bnh st rt c tnh do mui Anopheles c thm mi
trng sinh sn_*

Cng c mt ta Nh Trng ni th Vn Tng nhng cha h

c mt nn dn ch trn t nc Lo_*
 CHNG XII

BIN NGT U XA
KHC V CM TONL SAP
Bin h cc lm em i
Ban m s c, ban ngy phi kh

Tin AFP 3/6/98: T chc UNESCO tuyn b cng nhn Bin

H ca Cam Bt l Khu Bo Tn Sinh Thi Quc T_ International
Biosphere Reserve, cng vi 337 k quan thin nhin khc trn th
gii. S cng nhn ny gip bo v Bin H v cng khin chnh
quyn Cam Bt tham gia vo s pht trin hi ha trong vng...
Phn ng t cc thnh vin Nhm Bn Cu Long rt khc nhau,
ring Cao n nhn bn tin y vi nim vui v c s lc quan. Cao
cng khng ngc nhin bi v anh cng bit v theo di cc bc
vn ng trong nhng nm gn y ca cc nh mi sinh Cam Bt
mun Bin H c cng nhn l vng bo tn ca th gii. Bo
tn h sinh thi Bin H cng l gin tip bo v mi sinh cho vng
ng Bng Chu Th Cu Long. K t khi con sng Mekong tr
thnh mi quan tm ca Cao th tp h s v Bin H ca anh khng
ngng ngy mt dy thm k c phn quan st thc a.
Chun b cho chuyn i c, vn vi phong cch lm vic ca
280 cu long cn dng

mt nh bo, Cao mun cp nht phn homework cho ring anh

v cng l gip B T c mt ci nhn thong v ton cnh v
Vit Nam trong vng ng Nam

Bin Ngt trn vng t hi sinh. Bng Tonl Sap ting Khmer
c ngha l h nc ngt, ngi Hoa c ra l Thn Li H ngi
Vit gi l Bin H l h thin nhin ln nht ng Nam , cch
Nam Vang 80 dm v hng ty bc ging hnh s 8 theo ngn t
ca cc tay o c nhng th mng hn th bo ging nh thng
n v cm, mt tng d thin nhin qu bu khng ch cho dn tc
Khmer m cn cho nng dn vng chu th. H rng mnh mng,
b di 160km rng hn 30km ng bn ny ng sang ch thy tri
vi nc khng thy u l b bi, iu ha lu lng nc con
sng Mekong dng mnh, nh tri tim ca Cam Bt v l mt k
quan th hai sau khu n i Angkor. Phn na dn s Cam Bt sng
trong by tnh bao quanh Bin H, ngoi ngun tm c phong ph
th la go cng chim gn phn na tng sn lng ca c nc.
C th ni Bin H chnh l mch sng ca ngi dn Cam Bt.
Theo k hoch ca B iu Hp Mi Sinh Cam Bt th trong
khong din tch 300 ngn hecta c ba phn khu rt c th s tr
thnh vng bo tn_ core areas vi h sinh thi c gi nguyn
vn v l i tng cho cc cuc nghin cu kho st khoa hc: khu
Prek Toal gn th trn Siem Reap, khu Boeung Chmaa mt h nh
pha ng thng vi Bin H v Steung Sen l con sng pha nam
chy vo Bin H vi rng l v cc loi ng v thc vt rt c
th ang c nguy c b tiu dit_ endangered species, nh ging bo
vn mo m cy hng, cc loi chim l v c ging c su Xim
La. Phn cn li s c quy hoch thnh cc vng m_ buffer
areas v vng chuyn tip_ transition areas vi cc hot ng kinh
t nhng mc trin khai khc nhau. Quyt nh ca UNESCO
nh mc nhin cng nhn gi tr lch s v mi sinh ca Bin H,
ng thi s mang li ngun ti tr phong ph v s quan tm ca
th gii i vi cc bc pht trin hi ha trong vng.
 bin ng dy sng 281

Mc cho nhng toan tnh li hi thit hn ca con ngi ra sao,

con sng Mekong v c Bin H vn c tip tc nhp iu t ngn
nm. Vo thng 6, cng vi tuyt tan t rng Hy M Lp Sn v
khi nc ma ma, con sng Mekong vn tri rng mnh mang
nay cng thm v hng v, nc dng cao to ra mt hin tng k
l con sng Tonle Sap t i chiu chy ngc vo Bin H ng
thi mang theo nhng ging c tranh nhau i tm cc khu rng l_
flooded forest sinh n v din tch h tng gp nm ln, khong
1.5 triu hecta chim 1/7 din tch t ai Cam Bt, mc nc c
ni su ti 15 mt. Di bu tri sm chp v my en vn v, gia
gi to sng ln lnh nh trn Bin H m tng nh ang tri dt
gia mt i dng. Khi tri quang my tnh th Bin H v c con
sng Mekong vn c lnh lng, nhng di ln nc mu caf au
lait y l sc sng bng bng xi bt ca mm non v c.
Vo nhng ngy cui thng 10, gi i chiu. Trc l gi
nm thi vo t vnh Thi Lan, nay l nhng cn gi bc thi mnh
xung t phng bc lm cun sng Bin H v con sng Tonl
Sap.
Sang thng 11 ma kh Bin H li y nhung nhc nhng c,
con sng Tonl Sap tr li xui dng v Quatre Bras (tn do ngi
Php t khi n bo h x Cam Bt 1863) ni hi t bn dng
sng gn Nam Vang_ ba sng kia l Mekong Thng, Mekong H
v sng Bassac_ hai nhnh sau ny tr thnh Sng Tin v Sng
Hu khi chy vo Nam Vit Nam.
t c sm theo con nc ri Bin H xung h ngun l loi c
trng: c chp, c h, c trch, c linh, c thu nc ngt...y l lc
ngun c tht di do t bin gii xung ti min trn hai con Sng
Tin v Sng Hu; c nhiu ti ni d n v lm mm cng khng
ht nht l c linh phi cht ng lm phn bn ry. Ring loi
c en: c lc, c r, c bng, c tr... c mang hp thu oxy t kh
tri sng c trong bn nc cn nn cn li Bin H v trong
m sng lnh ngi ta thng gp loi c en i b_ Anabas
Scandens, dng vy ngc sau mang nng mnh ln v dng ui
282 cu long cn dng

trn mnh ti di chuyn trn b ti trng nc su hn.

Vo thng 2 mt h co li ch cn khong 300 ngn hecta lc
Bin H nh mt ni sp y rau ti v c.
S co gin ca Bin H em li v s li lc khng nhng cho
ngi dn Cam Bt m cn cho vng ng Bng Sng Cu Long.
Bin H gim thiu l lt, em lp ph sa mu m ti khp rung
ng v sau cng l nui dng mt va c giu c vi hn 300
ging c nng sut ln ti 10 tn trn mi km2 v l ngun protein
chnh cho ngi dn Cam Bt.
Hng nm ni Quatre Bras khong cui thng 10 khi con sng
nc ngt Tonle Sap tr li xui dng ra bin mn l lc bt u
nhng ngy hi l Ma Nc Git Bom Oum Touk khi u cho
ma cy cy v chi li rn r vi nhng m li nng tru vn
cn l mt cnh tng k diu gy kinh ngc i vi nhng barang
- ngi ngoi quc v chnh Cao na.
Nhng gia s sung tc l c mt h sinh thi rt mong
manh ang c du hiu l dng mt thm ha mi sinh_ ecological
disaster. Cha ti mc nhim cc cht ph thi k ngh nhng
theo Carbonnel th Bin H ang b lp cn vi tc cha tng
thy: 4cm mi nm, ngoi ph sa t con sng Mekong cn thm
hng tn t l lin tc trt xung h do cc khu rng l b tn ph.
in hnh l trong khu Snuoc Tru t lp cao ti mc nc con
sng Mekong rt kh khn c th chy ngc vo Bin H.
Tnh trng thm hi hn di thi Pol Pot vi ch trng ph rng
l quanh h c thm t canh tc. Cha bao gi mc nc cn
nh nhng nm qua, trong ma kh c ni ch cn su cha ti na
mt, nc th qu nng khin loi c trng khng sng ni cht ni
phu hoc phi thot xung di cc khc sng h lu.
T nhng nm 60, ng Hong Sihanouk khng ch mun bin
Cam Bt thnh Thy s ca Vin ng m ng cn mun Bin H_
ni m thi trai tr ng tng vng vy bi li v trt nc, mt
ngy no s tr thnh Khu Di Sn Th Gii_ World Heritage
Site nhng ri gp chng i mnh m ca cc nh pht trin v
 bin ng dy sng 283

quyt nh y c th cn tr cc d n xy p Thy in trn con

sng Mekong s ngn chn s canh tn nc Cam Bt.[sic]

Xt xa ngoi bin mn. Hng nm con sng Mekong ph

phm ra bin 475 t mt khi nc ngt to ra hai thung lng
bin t ca sng ra ti ngoi bin su, cng vi lng ph sa ln
lao bi p thnh mt thm lc a hnh bn nguyt ra xa ti 400km.
Nc l Sng Cu Long 40 ngn m3/giy gp i l Sng Hng
nhng nh c Bin H nn ch dng ln t t lm ngp trn c
triu mu t trong vng chu th. Lu lng con sng y ma nc
kit ch cn 2 ngn m3/giy t thng 3 n thng 5 trong khi nhu
cu nc cho sanh hot chu th trong khong thi gian ny l 4
ti 5 ngn m3/giy v nhu cu y d tr tng gp i vo gia th
k 21. Nu khng c chng trnh gi nc thng lu nh trn
Bin H c th cung cp nc trong ma kh th s c hn hn,
s thiu nc lm v la ma nng, li thm nn nhim mn v
sng cn ngn tr tu b giao thng ln ti Nam Vang.
Khc xa vi nhng con sng khc trn th gii, ti cui th
k ny con sng Mekong vi dc v dng chy mnh nh th,
rt l tng cho cc p thy in vy m tng i vn l mt con
sng cn kh nguyn vn cho d c nhng k hoch khai thc
t hn na th k trc. Khng k cc p Vn Nam, c ba d
n vng h lu c coi l u tin ca y Ban Sng Mekong t
nhng nm 60:
D n Pa Mong cch Vn Tng 15 dm l p cha nc chnh
vng h lu sng Mekong. Ngoi ngun thy in vi cng sut
2000 MW, h nc cao 360 b dung lng gp hai ln ri p
Hoover ca M, cung cp nc cho 2 triu ri mu Anh trn cao
nguyn Isan kh cn, ci thin giao thng v pht trin cho ton
vng ng bc Thi.
D n Sambor cch Nam Vang 140 dm v hng bc m ra
thy l gia Lo v Cam Bt, to ngun thy in vi cng sut
1000 MW cung cp cho nhu cu k ngh, dn dng v bm ti
284 cu long cn dng

cc vng t Cam Bt v nam Vit Nam.

D n Tonle Sap c coi l hp dn nht khng ch l p thy
in m l mt h cha thin nhin cung cp nc cho hng triu
mu t trong ma nng. Cng trnh d tr s l mt p chn ni
ca sng gia Nam Vang v Bin H. Ca p m ra trong ma ma
khi nc l theo con sng Tonl Sap chy ngc vo Bin H
ti mc d tr cao nht nh vy s gim thiu lt ni ng bng.
n ma nc thp ca p s c m ra tng phn duy tr lu
lng nc cho canh tc, ngn mn ng thi gi mc sng
su cho tu bin ln vn c th ra vo sng Mekong. V nh vy
s tng thm 2 triu ri mu Anh t canh tc m trc y b
hoang v mui phn, hn hn hay l lt. V mc nc Bin H s
lun lun c gi mc cao hn mt mt so vi ma nc thp
s lm gia tng lng tm c ang c nguy c b sa st.
Trong khi d n Tonl Sap rt c Vit Nam quan tm, mt ln
na c nu ra trong hi ngh y Ban Sng Mekong 1988 ti Si
Gn th Cam Bt li c quan im hon ton khc, cho rng d n
ch c li cho Vit Nam c ngha l hi cho Cam Bt. Trc thi
bt hp tc ca Cam Bt, y Ban Sng Mekong phi ht sc
kin nhn thuyt phc, mt vic lm khng d dng g khi m Gia ti
Th hn Vit Khmer trong sut ba th k cha h c du hiu phai
lt nu khng mun ni cn tch ly thm trong sut chiu di ca
cuc Chin Tranh Vit Nam. t d n sng Mekong gia nhng
cuc tranh chp chnh tr giai on trong vng c th lm tiu ma
mi hng tt p v hp tc v pht trin hi ha cho ton vng
ng Nam . Tinh thn sng Mekong phi l ngun cm hng, ch
ng v nhit tm ca chnh cc nc trong vng ch khng hon
ton b khng ch bi Trung Hoa Thi Lan hay bi cc th lc t
bn bn ngoi nh cc Consortium lin quc, Asian Development
Bank hay World Bank vi tr s mi tn bn Nu c.

T Ph Nam ti Chn Lp v gia ti th hn Vit Khmer. Lch

s lp quc ca Cam Bt c rt nhiu khong trng v c nhng
 bin ng dy sng 285

khc bit gia cc nh s hc Ty Phng. Cao th c phn h s

ca ring anh.
T th k th nht nhm ngi Mn Indo-Melansien sng trong
vng H Lu Sng Mekong vi nh hng su m vn minh n
lp nn Vng Quc Ph Nam. Sinh hot ch yu l thng
mi vi cc thuyn b t n gh qua hi cng c Eo, h cn giao
thng vi cc quc gia ln bang pha bc sang ti tn Trung Hoa.
c thm hng ha, h tin su vo lc a khai thc bc lt cc
sc dn khc. nh hng vn ha Ph Nam c th vn xa ti
bn o M Lai hay t ra cng ti U Thong cch Bangkok 60 dm
v hng ty bc_ Jean Boisselier i hc Sorbonne 1964 pht
hin nhiu di ch ca thi k Ph Nam trong vng ny.
Do b p bc qu mc, nhng ngi con Kambu vng Trung
Lu Sng Mekong ni ln nh ui ngi Ph Nam v n
th k th 7 tiu dit lun quc gia ny v lp nn nc Chn
Lp. Do lun lun c tranh chp gia cc dng vua Khmer, Chn
Lp b phn chia thnh Lc Chn Lp Nam Lo hin nay v Thy
Chn Lp khu vc Bin H v H Lu Sng Mekong, ti th k
th 8 th Chn Lp b phn r thm thnh 5 lnh a khc nhau v
b ngi M Lai h.
Mi n th k th 9, mt v vng Khmer kt hp dn chng
vng dy nh ui ngi M Lai ginh li c lp m ra triu i
Angkor Jayavarman II, chn B La Mn lm quc gio vi kinh
xa b sng Mekong trnh cc cuc tn cng ng thy ca
cc nc ln bang. Nhng cc cuc chin vn xy ra gia Angkor
Khmer vi Champa, Xim La v c vi Vit Nam.
Vo th k 12, c mt on chin thuyn dng mnh Champa
ngc dng sng Mekong vo Bin H ngc dng Siem Reap
tn cng tn ph Angkor Khmer. Phi ti nhng triu i sau, n
i Jayavarman VII, Angkor Khmer mi li hi phc. Nhng ph
iu trong n Bayon cn ghi li cc trn chin gia Angkor v
Vng Quc Champa v ngi Khmer gi ngi Chm l yavana
theo Sanskrit c ngha l r nc ngoi.
286 cu long cn dng

Vo cui th k 13, mt ngi Trung Hoa tn Chu i Qun_

Chou Ta-Kuan tr v Trung Hoa, k li chuyn du hnh t Bin
ng theo sng Mekong ln Bin H ti thm Angkor.
Cc vua triu i Angkor lun lun tp trung mt lc lng
n l khng l cng vi su dn Khmer khng ngng xy dng
cc khu n i cho ngy thm trng l v v i hn. C nhm
ngi Thi t cao nguyn Vn Nam trn gic Mng C xung lp
nghip dc Lu Vc Sng Menam _ Chao Phraya cng b bt v
lm kh sai. Angkor tr thnh vng t thng kh khng ch ca
cc nhm n l m ca c chnh nhng ngi dn Khmer na. Do
bt kham nhiu ngi liu mng phi trn i _ they voted with
their feet, ni theo cc nh s hc Ty Phng.
Ti th k 14 do qu chn ght tinh thn bo lc ca B La Mn,
mt s Vng Tn Khmer hng v trit l hin ha ca Pht
gio, tranh chp tn gio li din ra v cui cng Pht gio thng
th v tr thnh quc gio nhng ch nh hng tng lp trn cao.
Lch s Cam Bt sau vn khng ngng l nhng chu k ca
bo lc v phn ha. C Pht gio v thc quc gia dn tc cng
khng l mu s chung ha gii nhng t him th nghch
ngay gia nhng ngi con Kambu vi nhau.
Li dng s chia r v c tht nhn tm ca triu nh Angkor,
t th k 14 cc vua Xim bt u t chc nhng cuc xm lng
nh ph. Cuc chin ko di ngt mt th k vi kt thc l s
tht trn ca Angkor v c b Thi thiu ri ph sch v
ngi Khmer b bt ht em v Thi lm n l. S hy dit tn bo
v trit ca Xim La bin vng ty bc Bin H thnh khu
t cht vng t khng ngi_ no mans land, khin trong sut
my th k c mt nn vn minh Angkor rc r v lm than y hu
nh hon ton b xa nha trong k c ca nhng ngi Khmer
chy thot v sng st.
T th k 15 hn na lnh th pha ty Cam Bt b st nhp
vo Xim La. Ti th k 17 Chey Chetta II mt v Vng Khmer
chy sang cu cu Cha Nguyn, t Vit Nam mi tht s can
 bin ng dy sng 287

thip vo ni tnh Chn Lp khin Xim La khng cn c quyn

lm ma lm gi trn t Cha Thp na.
V iu ngc nhin l s suy vong ca quc Angkor Khmer,
mt bin c trong i nh vy li khng c cc tay thng li
hay gio s ngi Ty Phng bit ti trong sut mt thi gian di.
H ch bit Nam Vang l th trn thng mi nh ri Vn Tng
trn b sng Mekong xa hn na v pha bc v cng chng ai bit
con sng Mekong dng mnh y khi ngun t u. Mi ti khi
Louis Napoleon ln ngi, nc Php mi thc s xng xo vo
Vin ng cnh tranh vi Quc Anh. Nm 1858, Php tn
cng Vit Nam ly c bo v on truyn gio Php b git, nhng
chnh l m mang thuc a em li vinh danh v quyn lc
cho nc Php.
Bn th k sau, ngi u tin khm ph ra khu n i Angkor
(1850) c l l Bouilleveaux linh mc truyn gio Php nhng phi
ch ti Henri Mouhot nh sinh vt Php trong khi m mi vo rng
su tm kim loi cn trng him, ng bng hong khi thy hin
ra trc mt c mt khu n i trng l b lp khut trong khu
rng su. Chnh Mouhot khng tin rng c th c mt k quan nh
Angkor biu tng ca nn vn minh sng r rt tng phn vi
mt t nc Cam Bt cn trnh man r thi by gi.
Cuc thm him ca Mouhot d dang do ci cht t ngt vo
thng 10 nm 1861, li cun nht k vi my dng ch cui
cng: B cn st rng... v ri bn ngy sau : Thng cho
ti, Cha i!... xc Mouhot c vi nng ngay bn b sng Nam
Khan mt ph lu sng Mekong vi con ch trung thnh vn khng
ri xa nm m ch v vn tru ln nhng ting ku thm no. Sau
Mouhot l Doudart De Lagre / Francis Garnier_ biu tng cho
mt th h thanh nin u Chu ca Th k 19, can trng v khc
k, li ngc dng thm him sng Mekong trong mt cuc
hnh trnh ho hng v bi thm vi kt thc tht bi trong n lc
tm kim mt thy l giao thng vi Trung Hoa.
288 cu long cn dng

Gia Ti Th Hn Vit Khmer. By lu b iu kin ha trong

cm gic thng trc bt an v lun lun b m nh v qu kh
bnh trng ca ngi Vit, nn mi chin dch chng Vit Nam
bt k trong hon cnh no vn p ng mt phn tm t thm kn
ca ngi dn Khmer. i vi cc nh hot ng chnh tr Cam Bt
m dn hay khng th bi xch chng Vit Nam l mt bng chng
yu nc. Khng ai ngc nhin c thnh thong li xy ra nhng v
thm st cp dun ngi Vit sng trn t Cam Bt rt l kinh
hong. Lu lu li c hng trm xc ngi k c n b v tr em b
ngi Khmer cht u m bng th tri trn con sng Mekong vn
l cnh tng hi hng gy xc ng cho ton th gii. Khng cn
che du ngay gia th Nam Vang trn nhng bc tng nhng
dng ch khch ng chin dch git ht ngi Vit trn t Cam
Bt; c bng ch Php ch Anh nhm vo m k gi ngoi quc:
We must kill all Viets in Cambodia. Thi Khmer , Pol Pot khng
ch git Bn Bc_ Yuon tn gi mit th ngi Vit, m cn tra tn
st hi rt nhiu ngi Khmer b nghi l thn Vit Nam vi ti danh
bn xc Khmer hn Vit, nh th c di cn phi tiu tr. Ri cng
Pol Pot t co ngc li chnh Vit Nam mi l th phm ca by
nhiu s ngi trn khp Nhng Cnh ng Cht Cam Bt v
khng phi l khng c nhng ngi Khmer c tin nh vy.
Cu chuyn k hng chc ngn su dn Khmer b Bo H Thoi
Ngc Hu bt lm kh sai o con kinh Vnh T t Chu c ra ti
H Tin vo u th k 19 vi bao lm than cht chc, ri chuyn
qui n ca ngi Php v V Quan Triu Nguyn Trng Minh
Ging chn sng ba ngi Khmer ngp ti c ri dng u h lm
king ba chn t ni nu cm. Tht v khng tht, cc chuyn
y vn c nhng ngi Khmer chng Vit Nam ru rao nh mt
bng chng hnh h c c ca ngi Vit.
Con s ngi Vit hin Cam Bt l 200 ngn, 400 ngn, mt
triu - khng ai bit chc. Cng nh khng ai bit chc dn s Cam
Bt cn li l bao nhiu: 5 triu, 7 triu, c th ln ti 9 triu do
sinh vt gia tng thi k sau Pol Pot. m ngi Vit y c ng
 bin ng dy sng 289

dc theo sng Mekong, l nhng bn bin tp trung quanh Bin

H, kh gi th sng trn nh ni cn khng th sng trn nhng
nh sn tm b chnh vnh trn nhng cy ct cao c th g ra cht
ln ghe x dch trn mt h theo ma nc ln xung. a s sng
bng ngh h bc nh c lm c thu v cng vt v. Cc th c
cc nhng h t chn trn mt vng t ln d kh v.
Nam Vang ln d kh v
Trai v bn bin, gi v to k
S cn li sng bng nhng ngh th cng kho tay: th mc,
th may, th in hay m cc ca hng tp ha bun bn nh, cng
phi k ti mt con s kh ln nhng c gi Vit to k trong s ngt
20 ngn gi im ri rc trn khp lnh th Cam Bt. Mc sng ca
m ngi Vit ny cng ngho kh khng kh hn bao nhiu so
vi ngi Khmer. Trong khi ngi Hoa l gii thng nhn giu c
thao tng nn kinh t v ngi Thi tng chim hn na lnh th
Cam Bt nay ang l th phm ph rng ba bi v tn dng khai
thc nhng m qu ca x Cha Thp; vy m ch ngi Vit
mi l mc tiu ca mi chin dch bi xch v c bo ng qu
khch. Gia ni b ngi Khmer cha bao gi c on kt nhng
trn mt trn chng Vit nam h lun lun l mt.
Trung Hoa lun lun l mt n s. Nhn li Con ng T La
cch y 22 th k khi Marco Polo t n ti bun bn vi Trung
Hoa, cng trn con ng y ang c du hiu nhn nhp tr li
khi m Trung Hoa nghim nhin ang tr thnh mt siu cng
chnh tr qun s v kinh t - t cho quyn hnh x nh mt thin
triu_ chuyn quyt, n phng khai thc con sng Mekong vn
l mt con sng quc t, chng cn ethos no tin ti hp tc
pht trin hi ha trong vng.
Trong khi cc nh chnh tr c hi ca bn tiu quc ng Nam
c vic nghi k chia r v ci nhau bt tn th nc ln Trung
Hoa vn lng lng n phng thc hin k hoch khai thc con
sng Mekong ca h. Cch y 5 nm (1993) khi mc nc con
sng Mekong t nhin tt thp mt cch ht sc bt thng cho
290 cu long cn dng

d khng phi vo ma kh, ch lc mi ngi mi bit iu

g xy ra trn tnh Vn Nam: hon ton khng thng bo g cho
cc quc gia lng ging, Trung Hoa xy xong con p Manwan_
c th coi l con p ln u tin trn dng chnh sng Mekong v
lc l thi gian h bt u ly nc sng Mekong vo h cha
Manwan. V s cn thm 8 con p bc thm sau p Manwan.
Trong cuc hi tho mi y v Pht trin vng h lu sng
Mekong Melbourne c Chu vi tham d ng o n ngc
nhin ca cc nh chnh tr ngoi giao, gii doanh thng c v
c nhm bo v mi sinh.
B T vi t cch l mt visiting scholar i Hc Melbourne
l chuyn vin mi sinh trong y Hi Sng Mekong Vit Nam
dng dc pht biu:
- L nc thng ngun, Trung Hoa nghim nhin vo v
tr thng phong. Chng ai c th bo Trung Hoa phi lm g v
khng nn lm iu g. ng hay khng th cng khng ai trong
chng ti c th ti Thin An Mn m biu tnh phn i (nhiu
ting ci trong hi trng). Nhng iu m chng ti c th yu
cu phi on y Hi sng Mekong ca Bc Kinh c mt hm nay
l khi khai thc con sng Mekong tnh Vn Nam, liu Trung Hoa
c bit c cc con p y s nh hng dy chuyn ra sao trn
h sinh thi vng h lu sng Mekong hay khng?
Cu hi ca B T m mn cho mt lot nhng cht vn i
lc gt gao hng v on i biu Trung Hoa. i din cho on,
gio s Wang ch tch Phn Cc Thy in Vn Nam, y v t
tin tr li bng mt th ngn ng ngoi giao qua thng ngn:
- D nhin trc khi khi cng chng ti kho st rt nghim
tc v hu qu v nh hng cc con p Vn Nam i vi cc
quc gia Vng H Lu sng Mekong.
Khi b hi tip nh hng rao sao th ng Wang ch ni mt
cch rt chung chung:
- Trc ht cc con p Vn Nam s gi nc gia tng lu
lng trong ma kh cng c ngha l gim l trong ma ma v
 bin ng dy sng 291

ci thin thy l giao thng trn con sng Mekong.

B T gy mt n tng mnh cho ton hi ngh bng kin
thc v p thng minh t tin v ting Anh rt lu lot ca c:
- Th Trung Hoa c trao i nhng thng tin y vi cc thnh
vin y Hi Sng Mekong cha?
Th ng gio s Wang khng cn bnh tnh v tr li ging
thch :
- Trung Quc khng c trch nhim v tt c ngun nc ca
con sng Mekong, bi v dc theo sut chiu di ca con sng y
lun lun c tng cng bi cc ph lu v ngun nc ma.
Cn vic x dng v khai thc khc sng Mekong trong tnh Vn
Nam ra sao th l vn ni b v quyn hn ca Trung Quc.
Cng bn l cuc hi tho y, mt gio s v Trung Hoa hc
i Hc Melbourne ni vi Cao:
- i vi cc chuyn gia am hiu tnh hnh Chu th ai cng
bit l Trung Hoa cha h c mt h s theo di tt_ good track
record trong nhng cng cuc hp tc a phng. K hoch khai
thc con sng Mekong ca h l mt in hnh.
Cao nhn xt cc khun mt ni bt trn bn ch ta qu bn l
ph n, nh bc vo thi i ca n quyn, phi chng l tro
lu bc vo th k mi.
n lt b i S Thi Lan ti c Chu c mi pht biu,
bng mt ngn ng rt ngoi giao b hng v cc doanh nhn
c:
- c l nc pht trin vi kho tng kin thc v k thut m cc
nc ng Nam ang rt cn. y chnh l c hi ca cc cng
ty c tuy cn l mt vng kh xa l... Nhng b li th Thi Lan
l mt nc trung tm c mi tng quan a d chnh tr mt thit
vi cc nc khc trong vng v by lu vn ng vai tr ch cht_
anchor role trong k hoch pht trin vng h lu sng Mekong.
Vy sao chng ta li khng ngh ti gii php Lin Doanh_ Joint
Venturegia c v Thi trong mi k hoch pht trin vng?
Pht biu ca b i s Thi c n nhn nng nhit t
292 cu long cn dng

phi on doanh nhn c nhng li vi nhiu ng vc t cc nhm

bo v mi sinh.
Ngi cnh b i s Thi Lan trn bn ch ta l Cng Cha
Simone Norodom n t Nam Vang. Nh nhng ngi Khmer lai
b c dng cao p khe mnh mi tc vn cao en lnh c nt
qu phi ca mt ngi xut thn t Hong Gia. Cng Cha ci
tui ngoi 40 nhng vn thanh gn trong chic o la ng vi chic
khn rn krama trn c v qun mt chic vy vi dt dy y phc
c truyn ca x Cha Thp. B ti y khng vi t cch i din
cho Cam Bt m l ch tch vn phng mi sinh ca UNESCO ti
Nam Vang. Cng cha c coi l ngi c cng u thc y t
chc UNESCO i ti chp nhn Tonl Sap l vng bo tn h sinh
thi quc t_ gic mng cch y 20 nm ph thn c l Hong
Thn Sihanouk khng t c.
Mi m nhn chic khn krama vn gc bnh dn y nhng ni
b cng cha li l mt trang sc p . Nh mt flashback chic
khn rn krama a Cao v c mt bi cnh x hi ca nhng thng
nm hnh phc v mu me ca su triu dn Cam Bt. Tm hnh
Pol Pot gi v au yu chp trong chin khu xut hin trn t
bo Sidney Tribune mi y cng khng thiu chic khn rn trn
b black pyjama c hu. Cng chic khn rn y rt gn gi
thit thn vi ngi nng dn Khmer v vi c ngi dn Vit ni
ng bng Nam B. Khn che nng gt ngoi ng la, khn bc
rau tri em v nh, b m dng khn rn u con trn ng i,
khn che thn khi xung sng tm, khn qun quanh bng trong
chiu gi mt v nu l mt c gi ang yu th thu tn ngi yu
ln v khi xa nhau anh c th m vo lng hn ln chic khn
rn v nh ti nng. Khng phi ch c vy, di thi Pol Pot, thi
ca chua cht v ng cay_ peal chur chat, trong hon cnh bi qun
th chic khn rn bin tr thnh si dy treo c cho thot khi a
ngc trn gian ny.
Chic khn rn y cng tng c dng bt mt nn nhn
trc khi hnh quyt. V trn khp Nhng Cnh ng Cht gia
 bin ng dy sng 293

v s nhng s ngi ln lc bn nhng gc cy tht nt vn cn

mt hai chic s mang nguyn chic khn rn bt ngang mt cha
b kh hu v thi gian lm cho tiu i. V trong nhng hc mt sau
mnh khn rn y tng nh vn thy c nh mt kinh hong
ca nn nhn ngay trc khi cht, c nhng cy tht nt tng
nh vt chng v tri m vn cn nh ang gh s rng mnh theo
tng cn gi thong. Trong cc khu n i Angkor v c ri rc
trn Nhng Cnh ng Cht vn cn u nhng cy tht nt
tr gan cng tu nguyt sng c ngn nm vn c tr bung ra tri
vn lm chng cho bao th k mu me v bo lc ca dn tc Cam
Bt. Vi Cao th chic khn rn krama l chiu su x hi v cy
tht nt y l chiu di lch s rt t hnh phc nhng lm lm than
ca ngi dn Khmer.
Khi c mi pht biu, cng cha Simone Norodom a ra
nhn nh:
- p lc thc y Lo v Cam Bt phi tn dng khai thc cc
ngun ti nguyn thin nhin n t nc lng ging ang c nhu
cu v in nng nh Thi Lan. Trn Vn Nam Trung Hoa th vn
khng ngng xy thm cc p, Thi Lan cn c thm k hoch
i dng ly nc t con sng Mekong chy xung t Trung Hoa.
Mi quan tm hin nay ca cc quc gia h ngun nh Lo Cam
Bt v Nam Vit Nam cha bit phi i ph ra sao vi hu qu
dy chuyn y. Nhng r rng c s bt bnh ng trong vic
khai thc con sng quc t ny: l s n phng hnh ng
ca Trung Hoa v Thi Lan trc s yu km v th ng ca ba
nc Vit Min Lo... Ring vi nc bn lng ging Lo, theo
chng ti c bit th ang l th im rng ri ca k hoch 60
con p vi ti tr ca World Bank, Asian Development Bank, qua
cc consortium ch yu l t c Chu?
i din C Quan Pht Trin Chu ca c ln ting:
- Nh qu v bit do b nhiu ch trch, World Bank khng
cn mun ti tr trc tip cho cc d n p ln na. Thay v b
tin u t trc tip th World Bank ng vai tr mi gii vi cc
294 cu long cn dng

consortium t bn lin quc. Mu in hnh BOOT (Build, Own,

Operate, Transfer) c th thy ngay trn t Lo. Vi bo m ri
ro ca World Bank, cc cng ty t bn nhy vo k kt cc hp
ng Xy p, S hu v Vn hnh ly li vn v ly li trong
khong thi gian t 20 ti 30 nm trc khi Chuyn nhng li
cho chnh ph Lo. Phi ni l cc nh lnh o Vn Tng rt
nn nng mun i ti k kt cng sm cng tt cc hp ng pht
trin theo m thc ny.
Cng li chnh Tin s Cham Sak gio s kinh t i Hc Tham-
masat, ngi bn vong nin Thi Lan ca Cao trong chuyn ving
thm Lo hai nm trc, ng lun lun c bit n nh mt nh
hot ng mi sinh cp tin ln ting phn bc:
- Ngi c ang rao bn cho Lo mt huyn thoi_ myth rng
Lo khng cn mt chn la no khc ngoi dng hin nhng dng
sng xy p bin nc Lo thnh mt Kuwait v thy in
c ngoi t v ngn sch. Theo ti xu x nc Lo vi 60 p
thy in l mt quyt nh t hi nht. iu y ch c li cho gii
u t v cc cng ty xy p ngoi quc. H ang b ph sn tht
nghip bi v khng ai cn mun xy cc con p ln ngay nh
trn nc c hay cc quc gia Bc M do hiu qu kinh t khng
b p c cho nhng tc hi rng ln v lu di trn mi sinh.
n lc ny th Cao khng th khng ln ting vi quan im
ca mt k s mi sinh:
- Qua kinh nghim nhng con p Thi Lan v con p Nam
Ngum Lo, hiu qu kinh t ti u v tc hi trn mi sinh ra sao
khng ai bit r bng Tin s Cham Sak. Rng khc xa vi nhng
ha hn ban u khi xy p l em li thnh vng cho nhn
dn nhng thc ra ch em li giu c cho mt thiu s ch hng
bc lt vi ci gi phi tr l s tn ph rng ln trn mi sinh.
ng rng Lo l mt nc ngho nhng c tht Lo khng cn
mt chn la no khc ngoi cc con p thy in hay khng?
Cng thc BOOT mi xem ra c v n gin v hp dn v ch cn
thun dng hin nhng dng sng trinh nguyn vi tt c ngun ti
 bin ng dy sng 295

nguyn thin nhin l s c cho khng for free cc h tng c s.

Tng vy nhng khng phi vy, ci gia sn c k trao li sau 30
nm y c cn gi tr g na khng? Nhng con p vi turbin
mn v h cha cng cn, l cha k ti cnh iu tn ca
h sinh thi v ni iu linh ca nhng ngi dn sng trn ...
V nh vy c c mt khong cch i dng gia thc t v
l thuyt ca nhng d n BOOT. Ch quyn quc gia v quyn
t quyt kinh t ca nc Lo s ra sao? Hu qu trn mi sinh s
ra sao? Ngi dn Lo c hnh phc g hn khng? Cha ai c li
gii p v vn cn l nhng n s.
Ging thit tha v y tnh thuyt phc ca ngi k s tr Vit
Nam n t Bc M khin c hi trng nh lng i. Cuc hi
tho trong ba ngy vi rt nhiu kin v khng i ti mt kt
lun no nhng tt c ng vi nhau v mt nhn xt: Vn c
bn l cha c s phi hp hiu qu v ng tin cy trong k hoch
s dng v khai thc lin quc gia i vi con sng Mekong.
By lu ni ti ng Bng Sng Cu Long ngy c l ngh
ngay ti nhng dng sng bn nc, nhng cnh ng thm ma
la mi, l ngh ti go trng nc trong vn xanh tri ngt tm
c y ng.
By gi th ch thy mi ngi Vit cng nh Khmer u lam
l mi thy ci o tng v s giu c bt tn ca ng bng chu
th sng Mekong.
C phi v vy m Cao nui gic mng trm nm sao cho Bin
H mi mi l tri tim khe mnh vi nhp p rn rng quanh nm
em ngun nc mt cho c Cam Bt v ng Bng Chu Th.
Vi quy ch l mt vng bo tn sinh thi, d nhin s c nhng
cuc kho st su rng v chiu hng thay i v pht trin Bin
H nh mt bin c mt h d tr ngun nc ngt khng ph
phm ra bin mn ngt 500 t/m3 nc ngt mi nm trong khi
ngi dn Khmer cng nh ngi dn vng ng bng Nam B
vn c thiu nc lm ma thiu c nhng ngm nc ngt trong
lnh trong nhng ngy nng ran ma kh hn. Bo tn v pht trin
296 cu long cn dng

Bin H hai iu y khng c g mu thun v trit tiu nhau.

S hp tc trn cn bn thnh tht v tin cy trong k hoch
pht trin Bin H khng ch thun mc tiu kinh t m cn mang
ngha nhn vn tng bc lm vi i ci gia ti th hn Vit
Khmer tch ly t my th k.
C nhng chng tc khi cn nc h tng nh c mi th
truyn kip nh ngi n v ngi Pakistan, nhng cng vn m
ngi y vi tn gio khc bit y khi h gp nhau v chung sng
M ngha l bn ngoi quc gia h, h d dng thn thin vi
nhau v cng thy rng mi th tng nh bt cng i thin
y l khng c tht. Cao cng c cm ngh nh vy vi ngi Vit
v ngi Khmer v iu ch c th bt u n t bn ngoi.
m nay ti d bui tip tn do Cng Cha Simone Norodom ch
ta, m Cao v B T l khch mi c bit qua gii thiu ca
bc s Duy_ con gi duy nht ca cng cha l hc tr ca Duy
Stanford. cng l mt m grand succs ca on v cng
Hong gia x Cha Thp. Cao v B T cn c thm nim vui
cng chia x vi cng cha tng v nhng bc ha hp c th
ti t bn ngoi y.
V cng trn chuyn bay ngy hm sau ri c Chu l ng o
nhng ngi Vit v Khmer ang l lt tr v qu hng h vi
nhng giy thng hnh ngoi quc, vi u c l nhng tng
mi vi kin thc tr tu v c tin bc tham gia sinh hot trn
mi lnh vc. tng l nn nhn ca chin tranh v th hn, l
nhng ngi sng st nay sao h li khng th chia x vi nhau mt
gic m chung cng nhn v mt hng trong khc giao hng thi
ha ca con sng Mekong vi cy n v cm Tonl Sap.
 bin ng dy sng 297

Ba khu Bo Tn Sinh Thi trn Bin H (1) Prek Toal, (2) Boeng Tonle
Chhmar, (3) Stung Sen_ UNESCO 10-1997

Khu Bo Tn Sinh Thi Tonle Sap_ Trm Nghin Cu Mi Sinh (Tonle Sap
Biosphere Reserve_ Environmental Research Station)_*
298 cu long cn dng

Ti gn khu rng l Prek Toal, mt trong ba khu Bo Tn Sinh Thi trn

Bin H_*

Tht lc gia cnh ng l / flood plain trong khu Bo Tn Sinh Thi Prek
Toal _*
 bin ng dy sng 299

n chim nc trong Trm Chim Prek Toal trn Bin H_*

Nhiu chng loi chim v t chim trn tng lm cy trong cnh ng l v

nh t bao gi, tt c cng chung sng ha bnh_*
300 cu long cn dng

C trn sng Tonle Sap: Trey Pra, tn khoa hc Pangasius, l loi c bng
lau tuy khng ln bng c Pla Beuk nhng chiu di cng khng di 1.2
mt, thng gp ni h lu sng Mekong nhng nay th cng him i _ 102

D n p Sambor 3000 MW trn dng chnh sng Mekong trong lnh th

Cam Bt. Ngoi in kh ha, h cha p Sambor cn c kh nng tiu
ti cho 90 ngn mu t canh tc, mc nc h dng cao lm ngp 50
dm ghnh thc m ra trin vng giao thng ng sng gia Lo v Cam
Bt_ 106
 CHNG XIII

LN VI BNH MINH
T LI VI IU TN
Ta tng ngn nm Qun Th m
Chng sinh ta khc ni m lm...
Tnh thng tng git ri trn
V Ng

Ngi Ch Chu Giang. Nhng cn nh sn san st vch vn

lp ngi hai bn b Sng Hu. H gc ngi Chm do giao tip
vi ngi M Lai theo o Hi nn ngi Vit Min Ty tng h
cng l M Lai nn gi l Ch.
Ngc dng lch s c th ni c hai t ngi Chm ti y.
Khong 1755 Nguyn C Trinh sau khi y lui ngi Khmer dng
k tm thc ln Cha Nguyn xin dng ngi Chm ngn ngi
Khmer v c Cha Nguyn chp thun.
ng Chiu d c s ngi Chm trn lon sang Cam Bt,
nay a h v lp thnh cc o qun Cn Man giao cho vic lm
qun trn th cc vng Tn Chu Hng Ng Chu Giang, ng thi
cho h t lo khai khn.
Khong 1833 do c mt s ngi Chm theo L Vn Khi chng
li triu nh Minh Mng, nn c mt t tn st khng khip
302 cu long cn dng

ngi Chm khp cc tnh Min Trung, nhng ngi sng st

mt s trn ln Min Thng hoc thot sang Kompong Cham Cam
Bt, mt s chy vo Nam sng ln trong khu ngi Chm Chu
c. n thi Thiu Tr cho d c chnh sch chiu an nhng h
vn khng tr v ngoi s ngi trn ln ni rng cao nguyn l
tr li Ninh Thun Bnh Thun sng ti nay.

Trong mng li kinh rch Cu Long. H cng ng Khc v

ngi bn Chm Ro-Him dng thuyn my t Chu c xui
dng theo con Kinh Vnh T i H Tin. T di con kinh nhn v
Chu c, ni trn nn tri trong vt l mt di ni xanh lam l
Ni Sam, mt trong by ngn ni ca vng Tht Sn. H gii thch
v t xa nhn ngn ni ging nh mt con sam vi chic mai p
v ui l rng ni nh pha sau. Tuy Vnh T Sn l tn do Minh
Mng t cho nhng i vi dn a phng th h vn quen gi
cc ni bng hnh tng ca n nh ni Sam, ni Kt, ni Di, ni
Tng, ni C T, ni B Om; ch ring ni Cm s d c tn
v l ni dn khng c lui ti. ng Khc cn bit thm ni Cm
xa kia tng l cn c a ca cc danh s v thn ho chng
Php vng Hu Giang.
Thuyn my vn lt nh trn con sng o lch s thng bng
nh mt ng ch gch vi ngn nc ngt mt nhng ph sa
v hai bn b l nhng hng cy xanh. Khng phi ma nc dng,
nc t Sng Hu vo con kinh xui chy chm mang theo c
nhng gi lc bnh l xanh man mc tr bng tm. n nh xng
mc, lm nh lc bnh tri. By gi ng Khc mi thm hiu ht
ngha cu ca dao Nam B y.
Bi cnh lch s. H thng kinh rch Min Ty chu th bt
u c t th k th 5 do ngi Ph Nam o lm ng giao
thng lin lc gia cc th trn v kinh ca h nh Angkor Borei
(Nam Nam Vang), c Eo (ni Sp, ni Ba Th Long Xuyn) v Th
Trn Trm ng (ng nam Kin Giang).
n triu Nguyn, l nhng bc c gng khng ngng m
 bin ng dy sng 303

mang b ci v Phng Nam_ theo chnh sch tm thc ca ng

Nguyn C Trinh, khng phi ch c chim t di dn m cn c
nhng n lc xy dng pht trin lin tc nh p l v o kinh.
Tam Kh c th c k l con kinh o u tin di triu
Gia Long nhng Vnh T mi thc s l mt cng trnh s ca
tin nhn. Nhc ti cng khai ph min Hu Giang, ti con sng
o di ngt mt trm cy s y khng th khng nhc ti Nguyn
Vn Thoi. Theo bin kho ca Nguyn Vn Hu, th Thoi Ngc
Hu gc Qung Nam, t cht thng minh nhng nhiu nng ny.
Thi qu ng ang l sa trng c lit gia qun Trnh Nguyn
ri qun Nguyn v Ty Sn gy bao cnh cht chc nn gia nh
ng phi lnh nn vo Nam sinh sng trn C Lao Di trn sng
C Chin. u qun rt sm vi Cha Nguyn nh chu i kht
trong nhng ngy c cc, dn dy chin trn cho ti khi tr thnh
mt cng thn m lc ca Cha Nguyn, lnh n bo h Cam
Bt trn th ton ci Vnh Thanh sut t thnh Chu c xung
n tn H Tin, ni ting l nghim minh khin dn binh khng
phi ch knh n m cn khip s ng na.
Nm 1818, mi n c o xong con kinh Tam Kh, c vua
thng cng t tn Thoi H v ni Sp k bn c mang tn
Thoi Sn. Nguyn Vn Thoi li c lnh vua Gia Long ch huy
binh dn t Gia nh Thnh ti Chu c khi cng o mt
con sng ln thng t Chu c ra ti ca bin H Tin. Nh vua
thy trc y l mt cng trnh qu ln y cc nhc nn xung
li ph d rng cng trnh o sng ny rt kh khn nhng cn
cho bin phng v k gi nc quan h chng nh, chng ngi
ngy nay chu kh nhc nhng li ch cho mun i v sau.
Con kinh bin gii bt u t t ngn Sng Hu sau thnh Chu
c hng thng v H Tin tip vi sng Giang Thnh ra vnh
Xim La. Ngay t u Thoi huy ng 5 ngn dn binh Vit
vi mt s ngi Chm cng vi 5 ngn dn su Khmer khi
cng nhng phi ngng ngay sau v tr ngi thi tit kh
hn ri l lt v nhn lc bt kham. Khai ph c mt vng mnh
304 cu long cn dng

mng hoang vu nh th m ch c sc ngi vi dng c tht th

s, cuc xung chy v t ch, o c th bng tay. con kinh
o c thng phi i ti ban m vch r rng lau sy, t uc
trn u nhng cy so thit cao_ nn mi c cu ht ru n no
cao bng n Chu c, ngi iu khin phi ng trn cao v t
xa dng cy phn pht qua li ra hiu cho ngi cm nhng cy
so la y vo ng v tr. Lm vic ngy m m n ung th ch
c go mui rt c cc. Sng ni lam chng, m th lnh cng
ngy nng nh thiu li thiu nc ung thiu thuc nn ng bnh
cht v s. Cng trnh phi nhiu ln tm ngng v nhng kh khn
tng nh khng th vt qua c ri li tip tc.
Ba nm thi cng m con sng o cn xa, vua Minh Mng li
ra lnh cho tng trn L Vn Duyt iu thm ti 39 ngn binh dn
Vit thm vi 16 ngn su dn Khmer n tng cng. Binh dn
su dch b p phi lm vic ba phin thu m trong nhng khu
rng thm u vi mui a vt rn c v c c th. Su dn v c
lnh chu khng ni m trn i th cng kh thot, nu khng b
cht i trong rng th cng cht v cp beo, cn nu tm cch li
trn qua sng Vm Nao th cng cht v c mp c su. Vm Nao l
khc sng ni ngang hai con Sng Tin Sng Hu ranh gii Chu
c v Long Xuyn tng l bi chin trng khc lit v m
mu trong thi chin tranh Xim Vit v ri Vit Cam Bt.
Vic o kinh ko di sut 5 nm (1819-1824) di quyn ch
huy st thp ca Bo H Thoi. Trong chc v no ng cng t ra
ht lng nhng li qu c ti v cu ton nn tuy lm xong vic
ln ng cng gy ra khng t iu thng hn lm mt lng dn v
lm cht rt nhiu ngi trong c c nhng qun lnh dy
cng lao trong cc cuc chin tranh chinh pht. Cc b lo min
Hu Giang ngy nay cn nh v k li ni c cc m ng b t tin
h phi tri qua v chu ng.
Kim T Thp, Vn L Trng Thnh, n i Angkor, con kinh
Vnh T_ k quan ln nh no ca th gii cng phi tr gi bng
nhng sinh mng v ni thng kh ca m dn en. ng Khc
 bin ng dy sng 305

ngh nh vy.
Nhng ri con sng o y cng hon tt vi ni hn hoan ca
c triu nh Hu. c bit ghi cng, vua cho ly tn Thoi
Ngc Hu phu nhn vn ni ting ngi n b c ht lng
gip chng trong bao nm trn ng cng bc - mt trc
hai nm, m t tn cho con kinh l Vnh T H v ngn ni Sam
b kinh l Vnh T Sn. Ngoi vic khen thng cng lao nhng
ngi sng, trong c m ngi Chm c vua cho t lp by
lng_ ting Chm gi l Puk lm n sinh sng, cho n sau ny
cn mang tn l Chm Chu Giang. Cng t lng u i vi nhng
ngi cht v o con kinh bin thy, nh vua ban sc ch cho lp
on thuyn i tm nht tt c hi ct cc binh v su dn b
mnh trong cng tc o kinh ci tng, h c coi nh nhng
chin s hy sinh ngoi trn a. Ngy dng bia trn ni Sam c
t tn l Vnh T Sn cng l ngy Thoi Ngc Hu ng ra ch
l an tng tp th v c bi T c hn Vnh T tn kinh.
Tri xanh thm m hoang lp lp
Trng soi nha my lp bia tn...
i Nam Nht Thng Ch chp rng n nm Minh Mng th
17 (1836), vua cho lnh c Cu nh mi chic nng bn ngn
cn ta rt ln ghi cng mi v vua v lm quc bo. Cc nh
c t trc Th Miu trong i Ni c Hu ni th cc vua
t c Gia Long tr v sau, cn c thm cc tng miu hai bn t
hu th cc cng thn. Mi nh u c tn ring Cao Nhn
Chng Anh Ngh Thun Tuyn D Huyn. Tm chic c t
thng mt hng ngang, ring Cao nh mang tn Th t Cao hong
Gia Long ghi li cng trnh o kinh Vnh T c t chnh
gia v pha trc. Trn hng Cao nh ba ch Vnh T Sn vi
hnh con kinh Vnh T bn chn dy ni Tht Sn c trm tr
m thut, nh du mt trong nhng cng trnh khai quc bt h
ca triu Nguyn.
ng Khc t nh rng ra c Hu ln ny ng s phi tm cho
ra v chp hnh chic Cao nh_ nh mt mn qu bt ng cho Cao
306 cu long cn dng

ngi bn tr rt thn thit vi ng trong Nhm Bn Cu Long.

H ni:
- Con kinh di ngt mt trm cy s dc theo bin gii Vit
Min ny khng ch l mt con kinh chin lc mt thy o hu
ch cho vn ti giao thng, m n cn c tc dng mi sinh quan
trng khc na l a nc ngt ca con sng Mekong vo cc khu
ng rung mnh mng ra mui ra phn cho t khin rung
ng thm m rng v ma mng thm c tt ti. N cng m
u cho bc pht trin mt h thng sng o kinh rch chng
cht vi chiu di hn hai ngn cy s gn bng na chiu di ca
dng chnh con sng Mekong.
H gii thch thm:
- Cc chuyn gia thy nng Ha Lan t ra rt ngng m
cng trnh o con kinh Vnh T ca ngi xa do hiu qu tho
l t vng chu th ra vnh Thi Lan vi lu lng ln ti
8000m3/giy chim phn ln lng nc ma l. V h ngh
k hoch o thm mt con kinh thot l mi t sng Hu pha
di Long Xuyn ti Rch Gi cng vi mt khc sng ni Sng
Tin vi Sng Hu tng t nh con sng Vm Nao hin nay. Tr
nhng con kinh ngang t c kh nng nga lt, nhng vi mt s
con kinh khc c trong vng T Gic Long Xuyn _ nu c
vt y o su thm v ni rng ra cng s c kh nng tho l
ng k. Cn thm iu li na l nc t cc con kinh ny s y
li nc mn khi trn vo vng t ven bin nh qun Chu Thnh
Rch Gi hin nay.
Lun lun c sn cu hi ca mt nh bo, ng Khc thc mc
quay sang hi H:
- Ha Lan l vng t thp hn mt bin, h ni ting v h
thng iu ch u phi o kinh?
- Nm 91 khi c mi sang Vit Nam nghin cu, h c a
ra mt mi l cho p nhng khng cao nga lt bn phn
cho n cui thng 8 m thi v ri sau l vai tr thot l ca
h thng kinh rch tr ra vnh Thi Lan.
 bin ng dy sng 307

Sau khi chia tay H v Ro-Him, t H Tin qu hng ca Mc

Cu v ng H, ng Khc tr ln Si Gn chun b chuyn
i Hu.

ng ra x Hu. Khng nh l ln th bao nhiu ng Khc

t chn ti Hu. Mt Hu cn thm m nhng mu sc v thanh
m Chm vi mu tm Hu vi man mc ging Nam Ai vi th
thit iu h Mi y, vi Hng Giang nht phin nguyt, Kim
c ha a su. Mt Hu rt ring t vi sng Hng ni Ng, vi
nhng nm thanh bnh ca tui thanh xun vi mi tnh tht p
nhng cng tht ngang tri ri sut 60 nm sau ng Khc
vn chuyn tm bt nh vn c thy chung nh ng sut mt
i thy chung vi nghip bo.
Ri ng Khc c dp tr li c Hu ca thi cuc, mt Hu
bng thc gic vi nhng thng nm xo trn. Hu tranh u vi bn
th xung ng. Hu vi sinh vin chim i pht thanh. Hu vi
cnh st d chin v lu n cay. Hu ca Tt Mu Thn thm st
vi nhng h chn ngi tp th. Hu ca bom n M trt xung
mt hong thnh nt. Ri l Hu sau 75, mt c bun tnh
vn cn nhng ngi m t hoang khi ngi cng sn tr li lu
di ln th hai. Ging nh H Ni sau 54, nhiu ngi ti sng
Hu nhng khng phi gc Hu. Ring vi nhng ngi Hu chay
thc s gc Hu chn li hoc chng th thot ra khi x Hu th
h vn c phi sng, bi v h ch c mt cuc i ny sng ch
khng phi vi ha hn v mt hnh phc mi tn i sau.
Trong chuyn i mun mng ny nh mt cuc hnh hng,
t Si Gn ng Khc chn ng xe la ra Hu. Sau bao
nm nh khng c g i thay, cng vn con ng st hp tm tc
Xuyn ng Dng t thi Ton Quyn Paul Doumer thi Php
thuc ca gn mt th k trc, cng vn nhng toa tu c k c
tn trang cho mang mt tn mi l Con Tu Thng Nht. Toa tu
c nh mt ngi bn ng hnh xc xch, con ng st a ng
v qu kh vi nhng cnh c nm xa.
308 cu long cn dng

ra khi Si Gn, con tu phi chy xuyn qua nhng khu nh

xy ct ln xn ra st ng ry vi thp thong nhng ct ngten
truyn hnh cao thp trn cc mi tn.
Qua Ngha Trang Qun i Bin Ha khng cn bc tng
Thng Tic ca iu khc gia Nguyn Thanh Thu qua hnh nh
ngi lnh ngi gc sng m nh thng bn, m m cng b o
bi thm ch chn dung ngi cht cng b bn v mt do lng nh
nhen th hn ca nhng ngi chin thng.
Ti a phn Bnh Tuy, ng Khc bit mnh bt u i vo ranh
gii ca vng quc Champa t bao trm nm trc_ Champaka
hay Chm Ba l tn mt loi hoa s rt p hng thm sc trng
nh mt biu hiu thanh khit ca dn tc Chm.
Dc theo Quc L 1, mt bn l bin mt bn l ni, con tu
chy bng bng gia nhng khong rung xanh bn trong cc thung
lng hp vi ri rc nhng ly tre xm lng v bng ngi th tha
tht. Qua on Tuy Ha, con tu bt u i vo Tiu Vng Quc
Panduranga, qua cc khu tp trung sinh sng ca nhng ngi Chm
ng bng_ con s khng ti c tm chc ngn cc tnh Phan
R_ Bnh Thun, Phan Rang_ Ninh Thun,. H theo o B La Mn_
khc vi nhng ngi Chm Chu Giang theo o Hi, h vn gi
nt phong tc mu h, vn mc nhng b y phc c truyn mu
trng trong cc dp l hi hng nm rt thu ht ng nh ca cc du
khch. H sng xa l v khp kn ngay trn qu hng t ai ca
t tin h bn nhng Thp Chm ang nt vi thi gian.
Cc cng trnh sng to ngh thut iu khc v kin trc tng
pht trin ti cao pha bc vng quc Champa th nay ch
cn l nt huy hong ca thi qu kh.
Cc thp Chm cn li ti ngy nay c nin i t th k th
4 ti th k 17. Chinh chin lin min cho ti th k 17 nh du
thi k suy thoi ton din ca vng quc Champa.n th k 17
vng quc Champa ch cn l mt vng t thu hp t sng Dinh
Phan Rang vo ti Bnh Thun nguyn l lnh a ca tiu vng
quc Panduranga_ mt trong 5 tiu vng quc to thnh Champa
 bin ng dy sng 309

nh mt lin bang.
Thp Prm l thp Chm cui cng trong lch s kin trc
ca vng quc Champa c du hiu ca mt cng trnh vi v
gch xp ln xn vi mch h ln th phn nh mt thi k t
nc Champa nhn ti v vt lc suy kit v k thut dng thp
c t 14 th k trc bt u vi thp M Sn c t th k th 4
hu nh b tht truyn.
Nhng Thp Chm u tin vn l nhng tc phm iu khc k
v nhng n th k 17 sau ngi thp Prm xung cp th ngi
Chm khng cn kh nng v phng tin xy dng nhng
ngi thp uy nghi truyn thng na v h bng lng vi nhng cng
trnh xy dng nh l nhng ngi n th phng cc v vua
cui cng nh Pklong Mhnai, Pnt, PKlong Gahul...
in hnh nh n PKlong MhNai c dng trn mt i
cao thuc lng Lng Sn, tng Vnh An huyn Ha a hnh
dng kin trc ging nh mt ngi cha s dng vi va ging
nh ngi Vit khng cn u nt s v honh trng ca thp
Chm trc kia.
Ch c bn trong nhng ngi n y cn gi ni dung th phng
l hon ton Chm vi tng vua, tng hong hu v tng b
th phi ngi Vit.
Cc pho tng c trm khc vi nhng ng nt cn rt tinh
t c hn v rt sinh ng gi cm. Nhng ch c th. Lch s kin
trc iu khc ngh thut Chm n y coi nh kt thc_ cng vi
bc kt thc ca vng quc Champa cho d vn cn nhng cng
ng dn tc Chm sinh sng trn di t qu hng h.
Vi nhng ngi thiu s cao nguyn sng ri rc trn ni non
Trng Sn c l mt s trc kia cng l ngi Chm, b chinh
chin iu linh khin phn tn tht lc ln cc vng ni non him
tr c lp vi th gii bn ngoi v ri t pht trin theo hng
ring ca mi nhm.
Con tu thi gian ang a ng Khc v qu kh, di bu tri
Min Trung nng p vi nhng m my trng lang thang nhng
310 cu long cn dng

cnh tr cng tht l kh cn. Con tu ti Bnh nh qu hng ca

Ty Sn, xa hn na t th k 15 tr v trc, ni y l Tiu Vng
Quc Vijaya, vi thnh Bn_ tng l kinh Champapura
rc r thi cc thnh ca Vng Quc Champa vi nhng i qun
hng mnh, vi nhng on chin thuyn bao ln tung honh dc
ngang mt ci: bnh trng ln pha bc nhiu ln nh ph i
Vit ra ti tn thnh Thng Long, chinh pht xung phng nam
nh Ph Nam v dng mnh tin ti tn thnh Angkor.
Qua Qung Ngi l lnh a ca Tiu Vng Quc Amavarati,
khng cn bng dng mt ngi Chm. Sau bao cuc chin chinh,
du vt ca iu Tn cn li ch l mt cnh ng la xanh vi
ri rc nhng g trng ong nhng chn tng mu gch ph
dy nhng lp ru phong.
Cung nh triu i ngi xa u. C chng cn u trong
Vin Bo Tng Nng l nhng pho tng v cng Chm tuyt
m vi nhng tm thn uyn chuyn v i bn tay du dng. u
y tng nh cn vang vng ting nh nhc vi ting trng ting
n ting so ni cung nh c c mt nng cng cha Huyn Trn
ca Vit Nam. ng Khc hiu rng du vt nn vn minh Chm
khng phi ch ti c Qung Bnh vi dy Honh Sn him tr
bin gii pha bc xa nht ca Tiu Vng Quc Indrapura thuc
Champa nh mt ln bang_ m nh hng cn lan ti tn ngoi
Bc khi cc vua triu L em cc ngh nhn Chm ra xy cung
in v cha chin kinh Thng Long. S chp nm Gip Thn
(1044), vua L Thi Tng ng gi i nh Chim Thnh, giao tranh
khc lit mu chy c con sng Ng B, qun Chm thua chy.
Thi Tng tha thng tin binh chim lun quc l Pht Th
(nay l huyn Hng Thy tnh Tha Thin) v khi tr v bt theo
ton th on cung nhn nhc n Chm - trong c vng phi
M . Khi ti L Nhn, Thi Tng cho i M sang chu bn
thuyn rng nhng nng quyt th tit v trm mnh trong dng
Chu Giang. Cu chuyn cm ng khin Tn khi i qua L
Nhn vit nn bi th:
 bin ng dy sng 311

Chu giang mt di sng di

Thuyn ai than th mt ngi cung phi
Bn thnh ph hy
Nga Pht thp thin di
Thnh tan thp
Chng t bit thip sinh ly...
ng Khc dng mt ngay ni trang u phn Dn Nhp cho
bn tho cun sch
...Nh mi dn tc khc, ngi Chm c mt ngun gc, mt
nn vn ha v mt lch s u tranh. Vy m ch my trm nm
gn y thi c Vng Quc Champa ca mt thi huy hong y
ngy nay ch cn l mt h nh, hon ton b chn vi trong qu
kh ph phng. Hon nn dn dp tn ph tt c, c n mi con
ngi Chm cng khng cn nguyn vn na...
Nhng dng ch ngn ngi y ca Ro-Him ngi bn Chm
m ng Khc quen bit bao nm t hi cn vit cho t Bch
Khoa, nh nhng mi kim m v c v lm au nhi trong
tim. C l ngh ng l ngi bn Vit tm c nn Ro-Him c
nh ng vit li ta cho cun sch Lch s Dn Tc Chm, Mt
Vng quc Tiu vong cng trnh s ca c mt hng tm lm
vic trong bao nhiu nm. ng Khc t hi s phi vit g v ci
cht ca mt quc gia Vng Quc Champa qua nhng trang sch
y mu v nc mt y.
T bao lu ri khi bc chn vo ngh bo ng Khc khng
ngng ngh ti l cng bng cho ngi thiu s khng phi ch
trong bi cnh a l chnh tr ca Vit Nam m trong c nim
ton cu ha trch nhim vi tt c cc sc dn thiu s trn hnh
tinh ny_ cng l mt trong nhng ch ca cun sch Cahier
dAsie du Sud-Est ca ng Khc sp hon tt.
Khng phi n ci tui ny ng Khc hay ngh ti ci cht, ngay
t thi tr ng rt sm tip cn vi ci cht khi bng bt theo
ngi ch i lm cch mng k c tham gia vo ban m st khi ch
mi bit cm sng. Nhng nm xanh o tng y cng qua mau
312 cu long cn dng

cho n khi ngi ch ca ng b Vit Minh bt v dn i mt tch

trn ng sang Cn Minh. Trn bc ng i tm kim, nh mt
c duyn ng Khc chn i vo ngh bo. L mt phng vin
chin tranh ng cng chng kin bit bao nhiu l ci cht ca
nhng ngi dn nhng ngi lnh hai bn, k c nhng ci cht
ca cc ng nghip lm bo tng rt thn thit vi ng. Nu
khng cht, th chng ta chng th bit c ci gi ca s sng ra
sao. ng Khc rt tm c vi cu ni y ca J.Y. Cousteau. T ci
cht ca mi con ngi ng Khc ngh ti ci cht ca mt quc
gia ko theo s tiu vong ca c mt nn vn minh. V c vng
quc Champa hng mnh ca qu kh nay khng cn du vt
no trn bn th gii.
Ch mi y thi khng phi ngu nhin m ng nhc my ngi
bn tr trong Nhm Bn Cu Long rng con sng Mekong m h
ang tha thit quan tm y chy qua by quc gia thay v su khi
ng ngh ti mt quc gia nh b Ty Tng ang trn b vc thm
v cng ang c nguy c b tiu dit.
ng Khc ngh n mt mai khi c mt chnh quyn dn ch
vng mnh bit tn trng nhng gi tr nhn bn, n lc v
nguyn th quc gia phi ng ra cng khai t li vi ngi Chm
v c nhng sc dn thiu s khc_ v nhng au thng v mt
mt m t tin chng ta gy ra cho h trn bc ng Nam
Tin. Hnh ng t li khng phi ch nhn li qu kh bi v
chng ai thay i c lch s qu kh, m chnh l hng v
tng lai bi v nu khng rt ra nhng bi hc t lch s th ri ra
li lm lch s li ti din di dng nhng tm thm kch khc.
Theo ng, s pht trin ca dn tc Vit t ngy lp quc ti
nay, tnh cht m mang b ci qua cuc Nam Tin cn c nhn
bng con mt lch s - cho d bo rng l s ri_ fait accompli
nhng cng cn c nhn li qua nhn quan hm nay trong mt
trt t th gii mi vi cng bng cho ngi thiu s bng tn
trng s tn ti pht trin v hnh phc ca cc sc dn khc. Nc
mt v s tuyt vng ca nhng ngi Chm, ngi Thng rt
 bin ng dy sng 313

cn c chng ta ng tm suy ngh trong bi cnh ca mt t

nc Vit Nam quy v mt mi trong tng lai.

Thm st Mu Thn, thm st Sn M. Con tu Thng Nht

y cng a ng Khc tr li vi Sn M, tr li vi Hu. hn
30 nm ri m ng Khc vn cn nh nh in nhng g xy ra trong
Tt Mu Thn y.
Cha y hai thng sau v thm st Tt Mu Thn c Hu,
ngy 16 thng 3 nm 1968 khi cc tiu i ca S on 23 B Binh
M di quyn ch huy ca thiu y William Calley, b bng
trc thng xung lng Sn M thuc tnh Qung Ngi, vn nm
trong tm kim sot ca cng sn. Trc hai tun l c 6
lnh M b t thng do xp mn by. Lnh M gi Sn M l mt
Lng _ Pinkville. Trong cuc hnh qun lc sot y, theo lnh
ca Calley, c 506 dn lng bao gm c n ng ph n v tr
em b thm st. Bin c ny c gii truyn thng Hoa K tn
tnh khai thc v ru rao lu di nh mt th ti c man r nht ca
lnh M i vi thng dn v c coi nh khc r v hnh nh
cuc chin tranh Vit Nam. iu tr tru l cng gii truyn thng
y li khng my quan tm ti v thm st hn ba ngn thng
dn ca qun Cng Sn Bc Vit Hu. Trc khi ra Hu, ng
Khc xung tu Qung Ngi ngy hm sau i M Lai. Cho
d phng tin giao thng thn qu cn tht t hi nhng li tht
d dng c xe i Sn M bi ngy nay i Tng Nim Sn M
tr thnh t im du lch thu ht ngoi t ca du khch n
t khp ni trn th gii.
Ch cch th x Qung Ngi 13 cy s v hng bc, khng my
xa sau khi bng qua cy cu ngang sng Tr Khc ni ting vi ct
trng nc trong v c nht v nh vi cnh quan nhng bnh xe
nc nhp nhng quay theo dng chy a nc sng vo mng
dn ti nhng cnh ng la xanh xa tp khin ngi Php trc
y phi ht li ca ngi v c k xo ca ngi nng dn An Nam,
v ngay trc mt l tm bng ch ng ti Sn M.
314 cu long cn dng

Min Trung t kh qu ngho. Hn 30 nm trc ng Khc

ti mt Qung Ngi sau l lt trng nhng khn tang. Hai mi
nm sau ha bnh, thi gian nh dng li che tr cho mi i thay,
cng vn qu ngho t kh vi con tru v ci cy. Vn c nhng
thng i kinh nin mi nm v ngi dn phi n c nhng
cy xng rng.
Ti gia lng l mt i tng nim cch khng xa l ngha
trang lit s. tng thm tc dng tuyn truyn, mt hm trnh
bom c dng li cng vi con lch ni xc cc nn nhn c
nm xung. Cng l iu tr tru l bao nhiu hnh nh gh rn
c phng ln ca khu trin lm y c cung cp mt cch phong
ph bi chnh cc phng vin v truyn hnh M. By lu trong v
sau chin tranh Vit nam vn ch l hnh nh mt pha ca man r
v ti c. ng Sn M m ng Khc cng thy trc c
nguyn vn tng y hnh nh trong Vin Bo tng ISAW_ Institute
for the Study of American Wars, v 6 cuc chin tranh M c tham
d trong c cuc Chin Tranh Vit Nam m ln u tin M
b thua. Khi iu g vt qu tm suy lun th ngi ta tm cch
ny hay cch khc gii thch. Neil Sheehan, tc gi cun sch
A Bright Shining Lie_ S di tr ho nhong, cho rng nhng
v thm st nh vy khng phi l him xy ra trong chin tranh
thng l nhng vng xa xi m nn nhn l nhng thng dn
khng v trang. i vi nhng lnh M khi t chn ti Sn M,
ni c cc ng i ca h ng xung th di mt h bt c
ngi Vit no h gp cng c th l bn tn bo, t cch nhn
ch cn mt bc rt nh nhng ngi dn y d dng tr thnh
nhng ci bia cho nhng hng sng th hn ln vi s hi.
L phng vin chin tranh ng Khc hiu rng u phi ch c
hai v thm st Hu v Sn M m cn bao nhiu a danh khc b
lng qun trong sut cuc Chin Tranh Vit Nam. in hnh khng
th khng nhc ti tn thm kch xy ra ti lng Ph Hip tnh Ph
Yn trc hai nm hi thng 5 nm 1966 khi qun i vin chinh
i Hn tn st hng trm dn lng v ti hu ht l ngi gi ph
 bin ng dy sng 315

n v tr em vi l do tr a cho v nm lu n phc kch lm

cht mt vin thiu y i Hn v h nghi l dn lng c cha Vit
Cng. c nhiu v tr a tn c nh vy nhm vo cc thng
dn v ti mi khi qun h b phc kch v khng c mt d
m no trn bo ch nh v Sn M do k hoch bng bt v kim
duyt gt gao. Nhng lm sao h v ha c tt c ti c khi m
vn cn nhng li k li ca nhng nn nhn ngi Vit may mn
sng st cng thm vi li khai phn tnh_ tuy mun mng ca cc
cu chin binh i Hn tng tham chin ti Vit Nam.
Vo bui giao thi ca i Mi th i Hn nay l quc gia u
t lm n ln nht Vit Nam nn nhng ngi Cng Sn lnh
o H Ni vi v tuyn b l mun b li qu kh sau lng
quan h hu ngh vi mi quc gia khc. Ch ring con chu
nhng nn nhn cn sng st th h vn au thng tc ti v
chng th no qun...
Qua o Hi Vn cnh tr tuyt vi_ c Paul Theroux nh
gi l p nht th gii, khi con tu i vo mt bin my vi pha
di l lng chi li nh np bn bi bin Lng C. Bin th trong
xanh lung linh nhng tia nng m vi cc t sng tri di trn
mt bi ct thy tinh trng mn. V p ti mt v trinh nguyn
y cng khng lm du bt cn c mng hi tng_ flashback v
nhng thng nm chinh chin iu linh m bn thn ng Khc
tri qua.
T li Mu Thn 1968. Nhng m chn tp th, hng xu ngi
b chn sng trong gio s Quc Hc Trn nh ngi n anh
trong gia nh Hng o rt thn thit ca ng Khc. Ch ring
mt dng h ting tm Hu m ng bit cng mt 5 ngi va
b bn va b chn sng, trong c c c gi v thanh nin. Ri
cn phi k c nhng cuc hnh quyt hng lot bn ngoi Hu ri
nm xc xung khe sui Mi ch c tm ra sau . C khc g
u vi nhng ngi m tp th ty nam Nam Vang. Trng hc
Gia Hi c khc g u lyce Tuol Sleng_ nay l Vin Bo Tng
Ti c Dit Chng ca Pol Pot.
316 cu long cn dng

Khmer c hn bn nm trong khi qun Cng Sn Bc

Vit ch c hn 25 ngy chim ng Hu thc hin mt cuc
tn st tp th hn ba ngn ngi. ng c no khin con ngi
hnh ng tn st man r nh vy? n tui ny ng Khc c
nhu cu tm li gii p. C bao nhiu li gii thch cng vn ch
l by nhiu gi thit.

Do ni s hi th hn. Mt s nh bo Ty phng cho rng

do nhng trn nh bom khng khip ngy m ca M gii ta
c Hu, khin nhng ngi lnh Cng Sn Bc Vit phi sng
thng xuyn trong tnh trng hi hng v kinh hong_ iu ny
c gii thch nh hon cnh nguyn nhn ca cc hnh ng
tn st man r. Li cng thm lng th hn vi m c dn sng
trong thnh ph khng nhng khng tham gia ni dy m cn
b chy dng dng v cm vi nhng chu ng thng kh ca
h, m c ln trong s khng thiu nhng thnh phn c n
ng b trng pht v tr kh. Hy dit nhn tnh, gio dc cm
th to dng nn chn dung k ch khng cn mang tnh ngi
c th lnh lng xung tay thm st m khng h c cm gic
phm ti. Bi Tn trong Mt Tht cng chn li gii thch ny
bo cha cho v thm st Tt Mu thn Hu. V trc cng
c nh phn tch chnh tr M Wayne Bert dng li gii thch
ny l gii nguyn nhn cc hnh ng tn st tp th ca qun
Khmer Cam Bt.
c vin bo tng ti c dit chng Cam Bt lyce Toul Sleng
Nam Vang, c i Tng Nim v thm st hn 500 thng dn
ti Sn M, ti sao trng Gia Hi khng l ni trng by v tng
nim cho hn 3000 nn nhn trong v thm st Tt Mu Thn nh
Gii Khn S cho Hu.
Chin tranh khng th bin minh c nh ng c tn c
git nhng ngi thng dn v ti. Ngi sng phi c cu tr li
v trch nhim cho nhng vn nn lch s y. Khng nui dng
lng cm th nhng cng khng cho php s gian di che y, do
 bin ng dy sng 317

cc th h Vit Nam hin ti cng nh tng lai phi c tr nh

y v nhng tn thm kch t nc ng bao gi ti phm
nhng ti c nh vy na.

Ln vi bnh minh. T sng tinh m, sng m ph c, bn

ngoi ng cn ti. T nhng con hm quanh co ca khu Nam
Giao, ngi ta thy cc b m, cc ch lng l leo ln theo nhng
con dc dn con em ti trng. Ngi trng tiu hc Phan Bi Chu,
cng l ni mang nhiu di tch nhng ngy cui cng ca c Phan
khi v sng n dt Hu.
Sng nay cng nh mi ngy, ti nh c n sng trng.
nh b m c th vn thiu thn nhng cc bc ph huynh ng
cng chung lo vi nh trng nhng ba n sng tm gi l c
cht dinh dng cho cc em. Ty kh nng chung gp nhng ba
n th ng u, ty ngy mi em khi th c n mt chic bp
non ngt khi th c khoai mt hoc sang hn th c mt chn cm
chin. R rng l n vc hc hay, c no bng cc em hc ch
tm hn v im t c trong lp cao hn. Hn mt na th k,
tri qua bao nhiu cuc cch mng v chin tranh xng mu_ li
c sp bc vo th k mi mt thin nin k mi, hnh phc cao
nht trc mt mi ch l mong sao cho c n no mc m.
Sng nay cng i vi cc em ln i Vng Cnh xem mt tri
mc, bn Quc Hc qua c thy gio Nguyn Chu v tr inh
Quang Bo Ton khi nguyn gii thi Ton Quc T La M k
va qua. Khch t xa ti th c bc s Duy v ng Khc. Hai ngi
khng hn m gp. Duy va hon tt kha thnh ging ngn hn ti
i Hc Y khoa Hu. ng Khc bit Duy qua sinh hot ca Nhm
Bn Cu Long. Duy gc ngi Bc nhng li c tng c o
v tng lai ng Bng Sng Cu Long nh mt ci ni ca nn
vn ha Vit Nam bc vo thin nin k ti...
Trong chuyn du ngon ny, v lch s cc em hc sinh s
c nghe k v lai lch ngn i ni cc em ang ng, trc kia
thuc tnh Ph Xun cng l ni ngt ba trm nm trc Quang
318 cu long cn dng

Trung Nguyn Hu ln ngi hong , uy nghi lm lit trong o

chin bo truyn hch trc m tng s ba qun trc gi xut
pht ra Thng Long tc chin i ph qun Thanh gia Tt ng
a Xun K Du 1789. T bi hc y, cc em c sng li vi
thc Bn phn Danh d Trch nhim thay v ch ngha thc dng
ch bit c nghip v cng l hng v li ch khng xa hn gii
hn ca bn thn.
ng Khc hiu rng chuyn g th cng phi khi li t u,
chuyn gio dc o to con ngi u phi l vn ca u hm
sm mai. Lm sao c c thy gio gii, li c lng. Khng th
thy c, m ngi ta m miu gi tn l nhng k s tm hn,
ngoi bui dy hc vn phi tt ti lao ng thm mi sng.
Bc i thy c n nh vy cng chnh l gin tip bc i cc
em. Tn s trng o, nng cao mc sng nh gio mi mong hp
dn c ngi u t chn nghip thy c. Nhn 28 em Nh Thp
Bt T nh nhng v sao, rng r thng minh vi cc khun mt
khc nhau, mt sng mi khng hng thn hnh th qu mnh mai
khc hn vi nhng a tr Vit M th lc no cng ny n no
trn. Thiu n suy dinh dng vn cn l vn tn ti trong th
h cc em.
Vui v theo chn cc em trn ng i, bc s Duy quay sang
ni chuyn vi ng Khc:
- Cho d c hn mi nm i Mi theo tng trnh ca
UNICEF, s tr suy dinh dng Vit Nam vn gia tng nht l
nng thn li km theo mt hin tng mi kh nghch l l s xut
hin ca mt mt nhm tr bo ph trong cc thnh ph.
Duy by t mi u t, tip:
- Tr suy dinh dng nht l nhng nm u tin, khng phi
ch nh v vc dng m c no b cng khng pht trin, thiu t
bo no tr khng c kh nng tp trung v tr nn ngu n. Cn
m tr ph mp th cng l bnh ch u c hay ho g!
ng Khc ni tht ngn:
- Cng khng kh khn g gii thch hin tng nghch l ,
 bin ng dy sng 319

n ch phn nh s phn phi ca ci li tc x hi khng ng u

trong giai on pht trin t bn hoang d.
Duy ging ln n gay gt:
- Qun l mt t nc c ting l va la ca ng Nam
m cho 70% tr em suy dinh dng l iu ng trch. Gia
ng o nhng a tr gy m thiu n y li xut hin mt m
con ci cn b ng vin d n ngp ming n mang bnh ph
mp th b my cai tr y khng phi ch ng trch m l bt nhn
v ng gh tm.
ng Khc thy Duy l mt tng hp nhng iu nghch l:
thng thn bc trc gay gt ph bnh ch hin ti nhng vn
khng t nan dn thn, k c nhng vic nh thy l phi th vn
c lm. Duy phn bit rt r gia ch v nhng ngi dn sng
trong . Duy tip ging cm khi:
- Tr i hay tr no u l m tr bnh khng phi l th h
tha k tt Vit Nam bc vo th k mi.
qua ci tui tht thp c lai hy m sao ng Khc vn cha
thy mnh l gi, th m bn ca ng nh Duy, Cao, Trit ton
l lp tr cch ng ti c hai th h, vi mi tng quan trong sng
hn nhin v khng cn ln ci khong cch gia tui tc. ng d
dng ni chuyn vi h v nhng trin vng tng lai hn l vi cc
ngi bn gi c m l li suy ngh ha thch v ch thch quay
v qu kh. Chuyn trong nc th, ng Khc ngh chuyn bn
ngoi cng khng n gin g. Theo ng ni chuyn nhn quyn
trc tin l quyn c lm ngi quyn c sng ca nhng
a tr, trc khi bn ti nhng chuyn cao xa khc.
C ting ca m tr reo ln. n ri bnh minh. Dng ln t
pha Bin ng, mt tri nh mt chic mm to trn t t l
dng nhng vn t m ti mt ln trong mnh mng ca bin
sng m. Cng mt tri ch t pht sau khi cng ln cao cng
kh ro m p v cng rc r hn.
Gi t bng m, ti vi bnh minh vi tng lai bao gi cng
l cm gic m p.
320 cu long cn dng

Kinh Vnh T l con sng o lch s di ngt 100km chy thng t Chu
c xung H Tin; l cng trnh s gn lin vi tn tui Thoi Ngc
Hu. Cng khai ph bt h y cng c ghi khc trn chic Cao nh t
trong i Ni Hu_ 27

Lng th Thoi Ngc Hu ti ni Sam Chu c, ngi c cng hon tt

cng trnh o con con kinh Vnh T_thatsonchaudoc.com
 bin ng dy sng 321

M Sn l ngi
thp Chm
u tin vo
th k th 4.
Thp Prm
Phan Rang
l thp Chm
cui cng vo
th k 17.
l nhng tc
phm kin
trc v iu
khc c gi
tr nht ca
nn vn minh
Champa._ 39

Mt thp Chm ti Mi N Phan Thit, mt trong s nhng Thp ln nh

cn ri rc khp min Trung_*
322 cu long cn dng

Thnh ng Mubarak ( c ngha c Ban An Phc) ca ngi Chm

Islam lng a Phc Chu c. Cng trnh kin trc nguy nga hon tt t
1992 do tin t cc cng ng Chm hi ngoi gi v, c hu thun rt
mnh t cc nc Hi Gio nht l M Lai_*

Mt cn nh kh c th ca ngi Chm Islam Chu c_*

 bin ng dy sng 323

Ngi Cha Khmer ni ng

Bng Sng Cu Long. Ngt
1 triu ngi Khmer sinh
sng ng nht 2 tnh Sc
Trng v Tr Vinh hp thnh
cc phum (xm), sc (lng)
theo o Pht Tiu Tha
Theravada._*

Cha chin, thnh tht, nh

th, am miu... phn nh tnh a
dng tn gio v phong ph c
tin ni BSCL _ *
324 cu long cn dng

Hnh nh nn i
khng khip nm t
Du 1945, hn 2 triu
ngi cht t Qung
Tr tr ra trong khi
BSCL khng thiu
go v ti Nam nh
cc kho go ca qun
Nht vn y _ H. V
An Ninh

Gii Khn S cho Hu, Tt Mu

Thn 1968, ni c bn nhng ng
gch vn l cuc tn st tp th hn
3 ngn ngi ch trong vng 25 ngy
CS chim ng c Hu. Ngi
sng vn cha c cu tr li cho vn
nn lch s y_24

Lng Sn M tnh Qung

Ngi, ni trc 2 tun l
c 6 lnh M t thng do mn
by VC. Ngy 16-3-68 cha
y 2 thng sau v thm st Tt
Mu Thn Hu, trong mt cuc
hnh qun lc sot v bo th
cho ng bn, theo lnh ca
thiu y Calley, c 506 dn
lng b thm st, gm c ngi
gi, ph n v tr em_24
 CHNG XIV

CHUYN TU L TRN SNG MEKONG

V CON C UI
TRONG TNH NG THP
Peace had returned to this beautiful land
at the expense of its very raison d tre...
Tim Page

Chuyn Tu L Trn Sng Mekong. Calypso tng trng cho

c hi li b b l bi gii lnh o Vit Nam do ch bit nhn qua
mt nhn quan ng hm_ tunnel vision.
Trong sut hn na th k Calypso gn lin vi tn tui
Jacques-Yves Cousteau (JYC), ng khng ch c bit ti nh mt
nh thm him bin su m cn l mt chin s bo v mi sinh.
JYC cht thng 6 nm 1997, Calypso th nm cng Marseille b
mc cho kh hu v thi gian tip tc lm cho han r. Nhiu ngi
ang vn ng a Calypso v sng Seine nc ngt Paris
trng by nh mt tng i quc gia trc khi b h v mui lm
cho thn tu hon ton rung mc.
Nguyn l s quan Hi Qun Php y hun chng, JYC
sng ch ra b my th cho ngi ln su. Sau Th chin 2, JYC
326 cu long cn dng

thnh cng bin ci mt tu vt mn ca M thnh con tu Calypso

vi lin tc nhng cuc thm him bin su sau . JYC cng to
ra c a Ln nh mt tu ngm t hon cho hai ngi c th
xung su hn 300m v li cng hin cho th gii bao nhiu
nhng hnh nh p ly k khc.
L ngi tin phong thm him cc rnh su a Trung Hi,
nhng vng hang ng Bahama, thu vo ng knh nhng hnh nh
t lng i dng nh nhng cng vin k o di y bin lm
say m c th gii.
JYC cn c nhc ti vi nhiu giai thoi rt l Php. Theo
phng vin t National Geographic th trc khi khi hnh t
cng Toulon, Calypso ch theo 2 tn ru vang v 20 tn
nc ngt vi k lut ca thuyn trng p dng cho ton thy
th on l khu phn nc ngt th hn ch nhng vi ru cht
th khng!
Calypso ch tip tc mt truyn thng Gaulois c t lu i.
Cch y hn 130 nm on thm him Php Doudart de Lagre /
Francis Garnier ngc dng sng Mekong thi hoang d trc khi
khi hnh t Si Gn ngy 05-06-1866 trn mt pho hm, hnh
trang ln ng thc phm c th thiu (s c b xung trn ng
i) nhng ru cht th khng: do ban hu cn chu o cung
cp cho on ch gm 6 ngi 700 lt ru cht v 300 lt ru
mnh trong khi on ch c mang theo c mi mt thng dng c
cho mc tiu kho st khoa hc.
Ngoi nhng phim nh sng ng v sinh cnh di lng i
dng, v cc ngun ng v thc vt cha bao gi c bit n,
cun sch The Silent World l mt best seller ngay khi ra mt vi
5 triu n bn bn ht v c dch ra 22 th ting.
JYC c Hi National Geographic trao tng huy chng vng
vi li vinh danh nh ngi lc a m cnh ca vo th gii
thinh lng ca i dng v tip tc c c quan ny bo tr
thc hin nhng cuc thm him trn Hng Hi qua n n
Dng sau .
 bin ng dy sng 327

Nhng ri nhng thng ngy p v trong lnh di nc

khng cn nguyn vn na. Ngay trong vng bin m a Trung
Hi nc trong xanh nh thy tinh th nay bt u vn c, y
bin vn rt phong ph vi cc sinh cnh ng v thc vt th nay
bt u dn tr tri. B bo ng, JYC m ngay nhng cuc kho
st cc mu nc bin, thu thp v phn tch cc cht lng, ng i
ti kt lun hin nhin y l hu qu ca nhim k ngh v tin
dng gia c m ngi ta khng ngng mi ngy trt xung sng
xung bin. JYC kinh hong khi thy khng phi ch a Trung
Hi m bt c vng bin v sng ngi no m con tu Calypso i
qua nh M Chu, Phi Chu, Chu Thi Bnh Dng u cng
mt thm cnh b suy thoi mi sinh nh vy.
C l y cng l thi im m JYC mun a con tu Calypso
i kho st ngc dng sng Mekong nhng... khng c nh
cm quyn cng sn Vit Nam cho php.
Cousteau voulait remonter le Mekong avec son Calypso, mais
les Vietnamiens nont pas donn lautorisation. C tait une grande
perte pour le Vietnam et pour la France. (Mkong, Aprs le Dgel,
Guido Franco, 1992)
Vit Nam ch khng phi Php mt i mt c hi bng vng
b sung phn hiu bit vn qu ngho nn v h sinh thi
con sng Mekong m cho d sau ny c bao nhiu tin i na cng
khng b p c s mt mt cht xm v c tri tim nng nhit
ca JYC.
ang t mt nh thm him di nc JYC nghim nhin tr
thnh chin s bo v mi sinh, trn bin trn sng v c trn t
lin nh gn b hu c ca nhng sinh cnh nh mt ton th. ng
nhn ra ct li ca vn m hn 100 nh lnh o cc quc gia
tham d Hi Ngh Mi Sinh v Pht Trin Rio de Janeiro (1992)
khng chu thy: l nn nhn mn. Khi m ti nguyn tri t
ch cung ng mt cch hi ha cho khong 2 t ngi th dn s
th gii hin nay gn 6 t, trong ring Vit Nam gn 80
triu hai phn ba sng trong thiu thn ngho i v d tr con s
328 cu long cn dng

s cn tng gp i vo gia th k 21!

JYC cht i li mt khong trng, bi v tn tui ng
qu gn b vi nc_ nc ca sng ngi lc a, nc ca i
dng bao ph ba phn t din tch tri t ny, nhng thng ip
bo ng v mi sinh ca ng cng thuyt phc hn bao gi ht
bng chnh v p tinh khit v sng ng cui cng m mi ngi
c thy m yu mn v nghch l l cng chnh h ang
gp phn hy hoi.

Con C ui Trong Tnh ng Thp. Ngun gc tn ng

Thp Mi, Plaine des Joncs hay ng C Lt c nhiu gi thit:
hoc l ni xy thp th mi ca Thin H Dng k t sng Ln
i vo trong thi k chng Php, hoc do ngi thp c mi bc,
nhng cng c ngi bo rng l ngi cha thp th mi ca
ngi Khmer.
ng Thp Mi vi din tch ngt mt triu mu ty nu k c
vng t gia hai con sng Vm C ng v Vm C Ty, ni m
ch mi hn na th k gn y thi cn l mt vng hoang d bt
ngt snh ly, di nc a li nh bnh canh, trn tri mui bay
rp nh m my, l ni m hc gi Nguyn Hin L khi cn l
mt cn s cng chnh tr mi ra trng i o c lnh nh
trn khp cc kinh rch t Hng Ng ti Th Tha, t Ci Thia
ln Mc Ha, c khi i b trn mt tun gia mt vng bt ngt
ton lau sy bng nng, hai ba chc cy s khng c mt nc nh,
mt bng ngi.
ng Thp Mi ngy nay hon ton i khc, dn t v
ngy mt ng, cc vng t hoang k c cc khu rng trm ngy
mt thu hp nhng ch cho nh ca v rung ng. Khi m t
cht ngi ng th thin nhin chng cn u i v cuc sng
cng khng cn d dng nh nhng ngy xa na nhng ngy
lm chi n thit.
ng Thp Mi c bay thng cnh,
Nc Thp Mi lng lnh c tm...
 bin ng dy sng 329

qua ri ci hnh nh c l ca mt Nam k Lc Tnh thi

Phm Qunh bo Nam Phong v thi s Tn ng Php Thi Bo
t ngoi Bc vo thm khng ngt li ca ngi v i sng trong
Nam d di vui ti, vi go trng nc trong v tm c th y
ng: nay th chnh nhng ngi nng dn Nam B ho sng hiu
khch y ang phi m hi si nc mt kim sng, lm
thit m cng cha chc c n.
Theo tin bo Tui Tr t trong nc, mi ngy trc Ging
Sinh, ng ph Nguyn Vn Chn v v c ng ti huyn Lp V
tnh ng Thp li c mt con c ui khng l trn sng
Tin, on gia hai x Tn M v Tn Khnh Trung. Con c ui
c chiu di hn 4 mt ngang 2 mt v nng ti 270 k.
C ui hay Selachian, tn khoa hc l chondrichthyes, thuc
loi c sn - cartilaginous fishes gm cc ging c mp, c nhm,
c ui v l c nc mn.
y cng l ln u tin ng dn ng Bng Sng Cu Long
li c mt con c nc mn ln nh vy rt xa bin v trn mt
khc sng nm su trong t lin.
Anh Chn gc nng dn qu mit di nhng li chng c
mnh t cm di nn ch sng qua ngy bng lm cng hay theo
v i gt mn. Ti tui 15 khng c i hc, Chn xin theo
tp on thu chung ghe bu ln ng Thp ct la thu. Chng
ai bt nhng Chn th chu kh chu cc dm ma di nng li xnh
c thng xa nh xa ngi yu vi hy vng dnh dm c
cht tin ci v:
Tri xanh, kinh , t xanh
a bu mui cn lm anh nh nng
Bao gi cho la chn vng
Ct ri anh tr v lng thm... em!
Chn ang yu con b By hng xm, yu mnh lit nn n mun
t giai on v lng khng phi thm m l... ci em!
ang l trai t li bnh trai mnh nh tru nc nn thng Chn
b my b ch trong tp on chc gho v c i ci hoi nhng
330 cu long cn dng

Chn th vn chuyn tm bt nh vi ngi yu nn trong bc

th mi ru nh ngi ta vit dm gi v cho con b By n chu
nht my cu:
Cu Long chn ca hai dng
Ngi thng anh v s
Nhng ch mt lng vi em...
V cui cng th Chn cng t c nguyn. Hai nm sau
ci c v d nhin phi l con b By v ngay nm u c
con. Nhng ri lm cng gt mn khng sng, hai v chng
bn nhau thu ht gia ti mng np ni niu c my con g con vt
xung ghe b qu ln ng C Lt ti huyn Tam Nng ca ng
ch Huyn y Mi Nhe tm ming t hoang gn b con kinh cm
di. Ni m cu T Trung nguyn l b i phc vin qu mi
tn Ch Lch Bn Tre ti y vi hai bn tay trng vy m ch c
ba nm sau c c nh mi ngi au v cuc sng sung tc.
c cu T khuyn khch li c quyt tm xy i mi, hai v
chng t tay cht cy trm lm ct, ct l da nc lp mi lm
vch khn trng ch trong my ngy th dng xong mt ci chi.
V anh nh trng con nh v nui my con g con vt. Anh Chn
th lm rung, chng c tru b ch dng phng pht c xong dng
cy trn l gieo la. Nh t nh tri mi cng cng c nm
by gi la tm go n quanh nm. Nhng ch yu anh Chn
sng bng ngh co c. Anh c tay nh c v cng c ngt
10 nm. Ban u ngh co c khng nhng c n m cn rt khm
kh ti mc v chng c tin ct nh vch g mi tn, trong nh
li c thm c ging t v chic raz bt i ci lng m
nht l ging ca t Bch Lan mi ru mi cui tun. C th m v
anh u nm mt. Anh Chn th rt ham con, cng ng cng
vui. V li tri sanh th tri dng, anh Chn tin l nh vy. Anh
xut thn nh ngho li khng c i hc m c sao u, vn c
c v p con khn.
Ngh th nh vy nhng ri vn may u c ko di mi c.
Khng bit v sao nhng nm v sau ny anh thy mnh xui tn
 bin ng dy sng 331

mng, la trng th tht thu v nn chut su ry v c bu vng,

cc m li c cng ngy cng t i nn anh khng cn ho sng
c nh trc l ch gi li c ln v phng sinh cho l c con.
By gi th v chng anh Chn bt tut lut c ln c b khng
tha mt con no, vy m vn khng sng v ming n trong nh
th c tng.
th con b By v anh li qu hp dn, khi cn con gi th
c nh tri soi tng xanh n khi c con ri th li ngt ngo nh
tri soi ct th bo sao anh khng m v cho c. V anh mn
li cho anh ton nhng a con p ging thng b n nh
hch nn cc th c cc nhng anh u c chi m than van.
C l qua gia nh anh Chn nh mt in hnh nn ng Khc
ngi c bit danh nh bo ca cc nh bo khi c i RFA phng
vn cui nm pht biu: Theo ti s kin quan trng nht nm
1999 ca Vit Nam l ngi ta ang ch i a tr th 80 triu
cho i. Ri vn bng mt ging im tnh khng trch c, ng
Khc tip: ...Nh vy k t nay nhng ai ngh, ni, vit v Vit
Nam v bt c kha cnh g kinh t, gio dc, mi sinh, mun a
t nc ra khi tnh trng lc hu th ng qun rng ch my
ngy na thi dn s Vit Nam vt trn 80 triu ming n v
d kin s hn 100 triu nm 2010. Cc con s ny t n ni
ln rt nhiu v mi mt.
ng Khc cng hiu rng con s 80 triu l ra thuc v mt
qu kh kh xa nu khng c hng hng lp lp ngi cht v
bom n chin tranh v c hng triu thai nhi bt k thai k b git
mt cch lin tc v hp php trong khp cc bnh vin ph sn
trn ton quc. V ri ng Khc cng t hi khng bit c bao
nhiu a tr cho i ht y hng ngy c c y s con du ng
Tng Hi Hu ca Nguyn Huy Thip b vo phch em v nh
lm thc n nui by ch bc-gi em bn tht...
Mc chuyn th s ra sao, ti u th ti anh Chn vn quyt
tm bo v quan im cho con v ht trng mi thi v nh
vy c nhiu hy vng a con p t ca v chng anh s l a tr
332 cu long cn dng

th 80 triu v sau anh cn mun thm c mt a na cho

mng nm 2000.
Gia vn xui, ang lc nm cng thng tn, li sp ti ngy v
sanh a con th chn th ng lc anh Chn c t i. Anh thut
li l khi chic ghe co ang chy t t th bng nhin b khng
li. S vng cy kh rch li anh cn thn thu li ln th thy
nng tru v khi ti gn mt nc anh na mng na s khi thy
mt con c ui khng l bng nhy nm cht c chic li. Anh
Chn phi vi gi thm ba ngi na ph ko mi a c con
c v bn. V c m sp t quy ch khng th cng ph tung
li m thot ra. Ti bn m c ui cn thm c 5 c con,
mi con nng hn 2 k. Cho s tht bn ngay ti bn s tin thu
c ln ti ngt 2 triu ng tnh ra khong 140 la nh mn
qu Ging Sinh m c hai v chng anh khng th no ng ti.
Nhng C bit u nim vui nm trong thin tainh li th
Nguyn nh Ton, bi v khi m nc sng Cu Long xung mc
thp nht so vi 73 nm tr li y v c ni mc nc sng cha
c hai thc gy st l hai bn b lm thit hi nh ca v c
nhn mng. Nhiu chuyn gia Vit Nam ngoi quc v c trong
nc ln ting bo ng v him ha hn hn vi sng Cu Long
c th cn dng do cc cng trnh xy p ngn nc ca cc quc
gia thng ngun Thi Lo v nht l chui tm con p bc thm
khng l Vn Nam Trung Hoa m lu nay chnh quyn H Ni vn
khng h ln ting phn i... V khi mt con c ui nc mn
ln nh vy c th vo ti ng Thp th l bo hiu nn ngp
mn_ salt intrusion vo rt su trong vng chu th, ni vn l
t ca sa v mt ngt hay ng hn vng t ca ph sa, la
go, cy tri v tm c y ng...

Thy triu hai t trn ng Bng Sng Cu Long. Khc vi

Chu Th Sng Hng, ng Bng Sng Cu Long do gn xch
o chu nh hng sc ht ca c mt trng ln mt tri nn c
hai t thy triu trong mt ngy. Cuc sng ca ngi dn ng
 bin ng dy sng 333

bng Nam B chuyn ng nhp nhng vi 60 nhp tim p trong

thng ca hai con Sng Tin Sng Hu v ton h thng kinh rch
nh mch sng ca Min Nam.
Bt u l mt t nc ln khi trng mc. Vo ngy rm, trng
mc lc su gi chiu th nc cng bt u ln t gi , ngn
triu cao nht hay nc y khong su gi sau tc vo na m ri
bt u rt xung hay nc rng, nc xung thp nht hay rng
st khong su gi sng ri bt u t thy triu th hai tng
t nh vy nhng do nh hng sc ht ca mt tri.
V ngi ta c tnh theo con nc ln xung ngy hai ln y
m xui dng. Chu k hai t thy triu khng thay i trong c
hai ma kh v l, ch c khc vo ma l, thy triu ch ln ti
Cn Th v ma nng th ln ti tn Nam Vang ngha l vo su
ti hn 300km tnh t ca sng nc l. Tuy c thy triu nhng
do dng chy mnh trung bnh 40 ngn m3/giy trong ma l v 2
ngn m3/giy ma kh nn gim thiu c nn nhim mn ln
su vo trong vng chu th.

Cn nh ni trn ng Bng Sng Cu Long. Lm vo cnh

t cht ngi ng ngi ta tm cch ni rng khu gia c ngay
c trn mt nc. Do m in khi cn theo hc trng Kin
Trc San Luis Obispo ngh ti thit k mt cn nh mu cho
nng dn ng bng Nam B. l kiu nh ni ging nh nh sn
nhng c th ng vng trong ma kh v ni theo con nc trong
ma l, mc su trn 3 mt. Nh gm mt h thng mng ni s
dng xi mng li thp lm phao ni gm cc xoang khng thng
nhau nh yu t k thut chng chm trong trng hp thnh phao
b lng; ring thn nh v mi th c lp rp bng cc vt liu
nh vi vch tin ch lm bng s da trn t st v ha cht c
c tnh khng thm nc, chu c kh hu kh m ni t phn.
Kt qu th nghim qua hai ma l hn, cho thy cn nh mu vn
lun ng vng, cn bng ln xung theo con nc v qua nhiu
cn ging lc vn khng b x lch.
334 cu long cn dng

Mt cn nh khang trang nh vy c din tch trn 160m2 c th

lm trm y t hay c quan. Nng dn kh gi c th t mua loi
nh ny. Vi nhng gia nh li tc trung bnh, c loi nh nh hn
cho h gi thnh khong 25 triu tng ng vi 1500 la; h c
th c Ngn Hng Nh Nicho vay vi tin li nh.
c k hoch xy dng nhng cm dn c t 40 ti 50 gia nh
chn sng trn vng nc su. D nhin s c tin nghi ti thiu v
in nc. Nc sch s do Phn Khoa Khoa Hc T Nhin ca
Vin i Hc Cn Th m trch. in s do Phn Khoa in ca
i Hc Bch khoa Si Gn thc hin vi tn dng ngun nng
lng mt tri, nng lng gi gim thiu nhu cu nhin liu
cho my nhit in.
y s l qun th nhng cm nh ni y nh sng ca ngi
nng dn Nam B h c th an c lc nghip sng hi ha vi
mi ngy hai t thy triu ln xung v hai ma kh l trong nm
ca con sng Mekong.
T v tinh nhn xung, cho d BSCL c ri rc nhng th
trn nhng cnh quan ch yu vn l nhng cnh ng la mu
sc bin thin theo ma v tri di trn mt mt phng ca t v
nc. Khu gia c v vn cy tri dc theo cc con sng v kinh
rch bn ma ch l mt mu xm thm. Nhng ri ra t nhng
nm sau 2000, nu c dp nhn vo cc bc hnh mi chp t v
tinh th BSCL s c thm nhng chm sng ca cc qun th gia
c, l nhng cm nh ni y nh sng m in c mt phn
cng sc gp vo.
Trong nim vui thnh tu in vn khng trnh c mi bn
khon l khi chui cc con p bc thm Vn Nam lm xong vi
ha hn m thc ra l e da khng cn l na th nhng cn nh
ni y s ra sao? Khi m Thng ngun tch thy h ngun khan
th tng lai hon ton khng nm trong tm tay ca kin trc s
xy dng v c nhng nng dn vng ng bng chu th.
Nhng in th vn c l lun lc quan vi s kin mi y khi
con c voi t vnh San Francisco bi ngc dng vo sng Sac-
 bin ng dy sng 335

ramento bc California v khng chu tr ra bin mn v nay l

con c ui ca anh Chn bt ng nng theo con nc y m
vo su trong vng chu th ch khng phi sng Cu Long tr
thnh mt sinh cnh nc mn. Bi v nu nh vy s l mt Thm
ha Mi sinh_ Ecological Disaster cho qu anh.

GSW on Mekong Delta _ Vt Thng n trn BSCL. Trong

chin tranh Vit Nam, ng Bng Sng Cu Long l mt trong
nhng vng ri rm nht. Ch cch Si Gn khong 50km v hng
nam, thuc Vng 4 Chin Thut gm 92 qun l thuc 16 tnh nm
ri rc trn mt a hnh phng l vi nhng sng rch chng cht
nh mng nhn ni kt bi hai con sng ln l Sng Tin v Sng
Hu, c din tch ln hn Vng t Thp_ Pays-Bas Ha Lan, vi
dn s hn 6 triu v cng l ci ni ca rt nhiu tn gio vi cc
ng o rt c th ca vng chu th.
Ch mi ngy no tng nh mi hm qua khi Dave Deluca
thuc thnh ph Deerborn bang Michigan lc 18 tui mi xong
trung hc cha c c ngi yu b gi nhp ng a qua Vit Nam,
b nm ngay xung vng chu th snh ly gia lc cuc chin ang
thi k khc lit nht.
Nh mt Guernica sm mu, cnh tng Dave khng bao gi
qun nhng ngy u tin y. Cy cnh th tri l v thuc khai
quang mu Da Cam v t my bay nhn xung ch thy l ch nhng
h bom B52 hay h n trng pho.
Cng rt sm Dave cm nhn ngay c rng trong cuc chin
tranh y, ngy m i u vi ch qun khng phi nhng ng
Tng c eo sao Si Gn m l nhng ngi lnh dn v o en
vi cy sng carbin c l ra ph thi, ngy canh ni u cu ti
rt vo trong nhng tin n b vy hm trong nhng vng km
gai v cng l mi m ca gia nh h.
Dave chia x bng tui tr v c mu tht ca anh vi nhng
ngi lnh b b qun y. Anh i vo la n vi khng mt
ngy kinh nghim chin trng. L x th sng my thuc on
336 cu long cn dng

Giang Hm Lu ng Flottilla Mekong Delta, vi nhim v tht

him nguy v bt c lc no con tu cng c th b lt li VC
v l mc tiu cho cc dn ha tin v B40 rt hu hiu xuyn
ph bt c thn tu no. Khng k nhng cuc hnh qun phi
hp vi cc n v cp bin Vit Nam t kch vo cc mt khu
ca Vit Cng, nhim v chnh ca Dave v giang on Flottilla l
tun thm ngy m trn khp ng sng rch pht hin v ngn
chn bn Victor Charlie di chuyn thm ngi v v kh vo cc
thnh ph. Phi l y bin m kim tm ra my tn VC ln trong
hng trm ngn con thuyn ngy m qua li y cho d on c
trang b sng ng v cc dng c in t ti tn nht k c nhng
knh vin vng Starlight Scopes vi tia hng ngoi c th pht hin
mc tiu thuyn b ch qua li gia ban m vi khuch i
50 ngn ln ln hn.
Ri cng rt sm Dave hc c t nhng ngi bn GIs ti
trc c th yn tm l VC khi l mt ngi Vit Nam cht
ri. Quy lut y gip Dave tm gi c tm hn yn n. Tui
tr cn trong trng Dave ch ngh tt mong lm iu tt nhng
mi ln bc xung nhng chic ghe khm xt anh ch bt gp
nhng khun mt kinh hong nh chnh anh l tai ha hay ngun
gc mang tai ha ti. iu ny khin Dave v cng hoang mang
v anh khng th khng t hi v ngha cuc chin tranh m anh
ang dn thn vo. Ri ci ngy khng trnh c_ the inevitable
day cng phi n, ngy m Dave phi mu v bn tay anh
cng vy mu.
l mt mt bui chiu phng lng trn mt a hnh cng
phng l. Gp mt chic ghe tam bn trn mt con kinh chy vo
sng Tin trong tnh ng Thp. Ra tn hiu v c pht thanh cho
chic ghe dng li. Chic giang hm ca Dave chy nhanh trn con
kinh to nn nhng t sng nu ln khin chic ghe nh trng
trnh nh mun chm. Bc xung con thuyn Dave ch thy c
mi mt ngi n b khng r tui m trong tay mt a b gy
t teo nh mt con kh con. Qua thng ngn Dave hiu rng ngi
 bin ng dy sng 337

n b ang van cu Xin cu con ti_ please save my baby. Vi

thuc men trong ti cu thng, Dave v vin y t c lm tt
c nhng g c th lm cu a b nhng ri cng phi b mc
cho ngi n b v a con nh trn sng nc sau con tu
tip tc nhim v tun thm.
Nhng cng bt hnh l ngay sau Dave b phc kch bn s,
d nhin trong m en hm y khng cn chic ghe no khng
l mc tiu cho con tu Flottilla trt ha lc tr a. Dave b
thng nng nhng may mn sng st bng cuc m lu 6 ting
ng h trong mt bnh vin d chin vi khc rut di b ct v
mt tri thn v nt. V cho n by gi Dave vn ngh rng c
chic ghe tam bn vi ngi n b khng r tui v a con nh
nh con kh con y va c anh chm sc cng khng thot c
cuc phn phc kch rt hiu qu trong m hm .
c gii ng, Dave chn tr li Vit Nam tr li thm ng
Bng Chu Th Cu Long v trm dng chn lu di ca Dave l
Cn Phng M Tho ni anh gp c ng o Da.

ng o Da trn ng Bng Sng Cu Long. Cng vi bc

chn i v phng Nam ca nhng lu dn, ngi ta ni ti s ra
i ca nhng ng o, l nhng con ngi c iu g khc
thng trong din mo, cch sng hay l li suy ngh nhng cng
xut thn t gii bnh dn. ci thu hn mang ban s y th mi
ng o l s pha trn mt cht tn ngng vi rt nhiu m tn
d oan. Khi m s hiu bit khng l gii c mi tai ng,
th lng tin vo thn linh ma qu v c nhng li tin tri vu v t ra
cng c tc dng nu khng trn an th cng an i h...
Trong Thn, Ngi v t Vit T Ch i Trng cho rng:
... mi ng o l mt gio ch cn trong trng nc hoc mi
manh nha v phng din tp hp qun chng... hnh nh bn thn
ng o c khi ln hn thc ch v tn mang thc chung bng
bc ca thi i p ln ngi ng. Ni mt cch khc ng o
i khi ch l mt ci c nh mt phng nh kt t nim c m
338 cu long cn dng

ca qun chng.
Cho ti gia th k 20 ca nh sng khoa hc vn minh, cc ng
o vn cn l hnh nh thu ht, nhng tnh cht nng v thn linh
v d oan bt i, ch cn li mu sc tn gio pha trn o v i
i khi c xen ln c hng chnh tr na.
ng o Da chnh l in hnh cho th h ng o mi y khi
m lu lu dn ti chng cui ca bc ng Nam Tin. Tc
danh Nguyn Thnh Nam sanh x da Kin Ha, tt nghip
k s ha hc Php tr v Vit Nam t b con ng cng danh
chn i tu hnh kh hnh. Gia vang rn bom n ng chng li
chin tranh v thu ht c mt s tn o nu ng o v
c mi ngi bit ti vi tn ng o Da do ng ch sng bng
nc da v dng cc tu trn ngn mt cy da.
Nm 1963 ng lp n ni trn mt chic x-lan ln trn sng
Mekong ni Cn Phng vi hnh tng hai min Nam Bc thng
nht khng cn b con sng Bn Hi ngn i v hai tn gio ln
Pht v Cha th ha ng.
Con thuyn Bt nh_ Prajn ca ng o Da tuy khng ln
nh con Tu B theo tr tng tng ca ng o Ni vi mi
tu Nam Vang m li th mi tn Vnh Long nhng cng
mt thi l biu tng ca con tu cu ri mang sc thi cargocult
ging nh nim tin tn gio ca cc sc dn hi o Melanesian
Nam Thi Bnh Dng.
ng o Da ngi nh th m nhom lng khm nhng tr
hu th v cng minh mn, trc bng ng lc no cng mang mt
chic cha kha tht ln nh biu tng cho mt gii php ha
bnh. Mi ngy ba ln ng o Da leo ln i thp cao cht vt
vng nhn ra khp bn phng tm hng tng nim cu cho
quc thi dn an.
Cho d cuc chin tranh kinh hong lan trn khp ni th Cn
Phng trn sng Mekong gia khong M Tho v Bn Tre vn l
mt c o Ha bnh, mt Oriental Disneyland, ni c nhng n
ci ca tr th, khng c sng n khng c gii nghim nhng
 bin ng dy sng 339

ha ln vi ting kinh cu vn l nhng ting n cht cha ca n

bom t xa vng v. Bi v ch cch cha y na cy s hai
bn b sng Mekong vn l thm cnh ca chin tranh cht chc.
Th x Bn Tre trong Tt Mu Thn b tn ph khng ch bi bn
VC m cn bi chnh ngi M vi chin thut c mnh danh
l We destroyed to save! Nh ng bn thp Babel, c bao
nhiu tn gi cho khu c o ha bnh y. m c vn M th gi
l VC R&R Centre_ Trung Tm Gii tr v An dng ca Vit
Cng, chnh quyn Si Gn th b th gi l trn qun dch
v trong s tn c nhng thanh nin ru tc t chi nhp ng
cm sng v Vit Cng th cng coi l Hang CIA v c hin
din c my ngi M phn chin. R rng l khng c chn dung
thn cho nhng ngi ng gia, chn ng ngoi cuc ni chin
lc y, h nu khng b hnh h nh nhng lao cng o binh trong
cc tri trng gii Tht Sn th cng vn b nm vo l la ca
cuc chin tranh khng c ng thot.
Trong s nhng ngi M t ca ng o Da c Dave
Deluca. Dave cng mc o nu sng i chn t khc kh tu hnh
vi nim n nn v nhng ti li m anh cho rng mnh phm
phi khi anh l x th i lin trn on giang hm Flottilla. V
nh mi ngi M dn s khc c mt ni y, Dave cng khng
trnh c ci m CIA m ngi ta chp ln u anh.
Phi chng kin cnh tn ph khng khip ca cuc tng tn
cng Tt Mu Thn, vn vi nim tin vo s mng ha bnh bt
chin t nhin t nhin thnh, trong mt n lc tuyt vng, ng
o Da vit thnh nguyn th xin chnh ph Si Gn cho php
ng v phi on bay ra H Ni dn xp mt Ha hi cho Vit
Nam vi cam kt nu tht bi ng s t nguyn vo gia vng chin
hng chu bom n ca c hai bn. Nhng yu cu ca ng o
Da b Ni cc Chin tranh ca ng K quyt lit khc t.
Ri ci ngy phi n n, ngi M tho chy, min Nam
xp , Dave b cng bch di tn v M trc .
Mi n nm 84, nh mt trng hp ngh lc tht him hoi
340 cu long cn dng

trong s cc cu chin binh M tr v t Vit Nam, thay v sng

nh nhng ngi bnh tm thn ht sch nghin ngp, Dave tt
nghip i hc Berkely vi vn bng tin s s ng Nam . Vi
bao nhiu hng khi v hy vng, Dave nao nc tr li thm Vit
Nam m anh ngh l mt x s p hn v nay c ha bnh,
anh tr li thm Cn Phng Island of the Coconut Monk mong
gp li ngi thy c cu ri anh nhng tt c ch cn l mt
ni hoang vng. Khng cn ng o Da v c vng bngCon
Thuyn Bt Nh. D hi Dave c bit l sau ngy gii phng
chnh quyn mi lng bt ngay ng o Da giam cho n cht
trong khm ng tnh Cn Th.
Ring Con Thuyn Bt Nh thay v Qua Bn Gic th b
chnh quyn a phng im ha_ prostitution cho Ko V
Bn M a v tnh l Bn Tre c bin ci thnh Nh Hng
n Ni ca Cng Ty Du Lch thnh ph, ni t chc m ci lin
hoan hp mt v c khiu v ht nhc Karaoke mi ti.
T trn b, mt nhnh ca con sng Mekong_ ni m Dave
dng hin c tui tr s hn nhin, ni bin anh thnh mt con
ngi hon ton khc, qua mng l, Dave nhn mt ln cui Con
Thuyn Bt Nh_ Nh Hng n Ung chng n kt hoa sng
chng v c chi chang ting nhc, vi Dave t nay Vit Nam anh
cho vnh bit!
m trong mt cn phng trn lu khch sn Hng Dng
trn ng Trng Trc nhn xung sng M Tho mt nhnh ca
con Sng Tin, trong mt thong flashback Dave li thy hin r
v mt su thm ca ngi n b khng r tui m trong tay mt
a b gy t teo nh mt con kh con, ni vi anh li van cu xin
cu con ti...v ri c nh mt khc phim din li vi mi chi
tit v tn thm kch trn con tu Flottilla m hm . Khng sao
ng c, Dave ngi tr tri mt mnh, ung nhng ly ru ng
ngt trong mt m di nht ca mt i ngi.
Trn trang nht k ca Dave m cui cng trc khi ri Vit
Nam ch vn vn mt dng ch: Peace had returned to this beau-
 bin ng dy sng 341

tiful land at the expense of its very raison dtre...Ha bnh tr

li trn x s p ny nhng tr gi bng chnh l do hin hu
ca n.

Gia cuc chin tranh Vit Nam kinh hong lan trn khp ni th Cn Phng
trn sng Mekong gia M Tho v Bn Tre vn l mt c o ha bnh.
ng o Da th nay cht, Cn Phng tr thnh mt t im du lch._*

Cnh ghe my ang a khch qua Cn Phng; phong tro du lch sinh
thi ang pht trin v n r ni BSCL _*
342 cu long cn dng

J . Y. C o u s t e a u
c National
Geographic
trao tng huy
chng vng v
vinh danh nh
ngi m
cnh ca vo
th gii thinh
lng ca i
dng_ NGS

Jacques-Yves Cousteau khng ch l nh thm him

bin su m cn l mt chin s bo v mi sinh. JYC
mun a con tu Calypso i kho st ngc dng
sng Mekong nhng khng c nh cm quyn
CS Vit Nam cho php. Vit Nam mt i mt c
hi bng vng b sung phn hiu bit vn qu
ngho nn v h sinh thi con sng Mekong.
 bin ng dy sng 343

BSCL vi nhng bc pht-trin-t hy: cng nghip ha vi mi li ngn

hn nhng gy di ly lu di - ph hy ton din h sinh thi, gy nhim
ngun nc v sng rch tr thnh nhng cng rnh ph thi: mu c
ra t khu ch bin thy sn, v tru t cc nh my xt la v kinh hong
hn na l mi loi cht c t cc khu k ngh ha cht. Khng l tn
thm kch mi sinh Minamata ca Nht li ang din ra ni BSCL_ H.
Vietnam.Net

Nhng gia nh trn sng sng nc v c hai bn b u s dng

ngun nc y cho nhng tin dng gia c_*
344 cu long cn dng

Cng trnh cu Rch Miu thi im 09-2006, mi ch c nhng chn

cu mnh mai trn nhnh sng Tin ngn cch hai tnh Tin Giang
v Bn Tre_*

2009_ Sau ngt 7 nm xy dng, cu Rch Miu cng hon tt

19/01/2009 trong ni hn hoan ca c dn BSCL. Bn ph Rch
Miu nay cng s i vo qu kh_* laodong.com
 CHNG XV

CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG
Nam quc sn h Nam c
Tit nhin nh phn ti thin th
Nh h nghch l lai xm phm
Nh ng hnh khan th bi h
L Thng Kit

Gia lc bin c Hong Sa 1974 v Trng Sa 1988 ang gy xc

ng su xa cho mi con tim Vit Nam, Cao bt lin lc vi Kham
hn gp Berkerley trong bui hi tho a l Bin ng vi
Hong Sa v Trng Sa. ang t mi quan tm v ng Bng
Sng Cu Long vi con sng Mekong_ vi tm con p bc thm
Vn Nam Trung Hoa gy lo ngi hn hn v hy hoi mi sinh ni
cc quc gia h ngun m Vit Nam s phi chu hu qu nng n
nht v cha bit phi ng x ra sao, nay Cao li b cun ht ra xa
thm lc a vi cc nhm hi o ngoi khi Bin ng.
Chuyn i ln Thung lng Hoa Vng ln ny s gip Cao b
sung phn home work ca anh trong ci nhn thong v ton cnh
v con sng Mekong vi Bin ng v mi lin h cc quc gia
346 cu long cn dng

trong khu vc Thi Bnh Dng c bit l vi nc ln Trung Hoa

v cng l quc gia hung hn nht.
L mt i dng ln nht chim ht gn mt phn ba din tch
ca c hnh tinh ny, tn Thi Bnh Dng_ Pacific Ocean do nh
thm him Ferdinand Magellan t vo nm 1519 gc t ch Ty
Ban Nha Pacifico c ngha l ha bnh nhng bc sang u th
k 21 vng bin ha bnh y rt c nguy c bin thnh Bin La
bng mt trn Armageddon ng Phng.
Hnh nh trong sut dng lch s, hai yu t va ph hy va
to dng x hi Vit Nam l: i u vi cng ch Phng
Bc v chng chi vi khc nghit ca thin nhin. SarDesai khi
nghin cu v Vit Nam cng a ra kin tng t nh vy.
Gi tr chin lc ca Hong Sa Trng Sa trn Bin ng khng
phi l iu mi m, rt sm ngay t thi Php thuc, Gustave Sal
trong bi Les Iles Paracels et la securit dExtrme-Orientbo
Avenir du Tonkin (1931) vit: Khng ai c th ph nhn tm
quan trng c tnh cch chin lc ca qun o Hong Sa... Cho
d trc 1816 thc s chng ai bit ti, nm 1816 vua Gia Long
long trng cho dng c trn o, vic ny cn ghi r trong vn kh
triu nh v v th cho d Trung Hoa c mun tranh ginh th chnh
ph Php phi ln ting xc nh ch quyn cc o y.
Ch my thp nin gn y thi, do ha hn v du m trn vng
bin quanh cc qun o ny mi l nguyn nhn tranh chp gay
gt gia nc ln Trung Hoa v cc nc quanh Bin ng nht
l vi Vit Nam. Hong Sa Trng Sa ang c nguy c tr thnh
l thuc sng.
Ni v du kh trn Bin ng th Cao_ khi y l sinh vin MPC
i hc Khoa hc, anh cn nh nh in l vo nhng nm 60, mt
gio s khoa a Cht qu quyt theo kin thc chuyn mn ca
ng th Vit Nam v Bin ng khng c du la, cho d lc
c nhng tng trnh s khi ca cc on thm d Lin Hip
Quc xc nhn v s hin hu cc ti du kh.
Cho ti c u thp nin 70, vn ng gio s a Cht y qu
 bin ng dy sng 347

quyt l ng khng tin c du la nh kt qu ca cc cuc thm

d. ng cn a ra hnh nh v von: du ha nu c th cng ch
nh nhng ht sng bui mai ng trn nhng ngn c l cy
ngoi ng rung nn ni ti k ngh khai thc du Bin ng
l chuyn khng tng v lm sao m thu nht c nhng git
du ri rc y m em ra th trng thng mi.
Nhng ri ch mt thng sau ngy Si Gn gii phng_ lc
Cao i du hc Tn Ty Lan, nhng sau ny nghe in anh ca
B T k li th ti hi trng s 4 Duy Tn, trong mt i hi
bng bng kh th ca Hi Tr thc Yu nc v Tng hi Sinh
vin Gii phng, cng li vn ng gio s a Cht khi c hi
v tng lai Du kh Vit Nam, bng mt ging gio hot, ng
dng dc tuyn b:
- Chng ta khng nhng c du m c rt nhiu na, khng nhng
ngoi Bin ng trn thm lc a m c kh nng c ti du kh
ngay trong vng ng Bng Sng Cu Long na ka!
Khi c hi v kin khc bit ca ng trc y, ng gio s
nh t k cng vi cch mng v ci ni thch th:
_ ng l ti a ra nhn nh , nhng cn phi t li
tuyn b y trong bi cnh lch s ca n (rt ging vi x lun ca
bo Nhn Dn). S d trc y ti ni dzy l trnh khng
cho M Ngy bit m khai thc sm.
Ri ng gio s mau mn a ra ngay li trch dn:
- Bc H knh yu dy: Cc vua Hng c cng dng
nc, bc chu ta phi cng nhau gi nc m gi nc l phi
bo v c ngun ti nguyn thin nhin khng c chi qu bng du
kh thi i cng nghip... Ngy nay nc nh thng nht, th
y chnh l tin vui ti mun c chnh thc thng bo cho tt
c anh em v b con.
Thm mt cu chuyn bn l, cng trong bui hi tho y hng
phn y, mt ng gio s tin s khc tt nghip M pht biu
v phi thuyn Apollo nh sau:
- Khng lm g c chuyn M c kh nng a ngi ln cung
348 cu long cn dng

trng khi m khoa hc khng gian ca h cn thua Lin X ti hn

mt th h.
Mi cho n by gi Cao vn thy l mnh tht s may mn
cha c mt ngy hc phi gi hai ng gio s y l thy v
anh cng c ngh rng ni kh khng u xa khng cn phi
ch ti ngy m ra hng ngn nhng tri t lao ci. Chu th ph
sa sng Cu Long khng phi ch sn xut ton tri ngt, hu du
ca th h tin phong khai ph y cng khng trnh c mt hai
a con vi nhim sc th suy thoi_ defective gene, li vn ni
theo ngn t ca bc s Duy.
ri s th ngy nay, cu chuyn Bin ng c nhng ti du
khng nhng l hin nhin m cn c du hiu tr lng du kh
c th ln ti con s by t thng hoc nhiu hn na.
Cha mt ln gp mt, Cao ch c bit Kham khi c xong
cun sch mi nht ca anh. Cao ngh chc anh ta l con ngi
t hoc nu khng th cng cc k khim tn nn trong sut c cun
sch ngi ta khng thy c ci ti ng trn trng ca anh.
Cng vn li ng Khc - chic cha kha nhim mu m ra mi
cnh ca_ qua b nh ca ng v nhng Kinh Nghim Vit Nam,
Cao mi c bit cht t tiu s ca Kham: anh nguyn l hm
trng ca mt trong 4 chin hm c k ca M li t thi Th
chin Th Hai, tham d trn hi chin ti Hong Sa nm 1974 vi
mt hm i ng o ca Trung Quc vi nhng phng pho hm
Kronstadt c trang b ha tin tm xa li c c phn lc c Mig 21
ym tr trn khng. Chnh anh l nhn chng mu v nc mt ca
nhng con tu Vit Nam chin u n c trn Bin ng, chng
kin lng yu nc v hn ch quyt t cng nh s hy sinh dng
cm v b ca cc ng i, nht l ca thy th on trn con
tu Nht To nhng gi pht cui cng ch st thp vn khng
chu bung tay sng ri con tu m. H l nhng thy th
tn trung vi nc m v quc vong thn.
Cho d bao nm ri xa con tu xa bin nhng trong nh mt
Kham nh cn vng vn nhng ng my hi o nhng con sng
 bin ng dy sng 349

bc ca trng dng v trong chiu su y mt y lun lun c

nh la ca nhit tm vi c ni khc khoi khn ngui v tn thm
kch li xa n gn mt phn t th k v chc hn Kham
khng bao gi qun.
Chuyn 25 nm trc m vn nh mi hm qua, Kham v nhng
ngi lnh nh mt trn nh ht sc mnh, vi ni ut hn ca
c ngn nm n l: h trt ht ha lc vo u ch, bn n
vin n cui cng cho ti khi tt c cc dn i pho bt khin
dng. H ch cn ch lnh cho cc con tu hng v Hong Sa
chun b i ln o, dng xc tu v xc mnh lm chng tch ch
quyn. Nu c mt lnh nh vy, cho d mang y thng tch
- ring con tu ca Kham b nghing sang tri 15 , cc chin
hm cn li cng s m ht tc lc hng v Hong Sa hng v
ci cht tt c chun b ln cn phi xc mnh. Nhng ri cui
cng l mt lnh khc bt cc chin hm phi ri b Hong Sa
ri vo tay ch, b li pha sau trn a l h tng hm Nht To
vi hm trng Ngy Vn Th v cc thy th cng con tu
vi thn di bin su, b ri lun c nhng ng i cn sng
st trn nhng chic phao tri rt gia i dng vi ngy nng
chy da vi m lnh ct tht trong i v kht. Mc cm phm ti
lun lun eo ng Kham cho d chng ai trch c anh, li cn c
ngi chong hoa cho anh - mt vng hoa cho ngi chin bi.
Kham ch cn mt an i mnh l mt qun nhn k lut, anh ch
bit nghe theo lnh.
Cng li qua ng Khc Cao mi c bit thm v Ngy Vn
Th, tng mang bit danh ngi chin thng trn dng nc nu
Cu Long khi anh cn l hm trng pho hm HQ331 bi v chnh
ng Khc khi cn l phng vin chin tranh tng theo Th trong
chuyn h tng y bt trc cho cc on voi tip t cu nguy th
Nam Vang lc y ang b Khmer bao vy.
Sau trn chin Hong Sa, bn thn Kham phi qua mt chng
ng au kh. Trong nhiu thng nh vy nu khng l nhng m
di mt ng th l s lp li ca nhng cn c mng khc nhau ca
350 cu long cn dng

tn thm kch Hong Sa: cng vn anh l cp ch huy ca con tu

y vi thy th on dng cm y m anh bit r tng ngi nh
ng ch trn bn tay ca mnh... ln no cng vy, cn rt xa trn
a cha thy ch qun cha c n mt pht sng th con tu
ca anh b rockets tm xa ca Trung Cng bn chm, tip theo
l tm thm kch ca chnh anh v nhng thy th trong mt
con tu ngp nc. Khng my xa ni con tu m anh vn thy
r du hiu HQ10 ca h tng hm Nht To thy r c Ngy Vn
Th v Tr Voi hm ph v 80 thy th, h vn an nhin t ti
lm nhim v tun tiu trn Bin ng nc xanh, trong cn qun
bch Kham a cnh tay vy gi nhng h khng thy anh. Trong
gic m y la n v tc ti y, th Nht To nh t bao gi
vn l mt con tu vng chi hin ngang lng lng v nh khng
bao gi c th b nh chm_ unsinkable ship...
Ngi bc s tm thn gii thch l Kham ang mang ni m nh
thng xuyn ca ngi n ng b hon_ castration: trn con tu
anh l cp ch huy b gii gii, trong gia nh anh ng vai ngi
n ng bt lc... Khng ch bng thuc anh cn c gip cho
tr li thm mt ni ging nh chin trng c, nm xung nhng
vng hoa ni vng bin su ni con knh ng Ngy Vn Th v
ng i chn li. iu tr bng catharsis _ cch s y anh
ra khi ci Hi Chng Sau Chn Thng _ PTSD, anh tm li c
sc mnh tim tng ca bn thn, ca i sng gia nh v anh thc
s bt u lm vic tr li.
Trong sut by nhiu nm nh mnh lnh ca tri tim anh
khng ngng thu thp nhng d kin phong ph v Bin ng v
hai qun o Hong Sa Trng Sa m anh bit r l ang tut dn
ra khi ch quyn ca Vit Nam khng bit ti bao gi. Anh ngu
nhin v cng l bt c d tr thnh mt hc gi_ th danh xng
qu ln chm ti lng khim tn m ngi ta c gn cho anh_ v
anh c coi l ting ni c thm quyn v cc vn lin quan
ti Bin ng.
Kham cng bit rt r rng mt quc gia nh Vit Nam c
 bin ng dy sng 351

cng nhn quyn s hu cc o anh phi trng ra c cc bng

c: v v tr a d v tnh cht a cht ca o, lch s v cc di
tch trn o, t chc hnh chnh v sc dn chnh trn o.
Cun sch ca Kham c k nh bc u p ng nhng yu
cu y. Anh cn nui ao c gii tr Vit Nam hi ngoi cng nh
trong nc khng nhng ch quan tm m cn dn thn vo nhng
cuc nghin cu su rng tng lai trong cc th vin i hc
ln s c nhng lun n Tin s v nhng ti a dng lin quan
ti Bin ng_ cng ging nh ni ao c ca Cao by lu v con
sng Mekong.
Gi tm bn Asia Pacific mi nht ca National Geographic
Society_ mt c s m trc y Kham vn tin l c uy tn vi tnh
khoa hc v t - nhng Kham khng nn c s bc bi. Khi
v vng Bin ng, c khu vc m h gi l South China Sea gn
nh hon ton ging vi ranh gii lch s li rng ca Trung Hoa
vi m trn c hai qun o Hong Sa v Trng Sa. V Kham
cng khng ngc nhin khi thy cng trn tm bn y c ranh
gii x Ty Tng b xa nha trong ci trt t mnh mng ca lc
a nc Trung Hoa.
R rng s l mt sai lm v chnh tr_ politically incorrect v
c a ti nhng ng nhn nu c x dng d di cc bn ngoi
quc vi cch phn nh ranh gii v cc a danh Trung Hoa nh
Ty Sa, Nam Sa, Nam Hi, bin Trung Hoa nh hin nay.
Bi v, theo nh Trung Hoa hc T Nguyn, nh mt bt hnh
lch s, cng l iu bi thm khi dn tc Vit Nam b ngi Tu
h c ngn nm chu nh hng ca h su xa v mi phng
din ngay c khi ly li c nn t ch th ch Hn vn l vn
t chnh thc kt qu l hu ht cc a danh Vit Nam l nhng
t Hn. Li thm bao nhiu sch lch s a l ca tin nhn nu
khng b chin tranh ph hy th cng b ngi Tu tch thu em
v Trung Hoa. Phi c hng tm khi s t bc u tm li
nhng tc phm b tht truyn hay cn lu tr u trong nhng
kho sch xa ca Trung Hoa.
352 cu long cn dng

Do Kham tht ch l khi ni ti nhu cu thit lp mt bn

v Bin ng vi thm lc a v c xc nh r cc thnh phn
u l o, , bi nng hay bi ngm vi cc a danh thun Vit.
iu y th Kham ang lm. s l phn ti liu php l khi Vit
Nam ln ting xc nhn ch quyn trn bin ng.
L mt t nc v i vi hn mt t dn, va ra khi nhng
nm thng ng cay nhc nh v b lit cng Ty Phng su x,
ngy nay Trung Hoa khng nhng pht trin rt nhanh v kinh t
m cn gia tng gp bi v sc mnh qun s v c tham vng bnh
trng - tr thnh i th hng u ca Hoa K bc vo th k 21.
Bc Kinh ni khng p m Chu phi l khu vc nh hng
ca Trung Hoa, v chnh thc cnh co M khng c php can
thip vo cuc tranh chp ch quyn qun o Trng Sa gia Hoa
Lc v cc quc gia vng ng Nam . Khng nhng th Trung
Cng cn cng khai ku gi s trit thoi ton b qun i Hoa
K ra khi khu vc Thi Bnh Dng - mt s kin cha h c t
trc ti nay - ng thi Trung Quc th thnh cng loi ha
tin tm xa bn ti tn Hoa K. Trng Sa khng ch l l thuc
sng m xa hn th na theo phng vin AFP vic li ko Hoa K
can d vo n lc i tm mt gii php cho cuc tranh chp cn c
nguy c dn n mt cuc chin tranh nguyn t. iu m chc
chn Hoa K khng bao gi mun v cng khng dm liu lnh
nu nh cha ng ti quyn li sinh t ca M.
T lnh Hi qun Trung Hoa tng cng khai tuyn b:
sinh tn Trung Hoa rt cn du kh v ng nghip ca Nam Hi_
c s l ngun protein cho hn mt t ngi Trung Hoa.
Trung Hoa ang c biu l mun dng sc mnh thc hin
chnh sch b quyn trong khu vc ng Nam . in hnh l v
tranh ginh Bin ng vi hai qun o Hong Sa v Trng Sa
trong Vit Nam v Trung Hoa b ngoi l hai nc anh em nhng
bn trong li c nhiu mu thun tranh tng nht v cng l mt
cuc tranh chp kiu chu chu xe hon ton khng cn sc.
Gia tnh th cc oan y, hin nay li ang manh nha mt quan
 bin ng dy sng 353

nim nguy him pht xut t chnh nhng ngi Vit_ khng ai khc
hn l my ng tr thc khoa bng Paris Bc M nh nhng
nh mng du uyn bc_ cho rng c mt hin tng xung cp
ton cu ca nim quc gia dn tc, ri h ni ti s kt hp
lu vc, lin minh kinh t ha hn mt khng gian hot ng ln
hn vt bin gii quc gia, trong bn th dn tc khng cn
mt ngha quan trng no na [sic]. Ch i cho c giu c
kiu sung rng v chp nhn mt kt hp kiu ch si v cu th
ci cng ng mt bn th y ng nhin tr thnh mt th cng
dn hng hai_ second class citizen - khng khc chi mt hnh thi
n l t nguyn cho d c mang danh xng m miu nh Pax Sinica
trong khi thnh vng ca mt nc Trung Hoa.
Tuy khng cn tr na, nhng my nm gn y Kham li bt
u chuyn trng tm nghin cu sang cc ti rng ln v nn
vn minh nc, v hi dng hc v nhng nt vn ha c th
thin v hi dng ca dn tc Vit Nam m theo anh khc hn
vi ngi Trung Hoa l ging dn lc a vi thi quen v cch
suy ngh ca nhng ngi sng trn t lin v kin thc ca h
v bin tht t oi.
Nh mt gic m khng th c_ impossible dream trong cui
phn cuc i cn li Kham nui hoi bo noi gng t tin trc
c cc i vua Hng Vng thc hin mt cuc hi hnh bng b t
chu th sng Hng bng qua i dng ti lc a M Chu bng
cc dng hi lu. Hnh nh Kham vn khng ngng tm cho c
mt c hi ln c cht_ iu m anh n hn l trong trn
Hong Sa. Phi chng y l phng cch chn la cui cng
thn xc anh cng c tr v vi tch mch ca lng bin su.
Kham c mi lm din gi chnh trong bui hi tho vi sinh
vin Berkeley, v iu ng ni l thnh phn tham d, ngoi a
s l sinh vin Vit Nam cn c c my sinh vin Trung Hoa c
mi ti nh nhng quan st vin. Cao cng gp li bc s Duy t
i hc Stanford qua v B T cng mi t Vit Nam tr ra. Vi
t cch nh iu hc_ ornithologist, c va b Nh nc khc t
354 cu long cn dng

li yu cu c ra Trng Sa nghin cu v Cc loi chim

Bin ng_ Birds of Paracel, Spratly Archipelagoes vi l do tnh
hnh qu nguy him v c khng tin nghi cho c.
Tuy khng phi l nh hng bin li c accent ca ngi ngoi
quc ni ting Anh nhng Kham c li ni i thng vo tri tim
mi ngi. Anh tng v von mt cch th mng Bin ng nh
ci sn trc ca cn nh Vit Nam v nhng hi o thn yu l
nhng cy ci trong vn vi nhng cnh hi u ru rt l m
chim mung.
V l mt ti qu mi l i vi cc thnh phn tham d nn
cuc hi tho mang tnh cht gii p thay v tranh bin.
n phn Lm g? Kham ng vin lp ngi tr khng
phi l xung vo i qun ch nguyn cm sng ra trn gi cc hi
o m l chun b mt i ng tr tu trong mi lnh vc khoa
hc c bit l cc ngnh hi dng hc, a cht, mi sinh v c
v Lut Bin v Quc t Cng php. H s l nhng thnh vin
khng th thiu trn cc bn hi ngh hay trc Ta n Quc t
trong tng lai. Vi s kin nhn Kham tin rng yu t thi gian
s ng v pha chng ta.
Cng vi nhiu hc gi Vit Nam trong Nhm S a, Kham
khng ngng vn ng em ngay vn Hong Sa Trng Sa
v Bin ng vo chng trnh gio dc ng hu mi ngi Vit
u c s hiu bit c bn v mi quan tm v vng t, vng bin,
vng tri ca t quc.
Ring Kham khuyn khch a con trai rt xut sc ca anh
thay v chn hc Y Khoa UCSF nay chuyn qua hc Lut Stan-
ford chuyn v Quc t Cng php v Lut Hng hi. Anh c nim
tin st l cho d vng bin vng o b Trung Cng dng v
lc cng chim ti bao lu v phi mt bao nhiu nm i na th
sm mun cng Chu v Hip ph.
Vi ci gi ca bao nhiu sinh mng ng i, v ca c nhng
ngi bn ch thn nh Th nh Tr, Kham lun lun khc khoi
vi nhng cu hi: hc c g sau bin c mu v nc mt Hong
 bin ng dy sng 355

Sa? Xa hn na l hc c g qua kinh nghim gi nc ca tin

nhn khi m ch c trng trn li dng c k tm thc nh tm
n du?
Am tng lch s, Kham hiu rng khng cn ci d dng ca
chn nm khng chin chng Php hay hai mi nm chng M,
mt khi mt ch quyn vo tay Trung Hoa c ngha l phi chp
nhn cuc chin c trm nm vi mt i th y mu lc thm
him kiu ng Phng li c thm c bin ngi v cha bao gi
c mi quan tm v nhng tn tht nhn mng - nh trong trn chin
tranh Triu Tin v trn chin bin gii Vit Hoa 1979 mi y.
khng c sc mnh khng ch th phi dng k sch, phi
lp k sao cho su r bn gc. Khng c ha tin tm xa th ta c
v kh tr tu c tm xa thi gian ca tam bch d nin hu th
sm hay mun t ta cng li tr v vi t quc ta.
Nhng Kham cng khng hon ton l con ngi vin m, anh
vn ku gi mi ngi Vit bn trong cng nh ngoi tit kim
c tin xy dng mt lc lng quc phng nht l hi qun hng
mnh sc bo v vng bin vng tri khi cn n ch u c b
tay nhc nh nh hin nay hng ngy phi chng kin cc hm
i Trung Quc nghnh ngang ra vo cc vng lnh hi Vit Nam
nh chn khng ngi.
Thc y bi lng yu nc nng nn nhng Kham li rt tit
ch v chng mc. Anh cha h c my may biu l tinh thn bi
ngoi, theo ui ch ngha yu nc cc oan bi Hoa. M bo
anh bi Hoa sao c khi chnh bn thn anh vn c mi yu mn
v p ca mt bi th ng Ph hay nt thanh thot thy
mc ca nhng bc tranh H Khu_ Hsia Kuei i Tng v chnh
anh cng chp nhn vi khng mt nh kin cho a con gi
t ca anh chn ly mt ngi chng Trung Hoa_ mt nh vt l
tr Cornell cng l ni con gi anh ang theo hc. Kham l
s dt khot khng nh v quyn t ch trong c ch quyn
v lnh th lnh hi vi Hong Sa v Trng Sa l iu bt kh
tng nhng.
356 cu long cn dng

Suy lun th nh vy nhng vi ci tm lnh, Kham vn tin

mt trt t ton cu khi nhn loi bc vo thin nin k mi
trong cc siu cng s bit hnh s mt cch c trch nhim
ch khng thun ch da trn sc mnh nh hin nay. Thm vo
, Kham cn tin vo nhng nh tr thc Trung Hoa chn chnh c
cng tm, khi h hiu c thc trng o le ca lch s h s cm
thng vi ngi Vit chng ta v cng thy rng hnh phc ca
c hai dn tc Hoa Vit l sng chung ha bnh cng khai thc
v chia x hp l cc ngun ti nguyn trn Bin ng cng nh
trn con sng Mekong.
Ch bng cun sch ca Kham, Cao hiu bit c kh r
nhng vn c bn lin quan ti Bin ng. So vi din tch ch
c 340 ngn km2 nhng Vit Nam li c mt b bin tri di hn
2500km, thoi ra l mt thm lc a khng su vi trn 2500 hi
o hoc hp thnh qun o hoc l nhng hn o n c. Trn
ci nn cha hon ton n nh y thnh thong vn cn nhng xo
trn a chn: in hnh l vo nm 1923, ngoi khi Phan R pha
nam o Ph Qu 22 dm, t nhin xut hin o Hn Tro cao
ti 30m v cnh c thm mt hn o nh khc_ nhng ch vi
thng sau c hai u bin mt, gi thit rng hai hn o y va
c to bi dung nham v tro bi_ nn c tn Hn Tro, do ni la
phun ln t y bin nhng ri sau b sng gi v cc lung hi
lu cun tri i khng cn li du tch no.
Ni v s hnh thnh thm lc a trn Bin ng qua cc thi
k a cht, phi k ti s gp phn ca hai con sng Hng v sng
Mekong cng pht nguyn t nc cao tri t trn cao nguyn Ty
Tng chy qua cc quc gia cui cng ra bin ng bng cc
ca sng Vit Nam.
Vi sng Hng, c l t my triu nm trc thi a cht
Pleistocene, con sng y lin tc ra bin lng ph sa khng
l, gp phn to thnh mt bnh nguyn bin tri di ra ti cn Ct
Vng hay Hong Sa_ Paracels.
Vi sng Mekong, ch mi chc ngn nm trc thi, con sng
 bin ng dy sng 357

hoang d y mi bt u to hnh vng ng bng chu th t y

bin_ khong t nguyn i tam, do hp cht pyrite c cht
st t trm tch ph sa kt hp vi cht sulphur trong nc bin
khin y bin nh dn ln v ri hng nm vn c cc con
nc l v bi p thm tng tng lp lp ph sa ngy mt dy
thm. Con sng Mekong dng mnh y khng ngng trt ra Bin
ng mt khi lng ph sa ln lao to nn mt thm lc a vi
hai thung lng bin to bi dng chy ca hai con Sng Tin Sng
Hu tri di hn 400km ra ti bi T Chnh thuc qun o Trng
Sa_ Spratly.
Bn di su thm lc a y quanh Hong Sa v Trng Sa l
nhng kt tng thy tra thch ni hnh thnh nhng ti du rt ln,
to thm mun nht l vi Trung Hoa.
V phng din a cht, cc cuc kho st khoa hc cho bit
hai qun o Hong Sa v Trng Sa l phn ni di ca thm lc
a Vit Nam trn Bin ng v cng rt xa i vi Trung Hoa.
Gi thit mc nc bin h xung ti khi bnh nguyn bin tri
ln th Hong Sa l mt di t lin dnh vo Vit Nam v cch bit
hn vi Trung Hoa bng mt vng bin su.
Krempf (1925) thuc Hi Hc Vin ng Dng, khi kho st
v y bin Hong Sa nhn xt rng qun o ny l mt bnh
nguyn bin ni di ra t rng Trng Sn Trung Phn Vit Nam
v ng i ti kt lun V phng din a cht, qun o Hong
Sa l thuc Vit Nam.
Cn vi qun o Trng Sa, theo V Hu San nu quan st
cc ng ng thm - depth contour_ trn hi ngi ta thy
cc o y cch bit hn vi Trung Hoa Lc a v i Loan bng
rnh bin su hn 3000m v pha bc v ng bc v cng ngn
cch vi Phi Lut Tn, Brunei v M Lai bng Rnh Su ng
Palawan_ East Palawan Trough.
Trong khi chnh ph Vit Nam Cng Ha Min Nam khng
nhng quan tm bo v m cn rt ch ti cc cuc kho st nghin
cu pht trin Bin ng, thm lc a, cc qun o Hong Sa
358 cu long cn dng

Trng Sa vi Hi Hc Vin Nha Trang, cc Phn khoa a Cht

v Sinh Vt ca i Hc Khoa Hc Si Gn... Cng trnh Nghin
cu NAGA c k l quy m nht: trong sut 2 nm 59-61 cc nh
khoa hc Vit Nam, M v Thi Lan kho st hnh lang thm lc
a dc theo b bin Vit Nam qua ti vnh Thi Lan vi thu thp
rt nhiu hiu bit v a cht, sinh vt v hi dng hc ca Bin
ng. Khi cn l mt s quan hi qun rt tr mi ra trng Kham
may mn c c hi c phc v trn con tu NAGA .
Ring ti min Bc, cp lnh o ng Cng sn Vit Nam
chng nhng khng c mt ting ni i ch quyn cn t nguyn
dng c hai qun o Hong Sa v Trng Sa cho Bc Kinh. Bc
cng hm ngoi giao 14-09-58 gi Trung Hoa ca chnh ph Vit
Nam Dn ch Cng ha do th tng Phm Vn ng k vi ni
dung tn thnh bn tuyn b ngy 04 thng 9 nm 1958 ca chnh
ph Cng Ha Nhn Dn Trung Hoa quyt nh v hi phn ca
Trung Quc.
Mi tm nm sau bo Si Gn Gii phng 05-76 vn tip tc
bnh vc cho ni dung k qui ca bc cng hm y: Vit Nam
Trung Quc l hai nc anh em sng lin sng ni lin ni. Trung
Quc v i i vi chng ta khng ch l ngi ng ch m cn
l ngi thy tn cn, cu mang chng ta nhit tnh chng ta
c c ngy hm nay, th ch quyn Hong Sa thuc Trung Quc
hay thuc ta cng vy thi. Khi no chng ta mun nhn li qun
o ny Trung Quc s sn sng giao li.
Nhng chnh ngi ng ch v ngi thy tn cn y 14 nm sau
(14-03-1988) khng nhng khng tr Hong Sa m cn dng v
lc cng chim lun cc o Trng Sa ca ngi ng ch Vit
Nam anh em. Ch trong mt trn hi chin ngn h bn chm
tu hi qun Vit Nam tn st khng nng tay ngt 100 thy th
Vit trn Bin ng thuc vng lnh hi Vit Nam.
By gi mi thc s tnh gic chim bao, trong vn kin ph
bin 25-04-88, Cng Ha X Hi Ch Ngha Vit Nam phi ly
tt c qu kh Vit Nam Cng Ha Min Nam ra lm l l: Na
 bin ng dy sng 359

nc Vit Nam t v tuyn 17 theo quy nh hip nh Geneve v

ng Dng 1954, l do chnh quyn Min Nam tm thi qun l
trong khi ch i thng nht. Chnh quyn Si Gn tip qun
hai qun o Hong Sa v Trng Sa nm 1956 t Php khi h rt
khi ng Dng. T cho n nm 1975, h t chc hai qun
o v mt hnh chnh, t chc kho st v khai thc kinh t...
V cng cu vn cho mt sai lm lch s, ngi cng sn Vit
Nam bo cha: ng l c nhng tuyn b . Cn phi t
cc tuyn b ny ng trong bi cnh lch s ca n...Trong cuc
chin u mt mt mt cn chng k th xm lc c sc mnh
qun s ln hn mnh rt nhiu, Vit Nam tranh th c Trung
Quc gn cht vi cuc chin u ca Vit Nam cng nhiu bao
nhiu v ngn chn M s dng hai qun o cng nh vng Bin
ng chng Vit Nam th cng tt by nhiu. Phi ng trn tinh
thn v trong bi cnh hiu cc tuyn b ni trn.
L lun th nh vy, nhng tht ra chnh nhng ngi Cng
Sn Vit Nam cng hiu rng trong lnh vc quc t cng php
chng c mt th lun l ca hon cnh v y hin nhin l
mt tht th cho Vit Nam trn bn hi ngh trong hin ti v c
v tng lai.
Cn c theo Lut Quc t v Bin_ Law of Sea Convention
c 159 quc gia k kt ngy 10-12-82 ti Montejo Bay, Jamaica
v c hn 60 nc chun y tr thnh lut k t 16-11-94
vi ngha cao p Bin c l ti sn chung ca nhn loi v cc
quc gia ng Nam k kt ng thun thi hnh th ch ring
Trung Cng cn tr bng cch ban hnh Lut Lnh hi 1992
vi l lun rng Bin ng l ni hi ca Trung Hoa, theo h
i hi tu b k c tim thy nh v phi c chuyn vn trn hi
v khng phn y phi xin php v tun theo lut l ca Cng Ha
Nhn Dn Trung Hoa.
T cho quyn hnh x nh mt siu cng c on v chuyn
quyt, Trung Quc trong bc u Chinh phc tri t ni theo
ch tch Mao Trch ng, h ch trng khng ch ton Bin
360 cu long cn dng

ng m khng cn che du tham vng bnh trng y. Ai cng

bit Mekong l mt con sng quc t nhng vi tm con p bc
thm Vn Nam c bao gi Trung Quc quan tm g ti nhng iu
khon quy nh trong quc t cng php u. i vi cng ng
th gii Trung Cng cha h chng t l c mt h s theo di tt_
good track records.
Theo Quang Minh Nht bo ca tnh Qung ng Trung Quc
05-12-94 th: Sau mt thp nin di kho cu, 400 hc gi v
chuyn vin ni ting Trung Quc chng minh rng hin nhin
t thi xa xa Trung Quc nm ch quyn trn ton th qun
o Trng Sa. V theo l l Trung Quc chng cn g phi
tranh ci trn bn thng tho.
Ch trong hai ngy 28 v 29 thng 6 nm 1994, 10 hc gi Trung
Hoa Lc a n i Loan d bui Hi tho vi hng trm hc gi
a phng, h a ra bn tuyn co chung rng: Trung Hoa c
ch quyn lch s v vng tranh chp ny.
Chi tit ni bt cn ghi nhn l_ khc xa vi nhng ngi Quc
Gia hay Cng Sn Vit Nam_ cho d Quc hay Cng, i Loan
t ra rt mau l lun lun thng nht vi lp trng ca Hoa Lc_
nhn danh dn tc Trung Hoa v vn Bin ng cho d hai
bn cn khc bit v th ch chnh tr v cha thng nht.
Nu ch k na th k tr li y thi chng ta thy c mt tin
trnh lin tc trong lch s cn i nc Trung Hoa nhm xm chim
cc vng hi o v lnh hi ca Vit Nam trn Bin ng.
Ngay sau Th chin th Hai, khi Nht u hng ng minh,
06-1946 Php gi chin hm Savorgnan de Brazza chim li cc
o Hong Sa nhng do trn chin Vit Php bng n d di 09-
1946 Php tm thi rt khi Hong Sa. Trung Hoa Dn Quc th
ly ngay c gii gii qun Nht qun chim o Ph Lm l
hn o ln nht trong nhm Tuyn c_ Amphitrite Group pha
ng Hong Sa, Php ch phn i chiu l.
Khi Trung Cng ton chim Hoa Lc 1949, Tng Gii Thch
phi chy ra i Loan th qun Trung Hoa Dn Quc rt ra khi
 bin ng dy sng 361

o Ph Lm.
Nm 1956, khi qun Php bt u rt khi Vit Nam, Trung
Cng mau chng cho hi qun ti chim o Ph Lm v cc
o khc thuc nhm Tuyn c v t b ch huy ton th lc
lng tr phng qun o Hong Sa trn o Ph Lm v cng l
cn c qun s kin c nht trn bin ng. Bng chng l mi
y v tinh Nht Bn chp c khng nh v cn c qun s
Trung Cng xy trn o Ph Lm trn c c mt phi o
di ti 2500m.
M rt khi Nam Vit Nam 1974, Trung Cng xua qun chim
lun nhm Nguyt Thim_ Crescent Group pha ty Hong Sa, ang
thuc quyn kim sot ca chnh ph Vit Nam Cng Ha, sau mt
trn hi chin ngn vi lc lng Hi qun Nam Vit Nam. Hon
ton lm ch qun o Hong Sa, chun b cho k hoch lu di,
Trung Quc thit lp cn c hi qun, c xy dng phi trng v
ng thi tung cc con tu ra khi tm kim du ha.
Vn khng dng , Trung Quc tip tc chnh sch bnh
trng xa hn v phng nam, 14 nm sau 1988 Trung Cng li
dng v lc bn chm tu Vit Nam v cng chim thm 8 o
ca Trng Sa v dng ngay bng ch quyn trn mi o - ni m
Vit Nam thc s c ch quyn v mi phng din lch s a d
v cng php quc t. Tnh hnh li cng phc tp hn - ngoi mu
thun gia Vit Nam Trung Hoa_ cn c thm s tranh chp vi
cc nc M Lai, Brunei, Nam Dng v Phi Lut Tn ginh
git nhng m kh t cng trn thm Bin ng y.
Tng cng nn nhc li y, khng phi ch c Trung Cng
m i Loan cng hin din xen k Trng Sa. i Loan
kim sot mt hn o ln nht trong qun o Trng Sa l
o Ba Bnh - Itu Aba - ni m trc Th chin th Hai Vit Nam
v Php tng t i kh tng v hot ng rt hu hiu. Ba
Bnh ngy nay tr thnh mt cng s v cng kin c ca i loan
vi c hi cng, sn bay, i kim thm, cc sng ln vi c mt
tiu on Thy qun Lc chin l lc lng tr phng thng trc
362 cu long cn dng

c trang b c cc on xe li nc.
Hai ln hi qun Trung Quc ra tay hai ln h tn st ngi Vit
trn Bin ng trc con mt th ca nhng ng minh v c
quc t.
Chin trn Hong Sa 1974, c s hin din Tht Hm i
M trn Thi Bnh Dng, nhng Hoa K khng nhng cho bit
s dt khot ng ngoi cuc tranh chp m cn c lp Hi qun
Vit Nam bng cch phong ta vic s dng ng li nh, rt
Tht Hm i ra khi khu vc Bin ng v cn quyt lit t chi
c ngha v nhn o l vic cp cu nhng thy th Vit Nam b
tri dt trn bin sau trn hi chin vi hm i Trung Cng.
Trn chin ngy 14 thng 3 nm 1988, lc c c mt hm i
Lin x ng Cam Ranh v h cng n binh bt ng.
Th gii b mc cho Vit Nam phi ng u n c vi
mt siu cng Trung Cng khng l c c v kh nguyn t.
R rng l Trung Cng, bng v s phng cch trc sau vn
quyt tm i ht tin trnh vch sn, khi th ngang nhin dng
v lc khi th li dng danh ngha kho st khoa hc - c mo nhn
danh ngha Lin Hip Quc m thm ln chim cc o cho n
khi hon ton nut trn Trng Sa.
Do khng sc ng c vi Trung Cng, cc nc nh quanh
Bin ng vn ng tm cch a ni v ra Ta n Quc t nhng
Trung Cng th lun lun ru rao cho rng Ta n La Haye ch l
tr chi ca quc t bn nn hon ton ng ngoi nh mt v
can. Khi m l phi ch dnh cho k mnh vi tim thy nh, phng
pho c v chin hm th r rng tnh hnh Bin ng cc k cng
thng v s chng c mt nc no c yn - nht l vi Vit Nam_
nu khng chu khut phc trong trt t nc Trung Hoa. Bi vy
ly sc mnh m ni th l phi v pha Trung Quc.
Trong mt phng hi thuc Khu Nghin cu ng Nam i
Hc Berkeley - ni tng ni ting v cc phong tro phn chin
trong sut cuc Chin Tranh Vit Nam - Kham dng ng vng
chi trc mt mn nh ln vi tm bn Bin ng v cc a
 bin ng dy sng 363

danh thun Vit do chnh anh dy cng su tm v thit k trn

my in ton. Kham ging phn tch:
- Do nm ngay trn ng t ng hi hnh ca Thi Bnh Dng,
t bc xung nam v t ty sang ng, hai qun o Hong Sa
v Trng Sa nghim nhin tr thnh nhng a im chin lc
trng yu ca ton vng ng Nam . Trong tnh hung cho d
Vit Nam c b phong ta ht bin gii lc a pha bc v pha
ty, quc gia ta cng khng b bp nght v kinh t. Nhng nu b
phong ta ht b bin pha ng th chng nhng khng cn ngoi
thng m ngay c chuyn vn ng bin bc nam iu ha
nhu yu phm trong c nc cng ht.
V Kham a ra tip mt ci nhn tin tri:
- Trung cng ngy nay d kh nng thc hin mt cuc phong
ta nh vy khi m h s hu c ha tin tm xa, cc i
oanh tc c chin lc v lc lng hi qun vi hng khng mu
hm v cc hm i vin duyn khng ch ton Bin ng, lc
k th truyn kip ca chng ta li hin nguyn hnh lng lng
tr li, p t ch thng tr ln u ln c dn tc Vit Nam nhng
vi nhng th on ngn ln tinh vi hn.
Ging Kham cng tr nn thit tha:
- Th rng chng ta sng tit kim tng cng quc phng nht
l hi qun vi y kh nng hi chin khng chin ngoi khi
cn hn ch i ti ci ngy khng trnh c_ the inevitable day
khi c nc ta chu cht ngt mt cch nhc nh v b bao vy.
Hng v pha Cao, Kham tip:
- Ri cn phi k ti trn chin v mi sinh nh gy nhim v
chn ngun nc ca con sng Mekong gy hn hn v nn ngp
mn khp vng ng bng chu th, iu m Nhm Bn Cu Long
rt sm ln ting bo ng trong nhng nm qua. Chn u ngun
Vn Nam, chn cui ngun con sng Mekong bng chim ot
cc qun o st ngoi khi Bin ng, qu tht cho n nay Vit
Nam b b tay v cha bit phi ng x ra sao!
Hon ton lm ch k thut thnh th qua my in ton, Kham
364 cu long cn dng

linh hot kt thc bi ni chuyn. Anh cho chiu cng lc hai

tm slides tri di trn hai mn nh ln: mt bc khng nh chp t
v tinh hai qun o Hong Sa Trng Sa trn Bin ng bn mt
di t Vit Nam hnh ch S. Mn nh bn l trch dn mt on
vit ca gio s Hong Xun Hn trn tp ch S a 1974:
Mt gng sng lch s l mi khi th nc suy hn v chia r
v ni lon th mi khi ln bang ln ci... Ngy nay v Hong Sa b
chim l triu chng c th gy nn bi s bt ha ca dn ta... tuy
rng nhiu chng xa nay, trong ngoi bo rng l t Vit.
Ri bt cht ni ln t xa ting sng Bin ng v rt ro xen
ln vi mun ngn ting chim hi u lm nn cho bn tin mi pht
i ca i RFI:
... Theo tin hng thng tn Kyodo, H Ni 19-09-98. B Giao
thng Vn ti mi y hon tt vic xy dng v trng tu nhiu
c s dn s trn San H Ty_ West Reef trong qun o Trng
Sa, gm c bn cha nc ngt, trm my pht in, khu nh
v c sn bay trc thng vi tn ph ln ti 4 triu la l nhng
cng trnh xy dng c tnh cch lu di.
Tng cng nn nhc li l ch mi hai tun l trc y, pht
ngn vin B Ngoi Giao Trung Hoa ln ting phn i v i
hi pha Vit Nam phi lp tc rt qun khi hai o ngm
thuc bi T Chnh trong vng Trng Sa m Trung Hoa cho l
lc lng Hi Qun Vit Nam chim ng tri php. Pha Vit
Nam khc t tho lun vi Trung Quc v cho rng Vit Nam
c bng chng lch s v php l khng nh ch quyn ti
hai khu vc qun o Hong Sa v Trng Sa bao gm c nhng
o b Trung Quc dng v lc cng chim...
C iu m Kham cha ni ra_ l cho d hin nay Vit Nam cn
hin din trn mt s o ngoi Trng Sa nhng nu b phong ta
vng hi phn quanh qun o_ iu m Hi Qun Trung Quc d
sc lm m khng cn n thm mt pht sng no, th bt chin t
nhin thnh, tt c ch quyn qun o Trng Sa hon ton ri
vo tay Trung Quc.
 bin ng dy sng 365

Trung Quc cng chim Hong Sa 1974 v Trng Sa 1988 gy xc ng

su xa cho mi con tim Vit Nam. Chin hm Nht To HQ10 vi Hm
trng Ngy Vn Th tng mang bit danh Ngi chin thng trn dng
nc nu Cu Long Hm ph Nguyn Thnh Tr cng vi thy th
on v con tu vi su di Bin ng bn qun o Hong Sa nh mt
du mc ch quyn lnh th v lnh hi bt kh phn ca Vit Nam_ ngun
HQVNCH
366 cu long cn dng

Dn Trung Quc cho n hm i chin thng tr v sau trn nh cng

chim qun o Hong Sa ca Vit Nam 1974. Hnh chin hm 274 ca
TQ b tn hi nhng v c cn c, ring chin hm 271 th b HQVNCH
nh chm.

Cnh nt ca mt trng hc tnh Lng Sn khi

qun Trung Quc trn qua Vit Nam 17-02-1979.
Chnh lnh t ng Tiu Bnh hn hc gi Vit
Nam l cn v ra lnh cho Hng Qun Trung
Quc phi Cho Vit Nam Mt Bi Hc.
 bin ng dy sng 367

Bin ng l l thuc sng c nguy c n ra mt cuc chin tranh vng.

Cha c lc lng hi qun nc xanh, ngi lnh VN ch c kh nng canh
gc vng Bin ng t nhng con tu nh vi v kh th rt th s.

Tn hai con ng Hong Sa v Trng Sa nm heo ht trn bn con kinh

Nhiu Lc gn Th Ngh . V cng khng phi l d dng nh th L i
chp vi c my tm bng hiu y vi S tch nh chp Nh Sa_ http://
www.phamthihoai.org/talawas/talaDB/suche.php?res=12562&rb=09
368 cu long cn dng

Khng phi ch c Trung Cng,

i Loan cng ang chim gi
o Ba Bnh / Itu Aba ln nht
Trng Sa vi nhng tiu on
TQLC thin chin, vi phi o
qun s di hn 1km hon tt
12/2007 v TT i Loan Trn
Thy Bin, bt chp s phn
i ca VN, chnh thc
ving thm Trng Sa bng phi
c qun s Hercule C-130 p
xung phi o mi ny.

N Hng Qun
Trung Quc
trn qun o
Hong Sa. Su
ch trn tm
bia mi dng
l: TRUNG
QUC TY SA
THCH O
(Ty Sa tc l
Hong Sa ca
Vit Nam).
Tranh chp gia 5 nc
trn qun o Trng
Sa: Vit Nam, Phi Lut
Tn, M Lai, i Loan-
Trung Cng v Brunei.
Bin ng ang l l
thuc sng. Hnh mt
cn c kin c ca TQ
trn Vnh Khn/
Mischief Reef thuc
qun o Trng Sa_
AP
 CHNG XVI

C PHT THY V
NHNG TM BIA
CN LONG VN NAM
Leau est devenue chre, et elle le sera encore plus lavenir, ce
qui en fera l or bleu du XXIe sicle. Ricardo Petrella, 3/2000

T Giang Thnh Ti Chu c Tn Cng.

ng Bng Sng Cu Long c sc cun ht l thng, vi Cao
vn l vng t mi cn bit bao nhiu iu v lch s, a d
v con ngi... t by n nay Cao t thy vn cha th no thu
hiu ht c.
Nh ch ring mt vng Tht Sn k b vi ni rng trng ip
nm dc theo con Sng Hu thuc Chu c Tn Cng _ c
coi nh a gii cui cng ca cuc Nam Tin m thy nh y
p qu kh vi bao nhiu tn tui nhn vt tr thnh huyn thoi:
nh Chng C Nguyn Hu Cnh vi m lu dn Hai Huyn
tin phong i v Phng Nam _ i vch mt chn tri, nh Thoi
Ngc Hu khai quc cng thn t hai th k trc khai ph mit
Hu Giang o con kinh Vnh T chin lc t Chu c xung
tn H Tin gi yn b ci mi.
370 cu long cn dng

Ri Pht Thy Ty An l nhn vt vi bao iu b n v c nhng

truyn thuyt. Ch vi mt chic xung bn con mt ming tre nh
lm cho mt ti thuc, t Thy cho chng qua cc ng sng rch
tm n nhng ngi au yu cha bnh cho h v ri cu cho dn
c mt vng Tng Sn Sa c qu Thy thot khi trn dch t
honh hnh khng khip. Do uy danh ca Pht Thy ngy mt lan
rng gy kinh ng cho nh cm quyn nn Thy b bt gn cho
ti danh l gian o. Nhng ri Thy cng c th ra nhng
bt phi th pht_ xung tc ging nh hng tng si khc. Sau
Thy v Chu c, ti Ni Sam_ thay v xy Cha th Thy lp
ra cc Tri Rung, chnh Thy t tay cuc tay cy, lm gng
khuyn dy tn tinh thn t lp t cng tay lm hm nhai ch
khng nn li nh vo b tnh.
Tri Rung nh mt kiu in trang dn d: tri u tin
Thi Sn By Ni v sau thm mt tri Bu Hng Cc Lng
Linh giao cho t rut ca Thy l c C Qun Trn Vn Thnh
trng coi.
Khi n ra cuc khng chin chng Php_ trong c cuc
Khi Ngha By Tha vng ranh Long Xuyn_ Chu c th cc
Tri Rungmc nhin tr thnh nhng cn c hu cn ca khng
chin.
C th ni cc Kibboutzim ca Do Thi bui s khai lp quc
vo nhng nm 40-50 c th gii ca ngi v c chnh Cao thi
sinh vin rt ngng m v ri c Phng Bi Am ca Thch Nht
Hnh manh nha hnh thnh gia cuc Chin Tranh Vit Nam thc
ra ch l mt m phng rt mun mng mi v sau ny cng thc
Tri Rung ca c Thy c cch c hn mt th k.
Thy tu luyn khng phi cha ln m ch trong mt cc
nh ni m sau ny l ch xy ct nn Ty An C T uy nghi v
trng l nh by gi.
Tn tc l on Minh Huyn danh hiu Pht Thy danh o l
Bu Sn K Hng_ ni bu mang hng l, hnh thc th phng
n gin khng xy cha khng tng ct ch c mt tm la _
 bin ng dy sng 371

trn iu tng trng cho ng to ha huyn vi. Gio l ca Thy

th li rt gn gi vi i thng ngha l mt th o Pht dn thn
khng theo i m b o, cng khng theo o m b i.
Thy ch trng T i Trng nm tn quen gi l T
n Hiu Ngha bao gm: n t tin cha m, n vi t nc, n
tam bo Pht Php Tng v cui cng l n ng bo v nhn loi_
mi xem ra tng qu gin n nhng li chnh l ging mi su
xa ca o. Gn lc nhng chuyn huyn hoc c tnh m tn d
oan m m t c gn cho Thy th gia lc o suy vi Thy
l ngi c cng hong dng o php, em o vo i_ khng
phn bit chng tc tn gio ch ly t bi bc i m rao ging vi
nhn loi chng sinh. cng l m thc rt sm ca mt nn vn
ha ha bnh chun b cho xu hng Ton Cu Ha_ Globalization
khi nhn loi bc vo Thin Nin K Th Ba.

Ngi Hoa Ni ng Bng Sng Cu Long

Ngi Hoa n v sng trn di t Vit Nam c my ngn
nm ri, t thi cn l Giao Ch B di quyn thng tr ca Trung
Hoa. V trong sut dng lch s dng nc v gi nc, ngi Vit
phi lin tc chng c li s xm ln v ng ha ca tc Hn_
Sinicization pha Bc. Cng rt sm t Bc ch Nam, cng ng
ngi Hoa sng Vit nam tuy khng trc tip nm nhng chc
v chnh quyn nhng hu nh h chim lnh ton b sinh hot
kinh t ca ngi Vit v nghim nhin tr thnh mt th lc chnh
tr thch vi mi ch cm quyn.
th, mi thi k nng lnh, mi bin ng ca mt nc
Trung Hoa cng thnh hay suy vi u khng th khng nh hng
mnh m ti c khu vc ng Nam Thi Bnh Dng _ m gn
cn nht l Vit Nam.
Kinh nghim Min in, nm 1949 khi Tng Gii Thch thua
chy ra o i Loan th m tn qun gm nguyn mt s on vi
ch tng l L M trn xung chim ng khu Bc Min, sau
tr thnh mt i qun th ph cp bc lng thc c sn xut
372 cu long cn dng

lu hnh ma ty trong khu Tam Gic Vng gy cnh au thng

cht chc cho dn chng Min trong sut nhiu nm v tnh hnh
cng cha hn yn sau bao nhiu cuc hnh qun bnh nh vt v
ca chnh quyn Rangoon v c c s gip can thip ca Lin
Hip Quc.
Kinh nghim Vit Nam, nm 1611, khi ngi Mn Thanh t
Trung Nguyn trn xung nh bi triu nh nh Minh, m di
thn trung thnh vi nh Minh khng chu khut phc lp phong
tro Bi Mn Phc Minh. Mt s chy xung Hoa Nam ko theo
m dn chng trn vo cc tnh pha bc Vit Nam, to nn mt
vng bin gii mt an ninh sut hai th k, khin dn Vit v
cng thng kh v s honh hnh ca m gic Tu ny.
Mt s cu di thn nh Minh khc theo th lnh ca h dng
ng bin i xa hn v Phng Nam. t ngi Hoa di dn ny
l du mc quan trng trong lch s khn hoang ca ng bng
Sng Cu Long.
S liu ghi nm 1679 Dng Ngn ch, nguyn Tng Binh cc
qun Qung Ty v Trn Thng Ti, Tng Binh cc qun Qung
ng em i binh Trng Pht (tc di ui sam_ phn bit
vi ngi Mn Thanh) v gia quyn hn ba ngn ngi trn 50
chin thuyn ti ca bin Thun An b kin Cha Nguyn xin t
nn nc Nam v c Cha Hin Nguyn Phc Tn chp thun
cho i v Phng Nam khn hoang lp p. C iu m Cha Hin
khng h bit l khng phi ton binh on Trng Pht u c
thn phc triu nh Ph Xun_ trong phi k vin ph tng
Hunh Tn.
H chia lm hai ton. Dng Ngn ch cng vi Hunh Tn
em binh thuyn t Bin ng vo ca Soi Rp, ca i, ca Tiu
ti n tr ti vng M Tho, nh Tng. Trn Thng Ti cng vi
Trn An Bnh em binh ti ng Bin Ha, Gia nh. H cng
vi m lu dn Vit ph rng v t o kinh ct ph m mang
ng x, h lp gia nh vi ngi Vit v Khmer sinh con ci
v a s chn nh c lu di ni y.
 bin ng dy sng 373

H l nhng ngi Minh Hng_ tn gi nhng ngi Hoa cn

trung thnh vi nh Minh bn Trung Quc, lnh nn nh Thanh
ti Vit Nam. H l nhng ngi t nn chnh tr, xin nhn Vit
Nam l qu hng th hai v h ng gp nhiu cng sc cng
vi nhng ngi lu dn Vit khai ph Min Nam t thi Nguyn
S. H cng li cun thm nhng ngi Hoa khc t M Lai
Singapore ti bun bn v li lp nghip.
Ring vin ph tng Hunh Tn ko theo c nhiu binh
lnh, trn bc ng khn hoang tm ra nhng vng t mi
ph nhiu cn hoang vu hai bn b con sng Mekong, Tn c ly
khai khi triu nh nh Nguyn lp mt vng quc ring. Ch
tng Dng Ngn ch trung thnh vi cha Nguyn t khng
ng b Hunh Tn v m lnh ly khai git. Cha Nguyn
phi cng vi Trn Thng Ti em qun nh dp, giao tranh rt
khc lit cui cng phi dng mu mi bt v git c Hunh
Tn, Min ng mi li tm yn. Nhng vn c s tn qun thot
c sang Chn Lp sng quanh vng Bin H tip tc chng li
Vit Nam li c h tr bi qun Khmer v nht l qun Xim La
khin cho cuc bnh nh phi ko di nhiu nm cho ti khi qun
cha Nguyn chim c Nam Vang.
Cng phi k mt cuc ni lon khc ca ngi Hoa ni ng
Bng Sng Cu Long do L vn Quang ngi Phc Kin thy
phng th t ng Nai suy yu nn cm u mt nhm ngi
Hoa chim C Lao Ph (1747), cha Nguyn li phi sai c
Phin Trn Dinh Trn i nh l con Trn Thng Ti a qun i
nh dp. L vn Quang b bt v ch b trc xut v Trung Hoa.
V xung xa hn na, nm 1671 mt nhm th ba do Mc Knh
Cu lnh o cng sau cuc ni dy tht bi chng nh Thanh,
em theo c gia nh v m binh s hn 400 ngi dng chin
thuyn vt bin xung ti vnh Xim La b ln Mang Khm
mt vng t gn nh cn hoang vu ca Chn Lp.
Mc Cu ti Mang Khm tuy ci tui cha y 30 nhng l
tay ho hn, c ti lnh o, c t chc cng lc cho ph rng v
374 cu long cn dng

t canh tc, cn m mang bun bn, thu phc c nhng tay

phiu lu giang h k c m hi tc v di trng lp sng bi
ly xu m cc tim ht kinh ti. Vn khng nhn lc, Mc
Cu phi tip tc chiu m thm ngi Hoa, lu dn ngi Vit
v Khmer t khp ni ti, v ch trong mt thi gian khng lu h
Mc bin c mt vng hoang vu snh ly thnh mt khu tr ph_
lp ra 7 x trong c c hn Koh Tral tc l o Ph Quc sau
ny, chn Mang Khm lm kinh , t t tn l Cng Khu Quc
rt sm ni ting l mt hi cng thun li cho tu b qua li: t
phng bc xung_ t Hi Nam, Phc Kin... t nam ln_ Java,
Nam Dng... t pha ty qua_ An , M Lai.
H Tin nh mt tiu vng quc t tr khng l thuc vo hnh
chnh Chn Lp hay i Vit.
Cng v tnh cch t tr m s thn Trung Hoa v c cc
nh vit s Ty phng c lc xem t H Tin nh mt tiu
vng quc ca ngi Hoa trong vng bin Trung Nam Hi.
Nhng chnh Mc Thin Tch_ con Mc Cu trong bi ta tp H
Tin Thp Vnh c Phan Huy Ch chp trong Lch Triu Hin
Chng Loi Ch_ c coi nh b bch khoa ton th u tin
ca Vit Nam triu Nguyn li ghi r: Trn H Tin nc An
Nam, xa l t hoang, t tin qun khai ph n nay 30 nm,
m dn mi c yn, bit vic trng trt
T th k 17, trong bi cnh cuc Nam Tin, m lu dn Vit
tuy khng t nhng tng nhm ngoi ng ng b i v Phng
Nam, h cn dng thuyn theo ven bin tip tc xung xa hn ti
vnh Xim La, c l h cng t chn ln vng Mang Khm
nhng gp cnh sinh hot bt kham nn mt s li tip tc ra i.
Phi i ti khi Mc Cu em ti lc vt lc ti khai khn canh tc
v m mang thng mi th Mang Khm mi thc s pht trin v
tr thnh mt c khu kinh tsm ut, mt trong nhng th trn
hi ra i sm nht ni ng Bng Sng Cu Long trc c
Cn Th, Bc Liu, M Tho...
Sch Mc Th Gia Ph c chp: T khi ra t Mang Khm
 bin ng dy sng 375

th Mc Cu ht sc lo m mang ci t mi cho mt ni hoang

vu vng v m nn c mt ni ch ba ng o. Mt mt th
Cu lo khai khn n in cho dn cy cy v m mang hi cng
n cc tu bun cc bin; mt mt th lo xy p n ly, tp
luyn qun lnh bo h cuc tr an v mu cuc c lp. Cu
thng ly lng nhn ngha m x i nn ngi cc ni theo v
rt nhiu. Mang Khm chng bao lu m thnh mt ni hi cng
sm ut.
Mang Khm nh mt Singapore ca th k 18, khng phi ch ni
danh trong vng ng Nam , a danh H Tin cn vang ti tn
u Chu, c nhc ti trong bi tham lun ca Pierre Poivre trc
Hn Lm Vin Php 1768: H Tin m ca n nhn tu bun
ca mi nc n bun bn. Hng ha bun bn phi chu mt mn
thu rt nh m thi. (Un Chinois des Mers du Sud, le Fondateur
de H Tin_ Garpardone Emile, Journal Asiatique, 1952).
Nhng ri ci ngy khng trnh c l Mang Khm b qun
Xim xm ln tn ph, c gia quyn Mc Cu b bt em v Xim
La cho ti khi trn c v Trng K ri h Mc tr li Mang Khm
lo toan khi phc.
Cng vn Mc Th Gia Ph chp: V mang Khm ri, c k
mu s ngi Minh Hng tn l T Qun bn rng_ Ngi Cao
Min tm tnh hn nht nhu nhc, li t Mang Khm l t hi
tn, tt c ngy i ly vi Xim, ng c khuynh nguy, h khng
th bo tr c; trong khi nhng ngi Hoa pha bc c Cha
Nguyn cho nh c ang pht trin mau chng, thm vo qun
Cha Nguyn cng ang lm ch Min Ty Chn Lp v i u
vi qun Xim La... Vy chi bng thn phc v vi Nam Triu
cho c ch nng ta vng vng l hay hn.
Thy li bn c l, Mc Cu ch thn n Ph Xun dng biu
xin em t by x ca mnh khai ph quy phc Nam Triu. Cha
Nguyn ng cho v i tn t Mang Khm li l trn H Tin,
phong cho Mc Cu chc Tng Binh v gi trn H Tin, li ban
n trin mng mo v cho ngi a v trng hu.
376 cu long cn dng

Lnh th i Nam khng nhng thm m rng m trn H Tin

nghim nhin tr thnh tin n chin lc ngn bc xm ln ca
qun Xim La.
Mc Cu mt nm 80 tui (1655-1735), con l Mc Thin T _
sau i tn l Mc Thin Tch k nghip cha. Ngoi kin thc uyn
bc, Mc Thin Tch cn l v tng ti, ngoi giao gii. ng tip
tc m rng t Mang Khm, lp thm 4 huyn: Long Xuyn (mit
Ca Mau), Kin Giang (Rch Gi), Trn Giang (mit Cn Th) v
Trn Di (mit bc Bc Liu), v ng cng tng cm qun sang
tn cng Xim La, bo h c vng pha nam Chn Lp
... Nm Gip T 1774, Cha Nguyn Phc Khot chia nc
lm 12 dinh, duy c H Tin vn l trn, Mc Thin Tch vn
gi chc c cai tr nh trc. Theo mt ngha no th H
Tin nh l mt khu t tr ca h Mc, c thnh ly qun i c
c ng tin ring_ ch phi mi ba nm triu cng Cha Nguyn
theo phin l ch hu.
Cha con nh h Mc tuy xin lm dn Vit lm quan cho nc
Nam nhng vn mt mnh trn t H Tin vn c ci t cch b
vng nn h Mc lc no cng nui mng ln ch c vng vy.
Mc Thin Tch trong bi L Kh Nhn iu t r ci ch kh
ca mnh qua hai cu th:
Hi thng t u thi c tiu
Di dn thin ngoi nht ng ng
Trn bin ring ci cn x bng
em dn ngoi ci mt ng ng

Nhng Tm Bia Cn Long v Pht Thy Ty An.

Vi ch ln y th h Mc u c d dng m chu b thn lu
di vi triu nh Hu v u c mun cho Vit Nam c minh qun
thnh cha ra i ni ng Bng Sng Cu Long m vng Tht
Sn vi vi sn g khi phc, cy tt, sui trong vi con mt
a l nh h Mc ch th l Hoa a ca Vit Nam vi m dng
tng hi s l ni a linh sinh nhn kit.
 bin ng dy sng 377

Theo nh bin kho Nguyn Vn Hu th khi t ca Pht

Thy pht hin nhng tm bia Cn Long Bi Bi qun Tnh Bin
Chu c chn vo nm Cn Long nh Thanh nin hiu th 57_
1792 l thi gian gia nh h Mc cn trng nhm ti H Tin th
cha ai hiu c ti sao.
Ch ring Pht Thy l bc cao minh thng thng thin vn,
h t a l, trung qun nhn s li c vin kin Thy tin tri cho
rng Tht Sn_ hiu rng hn vng ng Bng Sng Cu Long l
Hoa a ca Vit Nam ni tch t nhiu a huyt hin linh ch
ch ngy khai m ti thi Thng Ngn_ vi phng lng bn
b thi v, m hi vnh thanh.
Do cc thy a l h Mc dng ln nhng tm bia Cn
Long trn m nhiu ni khin cho anh linh vng kh ca ng
Bng Sng Cu Long khng cn na, tinh hoa s suy kit, t s
kh cn khng th no sinh ra thnh nhn anh hng c na v
ri s tr li b l thuc vo Trung Hoa.
Bi vy ni no m c bia Cn Long trn m l c th ha gii
ca Pht Thy. c C Qun Trn Vn Thnh l ngi c giao
cho trng trch i cm bn cy th quanh vng Tht Sn. Cho mi
ti by gi, ni ng Bng Sng Cu Long trn g t cui ngn
rch Thnh M, Vnh Thnh Trung, tnh An Giang vn cn Dinh
ng Th c dn chng th phng. V cng do mi cn mt
nn Vn Minh Mit Vn hng vng cho ti ngy nay.
Tng truyn rng t thi rt xa xa c thy a l Tu tn
l Cao Bin bit c ni lu vc Sng Hng c rng thing h
tr cho tc Vit hng vng trn bc ng i v Phng Nam
nn Bin tm cch hm hi nhng rng thing thot ra ngoi
Bin ng n mnh ni Vnh H Long ri sau li tip tc
theo bc ng Nam Tin ca dn Vit.
Ring Phng Nam vi lch s khai ph cha y 400 nm
m nh c c mt kho tng c tch vi bao nhiu chuyn k b
bao nhiu truyn thuyt v huyn thoi_ tin hay khng tin nhng
vn c th rt ra t nhng ngha n d.
378 cu long cn dng

Nh truyn thuyt ni v Rn Thn Naga theo Cao chnh l biu

tng nhng Khu Rng Ma_ Rainforest nh nhng tm bt bin
khng l, by lu vn ngm c khi nc sng Mekong trong ma
ma l v phun ra trong ma kh khin nng dn khng b lt v
quanh nm bn ma lun c nc gieo trng.
Th cn Nhng tm bia Cn Long ni ng Bng Sng Cu
Long th sao? Phi chng l biu trng s khng ch ca ngi
Hoa trn mt a bn c coi l trng a ca c nc, trong khi
nhng cy th ca Pht Thy chnh l khi ng thc hng chn
ginh li quyn t ch by lu v ang b nh mt.
Pht Thy khut cch y hn mt th k vi s nghip nh
hng ln lao nh vy nhng m thy th ch n gin l mt vung
c xanh trn mt trin khut no.
Khng cn Pht Thy nhng nay vn cn cc Thy a l Thin
An Mn bit Cu Long l con sng thing, ng Bng Sng Cu
Long l trng a l mch sng ca Vit nam_ ni m Nc
tr thnh t gi v cng t gi hn trong tng lai v s tr thnh
Vng Xanh ca Th K 21.
Trong khi Vit Nam khng c kh nng t v, th vi vi 8 con
p bc thm ni thng ngun sng Mekong, Trung Quc v
ang lnh lng tranh ot ngun nc ri con sng thing s b
tt cn_ cn kit lun mch sng ca vng chu th.
Tuy nay khng c nhng tm th cm ca Pht Thy trn Vn
Nam nhng vn c Nhng a Con Cu Long_ Nhm Bn Cu
Long, theo gng Pht Thy khng ngng thao thc v tm mi
cch ngn chn ci ngy khng cn l v, khng cn ph sa,
Cu Long S Cn Dng, t s kh cn khng cn va la nui c
nc, ngi cng s kit v c t nc Vit Nam s ri vo Trt
T Nc Trung Hoa_ Pax Sinica.

n H Tin, Tm V Thi Gian Mt

H Tin khng ch p m cn rt giu tnh lch s. n thm
H Tin khng th khng nghe ni ti H Tin Thp Vnh ca Mc
 bin ng dy sng 379

Thin Tch vi 10 bi th v H Tin vit bng kiu ch chn,

tho, trin, l vi c tranh minh ha. Ch tn mi bi th khng
thi chan cha c t th: Bnh Sn mu bic_ Bnh Sn ip
Thy, Chung sm cha ni_ Tiu T Hiu Chung, Hang ni nut
my_ Thch ng Thn Vn, Cnh c Chu Nham_ Chu Nham
Lc L, Hn Kim Chn sng_ Kim D Lan o, ng H trng
in_ ng H An Nguyt, Ph Nam sng lng_ Nam Ph Trng ba,
Nhn cu sng L_ L Kh Nhn iu, Trng canh Giang Thnh_
Giang Thnh D C, Thn xm Lc Tr_ Lc Tr Thn C.
Tp th c khch Thng Long rt yu chung v t H Tin
t c nhc n nh mt a danh vn hc. ng H v Mng
Tuyt c coi nh th h hu du ca truyn thng vn hc H
Tin sau ny.
Cch Rch Gi 90km v pha ty, H Tin nh l mi t ca tnh
Kin Giang, rp ranh vi Cam Bt, vi cu to a cht l nhng
dy ni vi chy di ra ti bin to nn nhiu cnh tr ngon mc
vi nhng hang ng, nhng hn (Hn Ph T, Hn Chng...)
nhng o (Th Chu, Ph Quc...)
Nh my xi mng H Tin hin i sau ny c xy dng trn
vng t vi ny.
Nh mt ng ch thng, con Kinh Vnh T chy di t Chu
c vo sng Giang Thnh em ngn nc ngt t Sng Hu
ti mt cho H Tin.
T bn trong th trn trn con ng Phng Thnh ni ting
vi hai ngi cha c. Cha Tam Bo c lch s cng thi vi t
H Tin c tng Pht Di c t thi Mc Cu khi ng n m
t Trung Quc qua v v c ng cha ny. Ring Cha Ph Dung
c bit ti nhiu hn vi tn Ph C Am T th do Mc Thin
Tch xy cho nng i C Ph C_ vi mt thin tnh s lng mn
vn cn c truyn tng ti by gi. Ph Dung hay Ph C l tn
ca mt loi hoa sen trng qu v ta ngt hng thm.
Nm 1730, c mt ngi khch phng xa tn Nguyn Ngh
lnh cnh gic d bn Lo dn hai con mt trai mt gi ti t
380 cu long cn dng

H Tin. L ngi vn hc qung bc, khch c Mc Cu phong

cho lm gia s dy d a con trai l Mc Thin T. con gi
ng tn l Ph C cng c theo hc, ng cho con n bn nh
con trai. Khi Mc Cu mt, Mc Thin Tch ni nghip cha trn
t H Tin. Mc Thin Tch ngoi ti an bang t th cn l khch
tao mc vn chng c ti th ph lp Tao n Chiu Anh Cc lm
ni quy t cc vn nhn ti ngm vnh, trong s c c Nguyn
C Trinh (ngi dng k tm thc ln cha Nguyn trong cng
cuc Nam Tin) t Gia nh xung l mt trong nhng bn th
ca Mc Thin Tch.
Ring Ph C_ lc vn gi trai, khng nhng gii vn th
m li c nt p thanh t nn Mc Thin Tch rt l tng c.
Khi khm ph ra Ph C l gi th c mt mi tnh th mng din
ra trong nhiu nm gia i trai ti gi sc. Mc Thin Tch sau
ci nng lm i thip. B v chnh ghen mu nht Ph C vo lu
nc ma p li cho cht nhng may gp lc tri ma Mc Thin
Tch kp m np ra v cu sng nng. Chn cnh i ph du, Ph
C xin chng cho c i tu trong ngi cha ny. Thp cha c
xy cao sau ny vn c th vng thy t m ch Mc Thin Tch
k bn m cha trn Ni Lng.
Nng Ai C trong chu p (1961) truyn ngn ni ting ca
n s Mng Tuyt Tht Tiu Mui ly cm hng t thin tnh s
y cht lng mn ny.
i v hng bc 3km ti Thch ng, l mt khi cao ti
90m c hang rng c cha c, c ng xung t c ca ln tri
c nh mt tri chiu sng v ting gi thi cun vo trong ng
nh ting so nhc vi vu ni m Mc Thin Tch lm bi th
Thch ng Nut My.
Gia cnh th mng y khch tham quan bng phi khng li
khi ng trc tm Bia Cm Th _ m Cao ngh rng l ra nn gi
l M Bia Thng Tic, ghi li cuc thm st 130 thng dn Vit
ca qun Khmer vo thng 3 nm 1978. y khng phi trng
hp ring l. Khng xa ni u mt con Kinh Vnh T v pha bc
 bin ng dy sng 381

Chu c, gia Ma Th Hn y khong gia hai cha Phi Lai v

Tam Bo l mt Cnh ng Cht ni lng Ba Chc; qun Khmer
hung d nh mt on m binh trang b v kh ti rng, sau khi
vt qua bin gii xng vo cc nh cc cha cc hang ng ni c
ngi Vit n np bt ra tn st tng cng 3157 ngi phn ln l
ngi gi n b v tr em vi kiu git chc. V cng khong
thi gian , c dn o Th Chu pha ty nam o Ph Quc, cng
b qun Pol Pot tn st, trong s nn nhn c ngi chu rut tht
ca ng Khc cng l bn thn thit ca Cao thi sinh vin lc
ang l mt n tu.
_ Ch ni ti m binh_ i qun Pol Pot m qun nhc tn ph
thy theo ng Khc l mt thiu st. Cao hiu rng ng mun ni
ti ngi iu khin t xa_ remote control t Trung Quc.
ng ch ranh gii gia Vit Nam v Cam Bt trong hn
ba th k lun lun b nhum mu_ mu ca nhng ngi dn
hin lnh v ti, nn nhn ca mi th hn lch s.
Mt thong rng mnh trong ci lnh ca hang ng, c ln khut
u y mi t kh_ Cao nga mt nhn ln tri cao vn c thm
thm mt mu xanh nh ngc thch vi thn nhin tri i nhng
m my trng ng. Phi chng mi tn thm kch do con ngi
t gy ra u v bao gi cng l qu nh n v ngha thin
nhin vn c p mt cch tht v tnh.
T Thch ng, khch c th ngm cnh ni i trng ip tri
di sang bn kia bin gii. Ni c ni Chu Nham cng vi nhiu
hang ng su_ c ng Thch Sanh vi chuyn c tch Khmer
Thch Sanh chm u trn, vi cy n thch nh, gi t cho bi
Cnh c sa Chu Nham.
ng H l ca sng Giang Thnh, bn phi c ni Ng H,
bn tri l dy T Chu. Cnh p thanh thot nhng phi ti y
vo m trng rm thy cnh Trng In Mt Nc cng ca Mc
Thin Tch.
Ti Mi Nai cch H Tin 4km, vi bi ct trng vi bin tht
xanh v nhng con sng lnh. y chnh l cnh vnh trong bi th
382 cu long cn dng

Cnh thn Lc Tr.

Nam Ph cch H Tin 10km hng ng nam trn ng i
Rch Gi, c o ni p bi tm quanh nm im sng. L cnh ca
bi th Nam Ph sng lng.
n thm H Tin ri khch tham quan khng th khng tm c
vi thi s ng H Lm Tn Phc khi vit v H Tin qu hng
mnh: k th thay, nh hu ht. C mt t hang su ng
him ca Lng Sn, c mt t ngn chi vi gia bin ca H
Long. C ni vi ca Ninh Bnh, mt t thch tht s mn ca
Hng Tch. C mt t Ty H, mt t Hng Giang. C mt t
cha chin ca Bc Ninh, lng tm ca Thun Ha. C mt t
Sn Ca Tng, c mt t Nha Trang Long Hi.
Nhng cng ri sau khi ri t H Tin, mt hn non b bn
i Vc_ Grand Canyon, thy mt H Tin hin ti nht nha
khng sao ui kp c qu kh.

Ni Paris Khng C Ma ng.

Ngay sau Ha c Gip Tut_ 1874 nhng t 6 tnh Nam K
cho Php, ngi Php tch cc y mnh vic khai thc thuc a
qua cng ng ngi Hoa c nh gi cao qua c tnh cn c
chu kh ch tn v c khiu lm n bun bn. Ngi Php cho m
ti Si Gn mt vn phng di dn c tn l S Tn o chuyn
lo th tc nhp cnh cho cc Hoa Kiu mun vo Vit Nam m
Min Nam vn l vng t hp dn nht. H l nhng di dn kinh
t nhng k c hi, ti tng t lin tc t th k 18 ti gia th k
20. D ti tr h vn d dng khi u cuc sng mi bng cch
tm ti nhng ng Bang Hi lp nghip trc v c tn tnh
gip . Ti trc hoc sau, ngi Hoa ni chung rt tng tr
on kt.
Ngi Hoa Vit Nam ngay c sng ni vng t ai ph nhiu
l ng Bng Sng Cu Long, t ai chu chn ngh lm rung vt
v, k c giu tin h cng khng ham lm in ch phi i u
vi m t in ngho quanh nm lam l ch mang ting bc lt.
 bin ng dy sng 383

H khn ngoan chn ngh bun bn t cc nhc m li hng

li nhiu, nh th t nhng ca hng chp ph kim tim thuc bc
mc ln_ ni no c khi bp, ngha l khp hang cng ng ngch,
ln hn l lp nh my xay la cng vi cc trm thu mua la go
cy tri v lin kt vi nhau qua cc Bang Hi i ti c quyn chi
phi c nn kinh t ca ton vng ng Bng Chu Th.
Vi thi gian, th lc ngi Hoa Vit Nam ngy cng ln
mnh. Ti gia th k 19 (1841) mt i Bang c thnh lp
Si Gn ly tn l Hoa Ph Cng S, gm cc Bang ngi Qung
ng, Triu Chu, Phc Kin, Hi Nm. (Ring ngi Minh Hng
khng c k l ngi Hoa thc s). i Bang ny khng nhng
l c quan ti phn gii quyt tranh chp ni b gia nhng ngi
Hoa vi nhau m cn c c quyn hn rt ln v chnh tr v kinh
t, quyn cp th c tr, quyn n nh gi go trn th trng.
Trong sut thi Php thuc (1884-1945), v quyn li khai thc
v c l do an ninh thuc a, li thm p lc t nc ln Trung
Quc, cng ng ngi Hoa Vit Nam c hng nhiu quy
ch u i nht: Hoa kiu n t Singapore c lp Bang ring_
Clan Singapore, Hoa kiu mang quc tch Anh c cu lc b ring,
Ch Ln c ring Hi ng Qun Ht nh mt chnh ph trong
chnh ph vi quyn qun l kiu dn, hi oi, nh gi la go
v mc xut nhp cng... i li Trung Hoa cho Php quyn truy
lng v dn nhng nh cch mng Vit Nam ang hot ng
chng Php ti Hoa Lc.
Ch Ln hay i Th, tn do Tng Trn L Vn Duyt t, ban
u tha tht_ thi Francis Garnier 24 tui cn lm Trng
trc khi cng vi Doudart de Lagre lp on thm him Php
ngc dng sng Mekong (1866-1868) tm mt thy l giao
thng vi Trung Hoa.
Sau vi thi gian, Ch Ln tr thnh ni th t ng ngi
Hoa nht; l trung tm thng nghip v cng nghip cung cp
hu nh ton b nhu cu dn chng Min Nam; h hu nh c c
quyn tn dng i vi gii nng dn ngi Vit.
384 cu long cn dng

Ni ng bng Sng Cu Long, ngay t u ngi Hoa sng tp

trung thnh tng cm cc th trn xen k vi ngi Vit v ngi
Khmer. ng nht vn l hai nhm ngi Tiu v ngi Qung.
Do nhu cu giao thng, nhng ngi Hoa ny ni c c ting
Vit v ting Khmer.
H gi mi quan h cht ch vi gii ngi Hoa Ch Ln rt
sm_ qua con Kinh Tu H t 1819 l ng thy vn huyt
mch ni lin Ch Ln vi ton mng li sng rch ca ng
Bng Sng Cu Long.
Ngi Hoa ch chim khong 2% ton dn s Vit Nam_ qua
kh nng doanh thng l u im ca h, nhng cn phi k ti
c nhng th on tranh thng bt chnh qua u c tch tr ph
gi th trng, tham nhng h ha mi gii cm quyn k c di
ch Cng Sn, h cu kt vi nhng tay ti phit quc t vng
ng Nam i ti nm c quyn v kinh t _ khng ch ton
mng li thng nghip, t bun s bn l nng sn ti sn phm
cng nghip, sang ti cc dch v ti chnh v chuyn ch. Ngn
tn gi Ch Ln ca ngi Hoa nghim nhin tr thnh mt khu
quan trng trn trc kinh t i Loan Hongkong Singapore m theo
thut ng bo ch by gi gi l Khi Kinh T i Hn_ CEA
(Chinese Economic Area).

La Cch mng Tn Hi t Nam K.

Nh cch mng Trung Hoa Tn Vn trong thi k bn ba,
tng ba ln ti Vit nam. Qua cc t chc Trung Hng Hi nh
nhng chi b hi ngoi ca Quc Dn ng Trung Hoa, Tn Vn
ht sc thnh cng trong cuc vn ng cc cng ng ngi
Hoa Nam K gp cng gp ca cho cuc vn ng Cch Mng
Dn Quyn ang din ra Hoa Lc.
Trong mt cuc hp vi cc ng hng Ch Ln, Tn Vn
a ra nhn nh tnh hnh chn mi cho cuc cch mng lt
triu nh Mn Thanh v ngay sau ng nhn c s ng
ht sc ln lao ca mi tng lp ngi Hoa. i ti u ng cng
 bin ng dy sng 385

tm cch tip xc vi cc Bang Hi, ha gii nhng bt ng gia

h v kch ng nim t ho Hn tc h lun lun hng v
t m Trung Quc vn t ngn xa l trung tm ca thin h,
ng thi khuyn nh h vn mi l ngi Hoa_ khng b ng
ha vi ngi bn x.
Sau cuc Cch Mng Tn Hi 10-10-1911, Tn Vn c suy
tn nh quc ph ca c nc Trung Hoa. ng nh c vng ca
ng, cng ng ngi Hoa hi ngoi cho d u v bao gi
cng vn lun lun l b phn gn b vi nc m_ ni theo ngn
t ca phng vin tun bo Vin ng Kinh T th h v ang
l nhng cnh tay vn di ca Trt T Trung Hoa_ Pax Sinica
c lc a ln hi o.
Di thi h Anh, Kyaw Nyein m t t nc Min in
nh mt X Hi Hnh Thp_ Social Pyramid vi di y l bao
nhiu triu ngi Min in ngho kh ngu dt v b bc lt v
trn nh l mt thiu s ngi ngoi quc Anh, Hoa, An...
Ring Vit Nam, cho d bc qua th k 21, tri qua bao
nhiu cuc Chin Tranh Cch Mng, th vn c mi l cu trc X
Hi Hnh Thp di y l nhng ngi dn bn x ngho kh t
hc b khai thc lm thu lm mn n nh u ngay trn chnh
qu hng mnh, trn chp nh thng trc vn l nhng khch tr
thiu s ngi Hoa, ch c i thay nhng lun lun gn b hu c
vi h l giai cp thng tr, sau nhng ng Ty Thuc a, nhng
ng Tng Cng Ha th nay n lt nhng ng T Bn vn
rt c tin cy qua c nhng hp ng di hn ti 50 nm trong
nhng dch v lm n bn vng. Giai thoi Ngoi Trng Nguyn
C Thch ni chuyn vi k gi Milton Osborne khi ti thm H
Ni vo u thp nin 80 v nh Nh Nc s ph v c quyn
thng mi ca ngi Hoa Min Nam nhng thc t 20 nm sau
th hon ton ngc li, ngi Hoa c chnh ngi Cng Sn Vit
Nam tip thm sc mnh v ng Thch th nay cng cht.
Bng i mt chim thy sut dc hai bn b con sng Mekong
hng v di hn 4200km y, l c mt qun th ngi Hoa phn
386 cu long cn dng

vinh v sung mn_ nu v von, ni theo ngn t y hc ca bc s

Duy, th l nhng tng m c th lm nghn mch m phu thut/
surgical resection th bao gi cng au n, nhng qua s hi nhp
v chuyn ha lnh mnh th li l nhng ht m tt HDL thng
mch_ khng bi vin thuc tan m k diu no m do bi s thng
hoa mi trng t Ton Tr sang Dn Ch.
 bin ng dy sng 387

Kinh Tu H c khi o t 1819 l ng chnh ni

lin Ch Ln vi mng li sng rch ca BSCL,
l con ng la go huyt mch ca doanh thng
ngi Hoa.

Tn Vn sang thm ng Bng Sng Cu Long khuyn nh ngi Hoa

gi bn sc khng nn b ng ha vi ngi Vit bn s. Hnh thng
nhn ngi Hoa Ch Ln th k 19_ (The French in Indochina 1884,
reprinted)
388 cu long cn dng

Cng vo m c Pht Thy Ty An th danh on Minh Huyn, gio phi

ca ngi c gi l Pht Gio Bu Sn K Hng _ thatsonchaudoc.com

n th Mc Cu: gc ngi Hoa, cng thn nh Nguyn dy cng khai

ph vng t H Tin tr thnh mt c khu kinh t sm ut sm nht ca
BSCL trc c Cn Th, Bc Liu, M Tho.
 bin ng dy sng 389

Hn Ph T, thng cnh H Tin mt k quan ca thin nhin, nh chng

tch ca ngn nm th nay tr thnh hnh nh ca qu kh. Nhiu ngi
d oan th cho chng phi l mt im lnh_H. Nguyn Thch

Ngy 09/08/2006 hn Ph sp, ch cn li tr tri hn T - gy xc

ng n nu lng nh hnh nh a con ci ct i tm cha. Xy dng li
hn Ph hay khng vn l ti gy tranh ci.
390 cu long cn dng

Nhng khch
sn trng l bn
b nhng dng
sng ngy cng
nhim v cn kit
ngun c. Hnh
nh mt Vit Nam
ang pht trin
t hy H. khch
mt sn bn b
sng Hu, Chu
c_*

20 nm sau cuc chin, tr

em BSCL Th h 2000
rt nhiu em tht hc hoc
b trng rt sm. Hnh nh
cc em i chn t ti trng
khng phi l him thy. Bn
nhng khch sn hin i
uy nghi vn cn nhng ngi
trng hc c k tiu iu
chm bc vo thi k i
Mi_*
 bin ng dy sng 391

Trung Tm Hc Liu i Hc Cn Th l mt Th Vin Trung Tm c

thnh lp do ti tr ca t chc Atlantic Philanthropies vi t chc v trang
b hin i theo khun mu ca cc th vin th gii_*

Ngay t bui ban u, Trung Tm Hc Liu c 61 nhn vin c hun

luyn chu o v iu hnh th vin. C Nguyn Ngc Loan tt nghip
Master ngnh thng tin th vin, ang tm gip mt cun sch qua my in
ton_*
392 cu long cn dng

i hc An Giang l trng i hc cng lp th hai, hn 30 nm sau i

Hc Cn Th. C hai i hc Cn Th v An Giang s l nhng ngn hi
ng ch ng cho tin b v pht trin ton vng ng Bng Sng Cu
Long _*

Sinh vin i Hc An Giang ang x dng my in ton trong hc tp

trong th vin_*
 CHNG XVII

N CI KHMER V
HONG HN TRN SNG MEKONG
It takes a great deal of history to produce a little literature
Henry James (Hawthorne, 1879)

Sp ti phi trng quc t Pochentong,theo trm khng lu v

l do k thut phi cng cha c php p. Chic my bay li
nghing cnh o mt vng ln, bay qua Bin H - vi bao nhiu
hnh nh v von khi th ging nh mt thng n v cm khi th ging
nh ti diu khng l ca loi nhai li vi con sng Tonl Sap i
dng qua hai ma kh l nhng by gi th ci bin h nc ngt
ln nht Chu y hin ra nguyn hnh l con s 8 chic cng
cm chn giam hm hn mt na triu ngi Vit t bao nm sng
yn trn va c v la y.
Qua knh long long nh nng, con sng Mekong tri ra nh
mt di la o, c Quatre Bras - ting Min gi l Chamean Mon,
ni t li ca 4 dng sng cng hin ra ri mau chng bin mt
ch cn li ci nhn mt chim ca mt th Nam Vang vi nhng
nh cha thp v in i hong cung nh trn tm carte postale
trc khi my bay p xung mt phi o trng tri.
Cnh ca my bay va m ra l bc vo mt th gii hon ton
394 cu long cn dng

khc. Mt phi trng Nam Vang vng lng v xm ngt. Ch c

nghi thc ngoi giao ti thiu. Vi li cho n v bt tay x giao,
mt pht ng chp hnh bn nhng n ci Khmer lnh lo. Ch
thy chng gai mnh mng pha trc.
Cng vi m nh bo, ng Khc theo chn phi on Ngoi
Giao cao cp t Si Gn sang Nam Vang bn v vic ti lp
mi quan h bang giao b gin on t 63 thi Sihanouk, ng thi
cng cng khai ln ting yu cu chnh ph Cam Bt phi bo
v sinh mng v ti sn cho thiu s Vit Kiu ang b khng b
trn t Cam Bt.
Vn nhng thng nm soi bng bn dng sng Mekong, con
sng lch s, con sng thi gian v cng l con sng cui cng y,
trong khong hn 300 nm, lch s bang giao Vit Nam Cam Bt
l mt tch ly th hn, lun lun l nhng bc thng trm, y
bo ng v nhng thm kch ti din. Nhng ngi Vit di dn,
tng t khc nhau ti Cam Bt, sng qun t hay ri rc th thm
ha cp dun vn lun lun l li gm Damocls treo trn u
trn c h.
Khng k nhng v chm git thanh ton l t th rt sm t u
th k 18_ theo k gi L Hng, nhng t cp dun ngi Vit
u c ghi li trong Nin Gim Hong Gia Cam Bt.
1730 _ Mt nhm Khmer vng Banam gn Lo ni dy tn
st tt c ngi Vit khin Cha Nguyn phi gi qun sang gii
cu. 1769 _ Nhm Khmer khc t t lin i thuyn ra nh cp
o Th Chu, ph nh ca gim mc B a Lc, lng git cc con
chin v chng sinh ngi Vit. 1778 _ Ton ngi Khmer khc
trn qua bin gii sang H Tin ph nh th Pinha-Leu hm hip
cc b phc v git chng sinh ngi Vit.
1818 _ Nhm ngi Khmer cung tn trong tnh Baphom ni dy
tn st ngi Vit. Vua Khmer lc l Ang Nom II cng rt th
ght ngi Vit v c d nh git tt c Vit Kiu sng trn lnh
th Cam Bt. 1834 _ Tng Trng Minh Ging i tn t Cam
Bt l Trn Ty Thnh, bo h vi hai bn tay st, c ti chuyn
 bin ng dy sng 395

quyt cng gy thm ni th on, khin vua Khmer phi cu cu

qun Xim La v Vit Nam phi rt v sau .
1863 _ Php bo h ng Dng vi chnh sch chia tr gy
thm mu thun Vit Cam Bt. 1945 _ Cp dun khng ch xy ra
lnh th Cam Bt nh Preyveng, Takeo, Svayrieng... m cn lan
rng sang cc tnh min Ty ng Bng Sng Cu Long nh Tr
Vinh, Sc Trang, Chu c dc theo b Sng Tin. Nhng ngi
Khmer h ko theo tng on vi dao phng v gy gc i vo cc
p xa xi tm cho c ngi Vit git ri cp ca t nh.
Ngi sng st chy thot th ch cn 2 bn tay trng.
1970 _ Lon Nol lin kt vi Sirik Matak theo M o chnh
Sihanouk. Khc vi Sirik Matak dng vng tn, Lon Nol xut thn
gii bnh dn khng nhiu ti nng nhng li y tham vng, leo
ln nh quyn lc qua ng binh nghip v nhng nm thng trung
thnh vi ng Hong Sihanouk trc khi tr mt phn trc.
T nhn l ngi Khmer thun chng _ pure Khmer, rt hnh
din v nc da c bit ngm en khc hn vi bn Vit, Lon Nol
rt thch c lnh trng thuc cp gi l B env khng du
tham vng qua vic trng dng mt ta lu i c t thi bo h
Php _ thi k m Francis Garnier cch y hn 100 nm th mun
gi l s mnh khai ha / mission civilisatrice ca nc Php
i vi ng Dng _ sng lp ra Hc Vin Khmer-Mn nhm
phc sinh nn vn minh Angkor Khmer mt thi huy hong nhng
li mang y thng tch v bn Thmils ngoi bang phn bi.
T a ra huyn thoi v con c su trng vt thn thoi ca
dn tc Khmer, xut hin trn khc sng Mekong gn Nam Vang,
li c thm Ph Tng thng M Spiro Agnew tng cho mt con
voi trng biu tng cho vt linh, Lon Nol t cho l c Tri Pht
giao s mng lnh o nc Cam Bt, thay v hng v tng lai,
Lon Nol bm vo qu kh, tr v vi nhng n i, tm li nhng
sm k vit trn l tht nt nh thc thn thnh phi tr dy.
Vi o tng ngng cung v s v i y _ m mt nh bo Php
gi l mgalomanie - folie des grandeurs, lm li lch s,
396 cu long cn dng

chnh quyn mi Nam Vang ch c kh gii v trang l tinh thn

bi ngoi th hin bng cuc thnh chin chng Vit Nam.
Cha y mt thng sau khi nm ht quyn bnh, u thng 4,
1970 Lon Nol ra lnh cho qun i khn trng lp cc tri tp
trung trn ton quc giam gi tt c ngi Vit.
Nam Vang nh ang ln cn st khng phi v th ngy cng
b c lp vy hm do tnh hnh chin s trn khp chin trng
ng Dng ngy cng ti t, m l do chin dch cng khai bi
Vit mi c pht ng.
iu nghch l l trong khi Cam Bt ngy cng ph thuc vo
qun i min Nam Vit Nam c vic phi gi cc tn s quan
sang hun luyn Vit Nam, nh t bao gi, khng sao c ha
kh gia nhng ng minh bt c d y. H em t Vit Nam v
nhng cu chuyn ti t v k th _ tht hay khng tht, nhng ch
tng thm s gin d ca chnh quyn Nam Vang, cng thm vi
cc bi bo ni v nhng m lnh Vit Cng Sn hay khng, th
vn hnh x nh on qun vin chinh khng k g ti cm xc
ca ngi dn Khmer khi m h vn cha qun c ni chua cht
ng cay trong qu kh.
Trc t Si Gn, ni vn phng hng thng tn AFP, ng
Khc c thy trn trang nht cc bo pht hnh Nam Vang
k c t Le Courier Phnompenois lun lun cho chy cc khu hiu
bi Vit rt qu khch: Vit Cng l k th v Ngi Vit l k th
truyn kip ca nhn dn Cam Bt.
cng l ch c tn tnh khai thc rng r trn i pht
thanh Nam Vang bt nghe c t Si Gn. Ngi ta ang c tnh
xa nha ranh gii phn bit gia Vit Cng v nhng Vit kiu
hin lnh ang sng an phn Cam Bt.
Cao im ca phong tro bi Vit phi k l t khi c cuc meet-
ing khng l ti Olympic Stadium ngay gia th Nam Vang. Gia
ting nhc hng xng trn v c nhng ting phng la chi chang
l lun phin cc bi din vn xch ng nhc li nhng trang s
u tranh sng cn ca dn tc Khmer chng li cc cuc xm lng
 bin ng dy sng 397

chim t v h h khc ca bn r Bc hay Yuon tc l ngi

Vit iu ng lu l Thi Lan khng h b ng ti. V tu
chung tt c cng i ti kt lun l bao nhiu tang thng bt n
ca t nc Cam Bt hin nay u do bn Vit Kiu gy ra c_
thi bnh th gian thng bc lt trong thi chin th l hang bao
che cho Vit Cng xm nhp vo t Min.
Tip theo cu hi phi lm g cu t nc Cam Bt v bo
tn nn vn minh Angkor Khmer mt thi huy hong. Cu tr li
mun ngi nh mt l git! git! phi truy lng thanh ton ht
bn Yuon tc ngi Vit.
Cuc biu tnh rm r din ra sau c mnh danh l cuc
Din Hnh Ton Quc ng Tm vi tham d ca tng Lon
Nol, hong thn Sirik Matak, Long Boret v ton th ni cc. C
mt rng ngi bng bng kh th, t sng n nhng li d tha
gio mc dao ba xin v gy gc v c hng hc la cm th.
V ci g phi n n. Ngay gia th Nam Vang ng lot
xut hin trn cc bc tng l nhng khu hiu bi Vit khng ch
bng ting Khmer m cn c c ting Php ting Anh. H mun cng
khai vi th gii. We must kill all Viets in Cambodia. V c nhng
bch chng v hnh cc quan li triu nh Vit Nam xa mt d
dn tay m c gi Min v hai chn p ln trn nhng chng u
lu ca ngi Cam Bt. The worst is over iu t hi nht qua
ri. Trn khp ng ph h ni vi nhau nh th.
Bc vo hnh ng, khi u l k hoch khai quang cho Nam
Vang. Trc s chng kin ca cc nh bo Ty Phng, cnh st
v cc ton lnh Khmer nhiu tn mi c tuyn m qua m cn
tr mng, trang b th khng ging ai, sng AK ch to Trung
Quc bn cnh khu M16 ca M c nhng cy sng carbine c t
thi Php; nhng h ging nhau ch c ngi no cng eo ba
v c tng Pht _ nh b o gip v hnh thing ling bo v h
trc ln tn mi n.
Lon Nol ang xy dng mt o qun thay v phi qua on
ng chin binh m hi ni qun trng th li tin vo sc
398 cu long cn dng

mnh siu nhin ph thy. Nim tin bn khai y em rao ging

li ko rt nhiu nng dn k c nhng ngi Vit gc Khmer/
Khmer Krom (thuc Kampuchea Krom/ Mt Trn Gii Phng ng
Bng Sng Cu Long) t Vit Nam t tr v.
V cuc thnh chin bt u bng mt trn Tonl Sap, thng li
chc chn nhng yn tnh v vng bng ha lc i phng. m
lnh Cng Ha Lon Nol c my chic xe nh binh Molotova c
ca Lin X v c xe vn ti dn s Coca Cola ch ti b sng
Tonl Sap ngay st th , h chia thnh ton i ti tng cn nh
ni ca cc gia nh bn bin ngi Vit vn sng ngho nn
nhng yn n t bao th h. H hng say cht giy git sp
tng cn nh. H ci h h _ nhng n ci Khmer v cm lnh
tanh v c nhum v ngy di. Nhng cn nh p p y khi va
xung th ch cn l nhng mnh g vn c mc cng vi gia
dng bng nha c th m cun tri theo dng.
a ch mi ca cc gia nh nn nhn s l cc khu nh giam
tp trung. L do gii thch t ming vin t lnh cnh st cng l
ngi em ca Lon Nol, tht gin d l phi dp sch nhng hang
Vit Cng y bo v cho th Nam Vang.
Tip , cn kinh hong hn c ci cht tc khc, ngi ta bt
u chng kin ngay gia ng ph Nam Vang, nhng cnh man
r b lc din ra. Ni ny, dm ba n ng Vit i ring l b m
ng ngi Khmer xm li hnh hung n ng qu, nu c b chy
th b h hon l Vit Cng v ri cng b cc ton ngi Khmer
khc rt nh cho ti cht. Ni gc ph khc, l cnh mt l thanh
nin Khmer ci h h khi lt trung c c thiu n Vit em
bu khp ph ri em i hm hip tp th trc khi git.
c lnh gii nghim p dng ring cho ngi Vit t 6 gi
chiu ti 6 gi sng hm sau. Nam Vang ban m nh tr li thi
k Trung C, khng n ng hoang vng ch c nhng by chut
i dn d ma qui sn sng nho ra cn vo chn ngi i ng.
Nhng ngay c gia ban ngy cng t ai dm bc ra khi ca
rc ly ci cht. Vy m mt s khu h cng khng trnh c
 bin ng dy sng 399

b cc ton lnh Khmer li ra khi nh c n b tr con, ring n

ng th b dn i gia ting la khc van ly ca v con h. V d
nhin khng mt ngi no tr v.
Tr mt s rt t gia nh ngi Vit tht kh gi sng trong
nhng khu sang trng thng lu vi bit th kn cng cao tng
th cha b ng ti _ nh bc s Henri Nhiu bn ng Khc, nhng
h cng rt thc thi bit rng s ti ci ngy khng th trnh
nn h ang tung ht tin v vng ra hi l cc vin chc cao cp
Cam Bt sao cho c c nhng tm giy thng hnh i bt c
u min l c thot ra khi x s oan nghit phn bi v y
cht chc ny.
Kamm mt nh bo M gc Do Thi, chng kin cnh tng
thiu s ngi Vit b truy lng v st hi khng th khng nh
li nhng k nim thi th u vi nhng t pogrom m gia nh
anh tri qua di thi c Quc X khi Hitler ln nm quyn.
Lon Nol, Sirik Marak th mun rm r qung co vi th gii v
mt t nc Cam Bt ang hi sinh nhng ng Khc th li thy rt
khc, gia rt nhiu gin d v ting ng ng thy x Cha Thp
nh ang lc ng lch s i vo bt trc, vt v trong cn hp
hi, v ang cht dn. Pour certains le Cambodge renait, dautres
le voient mourir. Trong s nhng ngi khc c ng Khc.
Nhng ngy tip theo sau cuc biu tnh tun hnh, kt qu
nhn tin l ni bn ph pha nam th Nam Vang ngi ta bt
u thy ni dnh ln nhng xc cht vi y phc thng dn trn
sut dc mt khc sng Mekong: xc nm p, xc nm nga, xc
khng u, c chm xc bn hoc nm ngi b ct tay ct chn
vo vi nhau bng lt tre sc hay c dy thp. Mt linh mc ngi
Php ni trong nc mt vi m nh bo: _ Ch hai ngy nay thi
ti m c con s ln ti c ngn, c bao nhiu l con chin
ca ti trong k c cc chng sinh th cng khng lm sao m
bit c.
Gia cnh du si la bng y, phi on Si Gn v c cc nh
bo c mi tham d bui trnh din V iu C truyn ca Cam
400 cu long cn dng

Bt ti Hc Vin Khmer-Mon m l ra ng Khc rt thch. Nhng

qu l khng phi lc khi m tin tc t cc ni v ton l nhng
thm cnh cho nhng cng ng thiu s ngi Vit, v ng l
th mt an ninh v cng l ci c cm nh bo khng c ra khi
Nam Vang. Trong mt thnh phng ln, ch c nhng chic qut trn
quay nhng vng chm khng sc khuy ng bu khng kh
nng hc v c nh c qunh ca th kh hu Chu Gi Ma.
Tm phng ln lm nn cho sn khu l cnh nt huy hong ca
khu n i Angkor gia mt rng cy vi nhng khi v tri. V
nhm v cng l m tr gi Khmer iu luyn trong mt v iu
un ln nhp nhng v tht mm mi t c tay c chn un cong
theo cc ngn nhng sao li v hn.

La culture Cambodgienne est finie. Bc s Henri Nhiu ngi cnh

quay sang ni vi ng Khc nh vy. Ngh thut c cn cht gi
tr hay ngha no khng trong giai on chuyn mnh lch s v
gia cnh sng hn mang ny. Vi ngi dn Khmer lm than, th
tn Angkor nh mt php mu, l cy cao bng c cho h tr mt,
gip h hy vng tm li c nhng thin ng mt.
ang gia bui trnh din in pht tt, mt entracte bt c d.
Trong th tranh ti tranh sng, khng kh nh c thm v oi nng.
Nam Vang thi gian gn y lun lun b tt in v thiu nhin liu
nhng ngoi ch en th d tha. Cam Bt t thi Sihanouk tham
nhng, nhng cn t hai hn khi chuyn sang chnh quyn Lon Nol
From bad to worse! Mt c k gi M ma mai ni nh vy.
phi chng cng l mt kha cnh vn ha khc ca con sng
Mekong. Trong khi ngi ta ang c khi ng chic my pht in
Honda chy sng. ng Khc v bc s Nhiu b ra v trc.
i vi ng Khc nh bo th bc s Nhiu ngi bn c by
nhiu nm ca tui thanh xun H Ni, c mt trang tiu s kh
hp dn. Ngi gc mit Hu Giang, hu du ca cc th h tin
phong Nam Tin, t nh vn l quan to triu nh Hu. M theo
Nhiu th chc ti kinh Hu ng phm ti chc gho my b
 bin ng dy sng 401

cung phi sao nn b nh vua ni gin m y tut v trong Nam,

vy m ng cng tr thnh khai quc cng thn sau ! Diu ct
th nh vy nhng khng phi Nhiu khng hnh din v ci gc
ci ngn y, bi v c mi ln cng t Henri Nhiu v thm qu
tui tuy cn t nhng khi no cng c sp cho ngi ni chiu trn
chiu gia vi my v trng lo ch t sao.
c hc Chasseloup-Laubat cng thi vi Sihanouk, sau ra
H Ni hc Y khoa ri i Php, lm interne des hpitaux de Paris
chuyn v ni khoa v cc bnh nhit i. Sau mt chuyn ving
thm Angkor, Henri Nhiu quyt nh li Nam Vang hnh ngh
thay v tr v Si Gn. ng rt c mi gii trng vng k c
ngi Php v cng rt thn thuc vi Hong gia Min.
Nhiu l in hnh cho mu tr thc bch khoa c o to
u Chu. Khng ch gii v chuyn mn y khoa, ng uyn bc v
mi phng din. Nhiu tng c so snh nh mt cun T
in sng. ng c th say sa ni v Angkor nh mt chuyn vin
ca Trng Vin ng Bc C.
Sng trn x Cha Thp nhiu nm nn rt am hiu tnh hnh, ch
trong t pht bng th ting Php t Paris, ng khng ch v ra mt
hot cnh chnh tr ca Cam Bt/ topopolitique sur le Cambodge,
m c phn tch c ng lc su xa ca cc din tin phc tp
y. Khi c hi ngh sao v ngi dn Khmer ni chung, bc s
Nhiu ni vi ng Khc:
- H mc cm ngay c trong cnh n l: cng b Php h,
trong khi bn Vit c ngi Php nh gi l cn c chu kh th
ring bn Min, Lo th b ch l km thng minh v li bing...
cng l l do cng c b my cai tr km kp ca thc dn Php
c ba x ng Dng a s l ngi Vit.
Nhiu ni tip nhng ln ny vi nhn quan ca mt nh phn
tm hc theo Freud:
_ L ra dn tc Khmer v c t nc Cam Bt s d dng sng
hnh phc hn v h khng ng phi chu ci au ca mc cm
hin ti nh nhoi nh vy nu khng c ci qu kh chong ngp
402 cu long cn dng

ca nn vn minh Angkor.
Bc s Nhiu tip:
- Nh Alfred Adler nh tm l hc o pht biu: Khi m mc
cm t ty cng ln th nhu cu chinh phc cng mnh v s khuy
ng cng thm khc lit. Lon Nol l tiu biu cho ngi Khmer,
vi ci v b ngoi t ho v kiu cng chng tc nhng n du
ng sau li l ci mc cm t ty v c s hi na li c cng
thm vi lng th hn th s hung bo m qung tng gp 3.
Ngi thy thuc ti ba y a ra c mt chn on nh
cn ca con bnh Cam Bt:
- Nn vn minh Angkor Khmer vi nhng k quan kin trc v
c nhng cng trnh dn thy tn k lm kinh ngc c th gii,
th nay mt ln na h cng lm bng hong c th gii bng cch
hnh x nh nhng nhm dn b lc ca thi k ng,
li xa trc triu i Angkor hng nhiu th k. H nh b qu m,
ang ri vo mt cn m hoang tng - paranoia, v c y mc
cm t ti, nhn bt c ngi Vit no cng l k th.
Khng tm ra Vit Cng th m Vit kiu ng nhin tr thnh
nhng con d t thn bouc missaire. Phi chm ht bn ng
chng vi ti n, gin c chm tht. Tm l hc gi l s i
ch _ dplacement.
Nam Vang l kinh u tin trn b sng Mekong vi cung
in n i nhn ra Quatre Bras, ni m tu b ln t ngoi bin
ng c th ngc dng sng Cu Long ln ti tn Nam Vang
hoc xa hn. Ni m c sau mi ma ma, ph sa t 4 dng sng
v bi cao m rng thm cho hn o nh i din vi khch
sn Cambodiana, ni m nhm doanh nhn Singapore Agressive
Hotel Group d tr xy thm mt khch sn 5 sao mi.
Nam Vang cng nh nhng thnh ph ln khc ng Dng
vn cn nhiu du vt k nim t thi h Php. T b sng
Mekong i vo vn l nhng con ng thng tp vi hai hng
cy xanh v nhng bit th kin trc p d nhin l nay c
k v c d bn hn. Ch cn nhng ngi cng chc Khmer gi
 bin ng dy sng 403

cn ni c ting Php. Bnh m baguette th khng xa l g

vi c gii bnh dn.
Khi m ch nhn ng l nhng ngi Php i ri vn cn
cc tim n Php sang trng my lnh bn b sng Mekong nh
LAmbroise, La Taverne vi nhng trang di thc n cc mn
Php: Chateaubriand aux chalotes, crme de volaille... khch snh
iu cn c th ku c mn Coquille Saint-Jacques gi tn bi bin
Vng Tu bn Vit Nam ni ngh mt ca cc ng Ty b m thi
thuc a c v d nhin khng bao gi thiu nhng chai ru vang
tht him qu ho hng. Cho d t ti u vn c gii thng
lu bn x a chung.
V nu ch qun l mt gia nh ngi Php th khng khc
g mt qun n sang trng Paris, s c mt ng Ty rt snh si
ng hu ru v d nhin c chn chai ru no ngon v hp
vi khch hng nht. a s khch by gi l nhng ch nhn da
vng mi ca t nc Cam Bt nh Nht, i Hn, Singapore,
i Loan... M theo Henri Nhiu th khng phi ch y m ngay
ti u chu trn t nc Php c mt s i ch kh mt mt
cho cc ng ch c da trng.
Ch c iu nhng t im sang trng 4-5 sao y l loi tn ti nh
nhng c o gia mt i dng ngho i l t nc Cam Bt.
Ch cn bc ra khi cnh ca my lnh t mt khch sn ngi ta
b vy quanh bi mt l n my: m n b b con, n ng ct
chn v c nhng c gi _ nhng ngi dn thc s ca t nc
Cam Bt. a s l nhng nng dn b ht nh ca rung vn
v th v cc thnh ph trn chy chin tranh.
Ngi nhy cm v cn cht lng tm th cng chng thy vui
g. Nhng vic g m mc cm phm ti. Ai cng ti y vi mt
hng tt, k c khch du lch, ti n chi hng th cng l gp
phn vo s pht trin ca t nc ny.
Lu Vc Sng Mekong, t ngn hay hu ngn th vn l ci cu
trc x hi hnh thp vi nhng ngi dn en di y.
Trn ng tr v khch sn, qua cc i l trng tri bn b
404 cu long cn dng

con sng Mekong. Trong cuc i lm bo, ng Khc hn mt

ln t chn ti Nam Vang, vn vi con sng y ca nhp iu ngn
nm, ni m t nhng thp nin 40-50 ngi ta ni ti tim nng
thy in ln lao. Khng k nhng con p ln bc thm Vn Nam,
Thi Lan v Lo, th ch ring Cam Bt c ba d n Sambor,
Stung Treng v Tonl Sap, cn thm c d n trn ph lu sng
Tht Nt/ Prek Thnot khi ngun t rng ni u Khu pha ty
chy sang ng trc khi vo sng Bassac. Prek Thnot l d n
u tin d c khi cng t nhng nm 60 phi b d v chin
tranh. Nu cc con p c hon tt nh d tr th s d tha in
khng ch in kh ha ton x Cha Thp m cn xut cng
sang Vit Nam. Hon thnh cc cng trnh y ch c th din ra
trong thi bnh m n bao gi c ha bnh th chng ai c th bit
khi m sng n vn c rn vang trong ngt na th k sut dc
theo lu vc con sng Mekong.

S Tay K Gi.
Prasot, 10-04-70. Cc ton Thm St ca S on 9 B Binh
tin vo Prasot mt th trn gn bin gii Vit Min, trong khng
kh tang tc v vng lnh ti rn ngi. Khp ni l mi t kh tanh
ti ca mu v la lit nhng xc cht vi cc vng mu kh.
Xc n ng n b v tr em. H b lnh cng ha Kampuchia
ca Lon Nol tn st man r trc khi chng vi v rt i cha kp
vt xc h xung con sng Mekong. Khng tm ra c mt ngi
Vit no sng st, con s m c l 89 xc cht. Khi b cc nh
bo quc t hi gay gt, Nam Vang ch a ra mt li gii thch di
tr: h l nn nhn gia cuc giao tranh vi Vit Cng.

Chrui Changwar, 20-04-70. L mt c lao trn sng Bassac _

mt trong hai nhnh ca con sng Mekong, mang tn sng Hu khi
chy vo Vit Nam vi i din vi bn kia sng l Nam Vang.
Nguyn l mt lng Vit Kiu theo o Thin Cha lp nghip
sng t bao nhiu i. Gia na m, cc ton lnh cng ha
 bin ng dy sng 405

KPC ca Lon Nol b ln o, bt i hn 800 ngi n ng gia

ting khc la van ly ca v con h. Tt c b tri li tng chm
v a xung cc tu Hi Qun Cam Bt sau nh neo ko ra
gia sng v ton th b bn cht bng sng my, xc b nm ht
xung sng Bassac v ni dnh ln ni bn ph Neak Luong my
ngy sau .

Th trn Takeo 05-70. Ba tun l sau, ti Takeo khong 50 dm

pha nam Nam Vang, nguyn l mt th trn nh nhng sinh ng
vi cc hot ng thng mi ca ngi Vit sng chung hi ha
vi ngi Khmer t bao nhiu nm. Nhng ri cng khng khc
c vi s phn ca Vit Kiu trn c nc, trng hc c s
dng lm tri tp trung cho khong 150 ngi n ng Vit, t
my ngy trc . H b giam khng c nui n v cng chng
b ai li ra thm tra hay c ai ng ngng ti. H sng bng thc n
do v con em vo mt ln bui chiu mi ngy. Ri thm ha bt
cht ti nh cn lc. Cc ton lnh Cam, Bt khc nhau khng
bit t u gh qua, chng cn hi han hay ng ngng g, chng
ng t ngoi sn x sng bn nh ma vo cc lp hc ri b i
gia ting ku la ca nhng ngi b thng cn sng. Chng c ai
quan tm m ti cu h. Ton ny b i ri ti ton lnh Khmer
khc, my t nh vy. n l tr y tng, c nhng t thi cht
trc ri cng li lnh thm nhng lot n mi.
Khi cc nh bo ngoi quc ti ni th tn thm kch din ra
mt ngy trc . Gia ngn ngang cc t thi mt s c y
chiu, cn t nn nhn sng st v v con h, tt c ch cn bit chp
tay vi ly, m vi ly ai y. C nhng ngi b thng kit sc
trong nh mt lc thn vn l thoi thp v van cu tuyt vng.
Cng vn Kamm nh bo M gc Do Thi, nhn chng ti sm
nht thut li:_ Mc cho nhng ting rn r t bn trong cc lp hc
ng ngoi sn l mt tn lnh Khmer tr tht tr, tc cun xon da
ngm en, c eo ba ln vi tng Pht, tay lm lm cm khu
sng AK mi tinh vi bng n cong en bng ly, v mt th hon
406 cu long cn dng

ton v cm. Hn ch lm nhim v ng canh nhng l canh ai

y bi v chng cn mt ai sc m thot ra c ci khung
ca hp y. Trc mt cc nh bo, khng c hi nhng hn vn
ni nh ci my qua thng ngn Bn khc bn ! ni xong ri
hn nga mt ln khong trng khng ci mt mnh l ra hm
rng trng hu xen gia ng nh l mt chic rng vng. Mt n
ci Khmer c ci lnh lo ca cht chc.
Khi m hai ta i s ca H Ni v Mt Trn Gii Phng Min
Nam Nam Vang b cc ton ngi Khmer t ph. Khi m
nhng phn i ngoi giao khng c cht hiu qu g, c Cng Sn
Bc Vit v Cng ha Min Nam chng c ai bo v cu c h,
th tt c bt u nhn nho nh by kin chy quanh chic cho
nng v ngn la th nh ang gp cn gi ln.
Ch cn mt con ng sng l h nho xung nhng b sng
ch cho cc con tu ca Hi Qun Min Nam sau khi trt hng
xung Nam Vang trn ng v s cu a h tr li min Nam,
ni cng ang giai on khc lit ca cuc chin tranh, ni chng
c thn nhn gia nh no ang ch n h v c khng ca khng
nh. C nhng gia nh chy qua Cam Bt t thi cm o tri
qua bao th h h chng cn bit u l nguyn qun ngoi ci tn
Vit Nam m h gi l qu nh.
Ngy Vn Th ngay t u tham gia c hai chin dch y:
nhim v ca anh v cc ng i phi lm sao ch ng cc lc
lng Vit Cng thng xuyn phc kch hai bn b sng Mekong,
phi lm sao cng vi cc tiu on Thy Qun Lc Chin bn ti
chim cho c bn ph Neak Luong ang b cng qun kim sot
v c trn p cc ton qun Khmer bm dai nh a, khng
ch bo v nhng on voi tip t cu nguy cho Nam Vang _ cu
nguy cho mt ch ang tn st ng bo mnh _ m cn lo c an
ninh trn ng v cho nhng con tu qu ti cht nch nhng Vit
Kiu thng l chng cn mt gia nh no nguyn vn.
Hng ngn ngi n ng n b c gi v tr con t cc khu b
tp trung b xua ra nhng ni c gi l bi bc ng l nh ni
 bin ng dy sng 407

b sng v mt khn kh, ch mong sao c tu h mm hi qun

i qua c di tn. V mng sng, d nhin h phi ra i vi tay
khng. ti vi hai bn tay khng th khi ra i cng phi vi tay
khng. Ca ci nh ca do bao m hi nc mt to dng c th
phi tr li cho nhng cng dn Khmer xng ng hn. L l ca
chnh quyn Cam Bt l nh vy.
ng Khc chn ng v thay v bng my bay cng phi on
th li xui dng con sng Mekong trn mt con tu vn cht
nch v y cc gia nh nn kiu di tn.
Do trn a th c lan ra nh vng da beo, gia cc i qun
chnh quy cng sn Bc Vit, qun i chuyn nghip min nam
Vit Nam, qun Khmer v i qun hn tp thn thnh ca chnh
quyn mi Nam Vang. ng b th hon ton mt an ninh, gn
nh v phng c th a tu ti di tn nhng Vit Kiu ang
sng phn lnh th pha ty Cam Bt.
Mt s liu mng chy thot qua c bin gii Thi Lan nhng
li b lnh bin phng Thi ui v. H b kt li v l nn nhn
cuc ty sch chng tc - ethnic cleansing trong nhng nm sau
, cng thm vi 2 triu ngi Khmer cng b Khmer git v
l bn xc Khmer hn Vit.
tng chng kin nhiu cnh tr p k diu khc nhau ca
con sng Mekong nhng cha bao gi ng Khc ng trc cnh
tng kinh d n nh th ch trn mt khc sng ngn gn ni bn
ph trn trc l t Nam Vang xung Si Gn.
Khi l bnh minh trn sng l ra rc r m sao c nh mt
tri ang soi bng lc hong hn. Khng kh bui sng thay v mt
du li c ci oi nng vng st li ca mt cui ngy nng gt.
Nhng m my hng m c nh l rng chiu, dng nc thm
m ph sa nhng hn v c thm mu t nhng chui xc cht
bp bnh chm ri tri v pha h lu. Ch trong khonh khc, ng
Khc m c hng trm xc: nhng thn xc rt nh ca tr
th v c nhng xc ngi ln vi chm tc di hn l ph n.
ng Khc t hi phi chng l s phn dnh cho my trm ngn
408 cu long cn dng

ngi Vit rut tht ca ng ang sng Min v con ng hi

hng nh mnh ca h li l con sng Mekong.
Nhng thm cnh gy kinh hong cho ton th gii y v
ang xy ra gia Th K 20 gia thanh thin bch nht khng cn
che du, c thu c vo ng nh ca nh bo ngoi quc. Bo
ng vn gia tng v lan trn. Th gii gin d ln n. Gii chc
cm quyn Cam Bt gi im lng khng mt li xin li, gii tr thc
Khmer c hc nu khng trc tip tham gia bo ng th thi
ca h l s lnh lng th gn nh v cm.
Ngi Khmer thng l chia r nhng lng th hn chng Vit
Nam lun lun on kt h lm mt.
Mt nh gio ngi Khmer tng hc trng Chasseloup-Laubat
Si Gn ang dy hc cho mt trng Dng Nam Vang ni
vi m phng vin ngoi quc:
- Nh bo cc ng u c hiu thu c lch s gia hai nc
Cam Bt Vit Nam, cc ng u c bit trong hng bao th k bn
Yuon y a chng ti nh th no. Cn khng khip hn c
nhng iu m ng ang chng kin my ngy hm nay.
Ri cng vn ci giai thoi m li do ngi Php ghi li l tng
Trng Minh Ging v quan hung thn triu nh Hu tng chn
sng ngi Khmer, c dng u h lm l un bp:
- Chng no m cn bn Yuon_ ngi Vit sng trn t nc
Cam Bt th chng ti cha th no sng yn. Cc ng bit c bao
nhiu Cng sn xm nhp trong cc cng ng Vit kiu sng trong
th Nam Vang khng? Phi tt ao bt c, th c u rn sn
sng n tht chng ti. Khng l c khoanh tay ch cho bn n ti
cht u hay chn sng chng ti. sng cn ngi dn Khmer
chng ti phi t v, khng cn chn la no khc. Ri ng ta ni
thm nh mt xc tn: Tuer les Yuon-ennemies pour ne pas tre
tu soi-mme!
Ngay lc khng phi ng Khc m l mt k gi bo Le
Monde ni:
- iu khng c ngha l cc ng c t do cht u c nhng
 bin ng dy sng 409

ngi Vit thng dn hin lnh v v ti...

Cui cng th Nhng Con Tu Cu Ri ch ng Khc v nhng
ngi sng st cng cp bn Si Gn.
Ring i qun thn thnh ca Lon Nol, sau thng li d dng
tn st Vit Kiu khng mt tc st trn tay, nay h bt u thc
s ra trn _ mt mt trn c ha lc sng n tht ca i phng
v nghim nhin tr thnh nhng tm bia tp bn rt tt cho qun
Cng Sn Bc Vit. Ht tiu on ny ti trung on khc eo ba
ch tng Pht hay khng th cng vn c cht nh r cho ti khi
tan hng.
Cng ti Olympic Stadium ni pht ng cuc thnh chin
chng Vit Nam, cha y 5 nm sau, B en Thng ch Lon
Nol th leo ln my bay b chy trc, Sirik Matak v Long Boret
th chn li v b chnh nhng ngi lnh Khmer _ ng bo
rut tht ca h em ra hnh quyt, m mn cho cuc dit chng
t st_ suicidal genocide trong vng 4 nm sau . Cc cnh ng
xanh bn nhng hng cy tht nt bin thnh nhng Cnh ng
Cht tri y s ngi v xng trng.
Hai ln con c su trng xut hin trn khc sng Mekong gn
Nam Vang, hai ln c bin c trng i xy trn t nc Cam Bt.
Ln th nht 1970, Lon Nol o chnh chm dt ch qun ch
Sihanouk. Ln th hai 1975, Khmer tin chim th Nam
Vang chm dt ch cng ha. C hai ln u m mu: mu ca
ngi Vit v mu ca hn 2 triu ngi dn Cam Bt.
C su trng do l vt linh trong thn thoi Khmer nn khng
h c tuyn nc mt.
410 cu long cn dng

on c vn Trung Quc cho Khmer trong nhng nm thng mu me

Cam Bt. Gi li hnh nh nhng on c vn TQ trong cc t Ci Cch
Rung t - Made in China min Bc Vit Nam trc 1954.

m lnh Khmer tui cha qu 15 nhng lp c rt nhiu thnh

tch git ngi trong cuc chin t dit chng.
 bin ng dy sng 411

Nhng mm non cch mng ca lnh t Khmer Pol Pot dn ti nhng

cnh ng cht_ 5

Bn Cam Bt, t nc ca s ngi v sng mu (Vin bo tng Ti c

Dit chng Tuol Sleng Nam Vang_ *
412 cu long cn dng

N ci c Pht ca nn vn
minh Angkor Khmer khng
ging bt c nt tng Pht no
ca cc nn vn minh Pht gio
khc dc theo con sng Mekong_
H. Hong

Shihanouk ca mt thi qua,

Hun Sen gc Khmer vn ln
nh mt ngi hng, ang lnh
o x Cam Bt tch ri khi
nh hng Vit Nam cng vi
Lo i vo qu o Trung Quc.

iu t hi nht qua ri!,

Chng ta phi git bn Yuon
l nhng khu hiu chng
Vit Nam xut hin Nam Vang
thi Lon Nol. Tm bch chng
v hnh v quan li Vit Nam
mt d dn tay m c gi Khmer
v hai chn p ln chng s
ngi Cam Bt. Ngi Khmer
chia r nhng h lun on kt
trn mt trn chng ngi Vit
bt ngun t mi th hn lch
s._ 4
 bin ng dy sng 413

Nn c lu i bng tch dng Angkor vn cn , cng vi nhng cy

tht nt, vn l chng nhn v tri cho nhng nm thng mu me ca ngi
dn Cam Bt_*

Cho d l n AK hay M16 th Pol Pot mun bin Cam Bt thnh

vn c l Vt Thng Lch S ca X hi Cng sn Nguyn thy, nay
nn vn minh Angkor-Khmer ca b h b trong Vin Bo Tng Dit
dn tc Cam Bt_* Chng Tuol Sleng_*
414 cu long cn dng

Sau Khmer vn cn ng Hong Shihanouk ni hong cung trc Quatre

Bras, ni hi t ca 4 nhnh sng Mekong_*

V khc Khmer cng vi mt t nc Cam Bt ang hi sinh_*

 CHNG XVIII

NGY HI C PLA BEUK

NI VNG SU LUANG PRABANG
Extinction is forever, Endangered means we still have time
Sea World _ San Diego

Ngay sau Hi Ngh Sng Mekong Trc Nhng Nguy C ln

u tin t chc M vi tham d ca c i din International River
Network v Cam Bt to c mt s ting vang, Cao li bn bu
cho mt chuyn i tip theo sang Thi Lan theo li mi ca tin s
Chamsak. Chamsak cng l mt trong s nhng ngi u tin gi
in th t Bangkok hu thun Tuyn Ngn Sng Mekong.
Sau ln gp Chamsak cch y 4 nm, nh t bao gi ng ta vn
lun lun l mt chin s bo v mi sinh bn b.
Cng vi ng dn Chiang Khong, chnh tin s Chamsak l
ngi ch xng vn ng t chc cuc hi tho ca WildLife Fund
of Thailand vi tham d ca 4 nc thnh vin trong y Hi Sng
Mekong gm Thi Lan Lo Cam Bt v Vit Nam vi mc tiu gn
l bo tn c Pla Beuk v xa hn l bo v con sng Mekong.
Cho ti nay cu chuyn c Pla Beuk vn c lun lun l huyn
thoi. C Pla Beuk Mekong Giant Catfish, l loi c bng lau
khng l ch c sng Mekong, tn khoa hc Pangasianodon gigas,
416 cu long cn dng

thuc b Siluriformes, h Pangasiidae, c con di ti 6m cn nng

ti 340kg, chnh thc c cc nh ng hc/ ichthyologist Ty
Phng kho st t nhng nm 30. Nhng thc s c Pla Beuk
c nh thm him ngi Anh James McCarthy nhc ti sm hn
nhiu trong cuc hnh trnh ca ng t Xim qua Lo trong khong
thi gian 1881 v 1893.
Trong cun Surveying and Exploring in Siam xut bn nm 1900,
McCarthy k li chnh ng gip ng dn ko mt con c Pla
Beuk nng 130 cn Anh, di 7 b v vng thn mnh o c l 4
b 2 tc v ui 1 b 9 tc Anh. ng cng m t rt chnh xc l
c Pla Beuk khng vy v ming khng rng. McCarthy cng
ni ti trng c Pla Beuk ging nh trng caviar c tm/ sturgeon
tuyt ngon nn trong cc phm vt triu cng ca Luang Prabang
sang Trung Quc lun lun c mn trng c Pla Beuk.
Pla Beuk l mt chng loi him hoi trong s 25 loi c bng
lau Chu sng trong sng h nc ngt, hnh dng c bit vi
lng dp bng cong, khng vy, hai mt rt thp, ming khng rng
v n tp. Ch c th so snh vi c Pla Beuk l loi c bng lau
trn con sng Danube c tn gi l Wels c con di ti 4m nng
ti 180kg.
Tin s Chamsak ni:
- Ti ngh c Pla Beuk l mt trong nhng chng loi ang c
nguy c b tiu dit/ endangered species.
Nguy c l cn thi gian cu vn ch tiu dit l mt i vnh
vin. tng nh n su trong tr nh Cao nhn chuyn thm
Sea World _ San Diego rt xa vi B T ngy no.
Cc chuyn vin ng hc y Hi Sng Mekong th cho rng c
Pla Beuk sng khc di sng Mekong trong lnh th Cam Bt
v khi nhit nc sng thay i th c Pla Beuk r nhau tng
on vt thc Khone bi ngc dng qua Ubon Ratchatani, Nong
Khai, Luang Prabang, qua Chiang Khong ri Chiang Saen, qua bang
Shan ca Min in trc khi vo Trung Hoa mt chng ng
di hn 3000km ln ti h Nh Hi/ Erhai lake bn c thnh i
 bin ng dy sng 417

L gn thng ngun sng Mekong trng tc l vo khong

thng T v thng Nm.
Ch cch y t nm thi trc nguy c c Pla Beuk sp b dit
chng, cc nh sinh hc Thi Lan tm cch cu nguy ging c
bng lau khng l ny bng phng php gy ging nhn to _
artificial breeding. C Pla Beuk c v ci c chch kch thch t,
sau ly tinh dch ca c c trn vi m trng ca c Pla Beuk
ci _ trung bnh t 8 - 10 kg trng c. C Pla Beuk nh/ fry c
nui trong h cho ti khi ln c th t kim n nui sng
th chng c em th xung sng Mekong. Trong 7 nm qua c
khong 20 ngn c nh Pla Beuk c to ging nh vy. Vn
tip theo t ra l sinh cnh/ habitat sng Mekong cn trong lnh
ti bao lu c Pla Beuk cn c th sng c.
Nhng vi ng dn a phng c Lo v Thi th li cho rng
c Pla Beuk sng vng hang su trn khc sng Mekong gn
Luang Prabang v h cng tin rng khng phi ch c c Pla Beuk
m c c thn linh ra khi hang vo ngy Songkhran _ tt Thi Lan
cng vo khong gia thng T.
Do trc khi li c Pla Beuk ng dn u c l cng
c thn cho php v sau l l t n khi li c c. H
tin rng vo ng vo ngy y on c Pla Beuk t hi vng su
Luang Prabang bu chn xem ch c Plabeuk no s c tip
tc ln h xa trng, con no s t nguyn hy sinh li lm mi
cho ng dn.
Hng nm c vo thng T tc l trc ngy l Tt Pimai khong
mt thng, dn lng hai bn b sng Mekong thuc tnh Chiang
Rai pha Thi v bc Luang Prabang pha Lo u c t chc ngy
hi c Pla Beuk. Ring lng Had Krai huyn Chiang Khong cho ti
nay vn l a im nh c Pla Beuk ni ting nht v vo mt
khc sng khng c nhng khi ln m y sng li phng nn
khng lm vng v rch li.
Truyn thng xa ca Had Kai l vo ma c Pla Beuk dn lng
chia ton ng canh trn nhng cu sng t sng ti ti pht
418 cu long cn dng

hin gn sng ca c Pla Beuk i qua, ton no hn thy c th dng

li mong lai loi li r c cch y hng th k bt c.
Ng dn lng Had Kai vn gi nguyn nghi l Brahmin ca
ngy Hi C Pla Beuk trn tng chic ghe chi ca h. Ngi ch
ghe s bc mt nhm go, nu l s ht chn c ngha l thn chi
mun c cng heo, nu s ht l th cng g. Khi bt c c
Pla Beuk thn chi s c cng mt ba n thnh son vi mm
xi g hoc heo v c ru u na. Vui hn na l c c thi hoa
hu v ua thuyn gia cc ng nhn Lo v Thi hai bn b sng
Mekong sau cc bui l cng qui y.
Dn lng Had Kai bit rt r khi no c Pla Beuk li qua khc
sng ny n li. Nhng nm gn y do cnh tranh, h khng
cn kin nhn ch cho Pla Beuk i qua m cho thuyn xung
tn di xa tranh li vi ng dn lng khc.
Bt k l ng dn Thi hay Lo h u tin Pla Beuk l loi linh
ng v nm no m bt c c Pla Beuk m trn lng c nhiu
m en th nm s rt hn v c ma c.
Vo nm 1990, ch ring dn lng Had Krai thi h li c
ti 69 con c Pla Beuk v con s tt xung th thm ch cn
1 con vo 8 nm sau v con c duy nht li c y th trn lng
cng chng c m vn nn lng c nh c trn sng Mekong
cng ngy cng t i.
Trc y dng sng Mekong vn rt yn tnh ti mc ng dn
lng Had Krai c th thy nhng gn sng ca cc on c i qua
nay th khng, do c v s tu b ln nh trn sng li c trang b
c my d siu m v cc loi li ln hin i quanh nm lng
bt mi loi c k c Pla Beuk.
Vi cc khu rng ma ngy cng b ph hy rng ri, ri cc
con p khng l Vn Nam ngn chn nc, cn phi k ti k
hoch ca Trung Quc dng cht n Dynamite ph v khai quang
nhng khi ni cc ghnh thc v di lng con sng Mekong
m ng cho tu ln t bc xung nam. Tt c tc ng tch
ly nh mt chui phn ng dy chuyn/ chain reactions, c khng
 bin ng dy sng 419

nhng khng cn hang lm t trng, li thm s thay i qu

mc t ngt v tc v c nhit dng chy khin nhiu ging
c khng th sng c v hu qu l gim s lng c mt cch
nghim trng trn sng m ai cng bit l ngun protein chnh
ca c dn sng hai bn b con sng y. C th ni La Go v C
l xng sng ca nn kinh t sng Mekong.
Ch mi khong cch y 5 nm thi, nhn vo r c ngoi ch
ca mt ng dn, ngi ta c th m c ti 6-7 loi c ti
ngon khc nhau, nay th khng nhng r c t hn v c him
gp nhng loi c ngon ca my nm trc. Lng c st gim m
k thut nh c th cng ngy cng ti tn hn. Ngi ta dng tu
ln li ln gn chn ngang c dng sng m mt li th nh nh
li mui nn khng thot con c no. Mt li nh c lng v
dit nh vy th chng my lu sng Mekong con sng Danube
Chu khng cn c m ch cn rc ri ph thi t cc khu nh
my k ngh Vn Nam.
Tuy ch mi c mt con p Manwan cha phi l ln nht
chn ngang sng Mekong m mc nc xung thp hn. Tnh
hnh s ra sao khi tt c cc con p trn thng ngun xy xong.
C Pla Beuk ch c th sng di su ti thiu l ba thc. Nu
khng c bin php cu nguy th trong mt tng lai khng xa c
Pla Beuk tr thnh s kin ca qu kh.
Khng phi ch c Pla Beuk m tt c cc loi c khc v c c
dn sng hai bn b sng Mekong ang t vn mnh mnh vo
tay ngi lng ging v i Trung Quc.
Ngy xa khi c ma hn hn th c l Cu o mong ma nay
th chng ta phi thng xuyn Cu Nc x ra t cc con p
phng bc.
Bn l Hi Ngh, tin s Chamsak gii thiu vi Cao Boonrean
Jinarat, 52 tui khng xut thn t trng i hc no, chng phi
l k s ng nghip, ch l mt ng dn lng Had Kai nm 40 tui
c sng kin lp ra Cu Lc B Bo Tn C Pla Beuk khi thy
c nguy c loi c him qu y b tit chng. Chnh Jinarat l ngun
420 cu long cn dng

cm hng cho Chamsak i ti hnh thnh bui hi tho hm nay.

Jinarat tm s l c ngh ti con sng Mekong khng cn c
Pla Beuk l iu m ch cch y t nm anh khng th no tng
tng c. V cng l iu m anh cho l khng th chp nhn
nu nh th h con chu anh khng thy v khng bit Pla Beuk l
g ngoi nhng huyn thoi v con sng Mekong.
Nm 96 Jinarat c s tip tay ca tin s Chamsak, m chin
dch quyn c hn 2 triu baht, khong 5000 la mua li 5 con
c Pla Beuk m ng dn lang Had Kai li c th xung sng
Mekong vi nim tin ngy th rng nhng con c c phng sinh
y s sinh sn thm nhiu c Pla Beuk. Trn thc t nhng con c
y li lm mi cho nhng m li khc ch t lu sau .
Jinarat cn to bo vn ng o mt h ln bn b sng Me-
kong nui nhng con c Pla Beuk mua c mong gy ging
v sinh sn tng to mt sinh cnh kiu ging nh Sea World
M ch mi c gi tr p trn l thuyt. Bi h khng ln
cha khng nc v cp c no sng st trong h y cng tr
thnh v sn/ sterile.
Xa kia dn lng Had Krai nh c Pla Beuk nh mt truyn
thng l hi v ch n. T nhng nm 80 m con bun tham
lam t xa ti y lng kim mua c Pla Beuk vi gi ngy mt
cao hn ti 500 baht_ gn 30 la mt kil nhm cung cp cho cc
tim n ni ting v cc loi th him qu Bangkok. Nhu cu tiu
th tng v tng gi bao nhiu cng c ngi mua li cng kch
thch ng dn x i nh c Pla Beuk.
Nhng ri nh Cao d on, Hi Ngh 4 nc tu khc b
bn / quartet Chiang Khong mau chng bin thnh cung n
li nhp. Khi Janaret i din ca dn lng Had Kai Thi Lan a
ra kin t quotas/ ch tiu s c Pla Beuk c bt mi nm th
b ngay Lo phn i trong khi Vit Nam ch th ng tham d vi
tnh cch quan st.
V kt qu cuc hi tho nhiu mong i y ch c trn giy l
d n thnh lp ti Chiang Khong mt Trung Tm Nghin Cu
 bin ng dy sng 421

v Kho St C Pla Beuk v C sng Mekong/ Research & Study

Centre of Mekong Giant Catfish and Fish in the Mekong River.
Theo tin s Chamsak th chnh quyn cp nh nc Thi Lan
chng quan tm g ti vn mng c Pla Beuk. Ng dn th chia
r, nh Jinarat mun bo v c Pla Beuk th c lm, ai mun nh
c Pla Beuk th vn c tip tc. Ngha l t do kiu lut rng.
Khi nhc ti phi on Vit Nam, tin s Chamsak ni ging
chua cht:
- Ti sao Vit Nam ch tham d vi t cch quan st? Phi chng
cho l Pla Beuk khng c trong ng Bng Sng Cu Long? Th
cng ging nh chng ti bo rng cc Cnh Hc ng Phng v
by Su C ch c ni cc trm chim ca Vit Nam.
Chamsak tip:
- Ti cho rng c Pla Beuk, c Dolphin, cc n Hc n Su
Tam Nng khng phi ca ring ai nhng phi c coi l
nhng ch s an ton cho h sinh thi ca con sng Mekong trong
c c ng Bng Sng Cu Long. Phi cng nhau bo v con
sng Mekong nh mt ton th ch khng th theo kiu n nh
ai nh ny rng.
Ri Chamsak a ra mt ci nhn thc tin khng hn ch trong
bin gii mt quc gia m cho ton vng:
- Nh Vit Nam, bo v cc trm chim, u phi ch c
bin php hnh chnh cm nhng nng dn thiu n vo khai thc;
cng nh vy u c th cm ng dn Lo Thi nh c Pla Beuk
nh tip tc mt truyn thng t i cha ng h.
Khng phi ch c ph phn, l mt gio s kinh t Chamsak
lun lun ra gii php:
- S khng cng bng nu c ngi vn phng Bangkok li
cho ng dn Chiang Khong Had Krai l th phm tiu dit c Pla
Beuk. Vn l phi gip h, c g b p cho h khi h chp nhn
ch nh c Pla Beuk 2 thng trong nm, s c bt c khng qu
bao nhiu con v kch thc khng di mt mt chng hn.
Chp cnh cho gic m ca Jinarat, Chamsak say sa ni v d
422 cu long cn dng

n tng lai:
- Trung Tm Bo Tn c Pla Beuk vi c Aquarium/ h nui c
khng phi ch c Pla Beuk m c Dolphin/ c heo mm ngn v
cc chng loi c khc rt phong ph ca con sng Mekong, mt
th River World s rt hp dn i vi du khch; nh vy s c tin
n b cho ng dn, ngoi ra h s c hng thm phn li
tc khc nh bn k nim, m qun n phc v cho du lch...
Ti nghe ni c mt sng kin tng t nh vy c mt kin
trc s tr Vit Nam M nu ln trn Internet Mekong Forum l
lm th no cu nguy cho Trm Chim Tam Nng bng cch bin
ni tr thnh mt t im du lch.
Kin trc s y khng xa l g vi Cao, l in anh ca B
T. Cao khng cm thy b xc phm nhng cng c cht h
thn trc nhng nhn xt gay gt ca tin s Chamsak.
ng chuyn sang ging tm s:
- Tht l ng bun khi nhng loi c Pla Beuk, Dolphin, nhng
n Hc ng Phng nhng n Su C trn sng Mekong
khng cn na. Nhn xa hn th s lm nguy ca chng l bo
ng v s sa st ca ton h sinh thi mong manh ca con
sng Mekong xuyn sut t Ty Tng ra ti Bin ng.
V Cao rt tm c vi cu pht biu ca tin s Chamsak
tuy nghim trng nhng vn tot ra v lc quan, kt thc hi ngh
c Pla Beuk:
Does Mekong have a future? Yes!
Even time is running out but if all of us together should conserve
the Mekong River.
Tt C Chng Ta y phi l 60 triu c dn ang sinh sng
trong lu vc con sng Mekong. Cuc Hi Tho WildLife Fund
of Thailand, li cho Cao v B T nhng n tng su sc.
Chng kin s nng n ca nhng ng dn nng dn Thi Lan Lo
v Cam Bt qua hi ngh, Cao c ngh ti lc chnh nhng
ngi nng dn ng dn ng Bng Sng Cu Long phi ng
ln v c ting ni tch cc bo v dng sng v vng chu th
 bin ng dy sng 423

qu hng h.
Trc khi v M, Cao tr li thm Lo 4 nm sau ng vo dp
Tt Pimai v chng n u tin khng phi th Vn Tng m
l Luang Prabang. Cng vn ng gi Khc cho rng cha th ni
thc s n Tt Lo nu khng phi l c Luang Prabang, giu
tnh lch s nhng khng nhum v vng gi xa cch.
Luang Prabang hay Mng Lung t th k 14 c vua Fa
Ngoum chn lm kinh cho Vng Quc Lan Xang x triu tht
voi. Prabang l tn bc tng Pht c coi nh thing ling nht
ca ngi dn Lo cng nh Fa Ngoum khun mt huyn thoi l v
vua u tin v i nht ca h. Tng truyn Fa Ngoum nguyn l
Hong t Lo sang lnh nn bn triu nh Angkor nhng lun lun
nui ch phc quc. Fa Ngoum ch huy mt i qun Khmer
tr v chinh phc v thng nht c tt c cc b lc ly khai v
sng lp nn vng quc Lan Xang hng mnh.
Chawa hay Java, tn nguyn thy ca Luang Prabang l mt vng
cy ci xanh um vi phong ph nhng cy tri nhit i, nm bn
b khc quanh ca con sng Mekong ni con sng Nam Khan l
mt ph lu vo, cao hn mt bin khong 300 mt, vi ngn
i Phousi trung tm.
Kh hu Luang Prabang c th ni l khng ging mt ni no
trn t Lo. Bu tri lc no cng nh c mt cht m sng tuy
rt long. Ngi ta gii thch l lp khi do t rng lm ry
ca nhng ngi Lo Thng, Lo Ni, vn l dn du canh. Nhng
cng b li lun lun c nhng cn gi m mt vi hi nc t
con sng Mekong thi vo to cm gic hi se lnh.
Hnh nh ci g tnh Luang Prabang cng c v c bit
c th em tin vua, sn phm dt p nht, cy tri rau c cng
ngon hn ni khc do cht t v nc ni khc sng Mekong c
ti ba ph lu ln vo: cc con sng Nam Ou, Nam Sang v
Nam Khan. C ct ca khc sng ny cng c vng na.
Vo ma kh, mc nc xung thp ti mc tr ra phn ca
lng sng vi nhng bi ct ln, y l dp dn lng ko nhau ti
424 cu long cn dng

i vng, th vng vn c dnh ln vi ct. C c nhng c gi Lo

xinh p ngm na mnh di nc qun o t dnh st lm ni
ln nhng ng cong khe mnh mm mi v khu gi. Ct dnh
vng c my ch Cht thu mua sau dng th thut c bit
tch ra. Ct ln vng c em trn vi thy ngn, cho vo vung
vi vt kit thnh vin ri dng n hn hun cho thy ngn bc hi
ch cn li l phn vng. Mt ngi phi sut ngy ngm mnh di
nc, nu may mn cng kim c khong 600 kip tin Lo, cha
ti mt la nhng li gp 6 ln li tc bnh thng ca h.
Cch y hn 130 nm khi on thm him Php Francis Gar-
nier/ Doudart de Lagre ri Vn Tng i Luang Prabang ni
m Henri Mouhot c tip n nng hu su nm trc .
H khi hnh ngy 04-04-1867, di chuyn bng ng sng vi
hn 150 km dc theo con sng l i ni trc tr di chuyn tht
kh khn c vi nhng thc ghnh, ch trng vo sc ngi ko
thuyn i ngc dng, c ni h phi gi xung khun vc
trn b nhng ri cui cng h cng ti c Luang Prabang hn
20 ngy sau gn nh kit sc vi dy dp rch bm v nhng
bn chn vy mu. on thc s c ngh ngi gia mt kinh
Luang Prabang en fte vui nh tt, lc b ang bo h bi c
hai triu nh Hu v Bangkok v c m t l mt th trn rt
pht trin v thng mi.
Cng trong chuyn i ny on thm him Php tm ra ni
vi nng xc Henri Mouhot su nm trc , cch bn Phanom
khong 2km ni b dc cao ca con sng Nam Khan.
Bn Phanom vi khong hn mt trm nc gia nh thuc sc
tc Lu pha ng Luang Prabang, l mt lng an dt truyn thng
vn vy t sut 300 nm, ni ting vi nhng chic khn san/ pha
biang v sarong/ pha sin kt bng la hay bng vi vi nhng mu
sc v hoa vn rc r. Ngy xa mun tm mua mt chic khn san
th phi ch ti phin hp ch, nay do i Mi c nhng quy
hng mc ln hai bn ng v cng khng thiu c nhng mn
hng gi nhp t Thi Lan c nh la du khch.
 bin ng dy sng 425

Ngc dng thi gian, theo bc chn thm him n c ca

Mouhot xuyn qua nhng khu rng gi ca Lc a Chu vi c
mt vng sng nc ca con sng Mekong khin Mouhot y
cm xc vit: By lu nay ti say kht vi nc ca con sng
y, cng by lu con sng y nui dng v c th thch sc kin
nhn ca ti na. Mouhot trong khi v rng i lng kim cc loi
cn trng him, ng bng hong khi bt cht khm ph ra cnh
nt huy hong ca Angkor vo nm 1860 m ban u Mouhot
khng tin Angkor li c th l di sn ca nhng ngi Khmer th
bo km ci m ng tng gp tip xc v ghi li cm tng _
Nhng con ngi Khmer m bo lc nh c sn trong mu v
hnh nh h ch bit c ph hoi m khng bao gi bit ti thit.
T Angkor Mouhot tip tc i v pha bc dc theo con sng
Mekong sang a phn x Lo. Ngy 15 thng 10 nm 1961 vn
khng xa b sng Mekong, Mouhot tip tc cuc hnh trnh y
quyt tm nhng v cng n c trong cc khu rng ma/ rainfor-
est vn nguyn hoang s vi voi n cp rng, vi ting chim ku
m v ban ngy vn h. Nh sinh hc Php tay mo him tr
tui y khng h c o tng v kt thc mt chuyn i c hu.
Mouhot vit ra nhng dng tin tri trong cun nht k: Nu ti
phi cht y, ni m bao k phiu lu gi nm xng tn, ti
sn sng cho ci gi pht s ti y!
V ci gi pht nh mnh y n. Khng bao lu sau Mouhot
b nhng cn st rng tn cng thc ra l cn st rt c tnh.
thi k m cc cn bnh l nhit i cha c c trong gio trnh
ca trng i hc Y khoa Paris v vin thuc K Ninh th cha
h c bit ti; mc phi st rt c tnh th ch c thc. My dng
ch cui cng ri rc mt ngy trc khi Mouhot cht, ngy 10
thng 11 nm 1861: B cn st rng... v ri bn ngy sau _
Thng cho ti Cha i!
Xc Mouhot ch c vi nng bn b con sng Nam Khan
hoang vng vi bn ng hnh duy nht l con ch trung thnh
Tine-Tine vn khng n khng chu ri xa nm m ch v vn tru
426 cu long cn dng

ln nhng ting ku thm no. Phi ch ti 6 nm sau khi c on

thm him Php Francis Garnier / Doudart de Lagr i qua vo nm
1867, mi c c mt ngi m cho Mouhot. Mt truy nim cho
ngi cht v cng l mt sinh nim cho su ngi trong on, bi
v h bit rt r ci cht nh Mouhot th qu gn gi.
Thc vy c 2 trong s 6 ngi ng bn nm m Mouhot
hm y cng cht trong vng my nm sau . Doudart de La-
gr trng on b mng trn ng i v chng amibe p-xe gan
mt cn bnh nhit i khc. Ring Francis Garnier tuy sng st
qua cuc thm him sng Mekong nhng cng li b gic C en
ca Lu Vnh Phc phc kch git mt nm sau Cu Giy
gn H Ni.
iu ngc nhin th v cho on l h gp li con ch Tine-Tine
ca Mouhot cn sng trong mt gia nh Lo Luang Prabang,
n khng cn bit nhng ng Ty da trng bn ca ch n l ai ti
thm nn c thng thng nhe rng xng ra cn... Nhng ri nm m
Mouhot cng li b qun lng mt thi gian di na do hn na th
k chin tranh lon lc v ch mi c trng tu vo nm 1990, vi
thm mt tm plaque t Montbliard tn th trn nh ni sinh ca
Mouhot, vi dng ch n gin nhng y ngha: Hnh din
v a con ca chng ti. V nay ngi m Mouhot l t im du
lch hp dn i vi cc on du khch.
Milton Osborne trong cun sch The Mekong River Expedi-
tion nhn xt: Mouhot, Doudart de Lagr, Francis Garnier...
l biu tng cho mt th h thanh nin u Chu c hc thc ca
th k 19 c mnh danh l th k ca chu ng v khc k.
H khng ch dng cm v am m vi vin tng cc cuc phiu
lu ti nhng vng t mi v h cn ngy th c tin v s mnh
khai ha mission civilisatrice ca nc Php i vi cc dn tc
Vin ng m h cho l cn bn khai.
ng bn ngi m Mouhot hn 130 nm sau, bn b dc con
sng Nam Khan, nhn dng nc chy vo sng Mekong m
nhng ph sa, Cao min man ngh ti nhng g xy ra trn sut
 bin ng dy sng 427

dc con sng lch s, con sng thi gian v cng l con sng cui
cng y. c mnh danh l con sng ca tnh i v hnh phc
khi th phng lng hin ha khi th ghnh thc cun sng vi bo
lc hy hoi v c ni thng kh na. Dng chy con sng y lun
lun mang trong n s sng v c cht chc. N lun lun v mi
mi l mt n s kh hiu v cun ht ngi ta bng nhng nng
lc huyn nhim
Con sng y b bi thm ha trong sut na th k chin tranh
v nay ang c th mng ha trong thi bnh vi k hoch Du
Lch Mi Sinh Nm 2000.
Theo ng Khc ngi bn vong nin ca Cao th cho rng con
sng y lun lun gi li ni ng nhng hoi nim v sut chiu
di ca cuc chin tranh trong ni kinh hong v hy vng thy
hai iu ln lao nht l tnh yu v ci cht, ni nh Rudyard
Kipling:
Two things greater than all things are
The first is love, and the second war.
T bao ngn nm ri Luang Prabang c , c mi soi bng
trn dng sng Mekong, cho d kinh y tri qua bao thng
trm vi nhiu t b ngoi xm tn ph.
Ti th k 18, s cha chin ln nh vn c trm ch cn li
mt phn ba. Ngay Hong Cung cng chng phi l mt cng trnh
kin trc c xa, ch mi c ngi Php ti thit t nm 1909
vi kin trc s ngi Php v th thuyn c m t Vit Nam
v Thi Lan qua, ngn khon cng l t chnh ph thuc a Php
tng d cho vua Lo.
Nh vy s hp dn ca Luang Prabang vi Cao c l khng
phi ni cung in c knh m l c mt kho bu tng Pht cha
ng trong cng vi s cha chin c cha h b cc cuc chin
tranh ph hy v cn nguyn vn.
Theo ng Khc ngi c mnh danh l nh bo ca cc nh
bo, th pho tng Pht Vng Prabang cn c tn l Lopburi Bud-
dha mang m nt vn ha Khmer t th k th 12 vi dng ng
428 cu long cn dng

Abhayamudra, tay phi a ln, lng bn tay hng v pha trc

biu tng cho s ph h che ch v c xua i mi bt an s hi.
Nm 1975 khi cng sn ton chim nc Lo mt x s ch c
4 triu dn vi mt dn c tha nht Chu khin Mao Trch
ng tng c d nh a dn Tu sang Lo , ti vng bc ni
non c ni ch c 5 ngi dn trn 1 km2 c ti 68 sc tc khc
nhau gm 3 nhm chnh: Lao Lum/ Lo Kinh, Lao Theung/ Lo
Thng hay Kha, Lao Soung/ Lo Ni hay Hmong v Yao v c
k l mt trong nhng nc ngho nht th gii.
Khi m nh vua Savang Vathana v vua Lo cui cng, vn
ha nh v c hnh c dn chng yu mn, rt hc thc tng
tt nghip cole de Science Politique de Paris, say m c sch
cng vi hong hu v c hong thi t u b bt i y i cho
ti cht trong cc tri ci to Sm Na, cng vi m qun nhn
cng chc ch c c mnh danh l patikan bn ngy phn
ng, th ch qun ch Lo coi nh b bc t.
Vi khu hiu gn ging nh tin ln x hi ch ngha ca ng
Cng Sn Nhn Dn Lo mt th Socialism made in Vietnam
nh mt nh bo Php ma mai gi nh vy v ng Kaysone
Phomvihane chng t t ch khng mun gi l i Mi
ging Vit Nam m l Mi/ Chin Thanakaan, khng mun
gi X Hi Ch Ngha m l X Hi Lng Ho/ Sangkhom Nyom.
Nhng cho d gi l g i na, vi ngh thut ni v lp ch tinh vi
ti u th cng th cng khng th no hn cc cc ng ch Ko
ng/ Vit Cng, v cng khng th khc vi Vit Nam, ngha l
bc mn tre cng phi ri xung, cho cc doanh nhn ngoi
quc d nhin c doanh nhn M vi laptop nghnh ngang t do ra
vo ni m trc y t nm h phi tng ci mt ra i. Mt
hin tng m k gi bo Le Monde gi l Ultime revanche
des Americains S tr th ti hu ca ngi M.
tin ti X Hi Lng Ho/ Sangkhom Nyom th ci kinh
th mng ny ang b im ha tr thnh lai cng khng
ging ai ch phc v cho du khch. V Hong Cung nay c ci
 bin ng dy sng 429

tn thnh Vin Bo Tng Quc Gia, vn trn con ng Phothisarat

chy vng theo b cao ca con sng Mekong, ni m xa kia khch
ca Hong gia c th ti thm bng thuyn.
Cung in vn cn nhng ch nhn thc s th vng bng,
ch cn nhng k vt ca nguyn th cc quc gia trc y tng
nh vua th nay vn c trng by ni phng khch: khu sng
sn vi bng nm ngc ca Leonid Brezhnev, b tr ca Mao
Trch ng v mu trn mt trng do phi thuyn Apollo 11
em v do tng thng M tng... Cao th th v nht vi bc tranh
tng/ mural, ni Phng Khch S Thn ca ha s Php Alex de
Fontereau v cnh sinh hot mt ngy Luang Prabang m m cch
y hn na th k - v p nh vn cn phng pht qua my vn
th ca n s Vn i (1942):
Chung chiu ngn trong gi_ Thp ni n mn sng
Lu vua thu bng nh_ Cha bt lnh hi sng
Cho d UNESCO t 1995 quyt nh chn Luang Prabang
l Khu Di Sn Th Gii/ World Heritage Site, nhng ri ngi ta
vn c nhn danh em tin b ti cho x Lo vi k hoch m
xa l mi t Vn Tng qua Luang Prabang ln ti bin gii pha
nam Trung Hoa ti Cn Minh th ci vin tng hng on xe bus
ch khch du lch l lt t Nong Khai Thi Lan bng qua cu Hu
Ngh Mittaphap ti Vn Tng trn ng ti Luang Prabang th
Cao hiu rng ci v p mong manh ca ni c y vi nhng
mi cha thp lp lnh, cc nh s trong nhng chic o c sa vng
rc r, nhng con ng rp bng cy xanh ngt hng thm ca
hoa v nhang trm, vi rn r ting chim, vi nhng a tr n a
c trn mt ng m khng s xe c, ngi dn qua li khng
mt ai dng vi v... ri ra tt c cng s mau chng tr thnh k
nim qu kh.
Cao cht c so snh con sng Mekong nh chic n sc mang
trn vai n sut chiu di ca nc Lo, l ca ng Lo tip xc
vi th gii bn ngoi. Quanh nm con sng y vn lun lun l
mch sng v cng l ngun hnh phc ca ngi dn Lo thiu
430 cu long cn dng

n Lo s nh mt c th khng c mch mu.

Khng phi ch c Luang Prabang m l bt c u trong sut
chiu di ca con sng y, s sng ca ngi dn Lo nh gn lin
vi con sng Mekong, lun lun l ni t hi trong nhng ngy
l ln theo chu k ca c hai ma kh l. L kh hu Chu Gi
Ma_ climat des moussons, vi ma ma t thng 5 ti thng 10
v bc sang ma kh t thng 11 ti thng 4.
Vo ma nc ln th c ngy Bun Xung Ha/ L Hi Nc,
dn chng nhau ra dc hai bn b sng xem ua thuyn, c c
thuyn rng ca nh vua ngy trc. Bui ti l hi hoa ng, trai
gi r nhau ra th trn sng nhng con thuyn nn nh, hng ngn
chic nh vy lp le theo con nc m xui dng. Vo ma nc
thp ni khc sng cn, l ni t chc Bun Bng Phay_ L Cu
o, vi nhng gin tre cao ti c mi thc c dng bn b
sng, trai gi hp tng ton ca ma ri khing nhng chic pho
tre/ bng phay t ln gin cao v thi nhau t.
Nhng ngy hi ln nht trong nm vn l ngy Tt Bun Pimay_
L Mng Nm Mi v thi im th khc xa vi cc ngy tt Dng
lch v m lch. Bi do Lch Lo kh phc tp, nm th c tnh
theo chu k tri t xoay quanh mt tri, trong khi thng th li
tnh theo tun trng. Thng ngy u nm theo lch Lo ri vo
mt ngy ca h tun thng 11 hay thng tun thng chp Dng
lch. Nhng iu l lng v kh hiu l tt Lo Pimay li khng t
chc vo ngy u nm m li nhm vo khong trung tun thng
4 Dng lch. y l thng cui ma kh nn rt l nng, phi
ni l nng nht trong nm. L ti nc tm mt Pimai ri ng
vo thi gian ny.
Nh vy Pimay tuy gi l tt nm mi nhng thc ra l n Tt
Thng Nm/ Bun n H, tc l 5 thng sau ngy u nm. Cng
li vn ng Khc a ra li gii thch l th: bn tnh x x ca
ngi Lo hn nhin dung d nhng cng rt l su sc. Theo h
th u nm theo lch Lo m di hn ngy: n Tt vo nhng ngy
u nm y chng khc no i su thm vo bng m m bng
 bin ng dy sng 431

ti th tng trng cho s c n su thm; ngc li k t thng

nm theo lch Lo th ngy bt u di hn m, ngi Lo chn n
Tt vo dp ny nh tin ti nh sng ho quang tng trng
cho tng lai sn ln hnh phc vui ti v c s may mn.
Do vo dp l Tt Pimay mi ngi trn ton x Lo t do
tn hng vui chi sut ba ngy c khi lu hn. V mi ngy trong
ba ngy Tt Lo u c mang nhng ngha khc nhau.
Ngy th nht/ Mu Sang Khan Pay, v thn nm c ra i ging
nh ngy 23 thng chp ng To v tri bn Vit Nam.
Ngy th hai/ Mu Nao, l ngy bc cu gia nm c bc sang
nm mi.
Ngy th ba/ Mu Sang Khan Kune, l ngy v thn nm mi
ti nhm chc.
Bn ng Khc, nh bo Phm Trng Nhn mt cy bt ca bo
Bch Khoa trc 1975, tng l i s Vit Nam Lo d dm
nhn xt l khng h c l bn giao gia hai ng thn nm c v
nm mi v b cch ly bi mt ngy Mu Nao trung gian.
Cng ging nh phong tc Vit Nam, trc ngy Tt, mi ngi
chm sc lau chi dn dp nh ca cho tht sch s nh mun gt
ra cho ht bi bm ti tm ca nm c chun b n mng mt
nm mi hnh phc thanh khit v sng ln hn.
Trong ngy Tt Pimai ai cng chn mang nhng b o mi p
nht i cha d L Tm Pht vi nc c tm hoa thm ng
thi cu cho c mt nm mi an khang v lm n thnh vng.
Ri ngi ta dnh th gi i thm ving chc tng ln nhau v bt
c ai d c ni bun ring g i na th cng c gi v mt tht
hn hoan vui v.
Sang ti ngy th hai th mi ngi t hp vui chi tp th, g
trng thi khn v cc chng phoubao cc nng phousao _ m trai
gi ht h chc gho ti nc vo nhau nu c xm x th cng
khng sao v d dng cho qua trong my ngy Tt:
So, So / i Nng, i Nng
So d bn y / Nng lng no
432 cu long cn dng

i kh x .../ Cho anh y... vi!

Gp m con trai c y th cc c gi ch bit c sung sng
mt m lm b trn i. Ri ngi ta r nhau ra b sng lm l
phng sinh: th c chu xung sng hay th chim lng cho tung
cnh t do bay vo bu tri nng mi. Cng trn b sng y, h
thi nhau p nhng lu i ct xong gn ln y hnh con vt biu
tng cho nm mi vi li cu nguyn cho c mnh khe sng
lu v tin bc th v di do nh ct trn dng sng M/ Mae Nam
Khong...
V cng khng km phn long trng l l rc gia tin/ Pou
Gneu Gna Pneu, c coi nh t tin ca ngi dn Lo. Trn
ng ph c c m rc Nang San Khan/ Hoa Hu Nm Mi vi
on ngi mang mt n nhy ma cng vi u ln v s t. Khi
c nh vua i qua th tt c qu xung cung knh chc th. Sau
th vua cng c thn dn ti nc v hong thi t cng b cc
nng thiu n Phou Sao tr p nghch ngm xng ti x o trong
khng kh cm thng ha ng ti vui v cng hn h. Ring ng
Khc nm cng khng trnh c i bn tay xinh p ca mt
thiu ph Lo bi l ni ln m nhng cha b nng x o.
C l ngi dn Lo khng bao gi qun c nhng ngy Tt
Luang Prabang khi cn nh vua ca h. Cn u nhng on voi
kiu uy nghi din hnh trn ng ph; vi nh vua hin t cng
Hong gia vi on ty tng i ti cha Vat May lm l ty trn
cho tng Pht c a t trn b cao xung sn cha ni con
rng Hang Lin phun nc thm ln pho tng.
Hang Pak Ou cng l ni c nh vua ti thm trong dp l
Pimay. Hang gn ni b sng pha bc cch Luang Prabang khong
hn 20 km. T di sng phi leo ln nhng bc thm dc ti
c khu hang lc no cng m t du mt. Hang gm hai tng
Tham Thing/ Hang Di, Tham Phum/ Hang Trn cha c my
ngn tng Pht vi nhng vc dng khc nhau.
Tng truyn rng vo th k 16 khi Luang Prabang b ngoi
xm tn ph th trc dn chng t ng khing cc tng
 bin ng dy sng 433

Pht du vo hang Pak Ou v ti nay 4 th k.

Trong dp tt Pimai, dn chng cng l lt c bng ng b
ln ng sng r nhau ti y tm cho cc tng Pht bng
nc thm_ nhng bc tng mang bi thi gian hng my th k
khng trnh c nt n v c ru phong duy c n ci an tnh
ca c Pht th nh bt t.
i ti u th Cao cng ch gp nhng ngi dn Lo hin t
n hu cht phc v khng ham tranh ua. Nhiu ngi n gin
th cho rng bn cht tt p y nh kt qu ca mt qu trnh ti
luyn qua nhiu th k di nh sng ca o Pht l quc gio
ca Lo.
Th nhng cu hi t ra tip theo l vi ngi Xim La, ngi
Khmer th sao? H cng sng di bng t bi ca c Pht qua
nhiu th k, o Pht cng l quc gio m ngi Thi th tr tr
sn sinh ra mt by hi tc gy bao thm cnh hm hip thuyn
nhn trn Bin ng, cn ngi Min th bo ng tn c c c
dp l cp dun cht u v s ngi Vit. Ma Th Dy lun lun
l ni m nh kinh hong ca ngi Vit sng cc tnh gn bin
gii Vit Min.
Cu hi t t ra cha c ngay li gii p nhng Cao hiu
rng khng th ch n thun da theo yu t tn gio m phi k
ti nhng hon cnh lch s, sc thi nhn chng to nn ci v
thc tp th - inconscient collectif, ni theo Carl Gustav Jung nh
mt bn nng th hai khng d g m thay i y.
434 cu long cn dng

Hang Pht Pak Ou nhn t sng Mekong. K ha u tin v Hang Pht

Pak Ou c tm thy qua tng trnh ca Francis Garnier trong cuc thm
him sng Mekong 1866-1868 _*
 bin ng dy sng 435

Hang Pak Ou vi my ngn tng Pht c dn Lo ct giu t th k 16

khi b ngoi xm. Tt Pimai l dp dn Lo n hang lm l tm Pht_ *

Trong mt nc Lo X hi Ch ngha, vn khng suy xuyn c tin ni

ngi dn Lo: hng on cc nh s i kht thc vn l cnh tr quen
thuc mi bui sm mai trn cc ng ph Vn Tng nm 2000_*
436 cu long cn dng

Hng nm vo
thng 4 ni lng
Had Kai / huyn
Chiang Khong
Thi Lan u c
t chc ngy Hi
C Pla Beuk. Dn
chng n nc t
hi hai bn b
sng chng kin
cuc ua ti ca
cc ng dn. Hi
c Pla Beuk ngy
mt km vui v rt
him hoi s c bt
c. C Pla Beuk
ang c nguy c b
tiu dit_ 42

Pla Beuk, C Bng

Lau khng l ca
sng Mekong_
Pangasianodon
Gigas, tn Khmer
Trey Reach, di
hn 3 mt, n
rong to ln rt
mau, cn nng ti
hn 300kg trong
vng 6 nm. 01-
05-05_ H. Suthep
Kritsanavarin
 CHNG XIX

NGI C PAKHA
V TING N RN
DI THC KHONE
Ordinary life goes on _ that has saved many a mans reason
Graham Greene, 1955, The Quiet American

Sau cc ngy tt Pimai v nhng ngy Luang Prabang khng

th no qun, Cao hn gp li tin s Cham Sak Done Khong ni
di thc Khone. Cao s khng th no hiu c s phong ph v
c v sinh cnh thc vt ca con sng Mekong nu khng bit thm
c lch s hnh thnh ca con sng y. Cao nguyn Ty Tng c
t khong hn mt trm triu nm trc do s va chm d di ca
hai khi tin lc a Gondwanaland v Laurasia to nn mt a
hnh ni bt l dy Himalayas v c vng cao nguyn Trung .
Ring con sng Mekong ch mi c hnh thnh vo thi k
Pleistocene gia khong 1.6 triu v 10 ngn nm trc y thi.
Con sng nh hin nay bao gm 4 khc sng thuc cc con sng
khc do nhng cn a chn lm di chuyn nhng khi t to thnh.
Mt khc sng Chao Phraya khi chy ti v tr tnh Chiang Rai b
chp bt/ captured vo con sng Mekong v dn d to nn lu
438 cu long cn dng

vc trn ca con sng.

ng Bng Sng Cu Long ch c hnh thnh trong khong
10 ngn nm tr li y t y Bin ng do cht st trong ph
sa ca sng Mekong hp vi cht sulphur trong nc bin to nn
hp cht pyrite c th bi p dn cho ti khi nh ln khi mt
bin v hng nm tip tc c ph sa ph dy ln. Ring Bin H
mi c thnh hnh t 5700 nm trc do nn t b xp v ln
su xung so vi mt bin. Chnh do t nhng con sng khc nhau
hp thnh gii thch ti sao cc loi c v h sn ca con sng
Mekong li phong ph n nh vy.
u l ngun ca con sng Mekong. Cch y hn 130 nm khi
on thm him Php Doudart de Lagre / Francis Garnier khi
hnh t Si Gn lc l thuc a mi ca Php, ngc dng
sng Mekong tm mt thy l giao thng vi Trung Hoa; cc
tin tc c c lc ch gip h on bit m h l con sng y
pht nguyn t Ty Tng. Cuc hnh trnh y gian kh v rng
r sut hai nm 1866-1868 nhng ri cng phi b d dang v ci
cht ca Doudart de Lagre trng on khi h ch mi ti c
tnh Vn Nam ca Trung Quc.
Nm 1894, ba mi nm sau, mt on thm him Php khc
do Dutreuil de Rhins cng bn ng hnh Joseph-Fernand Grenard
ri Paris qua Samarkand, xuyn qua vng Turkestan thuc Nga ri
vo Trung Quc trc khi i v hng nam ti Ladakh ri li ngc
v hng bc, ngang qua sa mc Taklamakan theo con ng T
La_ the Silk Road ri bng mt chng ng rt quanh co trc
khi vo c cao nguyn Ty Tng. H c coi nh ti gn
ngun nht ca con sng Mekong nhng nh mnh dnh cho
Dutreuil de Rhins tht bi thm, ng b cc dn lng Khamba bn
cht trong cuc tranh ci mt nga. Ring Grenard sng st v ti
Paris, tuyn b tm ra thc ngun con sng Mekong nhng
khng a ra c chi tit chnh xc.
Nm 1910, trong b Encyclopaedia Britannica ni ting th gii
xut bn ln th 11 khi cp ti con sng Mekong ch vit: Ngun
 bin ng dy sng 439

gc con sng y cha thc s c gii quyt, nhng phng chng

pht xut t sn dc ca ngn Dza-Nag-Lung-Mung trong khong
33 Bc, 93 ng.
V nh vy cho ti thp nin 50 ca th k 20 u ngun ca
con sng Mekong vn cn l mt b nhim.
Ti nm 1992, k gi Thomas ONeil v phng vin nhip nh
Michael S. Yamashita bo National Geographic ti Ty Tng c
dn du mc dn ng ln ti Zadoi cao khong 4600m trn mt
bin vng xa nht ca con sng Dza Chu_ tn Ty Tng ca sng
Mekong, v tng cng tm ra thc ngun ca con sng ni
pha sau nhn ni thing_ ni c con rng Zjiadujiawangzha l v
thn linh bo v cho ngun nc an lnh... Chng ti di chuyn ni
pha sau ngn ni v thy mt di bng tuyt di khong 300 thc
Anh, hnh th nh chic ng h ct. Nghing ci xung mt nc
, ti nghe thy ting chy rc rch: l nhng m tit u tin
ca con sng Mekong v ti cng khm ph ra rng ti v Mike l
nhng nh bo Ty phng u tin nghe c nhng m thanh
y. Khng c ta c xc nh v c khng c tn ngn ni
thing y trn bn . Tuyn b tm ra ngun sng Mekong ca hai
k gi National Geographic cui cng ch l mt huyn thoi.
Thc s phi ch ti ngy 17 thng 9 nm 1994 _ mt thi im
lch s ca con sng Mekong, khi c on kho st Anh Php vi
Michel Peissel leo ti nh o Rupsa ln u tin xc nh c
im khi ngun_ Where Beginning Ends ca con sng Mekong
ni trung tm hoang vng nht ca cao nguyn Trung cao
4975m trn mt bin v xa khu dn c hng trm cy s v quan
trng hn c Michel Peissel l ngi u tin xc nh c
ta chnh xc: V 33 16 534 Bc, Kinh 93 52 929
ng. T nay bt c lc no v u trn bt c tm bn no
ca th gii, ngi ta cng c th xc nh c v tr khi ngun
con sng Mekong bng my con s trn.
Michel Peissel ghi li nhng dng cm tng: y mi
chnh l a l v thm him. Ch vi con s nh y m bao nhiu
440 cu long cn dng

u tranh _ bao nhiu mu, nc mt v m hi ra k t 1866

nh mc tiu ra ca y Ban Sng Mekong trong Hi a D
Php... Hai mi lm nm sau khi con ngi t chn ln mt
trng, th y l ln u tin chng ta ghi nhn c ci ngun ca
con sng ln th ba ca Chu .
Cho ti gia th k 20, nh hng ca c dn sng hai bn b
con sng y phi ni l khng ng k. Con sng Mekong vn cn
nguyn v hoang d. T cc ph lu nh con sng Nam Ou bc
Luang Prabang xung ti cc con sng Sekong, Sesan ng bc
Cambt tt c gn nh vn cn trinh nguyn. Cc khu rng l / prey
lik tuk / flooded forests t con sng Song Khram ng bc Thi
Lan xung Bin H sang ti vng trn ca chu th sng Cu Long
hu nh cn nguyn vn. Ch mi t nhng thp nin 50 tr li y
thi, tnh hnh hu nh hon ton i khc, con sng Mekong
suy thoi vi mt gia tc n chng mt.
ng xung See Pan Done/ Thc Khone hay T Thin o
phn cc nam ca Lo l mt khc sng Mekong y ghnh thc
cun sng trc khi con sng tri ra hin ha chy vo lnh th
Cambt. y l phn ht sc k l ca con sng Mekong. Ngay
di chn thc l mt qun th phong ph nht v c, nhng loi
c nc ngt khng ch ca ng Nam m phi ni l ca c th
gii na, cha k ti nhng tm cua ra c v c rong to cng l
ngun protein ca c dn sng trong lu vc di sng Mekong.
S thay i cao t ngt ca cc con thc c ni cao ti 21
mt gm 9 con thc chnh v khong 30 khe lch v c rt nhiu
nhng vng su nh mt thin ng cho c lm t v sinh . T
ty sang ng thc Khone c ni rng ti 14km, khc tri rng nht
ca ton th chiu di con sng Mekong chy qua sut by quc
gia _ trong c quc gia Ty Tng.
Vo ma ma th con sng trn b vo nhng khu rng l
mnh mang vi nc ngp ti ngn cy cao ti 20 mt.
on thm him Php Doudart de Lagre / Francis Garnier
phi kinh ngc khi i din vi thc Khone. Trc y h cng
 bin ng dy sng 441

nghe ni ti thc Khone m h tng tng nh mt thc Niagara

ca Chu , ngha l mt thc nc duy nht trt xung t trn cao.
Nhng ri thc t trc mt h chng h c mt Niagara m ch c
mt chui nhng ghnh thc tri di sut 12km an mc vo nhau.
Cnh tng th hng v v ngon mc vi vang m ting nc
vo cc ghnh si bt tung te. Sc mnh ca con nc c th
thy t chn thc vi xc cht ca c v c c su t trn cao b nc
cun p vo khe . R rng sau con ghnh Sambor Min, th
thc Khone l mt trng ngi thin nhin m h bit chng mt
tu b no c th vt qua.
Francis Garnier ghi li trang hi k: Ni , gia nhng
khi v cc hn o xanh l c mt dng nc ln khng l
t cao hn 20 mt nh cn l trt xung v si bt ri sau
li tip tc xung t vch ny ti vch khc cho ti khi
trn khut vo mt rng tho mc rm rp v xanh um. Ni y
khc sng tri rng ti c ngn thc Anh, lun lun gy nhng
n tng tht mnh m.
Cho d con sng Mekong chng th l mt thy l giao thng
vi Trung Hoa nhng vi Francis Garnier vi bit danh l Made-
moiselle Bonaparte, th vn l mt chng ngi phi vt qua_
lobstacle vaincre mt thch cng ging nh cuc thm him
xung Nam Cc hay leo ln nh ni Himalayas vy.
Thc Khone tng c v nh mt phng th nghim thin nhin
l tng, mt th gii vi m/ microcosm ca ton th h sinh thi
con sng Mekong, cho cc nh sinh hc v ng hc/ ichthyolo-
gist nghin cu. Do tm quan trng c nht v nh y khin tin
s Mark Hill ku gi bng mi gi phi bo v s ton vn ca
vng thc Khone trong nhng k hoch pht trin v xy cc p
thy in trn sut dc con sng Mekong.
Mc nc sng Mekong cao nht khong gia thng 9 v thng
10, r rt nht l ni vng di thc Khone gia bin gii Lo v
Cam Bt, nc sng ma l cao hn 15 mt so vi ma kh. Ring
ti Kratie pha bc Cambt ni con sng Sesan pht xut t cao
442 cu long cn dng

nguyn trung phn Vit Nam vo sng Mekong mc nc c

khi cao hn 20 mt. Cn phi k thm cc ph lu khc nh sng
Kong, San Srepok, v Krieng.
Chu k thay i mc nc theo ma ca con sng Mekong
c Walter Rainboth nhn xt l c nht v nh so vi bt c
con sng ln no trn th gii.
Ban u ch l mi quan tm nhng khng bit t lc no con
sng Mekong y tr thnh ni m nh v nh mt tnh yu ln
ca Cao.
Thng gp anh nhng a danh khc nhau ca con sng
Mekong, khin tin s Cham Sak ngi bn Thi Lan ca Cao
bo a: _ Sau c Pla Beuk ti c Dolphin, c lc ngi ta qun
hn anh l mt k s trng ang trch nhim iu hnh cc cng
trnh thit k ln M.

Auberge Sala Done Khong. c tin s Cham Sak chu o

gi ch trc, Cao v B T c xe a ti thng khu l qun.
Nguyn l nh khch ca ngoi trng, trn o Don Khong mt
trong hai hn o chnh ca vng thc Khone. Ta nh kin trc
bng g tng i tin nghi nht trong vng nam Lo, nh tm
c nc nng khu v sinh sch s v c my pht in ring chy
t chiu cho ti na m. Sau l nh sng th mng d nhin
l bt c d, ca n nn trn mt x s t lu c vinh danh l
Kuwait-thy-in ca vng ng Nam .
c bit nht l h c dnh cho cn phng vi bao ln nhn
ra con sng Mekong. Ngy u tin c b ch l qun dn cho
my mn n Lo tuyt ho, mn c sn mok pa/ c hp l chui
ri ti mn c chng nc da v c mn g t so gng.
Cham Sak k li l vo u thp nin 90, tin kinh khng nht l
mt d n c qung co rm r nhm xy mt khch sn ln 5
sao vi 300 phng v sng bi kiu Las Vegas vi c sn Golf ti
chn thc Khong Phapheng gn Don Khone, li c thm ng bay
nh v sn trc thng cng vi mt xa l ln ti Pakse qua Ubon
 bin ng dy sng 443

Ratchathani Thi Lan. L do gn gi nht v y l ni sinh ca

th tng Khamtay Siphandone, ng ta tha thit mun xy dng
v canh tn qu mnh.
Dn lng th hn hoan coi tin y nh mt c n v s hp dn
thm du khch thm cng n vic lm nhng ngc li vi Cham
Sak, Baird v cc nh bo v mi sinh th s l mt thm ha
cho h sinh thi ca vng thc Khone.
Cng theo tin s Cham Sak th iu may mn l trong i hi
ng Cng sn Lo nm 1996, Khamtay b mt chc v c lin h
qu cht ch vi gii doanh thng Thi Lan.
Cham Sak ni:
- Chuyn ch c vy m cng c ngi ta gii thch nh
mt thng li v pha Vit Nam, tip tc mt truyn thng cc vua
triu Nguyn trong tranh ginh nh hng gia hai nc Xim La
v Vit nam trn x Lo.
y l ln u tin c gp Ian Baird, ngi m by lu Cao ch
vn k thanh, Baird ngi Gia N i t nhiu nm tnh nguyn
sang sng Lo v t 1993 trc tip iu hnh mt d n Nam
Lo Laos Community Fisheries and Dolphin Protection Project
vi ngn khon vn vn ch c 60 ngn la mi nm kt hp
63 lng x trong vng nhm vn ng bo v loi c Dolphin ang
c nguy c b tuyt chng nhng xa hn l pht trin mt nn ng
nghip bn vng/ sustainable fishing v ai cng bit la v c l
xng sng ca nn kinh t lu vc sng Mekong.
Baird rt c l khi chn c Dolphin nh mt chng loi quan
trng/ flagship species vi hy vng khng ch cu nguy cho ging
c ny m chnh l bo v cho hn mt ngn ging c khc cn
sng st trn con sng Mekong. V c Dolphin sng c hai pha
bin gii Lo Cam Bt mt s rt t Vit Nam v th thch kh
khn nht l tnh trng v lut php bn Cam Bt.

Nhng con c Dolphin trn sng Mekong. Dolphin thuc h

c voi loi c c v/ aquatic mammals, ngi Lo gi l Pakha/
444 cu long cn dng

nhn ng, ngi dn ng Bng Sng Cu Long gi l c nc

hay c heo. Da c c mu xm xanh ng nh kim loi v p mt
m, mi con di trung bnh khong t 2.5 ti 2.8 mt cn nng ti
200kg, chung sng tng cp nh v chng theo tng nhm t 8
ti 10 con, sng lu ti 50 nm, c th bi nhanh vi tc hn
40km chng thuyn b no c th ui kp. Chu k mi hai nm c
Dolphin mang thai 9 thng v sau sinh con ch khng phi
trng nh mi loi c khc. Giai thoi khi c Dolphin c c m
ti ging nh ngi. Chng n c v sn mi vi b phn siu
m c bit pha trc trn bng cch phng ra nhng sng m v
n nhn m phn hi xc nh rt chnh xc v tr con mi ngay
trong mi trng nc rt c ph sa ca con sng Mekong.
Theo cc chuyn vin ng hc th c Dolphin nc mn sng
dc theo vng ven bin pha bc c Chu cho ti vnh Bengal n
. Ring loi c nc ngt Irrawady Dolphin ln u tin [1738]
c pht hin trn con sng Irrawady thuc Min in, c tn
khoa hc Orchaella brevirostris c voi mm ngn, cng ngy
cng tr nn khan him trong vng ng Nam , hu nh ch cn
trn sng Mekong. Loi c Dolphin ny hon ton tuyt chng
trn sng Chao Phraya Thi Lan t my thp nin qua khi con
sng y tr thnh mt th cng rnh ph thi k ngh v nng
nghip. Hon cnh cng khng kh hn g i vi con sng Dng
T Trung Quc, sng Amazon Brazil v sng Hng n . Nhng
con c Dolphin cn sng st trn sng Mekong lun lun c th
b nguy c nghin nt bi cc b g khng l do cc cng ty ph
rng chuyn g trn sng. Li thm nhng con p ln ph hy
mi trng sng ca cc by c Dolphin: nc th cn hn trong
ma kh v c nhim hn do ngun thy in ko theo bc pht
trin cc khu k ngh v nh my.
C nhiu c tch khc nhau v c Dolphin. Truyn do cc c
gi k li l thu rt xa xa c mt c trinh n tht xinh p b cha
m ham giu c m cng p g cho mt con trn t bn thu v
xu x khin c gi tuyt vng phi t vn gieo mnh xung dng
 bin ng dy sng 445

Tonle Thom, tn Khmer ca sng Mekong nhng c khng cht

m li bin thnh con c Dolphin.
Mt giai thoi khc th k rng ngy xa ngy xa c hai v
chng kia cng nhau i mng xui dng Mae Nam Khong, tn Lo
Thi ca sng Mekong, h em theo c by gia cm: mt con g,
mt con vt, mt con ch v c mt con cng. Khi con mng ti gn
vng nc xoy chy xit ca thc Khone th c m gia cm u
s hi v ku tong ln. Con g th cc tc cc tc ku dng li, con
vt vn quen li nc m cng ku quc quc i ln b, c ch ch
cng p op i ra khi mng. Duy ch c mi con cng th vn gi
v cao ngo bt cn h plaew wong, plaew wong _ tin ti c tin
ti, m cng li l con vt p u n nn c cp v chng
nghe theo v con mng c tin ti con thc. V ci g phi xy ti
ti, c con mng b cun vo dng nc xoy v b nhn chm.
Khng mt ai sng st. Ring cp v chng n hin lnh y th
sau c ti sanh: ngi chng bin thnh con chim Nhn bay
ln trn sng, cn ngi v th bin thnh con c Pakha; c hai
lun lun gn gi nhau v chng bao gi hi ngi ta c.
Cng con c Dolphin nhn ng y, tin s Cham Sak cch y 4
nm Vn Tng ni khch sn Lan Sang nhn ra sng Mekong,
k cho Cao nghe mt giai thoi khc na. Cc ng gi b c
thng k li rng thu rt l xa xa khi c hai nc Tu v Vit
b trn ng t tht khng khip sau l thin tai bo lt nn h
b cht ht c. Ngi Tu th ti sinh thnh c Pakha, ngi Vit
th thnh loi giang Nhn. Ti khi tri yn bin lng th c Pakha
gp giang Nhn, chng hi han nhau. Giang Nhn ni: Ti sinh
ra t kip ngi nn khng bao gi hi ngi ta c. Nhn ng
cng bo: Ti cng vy sinh ra t kip ngi nn ch bit c cu
ngi ta thi.
V giai thoi no th cng k l c Pakha lun lun gip ng
nhn trong ma chi li, cu ngi cht ui, ly k hn l cu c
nn nhn thp t nht sinh b ngm trong hm c su.
Nhng by gi th chnh con ngi bng cch ny hay cch khc
446 cu long cn dng

ang tn hi loi c Dolphin.

Hng v Ian Baird, tin s Cham Sak a ra mt ci nhn ton
cnh:
- Cng ging nh c Pla Beuk, s phn ca nhng con c Dol-
phin tng trng cho ton th vn pht trin rng ln ca c
con sng Mekong.
Ian Baird mt gii thch:
- Khng phi ch c Dolphin m mi loi c khc ca con sng
Mekong ang b suy thoi mau chng do cch va khai thc va
hy dit bng s dng ba bi cht n lu n, in git, cht c
v cc loi li mc...
Nhng ri Baird cng thm vo mt nhn xt lc quan:
- Nhng ng dn Lo ai cng bit rt r l nu c tip tc cch
nh c hung bo nh th th chng bao lu con sng y chng cn
u l c nhng ri h cng chng bit lm sao m ngn chn
khi m bn phm php li l nhng ng Tng ng T sn sng
n li c y quyn uy nht l bn pha Cam Bt...
Touch Sieng t S Ng Nghip bn Cam Bt a ra li trn
an:
- D sao th cng c lut ca S Bo Tn Ng Nghip cm
dng li mc, cht n v thuc c trn sng h p dng cho ng
dn, h b pht ti 50 ngn riels, khong 14 la nu vi phm...
Hng v Baird thay cho li khen, Cao ch a ra nhn xt ca
ngi mi ti:
- Tht l cm ng khi thy c ni nhng ngi lng ho lnh
xa xi nh th khng xa my khu rng ma rng l ca vng cc
nam Lo c nhng chic T-shirts nhng tm bch chng vi dng
ch Lo ku gi Hy cu c Pakha, nh mt phn v p ca
con sng Mekong v iu y cng c em ging c lp hc
hay bn bc ni cc cuc hp ca dn lng. H thc s mun bo
v c Dolphin m h coi nh bn v ao c i con chu h vn
cn nhng ngi bn y.
By gi th khng phi ch c Baird ngi Gia N i n c
 bin ng dy sng 447

m ngi ta thy c ngi Nht Nhm HAB21, ngi c Nhm

Australia-based Community Aid Abroad, ti y tip tay bo v
nhng con c Dolphin.
Cu chuyn c Dolphin, nhm HAB21 v Iwashige l c mt
giai thoi.
Iwashigi nguyn l ch mt chui ngn hng ln ca Nht y
thanh th v quyn uy nhng khc hn mt Fuji cay c cao ngo
v khinh bc, l nhn vin cao cp ca ADB/ Ngn hng Pht trin
chu ang h tr cho cc d n xy p trn cc ph lu sng
Mekong Lo, th Iwashige li l mt con ngi rt ngh s v
y cm xc.
Iwashige k li l anh chng th no qun nhng k nim hi
cn b sng trn hn o Kaghoshima qu anh min nam nc
Nht, ni m anh tng c say m ngm nhng n c Dolphin
tuyt p bi a trn mt nc gia bnh minh hay mi bui chiu
hong hn... nhng ri ch t nm sau khi tr v thm lng xa
th chng cn mt con c Dolphin no na do nn nhim k
ngh. Cng t ni kht vng nh nhung y, anh ng ra vn ng
sng lp v c bo tr cho nhm HAB21/ Human-Animal Bond for
the 21st Century / Tng Quan ng Vt v Ngi Th K 21.
Ri nh mi nhn duyn ni theo kiu nh Pht, t mt nc
Nht hi o xa xi, Iwashigi c mt rng buc nh mnh vi
ngi lng Kambi. l mt lng nh c nh ni cui vng su ca
khc sng Mekong cch th Nam Vang 180 km v pha ng
bc, nh mt h ln rng khong 8 mu, c mt chiu su ng
n, theo cc tay th ln ngi M th c ni su ti 70 mt ngay c
vo ma kh. Phn h trn li thuc a phn nc Lo, c nhiu
o nh, cn bi v c nhng khi ln tri ln khi mt nc,
ni vn cn nhng con c Irrawaddy Dolphin him hoi sng quanh
nm. Ni m ngi ta cn thy c tng by c ni ln a rn
trn mt nc. Vo ma ma c Dolphin bi ngc dng ln cc
ph lu xa v n ma kh hay ma nc kit chng li xui
dng v sng ni cc vng su h lu.
448 cu long cn dng

Cc nh ng hc phng on l ch cn khng ti mt trm con

c Dolphin trn ton h thng sng Mekong thuc ba nc Lo
Cam Bt v Vit Nam.
C ng dn Lo v Cam Bt u coi Dolphin l vt linh, h cn
d oan tin rng i li m ng phi c Dolphin l xui tn mng,
s khng nh thm c con c no Nn chng c ai n tht hay
sn bt c Dolphin ch tr di thi Khmer . Gia thp nin 70,
c Dolphin b st hi mt cch c h thng ch ly m c lm
du my v t n. Mi con c Dolphin c th cho ti 25kg du.
Theo Touch Sieng th u nm nay ngi ta ch cn thy c c
hai con c Dolphin trn mt Bin H.
Ri sau vo thp nin 80, khp vng sng h ca t nc
Cam Bt b m lnh Vit lnh Cam Bt thng d cht n sng
n thi nhau trt xung git c. T pha Lo thnh thong ngi
ta c th nghe c nhng ting n rn nm c ni khc di sng
Mekong.
Trong khi ng dn Lo chuyn nghip ch li c mt th
pha Cam Bt nh vt c c ngn _ d nhin ton bng cht n
v lu n, vi thu hoch qu d tha nn h phi bn vi gi r
mt cung cp cho cc tnh pha bc Lo.
V ni theo ging chua cht ca Ian Baird th:
- D nhin gia nhng ting n rn y khng t c Dolphin b
git. Chnh mt ti thy c Dolphin kinh hong phng ln khi
mt nc v khng chu ni ting n p cho d cch xa hng
trm mt. y c th coi nh tn tht ph - collateral damages do
li nh c hung bo kiu Khmer, cng vn theo ngn t ca cc
nh bo M khi ni v trn chin b mt din ra ti Lo trong cuc
chin tranh ng Dng trc y.
Khi nghe ni lng Kambi cn c Dolphin, Iwashigi vi v tm
ti y. Tri khng ph lng ngi. Hm l mt bui hong
hn tht p trn sng Mekong, gi th du xung v mt sng th
khng cn nhng cun sng ln, Iwashigi ln u tin sau bao nhiu
nm li thy c tng n c Dolphin thin nhin vi cp vy
 bin ng dy sng 449

trn lng thong tri ln thong ln xung vi c nghe c ting

hut gi ca c nh mt iu nhc hoang d do hi thot ra t mt
l th ni nh u.
Nhng ri ngay bui sng hm sau l mt ngy m m v
tang tc i vi Iwashigi. Anh phi chng kin tn mt xc mt con
c Dolphin b vng vo mt li mc m qua v anh inh ninh
l mt trong nhng con Dolphin m anh say sa ngm di.
l mt con Dolphin ci mi tui dy th v ch di khong
1.5 mt. Dn lng cho bit y l con c Dolphin th 9 b cht ch
ring trong ma kh nm nay. Thn hnh c Dolphin tht p v
thon th, dng sang c khin Iwashigi c so snh nh mt nng
cng cha kiu dim ca con sng Mekong.
Di nh nng bt u ln gt, nc da ng nh mt m ca
nng cng cha bt u xn li. Nng cht m c nh ng, mt nng
khp li nhng ming th nh vn mm ci trong gic mng p
ca tui thanh xun.
Dn lng ti bu quanh xc c v mt thng cm, nhng a
tr ln u thy c Dolphin th t m a nhng bn tay xinh xn
vut ln lng ln vy c.
Cui cng th h cng xm li khing xc c a ln mt chic
xe ti ch v phng Ng Nghip cng bn b sng Mekong pha
bc, ni c dng c m ct kho st. C c m bng v ct
u nhng l tm kim g y. Ngi ta khng ai n tht c Pakha
nhng rng c th li rt c gi, 3 ngn kip mt chic (khong 4
la) m ngi ta tin rng tr con m eo vo c chic rng y s
tr c ma qu; cn xng c nu chn gn rung th la ni y
s c ti tt hn.
Nhng Iwashigi th au st khi thy mu c Dolphin th vn
au chy ra nhp vo con sng Mekong, ni by lu cng c rt
nhiu mu ngi ta na.
Ngay chuyn ving thm ln u tin y, Iwashigi nh b m
hoc v c kinh hong. Anh t coi Kambi nh ngi lng qu th
hai ca anh v anh c ngay quyt tm s cu nhng con c Dolphin
450 cu long cn dng

v ngh rng s khng tn thm kch Kagoshima xy ra ln th

hai trn dng sng Mekong.
V ch my thng sau, ngi ta chng kin cc thnh vin
u tin ca nhm HAB21 gm cc nh ng hc v chuyn vin
v ng Vt Hoang D/ Wildlife do Shintani hng dn bt u
ti ngi lng Kampi nhm khi s m mt Trung Tm Kho St
C Dolphin vi k hoch ym tr v hun luyn sau mt thi
gian c th chuyn giao quyn iu hnh cho chnh nhng ngi
dn a phng.
Khi c Anh Th c phng vin thng minh v xinh p ca
i truyn hnh Vit Nam phng vn, Shintani pht biu:
- C Dolphin l c mt biu tng, nu chng ta c th sng
chung hi ha vi c Dolphin iu c ngha l vn c th c mt
mi trng tinh khit v tt hn cho con sng Mekong v cho c
hnh tinh ca chng ta na.
Bui sng cui cng trc khi ri Don Khong, Cao v B T
ti thm ngi lng nh ca Chanthao c gi gip vic trong l
qun. Khi ti ni th b m gi ca c ang cm ci ti nhng
lung ci mt mu xanh non mn mn. Chan Thao ch cn m v
mt ngi anh, anh c th gi ny ra lm vic ngoi ng. Thy
con v li dn theo my ngi khch th b c ngng tay ci mt
n ci nhn nheo ri dn khch ln nh. Chan Thao ni: M ti
ngoi by chc m b vn lm vic rt cc. C 4 con m nay ch
cn hai. Khng mun hi thm v c th gi li mi thng tm
nhng Cao hiu rng c gia nh no trong lu vc sng Mekong
m khng c mt mt trong cuc chin tranh va qua. B c bo
con gi i pha tr cn b th xung bp em bnh np kao nom kok
c rc da ln mi khch, cch i x hn nhin nh m vi cc
con Nhng B M Mekong.
D di ng Bng Sng Cu Long m B T hay m Chan
Thao ni thc Khone - nhng b m Mekong y nh t bao gi
vn c n nhn hin lnh chu ng i qua sut na th k bom
n chin tranh v vn c cm ci chm sc tha vn cho d thi
 bin ng dy sng 451

tit bt li n th no.
Cuc sng thng nht vn c din ra _ iu y cu vn
cho bao nhiu l l ca con ngi, hnh nh Graham Green rt
sm nhn ra iu y trong Ngi M Trm Lng.
Gi t b m Mekong, gi t ngi lng xanh vi vng xa l ting
thc . Trc mt hai ngi by gi ch cn l c mt khc sng
mnh mng tri rng, khng phi ch c c Pakha v Giang nhn,
cn thy c nhng con chim bi c m ngi dn ng Bng Sng
Cu Long gi l chim thng chi m Francis Garnier ngm
nhn cch y hn mt th k, cng vn vi b lng cnh xanh rc
r - khng nhum mu thi gian, bay vt nh mi tn lao trn mt
sng trong nh nng m ban mai.
Ch mt thong cnh chim bay m xuyn sut hn 130 nm
lch s y mu me ca con sng Mekong con sng lch s, con
sng thi gian v cng l con sng cui cng y.
452 cu long cn dng

on Thm Him Sng Mekong 6 ngi ti Angkor 06-1866, t tri qua:

Francis Garnier, Ph on, Louis Delaporte ha s, Lucien Joubert bc s
kim chuyn vin a cht, Clovis Thorel bc s kim nh thc vt, Louis de
Carn thuc b Ngoi giao v Doudart de Lagre, Trng on _ K ha
L. Delaporte_ 9

Thc Khone, cnh p hng v ca sng Mekong vi nhng con thc

xung t trn cao 15 mt v tri rng ti 14 km, to nn chui nhng ghnh
thc ngy m vang m ting nc si bt tung te trn cc ghnh _
K ha L. Depaporte _ 9
 bin ng dy sng 453

Thc Khone hay

See Pan Done, Bn
Ngn o cc nam
nc Lo, l khc
tri rng nht ca
con sng Mekong
(ti 14km), vi v s
ghnh thc v cc
o ln nh, hn
na s o chm
di mt nc trong
ma ma l_30

Ti thc Khone
mi thy
Tng Ln ca
Francis Garnier
mun s dng
sng Mekong
nh mt thy l
giao thng vi
Trung Hoa
tr thnh mt o
tng_2
454 cu long cn dng

Thy l ln Vn Nam on Thc Khone l khng th vt qua nh kinh

nghim ca on Thm Him Php 1864-1866. n u th k 20 Php
c k hoch m ng xe la vng qua Thc Khone nhng ri cng b d
dang, nay ch cn li cy cu, chic u tu hoen r v on ng st th
b g i t bao gi_30

Cu Hu Ngh Mittaphap do c xy 1994 ni lin th Vn Tng vi

Nong Khai bc Thi, l cy cu u tin bc qua dng chnh sng Mekong
vng h lu_*
 bin ng dy sng 455

Cy cu Lo-Nht / Laos-Nippon bridge hon tt 08-2000 ni tnh

Champassak l cy cu ln th hai bc ngang sng Mekong sau cy Cu
Hu Ngh Mittaphap do c xy 1994 ni lin th Vn Tng vi Nong
Khai_ bu nh Lo

Cu Lo-Thi l cy cu th ba bc ngang sng Mekong ni Savanakhet

Nam Lo vi tnh Mukdahan ng bc Thi, di 1.6 km tn ph 74.4 triu
MK do ngn hng Nht cho vay, hon tt thng 12-2006. Bc vo Th k
21, nc Lo khng cn l mt x s b lng qun_ VOA
456 cu long cn dng

Hp tc cho Tng lai vn ch l khu hiu gia 4 nc Lo Thi Cam

Bt Vit Nam, ring Trung Quc s hu na chiu di con sng Mekong th
vn ng ngoi trit khai thc dng sng m khng k g ti hu qu tc
hi mi sinh ni cc quc gia h ngun_ MRC

C Dolphin, ln u tin pht hin

c trn sng Irrawady Min in
(1738), tn Lo Pa Kha_ Orchaella
Brevirostris, sng cp nh v chng
v mi nhm chng 5 cp, nhanh
nhn sn bt c ngay trong ln nc
m ph sa nh b siu m ni trn.
L chng loi ang c nguy c b
tiu dit trn sng Mekong v nc
sng nhim _ 42, 112
 CHNG XX

T CY CU KH HAI HUYN
TI CU M THUN Y2K
Nattendez pas le jugement dernier. Il a lieu tout les jours.
Albert Camus, La Chute (1956)

Sau nhng ngy Thc Khone, Cao hn gp H th Nam

Vang trong cuc Hi Tho v Mi Sinh Sng Mekong. Cam Bt
mt t nc ang vc dy t tro than. Bin H nay tr thnh
Khu Bo Tn Sinh Thi Quc T/ International Biosphere Reserve
sau nhng nm b Khmer tn ph. Cao cng c mt ngi bn
Php lm cho T Chc Lng Nng FAO tng cun sch Fishes
of the Cambodian Mekong, Walter J. Rainboth ni v gn 500 loi
c vi y hnh nh tn khoa hc v c tn Khmer m c l Cao
s phi dng hiu hn v nhng ging c t Bin H i xung
ng Bng Sng Cu Long trong c hai ma kh l.
Hi Ngh khai din trong mt khung cnh c bit ca th
x Cha Thp 20 nm sau ngy qun i Cng Sn Vit Nam
tin chim Nam Vang. Trn ng ph trc ta i S Vit Nam
v trong cc sn trng i Hc, ng o cc ton sinh vin Cam
Bt th h sau Khmer lin tc biu tnh t c Vit Nam vi
458 cu long cn dng

khu hiu bi ngoi i li t ai. Mt hin tng c bo ch

a phng c bit t Le Courier Phnompenois cao nh l biu
hin ca mt t nc Cam Bt hi sinh ang tin ti dn ch.
Chc chn l dn ch hn Vit Nam mt nh bo Cam Bt
a ra mt nhn nh thch nh vy. ng ta ni tip: C bao gi
cc ng thy c cuc biu tnh no ca sinh vin Vit Nam trong
by nhiu nm c hai min Nam Bc hay khng?
Khi m ng Hong Sihanouk ch cn l mt bng m trn sn
khu chnh tr Cam Bt, Hun Sen gc gc Khmer tr thnh
mt ngi hng - strongman vng vng vt qua bao nhiu th
thch bo t a t nc Cam Bt i v tng lai, trong c
c tng lai ca hai a con ng ta tt nghip hai hc vin qun
s lng danh th gii: mt West Point M, mt Saint-Cyr Php.
Bo rng Hun Sen l b nhn ca H Ni l iu qu ng khi m
ng ta bit dng con bi Ranariddh con trai Sihanouk v cc ton
sinh vin nh nhng cht xc tc to p lc cho nhng i thay c
bn trong ln bn ngoi.
Nhn xt ca nh bo Cam Bt v sinh vin Vit Nam khng
phi l sai, vi Cao th s thm lng ca tui tr Vit Nam qu tht
ng kinh ngc.
Bn trong Hi Trng cuc hp ko di sut hai ngy vi cc
nc thnh vin thuc Lu Vc Sng Mekong.
Khi i t cc ti chung chung vi bi tham lun ca mt
chuyn vin Lin Hip Quc v vn Nc, nh mt tip ni cuc
Hi Tho Quc T Cairo ngy 22 thng 3 nm 1999 vi ch
Ngy Nc Th Gii: Ai Cng Sng Di Ngun _ World Water
Day: Everybody Lives Downstream.
Th k 20 c nhng cuc chin tranh v du. Th k 21 s
n ra nhng cuc chin tranh v nc.
Nc ngt xuyn bin gii cc nc qua 215 dng sng trong
c con sng Mekong chy qua 7 quc gia bao gm c Ty Tng.
Rng c th sng cn, mi ngi cn c t 20 ti 40 lt nc
mi ngy ung, nu nng v v sinh. Hin c 22 quc gia
 bin ng dy sng 459

ang trong tnh trng thiu nc trm trng, khng tiu chun 20
lt nc mi ngy cho mi u ngi, hn 80 quc gia khc ang
ng u vi nhng vn nan gii v nc v tnh trng cn
tip tc lan rng hn na do ngun nc ngt ngy cng thm khan
him m dn s khp ni th tip tc tng theo cp s nhn.
Sau Trung ng l mt vng thiu nc a ti ngho i v
cc cuc chin tranh v nc, trong cc thp nin ti s l cc nc
ng Nam .
V cuc hi tho tr nn rt nng khi c mt thuyt trnh vin
khc i vo ti: Trung Quc xy p i dng sng Mekong tn
ph kinh t 5 nc ASEAN. Khai thc ti nguyn con sng Mekong
thay v em li ph cng li c th dn ti i u v chin tranh
m nc gy ri li l mt siu cng phng bc qua k hoch
xy mt chui cc con p bc thm Vn Nam/ Mekong Cascades,
e da i sng ca 250 triu c dn ang sng trong lu vc.
Tin s Chamsak thuc i Hc Thammasat Bangkok ng
n pht biu:
- Qu v khng th ni ti khai thc v pht trin sng Mekong
m khng lin h g ti Trung Quc, theo ci ngha chng ta phi
cnh gic i ph vi mt siu cng phng Bc. iu m ai
cng thy r l cc d n p khng l m Trung Quc ang tin
hnh hin nay ti Vn Nam s gy hy hoi trn mi sinh v k.
Tip theo l Cao mt thnh vin ca Mekong Forum cng ln
ting nhc nh vi hi ngh rng:
- Nh qu v ai cng bit bt ng v phn chia nc vng Trung
ng dn ti nhng cuc chin tranh. Kh nng tng t c
th li xy ra vi Lu Vc Sng Mekong. Do c th chung
sng ha bnh mi k hoch khai thc phi c s ng thun ca
c 7 nc trong vng sao cho c li nht v khng gy tc hi cho
mi nc lin h.
iu g l thit thn cho ng Bng Sng Cu Long trc Th
k 21: Nc v Trung Quc_ Middle Kingdom / Middle Power, c
theo ci ngha l trung tm quyn lc khng ch Chu m ca
460 cu long cn dng

c th gii na. Ch mong rng siu cng Phng Bc y hnh s

mt cch trch nhim vi cc nc nh ln bang c th chung
sng ha bnh trong nhng bc pht trin bn vng.
Khng n trnh, H pht biu vi tnh cch thnh vin ca Phi
on Vit Nam:
- T hn mt thp nin qua, vic n phng chuyn quyt tin
hnh xy chui 8 con p khng l Vn Nam, trn thc t Trung
Quc pht ng mt cuc chin tranh mi sinh khng tuyn
chin vi 5 nc h ngun sng Mekong.
Nh t bao gi H vn gi thi trm tnh nhng dt khot:
- Khi m tng lai chng ta ang b nh cp v hy hoi th
ni nh Albert Camus ng ch i phn quyt cui cng, bi
v iu y ang din ra mi ngy.
Cnh gic v on kt l iu nht tr nh mt kt lun sau
hi ngh. M iu ch c c khi c 7 nc bit t Tinh Thn
Sng Mekong vt cao hn ch ngha bn v dn tc hp hi.
c nhng m My Bo t Phng Bc bo hiu thi tit
s rt xu. Hi Ngh Nam Vang kt thc trong mt khng kh bi
quan. Bi quan g th cng phi hng v tng lai nhn vo phn
na ly nc y thay v na ly vi. Cao cng c chng trnh
v thm ng Bng Sng Cu Long, thm cy cu M Thun nh
mt biu tng ca tng lai trc nm 2000. ng thi y cng
l dp tr li vi nhng cy cu lch s, nhng cy cu thi gian
dn v qu kh khng xa ca thi k Nam Tin.

Nhng Cy Cu Gia Chin Tranh. C th ni biu tng tn

ph r nt nht trong sut cuc Chin Tranh Vit Nam l nhng cy
cu v khng cn cy cu no thc s nguyn vn. Thnh tch y
phi vinh danh nhng ngi lnh Cng Sn khp Min Nam bao
nm ngy m o ng p ph cu (cu st cu xi mng, cu
g cho ti c nhng cy cu kh) v Khng Lc M khng ngng
oanh tc cc trc giao thng ch yu l nhng cy cu trn khp
Min Bc a vng t y tr li Thi K (ch ca tng
 bin ng dy sng 461

khng qun M Curtis LeMay, 1965).

Cu Hm Rng v Tri Bom Tinh Khn. Tn cu Hm Rng/

Dragon Jaw Bridge rt ni ting trong sut cuc Chin Tranh
Vit Nam. Cu bc qua con Sng M cng rt ni ting vi bi th
Quang Dng (1948) trong thi Khng Chin Chng Php.
Ty Tin on qun khng mc tc
Sng M gm ln khc c hnh
Cu Hm Rng tng l im giao thng chin lc ni lin
Nam Bc, c phng v bng mt mng li phng khng dy
c ht sc kin c khin M cho d c gng dn ht khng lc
lin tc nh ph t 1965 ti 1972 vi hn 70 my bay loi b
bn ri m vn khng sao ph sp c.
Cng tng t nh vy vi chic cu Long Bin/ Paul Doumer
H Ni bc ngang qua Sng Hng.
Phi ti nm 1972, gn cui cuc chin tranh khi c c tri
bom tinh khn/ smart bombs iu khin bng Laser, M mi thnh
cng nh sp c c hai cy cu Long Bin v Hm Rng m
khng phi mt thm chic my bay no.
Ch c iu l ngay sau bn di chic cu nt Bc qun
lp ngay c mt cy cu ngm/ pontoon bridge v cuc ti
qun v v kh t Bc v Nam khng h b gin on.

Cy cu Hin Lng bc qua sng Bn Hi ni lin hai tnh

Qung Bnh v Qung Tr. Ch hn 900 nm trc y thi cn l
vng t ca Champa, mt vng quc kh hng mnh lun lun
trn qua nh ph khin L Thnh Tng phi giao vic ni chnh
cho Nguyn Phi tc Lan Phu Nhn cn nh vua th ch thn dn
i qun i chinh pht. Vua Chm l Ch C thua trn b bt nm
K Du 1069 phi dng 3 chu a L, Ma Linh v B Chnh
chuc ti _ l vng t thuc Qung Bnh Qung Tr sau ny.
Trong cuc sut Chin Tranh Vit Nam th Qung Bnh t ng
Hi ti Vnh Linh c coi nh Vng Trng trong khi Qung Tr t
462 cu long cn dng

C Thnh ra ti Ca Vit l Bi Chin Trng, ni din ra nhng

cuc giao tranh kinh hong gia Nam v Bc qun ginh nhau
tng cn nh tng tc t.
Mt phn t th k qua, tr li thm chin trng c, cn y
ry nhng mn, nhng du vt thng tch ca bom n vn cha
lnh. Nh bo M tng gi l mt vin bo tng sng ca cuc
Chin Tranh Vit Nam trong cy cu Hin Lng l mt biu
tng khng th thiu.
Cy cu c t thi Php nh hng trm chic cu khc nhng
tr thnh ni ting ngay t khi k hip nh Genve 20-07-1954
chia i Vit Nam ly sng Bn Hi v tuyn 17 lm ng ranh
v cu Hin Lng th nh vt chng nm tr v gia khu ng
ranh y.
Cu Hin Lng, biu tng chia i t nc v cng l nguyn
nhn cuc Chin Tranh Vit Nam tn hi nht th k. Nu c mt
tm bng ng nh ghi li thnh tch ca cy cu lch s y th
sau y l vi con s:
Cht: thng dn 2 triu, Bc qun 1.1 triu, Nam qun 250
ngn, M 57 605. Bom 14 triu tn / 700 tri bom nguyn t Hiro-
shima. Cht Da Cam khai quang 2.2 triu hecta...
Tr nh nhng ngi sng th khng bn, tt c mau chng i
vo qun lng. By gi ngt na th k sau ngy chia i t
nc, H Ni ang c k hoch ph r cy cu lch s y, vin l
do c mt cy cu mi khng xa do Nga xy ct v thm na
l cy cu c vi 10 tr btng lm chm hn dng chy ca con
sng Bn Hi ra Ca Tng.
Ngi dn Qung Tr th v cng bt mn v cu Hin Lng
ang l mt t im du lch rt ni ting khin du khch khp th
gii x v y. Ch ring nm qua c ti 12 ngn du khch
a s l ngoi quc ti y ch c thm cy cu.
Khng cn cy cu Hin Lng th Qung Tr, vng t kh
- ci tnh ngho nn i km nht nc y cn g m hp dn
du khch?
 bin ng dy sng 463

Nhng H Ni th vn vin dn thm l do khc khng mun

gi li cy cu y: rng y khng phi cy cu nguyn thy do
ngi Php xy trc y, cy cu y b oanh tc thiu hy t
nm 1967 v cu hin nay ch l do Bc qun dng li cha y 2
thng trc ngy Si Gn sp .
Nhng cu hi tip theo l ti sao khng ti to mt cy cu
ging nh c thay th cho cy cu sp b ph r m vn khng
nh hng ti dng chy ca con sng.
ngh y cng b bc b, ln ny th bng quyn uy ch khng
vin dn thm mt l l no na.
Ri ra t nc s chng cn qu kh m tng lai th m tm
ch c ton l nhng cng trnh v vu lai cng ca cc cng ty lin
doanh ngoi quc x ti y ch xu x th li.

Nhng Cy Cu Kh _ Monkey Bridges. ng Bng Sng Cu

Long _ Mekong Delta l ni c chng cht sng rch vi nhng
nhng cy cu kh. C th ni cu kh c mt lch s rt sm t
nhng bc chn Nam Tin cch y ngt ba th k, khi m lu
dn Hai Huyn theo chn quan Chng c Nguyn Hu Cnh vo
Nam khai ph_ i vch mt chn tri, ni theo nh vn mit vn
Sn Nam.
H t chn ti mt vng chu th snh ly, ngp nc hoang
vu trn tri mui nh so thi di nc a lnh nh bnh canh,
ngy chim ku m vn h vi trn b cp beo rn c, di rch
th c by c su i n rnh ch.
La c cp beo th vn cn by su ng v s k. Mun
thot him qua rch ch c cch bm cy m u nh kh chuyn
cnh, gp con kinh rng th phi tm cch cm cc gc cy chnh
vnh m leo qua. y l thi im ca nghch cnh cy cu kh
u tin xut hin.
T vn ti ngi homo sapiens theo Thuyt Tin Ha th phi
cn ti ba triu nm v nhng ngi lu dn y khi gp li mi
trng nguyn thy th vn cn nguyn vn ci bn nng leo tro
464 cu long cn dng

sinh tn.
Ch vi vi thn trm, nm ba khc go bn cm su vo lng
con rch, ri gc thm ln nhng cy tre cy bn c ct li
bng nhng khc dy my dy choi tr thnh cy cu kh cho
ngi dn ngho ng Bng Sng Cu Long m ngy qua li.
Ch bng thn g tp vi lt buc m phi di nng dm ma th
nhng cy cu kh y lm sao c tui th.
Tri qua bao nhiu th h, cu trc cy cu kh vn n s nh
vy, lun lun nhng ni sng rch bn ly bn nhng ngi dn
qu lam l, xm ni xm, ni nhng cn nh khut no x r
mt ht trong nhng lm cy um tm. Ni c nhng ting h tnh
t ca gi trai trong ma gt, c cu ca vng c mi mn vng li
t ngoi ng.
Cnh th ngho n no lng m sao vn y th mng qua ngi
bt tr tnh ca nh vn Lng Th Trung.
Th mng ha cnh ngho sng lc quan phi chng cng
l mt phn ng ph nhn/ denial hay chp nhn qua bin minh/
rationalization.
Thng thay cu kh mt mnh
Cu tre lt lo gp ghnh kh i
Chng cn bao lu na l bc sang thin nin k th ba,
ng Bng Sng Cu Long th vn cn c ngn cy cu kh v vn
cn l phng tin duy nht cho m hu du th h Nam Tin 300
nm sau phi bm vo bng qua nhng con kinh con rch, ti
trng th t m sm vo trng i kim sng. Chuyn tr sy
chn t xung rch v b dng nc cun phng i trong ma ma
l vn l iu qu thng _ u c c k l tin ng bo.

Nhng Cy Cu Hu Ngh Trong Ha Bnh. Thng T 1994

_ mt thi im ng ghi nh _ khi ch tch nc Lo, vua Thi v
th tng c cng n khnh thnh cy cu u tin bc ngang
qua sng Mekong ni h lu ni lin th Vn Tng v th trn
Nong Khai ng bc Thi Lan. Cho d c t lu mt d n xy
 bin ng dy sng 465

cu nh vy nhng do na th k lon lc tt c phi ngng li.

Nay th cuc Chin Tranh Vit Nam tr thnh qu kh, c n
chin tranh lnh cng chm dt v mi bang giao Thi Lo c
phn tt p hn nn d n c tin hnh v hon tt.
Cy cu Hu Ngh Mittaphap di 1.2km ph khon 30 triu la
do c ti tr l mt im ni quan trng ca mng li siu xa l
Singapore - Bc Kinh trong mt k hoch pht trin y tham vng
c tn l GMS / Greater Mekong Subregion _ Lu Vc Ln sng
Mekong ngoi 4 nc vng h lu nay thm 2 nc Min in v
Trung Hoa.
Cy cu Mittaphap mang nhiu ngha khc nhau; vi Lo l
mt nh nc nm trong gc lc a b lng qun th l cnh
ca m ra cho Lo i ra bin qua ng Thi Lan; vi Thi th
l c hi cho gii u t kinh doanh vo khai thc mt t nc
tha dn ngho nht nhng li rt giu ngun ti nguyn; cn vi
c cy cu l biu tng vng nh hng c ni rng vt qua
qun o Nam Dng vn ti cc quc gia ng Nam tin
st ti Hoa Lc.
c thm ba d n cu khc c ni ti trong vng H Lu
Sng Mekong l cy cu ni lin Savannakhet vi Mukhalan,
mt cy cu ni lin Thakhet vi Nakhon Phanom gia Thi Lo
v cu M Thun bc qua sng Tin ni ng Bng Sng Cu
Long Nam Vit Nam.
S thc th c d n v cy cu M Thun sm hn nhiu
ngay t nhng thp nin 50 v 60. Trong khi Nam Vit Nam th
tha thit sm xy dng cho c cy cu ln bc qua Sng Tin
ni ng Bng Chu Th th Cam Bt l mt trong 4 thnh vin
ca y Ban Sng Mekong li cc lc phn khng v dng quyn
ph quyt, vin l l cy cu y s gy tr ngi cho tu b t Bin
ng ln ti Nam Vang. Ri bang giao Vit Min gy trong bi
cnh cuc Chin Tranh Vit Nam ngy cng lan rng, d n cu
M Thun u tin y hu nh b ri vo qun lng.
466 cu long cn dng

Cy Cu M Thun_Y2K. K t ngy B trng Ngoi giao

c n ving thm Vit Nam vo thng 7 nm 1997 tham d l
ng th xy cy cu M Thun _ ni m t bao lu nay giao thng
vn tr tr ch c th qua li bng ph _ cho ti thng 5, 1999 theo
gim c d n Richard Magnusson, cng trnh xy dng cu
hon thnh 80 phn trm. Phn cu dn hai bn lm xong v
c 32/128 cp treo c cng.
Cu c chiu di hn mt cy s ri (1535.2m) vi tnh
khng hay tm gi _ clearance l 37.5m v l mt cu treo vi hai
tr thp chnh hnh ch H gia dng sng vi nn mng hai bn
b bc v nam ca Sng Tin, vi 4 ln ng rng ri cho xe c
hai chiu qua li v c thm 2 l ng cho ngi i b.
Cu M Thun s hon tt sm hn hai thng, vo thng 4 nm
2000 _ ng 6 nm trn sau cy cu Hu Ngh Mittaphap.
Vi Vit Nam, cu M Thun l biu tng ca tin b v pht
trin ni vng ng Bng Sng Cu Long.
Vi c mt ln na l mt ph trng thanh th v trnh
khoa hc k thut cao ng thi cng nhc nh vi cc nc Chu
v s hin din ca mt Cng Quc Da Trng khc pha nam
bn cu.
Cao hiu rng chng bao lu na cnh sinh hot nhn nhp bun
bn hi h ni hai u bn ph s tr thnh qu kh. ri mi ln
qua cy cu mi li nh ti bc M Thun ngy no. Xe cha
kp dng th m ngi bn hng rong ng o t hai bn ng
ta ra vy quanh, bm bn hng v c leo vo trong xe. Ngi
ln tr nt tu tt mi cho bng nhng m thanh ngn ct: ma ma
ma! nem nem nem! tr tr ! da xim da xim! Nhng li
rao chng th rt ngn hn.
Trn bn th lc no cng c tng hng xe u di, ai cng
mun theo xe th c u tin xung trc_ trong thi chin
tranh ti y m li gp phi on cng-voa i hnh qun th k
nh tiu mt na ngy. Di sng sng nc thm ph sa mnh
mng tri rng, gia thp thong ni tri nhng gi lc bnh tr
 bin ng dy sng 467

bng tm l nhng chic ghe thng h ngc xui qua li. Lu lu

li gp mt chic tu ging ko theo c my chc chic ghe ln nh
ch khm nhng la go v cy tri ngc dng i v hng Nam
Vang. Nhn sang bn ng l hng dy hng qun vi nhng
mn c sn. Thc n ti ngon hp dn v by bin rt bt mt,
no l tm cng nng, sn non nng m hnh, chim ma chin
tng su thm lng. Tri cy th theo ma, bi cam xoi i nhn
chm chm chui mt da xim... ch ti t M Thun Ci B M
Tho Bn Tre, y mu sc v by ra h.
Khch t Bc vo ng trc rng tri cy th m ti, mua mt
chc c bn hng trao cho 14 hay 16, cha quen th tng chng
c m d nhng khi bit khng phi vy th li cng thm tin
vo hnh nh c l ca mt Min Nam vi vn cy xum xu tru
tri, rung ng thng cnh c bay vi go trng nc trong v
tm c y ng.
Khng cn bn ph nhng ri ra c ai cm khch dng chn
trc khi qua cu mua cc mn qu c sn ca M Thun.
H bn ngi bn hc c gp nhau, tr H thuc i hc Cn
Th cn ba ngi kia Cao in Sn th t nc ngoi. Ai cng
mang theo c mt tri tm s. Vi in Cao th khng phi ln u
tin nhng vi bc s Sn th y l chuyn v thm qu hng 20
nm sau k t ngy anh l thuyn nhn c m By sp xp cho
i. Trong chuyn v thm qu ny Sn s c tm gp cho c m
By, ngi n nhn ca gia nh anh ngy no.

Nhng B M Cu Long. Hm m By cng b By t

trong rch cho ghe ra i t sng sm, lng th nng nh la t
ch mong sao sm em c thng chu ngoi ti bnh vin trc
chp ti. Ti Th Tha ch gip nc th cng x tra, phi ch
ti gi i con nc mi li i tip, tuy xui dng ri m c hai
m con vn c cho sao cho mau ti. Vy m cng phi xm chiu
mi v c bn ch. M nh kit sc giao thng nh cho b By
m cn m cm mi cho tt ti theo con ng t nhanh chn
468 cu long cn dng

ti bnh vin. V ti sn nh c tri , hai m con mng hm

khi thy bc s Hai Lc o trng rp qun ty giy da tay xch cp
t vn phng bc ra.
Khng hi han m By ly mt cu, Hai Lc mt hch ln ging
ni sng nh vi ngi cha h quen bit:
- Ht gi lm vic ri, b bit khng!
Nh b tt go nc lnh v mt, m By nh nght th, tc
cnh hng nhng ri cng ly li c hi v y bung phi v
la ln:
- dz phc! Ch tao hi ti bay hi cn sng d cht d
trong bng, u hm ti khuya ngay c na m m dy nu tng
ni cm lo nui bo bc ti bay c bao gi m ni ht gi u m
nay n nn lm ra ri sao ti bay bc bo qu vy!
Khng ni dt cu, b cm nguyn chic mi cho bao nm di
nng dm ma trn sng nc Cu Long, phang tt ln u Hai
Lc. u c ng b b m lm d, s mt mt vi b con, hn mt
ti xanh ch kp vi gi tay ln ri b chy tut v vn phng
ng cht ca li.
T hi no ti gi, m By u cn bit hay quan tm cng sn
quc gia l ci chi chi. M khng lm quc s nhng vn chung
o ngha, theo gng cha ng lc no cng nghing v pha ngi
b p bc; hi cn chin tranh thy ti con chu nh thng Hai Lc
khi khng b rung bt phi trn chui trn nhi th b ng lng
thng m cu mang vy thi. Cng nh nay li i i ri b thy
thng m cu mang my thng lnh Cng Ha b gi l lnh ngy
ang sng d cht d di tay my thng Gii Phng c n nh
Tm Tr, Mi Nhe by gi.
Tin thi lng nan, ng ng nay hn cng l bc s gim
c bnh vin ch u cn l thng Hai Lc y t khing cng qun
x ln trn chui trn nhi trong nh m By hi no; nhng hn bit
lm g by gi ngoi my bch nc bin v tr sinh th ch c cy
xuyn tm lin trong khi thng nh th m tong teo nh mt con kh
con ang thoi thp m li st nng nh mt cc than hng. iu
 bin ng dy sng 469

m Hai Lc khng bit _ m hn cng chng thm bit l trong kho

cn c my chc ngn vin tr sinh loi do ngy li c my
nm khng ai bit s dng cng ti ngy sp ht hn.
Nhng ri hn cng lanh tr tm ra gii php. Hn cho bo v
xung Khoa Nhi gi Sn tn bc s ngy ln trnh din. Bng mt
ging va quyn uy va thn thit, ln u tin hn gi bc s Sn
l ng ch. Bng mi gi ng ch phi cu cho c thng nh,
n thuc gia nh c cng vi cch mng thuc din chnh sch;
nu cn thm thuc men g c cho ti hay!
Hn cng khng qun lm thm mt c ch quan tm chm sc:
, ti cng k thun cho ng ch i php v thm gia nh mt
tun l, giy t th xung phng T Chc ly.
Hn khng qun nhc mt cu cnh gic: Php v Si Gn m
hn khng gi l thnh ph H Ch Minh, ch khng phi xung
ghe i lun u nhe! Tip theo l mt n ci lnh tanh trn mt
khun mt khng l cht cm xc.
Ngay sau , bn trong phng gim c din ra bui hi chn
lp phng n iu tr, v kt qu l thng b thp t nht sinh
y c ng y v ng ch bc s gim c cu sng nh mt
kt hp tuyt ho gia chnh sch v chuyn mn.
Nhng m By th bit ch ai l ngi cu sng thng chu
ngoi ca m. Chnh bc s Sn mi l ngi m m By chu
n.
Ri vn vi tm lng rng nh bin, nh bao nhiu b m Cu
Long khc, b lc no cng sn sng tha th v bao dung vi nhng
thng con lc ng nh Hai Lc. Sau ngy n thng chu ngoi
khe mnh v nh, bao nhiu cy tri ngon ngt nht di vn
c b hi tut em v bnh vin pht bng ht cho mi ngi,
nh trc ti nay c bao gi b tic g vi m ti n m b vn
coi nh con.
Chuyn ng ni l t lu sau chnh m By tuy tic t rut
l mt i ngi hin ti nhng cng nn lng m sp t a bc
s Sn xung ghe t trong rch ra c ln i vt bin mt ln trt
470 cu long cn dng

lt v ch hai ngy sau sang c ti o Poulo Bidon, sau

th Sn cng v con c i Php.
Vy m 20 nm ri 1979-99 m sao c nh mi ngy hm
qua. Hai con Sn khi ra i cn b nay thnh ti, c tng lai ca
ti n v khng cn cn ti anh na. Sn hiu rng Vit Nam vn
l qu hng cui cng m anh mun tr v. Chuyn i ny nh
chun b cho mt ao c p by lu l c mt ngy Sn c tr
li sng ni qu nh vi chm xm b con nh gia nh m By,
tuy ni vn cn mt ch m Sn lun lun ph nhn. Khi hi
v chn c, H cho Sn bit:
- Bnh vin nay trc thuc Trng Y i hc Cn Th. Hai Lc
th cng v hu. Gim c nay l mt bc s c sau Sn chng
hai lp v i ng chuyn mn by gi l m bc s tr mi ra
trng c o to chnh quy ch khng l chuyn tu t y t
khing cng nh Hai Lc ngy no.
Khng bit nh ca Sn, nhng H ni ra nh mt ao c:
- Lng th c nhng thiu cht. Trng Y Cn Th ang cn
thm cc bc s chuyn khoa cho ban ging hun. Phi chi c
nhng ngi nh cc anh bn tr v, khng nht thit li lun
nhng gip chng ti nh nhng gio s thnh ging.
iu H hn nhin ni ra nhng sao li ng vi Sn, v anh
d nh s c th bn thm vi H trong chuyn v thm Ty
ln ny. Sn tng tng rng ln ti khi tr v, hai v chng anh
khng cn phi qua ph v lc Sn s r v i pht dng chn
ni gia cu M Thun nhn xung dng sng nc chy thy
rng qua bao kh au nim vui cng s ti. i ln lnh lo ra
ng bn b sng Seine, Sn c nim tin s c ngy anh ng trn
cy cu M Thun ni qu nh, cng nhng vn th ca Apollinaire
ngy no nhng l ni ngp trn ca hnh phc:
Sous le pont Mirabeau / M Thun
Coule la Seine / le Mekong
Et nos amours
Faut-il quil men souvienne
 bin ng dy sng 471

La joie venait toujours aprs la peine

Cng ngy, trn Quc L 1 khi xe ti cy s 1978 thuc huyn
Chu Thnh tnh Tin Giang th ang din ra l khnh thnh thng
xe cho 19 cy cu on Si Gn - Cn Th.
D n QL 1 on Cn Th - Nm Cn vi cy cu bc qua sng
Hu s ch c hp ng vi cng ty Nht Bn sau khi cu M
Thun hon tt.
Trn ng H nao nc hi Cao v in tin tc ca ngi thy
c, Gio s Thi. Cu hi nh lm sng dy mt khc phim. Nh
t bao gi Cao vn coi gio s Thi nh mt ng thy _ trc sau
Cao vn gi nguyn lng knh trng.
Ci ngy cch y mt phn t th k, khi nhng chic xe tng
T 54 ca Bc qun ti ca ng Si Gn, v i pht thanh qun i
M cho pht bi White Christmas nh tn hiu bt u cuc di tn
t cui cng bng trc thng trn nc ta i s M v trong khi
hng ngn ngi hong lon bm tng leo ro tranh cho c
mt ch thot th thy Thi li rt bnh thn t chi 5 ch i dnh
sn cho ton gia nh v thy quyt tm li vi ngh rng nc
nh ha bnh thy s cng mi ngi ng kham cng kh th ch
t nm thi hoa li n trn khp ng qu hng.
Nhng ri cui cng th thy v mng. t nc chng tin
ln m cn tht li thm vi chc nm na. Kinh nghim cui i
ngi y lm thy ng hng. ri cui cng thy cng phi
ra i nhng ln ny l cm gic ch.
Ra ngoi c ri, thy nh mt con vt b thng v chn cuc
sng nh mt n tu, khc khoi vi nhng c m khng t c,
ht cn thit tha vi thi cuc cng thm vi ni u lo c n ca
tui gi; thy c du hiu tr tu b ngng tr_ thy nh nh in
nhng chuyn c rt xa_ remote memory nhng li mt kh nng
lin h vi thc ti, mt hin tng m a con gi thy cng l
bc s e ngi l biu hin ca chng bnh presenile dementia tuy
cha phi l Alzheimer. T mt nh khoa hc thc nghim nay thy
li hng v nhng suy tng siu hnh vi m nh v ci cht m
472 cu long cn dng

thy bt u dn d chp nhn nh mt thm kch ca s phn.

Bao nm sau, gp li thy trong cuc hp mt Hi Tin Giang
ni cng vin Mile Square Park mi y, sau khi nghe Cao ng
ra pht biu v ti ng Bng Sng Cu Long trc nhng
nguy c Cao c thy Thi thn trng nhc nh: _ c g
u cn qu sm cc anh phi la hong ln nh vy.
Khi m con sng Mekong nc vn chy bng bng v thy li
nh mt chic l sui dng, thy ang c mt cuc sng rt tnh
th nhng g mi ngy ang din ra thng ngun ni cc con
p bc thm Vn Nam tr thnh chuyn qu xa xi u c ng
phi quan tm. Cao thy thng thy Thi hn nhng khng trnh
c cm gic mt mt n st sa.
M Tho c coi nh th Tin Giang nm bn b mt nhnh
ca sng Tin cch Si Gn hn 70km hng ng nam, ni tng
c mt lch s thng trm.
Ti th k 17 vn l mt vng t thuc Cam Bt hoang d
xnh ly nhng ri dn d b st nhp vo Vit Nam bng chnh
sch tm thc_ tm n du ca Nguyn C Trinh qua cuc Nam
Tin. Cui th k 17 theo Trnh Hoi c m t trong Gia nh
Thnh Thng Ch th y l mt khu thng mi sm ut vi
nh ngi, ct trm nh cao cha rng, ghe thuyn cc ng sng
bin ti u ng c lm thnh mt chn i hi rt phn hoa
huyn no nn c mnh danh l M Tho i Ph.
Ti th k 18, thi k Gia Long tu quc, Nguyn Vng sang
cu vin qun Xim La th ni y li tr thnh bi chin trng
kt thc bng cuc thng trn Rch Gm v Xoi Mt ca Nguyn
Hu 1784 pha trn M Tho nh ui ht nm vn qun Xim
ra khi b ci.
Ti 1862 cng vi cc tnh Min Nam, M Tho li ri vo ch
bo h ca Php nhng vi ci gi t m ngi Php phi tr
qua cc cuc khi ngha anh hng ca Trng nh v Th Khoa
Hun.
Ti thm M Tho khng th khng nghe ti Cn Phng vi con
 bin ng dy sng 473

thuyn Bt Nh ca ng o Da ngy no. Ni mt thi tng

c mnh danh l c o Ha Bnh gia mt chin tranh Vit
Nam ang din ra kinh hong.
Cng khng th khng nghe ti a danh p Bc vo thng
Ging 1963 ghi du thng li u tin ca Cng qun trong vng
Chu Th Sng Cu Long gy tn tht cho cc n v qun i Nam
Vit Nam c trang b hin i, khin cho vin Trung t c vn
M John Paul Vann pht biu mt cch khinh th: ... a miserable
performance, just like it always.
V lun iu d bu y _ vi ngi ng minh b coi di chn
nhng li rng buc vi nc M nh mt nh mnh, cn c
tip tc lp li trong sut v sau cuc Chin Tranh Vit Nam. John
Paul Vann cng khng ngng ln ting ch trch gii lnh o cao
cp qun s M l bn kiu cng v c thi nt.
Vo gia Ma H La 1972, John Paul Vann t nn trong
mt chuyn trc thng bay m trn vng ni non sng m cao
nguyn Trung Phn, ng thi im m Bc qun tn cng trn
ngp tnh Kontum_ m mn cho tng bc i ti sp ca Min
Nam ba nm sau .
John Vann c vinh danh nh ngi lnh M biu tng ca
cuc chin tranh Vit Nam, c mai tng trng th vi tt c nghi
thc dnh cho mt anh hng ti ngha trang quc gia Arlington vi
hin din y chnh khch v tng lnh M tng c nhng
bc chn ln su vo vng ly Vit Nam.
V theo k gi Neil Sheehan, i vi nhng ngi sng c mt
lc y, th chn Vann vo thi im thng 6 nm 1972 cng c ngha
l chn lun cuc chin tranh Vit Nam i vi M. Chn lun c
nhng giao c long trng ca Hoa Thnh n i vi ngi bn
ng minh Nam Vit Nam.
Sau mt ngy M Tho, H a cc bn v thm i Hc Cn
Th. Trn con ph qua con sng Tin, Sn v chc c in Cao
u c chung mt ngh y c l l chuyn ph cui cng ca ba
ngi qua bc M Thun trc nm 2000.
474 cu long cn dng

in t ny gi vn trm ngm, quay sang ni vi H:

_ Mt phn t th k sau ngy t nc thng nht vi by nhiu
tr tu v c ton quyn trong tay m vn cha lm xong mt con
ng thng sut ni lin Bc Nam. Sau cy cu M Thun cn ch
bao lu na c thm c cy cu Cn Th qua Sng Hu.
Cao ni thm:
- By mi triu la cho mi cy cu _ c bao nhiu ln hn
s tin y ri vo qu en qu ca nhng ngi y t nhn
dn trong thi k i Mi.
H khng gii thch, ch a ra mt nhn xt:
_ Trong sut nhng nm chin tranh, ngi Cng Sn Vit
Nam khn trng bit bao nhiu th tip theo mt phn t th
k thng nht v ha bnh h l l th no. Bng lgc ca
chnh h qua ci gi l bn cht v hin tng cng khng th
no gii thch cho c.
H ngi vn c b con nng dn ku l Thy H La
Honda, ni vi cc bn:
- K t ngy c chic my bay cnh qut c l u tin vi hai
khung cnh vung di bay t Si Gn p xung G Cng nm
1913 th nay ngi ta ang ni ti nhng chic my bay phn lc
Air Mekong t th ph cc nc Chu sp p xung vng chu
th sng Cu ny!
H gii thch:
- Cng ty hng khng Air Mekong lin doanh vi General
Industry Co. Singapore s ni lin ng bng sng Cu Long v
cc th ln chu nh Hng Cng, Bangkok, Singapore...
ch yu phc v Chng Trnh Du Lch Xanh 2000, d tr ch
ti ng o du khch ngoi quc ti thm sng nc Cu Long,
thm nn vn minh mit vn d nhin khng th thiu nhng cy
cu kh cheo leo ni cc con rch lng qu ni nhng con ng
t bn ly.
m ti khu nh khch vng lai ca i Hc Cn Th, bn
ngi bn ni chuyn n tht khuya. H tho lun nhiu v tng
 bin ng dy sng 475

lai ca ng Bng Sng Cu Long v cng hiu rng hai con Sng
Tin Sng Hu cha hn cn dng nhng lu lng th yu dn
nn nc bin trn su vo ni a gy nhim mn khng phi ch
nhng con sng ln m lan ra khp mng li kinh rch khng
nhng tn hi hng triu mu la v hoa mu cy tri m c tm
cho c ngun nc ngt dng ung cng phi lao ao. T l
mt con sng su nc chy, nu khng c bin php phng nga
ngn chn th chng bao lu na Cu Long Chn Ca Hai Dng s
tr thnh mt con sng nng nc mn.
Gic ng trn trc cng n vi in lc v sng nhng b nhn
chm trong mt cn c mng, anh nm m thy cy cu M Thun
p bc qua con Sng Tin cn dng. Khng c ma, cc h
nh ao m kinh rch cng cn kit. Dn chng c ni khng c
c nc ung. L khng v na, thi tit nng hn ko di,
mt rung tr tri nt n kh cn.
i v kht, tng on ngi l lt men theo nhng b sng
cn m cua lm c bt c g c th n c. Ln trong m
ngi y, in thy m m trn tay con B T tht thu trn mt
con ng kh khc, c mi bc i th t di chn li v vn
ra theo gi cun ln nh nhng cn bo ct...
Khi khng cn thy m v B T u na, in bng tnh dy,
ming kh ng vi trc mt vn cn con Sng Tin chy di
chn cu M Thun. Trong cn kht in p mt xung dng sng
ung mt ngm nc th nc mn cht nhng anh t trn an
ngay: cng khng mn lm u, ch mn nh nc mt ngi ta thi
v c th in hi h ung nhng ngm nc mt m vn khng
sao c cn kht.
476 cu long cn dng

Cu Hin Lng c t thi Php tr thnh ni ting ngay sau hip

nh Genve 1954 chia i Vit Nam ly sng Bn Hi lm ng ranh.
Cy cu, biu tng chia i t nc v cng l nguyn nhn cuc Chin
Tranh Vit Nam tn hi nht th k. Nay cy cu c ang l t im du lch
rt hp dn du khch_*

Song song vi cy cu Hin Lng c l mt cy cu mi cng tn, di

250m rng 11.5m bc ngang sng Bn Hi cch Gio Linh 8 km, trn Quc
L 1 ni lin hai min Nam Bc_*
 bin ng dy sng 477

Cu Hm Rng (h.trn) bc qua sng M, rt ni ting trong sut cuc

chin tranh Vit Nam, tng l im giao thng chin lc ni lin Nam
Bc, c phng v bng mng li phng khng dy c khin M cho d
lin tc nh ph t 1965 ti 1972 vi nhiu my bay b bn ri m vn
khng sao ph sp c_ 14

Cng tng t nh vy vi cy cu Long Bin (h.di) bc ngang qua sng

Hng. Phi ti nm 1972, khi c c tri bom tinh khn M mi thnh cng
nh sp c c hai cy cu m khng phi mt thm chic my bay no.
478 cu long cn dng

Cu Trng Tin b
nh sp trong Tt
Mu Thn 1968 v
cng m u cho
v Thm St Mu
Thn kinh hong v
khng bao gi qun
c trong tm khm
nhng ngi dn Hu
sng st_14

Lch s cuc Chin Tranh Vit Nam c th vit trung thc qua lch s ca
nhng cy cu gy. Bng chic phn lc c F-101 v cy cu b nh sp
trn mt khc sng 15 dm bc v tuyn 17 vo thi im 22/04/1965_14
 bin ng dy sng 479

T bui sng sm, ni ch ni Ci Rng c gi Cu Long ang a

khn tay thm nhng git m hi bn mi tc mai_*

Bc sang th k 21, vn
nhng cy cu kh y nh
thi nam chm, cun ht
rt nhiu du khch_ H.
H Sn, bu nh Vit
Nam.
480 cu long cn dng

Cy cu M Thun 11/ 1999 trc ngy giao long, sinh hot bn ph

M Thun nh mt nt vn ha nay i vo qu kh_*

Cu treo M Thun bc qua Sng Tin di hn 1.5 km, khng ch to thun

v ci thin giao thng m cn l hnh nh ca pht trin v tin b ni
ng Bng Sng Cu Long_*
 CHNG XXI

T T DU_ 1945 SU MI NM
I TI CY CU CN TH_2005
La vie humaine commence de lautre ct du dsespoir
Jean-Paul Sartre (Les Mouches, 1943)

T Paris bng chng ng xe la hn 700 km i ti mt trong

nhng min t ni ting ca min Nam nc Php y tnh lch
s, ni c nh th Saint Sauveur c knh, ni c Con ng C-
zanne i v hng La Montagne Sainte-Victoire tr thnh bt
t trong bc danh ha ang nm trong vin Bo Tng Lun n
m ng Khc mi xem trong dp sang lm vic vi i BBC u
nm ri, ni c c nhng cy hng leo ro rc hoa trn nhng
thn mc gi.
T bao nm ri ng Khc vn thch tranh Czanne. Chuyn xe
la tc hnh hn mt ln ang a ng ti qu hng ngi ha s
ti danh li thy c mt tri th d di trn nhng mi nh
ngi , trn nhng nh i v c trn mt bin a Trung Hi,
sng li nhng cm xc th gic m Czanne chuyn thnh hnh
khi vi mu sc l ni m tm hn v v tr kt hp hi ha.
nh hng cng mt lc trn nhiu trng phi: n tng, d th,
lp th, sau Czanne th hu nh tt c nhng ha s ly lng ca
482 cu long cn dng

th k 20 nh Matisse, Dufy, Braque, Chagal, Picasso... u ti y

tm cm hng v sng to nn nhng tc phm i.
Kh hu a Trung Hi vo ma Thu tri vn chan ha nng m
v long lanh nh ngc. Thi gian sng Aix-en-Provence l nhng
thng ngy c th coi l hnh phc nht ca ng Khc. Ngy hai
bui u n cho d thi tit th no, ng i b t cn phng thu
ti th vin Khu Vn Kh ng Dng, m mnh vo ng ti
liu chun b cho cun sch Cahier dAsie du Sud-Est m ng Khc
d nh s cho in trc n bn ting Vit vo dp Tt Nguyn n
Canh Thn nm 2000.
Mi ngy l mt ngy mi v khng ngy no m khng l
ngy hnh phc tuyt vi. Cho d kh xa ci tui c lai hy,
ng Khc thy mnh nh tr li ang sng i sinh vin. Gia trn
ngp sch v v t liu di do, vi ng th Aix-en-Provence nh
mt thin ng cho nh nghin cu v Vit Nam trong giai on
Php Thuc.
Tnh c gp li Duy v Giang trong dp hai ngi sang d i
Nhc Hi cho mng Mt Th K m Nhc n Thin Nin K
Mi, hm nay t thng cho mnh mt ngy ngh, ng Khc r
hai ngi bn tr ti Le Bistro Latin n tra khng ch v thc n
ngon nh mn risotto scampi c cht hng v m ng Khc rt
thch nhng cn v gi c phi chng 89 quan ng hng cho mi
ba n gi l bnh dn nhng l t vi ti tin ca mt lo sinh
vin nh ng Khc.
Lc chia tay, c Duy v B T cng nm tay ng Khc mi dn
thit tha: Bn g anh cng phi v Ty d m ci ti em!
ng Khc ci trn an: V ch, lm sao c th vng mt trong
mt m ci ca Th K.
Cao v in trc cng gi v my bay cho ng v d cuc
Hi Tho v Mi Sinh Sng Mekong m ch lc l cc thnh vin
ca Nhm Bn Cu Long ln u tin t chc trong nc nhn dp
L ng Th xy Cy Cu Cn Th tt c nh mt kt hp tnh
c cng din ra trong tun l u tin ca thng 8 nm 2000.
 bin ng dy sng 483

S Tay Nh Bo.
Bui sng sm nh thng l, trc khi xung ng ng Khc
ngi trc my in ton lt qua a ch trang nh ca mt s t
bo quen thuc. Tin ca t bo Nhn Dn trong nc sng nay
khin ng Khc ch v dng li c:
Ba nm sau ngy Vit Nht k kt d n cu Cn Th, ngy 04
thng 10 nm 1999, on i din Cng Ty Nippon ti lm vic
vi y Ban Nhn Dn hai tnh Vnh Long v Cn Th chun b
cho t khi cng vo thng 8 nm 2001 v hon thnh vo thng
4 nm 2005.
Cy cu s cch ph Cn Th hin nay khong 3km pha h lu
ngang Cn u, ni vi Quc L 1 pha Vnh Long ti cy s 2061
qua Ci Vn - Bnh Minh v u kia pha Cn Th ti cy s 2077
thuc khu du lch Ba Lng. Cu di 2615m, s l cy cu dy cng
di nht Vit Nam c tnh khng cao 39.1m, mt cu rng 24.9m
vi ton cng trnh c chiu di hn 15km.
Nh mt s thc hin nhin, trong Th Chin Th Hai Nht
gy khng t tang thng v: thm st Nam Kinh, nn i t
Du... lm chn ng lng tm ca chnh nhn dn Nht v
h ang phi tr gi. Sau p Thy in a Nhim cng sut 160
ngn KW Lt vo nhng nm 60 vi ngn khon 39 triu
la, nay ti Cy Cu Cn Th bc qua Sng Hu vi kinh ph ln
ti 249 triu la cng do Nht ti tr khng hon li, nh khon
bi thng chin tranh khc. Phi chng l ci gi cao nht m
ngi Nht mun n b cho ngt hai triu mng ngi Vit cht
oan khin nm t Du.
Nhng quan trng hn c bi thng l s tht lch s nn i
nm t Du l th no? Theo ng Khc th khng th nhn nn
i 1945 mt cch ring l vi 2 triu ngi Vit Nam cht m phi
xem xt tn thm kch trong bi cnh ng Dng lc vi c
ngi Php v Nht cng hin din.
Nhng tng rng t 1945 hai triu ngi Vit y vnh vin
484 cu long cn dng

nm xung nhng khng h gng dy m thm i thm mt

chng ng di 60 nm hon tt im ni cui cng trn Con
ng Thng Nht sau khi hon tt cuc Nam Tin.
C nh bn thp Babel, ri ra ty theo tm cnh mi ngi cy
cu Cn Th s mang nhng tn gi khc nhau: cu t Du cho
nhng ai khng qun c qu kh nh vi ng Khc, cu Hu
Ngh Vit Nht cho chnh quyn hin ti v l cy cu Thng Nht
cho nhng tm lng mong mi hng v tng lai. Sau 1975, mt
phn t th k qua m vn cha lm xong mt con ng chy
xuyn sut chiu di t nc v lng ngi th vn c v ra tng
mnh.

ng Khc V B Nh V Nn i t Du
Lc ng Khc ang sng H Ni, b dy trng Bi, m
th trng coi hiu sch Trng Thi; ci tui 16 cha thnh ngi
ln nhng cng qua thi tr con tuy cha gnh vc c g
nhng li ln cm nhn v nh nh in nhng g xy ra trong
su thng u ca nm t Du y.
Lc t thy sch v khng ch g cho bui y, ng Khc
sm ri gia nh ci tui 17 i theo ngi ch lm cch mng.
Ngi m ng ngng m nh mt thn tng y gc Quc Dn
ng, sau b mt tch trn ng sang Cn Minh. C l ng b
Vit Minh bt v th tiu sau .
Tui 30 t Bc di c vo Nam vi my chc nm lm bo khng
ngng ngh, bng nhng phn u t bn thn, ng Khc trng
thnh trong ngh nghip, vn ln v tr ht sc c knh trng
khng ch bng cc bi bo m qua c nhn cch, v th m ng
rt c yu mn v c cc nh bo tr gi ng l nh bo ca
cc nh bo.
Nm 1975, hiu bit Cng Sn khng ai hn ng vy m ng
Khc quyt nh li ri sau l 14 nm t y tuy khng
ng phi nhng ng Khc cng c nghim nhin c gn cho ci
nhn hiu Vit Quc do thi gian theo chn ng ch. Qua bao nhiu
 bin ng dy sng 485

y i vn nh mt cy tng trc bo, ng vng vng qua cn bo

tp. Ra c ti ngoi ny, ng Khc khng th khng ngc nhin
v sch v ch ngha hi ngoi. C t nc va tri qua nhng
kinh nghim kinh hong vt thng no cng cn rm mu, vy
m lm sao ngi ta vn c th vit hay v nh trc y c na.
D nhin l vn c phi vit nhng lm sao m trnh c th ngn
ng bm dp cng vi ni bm dp y i ca con ngi. Vit trong
hon cnh cc oan nh th tr thnh mt thch v ch ngha
tr thnh nhng mi tn nh ng khiu khch ngay vi chnh
ngi c l ng bo mnh c bn trong ln bn ngoi.

S Tay Nh Bo
Kinh Nghim Php. Vi trong tay tp ti liu Tmoignages
et documents francais relatifs la colonisation francaise au Viet-
nam, 04/1945, nh mt flashback, ng Khc bng chc sng li
nhng ngy thng ca nm t Du nhng ln ny vi mt nhn
ca ngi Php.
... H i thnh hng di bt tn gm c gia nh, n ng n
b, gi lo c, tr con c, ngi no ngi ny cng rm ngi
di s ngho kh, ton thn la l tr nhng b xng run ry,
ngay c nhng thiu n ang tui dy th l ra p v e thn th
cng chng hn g. Thnh thong h dng li nu khng l vut
mt cho mt ngi trong bn va ng xung th cng c lt cho
c ming gi rch cn che trn thn ngi mi cht . Chng
kin nhng hnh ngi xu x hn c nhng con vt xu nht, nhn
thy nhng xc cht nm co qup bn l ng ch c cht rm
che thn thay cho tm vi lim, ngi ta ly lm ti h thay cho
ci kip con ngi.
... Nn i khng khip nm 1944-45 lm cht 2 triu ngi
Min Bc t Qung Tr tr ra, l hu qu khng th trnh khi ca
mt chnh sch nhm hai mc ch:
- V chnh tr l lm cht i mt b phn quan trng dn chng
v nhn chm s cn li trong nn i, l ci dy thng hu hiu
486 cu long cn dng

hm bt nhit tnh yu nc m Thng S Bc K Chauvet

thy r.
- V kinh t l cho php cc cng ty Php Nht (Denis Frres,
Mitsubishi...) c quyn thu mua v tch tr hng triu tn go vi
gi r mt. Cng bng cch y h d dng tuyn m nhng cu ly
bn x cho cc n in cao su v hm m sang Tn Th Gii...

Kinh Nghim Nht Bn. Ngi Php ng Dng t by

lu ang v tr ch nhn ng vi tt c quyn uy bng mt sng
chiu i din vi Nht LIndochine francaise en face du Japon /
Gaudel mau chng tr thnh cng c tay sai ca ngi Nht.
Sch Gio Khoa cho hc sinh Nht Bn trc y khi vit v Th
chin Th Hai phn lin h ti Chu cho rng: Nc Nht
a qun vo Chu khng phi vi mc ch xm lc cp bc
m l gii phng nhn dn cc nc Chu khi ch n dch Da
Trng. cng chnh l thuyt i ng m Nht khng ngng
tuyn truyn vi chnh dn Nht v c trc d lun th gii.
Nhng qua ci nhn phn tnh ca nhng ngi Nht lng tm
th li rt khc nh Katsumoto Saotome trong cun K Lc Nn
i Hai Triu Ngi Cht Vit Nam, nh Furata Moto th ang
cm ci i tm ngha lch s ca nn i t Du trong bi cnh
lch s cn i Vit Nam qua nhng nhn chng cn sng st, nh
Yoshizawa Minami trong tp ti liu Chin Tranh Chu Trong
Tim Thc ca Chng Ta cng nhn nh:
...Tnh hnh khu vc Vit Nam tht c bit do s c mt thng
xuyn ca 80 ngn qun ta v 200 ngn lc lng hu cn khin
tnh trng kinh t y hn lon n cc ...
... ng Dng c v tr then cht i vi Nht Bn v lng
thc. Ngoi lng go nhp khu vo Nht, qun i Nht cn rt
cn mt tr lng go ln lao tip t cho cc mt trn ang lan
rng ra khp Chu v khu vc Thi Bnh Dng. y chnh l
nguyn nhn trc tip gy nn cht i cho 2 triu ngi Vit nm
1945.
 bin ng dy sng 487

Cng khng th khng nhc ti s kin qun Nht dng

la thu mua vi Min Nam t thay than sn xut in lc
ti cc c im chin lc trng yu v khng vn chuyn than ti
kp thi.
... Cnh ngi Vit cht i la lit ngay bn ngoi nhng kho
thc ca ngi Nht cht cao nh ni cha dng ti v b cho mc
nt l iu c chnh nhn chng Kawai ngi Nht, vin qun l
kho la go Nam nh k li: Ti mt khu nh th Thin Cha
gio, go cha y p trong kho, li thy ngi cht i ng ln
dc ng sut t Nam nh ln ti H Ni, ti c thuyt phc
ty vin kinh t ca i S qun Nht m cc kho go nhng
h khng nghe...
Tng cng nn nhc li l ngi ni iu nhn ngha trn cng
l tc gi ca cu ni i: Bn ngi Vit u l k n xin.
Nn i 1945 ch l hu qu tt nhin ca chnh sch tn bo
ca Nht trong khp vng Chu Thi Bnh Dng, ch trng
cai tr bng cch gy khip s. Cu chuyn lnh Nht treo c ngi
i cp xe la, m bng nga nht mt ph n Vit Nam vo
khu li em chn sng v ti danh trn mt ca vo cm lm
nga cht, tt c khng phi l giai thoi m l tm gng chnh
ngi Nht mun ru rao rn e dn chng bn s.

Kinh Nghim Vit Nam. Khi Hng, bo Bnh Minh, 12-04-

1945 vit v Mu Su Ca Thc Dn Php X Ny:
... Trong toa hng nht, ngi i din vi chng ti l 2 ngi
Php. H m thoi vi nhau:
- l mn thuc hiu nghim gi tr an cho x ny.
- Phi, phi lm... nu dn chng n sung tc th chng n ch
ngh lm gic, nhn c vi bt thin m!
- ng! Thnh thong cng phi mt ma v i km cho
chng n phi kh khn xoay s ci n ci mc, cho chng n ch
th gi ngh n sng m khng c cung vng phn i chng
ta...
488 cu long cn dng

... T Hoi trong Chuyn c H Ni ni v cnh i 1944-45

phi tht ln Ch ngha ti run ry, thi bay c, khng khip
qu. Trong khi bn ngoi H Ni ngi cht i nh r, th ngi
dn trong thnh ph b khng khip xanh mt v nn i. Ci l
do dn H Ni cha phi cht i v c Php Nht u mun che
mt th gii, mun gi ti tnh b mt ph x nn h c ong
go bng. Cnh cht i th thm l do nhng on ngi i t
cc ni ngoi thnh ko v cho d c i xp Php v lnh Nht
ht sc nh ui nhng khng xu, h vo c thnh ph ri
cht la lit trn cc va h. Sut ngy m ch c nhng chic xe
ko xc lm li i qua.
... Ri V An Ninh qua ng Knh Nh Nhip nh chp li
nhng thm cnh ca nn i t thng Ging ti thng Su nm
1945, cho d u v lc no ai xem nhng tm hnh y cng
ch m khc, au thng v ut hn v khng bao gi qun. Ch
thy xc l xc, nu cha cht th cng ch l chic xc cn bit
i nh nhng bng ma. Ngi n b sp cht i rt con trn
ng, nhn xc con hn cng chng cn sc v nc mt u
thng st v bit chnh mnh cng cht sau . T nhng tm
hnh chp gia th H Ni m cng nng ln mi hi thi ca
xc cht v c ca ngi cn sng. Ngy m nhng chuyn xe b
m thm i nht xc ch xung ngha trang Hp Thin xc
ngi nh rc vo nhng h chn tp th.
.... Vn Cao chng kin cnh tng no lng y vit nn nhng
li th ai on trong Chic xe xc qua phng D Lc:
o th hoa r ri ln m trng
Tng m th rc hi n ph th
Bng ti m thm rng xung chn cy
Ting xe ma ch vi mt m gy
... Mt nh bo t Si Gn_ Nhng nm 1944-45 phng tin
truyn thng rt l hn hp, li thm nh hng chin tranh M
Nht, nn cho d nn i xy ra min Bc m khng vang ngay
ti Si Gn. Mi ti khi c mt thanh nin tn Chu Hng Mu mt
 bin ng dy sng 489

thn mt mnh ln li ng b em v c xp hnh cnh i. Ti

thc hin cuc phng vn v ng tt ln ngang trang nht trn mt
Nht Bo (ch nhim: ng Tn c Th X) vi y hnh nh.
Tp hnh l ng c thc ng tm t nhiu ngi v c lng
bo hng ng. Phong Tro Cu i m rng_ c s tip tay
ca mt s tr thc, gii kinh doanh v dn chng. Lc quyn c
rt nhiu v bt u ngay cc chuyn gi go ra Bc bng thuyn,
ch mt s rt t bng ng b_ khng c v ch go bng ng
xe la v thit l b ct v my bay M th oanh tc d di. Cho
d bng ng ng no th p ti theo nhng bao go y l nhng
thanh nin khng ch c lng v tha m cn v cng can m v
c chu hy sinh na... Nhng ri cng tht au lng khi c bit
l khng mt thuyn go no ti ming ngi i: do b bom
dc ng, b Nht tch thu v c t chc n nhn km, cn bao
nhiu tin bc th cui cng b trng thu vo qu khng chin sau
. Qua v cu i t Du, kinh nghim lm bo u i cho ti
thy: cm bt h ho khc xa vi thc ti ca s vic.
... Nhn chng nh h V _ khng ai khc hn l V Kin thuc
Vin S Hc H Ni. Thi Bnh thuc Chu Th Sng Hng l
tnh in hnh, ni nn i din ra trm trng nht. L mt tnh t
cht ngi ng cng l ci ni ca nhit tnh cch mng. H V
chng ti s gia nh cng nhiu, s ming n cng ng mi nh
ch c vi so rung t cng. Giu ngho trong lng chng khc
bit bao nhiu, gp thin tai dch hn mt ma th nh giu c
n cho c th chng ti n cho long n vi c chui v rau
nhng ti nm Du 1945 th vp phi nn i khng khip qu.
Bo rng do thin tai th cng c, rung la cy mi tr ng ng
th bui sng dy thy c cnh ng trng xa do b r_ su ry.
Chuyn thin tai hn dch qua sut lch s lc no m khng c
nhng nay dn cn b cng bc np ht la go ti c nhng u
cui cng vn ch tch c phng hn, th cn b qun Nht
bt ph rung ng khoai trng ay, khin lng thc hoa mu
hon ton cn kit.
490 cu long cn dng

Cho d c tinh thn l lnh m l rch nhng chng cn g

m chia x. Ring gia nh ti chn ngi ngoi b m cn c nm
anh em v hai a chu. Khng mun l gnh nng thm cho gia
nh ang tng i, ti xin php b m liu thn b lng ra H Ni
tm ng sng. Ti khng bao gi qun ci hnh nh khp cc
ng ngang ng xm trong ngoi lng ni no cng nhan nhn
nhng xc cht i kh ho. Ra ti H Ni, khng phi ht thy
cnh ngi cht i. Ti phi i , lm thu bn bnh m bn
bo lm bt c vic g ch kim sng. n lc Php nh H
Ni, ti gia nhp T V Thnh, cho ti khi tr v lng th gia nh
chng cn ai na.
Sau Kin vo B i trong sut 9 nm Khng Chin Chng
Php, c kt np ng Cng Sn trc ngy kt thc trn in
Bin Ph. Sau nm 1954, do cng trng v c trnh , Kin c
c i Lin X hc, c bng tin s s hc, tr v nc v tr thnh
mt trong s t tr ct ca Vin S Hc H Ni, Kin c mi lin h
rt thn cn vi Tng V Nguyn Gip m bo Php mnh danh
l N Ph Lun _ Napolon Rouge.
ni chn tri gc bin Aix-en-Provence ny ng Khc gp
Kin. Nh mt saga novel, bn thn mi ngi i qua nhng
nhng bin c lch s bng nhng ng ng khc nhau, ri nh
mt may mn tnh c v cng rt him hoi, c hai cn sng st,
cn c gp li nhau ni y nhng nm mun mng ca i
ngi, cng i tm ngha v nhng Kinh Nghim Vit Nam
vi rt nhiu mng ti cn c chiu di.
Phi ch ti hn 40 nm sau Nhn Vn Giai Phm, Kin mi
cnh tnh v chn con ng phn khng trong mt chuyn ra nc
ngoi. c hng quyn t nn chnh tr li c c mt nm
tr cp ca Hi ng Vn Ha u Chu lm vic ti Aix-en-
Provence cho mt ti nghin cu ty nghi. Kin khng t n
ni v ha hm hi cc bn cm bt ca mnh nhng cng rt
khn ngoan gi im lng. Ni oan khin ca Kin by gi l vn b
mt s ngi bn ngoi tn nhn nhn nh mt th qu en c hi,
 bin ng dy sng 491

by lu xu x nay th li mun tr thnh nhng cnh n cho mt

ma Xun mun mng. u phi ti by gi nhng ngi nh V
Kin v my ng ng vin trn 30 nm tui ng y mi bit iu
sai tri. Chng qua _ ni theo kiu Nguyn Tun l by lu h
bit s sng cn. V nay th li l nhng con chut khn lanh
ang tm cch thot chy ra khi con tu m.
Nn i t Du vn cn l mt vn nn. C thi phng tn bi
kch hay gi b lm ng l hai khuynh hng c tht v d thy.
ht ti ln u ngi Nht l khng ng khi m b my cai tr
Php lc vn cn hin din. li cho M v ng Minh oanh
tc ct ht ng tip t go t Nam ra Bc cng khng ng khi
m vn c go chuyn c t Si Gn ra ti Nam nh cht vo
cc kho thnh ni cha dng ti. Thin tai mt ma l c tht nhng
lm sao m gii thch c cnh la lit ngi cht bn nhng kho
thc go ca Nht cn y p? V cng u phi khng cn kho
thc no ca ngi Vit ngay gia trung tm nn i nh qua cu
ni ca mt nhn chng ngi Thi Bnh: Trong nh cn nhiu
thc, nu b c moa khng...

Hi Ngh Mi Sinh ng Nam

Hi Ngh ln u tin c t chc ti Ty Cn Th ni
ng Bng Sng Cu Long gm cc nc thnh vin ca y Hi
Sng Mekong/ Mekong River Commission. qua giai on ni
v Con Sng Mekong Trc Nhng Nguy C m tin thm mt
bc na l Hp Tc Mi Sinh v Pht Trin vi ba ch ln: (1)
Bo v phm cht nc, (2) Qun l ngun nc v (3) ng dng
k thut sinh hc trong nng tc.
Nhng ngy trc Hi Ngh, Cao v H cng tin s Chamsat
thuc i Hc Thammasat Bangkok, c thm 1 Ty Vin Kinh T
ca i S Qun Vit Nam ti Thi Lan i quan st thc a _ field
trip chn a im cho trm EcoWatch xa nht u tin ni thng
ngun trong H Thng Thm D Mi Trng EMS (Environnmental
Monitoring Systems) thuc Lu Vc Sng Mekong.
492 cu long cn dng

Qua nh hng ca Cao, H ht sc thuyt phc ng Ngoi

Trng i ti chp nhn mt quan nim mi v vai tr ca cc
Ty Vin Kinh T ni cc Ta i S bao gm c chc nng Ty
Vin Mi Sinh, t ra bc u l ti cc nc thuc Lu Vc Sng
Mekong.
Bn Houei Sai do nm st bin gii Hoa Lo, ngay di Khu
K Ngh Vn Nam, theo Cao s l a im l tng ca tin trm
EcoWatch xa nht khong 2000km cch i Hc Cn Th.
Bn Houei Sai ni xa kia trc 1954 tng l tin n Carnot
ca Php nay cn li l my c sng ci hoen r theo kh hu v
thi gian. Houei Sai nay l th trn thng mi pht trin bn sng
Mekong, ni c mt ngn i l Cha Pht, trn mt ngn i khc
trc y l khu bnh x ca Tom Dooley.
Bn Houei Sai khng ch bun bn vi th trn Chiang Khong
bn kia sng Mekong m cn l ni tu b ln t Trung Quc gh
qua trn ng xung Louang Prabang v Vn Tng. Nhng ca
hiu mc ln nh nm v trn ngp hng ha Made in China. T
nm 1997 c d n mt cy cu bin trn bc qua sng Mekong
t Bn Houei Sai sang Chiang Khong Thi Lan nhng tt c b
khng li do cn khng khong kinh t Chu.
Ci Gi ca Nhim, l ti thuyt trnh ca Cao ti Hi
Ngh Cn Th v Lm Sao Bo V Ngun Nc Trong Lnh.
_ Vo nhng nm 50 Nht, dn lng Minamata bng nhin
chng kin mt hin tng l: nhng con mo bt u nhy ma
in cung ln cn co git ri sau l cht. Sau mo, ti ngi,
ph n sinh ra qui thai, tr sinh ra sng st th cng b nhng d
tt bm sinh v cht dn.
Bt ng v qu tr m ngn nga tn thm kch mi sinh ca
th k y: by lu cng ty ha cht Chisso cc cht ph thi k
ngh c thy ngn xung vnh Minamata, to ra mt chu k nhim
c trc ht trn cc loi rong to tm c; tip theo l cc ng
vt nh mo v dn c sng trong vng b nhim c gin tip do
n phi nhng loi hi sn c hm lng thy ngn rt cao y.
 bin ng dy sng 493

Tang chng th y ry vy m Chisso vn khng khng khng

nhn trch nhim.
Mi cho ti khi xut hin nhng tm nh ca Eugene Smith chp
nm 1972 gy xc ng v kinh hong cho ton th gii.
Tomoko Uemura nh mt in hnh, mt thiu nin 17 tui ti
lng Minamata ngay t lc sinh ra m la cm ic co qup bin
dng khng cn l hnh ngi _ Tomoko sng nh cy c, hon ton
trng nh vo b m tm hn th p v v cng n nhn nhng
cng rt can trng phn u cho nhn phm v s sng cn ca
a con. Tomoko c m bn cho tng ming n c v sinh
tm ra trong sut tng y nm cho ti ngy cui cng. iu ng
ni l cha m Tomoko cng nh bao nhiu dn lng khc trc
u khe mnh.
Cui cng th cng ty ha cht Chisso d bt ng cng phi ng
ra nhn trch nhim v chu ty ra c con vnh.
Phi hn na th k sau _ 1997, nc trong vnh Minamata mi
c coi nh tr li trong lnh nhng nhng nn nhn nh Tomoko
th cht trc 20 nm ri.
No More Minamata _ Nhc li tm thm kch y nh iu tm
nim ca mi ngi dn ang ni Lu Vc Sng Mekong, khi m
mi ngy chng ta phi sng vi loi nc thi xung t cc
khu k ngh khng l Vn Nam v c t Thi lan.
Ngay sau l cu hi t ra trc Hi Ngh:
- Vn nu ra qu ln v liu sc chng ta lm c g? Ngn
Trung Quc khng xy chui 8 con p bc thm Vn Nam l khng
th c ri, Bc Kinh vn tip tc hon thnh k hoch ca h.
L cc quc gia h ngun, chng ta ch cn cch phng nga qua
ba giai on. Primary Prevention l bc phng nga tch cc tt
nht ngn chn sm ngay t gc nguyn nhn, nhng chng ta
b ng khng lm c g, c khng c quyn dm ng vo cc
nh my k ngh Vn Nam. Secondary Prevention l bc phng
nga th hai nhm pht hin c sm nht du hiu suy thoi
kp bo ng ngn chn, y khng phi thng sch nhng l iu
494 cu long cn dng

chng ta cn c th lm y l ch m ti s o su trong k
hoch lp Mng Li Thm D Mi Sinh. Tiertiary Prevention l
bc th ba cng l t hi nht tc l cho thm ha xy ra
nh tn bi kch mi sinh Minimata phi tr gi bng bao sinh mng
v ni kh ca con ngi, sau phi cn c mt ti nguyn khng
l sa sai li lm.
_ Thc hin Phng Nga Th Cp chng ta c kh nng theo
di thi v mc di chuyn ca nhim t cc nh my Trung
Quc bng s dng nhng my thm d t ti cc Trm Sinh Thi
/ EcoWatch cc a im khc nhau ni h ngun. Vo u nhng
nm 60, tin s Leland Clark sng ch ra mt mng in cc c
kh nng o nhanh v chnh xc oxy ha tan trong nc. Phng
php ny c p dng rng ri M v sau lan rng ra nhiu
nc k ngh pht trin vi kt qu l gia tng bo v c phm
cht nhng ngun nc trong lnh.
Tin xa hn na, cc nh mi sinh cho rng theo di mt hay
hai thng s _ parameters l khng nn c mt dng c mi
c kh nng theo di cng mt lc nhiu thng s trong mt thi
gian lin tc (long-term multi-parameters monitoring).
- L dng c gn nh - a compact sonde c kh nng th v
o c nc trong cc mi trng rt khc nhau: nc ngt, nc
mn v c nc nhim, o cng mt lc 9 thng s nh: pH,
nhit , mn/ salinity, c/ turbidity, dn/ conductivity,
oxy ha tan/ Dissolved Oxygen DO, bao gm c ammonia, ni-
trate, tim nng kh oxy_Oxygen Reduction Potential ORP v c
su/ non-vented depth. Cc d kin trn c th chuyn qua mt
my in ton PC nh dng EcoWatch for Windows.
- Ly mu nc mi thng th l phng php li thi c th
a ti lng gi sai lc tnh trng suy thoi ca ngun nc vn
lun lun bin ng. c thay th bng k thut Thu Thp D
Kin Chnh-Thi (Real-Time Data Collection) c kh nng pht
hin rt sm cht nhim trong nc.
- Bc u c bn s lp 6 Trm Sinh Thi: trm xa nht u
 bin ng dy sng 495

tin s l Bn Houei Sei Bc Lo st khu k ngh Vn Nam, mt

trm Kratie di Thc Khone bin gii Lo Cam Bt, hai trm Tn
Chu_ Sng Tin, Chu c_ Sng Hu st bin gii Vit Cam
Bt v cui cng l hai trm h lu ni cu M Thun v cu Cn
Th vi thm chc nng triu k. Cc d kin thu thp t cc trm
EcoWatch c chuyn v Khoa Mi Sinh thuc cc i Hc Cn
Th Vit Nam, i Hc Hong Gia Cam Bt, i Hc Vn Tng
Lo v i Hc Thammasat Thi Lan. Xa nht l i Hc Cn Th
cch trm Bn Houei Sai ti c 2 ngn km pha thng ngun _ mt
khong cch khng c ngha l g vi my in ton qua mng li
Internet. Cc chuyn gia mi sinh thuc cc i Hc s phn tch
v tng hp nhng d kin ca cc Trm Sinh Thi kp thi bo
ng cho ton vng v ra phng php gii quyt.
- Vi ngha v cc thng s ng dng trong EMS: nh pH
ca dng sng Mekong bnh thng l 7.0. Nu v l do g nh do
cht ph thi k ngh m pH xung thp hn 5.0 _ acid hay cao
hn 9.0 _ kim th tm c sinh vt trong nc c th b tiu dit ty
theo loi. i vi cc cht hu c ha tan do nhim, th thay v
oxy ha tan DO trong nc thng thng vo khong 7.5 n
8.0 mg/L, nu xung thp hn 6.5 mg/L sinh vt trong nc c
th b cht ngp. (V d mt vi ni trn sng Si Gn, DO
xung thp hn 3.5, c ngha l chng cn ging tm c no sng
trong nc na).
Cn i vi cc kim loi c cng c cc my xch tay c
chnh xc cao c th pht hin.
ng Dng Bn D Liu Dng S v Nc trong Vng H
Lu Sng Mekong.
L ti thuyt trnh ca ch th hai do tin s Chamsak y
Vin Vin Qun L Nc Quc T IWMI m trch.
- Bc vo Th k 21, chng ta cha n ni qu thiu t nhng
s rt thiu nc. Hin ti c mt phn t nhn loi ang lm
vo tnh trng thiu nc trm trng. iu d hiu l dn s tng
theo cp s nhn m thc phm th ch tng theo cp s cng. p
496 cu long cn dng

lc phi gia tng nhanh thc phm i hi thm mt lng nc

khng l m hnh tinh ny th kh cung cp.
vy nhiu vng nng tc khai thc ngun nc qu mc,
ti dn ph phm a ti tnh trng nn nc di su b tt thp
ti mc bo ng. Phi iu chnh ngay tnh trng khng hp l
ko di ny nu khng mun b ri vo ci vng ln qun tip tc
phung ph mt ti nguyn ang ngy cng khan him.
y cng l nhn nh ca Nhm Tham Vn Nghin Cu Nng
Tc Quc T CGIAR khi kho st v nhu cu nc ni cc vng
trng trt trong th k ti. H ang c n lc dng my in ton
kho st v phn tch cc vng t ai c th a vo canh tc.
CGIAR ang bo tr cho IWMI Vin Qun L Nc Quc T hon
thnh mt B Phn Tng Hp _ Synthetizer c tn l Bn D
Liu Dng S v Nc v Kh Hu Th Gii _ World Water and
Climate Digital Atlas nhm cung cp thng tin v thi tit v tr
lng nc trn mi vng, vi im nh_ pixels c th t ti
chi tit thu hp trong na dm vung. Bt c ai t cp chnh ph
ti xung ti cc nng gia u c th s dng bng cch ti xung_
download t mng li in ton Internet hoc qua dng CD do
IWMI cung cp.
- Ni mt cch d hiu m khng cn ti m hnh ton hc,
nu vng trn tri t c tnh l 360 , th vng xch o mi
cung giy tng ng vi 0.2 dm. V chnh xc t c hin
nay l 2.5 pht tc khong 3 dm, d kin cho vng rng nh
h lu ca cc con sng. Mc tiu hng ti ca IWMI l tng
nt hay phn gii_resolution xung ti 30 giy tc l khong
na dm vung p ng cho c nhng vng hp ca ng Bng
Chu Th nh ng Thp Mi ni m tnh cht th nhng rt
l bin thin.
- B Phn Tng Hp s lun lun c cp nht ha khng ch
v tr lng nc, thi tit m cn kt hp vi nhiu bin s khc
gip nh nng hoch nh mt cch hp l vng t no, loi hoa
mu no, ma no l thch hp cho vic gieo trng v c khng ph
 bin ng dy sng 497

phm ngun nc.

Khng C K Thut Sinh Hc _ Nhn Loi s i.
l ch th ba kt thc Hi Ngh nhng thc s l mt
cnh ca m ra cho tng lai thnh vng chung ca cc quc gia
trong Lu Vc Sng Mekong. Thuyt trnh vin l tin s Martina,
khch n t i Hc Stanford.
Trong dp v ging dy i Hc Cn Th ln ny, Duy mi
c Martina, c bn ng s thn thit by lu ca Duy thn
ti mc tng nh hai ngi c th s ly nhau cho ti khi Duy
gp c B T.
Camellia / Tr hoa mc l b hoa Duy chn tng B T trong
ngy ci, nh nhc li k nim ca chuyn i Vn Nam, vy m
cch y hn 2 nm. Ngay t bui ban u mi gp, B T b
cun ht v quan nim c o ca Duy, mt ngi sao ang ln ca
i Hc Stanford. Theo Duy th ng Bng Sng Cu Long s l
ci ni ca nn vn minh Vit Nam bc vo thin nin k mi do
ci gene tr trung khe mnh s thay th cho vn minh sng Hng
gi ci suy kit v c bin th/ defective gene ni theo ngn ng
Di Truyn Hc ca Duy.
Tuy l v ca Duy ri nhng cc mi lin h kiu rt Ty Phng
y ca Duy khng phi khng lm B T i ln phi ghen tc
nht l khi m nhng ph n quanh Duy u l nhng ngi n
b p nh Martina c gi gc tc vng tr trung, hin l Gim
c Chng Trnh K Thut Sinh Hc/ Biotechnology Program ti
i Hc Stanford.
Cng nhn chuyn Du Lch Xanh ni ng Bng Sng Cu
Long, Martina s c mi ni chuyn ti Phn Khoa Khoa Hc
Canh Nng v Mi Sinh ca i Hc Cn Th v ti: ng Dng
K Thut Sinh Hc Trong Nng Tc.
Trc mt c ta gm ban ging hun v ng o sinh vin
cc phn khoa khc, bng li nhp trc tip v sng ng Mar-
tina ni:
- Trc ht ti xin c ng li cng khai cm n bc s Duy,
498 cu long cn dng

ngi bn ng s ca ti Stanford to cho ti c hi ln u

tin c i thm Vit Nam c bit l ng Bng Sng Cu Long
trong chuyn Du Lch Mi Sinh y k th. V iu lm cho ti
xc ng nht khi c nghe mt nh bo lo thnh ni v Nn
i Nm 1945 lm cht ngt 2 triu ngi Vit, iu khng th
tng tng c th xy ra ngay trn mt t nc c mt va la
giu c nht Chu ny. Cng nhn y chng ta nn mt khc
tnh lng truy nim nhng nn nhn oan khin v xu s y.
Ngay t pht u tin y cm xc y, Martina chinh phc
tri tim ca ton th c ta. C tip:
- Thc ra t by lu nhiu ni trn hnh tinh ny nn i nh
mt nn dch/ epidemics vn c xy ra tuy quy m ln nh khc
nhau: nh nhiu nc Phi Chu, nh Bc Hn ngay bn cnh
Nam Hn phn thnh... Bc vo Th K Ton Cu Ha, trong khi
chng ta vn phi cung cp ci n ci mc cho dn s th gii ngy
mt tng nhanh, trnh nn i nhng ng thi cng phi gim
thiu tc hi ca sn xut trn mi trng sng b suy thoi ti
mc bo ng. Rng ngy mt thu hp, t mu m ngy mt b
si mn, cnh sa mc ang bnh trng mau l, khng l c tip
tc ph thm cc khu rng ma/ rainforest Lo Cam Bt hay cy
xi c nhng cng vin quc gia nh Cc Phng khng ri
vo cnh i km.
khng c mt hng ro ngn ng no qua trc tip thng
dch rt lu lot ca Duy, c Martina tip vn bng ting Anh ging
BBC Lun n:
- Thc ra vi k thut sinh hc/ biotechnology khc hn vi li
canh tc c in, chng ta c th trnh c s hy hoi mi sinh l
ra phi c. Khi bit ng dng cc phng php phn t nh DNA ti
kt hp/ recombinant DNA v k thut di truyn/ genetic engineer-
ing, dng vi sinh vt v nhng diu t... cc nh khoa hc c th
sn xut gp bi thc phm c hm lng dinh dng cao vi cc
sinh t, cc cht chng act ha/ antioxydants, cc cht si...
K thut sinh hc phn t ang tr thnh ph qut trong thp
 bin ng dy sng 499

nin cui ca th k ny. Mt v d in hnh, Vin La Go Quc

T ang nghin cu to cc ging la siu thn nng khng nhng
c nng sut rt cao m cn c kh nng chu hn k c ci nng
hn ca Ty Phi Chu, li c c kh nng t chng su ry i ti
ch nng gia khng cn b l thuc vo cc ha cht nh phn bn
thuc tr su...
K thut sinh hc ang chng t tim nng khng l bo v
cc ngun ti nhin thin nhin v c ci thin s thanh khit ca
mi trng b nhim nh dng cc vi sinh vt x l rc v
cc cht ph thi...
B cun ht vo nhng iu qu mi m, ng Khc t thy mnh
l qu kh, ng nh ang dng li bn ny u cu Cn Th m
tng lai th pha bn kia, phi chng ni nh Sartre Cuc sng
bt u t bn kia b tuyt vng.
500 cu long cn dng

NO MORE MINAMATA. Tm nh ca Eugene Smith nm 1972 gy xc

ng v kinh hong cho ton th gii. Tokomo Uemura l nn nhn in
hnh ca tn thm kch mi sinh th k 20 do cht ph thi k ngh ca
cng ty ha cht Chisso xung vnh Minamata Nht Bn. Tokoma t
lc sinh ra m la cm ic v co qup bin dng khng cn l hnh
ngi, sng nh cy c hon ton trng cy vo b m v cng can trng
phn u cho nhn phm v s sng cn ca a con_ Life 10/99
 bin ng dy sng 501

Th gii cha th no qun Tn Thm Kch Mi Sinh 11/2005 trn du trn

con sng Tng Hoa/ Songhua di ngt 2,000 km pha bc Trung Quc
nh hng tc thi v lu di ti 2 quc gia TQ v Nga, khi tm thm c
ha cht trn qua con sng Amur ca Nga. V nay th con sng Mekong
cng ang c Trung Quc s dng chuyn du kh ln Vn Nam
khng phi qua eo bin Malacca_ pacificenvironment.org

Con sng Tng Hoa th ang b nhim ha cht

cc c, dn chng tranh nhau i hng nhng
x nc sch ung nhng cho ti bao gi.
502 cu long cn dng

Cu Cn Th thi im 09/2007 Gi thu II Nht Bn, v bn kia b l

cu dn pha CnTh l Gi thu III Trung Quc, liu n bao gi mi ni
c nhng nhp cu Tam Quc y_ H. Anh Chng

Cu Cn Th thi im 01/2009. Sau tai nn sp cu dn 27/09/2007 vi

nhiu thng vong, cng trnh xy dng b khng li v thi im hon tt
cy cu Cn Th cha bit ti bao gi_ H. Hong Khi Phong
 CHNG XXII

TM V PHNG NG
A NG LI NH MT
a phng, tn gio, chng tc, mi sinh...
ng Bng Sng Cu Long c ci ngun bt an ca c
nc

a ng Phng ng
i cng chuyn bay t Bangkok ti Vn Tng, t y h tch ra
nhng cng hn gp li nhau Si Gn. Cao th i v hng bc ti
Bn Houei Sai kim tra Trm Mi Sinh/ EcoWatch xa nht v then
cht trong mng li theo di mi sinh ca lu vc sng Mekong.
Cn v chng Duy th i v pha nam trong chuyn field trip kho
st chim mung vi on Nghin Cu Khoa Hc Anh Worldwide
Fund for Nature. Duy c dp gp li nhng ngi bn c. Ln gp
u tin Nam Vang cch y 2 nm khi h bt k him nguy ca
mn by, quyt tm cho c con Kouprey, mt loi b rng cc
him ln u tin c cc nh sinh hc tm thy vo nm 1939,
c ng Hong Sihanouk chn lm con vt biu tng ca Cam
Bt nm 1963 v nay th gn nh tuyt chng, hy vng mong
manh cn vi ba con trong vng rng rm Pailin pha ty Cam Bt
504 cu long cn dng

tip gip vi Thi Lan, ni vn l khu so huyt ca Khmer . Sau

hng thng tri ln li, ln y on ra v vi tay khng nhng
may mn khng b tn tht.
Vn nhng khun mt quen thuc y nhng chuyn i ny, c
B T hnh nh h may mn hn. H mi tm thm c 2 loi chim
him trong nhng khu rng ma/ rainforest bin gii Lo Vit, c
bit l h pht hin c mt loi th cc him bn ngoi mt
ngi lng nh Balak pha Trng Sn Ty. l mt loi th rt
l cha thy bt c mt ni no khc, c lng vng sc en trn
lng v mng , c t tn l th Trng Sn rt ging vi loi
th vn o Sumatra Nam Dng, nay tuyt chng.
L mt gio s di truyn hc, Duy suy lun nu cuc nghin cu
cu trc gene xc nh s tng ng vi loi th Sumatra th li
c thm lun c cho gi thit mt thi k ng Nam Lc a ni
lin vi cc hi o nh vi qun o Nam Dng qua thm lc a
Sunda sau do nc bin dng cao, phn thp b chm xung ch
cn li nhng phn t cao l nhng o quc hin nay.
Nhng chic trng ng ng Sn cn c tm thy c ng
Nam hi o l bng chng v mi tng quan rt gn gi gia
nhng nn vn ha cch nhau c mt i dng.
Mi y Duy ngc nhin khi cm trn tay cun sch kh
s khng phi ca nh kho c nhng li l ca mt ng nghip
y khoa ngi Anh minh chng mt cch c h thng v kh thuyt
phc iu m Duy vn ch coi nh giai on gi thit.
Stephen Oppenheimer l mt bc s nhi khoa nhit i khi i
nghin cu v St Rt o Papua New Guinea Nam Thi Bnh
Dng, qua kho st cc c tnh gen bin th/ genetic mutations
cho thy thm bng chng v nhng cuc di c t t ng
Nam tip theo trn lt vo Thi K Bng Tuyt Sau Cng/ the
Last Ice Age.
Sut 20 nm qua Oppenheimer khng ngng i kho st khp
vng Vin ng lc a v hi o Thi Bnh Dng chng
minh cc nn vn ha gc/ founder cultures hay ci ni ca vn
 bin ng dy sng 505

minh nhn loi l t vng ng Nam nay b nhn chm di

bin su.
l ch tc phm Eden in the East a ng Phng
ng, mi xut bn thng 7 nm 1999. Sch v vit v ngun gc
cc nn vn minh th gii hu nh lng qun vng ng Nam
, b qua hn mt vng vn ha c xa, a dng v phong ph
nht trn hnh tinh ny, do cc s gia trc y cho rng vn ha
ng Nam ch l sn phm ca cc nn vn minh lc a t n
v Hoa.
Thc ra vo cui Thi K Bng Tuyt Sau Cng, ng Nam
nguyn l mt lc a c bit di tn thm lc a Sunda/
Sunda shelf / Sundaland, qua ba giai on tuyt tan t ngt mc
nc bin dng cao ti 130m v nhn chm cc Nn Vn Ha
Thm Lc a ny. Vng t b vi lp rng bng khi lc a Bc
M. Trn lt bin sau cng xy ra vo khong 8000 nm trc vi
nhng ngn sng tht ln do phn v tri t dn nt khi cc tng
bng tuyt bc cc b xp xung.
Do thm lc a Sunda b nhn chm nn to ra nhng cuc
di c t bng c ng b ng bin ra khp hng: bc nhp
vo Chu sang ti tn Trung Hoa, ng v hng cc hi o
Thi Bnh Dng, ty nhp vo n Dng v nam v hng
c Chu.
Sau ny khi mc nc bin phn no h thp xung, cc nh kho
c khai qut c di lp bn du vt cc nn vn ha b nhn
chm nhiu ni nh ng Nam , Trung Hoa, Mesopotamia v
a o/ Polynesia, Hc o/ Melanesia thuc i Dng Chu.
ng thi c nhiu bng chng v ng hc cho thy ng Nam
cn l trung tm pht xut nhiu ngn ng; nh ngn ng ca
sc dn a o/ Polynesians khng h pht xut t Trung Hoa nh
ngi ta thng ngh m l t cc hi o Nam Dng.
Cng c thm c nhng bng c qua du n di truyn/ gene
markers cho thy cc th dn ng Nam t tn i rt xa ti
cc hi o Nam Thi Bnh Dng, ti tn Trung ng v sang
506 cu long cn dng

ti Chu M.
C n kho st i chiu ch thn thoi/ myth motif v cc
trn hng thy trong vng ng Nam hi o v Ty Nam Thi
Bnh Dng cng u thy c nhc ti trong thn thoi t Trung
ng sang ti Chu u.
Tm li nhng bng chng v hi dng hc, kho c hc, ng
hc, di truyn hc v c vn hc dn gian a ti mt kt lun
thuyt phc rng Ci Ni Ca Nn Vn Minh Nhn Loi khng
phi l Trung ng m l t thm lc a Sundaland ng Nam
b chm su.

Lt Trn Nhng Xa L Nu
Sau chuyn i Lo, hai v chng Duy tr li Si Gn, qua m
trong mt khch sn trn ng Nguyn Hu sng hm sau v
Cn Th cho kp kha thnh ging ca Duy Trng Y.
Bui sng dy sm xung phng n sng. Continental Breakfast
c a chung l mn cho trng vi ht vt mui v cc tri cy
ti ca ng Bng Sng Cu Long: chui u thm da hu sa
b ch v c tri thanh long c v mt v hi rt chua. Theo ngh
ca Cao h s i ng sng ln u tin bng Tu Cnh Ngm
Lin X ca Vina Express cng ty lin doanh gia Singapore v
Vit Nam.
Khc ng Nguyn Hu t L Li ra hng sng Si Gn
khng cn ch hoa, bui sng sm vng xe nn bin thnh nhng
sn banh hay cu lng cho c ngi ln v con nt. Chy Jog-
ging trn va h sch s c c ph n. Ra ti b sng l tp np cc
ton tp Tai Chi a s l cao nin. Bn kia b sng ni bt nhng
tm bng tht ln qung co bia ru v dng in t sn xut
t x s cc Con Rng Chu Nht Bn, i Hn, i Loan,
Singapore.
Ni cu tu khng xa nh hng Ngn nh l nhng chic Tu
Cnh Ngm trng uy nghi v dng mnh nh nhng chic tim
thy nh. L loi tu cao tc ch khch chy ng sng qua hu
 bin ng dy sng 507

ht cc khc sng ln ca ng Bng Sng Cu Long. Tu c my

lnh, quy gii kht, c bo mi ra trong ngy biu cho hnh khch
v cc c tip vin ging nh tip vin hng khng trong t o di
Vit Nam duyn dng.
Khi hnh rt ng gi 7:30 sng t bn Bch ng khi bnh
minh va l dng. Tu chy xui dng theo con sng Si Gn qua
nhng cnh rng c xanh ngt ngn, ni m trong thi k chin
tranh lun lun n hin nhng hng sng B-40 sn sng phng ra
nhng tri n x toc c thn tu v gy cht chc. Tu Cnh Ngm
ln li chy nhanh to ra nhng t sng mnh sc lm chm
nhng chic ghe nh i gn. Sau i tai nn ban u cht ngi y
th trnh voi chng xu mt no nn khng cn ghe mng no
mun li gn Con Tu Lin X c n y.
ng nh hn, c Cao t bn Houei Sai Bc Lo tr v cng i
nn v chng Duy c mt hng dn vin du lch l tng. Cao
lun lun lm homework trc mi chuyn i nn ln ny c c
tm bn Hng dn khch Hi Ngh Thng nh cc Nc
Ni Ting Php du lch ng bng Sng Cu Long vi chi tit
cho chuyn giang trnh.
Tu cha n ca Soi Rp khng i tip ra bin m r ngc
vo Kinh Nc Mn v sng Vm C. Sau theo con Kinh
Ch Go vo Sng Tin. Cnh tng quen thuc hai bn b sng
v kinh rch l nhng mi nh l.
Mm trc, c sau, trm theo st,
Sau hng da nc, thp thong nh ai?
Trc ca ra vo nhng mi nh l y l cc ph n trong nhng
b o qun mu sc ni bt trn cnh tr ch c mnh mang mt
mu xanh ca l cy v mu nu ca nc. Nhng c gi Cu Long
th vn c p nh vy trong mt vng kinh rch nc th nh
gch qua c hai ma kh l nhng vn lun lun l nhng b m
sut i to tn nui mt gia nh rt l ng con.
in v ti ng Bng Sng Cu Long xung tn Nm Cn
nn thy cc ct ng-ten truyn hnh trn nhng mi nh l. Nay
508 cu long cn dng

c thm phng tin gii tr ri c v th m cc gia nh ngi dn

Min Ty Nam B t con i chng khi m h lc no cng sng tht
hn nhin lc quan yu i.
Ra i gp vt cng la
Gp duyn cng kt, gp cha cng tu
n bn M Tho trc 9 gi. ang ma trng trn, nn c mt
hm i ng o tu nh c Bin ng th neo ni bn nm
ch. Li c bng n nn h ch ra khi sau tun trng. Tu nh
c ngoi bin khc vi ghe sng, khng c v i mt rn thn Naga.
iu Duy v B T mi c bit trong chuyn i ny.
Vi Cao khng phi l ln u tin i ng sng v anh cng
khng c cm xc ca mt khch du lch. L mt k s mi sinh,
Cao c mi u t ca ring anh.
Dn c ng bng Sng Cu Long th vn c tng nhanh theo
cp s nhn, Du Lch Sinh Thi ko thm du khch ti ngy mt
ng c ngha l lng cht thi xung ngy mt nhiu hn
trong khi cc con p khng l thng ngun khng ch lm dng
chy ca nhng con sng yu dn m cn to ra mt s lng rc
k ngh trt xung con sng y. Li thm vin tng tri t nng
hn 3 trong th k ti khng ch c ngha l mt s hi o ca
qun o Hong Sa Trng Sa s bin mt m thm lc a cn b
y li do nc bin dng cao v nn ngp mn s lan khp vng
chu th.
Nhn ra dng sng, gia thp thong nhng gi lc bnh xanh
man mc tr mt hai bng tm l cc bao rc nilng v c xc mt
con vt snh trng cht tri chc vo giai on bt u thi ra.
Phn ngi, phn sc vt, phn bn thuc tr su, nc cng rnh
cc th c c nhng cht thi t cc bnh vin c nguyn vy
m trt xung v im hn vn l khc cui ca nhng dng sng.
Khi xung ti M Tho Vnh Long Cn Th cha kp ra bin th
li gp con nc thy triu trong ngy v cht thi b di ngc ln
c th m chy ng vng v c dn mit di th lnh .
Kt qu phn tch ca Trm Sinh Thi Cn Th mi y cho thy
 bin ng dy sng 509

lng vi sinh trong nc tng cao gp hn 200 ln mc an ton.

Nhng con s bo ng y chng sc lm ng lng ai, bi
v by lu thy quan ti u m l v li nu c thit hi th
cng l ai ch khng phi mnh. Trc mt Cao l nhng a tr
vn hn nhin ngp ln di sng v ngi ln th vn mc nc
sng ra rau, nu nng v cho nhu cu gia dng.
Vin tng ci ngy khng trnh c The Inevitable Day l
c mt vng sinh thi ang chc chn dn dn b hy dit do cc
con sng ni ng Bng Sng Cu Long u nhim chung s
phn vi hn mt na cc dng sng ca hnh tinh ny nh bo
ng ca y Hi Nc Th Gii Th K 21.
Du lch ang tr thnh mt k ngh. i hc m cc Phn
Khoa Du Lch, thm hng trm ngn cng n vic lm ch phc
v cho du khch v em v ngoi t. Mt con s y tham vng
cho nm 2000 s l 2 triu du khch n thm Vit Nam, Du Lch
Xanh ng Bng Sng Cu Long ang l mt trng im thu ht.
Ngoi cnh tr thin nhin sng nc, cc vn cy xanh v hoa
tri, liu c cn phi thm Sex Tour kiu Thi Lan vi cc c gi
Cu Long ra hp dn thm du khch?
Phi chng sau na th k chin tranh v may mn sng st,
ngi ta mc nhin chp nhn mt th vn ha ph qut vi
bt k li ng x no min sao ch c sinh tn.
Trong nim vui tm li c ci ni ca nn vn minh Lc a
Sunda t 8000 nm trc, chng kin mt bnh minh phc sinh
nn Vn Minh Mit Vn y sc sng tr trung y ko di cha
y 300 nm bt u thy nhng biu hin tn li khng phi
v thin tai m l do chnh con ngi gy ra qua Mt Thm Ha
Mi Sinh v mt Trn Dch HIV sc tiu hy trn vn ci Thin
ng Tm Li c y...
Tu r vo con Kinh Ch Lch ni cc nhnh Sng Tin ri
quo vo Kinh Mng Tht ngc dng vo Sng Hu ti Bn
Ninh Kiu lc 1 gi 35, l mt giang cng lc no cng tp np tu
b qua li, vi mc nc sng su ti trn 10m tu bin ln cng
510 cu long cn dng

c th d dng ra vo. thng 11 ri, thay v nh l vo thng 9,

vy m mc nc sng vn cn ln li thm trng trn nn nc
lnh lng c Bn Ninh Kiu vo ti ch. Tu Cnh Ngm chy sut
nhanh hn ng b li khng phi ch qua hai con ph, gi v
khong 10 la, r i vi du khch nhng vn l qu t vi mc
li tc ca ngi dn vng ng bng chu th khi m hng ha
khng th chuyn ti theo ngi nh vi xe .
Thnh ph Cn Th bn hu ngn Sng Hu, cch Si Gn 166
km hng ty nam, vi dn s ln ti hn na triu v cn tip
tc gia tng theo kinh t pht trin. Sn bay Tr Nc ang c
nng cp tr thnh ng bay quc t vi Air Mekong chun b
n thm du khch t nc ngoi. L ni hi t ca cc ng giao
thng t Si Gn xung Sc Trang Bc Liu C Mau, t Chu c
Long Xuyn ti, t H Tin Rch Gi qua v cng l ni giao nhau
ca nhiu con kinh rch. Ch ni Phng Hip hay Ng By ln nht
pha nam l ni hi t ca by nhnh sng nh mt ngi sao.
Ngay t thi Php, Cn Th c coi nh th ca Min
Ty, ni ting vi nhng c gi p, c n phng vin National
Geographic cng phi bit ting. Nm gia mt va la go v tri
cy ca c nc, Cn Th khng ch l mt trung tm kinh t m
cn l trung tm chnh tr vn ha vi i Hc Cn Th v i
Hc Khoa Hc Nng Nghip ni ting vi nghin cu cc ging
la Thn Nng ca ng bng Sng Cu Long ch sau Vin La
Go Quc T Los Banos.
V chng Duy th li Cn Th ring Cao th tip tc cuc hnh
trnh ca anh i Chu c Tn Chu vo sng ngy hm sau.

Vng Quc Ph Nam V Nn Vn Minh c Eo

Ch hn 10 ngn nm trc y thi, ng Bng Sng Cu Long
cn l mt vng bin chy di ni lin vi thm lc a Sunda, dn
d do cht Pyrite trong ph sa con sng Mekong, cng thm cht
st kt hp vi Sulfur trong nc bin to thm hp cht Pyrite bi
p y bin v to thnh vng chu th. L vng t mi cn thp
 bin ng dy sng 511

so vi mt bin, nh ng Thp Mi vn cn l mt vng trng

c ni ch cao hn mc nc bin trung bnh c na mt. V ri
c mt nn vn minh ny n trn vng t mi y.
Vo thp nin 30 khi o knh xng Ba Th ni vng c Eo
huyn Thoi Sn tnh An Giang, ngi ta pht hin c mt
thnh ph hi cng c b chn vi. Gi thit cch y 18 th k
c mt vng quc Ph Nam_ Funan Kingdom ni ng Bng
Sng Cu Long vi mt nn vn minh bin rt pht trin v hng
hi thng thuyn, ni giao dch bun bn t n qua, t Hoa xung
v l im giao lu vn ha rng ri ca c hai nn vn minh n
Hoa nhng m nt nht vn l sc thi nh hng ca vn ha n
vi o B La Mn, o Pht Tiu Tha.
Cng cn du vt ca c mt h thng kinh rch cho thy li v
giao thng trn vng c Eo phn nh mt x hi Ph Nam pht
trin c t chc v phn cng lao ng.
Louis Malleret nh kho c nh s hc Php ni ti s hin
hu ca Nn Vn Minh c Eo. Ngi ta cn tm thy c
c nhng ng tin vng xut x t La M c khc hnh hong
Marcus Aurelius (121-180), nhng ng tin Ba T, cc tng
thn B La Mn v c tng Pht.
Cng trn mt di t Vit Nam, trong khi pha Bc chu nhiu
nh hng Trung Hoa in hnh vi cc tng tc trn g, cng xa
v pha Nam do nh hng vn ha n, cc tng thng c
c chm trn .
Ni Vin Bo Tng Lch S trong Tho Cm Vin Si Gn
tin thn l Vin Bo Tng Blanchard-de-la-Brosse vi Louis
Malleret mt tn tui ly lng lm qun th thi thuc a, khng
ch c b su tp Ngh Thut Khmer Tin Angkor t lu vc sng
Mekong m cn phi k ti b su tp cc di ch nn Vn Minh
Ph Nam, gm cc sn phm gm lm t bn xoay, cc nhc c
v dng bng ng, cc trang sc bng vng v qu vi
k thut chm tr tinh xo.
Cha c cu tr li dt khot ti sao mt nn vn minh rc r
512 cu long cn dng

trn mt vng t mu m nh vy bng nhin b tn li ngoi gi

thit v s tn ph ca mt trn thin tai. Nhng ngi dn Ph Nam
h t u v n y t bao gi trn mt vng m ch my trm
nm trc y thi khi bt u cuc Nam Tin t th cha vng
chn v cn nguyn hoang d snh ly. Cha c cu tr li chnh
xc cng nh cha c cu tr li cho xut x nhng nn vn minh
dc theo con sng Mekong nh s hin din ca nhng ci chum
trn Cnh ng Chum Lo vn cn l iu b nhim. y vn l
nhng ti hp dn cho cc nh nghin cu th k ti.
Nhng nhng nm gn y li c thm cc kin khc nh
David P. Chandler cho rng nhng ci tn nh vng quc Ph
Nam hay Chn Lp trong c s Trung Hoa thc ra ch l gm nhiu
lnh a/ chiefdoms/ small principalities c kt hp chung di
tn gi nh mt vng quc nhm to d dng cho vic gi phm
vt triu cng sang Trung Hoa hay cho mc ch cng i tm s bo
h nhm chng li xm lng ca cc nc ln bang.
Trc Chandler, O.W.Wolters cng a ra nim Vng ai
Mandalas phn nh ng nht v hnh thi cc vng quc ng
Nam . S hnh thnh mi vng quc khi u vi mt b lc
mnh nh mt trung tm quyn lc vi vng ai nh hng lan
rng bao trm cc b lc yu km hn bt khut phc v st nhp.
Nhng cng ty theo s thnh suy ca trung tm quyn lc y m
vng quc c th co gin. Li thm cc b lc b chinh phc lc
no cng tm cch tch ra lp mt vng quc mi cho mnh.
Do khng thc s c mt vng quc Ph Nam, Chn Lp hay
Lan Xang/ Lo vi ng bin gii r rng nh trn cc tm bn
Ty Phng sau ny.
Sang ti th k th 7, th vng t ny c coi l thuc Thy
Chn Lp/ Water Chenla nhng vn ch l mt vng hoang d vi
tha tht nhng ngi Khmer an phn trong cc phum sc sng
bng ngh nng k thut canh tc th s, h sng nh vy trong
sut nhiu th k cho ti khi giao tip vi nhng ngi lu dn Vit
t phng Bc ti vo cui th k th 16 thi k Trnh Nguyn
 bin ng dy sng 513

Phn Tranh.
Ngi Vit i v Phng Nam ngy cng ng, tuy chng phi
l mt o qun chinh pht nhng bng sc sng dng mnh h
khai ph v ch ng c c mt vng t snh ly to nn
vng ng bng Nam B tr ph ngy nay.
Khc vi di t Min Trung qu hng ca dn tc Chm
tri qua nhng th k chinh chin iu linh, ni ng Bng Sng
Cu Long khng c nhng cuc giao chin m mu ca m di
dn Vit mi ti chim t nh xy ra gia ngi Da Trng
v cc th dn Da M Chu, nhng do cc cng ng ngi
Khmer th sng khp kn v t ng co rt li trn nhng ging t
cao v ng nhin sau h tr thnh sc tc thiu s.

Ngi Khmer Ni ng Bng Sng Cu Long

Nay ch c khong 900 ngn ngi Khmer trong tng s 18 triu
c dn sng ni ng Bng Sng Cu Long (m dn a phng
cn quen gi l Th - Ma Th Dy vn l ni m nh kinh hong
cho ngi dn Min Ty Nam B v Kampuchea Krom thuc
FULRO trc y nguyn l Mt Trn Gii Phng ng Bng
Cu Long).
Tuyt i a s ngi Khmer theo o Pht Tiu Tha Nam
Tng hay cn gi l Pht Gio Nguyn Thy Theravada vi tinh
thn t tu v ch th mi c Pht Thch Ca.
H sng ng nht cc tnh Sc Trng, Tr Vinh v Chu c,
vn gi np sng kh bit lp trong nhng phum sc [mi cn nh
hp thnh phum, nhiu phum hp thnh sc nh mt lng].
Nh ca ca ngi Khmer n s nhiu nh cn lp l nhng li
ni bt cc ngi cha vng uy nghi vi s si nh cc v lnh o
tinh thn. Khng xa cha c thp ng ct ngi cht c ha
thiu; trong cc phum sc Khmer khng c ngha a.
Hnh nh quen thuc ni ng Bng Sng Cu Long vng c
ng ngi Khmer sinh sng l mi bui sng cc nh s mc
nhng chic o c sa vng rc ra khi cha bt u ngy i kht
514 cu long cn dng

thc. Bc vo thi k i Mi, khng cn hnh nh nh s

t m bnh bt nh ngy no m by gi c lo o theo sau mi
nh s mt ch tiu ng mt tay cm d mt tay xch chic c
men bng nhm nhiu ngn sng choang nhn cc thc n m
dn lng cng dng, mn chay hay mn g th cc nh s cng
u c php dng khc vi Pht gio i Tha Bc Tng ch
c n chay.

Hai Trm Mi Sinh Bin Gii

H th ang bn ch tr Hi Ngh Nng Nghip khng th cng
i vi Cao nhng c gi theo mt k s tr mi tt nghip con ca
ng ch tnh y Mi Nhe, nguyn l huyn y Tam Nng. T
huyn ln tnh, tr thnh tnh y vin tnh ng Thp c bu vo
trung ng ng, s thng tin ca Mi Nhe c coi nh thng
th ca phe bo th.
Khi c hi v s h tr t a phng cho Mng Li Mi
Sinh th Thun vi ging khng vui k li:
Cc ng ch tnh y th khng cn bi v y thuc din chnh
sch nhng cng chng mn nng gip v cho rng cn bao nhiu
chuyn bc xc khc ca cuc sng hng ngy t ci n ti ci mc
phi lo hi u m bn tnh chuyn mi sinh xa vi!
y chnh l quan im trc sau nh mt ca Mi Nhe, ba
ca Thun. Chuyn field trip ca Cao i tm a im bin gii
xa nht cho cc Trm Mi Sinh c mo u bng mt go nc
lnh nh vy.
T th x Long Xuyn bn hu ngn Sng Hu i Chu c,
nh ca hai bn quc l mc san st, sinh hot sm ut vi cc
loi xe k c nhng xe hng ln chy nhanh lng lch bp ci inh
i ni c nhiu ngi qua li, c rt ng hc sinh vo gi ti
trng hay tan hc. Ngi trn chic Minivan 15 ch vi tay ti
x c phch m cng khng thy thm an ton. Cao t thy mnh
cha tiu chun li xe trn cc con l nh vy cho d anh
c hng nhiu ngn gi li k c xuyn bang trn khp cc no
 bin ng dy sng 515

ng M Quc.
Nhanh g th cng phi ngt 2 gi xe chy ti mt tnh l
bin thy chin lc quan trng c bo v kin c t thi Cha
Nguyn v ri c xy ct khang trang t thi Php, nay vn cn
nhng ngi bit th kin trc c knh vi vn cy cao xanh um.
Chu c cng l ni u mt con kinh Vnh T nh mt ng
bin gii nhn to chy thng ra ti ca bin H Tin.
L mt a danh giu tnh lch s vi nh Chu Ph th quan
Chng C Nguyn Hu Cnh tn tui gn lin vi cuc Nam
Tin, ni Sam vi Lng Thoi Ngc Hu, Cha Ty An v miu
B Cha X em li cho Chu c khun mt ca nhng thng
ngy l hi.
Ng ba sng Chu c trc y rt ni ting vi ngi ch ni
nay khng cn na nhng ni y vn l trung tm nui c b ln
nht ca ng Bng Sng Cu Long v cng cn rt ni ting v
mn mm c lc. Ni nh thi s Tn nu n ung l vn ha
th ngi ta ang ni ti nn Vn Ha Tng - Tng C ca
Chu Th Sng Hng ang b thay th bi Vn Ha Mm Mm
Chu c ca ng Bng Sng Cu Long. u c cn ti thut
ng di truyn hc cao xa ca Duy ni v s hon v ca hai nn
vn ha y.
... T thc Khone xung, Con Sng Ln/ Tonle Thom (tn
Khmer ca con sng Mekong) khi n gn Nam Vang th chia lm
ba nhnh hp vi dng chnh to thnh Ng T Sng m ngi
Php gi l Quatre Bras: mt nhnh sng Tonl Sap chy ngc
vo Bin H trong ma l v xui dng trong ma kh, cn hai
nhnh kia pha bc l Sng Tin, pha nam l Sng Bassac khi vo
Vit Nam c tn l Sng Hu.
Sng Hu trn t Cam Bt v l dng ph nn tng i hp
nhng khi vo Vit Nam do c thm con sng Chu c vo
v cc con kinh a nc Sng Tin qua nn lu lng tr nn ln
hn v hai b sng m rng thm ra.
Hai ngi ngi trn chic xung my chy bng bng v hng
516 cu long cn dng

bc trn con Sng Hu mnh mang nc thm ph sa, ri bng

khc quo ngt r vo mt con kinh thng sang Sng Tin ti
Tn Chu st bin gii Vit Cam Bt. Tn Chu vn ni ting v
hng la dt, lnh Tn Chu nhum bng qu mc na do bn
nn rt c a chung.
L vn c cun cun v t thng ngun, mc nc chun
Sng Tin mc bo ng cp 3. Mt sng tri rng ti hn 2 km
nhng vn thy c cc hng cy xanh t hai bn b. Ti Vnh
Xng, mt x vi hn 10 ngn dn c coi l ca khu k cn
vi Om X No thuc Cam Bt; ch cn mi bc l vt qua
bin gii hai nc. Ni y c trm hi quan v my qun cc bn
sng. C theo k hoch ca Nh Nc th vo nm 2000, s c mt
khu Ch Ca Khu Quc T rng 11 hecta thay th khu ch tri
ang l giang sn tung honh ca m dn bun lu.
Chic tu st ln ca i bin phng ang b neo gia sng
v c phi tng tng nh c thc mt ng bin gii gia hai
nc ang cn nhiu tranh chp nn vi bt c ng v no trn
bn cng ch c gi tr tham kho.
Ngc dng Sng Tin l nhng chic ghe thng h ch y
p bp ci rau tri, thnh thong cng c tu du ln my ngn tn,
tt c cng hng v Nam Vang.
qua ri thi k tu b tp np t Bin ng ra vo khi Lin
Hip Quc a lc lng a quc UNTAC vo gip n nh t
nc Cam Bt sau khi qun i Vit Nam trit thoi.
Ra thm chic tu st gia gi sng lng lng trong nh nng
nhit i chan ha, sng t chic xung my lm chng chnh nhng
chic thuyn cu b t teo, neo ngay gia dng cu nhng con
c ba sa nh - ging c bng lau xung t Bin H, em bn
cho cc nh b nui c di ng ba sng Chu c.
D tr rng sau hai trm Theo Di Mi Sinh/ EcoWatch ni Bn
Houei Sai v Kratie di thc Khone th Ng Ba Sng Chu c
v Tn Chu s l 2 trm bin gii ca hai con Sng Tin v Sng
Hu ngay khi vo Vit Nam.
 bin ng dy sng 517

Ring vi Trm Tn Chu, ni m hn 60 nm trc hc gi

Nguyn Hin L khi cn l mt cn s cng chnh mi ra trng
ch c mt cy thc nc cho trm o c, nay vi mt dng c
xch tay gn nh/ compact sonde em t trn con tu st, th ch cn
mt k thut vin truyn tin nh anh By l ; anh nay khng ch
l chin s bin phng anh cn l i trng Tin St Mi Sinh c
kh nng pht hin sm nht du hiu xm nhp nhim t Phng
Bc. Anh By nghim nhin l thnh vin ca Nhm Bn Cu
Long theo trn vn ngha ca danh t - phn u cho iu m k
gi bo Le Monde mnh danh l une cause clbre:
Cho Tng Lai Tt p ca Con Sng Mekong bao gm cc
bc pht hin sm, xc nh him ha v c hi, tin thng ti
mc tiu hnh ng. V s chng bao gi l qu sm.

Ngi Chm Mi Chu c_ Chm Bhru

Chuyn kho st chn a im hai Trm Mi Sinh bin gii hon
thnh tt p, Thun mang my tr v i Hc Cn Th trc. Cao
th li Chu c tip tc chuyn du kho nhn vn i thm cc
khu lng Chm nhm cp nht mt vn m anh rt quan tm c
lin quan thit thn ti tng lai ng Bng Sng Cu Long.
Khng phi l ngu nhin m bo ch sch v vo nhng nm
thng cui ca Th K 20 ang ni ti mt tro lu mi ca nhn
loi khi bc vo th k ti. Cch y khng lu, Cao khng th
khng c mt thong lo lng khi c mt ct tin trang trong nh
chng c g l quan trng nhng vi Cao th li rt nhiu ngha,
trn t New York Times tin on bc sang Th K 21 th gii
s c thm nhiu quc gia nh mi hnh thnh do phong tro i
t tr ca cc sc tc thiu s v c tn gio na. Bi hc Nam
Dng trn b vc tan r ang l mt minh chng.
T bo Php Le Monde mi y cng cp ti Nhng gic
m c lp trong vng Chu Songes indpendantistes dans
lAsie. Ngi ta bt u ni ti manh nha cc phong tro i c
lp ca cc sc dn thiu s v ngi Hi gio tuy s t nhng li
518 cu long cn dng

hot ng rt mnh Chu.

Trong cun sch Ni Dy C Nguyn Do - Rebels With a
Cause Nicholas L. Kittrie bo ng v mt vin tng chnh
tr ton cu trong Tn gio qu khch ang c khuynh hng
tri dy vi ton lc. Nguy c tranh chp ln nht trong tng lai
s xut pht t cung tn chnh tr tn gio. Hin nhin bn cht
tn gio l tt p nhng khi c chnh tr xen vo u c th tr
thnh The Dangerous Duo B i Nguy Him, ngha l qu
khch a ti cung tn.
Trong bui hp tr b cho i Hi Cc Sc Dn Thiu S ng
Dng din ra ti San Francisco mi y tng chng nh hon
ton v v quan im cng rn v khng tng nhng ca mt
s thnh vin tham d vn gc l cc nh hot ng FULRO. H
dt khot tuyn b s khng c i Hi nu c thnh vin ngi
Vit tham d - m my khch ngi M gc Vit d tr c mi
l do cc cng trnh nghin cu ca h v s hc ng Nam
thuc i Hc Berkerley. V ri i Hi c tin hnh vi cc
on i biu quc t nhng d nhin l khng c mt mt thnh
vin ngi Vit no.
FULRO (Front Unifi de Libration/ de Lutte des Races Oppri-
mes Mt Trn Thng Nht Gii Phng/u Tranh cc Sc Tc
b p Bc) nguyn l phong tro chnh tr hnh thnh vo thp
nin 60 ban u ch c nhn n gin nh s ni dy ca cc
sc tc thiu s Ngi Thng trn cao nguyn Trung Phn Vit
Nam vi tn lnh t l Y Bham nhng thc ra cn bao gm c Mt
Trn Gii Phng Champa, Mt Trn Gii Phng ng Bng Cu
Long/ Kampuchea Krom m b c ch o thc s l mt ngi
Chm c tn Les Kosem nguyn l s quan nhy d cp t rt thn
cn vi tng Lon Nol trong qun i Hong Gia Cam Bt sau
c vinh thng ln cp thiu tng. Lun c ca phe tranh u
cc oan cho rng: S dit vong ca Champa c mt nguyn nhn
chnh yu l cuc Nam Tin ca Vit Nam m thc cht l chnh
sch bnh trng v xm lc.
 bin ng dy sng 519

Cng vn theo h th: Quc gia Champa tuy khng c tn trn

bn th gii nhng dn tc Champa nh mt a sc tc thc ra
vn tn ti; khng phi ch c nhng di tch c vt bia hay nhng
thp Chm nt nhng chnh l s hin din ca hai cng ng
nhn chng rt sinh ng:nhm u tin gm 300 ngn anh em Ty
Nguyn Min Trung Vit Nam, nhm th hai khong 100 ngn
ngi Chm Phan Rang Phan R, 30 ngn ngi Chu c Ty
Ninh v hn 150 ngn ngi lnh nn Cam Bt Thi Lan.
(Trn thc t, chnh gii lnh o ngi Thng Ty Nguyn
hi ngoi khng t nhn h thuc Champa m l mt quc gia
ring c tn l Dega c c ring bn mu trn home page, vi
hnh tng con voi biu trng cho sc mnh v mu xanh ca ni
rng, ca mu v u tranh, trng ca ha bnh, vng trn ca
cng l v hu ngh).
Nhng cng c nhng hc gi ngi Chm i din cho khuynh
hng n ha th li a ra mt ci nhn phn tch rt khc: Trong
sut qu trnh lch s t th k 11 ti th k 19 c s xung t
lin tc trong ni b Champa nh mt lin bang v y cng l
nguyn nhn a vng quc ny ti ch tiu vong.
V cng khng th khng ni ti tn thm kch lch s: dn tc
Chm l nn nhn trong cuc ni chin gia ngi Vit ngay t
thi Trnh Nguyn phn tranh Nguyn Hong phi m rng bin
gii pha nam ng c vi h Trnh pha bc; ti thi Nguyn
nh chng Ty Sn vng quc Champa tr thnh bi chin
trng; ri thi k L Vn Duyt chng li triu nh Hu dn tc
Chm b li cun vo cuc tranh chp ca cc phe ri b nghin
nt trong nhng cuc chm git y bng mt chnh sch n p
tn bo ca vua Minh Mng (1820-1841) m ngi Chm gi l
Lengka/ i . C th ni nm 1832 vng quc Champa hon
ton b xa trn bn .
Ngi Chm Min Trung thc t nay cng ch cn khong 60
ngn ngi sng trn mt di t hp kh cn t Phan Thit xung
ti Phan R (Bnh Thun) nhng ng nht vn l tnh Phan Rang
520 cu long cn dng

(Ninh Thun), vng t ca ct v nng gi.

Champa nguyn l mt vng quc hng mnh vi nn vn minh
rc r, lnh th ko di t Qung Bnh vo ti gn Bin Ha, vi
nhng i qun rt thin chin tng nh ra ti thnh Thng Long
gy khip s cho vua quan triu nh i Vit, h cng tng nh
chim v tn ph kinh Angkor cn li du tch trn nhng
ph iu trong khu n i Angkor phc sinh.
Nhng ri bng tng bc Nam Tin, th k th 11 (1069) triu
i Nh L, ngi Vit vo ti Qung Bnh Qung Tr, ti th k
17 (1697) i Nh Nguyn, h n gn tiu vng quc Panduranga
phn t cui cng ca vng quc Champa.
Ngi Chm Phan Rang a s theo o B La Mn/ Chm
Ahier, cn gi nhiu nt truyn thng ca ch mu h, duy tr
vic th cng trn cc Thp v c tc ha thiu ngi cht. Cng
c t ngi Chm Awal hay Bani chu nh hng truyn thng Hi
Gio nhng khc vi Hi Gio Muslim ca ngi Chm Chu c
m h gi l Chm bhru (Chm mi).
Lng mc ca ngi Chm Pani Panang (Phan R Phan Rang)
rt c bit, lun lun c hng ro kn bng thn cy kh hay tre
bao quanh, khonh t quanh nh th khng trng cy rt tr tri
v tc l king c cho rng tng cy che mt c th l ni n tr
ca ma qu. C ngi t nhn l am hiu lch s th li c li gii
thch khc cho rng nh mt th p Chin Lc ca ngi
Chm nhm ngn nga s xm nhp v st hi ca ngi Vit v
sau ny th chnh ng Ng nh Nhu m phng bin thnh
mt quc sch.
Ph n Chm vn vn nhng chic vy di ti gt, khng gng
gnh nhng li i trn u cc om nc v cc r hng ra ch. Min
Trung nht l Phan Rang cn rt ni ting vi nhng Thp Chm
c nh Ba Thp th k th 9, thp Po Klong Garai th k 14, thp
Po Rm l ngn thp cui cng vo th k 17. Di tch cc ngn
Thp cho d nt v sinh hot truyn thng ca ngi Chm vn
l nhng cnh quan lun lun hp dn ng nh ca du khch.
 bin ng dy sng 521

Ngc dng lch s, trc nhng thng ngy vng quc

Champa tiu vong nh bt u mt chia la nh mnh, mt s
cng ng ngi Chm vt dy Trng Sn thot chy v pha
ty phiu bt sang cc nc nh Cam Bt (Kompong Cham v trn
cc ging t dc theo con sng Mekong) v Thi Lan (Ban Khrua
Bangkok, c Ayutthya v c mt khu Chm bn b sng Chao
Phraya)... Khi phi lu lc sang Xim La chnh ngi Chm gip
pht trin lc lng hi qun ca vng quc ny.
Cho ti khi Cha Nguyn m mang t ai ti Chu c, Thoi
Ngc Hu c giao trng trch o con kinh Vnh T, th s ngi
Chm y c iu ng v bin ch thnh nhng o qun Cn
Man. Vn l nhng chin binh gii h rt c lc trong vic bo
v Thnh Chu c ng thi ng vai tr n c tm chc ngn
su dn Khmer v Vit gian kh ngy m o con kinh Vnh T
trong sut 5 nm trng vi rt nhiu tn hi nhn mng.
Sau khi con kinh Vnh T hon tt, c triu nh Hu xem y
nh thnh qu to tt v thng cng cho m ngi Chm ny,
cng vn vua Minh Mng li chiu d cp t cho h lp thnh
7 lng Chu Giang, Phum Xoi, Lama, Katambong, Tam Hi, Bn
Bnh Thin, ng Ko Ki (vi ngi Chm lun lun l s 7 c mt
ngha truyn thng lch s). Sau ny thm lng a Phc do dn
t Phum Xoi bn kia sng qua, chuyn ngh trng du nui tm
v dt la nn cn c tn l Cn T La_ Koh Kabok.
T ti nay h vn sng kh cch bit vi cng ng ngi
Vit v cn gi c mt s nt bn sc vn ha Champa nhng
cng khc xa vi ng bo ca h ni gc gc qu nh.
Tuy cng mt ngun gc ch tch xa nhau cha y 300 nm
nhng h pht trin theo nhng hng khc nhau v c lm d
mng. Ngay gia cc cng ng ngi Chm bhru (Chm Mi)
theo o Hi Chu c v ngi Chm Awal/ Bani theo o Hi
Phan Rang v ngi Chm Ahier theo o B La Mn c nhng
khc bit v du hiu phn ha phc tp_ phn nh chnh xc ci
nhn ca chnh cc nh s hc Chm.
522 cu long cn dng

Nh mt s kin mi ca lch s dn tc Chm cui Th K

20, cng vi hn 2 triu ngi Vit Cam Bt Lo c khong
25 ngn ngi Chm t nn nc ngoi t sau 1975. Khong 20
ngn ngi Chm Hi Gio t Chu c Cam Bt chn nh c
M Lai, x s ngay t u m rng vng tay tip n h. S cn
li gm c ngi Chm Phan Rang Phan R sang nh c ti cc
nc th ba khc nh Hoa K, Php, c, Gia N i... vi danh
ngha l cng dn Vit Nam hay Cam Bt v ng o nht khong
5 ngn ngi bang California Hoa K. H vn sng kh bit lp
vi tn ngng v thn tc ca h.
Cng ng ngi Chm hi ngoi tuy khng phi a s nhng
c lnh o bi thnh phn c hc tt nghip t cc i hc M
Php M Lai_ h l mt tp th ngi Chm vt qua giai on
than khc ai on tic hn vn c xem nh bn cht ngi Chm
t ngy mt nc.
Cn u na nhng ngy oai hng c
Khi thp Chm r di mn sng
T nhng cng ng ri rc khng vua cha khng ngi lnh
o, cng ni ting Chm nhng khng hiu c nhau; nay h
tr nn rt sinh ng vi nhng tng mi trong hng phc
hng nn vn minh Champa: nghin cu lch s v khi dy tnh
t dn tc Chm i ti thng nht cc cng ng ngi Chm bn
trong cng nh bn ngoi. ng k hn na l h to c mi lin
h v s hu thun ca cc nc Hi Gio giu c trn th gii nh
Rp Sau-i, Ai Cp v gn cn nht l M Lai.
Cng khng th khng nhc ti Nht Bn vi nhng ngn khon
ti tr rt l di do v c Php vi Trng Vin ng Bc C.
C hai u mun c mt vai tr tr li ng Dng. Ring Bc
Kinh th cha c biu hin mun nhng tay vo khng phi v mun
mt nc Vit Nam bt kh phn nhng l ni e ngi vt thng
t gy ra_ self-inflicted injury do cc phong tro Hi Gio i t
tr dai dng ngay trong lnh th Trung Quc t Tn Cng xung
Vn Nam khng phi mi y m l rt sm tng c on
 bin ng dy sng 523

thm him Francis Garnier / Doudart de Lagre ngc dng sng

Mekong khi vo lnh th Trung Hoa ghi nhn cch y c hn
mt th k.
Vi mt hu phng ln nh vy, hng phc sinh mt quc
gia Champa Ngy vinh quang ca non nc Chim Thnh khng
phi khng c mt s t nh lnh o militant Chm mt thong
ngh ti.
... Bng mt chic ghe cho len lch gia cc cn nh ni v
khu nh nui c b trn Sng Hu i din vi th x, Cao tm ti
ngi lng Chm a Phc cn c tn Cn T La_ Koh Ka Boaak.
Nh mt nh mnh, mt thp ghp lch s_ historic transplant,
c khong 12 ngn ngi Chm sinh sng Chu c m dn a
phng vn quen gi l Ch v h theo o Hi chnh thng, rt
gn v ging nh ngi M Lai.
H sinh hot kh cch bit trong nhng ngi nh sn sch s v
cao ro, ph n tuy khng che mt nhng trn u c i khn rt
t ra ngoi, sng bng ngh dt t la th cng ch yu xut cng
sang M Lai.
Mi lng Chm c mt ngi thnh ng mi vi thp nhn uy
nghi, bn trong rng thnh thang sng sa v khng c by bin
bn th hay tranh tng no.
Cc bc trng thng trong lng cho bit thnh ng mi xy
ct t 92 do tin t nc ngoi gi v - t cc Cng ng Chm
Hi Ngoi ang c hu thun rt mnh t cc nc Hi Gio
nht l M Lai.
Hm , ni ngi lng a Phc lch s y p nhng hoi
nim ca qu kh, Cao c cc v trng lo mi mt ba n trn
cn nh sn bn trong trang tr hoa vn c nt ging Rp. Cng
l ln u tin Cao c dn cho n mn c sn tung lamo ca
ngi Chm mt th lp xng b (ngi Hi Gio king c tht
heo) hay ng hn l di tht b p gia v trn vi mt t cm
c phi nng cho ln men. Cc khc di c nng trn than
hng chy thm phc, sau dn ra n vi rau sng kh chua v
524 cu long cn dng

chui cht khng nhng l mn n l ming m cn rt ngon na.

Cng bui chiu ngy hm trc khi gi t ngi lng a
Phc, khi b em b Karim 3 tui vi khun mt tht khi ng v
hin ha trn tay th h ngi Chm Th K 21 Th K Ton
Cu Ha, Cao t hi nu anh thc s l mt ngi Chm khng
qun qu kh anh s c m c chn la no? Qu tht khng d
dng c li gii p.
Nhng dt khot b Karim phi tn ti nui dng gic m
vi tm lng bao dung rng m, lm sao vt qua c giai on
lch s au thng qu kh, ha gii nhng th hn nghi hoc ca
hin ti thng hoa xy dng cuc sng hi ha thnh vng trong
mt sinh cnh thin nhin c gi gn tinh khit. Th h em xng
ng c mt tng lai nh vy.
iu y khng phi ng nhin m c c khi trc em vn
cn mt thiu s tuy rt t nhng li rt nng ng tin tng cc
th lc bn ngoi gip h hnh thnh mt quc gia t tr trong
bi cnh mt Vit Nam v ra tng mnh vn l nhng lessons
unlearned qua kinh nghim lch s ng cay ca nhng ngi
Thng cch y hn mt phn t th k khi ngi M hon ton
b ri h trn nhng ni i bi thm.
Ngay hin gi th Cao ch c thm nguyn c sao cho em khng
b li cun vo nhng cuc phiu lu m mu b nghin nt
trong nhng tranh chp mang mu sc chng tc tn gio y th
hn. on ng chng gai y s khng bao gi c nhng bc
chn em.
Em s c sng hnh phc trn vn nh mt ngi Chm trong
mt thi i Vn Ha Ha Bnh_ nh m c ca nhn loi khi
bc vo nm u tin ca Thin Nin K Th Ba. Gi t Th K
20 c ngha l gi t mt nn Vn Ha Chin Tranh vi chuyn
bin c bn trong cch suy ngh v hnh s ca mi con ngi trn
hnh tinh ny, theo bt bo ng linh hot s thay th cho v
lc, vn ha sng to v i thoi hp tc s thay th cho hnh thi
u tranh trit tiu ln nhau.
 bin ng dy sng 525

Em phi c tn ti v pht trin c th nui dng gic

m cho tng lai cuc sng thi ha trn mt vng t nh mnh
vn l qu hng chung ca trm h m ch mi hn tm ngn nm
trc y thi l ci ni ca nn vn minh nhn loi.

Cu Cn Th khi hon tt s l cy cu th VI trong vng H Lu Sng

Mekong, l cy cu th III ni ng Bng Sng Cu Long, sau hai cy
cu M Thun v Rch Miu, vi tn ph cao nht v s l cy cu di nht
ca Vit Nam. Cu Cao Lnh bc ngang Sng Hu s l cy cu th IV ni
BSCL_H. Chodai Co., Ltd
526 cu long cn dng

Trng ng ng Sn
khng phi ch khai
qut c bc Vit
Nam m cn c tm
thy khong 200 chic
nhiu vng ng
Nam Chu lc a v
hi o_ 18

ng tin La M c khai
qut ti c Eo, chng t c
giao thng rng ri vi mng
li kinh rch t ni a thng
thng ra ti Vnh Thi Lan.
Louis Malleret ngi tin phong
pht hin nn vn minh c Eo_
18

Vng t b
bin mt khi
Chu do lc
a Sunda tri
rng t ng
Nam ti
o Bali,
b chm su t
thi Bng Gi
(Ice Age)_ 29
 bin ng dy sng 527

Nhng khu nh ni trn dng Cu Long, nhng lm sao c trng hc cho cc con
em sng trong nhng ngi nh tm b y _ *

Cho ghe v nhng khu nh ni_*

528 cu long cn dng

Khu nh Nm Cn bn b sng By Hp ni vi Sng Hu, ni cc nam ca BSCL

v in cng v ti Nm Cn, tua ta trn cc mi nh tn nh l l nhng ct
ngten bt cc knh i truyn hnh _*

Sng Mekong/ Sng Cu Long/ Con Sng Danube ca Chu : qu kh th bo

bng, tng lai th bt trc. Trong hnh: em b Cu Long ang tm mt cnh ca m
ra cho cho tng lai i vo_*
 CHNG XXIII

NGY MI
TRN CNG VIN LNIN
T Do l qu_ qu ti mc phi khu phn hn ch
Vladimir Ilitch Ulyanov Lenin

Ngi n ng mi tc im sng vi cp knh cn tht dy

bc i nh v thanh thot dc theo hai bn hng cy Jaracanda hoa
tm n y, bo hiu nhng ngy tht nng m ca min nam Cali.
ng c dng ca mt cy tng trc bo ng vng qua bao nhiu
thng trm ca thi th cho d ng mang th bnh do nhng nm
thng di t y. Vi bnh phi ang thi gian iu tr th kh hu
y cng l l do khin ng khng chn Min ng vi Tri To
Ln Nu c nh mt vng t lnh. Vi ng cng nh cc ngh
s lu vong chn cuc hnh trnh ti M Quc th Nu c vn
c sc mnh hp dn ca mt th l luyn kim, hoc ch cn l
tro than hoc tr thnh cht thp tinh rng. c mt khong thi
gian di khng bit my nm ri, hng ngy ng bc xung
nhng toa xe in ngm, chy rm rp nh mc ci di lng t
di c lng sng, nh mt thnh ph mnh mng di mt thnh
ph khc. Lm sao sc ngi c th lm nn chuyn k v y khi
530 cu long cn dng

cha bc vo giai an k thut cao. Lc vi ng Nu c

mi thc s l nc M ca nhng bc khai ph vi cc th h
tin phong. Nhng ri phi sng gia cnh bon chen tranh git nh
nhen ca Nu c sau ny, ng t hi phi chng qua ri nhng
th h di dn ln lao lm lit, khi m h phi bng qua nhng
sng gi i dng t chn ti tn lc a ny.
Hm y t Nu c trc khi bay v Cali ng Khc gh qua
Hoa Thnh n ng vo ma anh o. Cha thy nim vui hoa
n, ng khng li trc Bc Tng Thng Tic. Nhn sang
ngay pha bn kia cng vin l ta Nh Trng vi Clinton tri
qua hai nhim k trong . Clinton th ai cng bit v mt qu kh
trn qun dch. ng y cng khng km ni ting v thnh tch ht
cn sa m khng ht vo phi trong sn trng i Hc Oxford
gia giai on nng nht ca cuc Chin Tranh Vit Nam khi m
H Ni ang c nhng n lc cao nht nng cao con s nhng
thanh nin M th ngy can m v v ti i vo trong nhng nm
m. ng Khc lc y l phng vin chin tranh li ang gian lao
cng vi nhng ngi lnh ca Min Nam ln li trong nhng cuc
hnh qun trn ng ly hay rng r cao nguyn. ri hai mi
lm nm sau, ln th hai tr li M ng bn bc tng en, vi
ng u phi ch su mi ngn tn thanh nin M m chng cht
ln l hng hng lp lp xc cht ca hng triu nhng ngi
Vit Nam v danh phi chng cht v ch do ni m lm ca
con ngi... Bao gi cng vy mi ln ti y ng khng cm
c xc cm. Mt nh bo M bn ng pht biu rng cho d
trong qu kh anh chn cuc chin u chng Cng Sn trn ng
ly Vit Nam hay chng li cuc chin tranh y ngay trn
cc ng ph M Quc, th s hin din ca bc tng y vn
khin anh au x lng. Hung chi chnh ng c nhng ngi
bn trong s su chc ngn tn tui y trc khi cht vn cn vt
v vi ngha ca cuc chin tranh v cha h bao gi c thc
s an ngh. Bng chc ng Khc c ci cm gic mang mang gia
mt thc ti th nh l h o_ virtual reality, trong khi qu kh th
 bin ng dy sng 531

c tht. n bao gi ng mi nhn ra c rng chnh qu kh y

mi l h o, l ra ng phi sm bit m thot ra r i nhng
gnh nng cho bc chn thnh thang i ti...
Sau nhng thng di n c lm vic trong mt th vin min
nam nc Php Aix-en-Provence, ng Khc c dp tr li Little
Saigon li ng vo dp 30 thng 4 nhng mt phn t th k
sau. Gia mt rng c y, vn l nhng khu hiu ku i v p
buc. Nh t bao gi, chin thng th lc no cng c v s nhng
cha m trong khi tht bi th lun lun l con nhng b Phc, ngha
l m ci. Nhng ri ng Khc t hi ngi Vit bn ny hay bn
kia hc c g sau cuc chin tranh ct nhc tng tn y. Vn
c mt nhn cch lch s - historic dignity cho phe chin bi,
ti sao khng? cng l l do hm qua ng Khc c mt
ba n ti off-the-records-dinner gii thiu nhm bn tr trong
c nhm Vn Mi ca T Linh vi my nh bo M tng c
lin h ti cuc Chin Tranh Vit Nam.
T Linh l ngi sao ang ln trong nn vn hc hu cn i Vit
Nam. Cng cc bn ng trang la sinh trc sau nm 75, khng
lin h g ti hai cuc chin tranh chng Php v chng M, Linh
c gii ph bnh vn hc xem nh ngi lnh o nhm nh
vn tr, t nhn l th h Hu Cn i tui khng qu 35, h ni
ting ngay sau khi cho ra mt mt tuyn tp c tn l Cuc i Do
Tnh Cm v Tnh Yu Pha Trc, m Linh l ch bin. Gi l
nhm nhng thc s phong cch mi ngi rt khc nhau, l
iu ng ni.
Ring T Linh ci tui 32 nhng vng chi, chng t l mt
ti nng phong ph: ni ting ngay vi cun tiu thuyt u tin ti
bn nhiu ln sau trong c 2 cun sch khc c chuyn ng
sang ting Anh tr thnh best sellers v chuyn thnh phim.
Nguyn l con mt ng Tng trn hi hu, hon ton khc cha,
mi lin h cha con phi ni l c nhng giai on rt ging bo.
Km hm mt dn tc trong tht hc ngho i cho th o vng
anh hng, khng phi l con ng T Linh la chn. c mt
532 cu long cn dng

khong trng th h. ng Tng no th cng vy, lun lun ni v

ho quang qu kh cho d, nht tng cng thnh vn ct kh. Linh
th hng v tng lai cho d bt nh ra sao v anh cha bao gi
t tng my may cht vng son ca cha nh l credits ca chnh
mnh. Vi Linh th cha mnh tuy l qu kh nhng vn cn l
mt biu tng p bc tm l/ psychological repressiveness t hi
trn i sng hin ti v c tng lai nh mt th hng ro cn v
hnh ca s tin b ca c mt t nc.
Khng bng tuyn ngn nh Nhm Sng To trc y nhng
qua tc phm h l mt ph nhn th h nh vn c tin chin ln
hin thc x hi ch ngha, khng tin vo nhng khun mu mang
tn truyn thng. Chn cuc chin tranh hay thi im chia la ca
t nc lm du mc phn ranh cho cc thi k vn hc, theo
h, t n l iu bi thm.
H gc gc khc nhau bn trong v ngoi nc nhng c mu s
chung l hn nhin chp nhn khuynh hng ton cu ha, khng
cht mc cm v chng n h c ci tai ting M Ha, vit vn bng
computers, xut bn tuyn tp trn mng li internet, n ung kiu
fast food ging nh nh hng MacDonalds, xem phim nh M,
thng thc nhc MTV... H ang l biu tng cho mt x hi
sinh ng thiu vng khu hiu nhng li rt hiu nng.
Vn chng ca h chnh l i sng ring t v dung d mi
c nhn ngha l i thng, phi chnh tr, chnh tr c hiu
theo mt ngha xu ca x hi ton tr khi trc nhng li l nhn
t kinh t rt sinh ng trong x hi Vit Nam Thi Hu Hin i
vi c nhng nt bt ton, trong khung cnh mt t nc c xa l
rng thnh thang, c shopping malls, khch sn 5 sao, cable TV,
cc qun c ph Internet v c khng thiu nn kt xe v khng
kh nhim...
Cng chnh h em li cho ting ni v ch vit - by lu b
hy hoi lm cho b kit qu th nay mi ch tr li c ngha v
mang hi th m p ca cuc sng.
S xut hin ca th h nh vn tr ny, rt thnh cng c v
 bin ng dy sng 533

thng mi ln nh hng, mnh m nh mt ngun sinh lc mi

nhng ng thi cng b m nh vn th cu ang tut v pha
sau ph phn nghim khc l bn M con tha ha mt gc, v theo
ng Khc th ph nhn cng ch l mt trng thi tm l chi t/
denials khng chp nhn b lng qun.
Ph nhn hay khng th h vn l ting ni ca th h Vit
Nam 2000 vn ln t nhng thnh ph c c nh cao tng v cc
khu chut, t cc khu canh tc hon ton c gii ha ti nhng
mnh rung nh vn c cy cuc vi i chn p bn ca bc
nng dn.
H khng ln gn, ni chung vn chng ca h phn nh mt
x hi bt ton nhng c t do l nn mng tot ra nim hy vng
ca nhng bc i ln. Bn thn h, trong la tui y khng dnh
dng g ti nhng nm thng mu me va qua. H khng c nhng
ni ng cay khng mun nhn vng hoa chin thng hay b uc
cm th hay t bt c ai, h mun t tm hiu t rt ra mt bi hc
trong tng lai s khng cn ti din Tn Thm Kch Vit Nam
nh vy na No More Vietnams.
Cng trong bui gp g y, trong lc nhit tnh ng Khc
pht biu bng mt cu ni ting Anh i l: S c sc/ radical
khng th pht xut t ci thng tnh/ common sense. Hn ng
Khc ang mun ni ti sc mnh ca ch ngha trong bin i v
to dng x hi.
C l o tng hay khng th ng Khc cng sut mt i
chn gi u ln ch ngha. Nhm bn tr vn thng thc mc
hi sao ng khng vit hi k. ng Khc th cha bao gi ngh c
lc mnh cm bt lm chuyn y. Nu vit hi k ch hoi nim
qu kh th khng bao gi c ng. Bi v hi k theo ng nh bc
mn khi bao ph ln nhng s tht nu khng huyn thoi ha
v mnh th thng cng l t bo cha, chng c ai vit hi k
t h gi mnh. Phi c hng tm v can m lm mi dm t
ph phn v c nhn trch nhim v nhng li lm.
ng Khc hin vn lm free-lance cho my t bo M c trch
534 cu long cn dng

cc ti v ng Nam vi Vit Nam nh mt di t nh mnh

m ng s cn gn b cho n ht phn cuc i cn li. Lm bo,
ngay t thi cn tr ng khng c hai pha ca s cc oan.
ng i tm chn l nhng li hiu tnh tng i trong cuc sng
nn ng ch c gng thu thp cc s kin m ng cho l khch quan,
ngi c t phn on, cn ring ng nu phi a ra nhn xt
ng thng c thi phn tch, lun lun dng ch c th thay
v v on. Khng c ho quang ca chc v m do nhn cch ng
trng, ng c uy tn trong ngh nghip, c s tin cy t nhng
ngi cho tin cng nh t pha ngi c. Do thi chan ha
v chia x kinh nghim vi cc ng nghip tr, ng rt c yu
mn vi ci tn nh bo ca cc nh bo. Bc vo thi i tin
hc, ng mau chng thch nghi vi ci mi ca khoa hc k thut,
d dng chuyn t chic my ch Olivetti c l theo bc chn
ng t bao nhiu nm, sang chic laptop gn nh ti tn m ta
son cp cho. Vi fax modem e-mail t chic computer mng nh
y th vn phng ca ng by gi l bt c u chng cn khong
cch no vi ta bo na. V im ny ng rt gn vi lp ngi
tr cch ng n c hai th h. ng ham c mi loi sch v c
sc hp thu nhanh cp nht kin thc nhng bn trong ng l
mun gn lc chng chi li nhng iu m ng gi l s nhim
ca tr tu. Bn thn ng i sut chiu di ca cuc chin tranh
sng vi tang thng ca nhng ngi lnh dng cm, ri hnh
nh ca h b bi xu, cng lao ca h b ph nhn, ng lun lun
l ngi ng bn h, ng mun tr li ci hnh nh chn thc ca
h trong cuc chin m ng ngh l s cng bng ch khng
phi l mt chn la bn ny hay bn kia.
Di mt mi ngi th ng l con ngi qu l tng trong mt
th gii l ra ng bi quan. L con trai t trong gia nh ng li chu
nh hng rt nhiu t b m. Tuy l mt ngi n b t hc nhng
bn cht li rt mnh m trong mi hon cnh. ng tha hng ca
b mt tm gng bn phn v s hy sinh vt ln trn gii hn
ca bn thn. Khi khn ln, ng mi hiu c rng iu n
 bin ng dy sng 535

hn nht ni m l hi nh khng c hc nhiu. Ch xong bc

tiu hc, l con gi ln trong gia nh ng anh em, b phi nh
ph trng coi hiu sch ph Trng Thi. Trong khi cc em b u
tip tc hc ln ti i hc. Thi gian ng hiu sch xen gia
nhng bn rn b c mi loi sch. ng khng bit b c
truyn Kiu ln th bao nhiu, nhng cho mi nhng nm v sau
ny hn ba ngn cu th ca Nguyn Du v c nhng ng c vn
khc vn khng h suy suyn trong tr nh ca b. B khng khe
mnh nhng li c mt sc chu ng phi thng, qun xuyn c
gia nh ni tri theo vn nc nhng vn nui gic mng ln ni
nhng a con, nht l ni a con t ca b.
ng Khc sng qua hnh nh gic m ca m. Bc i trong
mt vng xm ca thi th, ngh bo nhiu khi du ng vo nhng
tnh th lng nan, nhng bao gi ng cng c mt chn la theo
lng tm m ng cho l tt nht. thc s l cuc chin u m
ng tm thy ngha ca i sng, vi nhng nguyn tc m vi
ng ng ngha vi phm gi ng chng bao gi tng nhng.
Vit Nam nm 2005 ang chp chng bc vo thi k dn ch.
Vi rt nhiu khuynh hng ng phi, tn gio, a phng v sc
tc na, pha sau nhng nhn vt tranh c. V d nhin khng thiu
nhng k c hi, c mu toan li dng tn gio cho nhng mc
tiu chnh tr. iu m ng Khc gi l B i Nguy Him_ the
Dangerous Duo v trong sut cuc i lm bo ca ng Khc lun
lun cnh co v chng i. S khng c dng kh cho sinh hot
dn ch cho d l hnh thc ton tr hay tn gio cc oan. Phi
tch ri tn gio ra khi chnh tr, vi ng Khc l mt nguyn
tc. in hnh l thi k sau 1963, trong cn m hong c mnh
danh l Cch Mng ng Khc l nhn chng sng ca tn thm
kch cc thy tu o en o nu hai pha x m con chin trong
c c tr th vi gio mc gy gc xung ng ng ng st kh
nh m mn cho mt cuc thnh chin
Nhng nhn ton cnh th ng k nht l cuc chy ua gia hai
ng T Do v ng Khoa hc X hi m tin thn l ng Cng
536 cu long cn dng

Sn vi nhm theo khuynh hng Glasnost rt sm m ch yu l

gii chuyn vin c o to t ng u. Th lnh ca h l nh
vt l hc L Chu tng b khai tr khi ng do ch xng
phong tro phn khng rt sm khi m thnh tr ca Ch Ngha X
hi cn ang rt vng chc. Cn bn Cng Sn Bo Th cng l
m T bn gc th vi v r o ra i em theo nhng ti
sn kch x tnh bng n v triu la v chn cuc sng an thn
ngay trong hang ca bn Quc Phng Ty cha chu ry cht;
b li pha sau l mt t nc tan hoang v mi sinh vi khong
cch giu ngho nh c mt i dng cch bit. By gi th ng
l thi k trm hoa ua n trm nh ua ting vi ng o s ng
c vin, c vi nhng tn tui khng ai bit t u ti. Mt s ng
vin bt u c ch v c tin bit s dng phng tin truyn
thng kiu M k c Internet trong chin dch rng ln bi bc ln
nhau. S xut hin nhng ph thy trn truyn hnh telegogue
l mt hin tng tht ng ngi trong bi cnh sinh hot dn ch
cn qu non tr. Phi k ti nhng tay khoa bng vi hc v tin
s t cc i Hc danh ting u M vi nhng tn nh Oxford,
Sorbonne, Harvard ch bit sch v m khng c kinh nghim thc
tin no ca t nc nhng li c ti huyn hoc vi ci ti l trn
ht ergomaniaes lin tc xut hin trn ht i truyn hnh ny ti
i pht thanh khc tn cng mi i th bng nhng nhng tri
bom tinh khn rhetoric bombs ch khoe kin thc nhng li
khng c kh nng a ra mt ng li chnh sch no. S ho
nhong tr thc y khng phi l khng hp dn c mt s c tri
c th bin h thnh nhng chu king p nhng chc chn
l v hiu trong quc hi tng lai.
Thm mt s tht tn nhn na l chin dch vn ng tiu cc
y vn rt c hiu qu min sao lun lun c lp li. V khng
thiu nhng mi tn c c a vo tay cc ng vin t do
h hng hi bn ln nhau. V hin nhin l s phn ha gia nhng
khuynh hng t do em li hy vng cho nhng ngi Cng Sn tr
tr li cm quyn cho d h khng th no chim c a s nht
 bin ng dy sng 537

l khi m ch ngha Mc L ch cn l nhng ging ch cht trn

nhng trang sch ng bi ca th k trc v tng i ngo
ngh Lnin cui cng ti Vit Nam cng b git xp.
Nhng ng s hn c l s lm pht ca nhng ha hn khng
tng, rt him nhng cuc tho lun ng n v mt tng lai
hin thc ca t nc ra sao. V thiu vng hn ng lc thi
thc cho nhng gic m i ti. Khai mc i Tng Nim Phong
Tro Nhn Vn Giai Phm trn Cng Vin Lnin nm xa nay l
Cng Vin Nhn Vn bng dng mang ngha mt cuc vn ng
chnh tr. Cc cuc thm d d lun kiu Ty Phng em li
nhng con s ht sc mu thun khin c mt du hi ln v gi
tr thng k ca nhng cuc thm d y. Tri qua nhiu nm sng
di nhng ch c ti, ngi dn vn cha d g qun c
kinh nghim ng cay ca nhng nm di qu kh. Mi pht biu
kin ring ca h v ngi ang cm quyn hay s cm quyn
u c th x h vo tnh cnh du si la bng. Cho d bc vo
Th K 21 a s ngi Vit Nam vn cha c c in thoi
ring, vy th cc cu tr li vi nhng ngi l ti g ca tng
nh khng hn l phn nh kin ca h. Do ai thng ai vn l
mt du hi ln lm in u cc nh bo ngoi quc vn t nhn
l am hiu Vit Nam.
Th ri ni bt trn ci nn ti en v ri rm y, ngi ta thy
xut hin nhng khu hiu T do v Trch nhim, Lut php v
Trt t c a ra khng phi bi cc chnh ng ln m t mt
ng c vin c lp trc tnh trng bt trc ca mt t nc bn
b vc thm. ng ta cn kh tr so vi a s ng vin khc, khng
c gc gc ng phi, khng phi hong tc, cng chng phi dng
di vn thn hay t mt danh gia vng tc no. Ngha l gc gc
bnh dn, th mu ngi thn t lp thn. Con mt gio vin nh
ngho ln ln trong khung cnh gio dc ca mt gia nh nghim
khc nhng hc rt gii t ti u hng u nn c hc bng du
hc. Tt nghip k s Tin Hc, sng nhiu nm ngoi quc,
vn gi quc tch Vit Nam v tr v nc kh sm vi t cch mt
538 cu long cn dng

chuyn vin. c bit n t nhiu nm do nhng hot ng x

hi bn b, ng cng l ngi sng lp v ch bin tp san Vietnam
Forum vi nhiu bi vit c trch ng trn bo ch hi ngoi v
gn y l trong nc. Pht biu ca ng ta su sc nhng trnh by
th gin d i ngay vo tri tim mi ngi...
By gi th nhng vt thng qu kh cn c khp li ch
khng th c o su thm. Ni v hnh nh mt nc Vit Nam
tng lai theo ng... s l mt th ch dn ch php tr theo nguyn
tc phn quyn theo b my hnh php s l mt nh nc
gn nh trong khung cnh mt t nc c nh ngha mt cch
nng ng nh l s chp nhn chia x mt tng lai chung vi
vai tr sinh ng ca cc cng ng sc tc, a phng, tn gio,
ngh nghip trong sinh hot chnh tr ca c nc. Trc mt mt
hin ti vi du vt rn v khp ni, ch thy ton nhng ha hn
v cc gii php a ra y mu thun; trong khi cc ng vin khc
ch thch o bi qu kh v ni tt v mnh, th ng ta hng v
tng lai. ng khng phi l mt con th chnh tr theo ci ngha
gio quyt v th on, bi ci gc n hu ng ngy th tht l
ngy th tin rng vn c th c mt nn chnh tr vng o. S bc
trc thng thn n trong sut ca ng khin ngi ta knh trng
nhng ng thi cng khng du c s e ngi v kh nng tn
ti lu di ca ng gia mt thi th y bt trc trn mt lc a
Chu ca nhng m mu v phn bi.
L mu ngi ca hnh ng, khng quay lng li vi kh khn
nhng trong hon cnh d en ti n th no ng cng tm thy
c tia sng ca hy vng chuyn ha v phng hng gii
quyt. Hiu bit su xa v thc t ca t nc trong bi cnh ton
cu; c uy tn v lin h mt thit vi cc cng ng Vit Nam hi
ngoi, ng s l nhp cu ni kt khng ch gia Ngi Vit i
B m cn cho mt Vit Nam sau nhng nm c lp vn ra th
gii bn ngoi ngha l hng v tng lai. Cng bi l v tht
l him hoi ng l ng vin duy nht c c s hu thun ca gii
tr thc v cc hi chuyn gia bn trong cng nh ngoi nc do
 bin ng dy sng 539

sc thuyt phc v kh nng tm ra c mt mu s chung rng

ri nhng d bit tr thnh nhng ng gp a dng phong ph
thay v l nhng k v chia r.
Rt bnh thng vi mt b ngoi gin d, t v thnh th m cn
mang nt th mnh ca mt nng dn min ng Bng Sng Cu
Long hu du ca th h Nam Tin tin phong khai ph, cho d
nhiu nm sng ngoi quc. ng ta khng c ci sc thu ht
qun chng charisma, y ma thut ca mt tay co gi chnh tr
nhng ln gp u tin ngi ta c ngay mt cm gic yn tm v
tin cy; bi th nhng iu ng ni ra c mi ngi lng nghe.
Tn tui ng bt u c ch khng ch trn bo ch Vit ng
m ngay c nhng t bo ln ngoi quc v c nh gi theo di
rt st bi cc Ta i S.
Ngi ta nhn ra phong cch lnh t ca ng qua b tham mu
brain trust, rt a dng sinh ng v thun nht. Mt gio s nghin
cu v Trung Hoa, cng l bn vong nin ca ng Khc pht hin
rt sm vin ngc n thch ny v v ng ta qua hnh nh kt
hp mt Tn Vn ca Trung Hoa v Walesa ca Ba Lan, c hu
thun mnh m khng phi bi thiu s t bn doanh thng giu
c m chnh l bi ng o gii lao ng trong v ngoi nc vi
li tc thp nhng lng khng ngui hng v tng lai qu hng
v vn mun a vai gnh phn chia x trch nhim.
Cng vn theo nhn xt ca ng gio s th ci ti nng ng
n ca ngi lnh t tr tui y chnh l thut dng nhn khng
phi ch vi thiu s ngi ti c m ngay c vi nhng ngi
rt bnh thng cng thy c ci cn cc v phn cng lao ca
h khi ti lm vic vi ng. Theo ng ta cho d trc y h c i
theo nhng ng ng khc nhau nhng h c mt mu s chung
l lng yu nc h cng cc nhc cho nhng iu vt qu bn
thn hng v mt tng lai ti sng ca t nc. Sng di
ng trong mt thi i hoi nghi, vy m ngi ta khng ngng
ngc nhin khi thy phng tin v tin bc khng cht d dt t
mi ni v t chc vi tn ng. T ng nm la ca b c gi
540 cu long cn dng

sng qun Cam, ti tm ngn phiu nm chc la ca mt gia

nh chng tch v ly trong mt hng in t nh c Chu cho
n nhng phng tin ln lao quy m ca cc hi chuyn gia Bc
M v u Chu. Bi v ai cng tin rng ch qua ng cc phng
tin y s bin thnh cng ch v ti tay ngi dn hay cho tng
lai mt Vit Nam Bn Vng. Chnh nhng iu ng ta tin tri cch
y hai thp nin ang tr thnh hin thc, rng hai triu ngi
Vit Nam hi ngoi gn b vi vn mng t nc v ang n
lc vn dng v chuyn ha ti lc ca th gii thnh ti lc ca
Vit Nam, khai thng nhng hng thnh ca th gii chuyn
v qu hng, thc hin vn mng Vit Nam bng nhng phng
tin ca th gii.
Ngi trc mn nh ln ca i truyn hnh, qua remote control
chuyn i cc bng tn, ng Khc nh tri qua mt gic m. ng
vn thch i Truyn Hnh T Do, mt th CNN ca Vit Nam, pht
hnh lin tc 24 gi c tip vn qua v tinh, c th bt nghe c
bt c u trn ton th gii. Lnh th Vit Nam by gi khng ch
cn l mt di t cong hnh ch S chy t i Nam Quan cho ti
mi C Mau m tr thnh mt ngi lng tri rng khp th gii
nhng li v cng gn gi vi chng cht nhng mng li truyn
thng ting Vit. Di mi mi nh trong Ngi Lng Vit Nam y,
ngi ta c th d dng tr truyn vi nhau cho d khong cch
khng gian l na vng tri t. Hm nay vn l c xng ngn vin
Anh Th tr trung vi bn tin Prime Time ca bui chiu. Khi u
t mt xng ngn vin khng ni tho ting Vit trn i Little
Saigon, nay c tr thnh anchorwoman c gi nht ca i truyn
hnh T Do. Anh Th l in hnh ca th h th hai ln ln M.
B M Tho l tn nh ca Anh Th, l con gi t ca bc s Bch
bn ng Khc, c nm anh em th bn ra bc s. Khng c g
kh khn Anh Th theo chn cc anh ch. Tt nghip u hng c
nhn sinh ha ca i Hc Stanford, c nhn vo trng Y Khoa
Harvard, c b i chuyn sang hc bo ch i Hc Columbia.
Bc s Bch vn trch a Anh Th i ngnh cng ti bc Khc.
 bin ng dy sng 541

Bc Khc by gi l thn tng role model ca con b. T mt

c b b ngoi c thn nhng bn trong l mt c tnh mnh m v
t tin. N khng du c v bt bnh v nh b xc phm khi c
ai so snh gi c l mt Connie Chung ca Vit Nam.
Nhiu nm trng thnh trong ngh nghip, nhng sao vn ci
ging Nam ngt ngo ca Anh Th chiu nay khng du c xc
ng vi bn tin u gi: Vi s h tr k thut ca Bc Kinh, Thi
Lan bt chp li khuyn co ca Vit Nam quyt nh s khi
cng xy p thy in ln nht trn sng Mekong v ng thi
cho i dng chy dn nc vo cc vng rung t trn cao
nguyn Isan kh cn ca h. Vi mt chui tm con p bc thm
khng l Vn Nam nay thm con p ln ca Thi Lan, Vit Nam
l nc h lu con sng nn ng Bng Sng Cu Long s chu
nhng hu qu khng th no lng trc c: c khng xung
h lu, lu lng nc s gim hn, nc mn t bin s trn vo,
vic sn xut la go s b nh hng nng n, l cha k cc
nc thng ngun do c nhiu in s pht trin cc nh my k
ngh ven sng vi cht ph thi c hi s xung sng v Vit
Nam phi chu tt c hu qu v nhim mi trng.
Vit Nam ra tuyn co v ph bin cun bch th ku gi Lin
Hip Quc, Ngn Hng Th Gii, Ngn Hng Pht Trin Chu,
chnh ph Thi Lan v Trung Hoa nh hon ngay k hoch thy
in cho ti khi hon tt cuc nghin cu v hu qu mi sinh. Trn
khp cc th th gii, ng lot c nhng cuc biu tnh phn
i trc ta i s Trung Quc v Thi Lan ca cc cng ng
ngi Vit hi ngoi...
ng Khc trnh ngh c t nc cha h c ha bnh, nay li
ng trc th thch gia mt mng li chng cht ca Bc Kinh,
mt th Chinese Connection: tranh chp bin gii v cc hi o
Hong Sa Trng Sa trn Bin ng, khch ng phong tro t
tr cc sc tc, vi ng dy nha phin v gi y l chin tranh
v nc v mi sinh. Mt va la go ln nht nui sng ngt
100 triu dn Vit, Trung Quc s hon ton khng ch Vit Nam
542 cu long cn dng

bng th v kh mi sinh ny vi thm nh gy sng lng Con

Rng Vit Nam trong vng tri ng Nam ... Nhng ng Khc
li c ngay ngh lc quan, thi cng l iu hay nh mt vn hi
trong v ngoi nc c on kt...
Thi gian nh li li hn mi nm, ti cn phng Sinh hot
Cng ng ca ngi Vit ngay gia th t nn Little Saigon
vo mt bui chiu nh mi bui chiu ca thng 10 nm 96 ng
Khc c mt cng khong 30 ngi tr tui cng by t mi
quan tm v hu qu tc hi ca cc d n xy p thy in trn
Lu Vc Sng Mekong. ng Khc cn rt nh nh mi ngy hm
qua cuc tho lun si ni ca Nhm Bn Cu Long v khun mt
ni bt ca Cao ngi k s tr tt nghip k s mi sinh v lc
y l c vn cho mt cng ty in kh ln M. Lin tc k t
hm y h m thm lm vic cho c t nc khng b bt ng
v khc ngot lch s hm nay. Cun bch th dy ngt mt ngn
trang gm c ba ngn ng Vit Anh Php, y sc thuyt phc l
kt qu ca hng tm tr tu v lng yu nc thit tha, m theo
ng Khc th tng lai Vit Nam l trong tay m ngi tr bn
trong cng nh ngoi y...
Nhng ri tip theo qua mc sinh hot, Anh Th cng em li
cht tin vui. Trong cuc thi Ton Quc t La M, i tuyn Vit
Nam do thy gio Nguyn Chu hng dn chim gii nht ton
i v c bit l gii u hng c nhn xut sc ln u tin c
trao cho tr inh Quang Bo Ton, hc sinh Quc Hc Hu c
vinh danh nh mt thn ng ton hc do cch gii y sng to
lm kinh ngc ton hi ng gim kho. Ri tin t Lt, Hi Thn
hu in lc Th gii k 14 ln u tin t chc trong nc vi
ch in kh ha Nng thn.
Tip theo l phn tng trnh c bit live cuc ua xe p xuyn
Vit chy tip sc t Si Gn ti H Ni c tn Hnh Trnh T Do
ca Lin Tng Hi Sinh Vin Vit Nam t cc i Hc trong v
ngoi nc. Trm dng ca on l ti mi i hc vi tng bng
cc cuc hi tho v nhng ti lin quan ti pht trin v dn
 bin ng dy sng 543

ch. Thc t trc mt l h gp rt ym tr o to mng li

nhn s v gip in ton ha cuc bu c Quc Hi sp ti trn
ton quc qua kinh nghim t nhiu nm ca nhng on c tri
gc Vit t Bc M.
Khng c Vit tch khng c quyn bu c ch l nhng thin
nguyn vin nhng h ang l yu t tch cc v l cht xc tc to
thun cho tin trnh dn ch ha Vit Nam. Ti mi nh lng, bn
cnh mi thnh tht, cha hay nh th hay trn mi nh rng u
c mn nh truyn hnh ln ngoi tnh cch thng tin gii tr, hin
ang lin tc c nhng bui pht hnh hng dn mi ngi dn
tng bc lm quen th tc bu c vi nhng l phiu bm l.
nh nhng tm cn cc h tm li c sau bao nm b tht lc.
Theo d tr th on sinh vin ti H Ni ng vo ngy Khai
mc Tng i Vn Ha cng l i Tng Nim Nhm Nhn Vn
Giai Phm trn Cng Vin Lnin nm xa. Nhn dp ny Nh Xut
Bn Vn Ngh cho pht hnh ton tp b Nhn Vn Giai Phm cng
mt lc trong nc v hi ngoi. K c bo ch u c ng thi
hai n bn trong v ngoi nc. Cng l ln u tin trong lch s
bo ch, hin thc mt phn gic m mt Cng Ty Truyn Thng
Lin Quc ca ng Khc t bao nhiu nm, mt con tu th neo
trn Cng Si Gn hot ng nh mt ta bo ni vi c i pht
thanh v truyn hnh. Trong i lm bo ca ng Khc, cha bao
gi c mt giai on ho hng n nh vy.
Kh bt ng l bui l phi li li hai ting v c in thoi bo
tin c m mu t bom ph hoi. D nhin cng l dp cc phe
mnh m t co nhau. Bin php an ninh c tng cng. V
iu ngc nhin l s ngi ti tham d vn ng ngoi sc tng
tng ban t chc. ng Thi Sn, huy chng vng gii Chopin
ln th mi, cng l con ca mt nn nhn trong Nhm Nhn Vn
Giai Phm, c mt cng vi gin nhc giao hng thnh ph
H Ni trnh tu hnh khc Vit Nam, Vit Nam Qu Hng Mn
Yu thay cho nhng bi quc ca c, vi chan cha tnh t dn
tc v y mu sc qu hng. Tip theo l trng ca Con ng
544 cu long cn dng

Ci Quan khi i t i Nam Quan ti mi C Mau ra ti cc hi

o Hong Sa Trng Sa vi nhng bin tu pht trin nhn nhp
tri di sut mt giang sn gm vc y nhng m thanh rn r dn
n hy vng reo vui ca Ngy Hi Ln Dn Tc.
By gi ti phn l tng nim, l khc giao hng Ngi V
u trm lng ngn nga vi man mc tng nh qu kh ngi
xa. Khng ai trong Nhm Nhn Vn Giai Phm cn sng nhng
mt thi h l lng tm thao thc v l ngun cm hng ca
c hai min t nc v hm nay hn thing ca h c mt y
ni y: gi xo xc vi nng vng trn nhng ngn cy cao.
Vi nhng ngi yu t do th v Nhn Vn Giai Phm l nh
ngha trn vn ca mt tn thm kch the perfect definition of a
tragedy. cng l tiu bi bo ting Anh ca ng Khc cng
ngy gi i cho t bo Asia Week.
Qu kh au bun v hnh phc hin ti trn ln, khin ai cng
rng rng nghn ngo v khng cm c nc mt. Nh rng t
nay t nc khng cn vay mn t tng cc ng Mc L hay
Mao nh nhng ngy xa na. Thng Long Nm Ca vi bao
hn thing sng ni t li t y. i tng nim l biu tng bt
dit ca T Do Vn Ha Vit Nam, mt thch trc nhng bt
trc tng lai. Tinh thn nhn vn ca s phu bt c u cng l
ngn uc sng ch ng cho Vn Hin Vit Nam t y. Vi ng
Khc th c t nc nh ang hi sinh v chnh ng chng th
tng tng c rng mnh cn sng st sang n Thin Nin K
Th Ba v vt kh xa ci tui tht thp c lai hy v mt t
nc Vit Nam vn khng ngng ln ln cho d nhng nm thng
trc mt vn cn khn trng v cha c ha bnh.
 bin ng dy sng 545

Vn Miu H Ni, Thng Long vn hin vi nm Ca ...

Sang ti th k 21 ch c
Vit Nam, tng Lnin
vn ngo ngh ng trong
cng vin ln nht ca H
Ni_ 43b
546 cu long cn dng

Bc tng Thng Tic vi bao nhiu huyn thoi ca iu khc gia Nguyn
Thanh Thu trc Ngha trang Qun i Bin Ha b Cng sn ph sp sau
1975, nay khng cn na_ NTT

Sinh vin phn chin M b qun i bn cht ngay trong sn trng i

Hc Kent ngy 04-05-1970, gia cao im ca cuc chin tranh m mu
Vit Nam_ 33b
 bin ng dy sng 547

Ci gi ca cuc Chin Tranh Vit Nam: cht thng dn 2 triu,

Bc qun 1.1 triu, Nam qun 250 ngn, M 57,605. Bom 14 triu
tn, tng ng vi 700 tri bom nguyn t th xung Hiroshima,
v cht Da Cam khai quang 2.2 triu hecta vi nhng di ly lu di.
Cu chin binh M nhim cht Da Cam Vit Nam c bi thng
nhng ngi dn Vit Nam th khng_cla.calpoly.edu.

i hnh nh cui cng ca cuc Chin Tranh Vit Nam : (1) Cho d
Si Gn b ng, chic T-54 ca Bc qun vn c hung hn xng
ti hc sp ca Dinh c Lp nh to biu tng chin thng (2)
Chuyn trc thng cui cng trn nc ta i s M a mt s t
ngi Vit c chn la ri Si Gn ra Hm i 7 i M. Vn
cn trn t nc Vit Nam nhng chn thng v di ly ca cuc
Chin Tranh trong nhiu thp nin sau _AFP
548 cu long cn dng

Bc Tng
en Thng Tic
Hoa Thnh n
c khnh thnh
7 nm sau 1975 -
1982, cuc Chin
Tranh Vit Nam.
Mt nh bo M
pht biu cho
d qu kh anh
c chn la no th
s hin din ca
bc tng en
y vn khin anh
au x lng_ NPS

Nhng vt thng
khng lnh. Hnh
bn l tc phm iu
khc ca Frederick
Hart ni cng vo
i tng nim cc
Cu Chin binh M
trong chin tranh
Vit Nam_ NPS
 bin ng dy sng 549

c ngt 60 ngn tn
t s M trn bc tng
en, nhng liu ti
bao gi mi c mt bc
tng tng nim cho
hn 3 triu sinh linh
ngi Vit b mnh
cng trong cuc chin
tranh khc lit v tn hi
nht th k y.
... V thm mt bng hng
ca tc gi cho nhng
ngi nm xung_*

Hn 30 nm sau, nhng th h 2000 M v Vit Nam ang ngh g v

cc bi hc rt ra t cuc chin tranh Vit Nam_*
550 cu long cn dng

Hnh nh trong sut dng lch s, hai yu t va ph hy va

to dng x hi Vit Nam l: lun lun phi i u vi
cng ch phng bc v chng chi vi khc nhit ca thin
nhin. Sar Desai khi nghin cu v Vit Nam cng a ra kin
nh vy.

Bnh minh hay hong hn trn Sng Mekong, trn t nc Vit

Nam? Vi dng sng chy xuyn sut qua 7 quc gia bao gm
c Ty Tng, nh mt vng t nh mnh, trc mt tng
lai thnh vng chung hay ngho kh _ tt c ty thuc c hay
khng mt Tinh Thn Sng Mekong v cho d trn khc sng
no u v bao gi th phi hiu rng Mi Ngi u Sng
Di Ngun. Hnh chp cnh bnh minh trc Quatre Bras_*
bin ng dy sng 551
552 cu long cn dng

THAY LI KT

Nam Vang by gi l vo thng Mi cui Ma Ma. Trc

t thng Su cng vi tuyt tan t rng Hy M Lp Sn cng thm
vi khi nc ma to nn nhng cn l t thng ngun v dng
cao ti hn 10 mt, c ni cao ti hn 20 mt di thc Khone_
c mt hin tng k l dng sng Tonl Sap i chiu chy ngc
ln Bin H tng din tch h nc ngt ny t 300 ngn hecta ti
1.5 triu hecta_ gp nm ln so vi Ma Kh, chim 1/7 ton din
tch Cam Bt. Tng n c t Bin H tranh nhau trn vo cc khu
rng l_ flooded forest kim n v lm t sinh .
Ht Ma Ma khi nc Bin H v con sng Mekong cn
bng th trong khonh khc ngn ngi gn ging nh hin tng
gip nc ni ng Bng Sng Cu Long_ con sng Tonl Sap
hon ton ngng chy, ri bt cht sau con sng nc ngt
y li i chiu chy xui dng, em theo bao nhiu l nc v c
t cc khu rng l rt v Bin H ri theo ph lu Tonle Sap
vo con sng Mekong ni Quatre Bras_ tip tc nhp iu t ngn
nm, m mn cho nhng ngy hi l Ma Nc Git vui nht trong
nm rn r khi u cho ma nh c v gieo trng.
bc vo nm 2000 sang ti thin nin k th ba, cn c
chng kin hin tng thin nhin k diu ny_ nh mt nim hy
vng v cng l thi im c chn cho trang cui ca cun sch
vit v con sng Mekong_ chng bao gi c k l hon tt khi
m mi ngy sut dc con sng y c bit bao nhiu nhng bt
 bin ng dy sng 553

chc i thay.
Liu cn ko di c bao nhiu lu na khi Con Sng Mekong,
Con Sng Lch S, Con Sng Thi Gian, cng l Con Sng Cui
Cng y_ l mch sng ca bao triu dn c ang c nguy c tr
thnh Con Sng Ca Qu Kh.
Ch ring vi chui nhng con p bc thm Vn Nam khi hon
tt d tr s ngn khng cho l v na_ tc khc s l mt
thm ha cho Bin H, s nh mt tri tim thiu mu phi ngng
p v ng thi to ra mt chui phn ng suy thoi dy chuyn
_ chain reactions trn ton h sinh thi sng Mekong, trong c
ng Bng Sng Cu Long.
Vi by quc gia dc hai bn b sng Mekong_ ring nc
Ty Tng ang b Hn ha c nguy c b xa tn trn bn , cho
d mang nhng tn gi khc nhau nhng c mt mu s chung l
khng c dn ch v khong cch giu ngho th nh mt i dng
cch bit. S phn vinh ngn ngi sau chin tranh sao m mong
manh vi ci gi nhim mi sinh phi tr lu di trong nhiu th
h v sau ny.
Vi dng sng chy xuyn sut, vi hai bn b l nhng qun
th sc tc thuc nhiu nn vn ha sng rng buc vi nhau trn
vng t nh mnh trong tng lai chung ngho kh hay thnh
vng_ l do chnh ni h, v cho d u v bao gi trn khc
sng no th phi hiu rng Mi Ngi u Sng Di Ngun_
Everybody Lives Downstream.
khng c mt Tinh Thn Sng Mekong_ The Mekong Spirit
nh mt dng chy thun nht ni kt s hp tc v pht trin
cho phc li chung ca hng trm triu c dn m vn mnh ca
h lun lun gn b vi s tinh khit ca dng sng v ai cng
bit l ang b hy hoi trit . Khng hong lng tin cy vn l
nt c th vi biu hin tiu cc qua cuc chy ua v trang bng
chnh nhng ng tin phc li vn mng manh ca c dn
trong vng.
in hnh nh vi mt nc khng l Trung Hoa_ c v lnh
554 cu long cn dng

th v dn s, cho d mang na chiu di ca dng sng chy trong

lnh th mnh nhng li khng h c mun tr thnh hi vin ca
y Hi Sng Mekong khi b rng buc v c ton quyn t
do khai thc. Khng phi ch gii hn tham vng v nc ca con
sng Mekong, Trung Quc cn cng khai v rt sm t mun
khng ch ton vng Bin ng vi c chim c khi tr lng
du trong . Ty Tng Ha Bin ng l mt t mi rt gi hnh
ni ti tnh hung ca cc nc ng Nam mt hm thc dy
thy Bin ng nm trong tay Hoa Lc ging nh cnh ng ca
quc gia Ty tng.
Tr li vi khc thng ngun con sng Mekong, vi in kh
ha ko theo k ngh ha quy t thm ng c dn c ni cc tnh
Hoa Nam, con sng Mekong_ s ging nh mi con sng khc ca
Trung Quc ng nhin tr thnh dng sng chuyn ch loi
cht ph thi k ngh v tin dng gia c.
mt quy m nh hn, cc quc gia h lu nh Thi Lan, Lo,
Cam Bt v Vit Nam cng thm vo con sng y loi nc
thi khng h c x l trc. Vi tin trnh tch ly khi ti khc
cui ca dng sng th Cam Bt v Vit Nam l hai nc lnh hu
qu nhim nng n nht.
Sng Mekong k c nhng ph lu khng ch b chn nghn
bi cc p thy in, b i dng chuyn nc vo cc khu sa
mc kh cn m t hi hn na l ang bin thnh nhng cng
rnh ph thi.
Cc Khu Rng Ma nh nhng tm bt bin khng l c chc
nng iu ha dng chy con sng Mekong qua sut hai ma ma
nng th vn tip tc b ph hy c vi tc ngy mt nhanh hn
m theo lng nh ca Ngn hng Th Gii (5/98) th ti nguyn
rng s cn kit vo nm 2003.
C nh ngun cht m chnh cho c dn sng hai bn b sng
Mekong cng ngy cng t i: do k ngh nh c khai thc qu mc
kiu lng v dit li thm nc sng ngy cng nhim khin nhiu
ging c him qu nh c Pla Beuk, Dolphin_ nh biu trng ch s
 bin ng dy sng 555

an ton h sinh thi sng Mekong, ang c nguy c b tiu dit.

V hin nhin khng c gii php n l cho ring vn mi
sinh m phi l bc chuyn ha c bn v ng b ca cc h
thng x hi t Ton Tr tin ln Dn Ch.
C dn ch l c c hi m mang dn tr v chnh c dn sng
hai bn b sng Mekong s c thc v ting ni bo v dng sng
nh l mch sng ca chnh mnh.
Qua tham kho cc sch bo thy bao nhiu cng sc ca
nhng ngi i trc m a s l ngoi quc, cng thm vi s
tm kim ca bn thn ngi vit, cng thy rng cho ti nay
s hiu bit v con sng Mekong ni chung cn rt hn ch khc
hn vi nhng con sng ln khc ca th gii_ trong khi tc
ca s i thay theo ci ngha suy thoi li qa mau chng khin
cho nhng c tnh sinh thi k diu ca con sng Mekong c khi
cha c ghi nhn th li khng cn na. Cc nh ng hc_
ichthyologist tin rng trn sng Mekong, khng phi ch c hn
500 loi c c phn loi nghin cu m cn nhiu ging c
v h sn khc_ nh ni thc Khone, cha kp pht hin th nay c
th li khng cn na.
Tht L ng Tic!
Thin ch bo v s tinh khit v ton vn ca con sng Mekong
ch hu hiu khi c c s hiu bit ti thiu v h sinh thi ca
con sng y.
Mt c hi qu gi b b qua khi nh cm quyn Cng Sn
Vit Nam chi t khng cho con tu Calypso vi vi nh thm
him mi sinh Php Jacques Yves Cousteau i kho st ngc dng
sng Mekong_ mt mt mt ln cho s hiu bit h sinh thi sng
Mekong, JYC th nay cng cht.
Vi bao nm b b l nhng vn cn mt con sng Mekong
tuy c suy thoi nhng khng phi l khng cn c hi cu vn.
Hy Cu Ly Ging Sng.
y ng l mt cuc chy ua vi kim ng h, nhng cng l
mt th thch ho hng vi cc Bn Tr Vit Nam trong v ngoi
556 cu long cn dng

nc c hng tm khi u nhng lun n nghin cu v Con Sng

Thing nh Ngun Sa M ang c nguy c b kh cn.
Ring vi Nhm Bn Cu Long_ l nhng ngi quan tm rt
sm v bn b ti con sng Mekong, cun sch ny c gi ti
h nh ngun cm hng v mi ng tnh chia x.
NG TH VINH
California 2001

Nt p ng Bng Sng Cu Long, vn c mt Nn Vn Minh Mit

Vn_ H. Nguyn Thch
 bin ng dy sng 557

p Bc, 473
APEC /Asian Pacific Eco-
nomic Commission /Hp Tc
Kinh T Chu, 62, 164
Apocalypse Now, phim
(Coppola,F.F.), 140
SCH DN Apollinaire, Guillaume (Sous
Le Pont Mirabeau), 470
Aral/ bin (Trung , bin
thnh sa mc), 187
A Armageddon ng Phng
Adler, Alfred (nh tm l o, (Lo), 128, 346
1870-1937) 402 ASEAN / Association of
Agnew, Spiro (ph tng Southeast Asian Nations /Hip
thng M) 183, 395 Hi cc Quc Gia N, 164,
Aix-en-Provence (Khu Vn 459
Kh ng Dng) 482, 490, t Du, nn i, 481-491
531 Auberge de Plaine de Jarres
Air America 112, 131, 140 / L Qun Cnh ng Chum,
Air Mekong 93, 94, 457, 128
474, 510 Aung San Suu Kyi (Nobel
Altan Khan, i Hn Mng Ha Bnh 1991), 38, 50, 115,
C 34 116
Amavarati, tiu vng Australia-based Community
quc(Champa), 310 Aid Abroad, (Nhm bo v mi
Amphitrite Group / Nhm sinh Uc: Cng ng Cu Tr
Tuyn c 360 Hi Ngoi Uc), 447
An Nam H Ph (Bc Ayuthaya, kinh c Xim
thuc 3) 19, 35 La, 21, 78
Ang Nom II /vua Min, 394
Angkar (t chc Khmer ), B
174 B 52 /Bom tri thm /carpet
p bc tm l / psychologia- bombing, 132, 149
cal repressiveness, 532
558 cu long cn dng
B a Lc /Pierre Pigneau
de Behaine, evque d Adran,
22, 394
Ba Bnh, o (Itu Aba, Trng 541
Sa), 361, 368
B Huyn Thanh Quan
(Thng Long thnh Hoi c), H(Hoa), 10, 20, 25, 61-67,
176
Bi Mn Phc Minh, 372
Baird, Ian (Laos Community
Fisheries and Dolphin Protection
Project), 443, 446, 448
Bambahbambor (Ni dy),
175
Ban Houei Sai (Lo), 119,
492, 495, 503, 507, 516
Banteay Srei, n (Ang-
kor),172, 176
Ban Thin Lt Ma /Panchen
Lama /Ph Hot Pht, 34, 39
Ban Wanalang (lng Thi
95% nhim HIV), 85
bo Linda (1998), 240, 344
bt bo ng linh hot /active
nonviolence, 39, 113, 524
Bn Hi, 338, 462, 476
bnh sn dp / flatworm /
schistosomiasis, 278
Bert, Wayne (nh bo M),
316
Bhumibol, Adubjadej (vua
Thi), 79, 83-88, 96, 108, 262
Bia Cm Th, 380
Bia Cn Long, 376-378
Bin ng /East Sea, 402,
422, 433, 438, 465, 508, 516,
Bin H (Vit)/ Bng Ton-
l Sap(Cam Bt)/ Thn Li
162, 172-187, 192, 214, 265,
279-289, 295-298, 373, 393,
438-448, 457, 515
Big Apple /Tri To Ln
New York, 529
Biotechnology Program/
Chng Trnh K Thut Sinh
Hc, 497, 498
Black Neck Stork / su c
en, 224
Blanchard-de-la-Brosse (vin
bo tng), 511
B Tt Qun Th m (Bod-
hissatva Avalokitesara), 34
B i Nguy Him / the
Dangerous Duo, 122, 518, 535
Boisselier, Jean (GS Sor-
bonne), 285
Bom Oum Touk /hi Ma
Nc Git (Min),178, 189,
282
bom tinh khn/ smart bomb,
436, 461, 477,
BOOT (Build, Own, Operate,
Transfer), 294, 295
Bt bin khng l (rng

ma), 181, 241, 261, 378
Bouilleveaux (linh mc Php,
khm ph Angkor1850, trc
Mouhot), 22
Bru, sc tc (Qung Tr /VN),
104
Bun Bng Phay / L Cu
o(Lo), 430
Bun n H / Bun Pimay,
Tt Thng Nm (Lo), 430
Bun Xung Ha / L Hi
Nc(Lo), 430
Bc Tng Thng Tic Binh (TQ), 37, 40, 69, 113,
/The Vietnam Wall, 530
Bi Ging (1926-1998 /Cho
nguyn xun, Ma Ngun),
101
Bi Tn (Mt Tht), 316
Bu Sn K Hng, 225,
370, 388
C La Chute), 457, 460
c u rn /snakehead fish
/Channidae, 408
c dolphin / c voi mm ngn
/Pakha / c ngi /Irrawaddy
Dolphin /Orchaella brevirostris,
212, 264-266, 421-422, 442-
450, 456
c ui /Selachian /Chon-
drichthyes, 325, 328-332
c li b / walking fish /
Anabas Scandens, 186
bin ng dy sng 559
c nc / c heo, x. c dol-
phin 444
c pla beuk / pla buk / plaa
buk (Mekong Giant Catfish/
Pangasianodon gigas), 62, 67,
119, 212, 263-266, 300, 415-
422, 436
c su trng, 184, 395, 409
Cch mng Xanh, 57
Cch Mng Tn Hi, 35, 173,
384, 385
Cch Mng Vn Ha /V
Calley, William (Trung y,
M Lai massacre), 313, 323
Calypso, tu (JYC), 325-327,
342
Cam Ranh, hi cng, 362
Camellia / Tr Hoa Mc, 54,
55, 497
Camus, Albert (1913-1960,
Cn Th, i Hc 24, 25,
159, 197, 202, 218, 223, 236,
334, 467, 470- 474, 492, 495,
497, 510, 517
Cng Khu Quc, 374
Cnh ng Cht /Killing
Fields (1975-79), 24, 119, 171-
180, 226, 288, 292-293, 381,
411
Cnh ng Chum /PDJ,
Plaine de Jarres /Thong Hai
560 cu long cn dng
Hin (Lo), 92, 125, 128-136,
149, 512
Cnh Hng /Jinhong /Vn
Nam, 15, 61-69, 71, 90, 101,
167
Cnh Olive t Stockholm,
38
cnh tranh trit tiu /zero sum
competition, 113
Cao nh (1trong 9 Cu
nh, ghi cng trnh o Kinh
Vnh T), 305, 320,
cp dun, 24, 186, 239, 288,
394, 395, 433
Cardamons & Elephants
mountains / Ni u Khu &
Ni Voi, 180
cargocult /con tu cu ri
(nam Thi Bnh Dng), 338
Carnot, tin n (Lo), 119,
492
Cu Lc B Bo Tn C Pla
Beuk / Pla Beuk Conservation
Club, 419
cu Cn Th, 26, 474, 481-
495, 499, 502
cu Hm Rng / Dragon Jaw
Bridge, 461, 462, 477
cu Hin Lng, 461, 476
cu Hu Ngh/ cu Mittap-
hap, 145, 455, 465, 466
cu kh / monkeys bridges,
457, 460-464, 474, 479
cu Long Bin / Paul Doumer
461, 477
cu M Thun, 25, 457,
460, 465, 466, 470, 471, 474,
475, 495
CBU /Cluster Bomb Units
/Chm bom bi, 132
Caesarean (phu thut m d
con ly thai ra), 54
CGIAR / Consultative Group
on International Agricultural
Research / Nhm Tham Vn
Nghin Cu Nng Tc Quc
T, 496
Chakri /Phi Nh Trt Tri
(dng vua Thi/Bhumibol), 78,
79, 80, 136,
Chm, ngi /Chm, 246,
285, 301-312, 431, 517-524
Chm Ahier / ngi Chm
Phan Rang theo o B la Mn,
520, 521
Chm Awal / Bani, ngi
Chm Phan Rang theo o Hi,
520, 521
Chm Bhru / ngi Chm
Mi, 517, 520, 521
Chm Pani Panang / ngi
Chm Phan R Phan Rang, 520
Champa/ Champaka/ Chm
Ba, vng quc Chim Thnh,
308
Chamberlin, Wendy (i s

M/Lo), 272
Chn Lp /Chenla (Lc Chn
Lp /Thy Chn Lp), 19, 20,
22, 79, 136-139, 234, 245, 247,
284, 285, 287, 373-376, 512
Chao Angka, qun, 129
Chao Athica/ S C, 237
Chao Nyi Lai, 108
Chu i Qun / Chou Ta-
Kuan (nh hi hnh TQ ngc 451
dng Mekong ti Angkor/TK13),
10, 20, 286
Chu c Tn Cng, 369
Chu v Hip ph, 354
Chennault, Claire (Flying
Tigers), 52
Chevasson, Louis (bn Mal-
raux ng la trong v nh cp 222, 223
ph iu t Angklor), 172
Chey Chetta II (vua Min),
21, 286,
Chiang Khong, huyn (ni
Hi thi Pla Beuk), 15, 62, 67,
119, 120, 264, 265, 415-421,
436, 492
Chiang Mai, 106
Chiang Rai (MRC /hi ngh
y Hi Sng Mekong 1995),
15, 26, 89, 102, 151, 154, 163,
417, 437
Chiang Sean, 113
Chiefdoms / small principali-
ties/ lnh a, 512
bin ng dy sng 561
Chin tranh mi sinh, 159,
460
Chin Tranh Nha Phin /Opi-
um War (1839-42), 22, 110
chin tranh v nc, 56, 57,
458, 459, 541
chim Cc /cormorants, 67,
68, 72
chim thng chi / bi c,
Chin Thanakaan Mai / mi,
272
China connection, 92
Chisso, cng ty ha cht,
492, 493, 500
ch Tine-Tine, 425, 426
ch ni Ci B / Vm Rch,
ch ni Phng Hip / Ng
By / Les Etoiles, 98, 222, 229,
510,
Chl Chnam Thmy /L vo
Nm Mi (Tt Khmer), 237
Chomsky, Noam (nh ng
hc M 1928- /Ng php Cu
trc / Syntactic Structures), 103,
104, 126, 127, 128
Chulalongkorn, i hc
(Bangkok/Thi), 81
Chuyn vin / Partys Red
specialist, 60
Chuyn ha chm / slow
metabolizer, 155
562 cu long cn dng

CIA-SGU / Special Guerrila Thailand, 82

Units (Lo), 131 cng vin Lnin (H Ni),
Clan Singapore, 383 529, 537, 543
Clark, Leland (pht minh cormorants / chim cc 67,
mng in cc), 494 72
Cluff, Lloyd, 160 Crescent Group / Nhm
c gi Vit thuyn nhn, 86 Nguyt Thim, 361
Chrui Changwar, c lao (trn C lao ng Chng, 216
sng Bassac gn Nam Vang), Ca ng v Phng Nam /
404 Southern Gateway, 90
C Bn H Sinh Thi /Eco- Ca Tranh , 214, 344
system Baseline, 158 Ca Tng (sng Bn Hi),
Con ng ci quan (Phm 382, 462
Duy), 544 Ca Vit (sng Thch Hn),
Con Rng en, thm ha 462
(nh my Khon Kaen/Nam
Pong, Thi), 158, 168 D
Cn Man/o qun, 301, Da Cam(cht c) / Agent
521 Orange, 203, 214, 226, 335,
Cn Minh / Th Ph Ma 462, 548
Xun, 51-60, 89, 146, 147, 312, Dangerous Duo / B i
429, 484 Nguy Him, 518, 535
Cn Phng/ Island of the Co- DEA /Drug Enforcement
conut Monk / Con Thuyn Bt Agency (C quan Bi tr Ma
Nh (ng o Da), 337, 338, ty /M), 106
340, 341, 472 Dean, John Gunther (i s
Cn T La/ Kok Kaboc/ M /Cambt), 183
lng Chm a phc, 521, 523 Detrimental mutation / t
cng ty truyn thng lin bin hy hoi, 220
quc, 543 Dharmasala, th t nn
Courier Phnompenois, bo, (Ty Tng/ n ), 37
396, 458 Di dn Hn ha, 39
CPT, Communist Party of di iu 221, 222, 225
 bin ng dy sng 563

din tin ha bnh, 152, 204 p Aswan (sng Nile /Ai

dit chng t st /suicidal
genocide 409
Dinh ng Th 377
discrimination raciale l
amricaine/ k th chng tc
kiu M, 257
disinformation / thng tin sai
lc 62, 219, 259
Don Muang, phi trng
(Bangkok /Thi) 80, 102
Dooley, Tom (Hnh Trnh
Ti T Do) 119, 259, 260, 492
Doumer, Paul (Ton Quyn
Php/ ng Dng) 307, 461
Du lch Mi sinh Nm 2000
427
Du lch Sinh thi / Ecotour,
208, 209, 341, 508,
Du Lch Xanh 2000, 474
Dng Ngn ch (Bi Mn oshan (d n/Vn Nam), 25, 61,
Phc Minh, M Tho), 372, 373
i Ty tng T Do, 43
i Hc Cn Th, 24, 25,
159, 197, 202, 218, 223, 225,
236, 335, 467, 470, 473, 474,
492, 495, 497, 510, 517
i L /Dali / C Thnh (Vn
Nam), 52, 66, 67, 69, 72, 73, 78,
264, 416
i Nam Nht Thng Ch,
305
o Th Chu, 381
Cp), 159, 160
p Bn Kiu /Banquiao
(sng Huai, ph lu Dng T,
TQ) 56, 161
p Bhumibol (sng Ping/
Thi) 23, 83, 88, 100
p Cnh Hng /Jinhong (d
n/Vn Nam), 90, 167
p-dng-chy / run-of-river
dam (khng cn h cha ln vi
khi nc t ng khng l gy
hu qu gim Oxy trong nc,
tc hi trn c v gy thm cc
bnh do nc nh:mui gy st
rt, st xut huyt, sn gy bnh
sn dp_ flatworm Schistoso-
miasis), 99
p a Nhim 483
p i Chiu Sn /Dacha-
63, 167
p i Yali (sng Sesan
ranh 2 tnh Gia Lai-Kontum, ph
lu Mekong,VN), 163, 414
p Grand Coulee (M), 64
p Ha Bnh (sng /VN)
157, 163
p Hoover (sng Colorado/
M) 283
p Koyna (n) 160
p Manwan (Mekong /Vn
Nam), 25, 52, 60-63, 150, 290,
564 cu long cn dng
419
p Nam Ngum (sng Nam
Ngum, Lo), 120, 157, 266, 269-
271, 275, 277, 294
p Nam Pong, Nam Pung
(ph lu Mekong /Thi), 84
p Nam Theun 2 (sng Nam
Theun, d n /Lo), 150, 276
p Pa Mong (sng Mekong,
d n) 158, 162, 265, 283
p Pak Mun (sng Mun /
Thi) 25, 99, 157, 158
p Prek Thnot (cng trnh
d dang /Cam Bt) 182, 404
p Sambor (sng Mekong,
d n /Cambt), 182, 243, 283,
300, 404
p Shrinakanin (sng Kwae
Yai, Thi) 88,
p Sikirit (Thi) 88, 100
p Stung Treng (sng Me-
kong, d n /Cambt) 162, 243,
404
p Tam Gip /Three Gorges
(sng Dng T, TQ) 45
p Tam Mn / Three Gates
Gorge 56, 65
p Tn Phong Giang /Xin-
fengjian (TQ) 160
p Thch Mn m /Shi- 111
mantan (sng Huai, ph lu
Dng T, TQ) 56, 161
p Tonl Sap (d n /
Cambt) 182, 284
p Ubolrath 158
p Vn Nam (bc thm /Me-
kong Cascade /TQ) 459
p Xiaowan / p m, 26,
61, 64, 76, 167
Dharmasala, th (Ty
Tng lu vong/Bc n ) 37
t Lai Lt Ma 14 (Nobel
HB 89) 23, 33-46, 50
t Vng /Shwe Pyidaw
(Min in) 117
u Khu, ni /Cardamon,
180, 244, 404
Dega / quc hiu ca ngi
Thng FULRO ly khai 519
Ngn / Ch Ln 384
a ng Phng ng /
Eden in the East 505
a Trung Hi 19, 31, 326,
327, 481, 482
in in/ Srock Snor (bng,
cy) 215
Bn, thnh /Vijaya (Cham-
papura, kinh ) 310, 311
Ph (712-770, thi s i
ng) 355
c quyn thuc phin /
Monopoles de lOpium (Php),
ng H Lm Tn Phc (nh
th) 307, 379, 382
ng bng sng Cu Long

/BSCL, 9, 11, 16, 19, 22, 24,
25, 33, 53-57, 69, 89, 93, 98,
162, 181, 214, 217, 221, 222,
225, 230-234,248, 282, 295,
317, 329, 332-337, 345, 347,
369-384, 395, 398, 421-422,
438, 444-451, 457-475, 491-
498, 501-517, 539, 541
ng ha /assimilation 39,
112, 155, 371, 385, 389
ng Xoi 133,
ng Thp Mi 196-199,
206, 208, 328, 496, 511
ng Thp Mi, Lng C ch k thut vit hay dng phim
199
t bin hy hoi / detrimen-
tal mutation 220
ng ng thm /depth
contour 357
ng Mn H Ch Minh
/HCM Trail, 130-139, 258
ng T la /Silk Road
438
ng Vng Gi/ La Voie Thi) 85
Royale (Andr Malraux) 174
E Fontereau, Alex de (ha s
Eastern Sarus Cranes / cnh
hc ng phng 198, 225
East India Company /Cng
Ty ng n 55
ECAFE /Economic Commis-
sion for Asia and Far East 270
bin ng dy sng 565
El Nino, hin tng 87, 233,
240, 243
Environmental Monitoring
Systems/EMS/ H Thng Thm
D Mi Trng 491, 495
Erhai / h Nh Hi ( h thin
nhin chy vo sng Mekong /
Vn Nam) 66, 264, 416
F
Faction [blended of fact and
fiction] / d kin tiu thuyt (t
tng i mi trong ting Anh,
vi ngi hay vic tht nhng
di dng tiu thuyt_ Li Dn
Nhp 12
Fall, Bernard (Street without
Joy) 125, 141
FAO/ Food and Agriculture
Organization/ T Chc Lng
Nng 457
farangs (khch ngoi quc,
Fisher, Ken (Gim c Vin
La Go QT) 58
Php/ Mt Ngy Luang Pra-
bang) 429
Franco, Guido (Mekong,
Aprs le Dgel, 1992) 327
Freedom in Exile/T Do
Trong Lu y (Tenzin Gyatso
566 cu long cn dng

/t Lai t Ma 14) 36, 46 Nhn Tnh) 214

FULRO/Front Unifi de Gia nh Thng Ch 213,
Libration des Races Oppri- 472
ms/ Mt Trn Thng Nht Gii gia ti th hn (Min Vit),
Phng cc Sc Tc B p Bc 284, 288, 296
112, 513, 518 gic C en / Lu Vnh
Furata Moto/ Vn To (Nn Phc, 22, 426
i Nm 1945 Vit Nam) Gic m M quc / American
486 Dream, 151, 197
Gii Khn S cho Hu (Nh
G Ca), 316, 323
Gandhi, Indira (th tng Giao Ch B (Bc thuc
An) 43 1&2), 19, 371
Gandhi, Mohandas Karam- glasnost /i Mi, 269, 536
chand/ u tranh bt bo ng Global Witness /Nhm Mi
116 Sinh Anh, 241
Garnier, Francis /Doudart de Goethe, Johann Wolfgang
Lagre (nhthm him Php) von 1749-1832 (thi s, tiu
10, 22, 67, 75, 101, 137, 177, thuyt kch tc gia c /Faust
258, 287, 326, 383, 395, 424, 1808), 133
426, 434, 438-441, 451-454, Golden Triangle Paradise
523 Resort /Khu Ngh mt Thn tin
Garpardone, Emile (Journal Tam Gic Vng, 101, 115
Asiatique, 1953) 375 Gondwanaland/Laurasia,
Gedhun Choekyi Nyima 39 procontinent (hai khi tin lc
Gendun Drup (i Lt Ma), a), 31, 437
34 Greater Adjutant Stork / vc
Genve, Hip nh / 1954, Chu c , 224
23, 127, 139, 259, 359, 462, Greater Mekong Subregion
476 /GMS, Lu Vc Ln sng Me-
ghe ngo 69, 234, 235, 252 kong, 27, 29, 89, 266, 465
Gia nh Tam Gia Thi (Trnh Green Beret /Special Forces
Hoi c, L Quang nh, L /Lc Lng c Bit M, 139
 bin ng dy sng 567

Green, Graham (1904-91, Had Krai (thuc huyn Chi-

tiu thuyt gia Anh/ The Quiet ang Khong, lng c ngy Hi C
American 1955), 451 Pla Beuk), 417, 418, 420, 421
Green house effect, hiu qu Hamilton-Merrit, Jane (Trag-
nh knh, 57 ic Mountains), 142
Grenard, Joseph-Fernand / Hn Ha/ Sinicization, 39,
nh thm him, 10, 438 44, 47
Growth Triangle Concept / Heath, Edward (cu th
Quan nim Pht trin Tam gic, tng Anh), 40
89 Heim, Michael (nh vn c/
Guernica /th trn Basque b Aswan), 160
my bay c tn ph 1937 (Pi- heroin /diacetylmorphine,
casso, Pablo 1881-1973, ha s 102, 105, 106, 108, 109, 110,
iu khc Ty Ban Nha), 335 122
Hin Lng, cu 461, 462,
H 476,
h bc, (ngh chi li), 84, Hill, Mark (nh sinh hc),
289 441
H Vn Lu, 127 Hmong, sc tc /Mo, 112,
H Tin Thp Vnh (Tao n 125, 130, 131, 132, 135, 136,
Chieu Anh Cc), 374, 378 140, 141, 142, 258, 428
H Khu /Hsia Kuei (ha s h cha theo ma / seasonal
i Tng), 355 reservoirs, 61
H lu sng Mekong / Lower h s theo di tt /good track
Mekong Basin, 89, 218 record, 291, 360
HAB21 / Human-Animal Hoa Ph Cng S (i Bang
Bond for the 21st Century ngi Hoa VN, 1841), 383
(Nhm bo v mi sinh Nht: Ha c Gip Tut (1874),
Tng Quan ng Vt v Ngi 382
Th K 21), 447, 450 Ha c Nam Kinh / Chin
hc ng phng /Eastern Tranh Nha Phin 1839-1842
SarusCrane, 198, 200, 212, 225, _National Humiliation, 22, 110
421, 422 Hong Sa-Trng Sa, qun
568 cu long cn dng

o /Paracel-Spratly Islands, 15,

24, 90, 345-368, 508, 541, 544
Hong Sa, hi chin (01/74),
348
Hong Xun Hn (1908-1996
/Qun o Hong Sa, TS S a tp th (Jung, C.G.), 433
29/74), 364
Hc Vin Khmer Mon /
Khmer-Mon Institute, 400
Hi An, Ca /Faifo, 21
Hi Bo V Th Vt Th
Gii, 68, 86, 200
Hi Hc Quc T /Interna-
tional Crane Foundation, 52,
197, 220,
Hi Ngh Mi Sinh v Pht
Trin (Rio de Janeiro, 1992),
327
Hi Tr thc Yu nc, 347 of American Wars, 314
homo sapiens 463
Hn Chng (H Tin), 379
Hn Ph T (H Tin), 379,
391,
Hn Tro, 356
Hp Thin, ngha trang, 488
Hunsen, 25,
Huyn Trn, cng cha (con
vua Trn Anh Tng g cho Ch
Mn, vua Champa 1307), 20,
310
Hunh Tn, ph tng (ca
Dng Ngn ch, i binh 1961 (nh tm l hc Thy S,
Trng Pht), 372, 373
I
Ichthyologist / nh ng hc,
416, 441
inconscient collectif / v thc
Indochine Enchain, L /ng
Dng Xing Xch, bo, 173
Indrapura, tiu vng
quc(Champa), 310,
International Monetary Fund
/ Qu Tin T Quc T, 82
International River Network /
IRN / Mng sng Quc t, 274
Isan, cao nguyn, 23, 82, 84,
88, 108, 138, 260, 271, 283,
541
ISAW /Institute for the Study
IWMI / International Water
Management Institute / Vin
Qun L Nc Quc T, 495,
496
J
James, Henry (Hawthorne,
1879), 393
Jayavarman II, 20, 285
Jokhang, cha c (Ty Tng),
34, 47
Jung, Carl Gustav, 1875-
inconscient collectif / v thc
tp th), 137, 433

JYC /Jacques-Yves C oust-
eau 1910-1997 ( nh thm him
bin su /tu Calypso/The Silent
World 1955), 325-328, 342
K Khmu, sc tc, 125, 132, 135,
Kambu, nhng ngi con,
285, 286
Kampuchea Krom / Mt Trn
Gii Phng ng Bng Sng
Cu Long, 398, 513, 518
Karl Max, 39
Katsumoto Saotome (K Lc
Nn i 2 Triu Ngi Cht 515, 516
Vit Nam), 486
Kawai (qun l kho la go
Nam nh, nhn chng Nn i
At Du), 487
Kaysone Phomvihane 1921-
1992 (Tng b th ng CMND
Lo),131, 147, 428
Keo ng / Vit Cng, 132
Khi Hng, nh vn (Mu
Su Thc Dn Php X Ny),
487
Khi th /Revelation, 128
Khemerat, thc (Lo), 194
Kh Tng Cng Tn (Songt-
sen Gampo), 33, 35
Khieu Samphan ( lnh t s
2 Khmer , tin s Sorbonne
1959), 174, 175
Khlong Toey, nh my (Thi),
bin ng dy sng 569
80
Khmer, n ci, 393, 394,
398, 406
Khmer Krom / ngi Vit
gc Khmer, 398
136, 138
Khi Kinh T i Hn / CEA
(Cinese Economic Area), 384
Khi Ngha By Tha, 370
Khone, thc /T Thin o
(Lo), 23, 170, 177, 416, 437,
440-445, 450-454, 457, 495,
Khng T (551-479 TTL),
39
khu Bo Tn Sinh Thi Quc
T /International Biosphere Re-
serve, 25, 192, 279, 297, 298,
457
khu Di Sn Th gii /World
Heritage Site, 282, 429
krama, khn rn, 292, 293
Khubilai / Ht Tt Lit, 55
Khun Sa /Chang Chi Fu / U
Htet Aung, 106-108, 124
Kibboutzim, 104, 370
Kipling, Rudyard (1865-
1936, vn thi s Anh /Ballad of
East and West), 118, 427
Kissinger /L c Th (No-
bel HB 73), 38, 50
kouprey /Bibos Sauveli /b
570 cu long cn dng

rng (th him ch c Cambt Theung / Lo Thng, Lao

Lo /tuyt chng), 180, 503
Krempf (1925 /gim c Hi
hc vin ng Dng), 357
Kundun, phim (Sorcese,M.),
42
Kuwait, thy in (Lo), 150,
273, 274, 294, 442
Kyaw Nyein (Social Pyra-
mid_ x hi hnh thp), 118,
385
L Lhasa, kinh (Ty Tng),
Lagre, Doudart de / xem
Garnier, Francis (on thm
him sng Mekong) 22, 67, 75,
101, 137, 258, 287, 326, 383,
424, 426, 438, 440, 452, 454,
523
Lan Thng Giang: Tiu
Thi Dng /Lancang Jiang:
Xiao Taiyang, 9, 32, 51, 59, 60,
61, 70, 71, 76, 101
Lan Xang /x Triu Tht
Voi (Lo), 19-21, 138, 261,
423, 512
Lng c ng Thp Mi, bomb them back into the Stone
199
Langlois, Walter, 172
Lansdale, Edward (chuyn
vin chng du kch qua VN
1954, 1960), 259
Lao Lum / Lo Kinh, Lao
Soung / Lo Ni (cc sc dn
Lo), 138, 428
Lo T, 51
Laurasia (procontinent /tin
lc a), 31, 436
Lengka / i (tn ngi
Chm gi vua Minh Mng),
519
Lhamo Thondup (tn thng
ca Tenzin Gyatso, t Lai Lt
Ma 14), 35
35, 36, 40-45
L c Th/ Kissinger (gii
Nobel Ha Bnh 1973), 39, 50
L Hng /k gi(Vit Kiu
Kampuchea), 394
L Vn Duyt (Tng trn Gia
nh, cng thn nh Nguyn,
b vua Minh Mng kt ti phn
nghch), 304, 384, 519
L Vn Khi (h Nguyn,
con nui L vn Duyt khi lon
Gia nh 1883), 136, 301
LeMays, Curtis: We should
Age_ 11/26/1965 (tng khng
qun M), 461
Lenin /Vladimir Ilitch Uly-
anow Lenin (1897-1924), 528,
529, 537, 545
Les Kosem / lnh t FULRO

ngi Chm, 518
Lessons Unlearned, 94, 143,
524
Limestone bed /nn vi,
87
Little Saigon (th t nn
VN /nam California), 331, 542,
549
Lima, cn c kim thnh M
(Lo), 139, 141
Lon Nol (1970 theo M o
chnh Shihanouk, 1975 t nn
M), 24, 183, 395-409, 412,
518
Long Bin, cu 477, 461
Long khong, tnh ca (Lo),
109,
Long Tieng (20-Alternate),
130
Los Banos (Vin La Go
Quc T), 56, 89, 510
Loubre,La, (nh ngoi giao
Php, TK 17), 78
La Honda, 57, 155, 217,
474
la m la ni / riz flottant,
61, 215,
la Thn Nng /La Honda/
HYV/ High Yield Variety, 56,
57, 202, 217, 510,
la Siu Thn Nng, 57, 58,
89, 499
Lut Quc t v Bin /
bin ng dy sng 571
LOS,Law of Sea Convention
(Montejo Bay Jamaica 10-12-
1982), 510
L Kh Nhn iu, 376,
379
Lng Th Trung, 464, 650
Lu dn Thun Qung (Nam
Tin), 216, 247, 337, 338, 369-
374, 387, 463, 512
lu dung, 218
Lu Vc Ln sng Mekong
/Greater Mekong Subregion/
GMS (gm 4 nc h lu Thi,
Lo, Cam Bt, Vit Nam, cng
thm 2 nc thng ngun l
Trung Hoa v Min in) 27,
29, 89, 266, 465,
L M, tng Quc dn
ng (TQ), 111, 371
L Quang Diu, 153, 156,
165
L Thi Tng (v Nng M
), 20, 310
L Thng Kit (danh tng
Nh L nh Tng bnh Chim),
345
L Vn Quang, 373
M
Mc Cu (Bi Mn Phc
Minh, H Tin), 307, 374, 375,
390
Mc Th Gia Ph, 374, 375
572 cu long cn dng

Mc Thin Tch/ Mc Thin 263, 416

T (con Mc Cu), 374, 376,
379, 380, 381
Made in China, 68, 71, 146,
241, 410, 492
Mademoiselle Bonaparte
(bit danh ca Francis Garnier),
441
Magellan, Ferdinand (nh
thm him Ty Ban Nha, t tn
bin Thi Bnh Dng 1519), y Hi Sng Mekong, 88, 154,
346
Magnusson, Richard, 466
Malleret, Louis, 511, 526
Malraux, Andr (1901-1976
/La Voie Royale 1930), 171, 172,
173, 176, 188
Mn Thanh, triu nh, 35,
110, 372, 384
Mandalay, chu th (Min),
118
Mang Khm (tn c t H (1994 /Lo-Thi), 25, 26, 86,
Tin), 373-376
Mao Trch ng (1893-1976
Ch tch CHNDTQ /Cch mng
Vn ha), 23, 36, 78, 90, 141,
183, 359,428, 429
Marco Polo / ng T La
(1254-1324, nh du hnh thnh
Venise), 9, 20, 55, 67, 289
Marx, Karl (1818-1883) 39
McCarthy, James (Survey-
ing & Exploring in Siam 1900),
McCully, Patrick (Silenced
River), 65
MEDICO, t chc (Tom
Dooley, 119
Mekong Cascade /Bc Thm
sng Mekong (d n Vn Nam
/TQ), 459
Mekong Forum, 422, 459
Mekong River Commission /
162, 456
microcosm / th gii vi m,
441
Mike Forces / Mobile Strikes
Forces, (du kch Hmong), 140
Minamata, thm kch mi
sinh (Nht), 492, 493
Minh Hng (Lng, Ngi),
373, 375, 383
Mittaphap /cu Hu Ngh
120, 262, 429, 465, 466
MIT /Massachussetts Insti-
tute of Technology (Boston),
127
Mitsubishi, cng ty 486
mong lai, li, 418
M hnh Ton hc /Math-
ematic Model, 194
Monopole de lOpium / c
quyn Thuc phin, 111
Mn, sc tc, 20, 117
 bin ng dy sng 573

Mng C, bnh vin hu Nainaam mii plaa, nai naa

ngh (Phonsavanh), 135 mii khao_ Di nc c c, trn
Mng Tuyt / Tht Tiu rung c la, 77
Mui, 379, 380 Nam Phou, qun, 266, 268
Monkey bridge/ cu kh 463, Nam Tin, 312, 338, 369.
464, 474 374, 377, 380, 400, 457, 460,
Mouhot, Henri (nh sinh 463, 464, 472, 484, 512-520,
hc v thm him Php, tm 539
ra Angkor 1860), 10, 22, 176, Nam Tha, bnh x, 259
287,424-426 Nm Quc T Vn Ha Ha
Moynihan, Daniel Patrick Bnh 2000 /International Year of
(Thng ngh s M), 142 the Culture of Peace, 112
Mu Nao / ngy 2 Tt Pimai, Nang San Khan / Hoa hu
431 Nm mi Lo, 432
Mu Sang Khan Kune / ngy Nanzhao / Nam Chiu, 51,
3 Tt Pimai, 431 National Geographic, 11,
Mu Sang Khan Pay / ngy 1 326, 342, 351, 439, 510
Tt Pimay, 431 Neak Luong (bn ph), 405,
Ma H La 1972, 473 406
ma Nc Git, 233, 282 Ngn Hng Pht Trin chu
ma Nc Ni, 233-235 /ADB 62, 266-268, 276, 447
Ma Th Dy, 433, 513 Ngn Hng Th Gii /WB/
mudflat / m ly 186, 198 World Bank, 62, 157, 158, 276
M Thun, cu 25, 466-475, Ngha Trang Qun i Bin
495, 547 Ha, 308, 546
myth motif / ch thn Ngc Vn, cng cha Vit
thoi, 506 (do Nguyn Si Vng g cho
Chey Chetta II, 1620), 21
N Ng chng, nhm /ethnolin-
NAGA, Cng trnh Nghin guistics, 69, 104
cu (1959-61), 358 Ng php Bin to /trans-
NAGA, Rn thn, 179, 233- formational /generative
242, 247, 378 grammar(Chomsky), 104, 128
574 cu long cn dng

Ng php Cu trc / Syntac- HQ10 Nht To) 365

tic Structures, 103 Nguyn Tun, 492
Ng php i ng /Univer- Nguyn Tng Tam (Nht
sal Grammar, 104 Linh 1908-1963), 59
Ngy Vn Th (1943-1974, Nguyn Vn Hu (Thoi
Hm trng HQ10 Nht To), Ngc Hu & Nhng cuc khai
349, 350, 365, 406 ph), 303, 378
Nguyn Mng /Mongol Nguyt Thim, nhm /Cres-
Yuan, 52, 78 cent Group (Hong Sa), 317
Nguyn Sa (Trn Bch Lan Nhn vn Giai phm, 491,
/1932-1998), 233 538, 544
Nguyn t Ngn ng /lin- Nhm bn Cu Long, 38, 88,
guistic atoms, 104 164, 243, 258, 279, 306, 312,
Nguyn C Thch (ngoi 317, 364, 379, 483, 518, 543
trng), 385 Nhm C vn mn Anh /
Nguyn C Trinh (k tm MAG/ UK-based Mines Advi-
thc), 301, 303, 380, 472 sory Group, 134
Nguyn Du (T Nh /1765- Nhm S a (Tp San S
1820), 213, 214, 535 a), 354, 364
Nguyn nh Ton (Bi Nin i s Khng /Year
Khng Tn 1), 332 Zero, 175
Nguyn Hin L (7 Ngy NLD /National League for
Trong ng Thp Mi), 328, Democracy (Min), 116
517 No-mans-land, 33, 133
Nguyn Hu Cnh (di dn No More Vietnams (Richard
Hai Huyn), 247, 250, 370, 387, Nixon, 1985), 533
464, 516 Nc Tri t /Roof of the
Nguyn Hu Thoi, Chng World (Ty Tng), 32, 356
C, 79 Nong Khai, th trn, 86, 120,
Nguyn Huy Thip (tng 145, 262, 416, 429, 455, 464
Hi Hu), 332 nng nghip La-Tm /rice-
Nguyn Phc Khot, 377 shrimp culture, 195
Nguyn Thnh Tr ( Hm ph Np, chic, 248, 330
 bin ng dy sng 575

Norbulingka, cung in Ma Pattivattna /Tr v Qu Kh,

H (Ty Tng), 36 171, 175
ni Kailash, 32 Pavie, Auguste, 22, 258
ni Karakoram, Kunlun, Pax Sinica /Khi Thnh
Tangla, 32 vng Trung Hoa, 43, 90, 353,
378, 385
O peal chur chat /thi chua cht
ONeil, Thomas / & Yamashi- ng cay (Min), 292
ta, Michael S. 11, 439 Peissel, Michel / tm ra u
c Eo, 19, 244-246, 285, ngun sng Mekong (17/ 09/
302, 510, 511, 526 1994), 11, 12, 25, 49, 439
c o Ha bnh, 328, 339, Petrella, Ricardo, 369
341, 403, 473 ph rng t st /suicidal de-
Olympic stadium, 143, 184, forestation, 87, 181, 240
396, 409 Phm Hong H (Cy C
ng o Da, 337-341, Vit Nam), 110
473 Phm Qunh (Thng Chi
Oppenheimer, Stephen, 504 1892-1945, Hnh trnh Nht k
Osborne, Milton (The River /bo Nam Phong), 329
Road to China/ The Mekong), Phm Trng Nhn/ nh bo/
173, 385, 426 i s Lo, 431
Over the fence / Ravens, Phm Vn ng / 1906-2000
131 (th tng), 358
Phan Huy Ch / Lch Triu
P Hin Chng Loi Ch, 374
Page, Tim (Nam), 325 Phn B T Nn Ty tng
Pailin, khu rng ma 25, (M), 42
181, 503 phng, cy (pht c), 248,
Pak Ou, hang 432-435 330, 395
Pakha / Irrawady Dolphin / pht trin tam gic / Growth
Orchaella brevirostris, 265, 266, Triangle Concept, 89
437, 443-449, 451 Pht Thy Ty An / on
Panduranga/ tiu vng quc, Minh Huyn, 53, 370, 376, 387,
308, 520
576 cu long cn dng
388
Ph Hin /Hng Yn, 21
Phonsavanh, th trn (Lo),
128, 129, 135
Phousi, i, 423
Ph Lm, o /Woody Island
(qun o Hong Sa), 360, 361
Ph Quc, o, 244, 374,
379, 381
Ph Xun, tnh, 22, 317,
372, 375
Ph C Am T / cha Ph
Dung, 379
Ph Nam, vng quc /Fu-
nan, 19, 196, 222, 234, 244, 245,
246, 284, 285, 310, 510, 512
ph thy truyn hnh / tele-
gogue, 536
Phng Bi Am, 370
Pimai / ngy Tt Lo, 417,
423, 430, 431, 433, 435, 437
Plaine des Joncs /ng C
Lt, 328
Pochentong, phi trng (Nam
Vang), 185, 393
pogrom /cuc tn st ngi
Do Thi, 399
Poivre, Pierre (1768), 375
Pklong MhNai (n th
Chm), 309
Pol Pot / Saloth Sar, 24, 25,
171-176, 181-187, 265, 282,
288, 292, 315, 381, 411, 413
Pol Pot, con knh, 176
Potala, Cung in Ma ng
(Ty Tng), 34, 36, 46
Prasot, th trn (bin gii Vit
Min), 404
Prey lik tuk / flooded forest /
rng l, 440
PTSD / Post Traumatic Stress
Disorder /Hi chng Sau Chn
Thng, 350
Punjab, bnh nguyn, 32
Pyrite, 194, 357, 438, 510
Q
Quakers, gio phi Tin Lnh),
134
Quang Minh, nht bo
(Qung ng/TQ), 360
Quatorze Juillet (quc khnh
Php), 235
Quatre Bras / Chamean Mon
/ Chaktomuk (hi t 4 nhnh
sng Mekong gn Nam Vang),
170, 178, 189, 281, 282, 393,
402, 515
Qu Mi Sinh Th Gii
/WWF (World Wild Fund), 220
R
Ranariddh / hong t, 458
Rainboth, Walter (Fishes of
the Cambodian Mekong), 442,
457

rnh su ng Palawan /East
Palawan Trough, 357
Ravens (Over the fence /
Robbins,C. 1979), 131, 140
Reid, Anthony (SE. Asia in
age of commerce 1450-1680),
115
Real-Time Data Collection/
Thu Thp D Kin Chnh Thi,
494
Research & Study Centre of
Mekong Giant Catfish & Fish in
the Mekong River / Trung Tm
Nghin Cu v Kho St C
Pla Beuk v C Sng Mekong,
Chiang Khong, Thi), 421
Rhins, Dutreuil de /Grenard,
Joseph-Fernand (2 nh thm
him Php vo Ty Tng), 10,
438
Rio de Janeiro 327,
Rhododendron / Hoa
Quyn, 55
Robbins, Chrisropher (The
Ravens), 140
Ruili, th trn / Thy L (bin
gii TQ & bc Min), 68, 106
Rng /Thch Lm /Shilin,
52, 53, 74
rng l / prey lik tuk / flooded
forest, 178, 181, 186, 187, 241,
280-282, 298, 440, 446
rng ma /rainforest, 69, 114,
bin ng dy sng 577
181, 239, 241, 261, 263, 378,
418, 425, 446, 498, 504
Rupsa / nh o (ngun
Sng Mekong), 11, 439
Rustichello of Pisa, 55
S
si gio, 237,
Sal, Gustave (bo Avenir du
Tonkin 1931), 346
San H Ty, /West Reef
(qun o Trng Sa), 364
San Luis Obispo, i hc
Kin Trc (M), 216, 333
Sangkhom Nyom / X hi
Lng Ho, 428
Sartre, Jean Paul 481, 499
Satra (vn t Min vit trn
l tht nt), 236, 251
Savang Vatthana (vua Lo
cui cng), 260
Schweitzer, Abert (1875-
1965), 259
Sea World_San Diego: Ex-
tinction is forever, Endangered
means we still have time, 414,
416, 420
See Pan Done / T Thin o
/ Thc Khone, 440, 453
Self-inflicted Ecological Di-
saster/ Thm Ha Mi Sinh T
Gy, 241
sex meccas / thnh a tnh
578 cu long cn dng

dc, 85 sng Chao Phraya (Thi),

sex tour, 85, 94, 509 20, 24, 77, 78, 83, 87, 88, 95,
sex workers (sex industry, 100,178, 286, 437, 444, 521
sex tour), 85, 107 sng Cu Long, 9, 11, 16, 19,
Sheehan, Neil (A Bright 22, 24, 25, 33, 53, 56, 57, 69, 89,
Shining Lie), 314, 473 93, 98, 230, 480, 528
Shwedagon, cha c (Min), sng Danube ca Chu /
116, 117 sng Mekong, 37
Silk Road / ng T La, sng Dng T (TQ), 28, 32,
10, 55, 67, 289, 438 56, 65, 161, 167, 242, 444
Sinicization /Tu Ha, 44, sng Dza Chu (Mekong/Ty
371 Tng), 9, 46, 49, 439
Siem Reap, 172, 176, 280, sng Giang Thnh, 303, 369,
285 379, 381
Sihanouk, Norodom, 23, 24, sng Hong / Yellow River
79, 179, 184, 282, 292, 394, 395, (TQ), 32, 56, 64, 65, 242
400, 401, 409, 458, 503 sng Indus, 32
Sirik Matak/ Long Boret, sng Irrawaddy (Min), 444,
142, 183, 184, 395, 397, 409 456
SLORC / State Law and Or- sng Lan Thng (Mekong,
der Restoration Council (Min), TQ), 9, 32, 51, 59, 60, 61, 70,
117, 119 76, 101
S Tn o (S Di Dn Php sng Mae Nam Khong (Me-
ng Dng), 382 kong/ Lo,Thi), 32, 125, 133,
SOAS / Trng Nghin Cu 432, 445
ng Phng & Phi Chu, 116 sng Nam Khan (Lo), 148,
Sob Ruak, lng (Thi), 102 287, 423-426
sc Min / sc Th, 234 sng Nam Ou (Lo), 423,
Sn M/ thm st (Lng 440
/Pinkville), 313- 316, 323 sng Nam Pong (Thi), 84,
Sn Nam (Hng Rng C 158, 168
Mau), 16-18, 248, 463 sng Nam Sang (Lo), 423
Sn Tinh/Thy Tinh, 196 sng Phc Long, 247

sng Ping, ph lu Chao
Phraya (Thi), 23, 83, 88, 100
sng quc t / international
river (sng Mekong), 274, 415
sng Salween, (Min), 32
sng Tsangpo / Ngun tinh
khit (Ty Tng), 32, 33
sng Sekong, Se San (ph
lu Mekong, VN&Lo),163,
440,
sng Sutleji, 32
sng Tin sng Hu, 32, 178,
193, 214, 281, 304, 306, 333,
335, 357, 465, 472, 475, 509,
515, 516
sng Tonl Sap (Cambt),
178, 179, 185, 191, 265, 281,
284, 393, 398, 515
sng Tonl Thom / Sng ln
(Mekong/Cambt), 9, 32, 445,
515
Songkhran / Ngy Tt Thi
Lan, 417
Songtsen Gampo / Kh Tng
Cng Tn, 33
Sorsese, Martin (o din
phim Kundun), 42
Sn Tinh Thy Tinh 196
st rt / malaria, 80, 114, 134,
135, 201, 261, 270, 278, 425,
504
st rng / forest fever, 287,
425
bin ng dy sng 579
Souligna Vongsa / vua Mt
Tri (Lo), 138
southern gateway/ ca ng
v phng nam (t TQ), 90
Souvanna Phouma, ng
hong, 140, 141
STOL /Short Takeoff and
Landing, 131
Sunda shelf / Thm Lc a
Sunda, 505
S C /Chao Athica, 236
s mnh khai ha / mission
civilisatrice, 396, 427, 553
T
T Ch i Trng (Thn
Ngi & t Vit), 338,
T Quang Bu 127
ti nh c /resettlement, 56,
83, 100
Takeo, th trn, 397
Tam Bin (Min Thi Lo/
Tam Gic Vng), 101, 103, 560
Tam Gic Vng /Golden
Triangle, 11, 23, 68, 101-120,
125, 374
Tam Kh, kinh, 305
Tam Nng,Trm Chim, 197,
198, 199-204
Tm thc, chnh sch /tm
n du, 36, 39, 301, 303, 355,
380, 472
Tn (Nguyn Khc Hiu
580 cu long cn dng

1889-1939 / ng Php Thi Thm ha Mi sinh / Eco-

Bo), 310, 329, 515, logical Calamity, 186
Tn Hi, Cch Mng, 35, Thammasat, i hc, 79, 81,
173, 384, 385 97, 268, 294, 459, 491, 495
Tao n Chiu Anh Cc, Thn quyn / theocracy, 43,
380 44
Tt Nc, Ngy hi, 69 Thang c / fish ladder, 99,
tu cnh ngm / hydrofoils, 187
507, 508, 511 Thng Ba Gy Sng, 174
tu ging, 468 Thng Long Nm Ca ,
Ty An / Xian (TQ), 56 544, 545
Ty Song Bn Np / Xish- Thanh Tm Tuyn (Th
uangbanna (Hoa) / Sip Sawng u Xa 1990), 151
Panna (Thi) (TQ), 72 Thp M Sn, 309, 321
Ty Tng Ha Bin ng / Thp Ba Thp, 520,
Tibetization of South China Sea Thp Po Klong Garai, 520
(B.A. Hamzak ), 16, 45 Thp Po Rm, 309, 321,
Ty sch chng tc / ethnic 520
cleansing, 142, 239, 407, Tht Thch Thang, 247
Tennessee Valley Authority, Thay Isan/ Lo Thi, 23, 82
64 Theravada, Pht gio nguyn
Tenzin Gyatso / t lai lt thy, 237, 513, 324
Ma, 35, 36, 39, 43, 44, 46 Theroux, Paul, 315
Tt ng a (1789), 318 thch nghi vn ha /accultura-
Tt Mu Thn, thm st tion, 112, 235
(1968), 24, 225, 307, 313-316, Thin An Mn, 25, 39, 65,
323, 339, 478 290, 378
Tt Pimai, 417, 423-435, Thin H Dng, 328
437 Thin Tn (Tianjin), 32
Tethys, bin c, 31 thin tng, 40, 48
Thch Sanh, 239 Th Chu, o (Hn t),
Thm ha Con Rng en 244, 379, 394
(Thi Lan), 158 thng tin sai lc / disinforma-
 bin ng dy sng 581

tion, 62, 219, 259 WTO (World Travel Organiza-

Thmils / bn ngoi bang phn tion), 222
bi, 395 Ta Sng Mekong (Mi-
Thoi Ngc Hu / Nguyn chel Peissel), 12, 25, 49, 439
Vn Thoi 247, 288, 303, 305, Tom Dooley, 119, 259, 260,
369, 387, 320, 515, 521 492
Thi k Bng tuyt Sau cng Tn Vn, 23, 384, 385, 389,
/ the Last Ice Age, 504, 526 539
Thi k 261, 402, Tn tht ph /collateral dam-
460 ages, 174, 259, 448,
Th Trng Sn, 504 Tng Cp Ba, 34
Thon Buri, kinh c (Thi) Tonl Sap / Bin H / Thn
78 Li H, 10, 20, 25, 61, 63, 67,
thuc phin, cy / Papaver 162, 170, 172, 175-179, 181-
Somniferum 102, 105-110, 135 187, 192, 214, 265, 279-289,
tht nt, cy 185, 235, 236, 295, 296-298, 373, 393, 438,
251, 293, 295, 409, 413 440, 448, 457, 515
thuyn Bt Nh / Prajn, 338, Tri rung, 370, 387
340, 473 Trm trng trm con, 245
Thuyt Dominos, 141 Trn Ninh (Xieng Khouang),
Thuyt i ng , 486 136, 137, 139
Thuyt Tin Ha / Theory of Trn i nh, 373
Evolution, 463 Trn Thng Ti, 372, 373
Tin n ng Nam , 141, Trn Trng Kim (VN S
492 Lc), 136
Tiu thuyt d kin / faction Trn Vn Thnh/ c C
/ docudrame, 12 Qun, 370, 377
Tinh Thn Sng Mekong 63, Tranh , ca, 214, 344
284, 460, 550 Tr An, thc, 247
T Hoi (Chuyn C H Trnh Hoi c (Gia nh
Ni), 488 Thnh Thng Ch: t tn Cu
T Thy Yn/ Th TTY 257 Long Giang, M Tho i Ph),
T chc Du lch Th gii / 213, 472
582 cu long cn dng

Trung Hng Hi (Hi Hoa Tng Gii Thch (1887-

Kiu hi ngoi ca Tn Vn), 1975), 23, 36, 59, 111, 360,
384 371
Trng Minh Ging, 22, 136, Tuyn c, nhm / Amphi-
288, 394, 408 trite Group (Hong Sa), 360,
Trng Nghin cu ng 361
phng v Phi chu (SOAS), Tuyn ngn Sng Mekong /
116 Mekong Declaration, 415
Trng Sn, dy, 163, 244,
309, 357, 504, 521 U
Trng Vin ng Bc C U Minh Thng, U Minh
Php/ Ecole Francaise d Ex- H, 240
trme-Orient, 144, 172, 258, Udon Thani, phi trng (M,
401, 522 ng bc Thi), 131
Trung tm Nghin cu & UNESCO / United Nations
Kho st c Pla Beuk v C Educational Scientific Cultural
sng Mekong / Research and Organization, 25, 192, 279, 280,
Study Centre of Mekong Giant 292, 297, 430
Catfish and Fish in the Mekong UNICEF / United Nations
River, 421 Childrens Fund, 258, 318
T Bn , 155, 205, 385, UNTAC / United Nations for
537 Transitional Authority in Cam-
T Chnh, bi / Vanguard bodia, 177, 517
Bank, 364 u m (cy / hoa), 225
T Do Trong Lu y 36 y Ban Sng Mekong / Me-
T i Trng n 388 kong River Committee (1957),
T Gic Long Xuyn, 306 23, 25, 50, 80, 95, 102, 103, 154,
T Thin o / thc Khone, 162, 163, 181, 182, 186, 193,
177, 441 270, 283, 284, 441, 466
T Xuyn / Sichuan (TQ), y Hi Nc Th k 21,
14, 32, 78 510
Tung Lamo (mn n c sn y Hi sng Mekong / Me-
ca ngi Chm), 524 kong River Commission (1995),

25, 27, 30, 88, 102, 163, 164,
181, 267, 290, 291, 415, 416,
492
y hi Thanh nin / Youth
Congress (Ty Tng), 42
V & An dng VC, 339
vai tr ch cht /anchor role,
88
Vm C ng, Vm C Ty,
328, 508
Vann, John Paul, 474
Vn L Trng Thnh / Great
Wall, 55, 304
Vn Cao (Chic Xe Xc Qua
Phng D Lc), 488
Vn Ha Chin Tranh / Cul-
ture of War, 112, 113, 524
Vn Ha Ha Bnh / Culture
of Peace, 95
Vn Ha Sng Mekong,
107
vn minh n bc, Nam ,
249
vn minh bn th, 114
Vn minh cm a, ng
/civilisation de la baguette,
139, 249
vn minh la go / civilisa-
tion du riz, 220, 249
vn minh mit vn 17, 98,
220, 227, 377, 474, 509
vn minh sng Nil, 249
bin ng dy sng 583
vn minh sng Hng, 249
vn minh s hu, 114
Vn i, n s, 429
Vang Pao, (tng Hmong
/Mo), 112, 130, 131, 140-142
VC R&R Centre /TT Gii tr
V Binh / Cch Mng Vn
Ha, 37, 69, 113
veto power /quyn ph quyt,
88, 102, 162, 163
Victor Charlie /Vit Cng,
336
vim gan siu vi B&C /hepa-
titis B&C, 107, 153
Vin Bo Tng Cch mng
(Vn Tng, Lo), 130
Vin Sinh Hc Nhit i v
Cc Mi Trng (Vit Nam),
152
Vin La Go Quc T (Los
Banos, Phi Lut Tn), 56, 89,
510
Vin Y khoa Nhit i ng
Nam (Bangkok), 80
Vi j a y a , t i u v n g
quc(Champa), 310
Vnh T, kinh, 288, 302- 306,
320, 369, 379, 380, 387, 515,
521
Vnh H Long, 377, 382
v li (tu my tc hnh
BSCL), 224
584 cu long cn dng
V An Ninh, nhip nh gia
(Nn i At Du), 323, 488
V Trng Ton, 213
V Ng (Phm Khc Hm,
Th V Ng), 301
voi trng /bch tng (biu
tng vt linh, ph TT M
Spiro Agnew tng Lon Nol),
183, 395
vng ai Mandalas, 137,
139, 512
V Hu San (a l Bin dalas), 137, 138, 512
ng, 1994), 357
v khc trn ni la, 82
vng bo tn sinh thi quc
t / International Biosphere Re-
serve, 25, 279, 292, 457
Vng h lu sng Mekong /
Lower Mekong Basin, 60, 89,
102, 158, 195, 218, 241, 265,
283, 285, 290, 291, 300, 465,
495, 502
Vng T tr Ty Tng /Ti-
betan Autonomous Region/
TAR, 37
W Worster, Donals (Rivers Em-
Walesa, Lech (Nobel HB
1983, Cng on Ba Lan), 539
Wat Phra Kaeo, cha vng
(Bangkok), 80
Wattay, phi trng (Lo),
260
Wels / loi c bng lau sng
Danube, 416
White Christmas (tn hiu di
tn ca M 30/4/75), 471
White, Peter T. ( & Garrett
W.E.), 11
Wilde, Oscar, 91
Wildlife Fund of Thailand,
415, 422
Witness for Nature, 207
Wolters O.W. (vng ai Man-
World Heritage Site / Khu Di
Sn Th Gii, 282, 429
World Water and Climate
Digital Atlas / Bn D Liu
Bng S v Nc v Kh Hu
Th gii, 496
WTO / World Travel Orga-
nization / T Chc Du Lch Th
Gii, 222
World Water Day 3-22-99:
Everybody Lives Downstream
31, 458
Worldwide Fund for Nature,
180, 503
pire), 77
XYZ
x hi hnh thp / social pyra-
mid (thut ng ca Kyaw Nyein)

118, 119, 385, 403
Xc Khmer hn Vit 288,
407
Xim / Syamas / Thi (mit
th ch ngi Thi) 19-23, 78 Tranh Chu Trong Tim Thc
Xieng Khouang 92, 125,
128-139
Xng Gu Chu 68
Yaks, b (Dri, b ci) 33,
48
Yavana / r nc ngoi (
ngi Khmer mit th gi ngi
Chm) 285,
bin ng dy sng 585
Youn (bn Bc, ting khinh
thca ngi Khmer ch ngi
Vit) 186
Yoshizawa Minami (Chin
Chng Ta) 486
Zadoi (Ty Tng) 11, 439
Zjiadujiawangzha (rng
thing / TyTng) 11, 200,
242, 439
586 cu long cn dng

CU LONG CHN CA HAI DNG

Sng Tin 6 ca: (1) ca Tiu, (2) ca i, (3) ca Ba Lai, (4) ca Hm
Lung, (5) ca C Chin, (6) ca Cung Hu. Sng Hu 3 ca: (7) ca nh
An, (8) ca Ba Thc, (9) ca Tranh .

HTTP://WWW.VNBAOLUT.COM
Sau cn bo Linda t thng 7-2001, Ks Trn Tin Khanh thit lp mt
trang Web d bo thi tit trc 48 gi cho BSCL v 60 tnh VN t Lng
Sn ti C Mau vi cp nht 4 ln trong ngy nhm gim thiu thit hi do
thin tai ma bo l lt. n bao gi nng v ng dn BSCL mi bit v
s dng trang nh hu ch ny?

THAM KHO
SCH NGOI NG:
1/ Tom Athanansiou. Di-
vided Planet: The Ecology of
Rich and Poor. The University
of Georgia Press, Athens and
London 1996
2/ K.Aoyagi. Mekong The
Last River. Cadence Books,
San Francisco, 1995
3/ Stephen Batchelor. The
Tibet Guide, Central and West-
ern Tibet. Wisdom Publications
Inc., Massachusetts 1998
4/ Elizabeth Becker. When
The War Was Over. A Touch-
stone Book, New York, 1987
5/ David P. Chandler. A His-
tory of Cambodia. Westview
Press, Inc. San Francisco,
1992
bin ng dy sng 587
6/ Coeds,G. Les Etats Hin-
douiss d Indochine et d In-
donsie. (Rimpression de la
deuxime dition, 1964). De
Boccard, Paris 1989
7/ Arthur Cotterell. East
Asia: From Chinese Predomi-
nance to The Rise of The Pa-
cific Rim. Oxford University
Press, New York 1993
8/ Bruno Dagens. Angkor
Heart of an Asian Empire.
Discoveries. Henry N. Abrams,
Inc. New York 1995
9/ Dai Qing. The River
Dragon Has Come: The Three
Gorges Dams and the Fate of
Chinas Yangtze River and
Its People. M.E. Sharpe, New
York 1998
10/ Louis Delaporte / Fran-
cis Garnier. A Pictorial Journey
On The Old Mekong: Cambo-
dia, Laos, Yunnan. The Me-
kong Exploration Commission
Report(1866-1868)_ Volume
3. White Lotus Press 1998,
Bangkok Thailand
11/ Humberto Fernandez.
Heroin. Hezelden, Center City,
Minnesota 1998.
12/ Philippe Franchini. Sai-
588 cu long cn dng
gon 1925-1945. Sries M-
moires, Editions Autrement,
Paris 1992
13/ Guido Franco. Mekong:
Du Laos Au Vietnam, Aprs
Le Dgel. Srie Monde H.S.
1992
14/ Donald M. Golstein,
K.V. Dillion, J.M. Wenger. The
Vietnam War, The Story and
The Photographs. Brasseys,
Inc., Virginia 1997.
15/ Graham Greene. The
Quiet American. Penguin
Books, New York 1996
16/ Tenzin Gyatso. Freedom
In Exile. Hodder & Stoughton
Ltd, London, 1990
17/ Philippe Hduy. Histoire
de l Indochine, La Perle de
lEmpire 1624-1954. Editions
Albin Michael S.A., 1998
18/ Mary Somers Heidhues.
Southeast Asia, A Concise His-
tory. Thames & Hudson, Ltd
London 2000
19/ Mark Hertsgaard. Earth
Odyssey: Around The World in
Search of Our Environmental
Future. Broadway Books, New
York 1998
20/ Gerald C. Hickey, John
K. Musgrave. Ethnic Groups of
Mainland Southeast Asia. New
Haven 1964
21/ Franklin P. Huddle. The
Mekong Project: Opportunities
and Problems of Regionalism.
US House of Representatives,
Wash.Govt.Off. 1972
22/ Henry Kamm. Cambo-
dia: Report From A Stricken
Land. Arcade Publishing, New
York, 1998
23/ Henry Kamm. Dragon
Ascending, Vietnam and the
Vietnamese. Arcade Publish-
ing, New Yorl 1996
24/ Stanley Karnow. Viet-
nam A History. Updated Edi-
tion, Penguin Books, New
York 1997
25/ Andr Malraux. La Voie
Royale. Grasset / Librairie G-
nrale Francaise 1992
26/ Patrick McCully. Si-
lenced Rivers: The Ecology
and Politics of Large Dams.
Zed Books Ltd, New Jer-
sey,1996
27/ Nguyen Thi Dieu. Me-
kong River and The Struggle
For Indochina: Water, War and
Peace. Praeger, Westport, Con-

necticut, 1999
28/ Richard Nixon. No
More Vietnams. Arbor House,
New York 1985
29/ Stephen Oppenheimer.
Eden In The East: The Drowned
Continent of Southeast Asia.
Weidenfeld & Nicolson, Lim-
ited 1999
30/ Milton Osborne. River
Road To China: Search for the
Source of the Mekong, 1866-
73. Allen & Unwin, London
1975
31/ Milton Osborne. The
Mekong, Turbulent Past, Un-
certain Future. Atlantic Month-
ly Press, New York 2000
32/ Tim Page. Tim Pages
Nam. Thames and Hudson Inc.
New York 1983
33/ Michel Peissel. The
Last Barbarians: the Discovery
the Source of the Mekong in
Tibet. Henry Holt Company,
Inc. 1997
33b/ John Pimlott. Vietnam
Decisive Battles. Barnes &
Noble Books 1999
34/ Sandra Postel. Last
Oasis: Facing Water Scarcity.
W.W. Norton & Company,
bin ng dy sng 589
New York 1997
35/ Walter J. Rainboth.
Fishes of The Cambodian Me-
kong. Food and Agriculture
Organization of the United
Nations, Rome 1996
36/ Steve Rothert. Lessons
Unlearned: Damming The
Mekong River. Intl. Rivers
Network Working, Oct 1995
37/ Morley Safer. Flash-
backs: On Returning to Viet-
nam. Random House, New
York 1990
38/ Somporn Sangchai. The
Mekong Committee: A New
Genus of International Organi-
zation. Indiana Univ. 1967
39/ Jagdish Chandra Shar-
ma. Temples of Champa In
Vietnam. Social Sciences Pub-
lishing Houses, Ha Noi 1992
40/ Neil Sheehan. A Bright
Shinning Lie: John Paul Vann
and America in Vietnam. Ran-
dom House,Inc. New York
1988
41/ Paul Simon. Tapped
Out: The Coming World Crisis
in Water and What We Can Do
About It. National Press Books
of Wash.D.C & Welcome Rain
590 cu long cn dng

New York 1998 California 1993.

42/ Liesbeth Sluiter. The 49/ Dohamide, Dorohiem.
Mekong Currency: Lives and Dn Tc Chm Lc S. Hip
Times of a River. International Hi Chm Hi Gio Vit Nam,
Books. PER / TERRA 1993 Si Gn 1965
43/ Gary R. Smith, Alan 50/ ng H. Vn Hc
Maki. Death in The Delta, Di- Min nam; Vn Hc H Tin;
ary of a Navy Seal. Ivy Books, Chiu Anh Cc, H Tin Thp
New York 1996. Cnh Khc vnh. Nxb Qunh
43b/ Rick Smolan. Passage Lm, Gia nh 1970.
to Vietnam. Against All Odds 51/ Hunh Minh. Bc Liu
Productions & Melcher Media Xa v Nay. Nxb Bch Vit ti
1994 bn Hoa K 1994
44/ Harry G. Summers Jr., 52/ Ha Honh. Nam K
The Vietnam War Almanac. Lc Tnh. I, II, III, IV. Nxb Vn
Presidio Press, California Ha, Texas Hoa K,1995
1999. 53/ L Hng. Ngi Vit
45/ Jon Swain. River of Gc Min. Si Gn 1969. Xun
Time. St. Martins Press, New Thu ti bn Hoa K.
York 1995 54/ L Hng. Vit Kiu
46/ Michael Yamashita. Kampuchia. Nxb Tr ng Si
Mekong: A Journey on The Gn 1971, Xun Thu ti bn,
Mother of Waters. Takarajima Hoa K
Books, Inc. New York 1995 55/ Nguyn Vn Ba. Cht
Tnh Vi Qu Hng. Nxb Ph
SCH TING VIT Sa, Saskatoon Canada 1997
47/ Bnh Nguyn Lc. 56/ Nguyn Cc. Si Gn
Ngun Gc M lai ca Dn 300 Nm C. Nxb Ting Sng
Tc Vit Nam. Xun Thu ti Hng, Texas 1999
bn, California Hoa K. 57/ Nguyn Hin L. 7
48/ Bi Tn. Mt Tht, Hi Ngy Trong ng Thp Mi.
k Chnh tr. Saigon Press, Xun Thu ti bn, Hoa K.
 bin ng dy sng 591

58/ Nguyn Khc Ng. 66/ Phm Vit Chu. Trm

Vit Nam Ngy Xa Qua Cc Vit Trn Vng nh Mnh.
Ha K Ty Phng. Nhm Nxb North Falls House, MN,
Nghin Cu S a Vit Nam, USA 1997
Montral 1988 67/ Phan Khoang. Vit S
59/ Nguyn Qui, Phan Vn X ng Trong 1558-1777:
Dp. ng Thp Mi: Nghin Cuc Nam Tin ca Dn Tc
Cu Pht Trin. Nxb Khoa Hc Vit Nam.Xb ti Si Gn 1967,
X Hi, H Ni 1999 Xun Thu ti bn, Hoa K
60/ Nguyn Vn Hu. Na 68/ Quc S Qun Triu
Thng Trong Min Tht Sn. Nguyn. i Nam Lit Truyn.
Nxb Hng Sen, Si Gn 1971, Tp 1 Quyn 6. Truyn Cc
Xun Thu ti bn, Hoa K B Ti: Mc Cu, Mc Thin
61/ Nguyn Vn Hu. Thoi Tch, Trn Thng Xuyn. Bn
Ngc Hu: Nhng Cuc Khai Dch, Vin S Hc. Nxb Thun
Ph Min Hu Giang. Si Gn Ha Hu 1997.
1971, Xun Thu ti bn Hoa 69/ Sn Nam. Vn Minh
K Mit Vn.Bin kho. Nxb
62/ Nguyn Vn Huy. Ngi Vn Ha, Si Gn 1992
Hoa Ti Vit Nam. Nxb NBC, 70/ T Ch i Trng.
Paris 1993 Thn, Ngi v t Vit (bn
63/ Nguyn Vn Xun. Khi mi). Nxb Vn Hc, Califor-
Nhng Lu Dn Tr Li. Nxb nia, 2000
Vn Ngh, Hoa K 1990 71/ Trn Trng Kim. Vit
64/ Phm Hong H. Cy Nam S Lc. Nxb i Nam
C Vit Nam. Quyn 1 Tp I. ti bn, Hoa K 1990
Tc gi xut bn ti Hoa K 72/ Vn To, Furata Moto.
1991. Nn i Nm 1945 Vit
65/ Phm Qunh. Hnh Nam. Vin S Hc Vit Nam,
Trnh Nht K: Mt Thng H Ni 1995
Nam K. Nxb Vit, Php 73/ V Hu San. a L
1997. Bin ng Vi Hong Sa v
592 cu long cn dng

Trng Sa. y Ban Bo V S Network, Feb 1999. Power

Vn Ton lnh Th Vit Nam Struggle: The Impacts of Hy-
xb 1994 dro-Development in Laos
81/ Life Magazine, Oct
TP CH & T LIU: 1999, Collector s edition.
74/ Bulletin de lEcole Great Pictures of The Cen-
Francaise d Extrme-Orient tury and Stories Behind Them.
XLI, 1941 (Extrait du BEFEO, 1972 The Price of Pollution
pp.151-200). Marcel Ner. Les (Minamata Bay).
Musulmans de l Indochine 82/ The 1999 Mekong Pa-
Francaise. pers.The 1999 Conference On
75/ Champaka. No 1 1999, The Mekong At Risk. Mekong
International Office Of Campa, Forum & VAST, California
IOC-Campa, San Jose 1999
76/ i Ti. Tp Ch S 83/ Le Monde Diploma-
c Bit B Mi. 05-1999. tique. No.552, Mar.2000.
Trung Quc Vit Nam v Bin Picardo Petrella. La Nouvelle
ng. Conqute de lEau.
77/ i ti. Tp Ch S 29 B 84/ National Geographic,
Mi, 01-2000. Cu M Thun Vol 134, No.6, Dec. 1968.
Nm 2000. P.T. White, W.E. Garrett. The
78/ Far Eastern Economic Mekong River Of Terror And
Review.12-24-98. Tiglao R., Hope.
Sherry A., Thayer N. Vatikiotis 85/ National Geographic.
M. Tis the Season. Vol 139, No.3, Mar 1971.P.T.
79/ Institute of Medicine. White, W.E. Garrett. Southeast
Veterans and Agent Orange: Asia: Mosaic of Cultures.
Health Effects of Herbicides 85b/ National Geographic.
used in Vietnam. National Vol 157, No 2, Feb 1980. Fred
Academy Press, Wash.D.C. Ward. In Long Forbidden Ti-
1994 bet
80/ International Rivers 86/ National Geographic,

Vol 161 No 5, May 1982. P.T.
White. Kampuchea Wakens
From a Nightmare / Ancient
Glory in Stone
87/ National Geographic,
Vol 171 No.6, June 1987. P.T.
White, Seny Norasingh. Laos
Today.
88/ National Geographic,
Vol.176, N.5, Nov 1989. P.T.
White, D.A. Harvey. Vietnam
Hard Road to Peace.
89/ National Geograph-
ic. Vol 183, No.2, Feb 1993.
Thomas ONeill, Michael S.
Yamashita. The Mekong Riv-
er.
90/ National Geographic,
Vol 188, No.1, Jul 1995. Joel
L. Swerdlow, Steve McCurry.
Burma: The Richest of Poor
Country.
91/ National Geographic,
Vol 189, No.2, Feb 1996. Noel
Grove, Jodi Cobb. The Many
Faces Of Thailand.
9 2 / N a t i o n a l
Geographic,Vol.193 No.2,
Feb 1998.Luis Marden. Master
of The Deep: Jacques-Yves
Cousteau 1910-1997
93/ National Geographic,
bin ng dy sng 593
Vol 194, No.6, Dec 1998. Tracy
Dahlby, Michael Yamashita.
Crossroads of Asia: South
China Sea.
94/ National Geographic,
Vol. 195, No.3, Mar 1999.
Curt Suplee. El Nino La Nina:
Natures Vicious Cycle
95/ National Geographic,
Vol.198, No 2, Aug 2000. Dug-
las Preston, Steve Mc Curry.
The Temples of Angkor Still
Under Attack.
96/ S a, Tp San S 29.
c Kho V Hong Sa v
Trng Sa, nxb Khai Tr 1-3,
1975, Vn Ngh & Khai Tr ti
bn, Hoa K 1992
97/ Th K 21. S 121, 05-
1999. Ng Th Vinh. Vnh
Khn, Con Domino Trong
Qun o Trng Sa.
98/ Tin Giang, c San I_
96, II_ 97, III_ 98; Tin Giang
Hu Giang IV_ 99
99/ Vin Phng, Tuyn
Tp, Hn L Nhn et Al. nxb
Phan nh, 1992 Paris. Ai Lao:
Ci p v Con Ngi.
100/ Vietnam. Oct 1996.
Tony Spletstoser. Defoliation
(Operation Ranch Hand)
594 cu long cn dng
101/ Watershed, Vol.1 No.2,
Nov 95-Feb 96. Chris Lang.
The Legacy of Savage Devel-
opment.
102/ Watershed, Vol.1 No.3,
Mar-Jun 1996. Sustaining the
Gifts of The Mekong. The
Future of Freshwater Capture
Fisheries in Cambodia.
103/ Watershed, Vol.3 No.3,
Mar-Jun 1998. Chinese Dams
on The Mekong Mainstream:
Conflict or Cooperation?
104/ Watershed, Vol.4 No.2,
Nov 1998-Feb 1999. From the
Mekong to the Chao Phraya:
The Kok-Ing-Nan Water Diver-
sion Project.
105/ Watershed. Vol.4 No.3,
Mar-Jun 1999,. D. Hubbel.
Food For The People: Natu-
ral fisheries of the Mekong
River.
106/ Watershed. Vol.2 No.2,
Nov 96-Feb 97. The Politics
of Power. Grainne Ryder. The
Rise and Fall of EGAT
107/ Watershed. Vol.2 No.1,
Jul-Oct 96. Defending Their
Livehood. Tashmanian dam-
builders in Laos PDR.
108/ Watershed. Vol.6 No.1,
Jul-Oct 2000. Cooperation for
Sustainaible Development:
Death, Disaster and the Yali
Falls dam.
109/ Workshop Proceed-
ings 1-2 Oct 1996, Melbourne.
Monash Univ / Monash Asia
Institute 1996, VIC Australia.
Bob Stensholt et Al. Develop-
ment Dilemmas In The Me-
kong Subregion
110/ Xa Nay, Tp Ch S
59, 01-1999 H Ni. Mai Vn
To. Theo Du Chn Pht
Thy.
111/ Le Mekong. Cyril
Drouhet, Eric Sampers. di-
tions Tallandier 2000
112/ Laos & Cambodia. In-
sight Guide. Apa Publications
GmbH & Co. 2000
 bin ng dy sng 595

IM SCH
596 cu long cn dng

Ng Th Vinh, k ha ca Trnh Cung 2003

 NHT TIN

C TC PHM
CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG

Ta ca tc phm, t n mang hai ch ln: Cu Long
cn dng, Bin ng dy sng. y khng phi l ta thch hp
cho mt cun tiu thuyt, nhng ch khi no c xong tp truyn,
gp sch li vi bao ni nim xc cm dng ln trong lng, ngi
c mi thy dng tm ca tc gi. ng mun gi n ngi c,
khng ch l nhng tm tnh khc khoi, thit tha m cn l ting ku
tht thanh ca mt loi chim bo bo v mt thm ha kinh hong
ang ti, s ti, nhng gia mt khung cnh ngn ngang qu nhiu
vn phi toan tnh hin nay, nn r rng thm ha ny cha c
my ai ch ti. Thc ra, nu cn xp loi th Cu Long Cn Dng,
Bin ng Dy Sng nn xp vo loi tiu thuyt t liu (roman
documentaire) ging nh bn ngnh kch c nhng v kch t
liu (thtre documentaire) mt thi lm si ng sn khu th
gii. Thc cht ca nhng tc phm vn ngh c dnh dp nhiu n
vn t liu ny chnh ra ch l mt th php chuyn ha nhng
d kin lch s vo ni dung tc phm thng qua tr tng tng
ca tc gi minh ha thm nhng chi tit c th cho nhng vn
m tc gi mun cp. Trong vn hc Vit nam, nhng tc
598 cu long cn dng

phm ca Nguyn Triu Lut nh Ngc ng Trng Thi, B

Cha Ch, Cha Trnh Khi, Rn Bo On..vv.. theo ti l nhng
tiu thuyt th hin rt r nt v th loi tiu thuyt ny. Nhng
d sao th y vn ch l phn hnh thc bn ngoi trong khi ni
dung tc phm mi l phn ng k. Ngi c khi gp sch li,
hn ai cng chia x vi ng v mt chuyn chng ng ng: vn
nu trong tc phm khng ch l nhng vn tm tnh mun
thu ca con ngi m ta thng thy trong nhng b tiu thuyt,
nhng y l nhng chuyn thit thn n i sng, n s sinh
tn ca hng trm triu con ngi thuc by quc gia trong vng
ng Nam . M nh vy th h c phi g b nhng suy tng,
nhng i, nhng sng, nhng vn hiu bit di do phong ph
ca mnh vo khun kh ca tiu thuyt thun ty. Ng Th Vinh
do cho ngi bt ca mnh xui chy theo nhu cu ca s
thuyt phc v nhng iu m ng mun gi gm n ngi c.
Trn hai mui ba chng sch dn tri rt nhiu vn thuc v
thin nhin, v con ngi,v tm tnh thao thc ca nhiu nhn vt
in hnh, v mi trng sng v c nhng mu toan chnh tr, tt
c c tc gi trnh by khi th di dng nhng trang bin
kho cc k phong ph v lch s,v phong tc, v tn ngng hay
tp qun ca nhiu b tc, khi th l nhng d kin, nhng con s,
nhng thng k khoa hc chnh xc, v c bit li cun hn c,
l nhng trang du k sinh ng, y mu sc ca nhiu min t
l trn cao nguyn, trn ng bng, trong rng su ni thm hay
ngoi i dng,nhng trang ghi chp tuyt vi i vi nhng ai
cha c dp i v sng. Tuy nhin d a dng cch no th ngi
c vn nhn thy dng ca tc gi, l s tng hp ca nhiu
th php cn thit va tng hiu lc ca cun sch, va cho
nhng nhn vt tiu thuyt ca ng dn dt ngi c i vo nhng
c m, nhng khao kht v nhng nguyn vng ca con ngi v
nhng chuyn thit thn n i sng, n s sinh tn ca nhiu
dn tc trong , d nhin c Vit Nam.
Bng mt ging vn ht sc n gin nhng c sc tp trung
 bin ng dy sng 599

cao , Ng Th Vinh s dng nhng nhn vt ca mnh lm

hng dn vin a ngi c i qua nhng cuc hnh trnh k th,
t qu kh xa xm n thc t hin ti sinh ng, t , ngi
c bng thy ni bt ln mt iu c bn: H, nhng nhn vt tiu
thuyt ca Ng Th Vinh, nh ng Khc, nh bc s Duy, nh Cao,
nh H,nh in, Thun, B T..v.v.. nhng chuyn vin khoa hc
thun ty khng nhng ch ang hnh s cng tc chuyn mn ca
mnh m chnh h tr thnh nhng ngi lnh tin phong ang
xng vo mt mt trn mi. l mt trn u tranh sinh tn c
nh hng ti tng lai dn tc trn c hng trm nm trong mt
cuc chin rng ln, cuc chin v mi sinh, cuc chin v ch
quyn t nc, cuc chin ginh li t sng sng cho nhiu th
h con chu chng ta. Vi kinh nghim gi dn v trnh chuyn
mn phong ph c hp th t nhng ngi trng danh ting nht
th gii, s lo lng v thao thc ca h khng nh khng phi l
nhng ci g xa xi ph phim nhng chnh l nhng vn nghim
tc v cp bch khin cho ngi c phi quan tm. Chng hn
nh: Theo tin bo Tui Tr t trong nc, mi ngy trc Ging
sinh, ng ph Nguyn vn Chn v v c ng ti huyn Lp V
tnh ng thp li c mt con c ui khng l trn sng
Tin, on gia hai x Tn M v Tn Khnh Trung. Con c ui
c chiu di hn 4 mt, ngang 2 mt v nng ti 270 k. C ui
hay Selachian, tn khoa hc l Chondrichthyes, thuc loi c sn-
Cartilaginous fishes gm cc ging c mp, c nhm, c ui v l
c nc mn. y cng l ln u tin ng dn ng bng sng
Cu Long li c mt con c nc mn ln nh vy rt xa bin
v trn mt khc sng nm su trong t lin.( trang 343). Ri tc
gi vit tip: Nhng c bit u, nim vui nm trong thin tai
nh li th Nguyn nh Ton, bi v khi m nc sng Cu Long
xung mc thp nht so vi 73 nm tr li y v c ni mc nc
sng cha c hai thc gy st l hai bn b lm thit hi nh
ca v c nhn mng. Nhiu chuyn gia Vit Nam ngoi quc v
c trong nc ln ting bo ng v him ha hn hn vi sng
600 cu long cn dng

Cu Long c th cn dng do cc cng trnh xy p ngn nc ca

cc quc gia thng ngun Thi, Lo v nht l chui tm con p
bc thm khng l Vn Nam, Tru ng Hoa m lu nay chnh quyn
H Ni vn khng h ln ting phn i. V khi mt con c ui
nc mn ln nh vy c th vo ti ng Thp th l bo hiu
nn ngp mn salt intrusion vo rt su trong vng chu th, ni
vn l t casa v mt ngt hay nghn vng t ca ph
sa, la go, cy tri va tm c y ng...( trang 347).
i vi ti, y khng ch l mt trang sinh ng nm trong mt
cun tiu thuyt gi tng v thc t cn sng sng . Tc gi
cho bit: T nhng nm 70, Trung Hoa c k hoch xy mt
chui 8 con p - Mekong Cascade - trn thng ngun nhng do
thiu ngn sch nn mi ti nm 80, con p u tin Manwan cao
99 mt mi c khi cng. p chn ngang khc sng gia hai
ngn ni vi bc tng thnh cao 35 tng v 13 nm sau mi xy
xong ( trang 57). Con p th hai i Chiu Sn -Dachaoshan -cng
c khi cng nm 1996, s ti con p th ba Cnh Hng-
Jinghong - ch yu xut cng in sang Thi Lan. Con p th t
Xiaowan cao 248 m, c coi l con p m mother dam-trong
chui 8 con p bc thm d tr xy xong trc thp nin th nht
ca th k 21.( trang 58). Vo nm 1993 do mt hin tng c
coi l bt thng xy ra khi mc nc con sng Mekong t ngt
tt thp xung m khng vo ma kh, ch lc ngi ta mi bit
l do nh hng ca con p Manwan. ( trang 59)
Sng cn dng vn l mt thm ha.Nn nhim cng chng
km kinh hong hn. Tc gi cho bit: T Nu c ti California,
t Thi Lan qua Lo, Cam Bt sang n Vit Nam_xung ti mi
C Mu, i ti u Cao cng thy trn ngp cc mn hng Trung
Hoa. C bao nhiu trong s cc mn hng y xut pht t nhng
khu ch xut tnh Vn Nam dc hai b con sng Mekong? Con sng
vn trinh nguyn trong sut c ngn nm y ang c nhng i
thay tht mau chng. Vi 28 khu hm m ang c trit khai
thc ni thng ngun con sng Mekong, trong c c nhng
 bin ng dy sng 601

m ch, m km l ngun nhim nng n nht. (trang 246). Con

chim bo bo Ng Th Vinh a ra hnh nh bi thng ca thm
kch Minamata bn Nht Bn minh ha cho tng lai en ti
ca ng bng Sng Cu:
Vo nhng nm 50 Nht, dn lng Minamata bng nhin
chng kin mt hin tng l: nhng con mo bt u nhy ma
in cung, ln cn co git ri sau l cht. Sau mo ti ngi,
ph n sinh qui thai, tr sinh ra sng st th cng b d tt bm sinh
v cht dn...... l do cng ty ha cht Chisso cc cht ph
thi k ngh c thy ngn xung vnh Minamata to ra mt chu k
nhim c trc ht trn cc loi rong to tm c; tip theo l cc
ng vt nh mo v dn c sng trong vng b nhim c gin tip
do n phi hi sn c hm lng thy ngn rt cao. Tumoko Uemura
nh mt in hnh., mt thiu nin 17 tui ti lng Minamata ngay
t lc sinh ra m la cm ic co qup bin dng khng cn
l hnh ngi. Tumoko sng nh cy c, hon ton trng nh vo
b m tm hn th p v v cng n nhn nhng cng rt can
trng phn u cho nhn phm v s sng cn ca a con......No
more Minamata. Nhc li tn thm kch y nh iu tm nim ca
mi ngi dn ang c ng ni lu vc sng Mekong, khi m mi
ngy chng ta phi sng vi loi nc thi xung t cc khu
k ngh khng l Vn Nam v c t Thi Lan. ( trang 513,514)
T bin gii pha ty ca t nc vi nhng vn ca ng
bng sng
Cu Long, bc qua bin gii pha ng, khng th khng nhc
ti vn ch quyn v bin gii lnh hi.Tham vng tin chim
bin ng l iu Trung Quc khng bao gi du gim. Gi tm
bn Asia Pacific mi nht ca National Graphic, mt c s m
trc y Kham ( mt nhn vt ca Ng Th Vinh tng tri
qua hu ht cc bin c ln lao trn t nc) vn tin l c uy tn
vi tnh khoa hc v t, nhng Kham khng nn c s bc
bi. Khi v vng bin ng, c khu vc m h gi l South China
Sea gn nh hon ton ging vi ranh gii lch s li Rng ca
602 cu long cn dng

Trung Hoa vi m trn c hai qun o Hong Sa v Trng Sa.

V Kham cng khng ngc nhin khi thy cng trn tm bn
y c ranh gii x Ty Tng b xa nha trong ci trt t mnh
mng ca lc a nc Trung Hoa ( trang 368)....Ring ti min Bc,
cc cp lnh o ng Cng Sn Vit Nam chng nhng khng c
mt ting ni i ch quyn cn t nguyn dng c hai qun o
Hong Sa v Trng Sa cho Bc Kinh. Bc cng hm ngoi giao
14-09-58 gi Trung Hoa ca chnh ph Vit Nam Dn Ch Cng
Ha do th tng Phm vn ng k vi ni dung tn thnh bn
tuyn b ngy 4-9-58 ca chnh ph Cng Ha Nhn Dn Trung
Quc quyt nh v hi phn ca Trung Quc Mi tm nm sau,
bo Si Gn Gii Phng 05-1976, vn tip tc bnh vc cho ni
dung k qui ca bc cng hm y: Vit Nam Trung Quc l hai
nc anh em, sng lin sng, ni lin ni. Trung Quc v i i
vi chng ta khng ch l ng ng ch m cn l ngi thy tin
cn, cu mang chng ta nhit tnh chng ta c c ngy
hm nay, th ch quyn Hong Sa thuc Trung Quc hay thuc ta
cng vy thi. Khi no chng ta mun nhn li qun o ny Trung
Quc s sn sng giao li. Nhng chnh ngi ng ch v ngi
thy tin cn y, 14 nm sau (14-03-88) khng nhng khng tr
Hong Sa m cn dng v lc cng chim lun cc o Trng
Sa ca ngi ng ch Vit Nam anh em. Ch trong mt trn hi
chin ngn, h bn chm tu hi qun Vit Nam, tn st khng
nng tay ngt 100 thy th Vit trn bin ng thuc vng lnh
hi Vit Nam. ( trang 375,376)
Cng bng m ni, chuyn chp nhn ch quyn Hong Sa v
Trng Sa l ca Trung Quc vo nm1958 l mt d kin en ti
ca lch s, tuy nhin n nm trong qu kh. Trn hi chin xy
ra Bin ng trong thng 3 nm 1988 vi s hy sinh ca ngt 100
thy th Vit Nam nh tc gi trnh by trn, cng vi nhng
tin tc Vit Nam xy ct n ly trn mt phn ca nhng hn o
ny vo thp nin 90 cng chng t nh nc Cng Sn Vit
Nam ang c gng gi gn ch quyn lnh th khi b ngoi bang
 bin ng dy sng 603

ln chim. c nhng cuc thng tho gay go gia phi on

hai nc v vn ch quyn Bin ng, va gn y nht theo tin
bo ch, cuc m phn lnh hi t 8 n 12 thng 9-2000 i
n b tc, hai bn khng t c s tha thun no d ha hn
s vn cn tip tc trong tng lai. Ni cho ng, cuc m phn
v lnh hi ny ng nhin l s phi gay go v pha Trung Quc
hn s da trn bc cng hm ngoi giao do Th Tng Phm vn
ng k ngy 14-9-1958 lm lp trng thng tho. y l
mt h ly ca qu kh m nh nc VN hin nay phi gnh vc.
Nhng ti mong mi rng s chng v th m VN li phi c nhng
nhng b no khc cc cuc thng thuyt sau ny c c hi
thot ra khi c s b tc. Trong tm khm ca ngi Vit Nam
th Hong Sa v Trng Sa l thuc lnh th Vit Nam. Bt c mt
s nhng b no d ln hay nh cng u s li cho th h con
chu chng ta mai sau nhng di ly m tc hi ca n khng bit
u m lng trc c. Mi ngi Vit Nam d l trong hay
ngoi nc, theo ti ngh, do cn phi theo di cht ch hn na
v vn ny biu dng ch cng quyt gn gi n cng
tng tc t di sn ca tin nhn.
Bin ng dy sng, nhng khng phi l ln u. Chnh
ph v Qun lc VNCH cng tng quyt tm gi vng ch quyn
Vit Nam trc tham vng khng ngng ngh ca b quyn Trung
Quc. Nh vn Ng Th Vinh ghi li nhng dng tuy ngn ngi
nhng v cng cm xc nh sau:
Kham nguyn l hm trng ca mt trong 4 chin hm c k
ca M li t thi Th chin Th Hai, tham d trn hi chin
ti Hong Sa nm 1974 chng mt hm i ng o ca Trung
Quc vi nhng phng pho hm Kronstadt c trang b ha tin
tm xa li c c phn lc c Mig 21 ym tr trn khng. Chnh anh
l nhn chng mu v nc mt ca nhng con tu Vit Nam chin
u n c trn Bin ng, chng kin lng yu nc v hn,
ch quyt t cng nh s hy sinh dng cm v b ca cc ng i,
nht l ca thy th on trn con tu Nht To nhng gi pht
604 cu long cn dng

cui cng, ch st thp khng chu bung tay sng ri con tu

m. H l nhng thy th tn trung vi nc m v quc vong
thn,......Kham v nhng ngi lnh nh mt trn nh ht sc
mnh, vi ni ut hn ca c ngn nm n l: h trt ht ha lc
vo u ch, bn n vin n cui cng cho ti khi tt c cc
dn i pho bt khin dng. H ch cn ch lnh cho cc con tu
hng v Hong Sa chun b i ln o, dng xc tu v xc mnh
lm chng tch ch quyn. (trang 365).
Nh vy, chn dng sng Cu, ln chim bin ng, ci kht
vng bnh trng ngn i ca phng Bc, khng cn ch thun
ty mang hnh thc ca on qun t Nam tin nh trong qu kh
ca lch s m th hin trong mt trn a mi, trn a mi sinh c
sc tn ph mnh lit, lu di v khng khip hn. l iu m
ngi Vit Nam, c bit l gii tr, c trong ln ngoi nc phi
ghi nh nm lng. C th v thit thc hn th na, Ng Th Vinh
gi n gii tr mt thng ip hay thn i hn, mt li ku gi,
nhn nh qua nhn vt Kham: Kham ng vin lp ngi tr,
khng phi l sung vo qun i ch nguyn cm sng ra trn gi
cc hi o m l chun b mt i ng tr tu trong mi lnh vc
khoa hc, c bit l cc ngnh hi dng hc, a cht, mi sinh
v c v Lut Bin, Quc t Cng php. H s l thnh vin khng
th thiu trn cc bn hi ngh hay trc cc Ta n Quc t trong
tng lai.( trang 371)......ring Kham khuyn khch a con
trai rt xut sc ca anh, thay v hc Y khoa UCSF nay chuyn qua
hc Lut Stanford chuyn v Quc t Cng php v Lut Hng
Hi. Anh c nim tin st l cho d vng bin, vng o b
Trung Cng dng v lc cng chim v phi mt bao nhiu nm
na th sm mun cng Chu v Hip Ph ( trang 371).
Trong mt ln tip xc, tc gi ni vi ti, vi s nh nhn
l khi vit tc phm ny, ng ch coi nh mt vic lm gi , mt
tn hiu chuyn n nhiu gii, c bit l gii tr, mong h quan
tm hn n mt vn m trong bi cnh chnh tr trong nc v
ngoi nc hin nay, vn cn ang b lu m. Ti th khng ngh
 bin ng dy sng 605

nh vy. Ti cho rng ng ng gp hn th rt nhiu sau khi

tn dng tm sc vo vic hon tt tc phm kh s ny ng
cng hin cho ngi c nhng trang bt k cc k p , dn
tri trong tc phm mt khi lng thng tin v cng phong ph v
lch s, v nhn vn, v mi sinh, v cc vn chnh tr quc tnh
vy. Ti cho rng ng ng gp hn th rt nhiu sau khi tn
dng tm sc vo vic hon tt tc phm kh s ny ng cng
hin cho ngi c nhng trang bt k cc k p , dn tri
trong tc phm mt khi lng thng tin v cng phong ph v lch
s, v nhn vn, v mi sinh, v cc vn chnh tr quc t trong
ton vng ng Nam . V trn ht, ng ging ln c mt
ting chung tuy c th vn cn l mt trong nhng ting chung
n l cng vi Nhm Bn Cu Long ca ng, nhng v cng kp
thi v cn thit v nhng vn v cng trng i ca tng lai
t nc, tng lai ca cc th h con chu chng ta.
Trong cng v ca mt ngi c, ti phi cm n tc gi
mang cho ti rt nhiu kin thc v nhng vn m ti khng
c iu kin nghin cu hay o su, thm vo l nhng xc
cm, nhng bi ngi, nhng xt xa, nhng nim hnh din cng
nh ti h trn cc chng ng lch s qua ca t nc cng
nh ca nhng thp nin trong tng lai gn gi sp ti. Ti cng
n nhn c t ni ng mt mi quan tm v cng su xa v
tinh thn lin i trch nhim ca bt c ai cn nhn mnh l ngi
Vit Nam, v ti mong mi tt c mi ngi hy cng ti chia x
iu y bng cch tm c tc phm mi ny ca nh vn Ng Th
Vinh do nh Vn Ngh Nam Cali n hnh.

NHT TIN
Ngy Nay 143 (10/ 2000)
606 cu long cn dng

HI MINH

C TC PHM
CU LONG CN DNG,
BIN NG DY SNG

LTS: Dohamide, dn tc Chm, sanh nm 1934 ti lng Koh

Taboong, Chu c. Tt nghip th khoa Ban Cao Nguyn (1958) v
Ban c s Hnh Chnh (1963) Hc Vin Quc Gia Hnh Chnh,
M.A. v Chnh tr hc, i hc Kansas, Hoa k (1967). Sng lp
Hip Hi Chm Hi gio Vit Nam. i biu Islam Vit Nam tham
d Hi ngh cc nc Islam ng Nam v Vin ng c t chc
ln u tin ti Kuala Lumpur, Malaysia (1964), Hi ngh Islam th
gii ti Thnh a Makkah, A Rp Sau i (1972). Hi Minh l
mt cy vit quen thuc trn bo Bch Khoa trc 1975, chuyn
kho v lch s v vn minh Chm. xut bn: Dn Tc Chm
Lc S; Bangsa Champa:Tm V Vi Mt Ci Ngun Cch Xa.
Hin nh c ti Orange County, Nam California, Hoa k.

Ma Nc Ln & Ma nc git ti vng chu th sng

Cu Long
 bin ng dy sng 607

Trong nhiu thp nin trc y, ngi dn vng chu th sng

Cu Long, tc Mekong, quen sng vi nn ngp lt hng nm
nh l mt hin tng thin nhin n u n theo chu k, nn nh
ca dc hai bn sng rch thng ct theo kiu nh sn, v chiu
cao ca cc cy ct sn thng c tnh ton va cho khng ngp
lt nn nh. Ch tr nhng nm Thn th hu nh thnh thng l,
mc nc dng cao hn, nh nh u sn sng sng nhng ngy
nc ngp sn, phi k cao ging ln ng, ch n ngy mc
nc h xung (ngi a phng gi l nc git) gia nh con
ci mi tr li nn np sanh hot bnh thng. Do , ti vng chu
th sng Mekong, gii bnh dn thng quen v bnh tnh sng v
chu ng vi ci gi l ma nc ln thay v ma l lt nh
min Bc hoc min Trung, nh c ph bin sau ny.
Du hiu bo ma nc ln ti vng chu th sng Mekong
ch yu l vo khong thng 8 m lch, tng gi lc bnh hoc rau
mung, i khi chon c chiu rng con sng, nguyn t cc cnh
ng trn t Cam Bt b nc ngp, trc gc, ni ui nhau tri
cht sng theo dng nc xung n phn t Vit Nam. Mc nc
t t dng cao ri trn qua cc b sng rch, lm ngp cc cnh
ng, cho nn vng chu th c loi la s, tng trng theo mc
nc dng cao c khi n 7, 8 thc, v khi nc git kh ro, thn
cy la nm rp mnh trn t ch gt.
tit gim p lc nc xung, ngi ta o mt h thng
kinh chng cht ti vng chu th sng Mekong ng thi khai thc
tc dng ra phn cho vng t mi canh tc.
n ma nc ln, ngi ta phi canh chng o mc nc hng
gi bo ng kp thi khi mc nc vt qu mc bnh thng
cc nm trc. Khi p lc nc t thng ngun bt i, th mc
nc lin ng li v h xung rt nhanh cho nn trong bnh dn
gi l nc git Ngi ta ni nc git, v mc nc h xung
trng thy r tng pht tng gi.
Nc ln v nc git, tuy nhin, khng din ra ng u cng
mt lc. Trn dng nc cun cun chy ra cc ca bin, h vng
608 cu long cn dng

Chu c nc git xung th vng Cn Th, Vnh Long, v.v. h

lu nc li bt u dng ln, ngp trn b, trn ng, ri cng li
h xung, ging nh hin tng xy ra trong bnh thng nhau.
Cng vi con nc c ngu mang theo ph sa, cc loi c li
theo vo rung ng trng, cho n thi k nc git th loi
nc c vng xm t trong ng rung chy ra, v s c con lc
nhc tng n, nht l loi c linh, theo nhau a trn tr ra cc kinh
rch ra sng ln, cho nn dc theo cc kinh rch ny, ngi ta
ng y bt c, c thi im c r, li khng chu ni phi gi
ln th cho i bt; bng khng th s b lng li.
Vi ma nc ln v ma nc git nh vy, h sinh thi vng
chu th sng Cu Long c cn bng mt cch t nhin, v h
nm no mc nc dng ln cao qu mc bnh thng th ngi dn
thng n gin ngh l do thin tai ngoi tm vi ca con ngi.
Hin tng cn bng sinh thi t nhin khng cn na, t
khi dn s vng ng Bng Sng Cu Long tng cao do vic thit
lp cc khu nh c tip n dn cc vng khc n sanh sng,
nhiu ni p b ngn gi nc trng la ngn ngy gia tng sn
lng. Ngy xa, cc th h tin nhn n lp nghip thng chn
cc khu t g, ti ng Bng Sng Cu Long, gi l t ging,
nn n ma nc ln, cc cnh ng bt ngt c bay thng cnh
bin thnh bin nc mnh mng, th t ging ny vn l cc khu
an ton cho ngi dn v c cho cc loi rn. Ngc li, trong vi
thp nin qua, cc khu nh c mi thng ch nhm vo cc vng
t c iu kin cho ng bo canh tc, nn khi n ma nc dng
ln, c ni phi ngp su xung c 2, 3 thc nc, nn ci m gii
bnh dn thng quen gi l thin tai hn nhin phi nng n v
tc hi nhiu hn. Ngoi ra, iu m cc nh mi trng hc
ln ting ku go nhiu nht trong nhng nm gn y l nn cht
cy ph rng ba bi; nhng rng cy xanh um t xa mang chc
nng gi li trong lng t mt lng nc quan trng cc u
ngun th nay khng cn na hoc bin thnh qu la tha, nn
nc ma xung th c thng chy ra, lm tng khi lng nc
 bin ng dy sng 609

ngoi dng sng v hn nhin mc nc sng phi dng cao khi

ma nhiu thng ngun.
Cu Long Cn Dng, mt nghch l?
Nh vn Ng Th Vinh va cho ra i mt tc phm mi nhan
kh hp dn: Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng do
Nh Xut Bn Vn Ngh n hnh, c cc gii thn hu, nht
l Nhm Bn Sng Cu Long tip n vi rt nhiu phn khi nh
l mt ng gp ln cho sanh hot bo v mi trng.
Nhng mt cu hi c th c nu ln ngay l liu nhan tc
phm nh c tim n mt ci g nghch l hay khng? Bi l mt
ng, mc nc t dng cao v dng nc sng Mekong chy
sit t Cam Bt xung phn t Vit Nam, trong cui thng 9 v
u thng 10 nm 2000 va qua lm cun tri nhiu nh ca k
c cc nh sn dc theo cc kinh rch, gy cht hn 300 nhn
mng, cc cng ng ngi Vit hi ngoi, theo tinh thn tng
thn tng tr gia ng bo rut tht, ang vt v v tch cc t
chc quyn gp cu tr, tc phm ca Ng th Vinh li nu ln s
cn dng, c ngha l dng Cu Long khng cn nc chy na,
th ngha l sao?
S thc, nn ngp lt khin nc trn b, trn ng ti ng
bng Sng Cu Long do lng nc dn dp t trn thng ngun
xung l mt hin tng xy ra hng nm theo chu k nht nh,
v ko di trong mt thi gian mt hai thng l cng. Trong trng
k, tri li, khng phi ch l vn trn ngp nc na, m l vn
mc nc dng sng Mekong c khuynh hng ngy cng h
xung, s a dn n nguy c cn kit, mt nguy c tc hi quy
m kh lng, kh m chn ng c, v gii php khng cn c
th l tch cc quyn gp cu tr nht thi na.
Khuynh hng cn kit nc, trc mt, sau nhng ngy nc
trn ng theo chu k hng nm, c cc nh khoa hc ghi
nhn hin tng vng nc nhim mn t cc ca Sng Tin
Sng Hu ang ngy cng ln su vo ni a, v du hiu l cc
loi c chuyn sng vng nc l bt u c pht hin mt
610 cu long cn dng

s vng trc ch c cc loi c nc ngt sanh sng. Nn nhim

mn khng nhng ch din ra ti cc dng sng m cn thm vo
lng t khin cc ging nc ngt o trong cc vng su bn trong
cng s khng cn s dng c. Trn cc vng nc nhim mn
hn nhin s khng cn cc ging la truyn thng na, v iu tai
hi ang e da trong tng lai l cho n nay, cha c mt ging
la no c to c trong cc phng th nghim c th thch ng
vi vng t nhim mn c. Nh vy, liu Vit Nam c th cn gi
c sn lng go xut cng vo hng nh th gii nh hin nay
hay khng? V trong lu di, nu tnh hnh xu i hn na, liu
ngi dn Vit trong nc s cn go n hay khng? l
nhng cu hi ch yu m tc gi vi mt th thut vn php k
diu ln a ngi c phi quan tm tm hiu thm.
Nguyn nhn hin tng cn dng ca sng Mekong c th
c tm thy trc mt khng phi trong thin tai, m trong chnh
tc ng ca con ngi. tranh th ngoi ln, mi nc nm trn
dng chy ca sng Mekong - tt c u l nhng nc ang pht
trin - u cng mun lm sao t sn xut nhiu nng lng chng
no hay chng ny, s dng vo cng cuc pht trin kinh t
trong , nn k ngh c t u tin hng u. Gic m pht
trin ny v ang thc y cc nc nm trn dng chy ca
sng Mekong ua nhau hnh thnh cc d n thit lp v xy dng
nhng p nc, lp t cc nh my thy in, to ra ngun nng
lng than trng, ngun nng lng gi r nn tng i hp dn
do khng l thuc vo vic nhp cng du t cc nc ngoi hao
tn ngoi t.
Theo cng php quc t, gia cc nc c lnh th lin nhau
u c phn nh bin gii quc gia bt buc cng dn v hng
ha t nc ny sang nc kia phi tun theo mt s iu kin;
ring v nc trn con sng th c theo dng m chy xui ch
khng c g hn ch c. Tuy nhin, t khi k thut thit lp cc p
nc c thc hin, i hi phi ngn v chuyn dng sng
a nc vo cc h cha d tr khng l, c tnh ton u n
 bin ng dy sng 611

tho ra theo lng hoch nh, dng vn hnh cc turbin khng l

lm ra in.
Hu qu trc mt ca cng cuc chuyn dng d tr lng
nc cho ring quc gia mnh, hn nhin, chng nhng lm bin
i dng chy thin nhin m cn lm gim khi lng nc chy
xui dng bnh thng t thng ngun ra bin c nh t bao th k
nay. V mt ny, ai cng r, Trung Quc l nc c li th hn c
do lnh th nm v tr u ngun ca sng Mekong, v trn thc
t, Trung Quc, t vi thp nin qua, trit khai thc v tr ti
thun li ca mnh xy dng mt lot cc con p bc thm, bt
k quyn li ca cc nc h lu. K tip, theo th t, cc nc
Min in, Thi Lan, Lo ri Cam Bt, v Vit Nam l nc nm
cui ngun hn nhin phi chu thit hn c.
Theo nhng iu trnh by trn, s ra i ca tc phm Cu
Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng thot nhn th thy hnh
nh l mt nghch l, trc nn l lt honh hnh ti vng chu th
sng Cu Long, dy ln nhng phong tro rm r cu lt trong cc
cng ng ngi Vit hi ngoi. Nhng khi t vn dng sng
Mekong trong mt bi cnh quy m ton vng v trong lu di c
nguy c cn kit, th tc phm, ni chung, phn nh mt n lc
thu ht mi ngi quan tm n mt ngy mai, xy dng mt vin
tng ng n v a l chnh tr hc (geopolitics) m rng tm
nhn mang tnh chin lc soi sng tim nng kh dng cng nhng
mt hn ch, nht l ca cc nc nm h lu, trong vic khai thc
ngun nc sng Mekong phc v pht trin kinh t, trc chnh
sch ngo mn nc ln ca Trung Quc trn thng ngun.
Cu Long cn Dng, Bin ng dy Sng
Trong bi cnh k trn v qua cch trnh by, ngi c c th
nhn ra ngay, tc phm Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy
Sng, dy 646 trang, khng phi l tc phm thuc dng tiu thuyt
hay truyn nh My Bo, Bng m, Gi Ma, Vng ai
Xanh, Mt Trn Si Gn xut bn trc y, nguyn
to nn mt th ng vng chc c n trng cho Ng Th Vinh
612 cu long cn dng

trong vn gii trong nhng nm qua.

V cu trc, sch c phn chia thnh 23 chng cng thm
nhng trang Li Dn Nhp, mt phn Ph lc v K Ha on
Thm Him Sng Mekong 1866-1873, v on Thay Li Kt
nhng trang cui cng.
cui on Dn Nhp, tc gi ghi C Mau Nm Cn 11/99,
thot nhn, c th lm ngi c khng am tng, hiu lm, cho
l tc phm xut x t trong nc. Thc s, a danh C Mau
- Nm Cn ch phn nh qu trnh hnh thnh tc phm bao gm
c chuyn i kho st thc a tn trong nc th hin qua nhng
hnh nh rt phong ph, sng ng in sau mi chng sch, bn
cnh nhng hnh nh ca nhng thi xa xa ni ln nhng cuc
tra cu t liu rt cng phu, i hi nhiu thi gian vt cht, ghi
li nhng ngun tham kho vn tng b dng thi gian chn
su vo qun lng.
tin cho ngi c theo di v v tr ha cc s kin lch s
v con sng Mekong, ngay phn u, tc gi cn thn lp ra
bng k cc nin biu tri rng qua 7 quc gia, t th k th I mi
n nm 2000 l nm hon thnh cy cu M Thun bc qua Sng
Tin, gi ln mt tm nhn khong t, bao qut ch khng nht
thit gii hn trong mt khung a l thu hp mt a phng.
Tc phm Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng c
hnh thnh theo mt th ti kh l th v c o. Theo gii by
ca Ng Th Vinh trong Li Dn Nhp, th y khng thun ty
l mt cun tiu thuyt fiction c hiu nh l mt sn phm
ca tng tng, nhng l dng d kin tiu thuyt faction: fact
& fiction vi mt s nhn vt vn hc v phn d phng l h
cu cng vi ngi c i ti nhng vng t, ni c con sng
Mekong hng v chy qua...
M thc d kin tiu thuyt l mt sng to c o, duy nht,
ca nh vn Ng Th Vinh, chc chn s c n nhn mt s
tranh lun, m ra nhng cuc trao i s rt l th trong vn hc
sau ny.
 bin ng dy sng 613

Hnh nh dng ca tc gi, ch yu nhm khi ln vn t

chi tit to nn mt khung l lun, a ngi c vo mt s tnh
hung phi suy ngh, phi quan tm n mt ch bao qut ln
lao hn bao trm ton b tc phm: dng sng Mekong di tc
ng tai hi ca cc cng trnh thy in, mi nc da vo ch
quyn quc gia c ty tin xy dng, hu ht ch tp ch vo sn
lng in nng, xem nh hoc xem nh khng c cc tc hi lu
di v mi sinh, nhng t trng v mi mt m ngi dn trong vng
phi gnh chu. Ng Th Vinh khng ng khung vn trong ni
vi mt nc, m cn cnh gic v cc tc hi ca tip cn theo li
khp kn ng ca rt cu ny. Ngoi ra, Ng Th Vinh cn lm
hin r mi e da c hu ca nc ln Trung Quc u ngun
ang lnh lng hnh ng khng ch cc nc h lu, v mt s
dng lng nc, v cc cht thi k ngh m thm chy xung t
tnh Vn Nam ni thng ngun...
Mi chng sch c t tn i khi nghe rt thi v nh nhng
nhng thc cht l khai trin mt ti gi ln cho ngi c rt
nhiu xc cm ph phn gay gt. Chng hn nh Chng XIV ghi
l Chuyn Tu L Trn Sng Mekong V Con C ui Trong Tnh
ng Thp, thc s ni dung l vch trn mt cch thm tha thi
thin cn ca nhng vin chc chnh quyn Cng Sn c trch
nhim khng cp php cho nh thm him bin su ngi Php,
hu nh c nht v nh, ni ting trn th gii l Jacques-Yves
Cousteau, xin mang chic tu ngm thm him t hon Calypso
i ngc dng Mekong thu thp d kin khoa hc. Jacques-Yves
Cousteau nay qua i nn Vit Nam mt i c hi bng vng
b sung phn hiu bit khoa hc vn ngho nn v h sinh
thi con sng Mekong!
Chng XXII mang tn Tm V Phng ng a ng Li
nh Mt khu gi c t m ca ngi c, ln theo cc trang
sch, t t pht hin ra a ng chnh l nn vn ha c thi ng
Nam , vi nhng d kin mi c khm ph gn y, nhng
khu rng ma trn Cam Bt, h thng thy li v giao thng trn
614 cu long cn dng

vng c Eo chu th sng Mekong.

T chng ny sang chng khc, tc gi ln a ngi c
i qua cc vng t cc nn vn minh nhng ni con sng Mekong
chy qua, bt u t vng u ngun Ty Tng ri sang Vn Nam
Min in, qua Thi Lan, di chuyn qua Khu Tam Gic Vng v
lnh th Lo vi Cnh ng Chum. T nhng ngy Singapore,
tc gi a ngi c v t Cam Bt vi Cnh ng Cht thi
Pol Pot, ri mi quay v vi vng t m Vit Nam khn kh, n
Bn Tre, Ci B, n vng Trm Chim Tam Nng m ly ri, ri
tr qua t Lo, Cam Bt, i vo vng Bin H Tonl Sap k th,
ri li quay tr v Nam Vit Nam... Mi chng l mt ti c
nu ln v phn tch theo nhng gc cnh tip cn v cng phong
ph v a dng, khng chng no ging chng no c. Tuy khc
nhau v tnh tit, nhng gia cc chng, nh tc gi trnh by,
c gn lin bng mt dng t tng nht qun, v ln nhng bc
tranh thng l en ti nng ln dng sng Mekong do thm
trng cc nc ua nhau thc hin cc cng trnh xy dng p vn
hnh cc nh my thy in, chn gi nc v lm nhim lng
nc t thng ngun.
Trong qu trnh trin khai ni dung tng chng, tc gi thng
tn dng c hi cung ng nhng d kin v thng tin qu bu, c
minh ha bng cc hnh nh sng ng ca nhiu thp nin trc
v lch s, v vn ha hoc vn minh c thi a phng, nh
Ph Nam, c Eo, Champa, Ty Tng... Qua cc trang sch v hu
nh thnh mt qun tnh c th nhn thy r, khng cp th
thi, nhng h i vo mt vn no, Ng Th Vinh hu nh i vo
rt su, cung ng rt nhiu d kin, nhiu bng chng l th, thc
y ngi c cng c cng thch th, n mt on no , c
th nh qun ng v. Tuy nhin, trong lc tin ti say m nh
vy, v c khi thy va liu lng, Ng Th Vinh, nhiu
on sch,c th t ngt b tay li sang lane chp nhong chuyn
sang mt vn khc khng c cht bn rn no c. Trong mt pht
giy no , ngi c bt ng b cm thy nh ht hng, chi vi
 bin ng dy sng 615

i vo mt vn khc. V mi ln nh vy, ngi c khng th

lm g khc hn l t t lt ngc li cc trang qua, h thng
ha li ni dung, trc khi thng thc tip cc trang sch. Chng
, ngi c mi cm thy c bt php iu luyn ca tc gi
v xc nh r, tc phm Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy
Sng ng nh c ghi nhn l y p t liu c gi tr lch s
v c gio dc na, khng th c phn pht thng thc nh
l mt quyn tiu thuyt bnh thng c.
Chnh trong nhng iu kin k trn, mi ni bt ln v nh in
su vo tm tr ngi c nhng s kin lch s ca mt thi xa xa
m ngi ta khng th qun c v con sng Mekong, chng hn
nh thng tin v chuyn i thm him ca Francis Garnier, Doudard
de Lagre ngc dng sng Mekong tm thy l giao thng t
Si Gn sang Trung Hoa; v s phn tiu vong ca loi c him Pla
Beuk, Dolphin trn dng sng Mekong... Thng tin l th nht c
l l mc du con sng Mekong c v trn mi bn th gii,
nhng ch mi y thi, ch vo nm 1994, ngi ta mi chnh thc
xc nh c ta chnh xc im khi ngun ca sng Mekong
ni mt a im hoang vng nht ca cao nguyn Trung .
Nh tn tc phm phn nh, r rng c hai v ch yu c
ra y. V Cu Long Cn Dng l ting ku cnh gic v
nguy c xy n trong mt tng lai gn k cho dng sng Mekong
khi mi quc gia nm trn dng sng ch nhm nhu cu pht trin
ngun thy in c tip tc xy dng p, khng cu xt ng mc
cc hu qu tai hi v mi sinh cho dn chng trong vng v c dn
chng cc quc gia vng h lu.
Ng Th Vinh ng trn quan im mi sinh, nn nu vn
nng v kha cnh nhn bn, i hi nhng ngun li kinh t, trn
cp bc quc gia, thu thp c do cc con p khng th hy sinh
qu ng v nhng iu kin sng bnh thng ca ngi dn trong
vng c.
Nhn dp ny, tc gi thng thn vn ln bc mn huyn
thoi lu i ca cc nh ch quc t chuyn trch ti tr cc d
616 cu long cn dng

n pht trin, c th l Ngn Hng Th Gii World Bank, Ngn

hng Pht Trin Chu _ Asian Development Bank, thng thy
thun li hn khi hp tc vi cc chnh quyn c ti a phng,
vin l cc chnh quyn ny c iu kin duy tr n nh chnh
tr cn thit tin hnh cc d n xy p, lun lun i hi phi
t chc di chuyn dn chng sng trong vng b chn su di khi
nc d tr cc h cha.
Trong vn dng sng Mekong, mt nc Trung Hoa to ln
ang ng tr thng ngun, c quyn nm th thng phong,
lng l xy dng hng lat p thy in bc thm, bin cc on
dng sng Mekong thnh nhim qu mc do cht thi ca cc nh
my k ngh nm dc theo b sng, m khng c mt bin php
x l no c; Vit Nam v Cam Bt l cc nc nm di vng h
lu hn nhin s phi lnh cc hu qu nhim ny.
c t do hnh ng cho quyn li ring mnh, Trung Quc
lun lun n trnh, khng bao gi mun thnh hi vin y Hi
Sng Mekong, v y c th l mt pht hin k th ca tc phm,
t c d lun th gii quan tm: Trung Quc cho ph v cc
khi khng l to ra mt dng sng chy xung n t Lo.
Khuynh hng b quyn ca Trung Quc c cng c thm do
bi ch trng bnh trng lnh th vng Bin ng c tc
gi phn tch ti chng XV l chng mang tn c dng lm
tn tc phm: Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng, c
bit trin khai v th 2 ca tn sch (Bin ng Dy Sng) hm
nhc n bin c Hong Sa (Paracel) nm 1974 v Trng Sa
(spratly) nm 1988 vt thng hn su kh lnh ca mi ngi
dn Vit - t , ghi nhn nhng kha cnh ca ch trng b quyn
ca Trung Quc trong vng ng Nam . Trong bi cnh y e
da v lnh th v lnh hi ngoi Bin ng, nhn vt H (trang
476) chc hn lm nhiu ngi c bng hong khi khng nh:
T hn mt thp nin qua, vic n phng chuyn quyt tin
hnh xy chui 7 con p bc thm khng l Vn Nam, trn thc
t Trung Quc pht ng mt cuc chin tranh mi sinh khng
 bin ng dy sng 617

tuyn chin vi 5 nc nc h ngun sng Mekong. Nhng i

li v gi nh tinh thn bt khut ca mi ngi dn Vit Nam,
Ng Th Vinh cho ghi u chng cc vn th cnh co bt
h ca L Thng Kit: Nam quc sn h Nam c, Tit nhin
nh phn ti thin th...
Nh tc gi xc nh, cc nhn vt trong tc phm u thuc
phn h cu, nhng li xy dng h cu ca Ng Th Vinh thc s
to cm gic nh phng pht u y hnh nh, phong cch mt
s mu nhn vt c tht ngoi i. l ng Khc, mt nh bo
lo thnh, cng tc vi t bo M chuyn trch cc ti v ng
Nam v Vit Nam; Cao thuc Nhm Bn Cu Long thng xut
hin nhiu trong cc chng sch, pht biu tm nhn bao qut c
gi tr chin lc lu di v mi sinh; Duy l mt thanh nin gc
Bc, ln ln trong Nam, tt nghip i hc M, c nhiu cng
trnh ng tp san y khoa ni ting, bn cnh c B T, mt c
gi thng minh su sc, nhng rt chnh chn, c Ng Th Vinh
m thm mt vi nt phc ha tnh cm vi Duy gy cht th
mng trong cu chuyn dng sng Mekong...
Cc nhn vt ny to thnh cht kt dnh cc s kin, c
gn vo cc vai tr dn thn v mi sinh, tham quan, tham d cc
hi ngh, trao i... c tc gi lng vo nhng pht biu su sc,
chng t thm quyn trong lnh vc chuyn mn c lin quan, khi
th mang tnh nhn nh hoc quan im, khi th ph phn cn thit
trong cc tnh hung thch hp lin quan n dng sng Mekong.
Nhng nhn nh v ph phn ny thng nh nhng trong phong
cch lch s tr thc, nhng khi cn th cng rt khe kht, chng
hn nh i vi cuc thm st quy m thi Pol Pot, ch trng cp
dun thi Lon Nol Cam Bt nhng mt tiu cc ca chnh sch
i Mi ti Vit Nam, hu qu tiu ma cho Trm Chim vng Tam
Nng, mt s loi vt qu him trn th gii c nguy c b dit
chng... Ng Th Vinh cho thy thn trng duy tr liu lng
va phi nhng ngi nht l nhng chc quyn c lin quan
vn cn lng tai nghe c v cho ni dung thm thu mt cch
618 cu long cn dng

t tn theo trnh hiu bit ca h.

C mt iu gi ln cho ngi c cht xt xa cho t nc Vit
Nam trong hon cnh hin ti l cc nhn vt thuc hng chuyn
gia Ng Th Vinh xy dng trong tc phm th hoc thuc th h
lo thnh, hoc th h tr mi vn ln, nhng hu ht u t nc
ngoi i vo qu m. D vy, tc gi cng khng cho h
cm thy nh l nhng ngi xa l trn qu hng mnh, bt chp
cc th tc vn vt, chng hn nh phi khai bo vi cng an a
phng (chi tit phin h ny khng c ghi trong tc phm). n
khi sang nc khc tip xc vi chuyn vin nh Cham Sak chng
hn l chuyn vin ang sanh sng hnh ngh ti chnh nc Thi
Lan chnh gc ca mnh, h pht biu mt cch hn nhin trn c
s l chuyn gia Vit Nam vi nhit huyt phc v mi sinh, phc
v t m Vit Nam ca h.
c trang b vn hiu bit k thut chuyn mn cng kinh
nghim thu thp nc ngoi, cc nhn vt chuyn gia Vit Nam
ny cng mang theo v nc tm nhn bao qut c tnh chin lc
lu di v phng php x l bm st tinh thn i chiu khoa hc,
hn nhin phi khc v i khi cn i nghch vi c cch nhn
khng t thy l cc b ca nhn vt Mi Nhe m Ng Th Vinh
xy dng phn nh mt cch trung thc ti tnh mu hnh cn
b Cng Sn trung kin c th tm thy nhiu ni ti vng ng
Bng Sng Cu Long.
Ngay ci tn Mi Nhe cng gi ln cht tnh tro lng,
ai cng tng rng ng Mi Nhe ny lun lun...nhe rng ci,
nhng s thc, Mi Nhe c Ng Th Vinh m t vc ngi
m nh, c nc da sm en hi ti ca ngi thiu mu kinh nin,
khun mt xng xu v cn ci v khc kh... l hnh nh him
hoi ca nhng ngi Cng Sn chn chnh cn st li, trong chc
v Huyn y Tam Nng, tch cc thc thi chnh sch i mi
bng k hoch ng nin t pht, nng dn s Huyn ln gp i,
mang li cho ng bo mt i sng sung tc trong mt thi gian
k lc. ng Mi Nhe cho cht pht rng trm th ca, nh
 bin ng dy sng 619

c khng phi ch bng li m c bng cht n, bt tt c c tm

cc c, c nh khng bn th ni lu bu trn mt nc, ngi
dn khng my chc u kh gi. Nhng hu qu l, din tch rng
trm ni ting phong ph th nay ch cn mt phn ba, c ngn con
hc qu him nay ch cn khong 500 con! Mi Nhe vui v hnh
din vi thnh tch vt bc ca mnh trong cng trnh a Huyn
nh i ln, (tc gi khng c ghi khu hiu tin nhanh tin mnh
ln ch ngha x hi) nhng lm sao a vo u con ngi cn
b gi nua v th cu ny khi nim vng m ly v trm chim
l mt kho tng phong ph v sinh hc, l ci ni ca chu k sinh
sn v tng trng cho nhiu ging c v cc loi sinh vt khc?
Thiu hc v cung tn vn cn l nguyn nhn ni kh khng
phi ch trn nhng con ngi m cn vi m chim mung v cy
c, mt kha cnh ca thm trng ca dng sng Cu Long m
Ng Th Vinh nu ln mt cch v cng thm tha cho nhng
ai cn c cht suy t.
Ngi ta pht hin ng Mi Nhe c mt a con trai tn
Thun theo hc trn tnh c Mi Nhe kn o t ho, nhng
b cho l ch bit c sch v, cng by t ni ti ni lui chuyn
to lao mi sinh mi t. Qua s bo tr ca B T, Thun c
Hi Hc Quc t cp hc bng du hc. Theo thi trang, Thun
chn i M v ang c gng ht sc mnh t mc bt buc 550
im mn Anh vn, cho nn ngi ta ch trng ch mt lp ngi
tr nh Thun thay th nhng ngi nh Mi Nhe n tui phi
nm xung di y m, trong tng lai th h tr trong v ngoi
nc mi cng chn thnh truyn t cho nhau trn cng mt bng
tn, cng kt hp nhau x l cc vn mi sinh dng sng Cu
Long m thi.
Nhng khng, thi gian ch i y s c th rt xa, v nhn vt
B T d sao cng ch l mt h cu mang tnh l tng; ngoi tr
l trong dng tc, cn th rt kh m thit lp quan h gn b vi
Thun nh th trn thc t c.
Ng Th Vinh c cch x l thit thc v v cng tuyt diu
620 cu long cn dng

thay i cch lm ngay ca Mi Nhe: cho mt ng ch t cp

trung ng ng khu gi li cho Mi Nhe lng cm th, nu l
do mt cnh gic v an ninh quc phng ph hoi ht rng trm
l ph hoi chin khu... (trang 200).
Qua 645 trang sch, tranh ca Nghiu , mu ba ca Khnh
Trng, Cao Xun Huy trnh by ni dung, c minh ho bng
hng lot hnh sinh ng, mt s c gi tr lch s, tc phm Cu
Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng ca Ng Th Vinh a
ngi c i t thng ngun Ty Tng, vt qua cc ghnh thc
v sng gi ca lch s tng quc gia mi xung n vng chu
th ra cc ca sng ta nc ra bin.
Di th ti theo m thc d kin tiu thuyt c o, duy
nht, ca bn thn Ng Th Vinh, tc phm qu tht th hin
mt cng trnh nghin cu cng phu theo chiu su cn k ca tng
vn nu ln, nh du mt nh cao trong vn nghip Ng Th
Vinh. Gi tr cn bn ca tc phm l thnh cng, xuyn qua
cc d kin, cung ng nhng thng tin gi tr v song v qu kh
sng gi ca tng khu vc dng sng Mekong chy qua, t
a dn ngi c lm quen ri tip cn vi cc vn mi sinh
c t cho ton vng, v xy dng mt tm nhn chin lc bao
qut, thot khi nhng vng bn cc b a phng ch bit c
ring mnh.
Do thi ngo mn n anh ca Trung Quc mt mt rn e
xm lc mt Bin ng, mt mt nm quyn qun l khp kn,
thao tng u ngun, dng sng Mekong ang thc s i din
vi mt tng lai y bt trc do nn xy p khng c bn tho
phi hp, chia x quyn li hp l, cn bng sinh thi vi cc nc
khu vc h lu.
Tc phm lm ni bt mt s ch im, n gin ha mt s
hiu bit chuyn su, xy dng thc chung v cc tai ha c
kh nng xy n, c th l nguy c dng sng Mekong cn kit,
nn nhim mn ang lan dn vo ni a quc gia h lu li
chnh l Vit Nam.
 bin ng dy sng 621

Tc phm Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng ca

Ng Th Vinh ging ln ting chung bo ng v cc nguy c k
trn. Mong ting chung bo ng ny s vang xa, tp hp mt lc
lng nhn s ngy mt ng o, huy ng tr tu cng gp sc
gii quyt cc vn mi sinh ch yu c nu ln cho dng
sng Mekong ni chung v cho phn h lu, chu th sng Cu
Long ni ring ti Vit Nam.

HI MINH
Th K 21, 139 (11/2000)
622 cu long cn dng

V VN DZI _ i Ti 40 & 41 (12&01/2000)

Ng Th Vinh chn con Sng Mekong lm bi cnh cho mt
cun sch son tho ht sc cng phu t my nm nay, sch dy 648
trang v chia lm 23 chng khc nhau nhng ging nhng vin
ngc qu ni lin vi nhau bng mt si dy l con Sng Mekong
vi nhiu tn khc nhau nh Dza Chu, Lan Thng Giang, Mae
Nam Khng, Tonle Thom, Cu Long... Tc gi dng k thut tiu
thuyt d kin gi l faction dng mt s nhn vt h cu hoc xc
thc lm nhn chng cho nhng bin chuyn chnh tr, kinh t, vn
ha, khoa hc ang din ra cc nc lu vc Sng Mekong. Mi
chng l mt cnh ca m ra cho mt chuyn i thm lch s,
kho c, tn gio, a l, chnh tr, vn ha ca mi vng t cao
nguyn Ty Tng cho ti tn mi C Mau.

NG TRN HUN_ Thi Lun (08-12-2000)

Nhng cun sch gi l tiu thuyt ca Ng Th Vinh phn ln
u mang mt ch mt hoi bo bn ngoi lnh vc tiu thuyt
thun ty... Ti cun Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng,
Ng Th Vinh c tm nhn rng hn bn ngoi bin gii quc
gia. Ng Th Vinh xy dng tc phm ca ng bng nhng
ti liu tham kho nhng c suy xt chn lc v bng chnh kinh
nghim thc t nh nm 1999, ng v tn ng Bng Sng Cu
Long, tn C Mau Nm Cn quan st ti ch c nhng d kin
mi nht. Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng l mt tc
phm gi tr...

LNG TH TRUNG_ Vn Hc 180 (04-2001)

Sau khi nm trn chic vng b da treo tong teng di bng
mt bi tre gai bn b kinh xng Bn Tng, c xong cun sch
mi ca Ng Th Vinh c th a ra mt nhn nh tng qut: Cu
Long Cn Dng Bin ng Dy Sng khng thun l mt quyn
bin kho v a d ch, khng thun l mt tp sch v du k du
kho, khng thun nht l mt cun tiu thuyt theo ci ngha tiu
 bin ng dy sng 623

thuyt, khng thun nht v mt loi sch lch s, khng thun nht
l mt ti vit v vn minh vng ng Bng Sng Cu Long
nhng l mt tc phm c y nhng tnh cch ca nhng
iu va k... Bn cnh , tc gi cn cho chng ta tn mt nhn
nhng cnh tht ngi tht qua hng my mi tm hnh c chp
nh mt nt sng ng v cnh vt thin nhin cng con ngi ni
vng t Phng Nam vi con Sng Cu Long m thm chy qua
v to dng vng ng bng ny...

NGUYN NH TON _ VOA (06-2001)

Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng ca Ng Th Vinh
c ghi l tiu thuyt. Nhng c cun sch ngi ta thy mnh
chm phi mt vn nghim trng, thit thn c nh hng tai hi
ti nhiu ngi, nhiu th h, nhiu quc gia, t nht l by quc
gia trong vng ng Nam , c lin h vi mt dng sng ch
khng phi ch l nhng bun vui, th mng ca mt cun truyn,
theo ngha thng thng.

HONG KHI PHONG_ Vit Tide (10-2001)

vit v nh vn Ng Th Vinh, ti phi quay li chn 30 nm
(1971) khi tc phm Vng ai Xanh ca ng ra i, v em v
cho Ng Th Vinh gii thng vn chng ton quc. Thi ti
cha bit ng, nhng nhng g ng cp ti trong tc phm ny
th ti bit: Cuc ni dy ca ngi thiu s trn cao nguyn m
chng ta thng gi l FULRO. Ti chia s rt nhiu suy ngh ca
Vng ai Xanh.
Hn mi nm sau, ti gp nh vn Ng Th Vinh ti M, ti
chng kin cc tc phm ca ng cho i ln th hai ti M nh
Vng ai Xanh 87, My Bo 93, hoc xut hin ln u nh Mt
Trn Si Gn 96, v mi y nht l mt tc phm s Cu
Long Cn Dng Bin ng Dy Sng vo cui nm 2000. Nm
1996, sau khi tham d mt bui hi tho v con sng Mekong, ng
b m nh bi con sng ny, con sng khi i t ni t Pht Ty
624 cu long cn dng

Tng, lng l di trng sao, cun cun trn ghnh thc, un khc
qua by quc gia xung ti ng Bng Sng Cu Long trc khi
ra Bin ng. Ri t qua cc t bo Ngi Vit,Vn Hc,
Hp Lu, Th K 21, i Ti... bt u xut hin nhng bi vit khi
xa, lc gn vi nhng dng sng, nhng con p, nhng hi o,
nhng sinh vt, nhng chuyn thm him u ngun, nhng tranh
chp, ngoi bin khi, lin h ti dng Cu Long ang cn ngun
v Bin ng bt u dy sng do nhng sng ngm t y i
dng vng ln, ni c nhng ti du m cc quc gia trong vng
ny ang tranh ginh v c ra cng tm kim.
hon tt nhng bi vit ny, ng khng ch lm vic vi dn
my in ton nh, tm ti liu trong cc th vin trn mng li
internet, v ri vn cha , ng mun chnh mt nhn li dng sng
Cu Long ca ng trc khi chnh thc ngi xung ni kt nhng
bi vit thnh mt tc phm. hon tt cun sch c nhn qua
ng knh ca Nguyn K Hng. Ri Ng Th Vinh cng hon tt
c iu ng d nh cho cun sch, cui nm 2000, Cu Long
Cn Dng Bin ng Dy Sng ra mt bn c.
Cun sch c 23 chng, mi chng c vit nh l mt
truyn ngn, hay mt thin bin kho. Cun sch p ng ng
nhng g Ng Th Vinh k vng, m s k vng ny au lng lm
sao ch l mt li bo ng khng hn km. Li ku cu tuy mun
mng nhng n cng vang xa. Khng y mt nm sau cun
sch c nhu cu ti bn. Trong khong thi gian trc ng cng
thc hin mt chuyn i xa khc_ sang Lo v Thi Lan, ti vi
khc sng Mekong gn chui nhng con p thng ngun Vn
Nam. Mt mnh ni t l len li trong rng r x Lo i ln ng
bt gp li ci khng kh m hn ba chc nm trc khi cn mt y
s i nn xanh ca Lin on 81 Bit Cch D ng tri qua_ ti
ngh chuyn i ny l mt du n ln trong i vit ca ng.
Qua tc phm ny, Ng Th Vinh ni vi chng ta, nhng
ngi Vit trong v ngoi nc v nhng vn--sng-cn cho
vng ng Bng Sng Cu Long. t nht li bo ng ca ng
 bin ng dy sng 625

phn no vang vng ti nhng ni no c ngi Vit c ng trn

khp nm chu, nhng n bao gi th nhng li cnh bo ca ng
mi vng c qua bn kia b Thi Bnh Dng, ti vi ng bo
ang sinh sng trn vng sng nc Cu Long_ ni m con sng
c mi ngy mt thm nhim mn v cn dn, bn mt Bin ng
th sp m m sng dy.

PHAN TN HI_ Vit Bo (12-2001)

Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng nu ln cc vn
h trng ca dn tc, a c gi vo mt cm gic bn khon khi
thy nh dng khng th c cu tr li no tc thi v d di.
Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng l tp bin kho
cng phu ca nh vn kim bc s Ng Th Vinh. V c tht Cu
Long sp cn dng hay khng? iu ny nu c s dn ti cc tai
ha no cho dn tc Vit Nam? Nh vn Ng Th Vinh trong tin
trnh nghin cu au lng chng kin tng bc suy thoi ca
con sng lch s, con sng thi gian v ang c nguy c tr thnh
con sng cui cng y. Cun sch ny vit v nhng nm thng
cui cng ca con sng Mekong...
Mc d Cu Long Cn Dng c vit di dng tiu thuyt
23 chng, nhng y khng phi thun ty l h cu, bi v cc
bn nghin cu c dng tham kho cho tp tiu thuyt bin kho
ny a ra bn v con s rt mc nghim tc_ tnh chung tc
gi tham kho ti 112 sch ngoi ng v Vit ng v bi nghin
cu t cc tp ch chuyn mn, ngha l danh mc sch cng di
nh chnh dng sng . ri Ng Th Vinh chong vng
thy ht ton cnh tn thm kch sng Mekong vi bao nhiu l tai
ng m phn ln do chnh con ngi gy ra.
y l tc phm cn phi c i vi nhng ngi quan tm
v vn mnh ca dn tc v mun suy ngh v mt li thot cho
tng lai.
626 cu long cn dng

LONG N _ Ngi Vit (12-2001)

Khng hiu ti sao ti vn chn la con ngi nh vn ni Ng
Th Vinh, mc d Ng Th Vinh chn cho mnh nhiu cn cc
khc bit khi anh lao vo trong th gii ca ch ngha. cun sch
mi nht ca anh va c ti bn Cu Long Cn Dng, Bin
ng Dy Sng, ngi c thy nhng ha thn Ng Th Vinh
bin thi lin tc theo tng trang m rng. Ng Th Vinh con ngi
xanh ca mi sinh, Ng Th Vinh con ngi chnh tr nhn bn,
Ng Th Vinh con ngi phiu lu trong khu rng gi a l chnh
tr, Ng Th Vinh con ngi tin tri lch s...
phn dn nhp, Ng Th Vinh gii thch v cun sch ca
anh, nh mt d kin tiu thuyt, mt trn ln gia facts v fic-
tion. Ti bit Ng Th Vinh khng t nhng n lc chnh ca anh
trong vn chng, vn chng ch l mt ci c, ch l mt ci nn
anh tri rng nhng ngh min man ca anh chy theo mt
dng sng ln mang tn Cu Long, dng sng nhn chng ca bui
bnh minh ca bao nn vn minh, trong c nn vn minh Vit
Nam, v chy xui theo sut mt chiu di lch s ng ng ca
nhiu khi chng tc, vi nhng tai ch thin nhin v tai ch ca
con ngi mang n cho chnh h. Khng hiu sao ti vn nhn
thy con ngi nh vn Ng Th Vinh ni bt gia nhng chn dung
phc tp ca chnh anh. C l v tin tng rng, ch c ci tm v
lng ca mt con ngi yu ch ngha mi cha ng ht nhng
bn khon v nhng tai ch lch s m con ngi phi gnh nng
trn vai, m mt nguyn do chnh ca nhng tai ch l nhng
sai lm dn dt bi s hn m ca tr tu ca chnh h.
Nhng con sng ln trn th gii l nhng ci ni ca nhng nn
vn minh rc r ca nhn loi. Ni con ngi du mc dng
chn, lm quen vi k thut chn nui, vi k thut nng nghip,
khai m nhng nn vn ha v nhng nn vn minh ln. Sng
Nile Ai Cp, sng Tigre v Euphrate ca vng chu th Lng
 bin ng dy sng 627

H, sng Indus sng Ganges n , Hong H v sng Dng

T Trung Hoa. Vit Nam dng nn nhng chi nhng n vn
ha u tin vng chu th sng Hng, v ngy hm nay dng
nh dng sinh mnh dn tc chuyn dn v lu vc con sng
Cu Long. Khu vc a l tn cng ca mt con sng khi ngun
t nh cao Ty Tng.
Ng Th Vinh m u cun sch ca anh t im ci gc ca
con sng Cu Long. Chnh ni y trc cn hon nn ca dn
tc Ty Tng, anh c ting ni ca con ngi nhn ch, anh
ni li cnh gic con ngi quc Cng Sn bng chnh ngn t
ca Marx: Mt dn tc tm cch n l cc dn tc khc l t rn
ly xing xch cho chnh mnh. Anh cng nhc li suy ngh ca
c t Lai Lt Ma, nh mt tm lc suy ngh ca chnh anh s
c dn tri trn hn 700 trang sch, vi s h tr ca mt kho
chng liu nghim chnh.
Ha bnh v s sng trn tri t ang b e da bi nhng
hot ng ca con ngi thiu quan tm ti nhng gi tr nhn
bn. Hy hoi thin nhin v cc ngun ti nguyn thin nhin l
do hu qu ca lng tham lam v thiu tn knh i vi s sng
trn hnh tinh ny...
T Ty Tng Ng Th Vinh a nhn vt sng to ca anh
xui theo dng Cu Long, qua tng lnh th cc quc gia m p con
sng ny, t nhng thc t ghi nhn ti ch, chng minh nhng
iu anh tin tng v mun chia s cng ngi c. Con ngi
Phng ng ang gp i nn Khoa Hc K Thut m con ngi
Phng Ty th nn u th k th 18. nhim chnh tr,
nhim nhn vn v th thm nht l nhim mi sinh. Con ngi
Phng ng khng hc bi hc c, v ang nhm mt chy
theo mt nn khoa hc v tri, lnh lng v v tnh. Mt nn khoa
hc phi lng tri, ch c mt cu cnh l ch li. Ch mi hm
qua, Einstein ht hong tm mt lng tri cho khoa hc qua con
ng ca o hc. ng cho rng Khoa hc khng tn gio th
qu qut, tn gio m khng khoa hc th m la.
628 cu long cn dng

Hu ht nhng con sng Phng ng, v quan trng nht l

Trung Hoa u trong tnh trng tt cng nhim. Hu ht nhng
k hoch tr thy u v trch nhim, v th thm nht, cc cng
tc tr thy l phng tin thc hin ch ngha quc mi. Con
ngi quc Trung Hoa, vi tm l qun quyn c h, vi tin
tng rng mt i quc phi c nhng xy dng ln, mt lnh t
phi li nhng du n mun i. Trung Hoa lm nhng cng
trnh khai thc thy li v i trong tinh thn , bt chp nhng
hu qu tai hi nh hy hoi mi sinh, ri lon nhn vn, xo trn
thin nhin... Trung Hoa cng c nhng toan tnh quc c a
trong cung cch khai dng con sng Cu Long nh mt th v kh
chin lc, c sc mnh ch ng sinh mnh ca mt khi 40% dn
c ca a cu, trong c khi dn tc Vit Nam.
Ng Th Vinh qua cun sch Cu Long Cn Dng, Bin ng
Dy Sng gi mt li cnh gic ti con ngi ton cu. Con
ngi hm nay ang lm mt hnh ng tm ti, ang hy hoi ni
chn h ang tr ng, ang lm mt cuc t st m mui nht.
Ng Th Vinh chng minh l lun ca anh bng nhng chng
liu nghim chnh v chnh anh cng lao vo mt cuc truy lng
s tht rt cam go. D t chn cho mnh ch ng ca mt nh
vn nhng nhng xc quyt anh vit ln giy trng khng phi l
nhng h cu m nhng co buc c c s vng chi.
c xong cun sch chng ta s phn vn khng bit phi xp
tc gi Ng Th Vinh nh con ngi nh vn, con ngi nghin
cu, con ngi vn ng hay con ngi tin tri. Nhng c l chng
ta cng ng vi nhau mt iu, Ng Th Vinh vit vi lng
ngay thng, vi s tin tng l phi, vi mt quan tm chn thnh
ti sinh mnh ca lch s, ca con ngi. Hay t nht cng l sinh
mnh lch s v con ngi Vit Nam.

NGUYN NGC BCH_ Ngy Nay (02 - 2002)

Vn nhim cc ngun nc do cc cht thi k ngh khng
chng th chy cng s thnh mt vn mi trng to ln Vit
 bin ng dy sng 629

Nam trong tng lai rt gn. i tin phong trong vn ny, tc

chuyn bo v mi trng, l nhm nghin cu sng Cu Long ca
mt s k s Vit Nam ch yu Cali. V in hnh cho nhng lo
u ny l cun sch vit rt cng phu v c kh hp dn ca BS
Ng Th Vinh, Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng. Cun
sch thnh cng n ni ch 6 thng bn ht n bn u tin v
trong nm nh xut bn Vn Ngh phi ti bn sau khi tc gi
thm hn 100 trang thnh mt cun sch dy 730 trang. Vn
ca sng Mekong (tc Cu Long ca Vit Nam) ni tm gn l vn
ngi ta ang lm g trn thng ngun ca n: vi Trung Quc
v Lo xy nhng con p ngy cng ln v v ti v khai thc
thy in th mt ngy s rt gn, cc ti nguyn v c cng nh
ph sa min xui, trong c Bin H ca Cam Bt v ton b
lu vc sng Cu Long ca ta, s mt ng th cn (c) mt ng
th thiu t bi mang thm mu m n cho t min nam Vit
Nam. Hin tng ny ta thy C Mau: nc bin mn tr
li v t, thay v c bi thm, li l v tri ra bin...

NGUYN XUN THIP_ Ph Vn (02 - 2002)

Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy Sng l tc phm quan
trng ca Ng Th Vinh... Mt tc phm cha y nhng s kin
lch s, a l, t tng, nhn vn. Phi ni rng cun sch c rt
hp dn. Nh vn Ng Th Vinh a chng ta vo nhng vng t
cn nng bng chin tranh, cn nng mi m hi, nc mt v mu,
cn si sc bao nhiu iu ta phi trn tr, suy tng, au n.
c nh vy, nh nh cng phu su tm, i su vo thc
t, thc a, tm hiu n ngn ngun mi vn _ nh l th,
nhng phi k ti tm lng ca tc gi i vi t nc, v nht l
k thut xy dng tc phm ca mt nh vn nm vng ngn bt
ca mnh. Tc phm nh c sc li cun ca mt tiu thuyt.
Ng Th Vinh cho bit Cu Long Cn Dng, Bin ng Dy
Sng c vit theo k thut d kin tiu thuyt (faction), ngha l
trn ln thc t v h cu. Thc t l nhng mng lch s, nhng tn
630 cu long cn dng

t, tn ngi, nhng bin ng xy ra. H cu l phn nhng

nhn vt dn truyn_ h c sng to v c mt i sng ring,
vi hnh trng v c tnh r nt. c chng sch (VII) trch ng,
chng ta nh sng li mt thi vi bao bi kch mu l. Ring nhn
vt ng Khc khin ta cng tng nh Nh Phong, nh bo nh vn
li lc, va mi ra i theo ngn gi u ca ma ng.

NGUYN VN LC _ Tp san Y S 153 (04/2002)

Trong s nhng y s vit vn trc 75 v cn tip tc vit mt
cch hng say, c sng to, khng thuc gii vn ngh nghip d,
phi k n Ng Th Vinh. ng ng gp nhng tc phm nh
My Bo, Bng m, Gi Ma... Nhng sau 75, hi ngoi, ng
l nh vn duy nht bit dng nhng cht liu ca x hi ng ang
sng gy dng thnh truyn, thnh tc phm. Nhng a danh,
nhng tn ngi, a l, ti, ct truyn, tn nhn vt truyn, hnh
nh u mi. S thch ng vo mi trng, cnh vc vi nhng
c st vo mt x hi khc, vi ci nhn ca ngi Vit Nam, con
mt Vit Nam, tm hn Vit Nam a ng i kh xa. Ni ng
c nhiu tng mi l... Gn y hn, vi cun Cu Long Cn
Dng Bin ng Dy Sng, sch dy hn 600 trang, tc gi ly
dng sng Cu Long lm ti chnh vi nhng bin chuyn a
l, vn ha, vn minh, x hi chnh tr ca cc nc vng h lu
sng Cu Long nhn mnh ti s sng cn ca hng trm triu
dn, sng dc theo con sng ny trc nhng e da trong tng
lai v mi trng, mi sinh khi m Trung Quc xy cc p nc
trn thng ngun ca con sng. Phi nhn rng, vit vn m nh
th lm nghin cu, ti kh khan, y tnh chuyn mn, k thut,
khung cnh s vic, a danh c tht, nhng cu chuyn th nh gi
tng, y h cu. c th thy b ng, bng hong. Li vit ,
loi ti d my ai vit c, vy m ng cu chuyn
chy di trn 600 trang m c th ngi c vn cm thy thch
th. Chng bit sau ny, ng cn a chng ta i xa n u. Ngh
thut lm g c bn b.
 bin ng dy sng 631

PHAN NHT NAM, tc gi Du Binh La (11-2006)

Theo Dng Cu Long thm ni nng lng
c Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng
Mekong, con sng di 4,350 cy s pht sinh t Cao Nguyn
Ty Tng, trong rng Tangglula i sn Hy M Lp chy qua cc
quc gia Trung Hoa, Min in, Thi, Lo, Cam Bt v cui cng
l ng Bng Sng Cu Long min Nam nc Vit. Dn c nhiu
chng tc khc nhau thuc by quc gia_ k c quc gia Ty Tng,
sng dc theo con sng xy dng nn nhng nn vn ha, vn
minh khc bit v loi hnh, tnh cht, cng nh gi con sng vi
nhng tnh danh ring bit. Ngi Ty Tng, dn tc vn c thn
tr cao nh vng ni non hng v h sinh sng, xy dng nn
nn Thn Hc Ty Tng Gio vi tinh ty cao vin ca o Pht
o gii thot nng cao Con Ngi tip gip, pht trin trc tip
vi, t Pht Tnh, gi sng t chn khi u ngun b nhim:
Dza Chu Ngun nc t , Ngun nc Thing. Ngi Trung
Hoa vi c tnh Hn Tc mnh m hn hp tm cht o s, thi s
ln quan cch, thng nhn t tn hiu hnh tng: Lan Thng
Giang Dng sng xanh cun sng. Qua khi Min in, sng
chy gia bin gii Thi Lo, kt thnh ranh gii thin nhin hu
ngh gia hai nc, hnh tng ha nn mt tinh thn ha hp ng
qu trng gia hai quc gia Lo Thi khng h l nhng ln
bang th nghch du sut Th K 20, nhng th lc ngoi nhp
v khu vc bin vng Bn o ng Dng thnh mt bi la
bt tn iu linh. Phn nh cnh sc thin nhin, i sng tn gio,
chnh tr, x hi ca Lo Thi, t y dng sng mang danh tn du
hin trm lng nh tnh cht thun ha ca hai sc dn hng thm
nhim su xa tinh thn trung hu Pht Php Tiu Tha: Mae Nam
Khong Sng M. Trc khi qua bin gii Nam Lo, thnh
Thc Khone hng v ri xui chy chan ha vo lnh th Cam Bt
vi mt ci tn khc: Tonle Thom con Sng Ln v cui cng
632 cu long cn dng

chy vo nam Vit Nam bng hai ng sng Tin sng Hu, bi p
cho c mt vng ng bng chu th ph nhiu, ri chia lm chn
nhnh trc khi ra Bin ng.
Trn sut dng chy, con sng Mekong t phn phi, iu chnh
thnh mun ngn nhnh nh ta ra khp no ty-ng, thm su
nn nhng vng rng nhit i sn xut cc loi danh mc cc qu
(cm lai, ging hng, bng lng, gi t, sao, g...) khp vng Nam
Thi; Nam Lo; ng-Bc Cam Bt; v vng Ty-Nguyn nc
Vit. Nhng phi i n on Kompong Cham Nam Vang, sng
mi hin thc nn php mu, n hu v tn ca t tri hng ban
n cho ngi. T Kompong Cham, sng chia lng nc m a
ph sa ti khp vng ng bng mnh mng to nn bi ba v tr
Kompong Chm - Svay Rieng - Phnom Penh, pht trin thnh va
la ph nhiu cho dn s Cam Bt vn tng i t, gip dn tc
chn cht ny sut i khng phi lo mu sinh kh nhc du cho
nhng ngy sng di ch thc dn ngi Php (1863-1953).
Nhng php mu ca sng thc hin ti a vc Nam Vang
khng ch chng y. Ti y, Nam Vang, vng Trn Ty Thnh ca
i Vit di thi Minh Mng (1820-1840), sng t chia nc nn
thnh ba nhnh ln: Phng Ty-Bc chy ngc vo h cha nc
thin nhin k diu Bin H theo dng Tonl Sap. Hai nhnh cn
li to nn dng Bassac / Sng Hu v Cu Long chnh thc mang
tn Sng Tin ra Chn Ca Rng hng v ngm ngp ph sa sau
hn 4000 cy s chy di t Cao Nguyn Ty Tng. Cc Vng
Quc Ph Nam, Angkor, Chn Lp, Chim Thnh, Lo, Cam Bt
v qu hng Nc Vit ng Bng Sng Cu Long Min Nam
c xy dng dc h ngun con sng, v tri qua hng ph lch
s, tn ph chin tranh, mt s n v tng c mnh danh l
vng quc hng cng ca vng ng-Nam nay khng
cn tn ti... Khc vi li th du xt xa nhng vn cn nhiu
thm thit hy vng ca Ph i vi nhng thng trm tt yu
ca qu hng qua thi gian, xuyn lch s... Quc ph sn h ti.
Thnh xun tho mc thm (Nc mt, sng ni vn cn. Vo
 bin ng dy sng 633

xun, tr thm cy cnh xanh ti Pnn dch). Bi hm nay, u

thin nin k th Ba, ngun nc hng v v vn... Con sng m
hin ha thm thit kia nay ang c mm nguy bin tr nn l Con
sng cui cng!
Tai ha va k ra trn l mt hin tng ng s ang xy ra
tng ngy du cho n ngi v tm nht. Sch Ng Th Vinh m
ra cho chng ta nhn chn mi nguy nan au thng khng c hi
phc hi. Khi ni tan v v dng sng kh cn. y khng l
nhn nh do t cm tnh vit nn vn th, nhng l: ...Nguy
c l cn thi gian cu vn ch tiu vong l mt i vnh vin
tng nh n su trong tr nh nhn vt trung tm cu chuyn
k nhn chuyn thm Sea World San Diego, khi lin tng ti nguy
c tuyt chng ca loi c Pla Beuk trn sng Mekong do suy thoi
mi sinh cng vi lng cht c nhim ngm xung mt dng
sng ang dn cn.
Tai ha n t u?
Chng ta ang trong mt thi i m mi bin ng khu
vc ny l nguyn nhn tc ng, hoc l h qu n t, ngay lp
tc i vi mt khu vc khc. Chin tranh Vit Nam trong nhng
nm 1960-1975 c khi u, bt ngun, nh hng t Hoa Thnh
n, Mc T Khoa, Bc Kinh... v y a sinh vin phn chin
xung ng Ba L, ng Kinh. Vi bin c 9/11/2001, cc phi
trng ton t M ng vng bng khch sau . Chin tranh Iraq
bng n ngy 19 thng 3, 2003, khng nhng ch to nn s kin
ch s Down Jones b tt xung thp nht, gi xng du tng vt,
nhng cng l nguyn nhn gy nn nhng cuc ly d trong nhng
gia nh c qun nhn tham chin (Times, Jan/10/ 2006)
Tr li sng vi con sng Mekong vi nhng qu bo nhn tin
theo nh tc ng ngi Vit hng khng nh. Ch Nang Ouane sinh
v ln ln Vn Tng kinh Lo, l chuyn vin ngn hng cao
cp cn li vi t nc sau khi nn qun ch x Lo b bc t
bi nhng ngi cng sn Pathet Lo. S kin mi bui sng Nang
Ouane trn ng n s lm, trn ng b sng Fa Ngum, ch
634 cu long cn dng

nhn ra quang cnh khc l tiu iu t con sng vn nguyn vn

mnh mng ca thi th u. By gi mi l gia thng Chp (va
ht Ma Ma, cha qua Ma Kh - khong thng 4, 5 dng lch),
vy m khc sng Mekong ng ra phi gi bng danh xng m
du, Mae Nam Khong, chy qua Vn Tng nh kh cn vi
nhng ngn ngang cn bi. T t ngn pha Lo, t lu ba khch
sn Lane Xang nhn xung ch thy xanh rn nhng bi trng bp,
trng chui lan ti 1/3 sng trc khi ti c dng nc nh mt
con sng nh... S d con sng tng nh lun tri chy bin bit
lng nc v hn kia ca Nang Ouane b bin dng thm hi nh
th v t thi im 1993, pha thng ngun, trong lnh th Trung
Hoa hon tt con p Mn Loan cao 35 tng l con p u tin
chn ngang dng chnh sng Mekong c cng sut 1500 MW y
mi ch l mt trong d n 14 con p bc thm khng l Vn Nam.
Ch ring p Mn Loan ny thi cng cung cp in cho ton
vng Vn Nam, Qu Chu. Cng vo thi im nm 1993 ny, bn
pha Thi Lan, c mt hin tng c coi l bt thng khi mc
nc sng Mekong t ngt xung thp du cha vo Ma Kh
pha h lu: y cng chnh l thi gian Trung Quc ng ca p
gi nc cho h cha khng l ca con p Mn Loan.
Ti Krati khong gia on sng chy t bin gii Lo sang
Cam Bt n vng Li Cu, st ranh gii Cam Bt Vit Nam,
min ng Nam B, lu lng khng l 51,680m3/giy cao nht
ca ma ma, 2,000m3/giy trong ma kh nay xp x chm con
s 1,748m3/giy cng trong ma kh! mi ch l hu qu ban
u t con p Mn Loan thuc chui 14 p bc thm Vn Nam
m Trung Quc d tnh hon tt trong tng lai.
Nhng ngi Lo v c nh nc Lo hu nh v cm trc hin
tng mt con sng Mekong ang ngy mt cn dng. in hnh,
anh ti x Thong Dien mt nhn chng khc trong sch CLCD,
ch xung nhng bi trng bp, trng rau dc theo con ng Fa
Ngum tri di xung ti m sng cn ni ln li v t: Ch y
trc kia l sng nc ch u c t m trng trt v ct nh ln
 bin ng dy sng 635

c nh vy!
Sng Mekong khng ch to nn lu vc trn trong lnh th
Trung Hoa, con sng mu nu tng nh mun thu kia xui chy
v nam cn l mch sng ca lu vc di vi cc quc gia
h ngun nh Lo Thi Cam Bt v Vit Nam. Nhng do s hnh
thnh nhanh chng c mt h thng p thng ngun trong t
Trung Hoa, cng thm vi nhng con p trn cc ph lu sng
Mekong ca Thi Lo, ri phi k ti k hoch chuyn dng ly
nc t sng Mekong ca Thi Lan hin nhin hai nc h ngun
l Cam Bt v Vit Nam s chu nhng hu qu tai hi nht v cn
kit ngun nc v hy hoi v mi sinh.
Li bo ng trc y ca y Ban Sng Mekong trong thp
nin 60 ri n y Hi Sng Mekong nhng nm 90 bin thnh
nhng li ku cu khn cp v mt thm ha mi sinh khng th
trnh khi m nn nhn khng ai khc hn l cc dn tc sng di
ngun. chnh l nhng ngi dn Cam Bt v ngt 20 triu c
dn Vit Nam ni ng Bng Sng Cu Long ang phi sng vi
vng t ngy cng ngho i v cc ngun ti nguyn ngy cng
cn kit. Cc p thy in ln s ph hy h sinh thi ca con
sng Mekong, e da s sng cn ca hn 60 triu dn trong vng
vi hu qu t hi cht ngi cng ging nh chn mn trong cc
rung la hay th thy li trn sng! Li ku gi ca Nhm Bn
Cu Long sau Hi Ngh Chiang Rai Mekong Meeting Spells
Disaster (thng 5/1995) m qua Vit Nam thiu cnh gic
mt quyn ph quyt / veto power trong y Hi Sng Mekong
v ri nh chp nhn thc trng ... chng ta khng th lm g
c vi by con p bc thm chim 20% ngun nc trn dng
chnh Mekong trong lnh th Trung Hoa; chng ta cng khng
lm g c vi hn 30 con p trn cc ph lu trong ni a Thi
Lan v Lo.
n y t hn s c ngi t nn cu hi khc nghit: khng
l nh nc ca cc quc gia dc theo dng nc linh thing mu
nhim kia_ trong c c nhng chin s tin phong ca lc lng
636 cu long cn dng

cch mng v sn th gii; ngi t chc phong tro gii phng

dn tc ba nc ng Dng; m li khng h quan tm n s
sng cn ca bao nhiu triu c dn cui ngun?
Chng ta c th tm ra cu tr li t nhng s kin c tnh cht
ph qut, in hnh v mt thm ha c tht xy ra ti H Nam nm
1975 vi hai p Bn Kiu v Thch Mn , trn Sng Hoi mt
ph lu ln ca Sng Dng T, con sng ln th ba ca th gii,
di nht Chu vi 6300 cy s. p Bn Kiu do Lin X gip
xy dng l mt khi st thp c tnh chu ng c nhng cn
l ngn nm nhng ri cn ma l hai ngy lm v con p vi
nm trm triu mt khi nc xung; ri khi p st thp th
hai v tip, ko theo chui p 62 chic ln, nh lm thit hi 230
ngn ngi do l cun tri, v bnh dch sau cn lt. Tai ha c
tnh ln hn c v n nh my ha cht Bhopal n, v nh my
in nguyn t Chernobyl Nga.
p Nam Ngum ca Lo, p Pak Mun ca Thi tuy khng hay
cha gy nn nhng tai ha thm khc tng t nhng to nn nhng
vng nc t ng, mi sinh b tn ph, loi c thing Pla Beuk,
Dolphin Irrawaddy dn b hy dit. V cui cng, Vit Nam vi
nhng hu qu khng th lng c. C khng th xung h lu;
lu lng nc s gim hn, nc mn s t bin trn vo, vic la
go sn xut s b nh hng nng n... l cha k nhng nh
my k ngh (ca nhng nc thng ngun) s xung sng tt
c ph thi c hi... V Vit Nam s chu tt c nhim v mi
trng.. Nhng nhng ngi cm quyn H Ni hnh nh cha
h c nim n nhng iu nguy khn va k ra...
Khp cun sch li vi cm gic nng n t m vang ca loi
chim bo bo vng di xuyn sut qua nhng trang giy chn thnh,
vi tng d kin tra cu, vi mi thng tin ng tin cy... Cm gic
kit sc bt lc khi phi chng kin, nghe ra cn hp hi khng th
cu cha, khng th hi phc ca Con Sng Mekong, Con Sng Lch
S, Con Sng ca Thi Gian, cng l Con Sng Cui Cng y ri
ra s l Con Sng ca Qu Kh. Vn bit sng l tn sng mi khc
 bin ng dy sng 637

giy ca hin ti v hng v pha trc mt Hng ca Tng

Lai. Nhng au thng thay, tng lai du pht trin bao nhiu cng
khng sc y li ngho i ca qu kh bi con ngi Vn
l con ngi ca by quc gia sng dc dng sng m k thng
ngun vi mt khi dn hn mt t ngi chim 1/6 dn c qu t
ch khng ai khc to nn nhng tai ha khng lng cho mnh
ln cho ngi qua nhng h qu ca qu trnh pht trin khng bn
vng ch xy dng phn vinh. Thm ha Con Rng en thng 3,
1992 vi chn ngn tn mt ma ca nh my Khon Kaen xung
sng Nam Pong khin khng cn mt ging tm c no sng st...
cu nguy, chnh ph Thi phi cho x hng triu mt khi nc
t p Ubolrath nhng ch c tc ng y cht thi c hi y vo
hai sng Chi, sng Mun tip tc git hi hn 140 ging c khc
trc khi vo sng Mekong ri xui chy v ng Bng Sng
Cu Long. V nh mt iu tt nhin... Sng Thing Mekong k
c cc ph lu khng ch b chn nghn bi cc p thy in, b
i dng chuyn nc m t hi hn l ang bin thnh nhng cng
rnh ph thi... Cc Khu Rng Ma nh nhng tm bt bin khng
l c chc nng iu ha nhng dng chy ca sng Mekong... M
theo s nhn nh ca Ngn Hng Th Gii (5/98) th ti nguyn
rng s cn kit vo nm 2003... V c l ngun cht m chnh
cho ton th c dn sng hai bn b sng cng ngy cng t i do
k ngh nh c khai thc qu mc m khng c quan nh nc
no kim sot c, thm nc sng cng ngy cng nhim, dn
n h qu thm hi v thm ha: Ch s an ton h sinh thi sng
Mekong ang c nguy c b tiu dit!
V bao trm ht tt c, vi qu trnh Hn Ha Ty Tng ang
n nhng bc cui cng vi ng xe la chy t Bc Kinh
bng qua nhng nh cao, nc nh th gii n th Lhasa, th
sng Mekong c coi nh l mt con sng thuc ni a Trung
Hoa Dng Sng Thing ca nhng Dn Tc Phng Nam s l
ng dn chuyn ch ton b cht thi k ngh v tin dng gia c
do c mt Phng Bc tun xung. Th nn, trnh s rng
638 cu long cn dng

buc, Trung Quc khng h t mun hay ng hn l chi t

tr thnh thnh vin ca ca y Hi Sng Mekong. Khng nhng
th, Bc Kinh cn cng khai v rt sm sa t mun khng ch
ton th vng Bin ng c chim c khi tr lng du di
lng y bin. Trn chin nm 1974 vi Hi Qun Vit Nam Cng
Ha l phn khc do u ca mt cuc xm lc ln lu di m
hin nay ang i vo on kt thc, trong thp nin u tin ca
Th K 21.
 bin ng dy sng 639

NGUYN MNH TRINH

ni chuyn vi
nh vn NG TH VINH
v tc phm

CU LONG CN DNG
BIN NG DY SNG

Nguyn Mnh Trinh (NMT)_ Nh Xut Bn Vn Ngh va cho

pht hnh mt tc phm mi ca anh, xin anh cho bit mt vi chi
tit v cun sch?
Ng Th Vinh (NTV)_ Cu Long Cn Dng Bin ng Dy
Sng l tiu ca mt chng sch c chn lm tn ca tc
phm cng l 2 ch chnh ca cun sch. Sch dy 648 trang
vi bn v hnh nh v l mt d kin tiu thuyt hay tiu thuyt
t liu.

NMT_ Theo li dn nhp Cu Long Cn Dng Bin ng Dy

Sng l mt d kin tiu thuyt, danh xng ny c v l xin anh
gii thch.
NTV_ Tiu thuyt c nh ngha nh sn phm ca tng
tng nhng chng mc no vn phn nh thc ti cuc sng.
Trong d kin tiu thuyt tuy phn h cu chim mt t l th yu
640 cu long cn dng

nhng khng th thiu chuyn ch nhng s kin y p t cuc

sng m ngi vit mun a vo tc phm bng khng th cun
sch tr thnh 1 ti liu bin kho.
Faction l mt t nghe c v l nhng khng hon ton mi, l
mt thut ng ngn gn v ngha c ng trong ting Anh gm
kt hp hai ch fact & fiction.
Faction c th tm dch l d kin tiu thuyt hay tiu thuyt
t liu (1) l mt th loi vn hc hay phim nh vn dng ngi
tht, vic tht m c nh l h cu; hay ni mt cch khc l dng
ngi tht, vic tht nh thnh t thit yu trong vic hnh thnh
tc phm di dng tiu thuyt; (2) cng trnh vn hc hay in
nh trong l mt trn ln d kin v h cu. *
L k thut vit c cc tc gi vn dng t bao thp nin
ri. in hnh nh James A. Michener **, tiu thuyt gia M
th hin k thut vit ny qua nhiu tc phm s nh Hawaii,
Texas, Alaska, Mexico, Caribbean,... y p nhng t liu v lch
s a l v nhn vn nh kt qu ca nhng n lc bn b tra cu
v khai qut, ch c phn h cu l nhn vt dn dt ngi c qua
xuyn sut ca tc phm! Nu c dp ln Alaska, anh c th ti
thm mt cn nh nh bnh d nh mi cn nh khc nhng tr
thnh mt t im du lch v l ni Michener ti sng v
vit tc phm s v lch s Alaska t thi hoang s ti hin i
- nh mt tiu thuyt t liu...

NMT_ Trong cc tc phm xut bn nh Vng ai Xanh,

Mt Trn Si Gn cng c rt nhiu d kin ly ra i sng
hin thc ngoi i, theo anh c s khc bit no vi tc phm
Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng?
NTV_ Khi i t mi quan tm: mi sinh v pht trin lu
vc Sng Mekong v ng Bng Sng Cu Long, ti c nh
vit mt cun sch, ti cng li ng trc la chn nh khi vit
cun Vng ai Xanh lin quan ti vn Ngi Thng v Cao
nguyn, thay v l mt ti liu bin kho kh khan ti chn hnh
 bin ng dy sng 641

thc d kin tiu thuyt. Ti cng dnh kh nhiu thi gian v

cng sc hon thnh cun sch. Cu Long Cn Dng Bin ng
Dy Sng c khc vi nhng cun sch trc l phn t liu th
y p trong khi h cu ch chim mt t l rt nh.

NMT_ Nu tiu thuyt m cha ng qu nhiu d kin v chi

tit, li thm khng phi ch l cu chuyn ca mt dng sng m
thi m cn rt a din lin quan ti nhiu lnh vc khc nhau,
theo anh nh vy c th lm cun sch qu kh khan v t hp dn,
anh lm th no trnh vn nn ny?
NTV_ Sau nhng gi lm vic tht mi mt cn tm c mt
cun tiu thuyt vi nhng tnh tit o le v hp dn gii tr th
Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng khng p ng c
nhu cu ca i tng c gi y. Ngay t cc bc u khi s
vit cun sch ti khng c ch nh hnh thnh mt tc phm
nh vy.

NMT_ nhim mi sinh l ti quen thuc vi c th gii ch

khng phi ring vi ngi Vit Nam, la chn ti ny anh c
s s lp li nhng iu m nhiu ngi cp n?
NTV_ Chng nhim bo v mi trng l ti quen thuc
c nhc ti cng ngy cng nhiu hn trong sut na th k qua
nh nhng khu hiu nhng thc t hnh ng th qu t v hu
qu l s suy thoi ton h sinh thi ca hnh tinh ny phn ln do
chnh con ngi gy ra ch khng phi do thin tai. Khng bao gi
c vn nhim mi sinh cho ring Vit Nam hay Trung Quc
trong th k ton cu ha ny. Khi thi t nhng nh my chy
than c k Hoa Nam khng ch u c bung phi ca ngi
dn Trung Quc m tc hi trn c dn ca ton vng ng Nam .
Chc anh khng qun v chy rng o quc Nam Dng nhng
khi v tro than li xung mi tn cc x M Lai v Singapore...
Nh vy nhim bu kh quyn, nhim ngun nc l vn ca
ton vng ton cu ch khng c ranh gii cho mt mt quc gia
642 cu long cn dng

ring l no. Do m trong [Ngy Nc Th Gii_ World Water

Day 22- 03- 1999] ch a ra rt ngha l Mi Ngi u
Sng Di Ngun_ Everybody Lives Downstream, iu ny
hon ton ng i vi con Sng Mekong vn l mt con sng quc
t chy qua 7 quc gia trong c Vit Nam cui ngun. Khng
mt quc gia ring r no c kh nng bo v ch ring khc sng
chy qua lnh th ca mnh nu khng c c Mt Tinh Thn
Sng Mekong_ The Mekong Spirit ngha l mt tinh thn hp tc
v trch nhim cho phc li chung trong k hoch khai thc hi
ha v pht trin bn vng ngun nc ngun ti nguyn ca con
Sng Mekong nh mt ton th.

NMT_ C ngi thc mc, trong khi l lt honh hnh nh th

ny m bo Sng Cu Long cn dng c phi l s nghch l
khng?
NTV_ C v nghch l l do thi im ra mt cun sch. Ti
cng c nghe k li l c v tu s ang lo vic cu tr ch mi
nghe tn cun sch pht biu: ang l lt ngp tri vi nh
tri ngi cht m ni Sng Cu Long cn dng l th no? Cu
hi ca anh v s ngc nhin ca mt s ngi cng khin ti thm
bn khon. L lt v hn hn nh hai hin tng i nghch xy
ra theo chu k hng nm vi mc cng ngy cng trm trng
hn vn c ngi dn coi nh l thin tai nhng thc cht l
do chnh con ngi t gy ra. Do nhng ph hy h sinh thi vn
phc tp v cng ht sc mong manh ca con Sng Mekong; bao
gm nhng tai ng t thng ngun nh: (1) xy cc p thy in
chn nc i dng sng Mekong (ng k nht l chui nhng con
p bc thm khng l Vn Nam), (2) ph hy t st nhng khu
rng ma (vn c tc dng gi nc v iu ha lu lng dng
sng trong 2 ma kh l), (3) ph nhng khi khai thng lng
sng ( m thy l t Vn Nam xung tn Nam Lo), (4) cc p
thy in a ti in kh ha, k ngh ha v c th ha, trt
cht ph thi xung sng. Cng thm vi nhng sai lm thy
 bin ng dy sng 643

li ni h ngun, nh ngay ti ng Bng Sng Cu Long vi hu

qu nhn tin l: lt s rt ln ngay ma ma (nh hin nay), hn
hn s gay gt hn trong ma kh, nc sng ngy cng nhim
v thm nn ngp mn cng ngy cng vo su trong t lin.
Bo rng lc quan hay bi quan, c hai u mang hnh nh nhng
con iu trc nguy c ch bit rc u xung ct.

NMT_ Trong tc phm c nhiu on k ghi chp li nhng cuc

du kho hoc quan st thc a rt hay. Anh tri qua bao nhiu
ngy c nhng on k nh vy?
NTV_ Ti vn gi thi quen hi lm bo sinh vin, thng l
m mt h s v ni d nh ti nn bit trc s tm kim g
chuyn i , d nhin chuyn i no th cng c nhng tnh c th
v khng h c bit trc. Nh mi y trong mt chuyn v
thm mit Hu Giang Chu c khi ti thm ngi lng a Phc
gp nhng Ngi Ch Chu Giang _ thc s h khng phi l
ngi M Lai nh ngi dn a phng vn ngh nhng h l
nhng ngi Chm sng st chy thot t vng quc Champa
tiu vong, h cng cn l hu du ca i qun Cn Man c cng
ln gip Thoi Ngc Hu iu ng m su dn Khmer ngy m
o xong con Kinh Vnh T di ngt 100km ra ti H Tin v sau
c triu nh Hu n cng cho lp 7 lng Chu c cn
tn ti ti ngy nay. Ti khng ti nh mt du khch, m l
mt field- trip, mt chuyn tr v vi cnh vi ngi tm li
tm li khong thi gian mt... Trao i tr chuyn vi ngi
li a chng ti t thnh ph Chu c sang bn Cn T La,
chc hn sau anh ta c ci nhn khc hn vi nhng Ngi
Ch ni ngi lng a Phc y.

NMT_ Anh c ngh rng thm mt ngi c l thm mt ngi

hiu r hng ng tham gia Cu ly Dng Sngv anh c d
tr phng cch ph bin tc phm ny mt cch rng ri?
NTV_ Trc khi l mt cun sch hon chnh, c mt s
644 cu long cn dng

chng c ng ti trn cc tp san nh i Ti, Vn Hc, Th

K 21... ti cng nhn c mt s feedback t bn c v bng
hu. Trong mt chuyn i Hoa Thnh n hi thng 7 mi y, ti
c gii thiu vi mt ngi cha bao gi quen, anh c c my
bi vit ca ti v con Sng Mekong ng trn TK 21, trc anh
vn tng rng ti l chuyn vin lm cho World Bank ch khng
phi thuc ngnh y. Ni chung, th s ngi c cc bi vit ca
ti khng nhiu nhng h li l nhng ngi rt nhy cm v cng
chia x vi cc vn ti nu ra. Ti rt mong c thm nhiu c
gi nh vy nht l cc bn tr i vi cun sch va hon tt. S
hiu bit v mi quan tm ca nhiu ngi s dn ti hnh ng
hng ng Cu ly Dng Sng. Anh hi c phng cch ph
bin tc phm ny mt cch rng ri th theo ti vi cc bi im
sch trn cc bo, trn i pht thanh, c cc bi trn cc trang li
Internet cng nh cuc ni chuyn vi anh y, tt c u c tc
dng a cun sch ti ngi c. Nu c thm cc bui ra mt
sch cng l hnh thc gii thiu rt tt.

NMT_ Ti sao nhng ngi trong chnh quyn Cng Sn Vit

Nam li coi thng s nhim mn ca ng Bng Sng Cu Long?
Trong Cu Long Cn Dng Bin ng Dy Sng, anh c v k vng
nhiu n nhng ngi sng hi ngoi trong vic gii quyt vn
nn ny? Anh khng hy vng nhng ngi trong nc sao?
NTV_ Ti khng ngh l nhng ngi lnh o c trch nhim
trong nc li khng bit n nhng tai ng ang xy ra ni
ng bng Sng Cu Long trong c nn ngp mn cng ngy
cng vo su trong t lin. Ch c iu cch nhn v tm nhn ca
h xa c ti u trong thi k c mnh danh l i Mi ny.
H ang vi v chn nhng bc pht trin khng bn vng bng
ci gi mi sinh phi tr di ly cho cc th h v sau ny. i vi
h khi ng trc nhng nhu cu cp thit ca ci n ci mc th
bo v mi sinh l chuyn qu xa vi. Cha thy quan ti cha
l cu ni bnh dn y phn nh tm nhn ca nhng ngi lnh
 bin ng dy sng 645

o trong nc.
Ni ti bo v mi sinh th khng c phn bit ngi Vit hi
ngoi hay ngi Vit trong nc. Mi ngi t v tr sinh hot ca
mnh, vi cnh gic v thc, bng nhng con ng v phng
tin khc nhau nhng cng nhn v mt hng l bo v mi trng
sng trong cc bc pht trin bn vng v hi ha. Bo v mi
sinh khng phi l mt khu hiu v hn, mt th clich mn
c m lun lun c mt ni dung mi v tch cc khi bc sang th
k ton cu ha ny. Mt v d, cy cu M Thun ngay sau khnh
thnh 05 - 2000, tr thnh mt t im du lch v trong nhiu
ngy l mt bi rc, l nhng ng rc thy c trn sn cu
nhng cn bao nhiu ng rc khng l: cht thi k ngh v tin
dng gia c xung t Vn Nam v sut dc con Sng Mekong?
Bi rc cu M Thun ch l mt v d rt nh ca tm nhn mt
chim khin chng ta phi c mt ci nhn ton cnh vi tm nhn
v tinh v mi trng sng ang suy thoi rt nhanh khng ch
Vit Nam m l ton lu vc Sng Mekong.

NMT_ Trong nhng nhn vt ca tc phm c mng tng

phng pht khun dng c thc ngoi i, c phi l ch tm
ca anh?
NTV_ Nu nh cc nhn vt trong Cu Long Cn Dng Bin
ng Dy Sng nh nhng nh hot ng bo v mi sinh m li
phng pht ging nh mu ngi tht ngoi i th chng l
du hiu ng mng hay sao? Nhng nhn vt y khng hon ton
h cu, h l nhng chuyn vin khoa hc k thut trong Nhm
Bn Cu Long, nhng thnh vin ca Din n Sng Mekong _
Mekong Forum, cc chuyn gia c lp khp cc quc gia trn
th gii thuc mi la tui khng thiu ngi bc qua kh xa
ci tui tht thp c lai hy tng l chuyn vin cao cp ca
cc t chc quc t nh Lin Hip Quc cho d ngh hu_ h l
nhng ngi rt sm v bn b khng ngng quan tm ti vn
mi sinh, ti h sinh thi ca con Sng Mekong trong mt ci nhn
646 cu long cn dng

a d chnh tr_ geopolitics, ca ton vng vi 7 quc gia dc theo

hai bn b con Sng Mekong ra ti Bin ng. H s l cht xm
l b tham mu _ mt think tank cho n lc bo v mi sinh v
pht trin bn vng ca Vit Nam trong hin ti v tng lai.

NMT_ M ngoc v nhn vt b th huyn y Mi Nhe (Ch.

XV, tr. 194 - 197) c phi anh mun xy dng mt nhn vt phn
din lm ni bt nhng nhn vt hi ngoi?
NTV_ Anh c khuynh hng i chi mt Vit Nam bn trong
v bn ngoi. Chng ta cng khng thiu nhng nhn vt phn din
c hi ngoi. Mi Nhe khng phi c xy dng nh mt nhn
vt phn din lm ni bt nhng nhn vt hi ngoi nh anh
ngh u. Nhng anh ta l mt nhn vt in hnh kh ph bin
Vit Nam hin nay. Mi Nhe khng trong s nhng ng T
Bn ngha l thoi ha v tham nhng. Mi Nhe l hnh nh
him hoi ca nhng ngi Cng Sn chn chnh cn vng st
li, tng gian kh hy sinh v c b thng h mt mt trong khng
chin, nay lm huyn y Tam Nng rt i yu thng qu hng
ng Thp. Mi sinh i vi Mi Nhe l ci mi trng sng sao
cho d th i vi b con. Cu cnh y bin minh cho mi
phng tin hin i c em ra p dng i tr cho khp vng
Tam Nng: ph rng trm vi c my ca, nh c khng phi ch
c li m c vi cht n v in xot, sn chim khng ch c by
m cn loi sng vi n ghm v c ng nhm. Chnh sch
lm nhanh n mau ca Mi Nhe khin cho cnh quan Tam
Nng thay i tng ngy, rng trm khuyt tng mng, c tm bt
k ln b b git hng lot ni phu, chim thng hay him qu u
ging nhau b lng sn nh nhng con tht. Ni tm li ch trong
mt k hoch ng nin t pht Mi Nhe khng nhng em li
cho b con mt i sng d th m cn rt sung tc v c hy vng
mau giu na. Mi Nhe t thnh tch k lc v nhng con s:
dn s tng khng khip gp i, din tch rng trm ch cn mt
phn ba, trong trm chim ch ring loi hc con s trc y ln ti
 bin ng dy sng 647

c ngn nay ch cn khong di 500 con. Nhng di mt ngi

nng dn ngho th ng ch Mi Nhe c cng rt ln bin
vng m ngp nc quanh Tam Nng mau chng thnh mt qun
huyn i ln cnh tr ph...
Nhng vi ci gi rt mc phi tr m Mi Nhe khng thy:
l hy hoi vnh vin c mt vng m ly v trm chim vn l
mt kho tng sinh hc phong ph, ci ni ca chu k sinh sn v
tng trng cho rt nhiu ging chim c, cc loi nhuyn th v
v s nhng sinh vt khc v cng l trung tm iu ha nc cho
ton vng trong c hai ma kh l.
Nh anh thy, Mi Nhe l mt in hnh ca c mt chnh sch
mnh danh l i Mi t trn cao xung ti h tng ct sao lm
n nhanh, thu hoch nhanh, v lm giu nhanh_ ngay c trong lnh
vc nghin cu khoa hc bt k hu qu s ra sao i vi ngun
ti nguyn ca t nc tng lai.

NMT_ Nguyn do nhng vn nn t nhim mi sinh, n ma

ty lu vc Sng Mekong, n nhim mn cng ng Bng Sng
Cu Long, ri tranh ginh o du Bin ng l do chnh quyn
cc nc ch ti quyn li cc b trc mt m qun i nhng
thm ha ln trong tng lai, c phi?
NTV_ Ngun ti nguyn ca con Sng Mekong v ngoi Bin
ng khng hon ton ca ring mt nc no, ai cng hiu nh
vy nhng vi nc ln Trung Quc nh mt siu cng thay v
hnh s mt cch c trch nhim th li mun m trn ht cho ring
mnh. Cc nc nh cn li th cng khng hn g ngha l chia
r, tm nhng bc pht trin ring l bng hnh thc cnh tranh
trit tiu ln nhau_ Zero Sum Competition. khng c mt Tinh
Thn Sng Mekong, mt Tinh Thn Chu Thi Bnh Dng, m
ch c khng hong lng tin cy a ti nhng cuc chy ua v
trang bng nhng ng tin phc li vn mng manh trn u
mi ngi dn trong vng. Bc pht trin t c ca mi nc
th khng bn vng, a ti cn kit ti nguyn v nhim mi
648 cu long cn dng

sinh, li ang c c nguy c n ra mt chin tranh vng_ mt trn

Armageddon ng Phng.

NMT_ C ngi cho rng nguyn nhn su xa l s hin hu

ca cc chnh quyn c ti khng tn trng nhn quyn v s thay
i cc th ch thnh dn ch thc s mi l cch gii quyt hon
thin? Nhng c l, vi tnh th ny rt kh thc hin?
NTV_ Nhn vo cc quc gia trong lu vc Sng Mekong t
Trung Quc xung ti Min in, Thi Lan, Lo, Cam Bt v
Vit Nam cho d mang nhng tn gi khc nhau nhng vn l
nhng t nc khng c dn ch, vn l nhng x hi hnh thp_
social pyramid ni theo ngn t ca nh x hi hc Min Kyaw
Nyein, vi nh thp l thiu s thng tr v di y vn l a s
nhng ngi dn ngho kh b khai thc v bc lt. Trong li kt
cho cun sch ti c vit: [V hin nhin khng c gii php n
l cho vn mi sinh m phi l bc chuyn ha c bn v ng
b ca cc h thng x hi t Ton Tr tin ln Dn Ch. C
dn ch l c c hi m mang dn tr v chnh c dn sng hai bn
b sng Mekong s c thc v ting ni bo v dng sng nh
l mch sng ca chnh mnh] (tr 606). C hi ng u trong
c quyn c ung mt ngm nc trong lnh, c ht th mt
bu khng kh tinh khit v c t do chnh l nhn quyn ch
c c trong mt t nc dn ch.

NMT_ Trung Quc nh mt ngi ic khng thm nghe cc li

ku gi ca ln bang cng nh cc hi ngh chuyn ngnh v dng
sng. Theo anh lm th no buc h phi quan tm ti quyn
li ca cc quc gia lin h?
NTV_ Bc ra t nhng thng nm b lit cng Ty Phng
su x vi ha c Nam Kinh c xem nh ni nhc quc gia,
Trung Quc ang mau chng vn ln nh mt siu cng; h rt
sng sut v thc c nhng iu h ang lm v cn lm i
vi ngun nc ca con Sng Mekong, i vi kho du kh chin
 bin ng dy sng 649

lc ca khu vc Bin ng.

NMT_ Cc hi ngh v Sng Mekong ca cc quc gia lin h

v ca c Lin Hip Quc c gip ch g trong vn nn k trn?
NTV_ Hng nm vn c nhng hi ngh nh vy ca y Ban
Sng Mekong (Mekong River Committee) trc y v nay l y
Hi Sng Mekong (Mekong River Commission). Bc Kinh th
vn c bng bt mi thng tin v ro rit xy chui nhng con p
bc thm khng l Vn Nam _ Mekong Cascades, bt chp hu
qu ra sao i vi cc quc gia di ngun. T 1995, Bc Kinh
dt khot t chi gia nhp y Hi Sng Mekong t do hnh
ng m khng phi chu s rng buc no v cng chng h quan
tm ti ni lo u ca cc nc lng ging. Nu phi ln ting th
Bc Kinh ch ru rao nhng nhng iu li lc ca cc con p.
Thm bao nhiu hi ngh i na th cng s khng i ti u nu
khng c s hin din v tham gia hp tc ca Trung Quc, mt
quc gia trung tm vi na chiu di con sng Mekong chy trong
lnh th mnh...
Ring vi chnh quyn H Ni, cng l ln u tin sau bao nhiu
nm im ting, ngy 13 thng 10 nm 2000, tr li cho mt bi
bo nhan The Mekong Choke Point ng trn t Far Eastern
Economic Review s thng 10/12/2000 cp ti nhng con p
trn dng chnh sng Mekong tnh Vn Nam gy lo u cho cc quc
gia di ngun, pht ngn vin B Ngoi Giao Vit Nam Phan Thy
Thanh ku gi Trung Quc bo m rng cc con p ca h
khng gy tn hi mi sinh cho con Sng Mekong ni h ngun
v phi duy tr s bn vng ca h sinh thi ton con sng trong s
bnh ng quyn li i vi mi quc gia trong lu vc.
Tr li ca Bc Kinh vn l im lng v tip tc s bng bt. i
vi cc chuyn gia am hiu tnh hnh Chu , h c nhn nh l
Trung Quc cha h c mt h s theo di tt_ good track record
trong nhng cng cuc hp tc a phng m in hnh l k hoch
khai thc con sng Mekong.
650 cu long cn dng

NMT_ Anh c ngh ti mt n bn chuyn ng ting Anh cho tc

phm ny ph bin n th gii hay t ra ti 7 quc gia trong
lu vc Sng Mekong?
NTV_ Mt n bn ting Anh, l iu ti ngh ti v rt mong
mun nhng c l vi ni dung c ng hn v rt ngn khong
300 trang. Thay cho tnh trng bng bt phn ha cc b gia cc
quc gia thuc lu vc Sng Mekong nh hin nay, th thi ci
m trao i thng tin trong s tng knh v cm thng s a ti
hp tc v s ganh ua sng to. chnh l bc hnh thnh mt
Tinh Thn Sng Mekong hng v nhng phc li chung cng
nhau khai thc mt cch hi ha ti nguyn phong ph ca con sng
Mekong v thy in, thy li, ng nghip, giao thng, c v du
lch. chnh l nhng vin gch t nn mng cho mt nn Vn
Ha Ha Bnh ca nhn loi bc vo thin nin k mi.

NMT_ Anh c hy vng no cho mt gii php Cu ly dng

sng Cu Long cng nh anh c cn ni g thm vi c gi?
NTV_ Extinction is forever, Endangered means we still have
time _ Sea World San Diego. Gi ti anh v bn c cu ni ngha
y. Bo ng dng sng Mekong ang lm nguy c ngha l chng
ta cn thi gian cu vn. Nhng ti giai on ton vng ng
bng Sng Cu Long nhim hon ton ngp mn th vnh
vin chng cn u mt nn Vn Minh Mit Vn v cng khng
cn u Va La nui sng ngt 100 triu dn ca c nc.

NGUYN MNH TRINH

Hp Lu 56 (11/2000)

_________
* Faction (1) a form of literature or film making that treats real people or events as
if they were fictional or use real people or events as essential elements in an otherwise
fictional rendition; (2) A literary work or film that is a mix of fact and fiction [Blended
of fact and fiction]. The American Heritage Dictionary of the English Language.
 bin ng dy sng 651

** James A. Michener, tng l ch bt cc tp san, nguyn thiu t hi qun M

Hm i Thi Bnh Dng trong Th Chin Th 2. Nm 40 tui, Michener quyt nh
dnh trn thi gian sng tc. Ngay cun sch u tin Tales of the South Pacific
c trao gii Pulitzer. Trong sut 40 nm tip sau ng hon tt nhiu tc phm
x di dng d kin tiu thuyt, lun lun l best sellers nh Sayonara, Hawaii,
Texas, Alaska, Mexico, Caribbean...
652 cu long cn dng

VIT TIDE PHNG VN

NH VN NG TH VINH
NGUYN K HNG_ Khi no v ti sao anh bt u c bit
ch ti con sng Cu Long v Bin ng?

NG TH VINH_ Ti lm bo vit vn t thi sinh vin, vi

quan tm ti cc vn x hi, vo thp nin 60 l tnh cnh sng
ca ngi Thng trn Cao nguyn Trung phn Vit Nam ti
vit cun Vng ai Xanh. Ra hi ngoi, qua tip cn vi Nhm Bn
Cu Long, vo nhng nm 90 ti bt u ch ti vn mi sinh
v pht trin con sng Mekong_ con sng ln hng th 3 Chu ,
vn c xem nh cn nguyn vn so vi cc con sng ln khc
ca th gii. Phi ni rng ti hon ton b con sng y chinh
phc sau khi c nhng cun sch lin quan ti Mekong Expedi-
tion ca on Thm Him Php vo th k 19 khi gian nan ngc
dng sng Mekong dng mnh thi hoang d tm mt thy l
giao thng vi Trung Hoa, mt cuc hnh trnh tht ho hng ko
di hn hai nm nhng kt thc th bi thm
Sau ti ro rit tm hiu v con sng Mekong vi nhn
thc rng n nh mch sng ca hng trm triu c dn ca 7 quc
gia trong lu vc nhng li ang b Trung Quc khng ch. Vi
ci nhn ton cnh trong mi tng quan ton vng y, khng th
khng bao gm c Bin ng ang b Ty tng Ha / Tibetization
 bin ng dy sng 653

vi qun o Hong Sa b Trung Quc cng chin v Trng

Sa ang l vng tranh chp.
Cho d l mt dng sng, bin c vi cc hi o hay t lin th
ch nht qun ca cun sch vn l mi e da do tham vng
bnh trng khng ngng ngh ca Trung Quc.

NKH_ Anh c th ni qua v tc phm Cu Long Cn Dng

Bin ng Dy Sng c gi Vit Tide nu cha c cun sch
theo di c nhng g anh vit ra khng?
NTV_ Ni dung ca cun sch lin quan ti hai vn ln ca
Vit Nam. (1) Cu Long Cn Dng: cp ti con sng Mekong
di khong 4,900 km nh mt con sng quc t chy qua 7 quc
gia: Ty Tng Trung Quc Min in Thi Lan Lo Cam Bt v
Vit Nam. Ch t nhng thp nin 50, ngi ta mi bt u ch
ti tim nng phong ph ca con sng Mekong v t a ti
nhng k hoch khai thc. Nm 1957, gia thi k Chin Tranh
Lnh, mt y Ban Sng Mekong (MRC / Mekong River Commit-
tee) c thit lp vi bo tr ca Lin Hip Quc ch bao gm
4 quc gia h lu l Thi Lan Lo Cam Bt v Vit Nam vi vn
phng ti Bangkok. Cho d ban u ch c 4 nc h lu, nhng y
ban Sng Mekong hnh thnh c mt k hoch y tham vng
khai thc con sng Mekong v cc phng din thy in, thy li,
ng nghip v giao thng nhm to sc bt pht trin kinh t cho
ton vng h lu sng Mekong / Lower Mekong Basin. Nhng ri
k hoch b khng li do cuc Chin Tranh Vit Nam trn sang c
3 nc ng Dng. Sau 1975 cho d cuc Chin Tranh Vit Nam
chm dt nhng mt cuc chin tranh dit chng khng khip
khc li din ra Cam Bt. Phi mi ti 1994, sau thi k Chin
Tranh Lnh, Trung Quc m ca ra vi th gii bn ngoi, cc d
n khai thc con sng Mekong li c phc hot, y Ban Sng
Mekong ti hot ng nhng vi mt danh xng mi l y Hi Sng
Mekong (MRC / Mekong River Commission) vi vn phng t
ti Nam Vang cng vn ch gm 4 nc hi vin c nhng vi mt
654 cu long cn dng

thay i cn bn v iu l l khng mt thnh vin no c quyn

ph quyt / veto power cc k hoch khai thc con sng Mekong.
iu ng ni y l thi bt hp tc ca Trung Quc. Cho d
c mi, Bc Kinh dt khot t chi khng tham gia vo y
Hi Sng Mekong khng ngoi mc ch c hon ton t do
khai thc con sng nh v tham vng ca h.
(2) Bin ng Dy Sng: l ch th hai ca cun sch khi i
t v Trung Cng cng chim qun o Hong Sa / Paracels ca
Vit Nam t nm 1974 nhng tham vng ca Bc Kinh khng dng
li , h ang tng bc ln chim qun o Trng Sa v c
khng ch Bin ng vi c ngun tr lng du kh trong ...
Tin hai bc li mt bc, v b a lun lun l chin lc
ca Trung Quc, v tr tru thay l iu y vn c em li mi an
tm cho nhiu ngi. Chng hn ch mi y thi trong cuc hp
thng nh ti Nam Vang (06/11/2002) th tng Chu Dung C
Trung Quc ging cao cnh Olive khi t bt k mt tha hip
cng cc nc hi vin ASEAN l s t kim ch trnh ng
trong vng qun o Trng Sa / Spratly ang c tranh chp gia
Trung Quc, Vit Nam, Phi Lut Tn, M Lai v Brunei. Nhng ai
cng bit rng ch vi nguyn trng hin nay, trn Bin ng ni
qun o Trng Sa, Bc Kinh th thng phong, trong khi
qun o Hong Sa th hon ton khng c nhc ti!

NKH_ Anh c th cho c gi c bit r hn v k hoch

khai thc sng Mekong ca Trung Quc? Ti c tn ni con p
Manwan_ l con p thy in ln u tin trn dng chnh sng
Mekong thng ngun, sau chuyn i thm Vn Nam va qua c
lm anh lo ngi hn khng?
NTV_ K t nhng nm 70, Trung Quc c k hoch xy mt
chui 8 con p bc thm khng l Vn Nam _ Mekong Cascade,
ngay trn dng chnh khc thng ngun sng Mekong chy qua
tnh Vn Nam vi tng cng sut 15,400 Megawatt tn ph ln ti
7.7 t la c kh nng in kh ha k ngh ha vng ty nam
 bin ng dy sng 655

Trung Hoa cn trong tnh trng km pht trin. Th gii bn ngoi

hu nh khng bit g v cc k hoch ny. Cho d c d n
v chui nhng con p Vn Nam t thp nin 70 nhng v thiu
ngn sch mi ti nm 1980, con p u tin Mn Loan / Manwan
1,500 Megawatt mi c khi cng v phi 13 nm sau mi xy
xong (1993) cung cp in cho th ph Cn Minh, khu k ngh
Chuxiong v cc qun huyn pha nam. Con p th hai i Triu
Sn / Dachaoshan 1,350 Megawatt khi cng nm 1996 mi hon
tt thng 12 nm 2001. Con p th ba Tiu Loan / Xiaowan 4,200
Megawatt c coi nh Con p M dung lng ln ti 15 t mt
khi nc ly t con sng Mekong c khi cng t thng T nm
2001 s l con p cao nht th gii 292 mt tng ng vi ta
nh chc tri cao 100 tng. D tr p Tiu Loan s bt u hot
ng t nm 2010 v t ton cng sut nm 2013. Tiu Loan l
con p v i th hai ca th gii ch sau con p Tam Hip (Three
Gorges Dam) cng ca Trung Quc trn sng Dng T.
iu ng ni ra y l Trung Quc lun lun giu kn nhm
cc k hoch khai thc sng Mekong, nh mt th b mt qun s.
iu y mi khin cc quc gia h ngun thc s lo ngi v hon
ton b ng v khng bit phi phn ng ra sao. Thng hoc c
cht h m th Bc Kinh ch ton ni ti nhng iu tt p ca
cc con p Vn Nam mang tnh giai thoi ch khng pht xut
t mt cuc nghin cu nghim chnh no. Chng hn theo h ch
vi 3 con p u tin Manwan / Mn Loan, Daichaoshan / i
Triu Sn v Jinghong / Cnh Hng c thnh vch cao c cc h
cha theo ma / seasonal reservoirs, ly nc ti a trong ma
ma v x nc trong ma kh s c tc dng chng l lt v chng
hn cho cc quc gia di ngun Nhng i vi nhng ngi
Cam Bt v Vit Nam hiu bit th thy ngay rng nu khng cn
con l hng nm t thng ngun v to dng chy ngc
t con sng Tonl Sap ln Bin H_ th r rng l tng lai ca
mt Bin H cht.
656 cu long cn dng

NKH_ i vi cc quc gia h ngun v ring i vi ng

bng Sng Cu Long, theo anh, iu g s xy ra mt khi cc p
thy in Vn Nam hot ng?
NTV_ Cn nhn ng Bng Sng Cu Long trong ci nhn ton
cnh ca con sng Mekong. Khng mt quc gia no c kh nng
t bo v ch mt khc sng chy qua lnh th mnh_ v mi ngi
u sng di ngun. Vi na chiu di khc thng ngun sng
Mekong chy qua Vn Nam, vi khoa hc k thut tin b ngy nay
th Trung Quc th thng phong chi phi sut chiu di
dng chy con sng Mekong_ k c i dng con sng y nu cn
ly nc cho cc vng kh hn cc tnh ty nam Trung Quc.
Vi chui nhng Con p Bc Thm Vn Nam, Bc Kinh s nm
trong tay quyn iu hp 53% lu lng nc hng nm ca con
sng Mekong, ng thi gi li trong cc h cha 70% lng ph
sa. Vi in kh ha dn ti k ngh ha vi cc nh my mc ln
hai bn b sng, sng Mekong tr thnh cng rnh chuyn ch cc
cht k ngh ph thi c hi xung h ngun. Nc sng nhim
s hy dit cc loi c, khng cn chu k dng chy t nhin li mt
i ngun ph sa s c tc hi rng ln v lu di trn nng nghip
nht l vi ng Bng Sng Cu Long, v cui ngun. Li thm
yu t ng Bng Sng Cu Long thp hn mt bin, khi con sng
Mekong cn ngun nc ngt nht l 6 thng ma kh khng ch
c hn hn m cn thm hin tng ngp mn. c nhng tn
hiu ca i dng l nhng con c ln nc mn vo su ti
ng Thp. ang t l mt va la nui sng c nc, ng bng
Sng Cu Long c nguy c tr thnh khu rng ngp mn vi nhng
cy mm, c, s, vt

NKH_ Anh ngh nh cm quyn Trung Quc c ch ch g hay

khng khi n phng quyt nh khai thc v chi phi dng chy
ca con sng Mekong nh th?
NTV_ Trc mt v nhng li lc v kinh t t ngun thy
in v thy li do cc con p em li. in hnh l ch vi 1,500
 bin ng dy sng 657

Megawatt ca con p thy in Mn Loan / Manwan u tin

trn dng chnh sng Mekong thp rng rc c th ph
Cn Minh v to bc nhy vt pht trin kinh t ca c tnh Vn
Nam c mt din tch ln hn c Vit Nam vn l mt vng km
pht trin.
V lu di th chui nhng con p Vn Nam l mt th v kh
chin lc mi sinh tht kinh khip c kh nng cho sng hay bt
cht i vi cc quc gia h ngun. C l phi tht l ngy th mi
khng thy c iu y. Th k trc du kh l nguyn gy chin
tranh nhng sang th k 21 s l nhng cuc chin tranh v nc.

NKH_ Trc mi him ha y, ngi dn Vit trong nc v

gii lnh o Vit Nam c th lm g ngn chn c hi
ca Trung Quc?
NTV_ Trc khi ni c th lm g th ngi dn Vit Nam trong
nc phi c thng tin y v nhng g ang din ra trn con
sng Mekong m iu ny th cha c c khi mi phng tin
truyn thng u nm trong tay ca nh nc. y l mt t trng
ca c 3 nc ng Dng. Lo th ngi ta ch bit ngc nhin
v khng bit ti sao l con sng Mekong li cn dng m cha
phi l ma kh. Cam Bt th ngi ta lo bo v Khu Bo Tn
Bin H v Trm Chim trong khi ch bit g v nhng mi e da
ca cc con p Vn Nam cch xa h c hn 2,000 km. Ngay nh
Vit Nam, nguyn Ph Vin trng i hc Cn Th kim dn
biu Quc hi L Quang Minh m cng phi than th rng Tht
kh m c c thng tin t pha Trung Quc, iu khin chng
ti thc s lo ngi.
Theo ti, chng ta khng th th ng ch Trung Quc thng
bo cho chng ta nhng tai ng m h c th gy ra. Gii lnh
o Vit Nam cn c mt ci nhn xa v ch ng trong k hoch
theo di v thu lm tin tc t con sng Mekong. Chng hn, cn
thit lp mt Phn Khoa Sng Mekong ti Vin i Hc Cn Th,
vi ngun cht xm l cc chuyn vin v ban tham vn ca y
658 cu long cn dng

Hi Sng Mekong. s l mt trung tm ging dy v nghin

cu v con sng Mekong, khng phi ch ring cho Vit Nam m
cho c 7 quc gia trong lu vc, nhm o to nhng chuyn vin
c trnh sn sng ng u vi nhng vn nn ca Hy Hoi
Mi Sinh v Khai Thc Pht Trin trong ton lu vc con sng
Mekong. Cc Ta i S, Lnh S ca Vit Nam ni c con sng
Mekong chy qua, cn c ngay nhng Ty Vin Mi Sinh_ hay
c th hn l mt Ty Vin c Trch Sng Mekong, h phi l
nhng ngi c trnh v tinh thn ro rit theo di tng bc
nhng bin chuyn ca tng khc sng Mekong kp thi thng
tin v bo ng, trn c s mi c th ln ting phn khng i
vi nh cm quyn Trung Quc.
Trc mt, cho d cc nc h ngun c phn i g i chng
na cng khng c cch no ngn chn Trung Quc khng khai thc
na chiu di con sng Mekong chy qua lnh th h, ni r hn
l ngn chn h thi khng xy tip nhng con p khng l Vn
Nam nhng iu y khng c ngha l ph mc cho Bc Kinh t do
mun lm g th lm. Hng ti nhng bc Pht Trin Bn Vng
/ Sustainable Development s c kh nng Gim Thiu Tn Tht
/ Control Damage v trong th k ca Ton Cu Ha vn c mt
cng ng quc t v c hn 80 triu dn Vit Nam trong nc v
hi ngoi l nhng ting ni Trung Quc phi lng nghe.

NKH_ Theo anh, cng ng ngi Vit hi ngoi, nhng ngi

thit tha vi vn ny, d gi hay tr, h c th ng gp c
g? Anh c ngh y l mt vn c th o ngc / reversible
c khng?
NTV_ Vi cng ng ngi Vit hi ngoi, cho d ni m
ngun thng tin v phng tin truyn thng phi ni l rt di
do nhng vn cha c nhng nhn thc ng mc v mi nguy
c ca chui nhng con p khng l Vn Nam. Chng hn ngay
khi ti ni chuyn vi mt ng nghip rt hiu bit anh cng vn
cho rng: Trung Quc ang lm mt iu ng v hu ch, l h
 bin ng dy sng 659

gi h nc trong h cha ca cc con p Vn Nam trong Ma

Ma v ri li x ra trong Ma Kh, nh vy l trnh cho cc nc
h ngun khi b l lt v c hn hn. cng li chnh l liu
thuc ng trn an rt hu hiu m Bc Kinh vn ru rao. Ri ngay
c chnh mt v tu s y lng v tha ang x thn cu tr cho cc
ng bo nn nhn l lt ng bng Sng Cu Long, nghe ni v
cun sch, cng pht biu l ang l lt ngp tri m sao bo l
Cu Long cn dng hi no. Ri mt ngi bn lm bo khc th
li cho rng mi him ha th cn qu xa vi v c th l s nan
ca cc th h tng lai
R rng l chui nhng hin tng sinh hc mi trng s chng
bao gi din ra mt cch nhn tin v n gin nh vy. Tuy
rng chng c cch no o ngc c thi gian, a con sng
Mekong tr v mt thi k cn trinh nguyn v hoang d. Con
sng dng mnh y , ang v khng ngng b tn khai thc bi
cc quc gia do nhu cu pht trin. Nhng khai thc lm sao m
khng hy hoi v khng lm cho cn kit ngun ti nguyn vn
phong ph nhng khng phi l v hn ca con sng y. V bc
pht trin ca mi nc khng phi tr gi bng nhng hy sinh ca
cc quc gia khc trong lu vc. Khi m Trung Quc t chi tham
gia y Hi Sng Mekong, khng ngng xy thm nhng con
p thy in khng l Vn Nam d nhin vi ci gi rt t phi
tr ca cc quc gia ni h ngun.

NKH_ Anh tng ving thm ng bng Sng Cu Long Vit

Nam, ri Lo v Cam Bt v mi y l chuyn i thm Vn Nam
Trung Quc, anh thy c trin vng no v mt s hp tc gia
cc quc gia trong lu vc sng Mekong?
NTV _ Trong chuyn i kho st thc a bn Lo, ti tn
mt chng kin s suy thoi ca con sng Mekong ang cn dn
m khng vo Ma Kh_ mt cch t hi v nhanh hn c nhng
d on bi quan nht. Ri l chuyn i thm Cam Bt, chng kin
mt Bin H v cc khu rng l / flooded forest ang thu hp dn
660 cu long cn dng

cng vi s hnh thnh ca khu k ngh trn b sng Tonl Sap s

nh mt ngun nhim khc cng thm vo khi lng cc cht
ph thi c hi xung t Vn Nam. Ri mi y l chuyn ving
thm Vn Nam, ch vi 1,500 Megawatt ca con p Mn Loan /
Manwan m thay i c b mt ca mt vng ty nam rng ln
vn km pht trin ca Trung Quc. Vi in kh ha, th ha
v k ngh ha tnh Vn Nam ni rt giu qung m th khc sng
Mekong ni h ngun ng nhin tr thnh cng rnh cc cht
ph thi k ngh c hi v ng bng Sng Cu Long ca Vit
Nam l quc gia cui ngun s lnh mi hu qu.
Qu tht khng c gii php d dng no i ph vi nhng
bc suy thoi nhanh chng ca con sng Mekong. Do nhu cu
pht trin kinh t ca mi nc khng th ni ti vic cm on
hay ngn chn cc k hoch khai thc ngun ti nguyn ca dng
sng. Nhng vn t ra y l khai thc ra sao khng mau
chng lm cn kit ngun ti nguyn v c ph hy dng sng gy
tc hi ti i sng hin nay ca hng trm triu c dn sng trong
lu vc v c gy di ly lu di cho cc th h mai sau.
Do rt cn c s hp tc cht ch ca c 7 quc gia lin h_
ti mun ni ti MT TINH THN SNG MEKONG / THE
MEKONG SPIRIT m iu ny th khng th no c c khi
m Trung Quc vn chn v th ng ngoi khc t gia nhp y
Hi Sng Mekong t do mun lm g th lm. Cn ni v s
hp tc v on kt ca cc quc gia h ngun th vn ch giai
on mong c, l cnh ng sng d mng, mi nc khai
thc con sng Mekong theo quan im quyn li ring ca mnh.
Khi m s khng hong lng tin cy cha vt qua th khng th
ni ti on kt. Ngay i vi Vit Nam, mun c c s ng h
ca cng ng quc t th chnh chng ta cng phi lm gng tun
th nhng bc pht trin bn vng khi khai thc ngun ti nguyn
sng Mekong. Mt v d: khi khai thc con p thy in Yali
Gia Lai trn sng Sesan mt ph lu ln ca con sng Mekong,
c nhng than phin ca ngi dn Cam Bt tnh Rattanakiri
 bin ng dy sng 661

v cnh l lt v c nhim ngun nc do pha Vit Nam gy ra.

Khng th c Tiu Chun Nc i / Double Standard trong vn
bo v mi sinh, mt ring cho Vit Nam, mt cho cc quc gia
ln bang. Chnh chng ta cng phi to nim tin cy nu mun c
s hp tc v pht trin bn vng cho ton vng. Ch nh hin nay,
tnh trng chia r ca cc quc gia h ngun c Bc Kinh trit
khai thc v mi nc u mang o tng rng mnh s th li
nu chp nhn i ring l vi Trung Quc.

NKH_ Anh c hy vng s nhn thy s gii quyt hay trin vng
gii quyt vn ny trong thi i ca anh hay khng?
NTV_ Chnh cu hi ca anh bao hm mt ngha chin
lc. y l mt nan khng phi ch t ra cho ring thi i
chng ta. S hy hoi con sng Mekong l mt qu trnh tch ly
lu di / cumulative late-effects nhng khng phi l khng cm
nhn c trong mi giai on, mi thi k. Chng ta c th thy
trc c mt h qu dy chuyn trong tng lai, d nhin ngy
mt trm trng hn: ma ma l lt s xung sm hn v khng
khip hn, ma kh s c hn hn khc nghit hn, nc mn xm
nhp ngy mt su hn vo ng Bng Sng Cu Long. Khng
cn ngun c nc ngt, khng cn ngun ph sa, s chng cn
ging la hay cy tri no sng c trn vng bin mn cha k
ngun nhim t cc khu k ngh thng ngun xung. Trong
thp nin u ca th k 21, chng ta vn cha thy c nh sng
trin vng gii quyt ni cui ng hm do s b ng ca
cc chnh ph ca cc quc gia h ngun.
Hin nhin khng c gii php n l cho ring vn mi sinh
ca mt dng sng m phi l bc chuyn ha c bn v ng
b ca cc h thng x hi t Ton Tr tin ln Dn Ch. Bi
v c dn ch l c c hi m mang dn tr, c t do thng tin v
chnh bao nhiu triu c dn sng hai bn b con sng Mekong
s c thc v ting ni bo v dng sng nh l mch sng ca
chnh mnh.
662 cu long cn dng

Cu ly dng sng Cu Long l mt cuc chy ua vi kim

ng h, bi v Ni ti nguy c l cn thi gian, ch tiu vong l
mt i vnh vin / Extinction is forever, Endangered means we still
have time. Sea World San Diego _ l dng ch mang nhiu
ngha m ti rt tm c.
NGUYN K HNG
Viet Tide Magazine
11 15 2002
 bin ng dy sng 663

SCH XUT BN
664 cu long cn dng
 bin ng dy sng 665

NXB VN NGH MI
PO. BOX 3123
Seal Beach, CA 90740
USA
Email: vannghemoi@gmail.com
Website: www.ngothevinh@gmail.com