MIECZYSAW ROCISZEWSKI

ZWYCZAJE
TOWARZYSKIE
PODRCZNIK PRAKTYCZNY
DLA PA I P A N W

Wyprbowane wskazwki zgodnego poycia z ludmi w

stosunkach poufnych i ceremonjalnych oraz przystojne
go zachowania si w domu, w salonie, w teatrze, w
sklepie, na ulicy itp. Dobry ton w wojsku i na urz
dzie; obowizki obywatelskie modziey pci obojej;
dobry ton w zwizkach i stowarzyszeniach, w ro
dzinie i wrd obcych, w biedzie i w dostatku.

WYDANIE DRUGIE

WARSZAWA
BIBLIOTEKA DZIE NAUKOWYCH
 O G o L N Y R Z U T OKA
Biblioteka Narodowa N A S P C Z E S N YCIE
Warszawa TOWARZYSKIE.

30001001504481 W zmartwychwstaej Polsce ustrj ycia to

Zakady Graficzne FENIKS", Warszawa.
824
warzyskiego uleg naog wielkim zmianom odno
nie warunkw, jakie obowizyway przed wojn
wiatow. Skurczyy si gocinne domy nasze, roz-
przga si rodzina w jej witem pojciu jednoli
tego zwizku dusz pokrewnych, ywioy niepo
dane jy zakca, z nakazu, samym faktem swojej
obecnoci przymusowej, spokj sanktuarjw na
szych, wojskowo i urzdy pochony lwi cz
modziey pci obojej, matki rzuciy si do pielg
niarstwa i gospodarki w zakadach publicznych, oj
cowie, chcc wiza koniec z kocem, oddali si
spekulacji i gorczkowym praktykom dorobku, po-
hardziaa suba, podorabiali si co mielsi i co szcz
liwsi, t. zw. inteligencja staa si nieomal synoni
mem proletarjatu, gmin zatryumfowa, przekupka wy
sza na pani, najmniej zasueni wypynli na

^oo^^3/M
sBgjBfflgafiBsm '.T.i^^f
wierzch, a walki rnorodnych prdw tocz si po pragn przyswoi sobie prawida dobrego tonu
dzi dzie z ca furj godu i zawici, na pozornem i chc si do nich stosowa jaknajskwapliwiej. Ta
tle oglnego szczcia i dumy, a w gruncie rzeczy nie k to jest potga tego, co dobre i co naleytym
pewnoci i niedowierzania. polorem imponowa umie.
e w tak osobliwych czasach nie moe b y Std te zapotrzebowanie poradnikw, oma
mowy o cisem przestrzeganiu utartych form towa wiajcych przepisy i zasady ycia towarzyskiego,
rzyskich, to nie ulega najmniejszej kwestji. Z chwi stao si tak wielkiem, e ksinice nasze wyprze
l gdy si idzie n a obiad do jadodajni publicznej day doszcztnie wszystkie odnone zasoby.
z wasnym k a w a k i e m chleba, zawinitym w pa Ci, ktrzy wschodz, pragn b d co bd
pier, bo czsto gsto chleba by si wcale nie do
ukadnoci pozoru dorwna tym, co ustpuj im
stao, gdy ten obiad, dla oszczdnoci przymusowej,
z drogi. Wszechwadza dorobku obudz apetyt na
spoywa si nieraz wsplnie z ludmi nieobyczaj-
askotliwy gos opinji: patrzcie, jaki to przy
n y m i i nie znajcymi form towarzyskich, gdy stale
zwoity czowiek, jak on si dobrze nosi, jak si
nosi si w kieszeni troch cukru lub sacharyny dla
zachowuje taktownie, a jak mieszka, jak jada, jak
osadzania kawy lub herbaty nie tylko w cukierni
si rzdzi bez najmnieszego zarzutu I" W braku
ale i w d o m a c h k r e w n y c h i znajomych, a dalej*
szkoy, w braku podrcznikw praktycznych, pr
gdy si o farbowaniu i nicowaniu ubra rozmawia
no przyprawion b y w a o kopot nielada. T a po
gono, jako o zem koniecznem, g d y si dla zdo
wojenna jejmo pragnie jaknajprdzej otrzsn si
bycia strawy godzinami caemi wystaje w ogon
z chropowatoci zego wychowania i skwapliwie
kach, gdy byle p a r o b e k d o m a g a si p r a w dziedzi
rozglda si za ywemi wzorami. Niestety, t a k dzi
ca, gdy wszelkie shocking" uchodzi, byle nie na
trudno o n i e ! Etykieta poterana, poka, z cera
zbyt race i krzykliwe, jake przy tern wyglda
mi n a okciach i z atami n a dziurach, przeya si
regua kodeksu, skdind bardzo bezwzgldnego
i zdziadziaa. Dawne, prawdziwe d a m y zeszy n a
i penego wymaga s i n e q u a n o n , wobec kt
plan drugi i budz szczerze wspczucie tych, co
rych gowy chyl si w pokorze, a ps bezwiednie
jeszcze czu umiej... wiat si przewrci do gry
ca twarz zalewa, gdy im sprosta nie moe? Z a
nogami...
pewne, e wygld to nie d o pozazdroszczenia. A
Ale potrawa dobrego tonu jest zbyt sma
jednak, rzecz dziwna, najmniej obyci najbardziej
kowit, aeby jej nie zakosztowa. Dlatego te po-
6 7
dajemy j na tern miejscu w sposb moliwie
naj dostpniej szy. Rb tak a tak, bo inaczej
omieszysz si". Oto punkt naszego wyjcia. a
den czowiek miesznym by nie chce i dlatego,
o ile uda si nam wynale zoty rodek pomidzy
nowym a starym wiatem, o tyle bdziemy pewni,
emy odpowiedzieli zadaniu.
Skutek nie zaley od nas, ale od dobrej
woli tych, ktrzy z podrcznika naszego korzysta
zechc. Uwzgldnilimy w nim potrzeby zarwno
starszych jak i modszych, zarwno cywilnych jak
wojskowych, zarwno uboszych jak zamoniej
MDRO YCIA POWSZEDNIEGO
szych, a czerpic materja zarwno ze spostrzee
I JEJ KONSEKWENCJE DLA NABYCIA
biecego ycia, jak i z najlepszych rde pisem
DOBREGO T O N U
nych, jakie si nam zebra udao, tuszymy sobie,
e zrobilimy wszystko, co w tym zakresie zrobi
byo mona.
M. R.

Pozna, w sierpniu 1928,

^ ' * & &

 I W CHAOSIE PRDW.

Zodziej zodziejem pogania i zodziejem

g o n i ! " oto najbezwzgldniejsza opinja o dzisiej-
szem spoeczestwie, jak wygosi do mnie pewien
zgorzkniay weredyk. W rozwiniciu tematu, nie
czekajc na moje zdanie, j mi cytowa cae sze
regi t. zw. paskarzy", wyklina urzdy z ich a
pownikami", pitnowa dziaaczy politycznych za
ich ambicje sobkowskie, przeskakiwa od bandy
tyzmu apaszw d o sztuczek" p p . aprowizatorow,
pomstowa na rozpust i wyuzdanie kobiet, wyszy
dza spoeczestwo za tolerowanie rabusiostwa nie
letnich n a ulicach stolic, grzmia piorunami n a ko-
szlawo rzdu, odsdza sejm od czci i wiary,
a nawet i na wojsku umia si wielu smutnych
plam dopatrze.
Suchaem go z rzetelnem rozbawieniem, robi
bowiem na mnie wraenie jednego z n u m e i w na
szych pism codziennych, wyawiajcych same ja
skrawoci i sensacje, gwoli obudzenia jaknajwik-
szego interesu czytelnikw swoich.
T e n ryczat jego poryku by tak gwatowny,
e nie da mi przyj do sowa. Byo to w kawiarni.
Ach, t a k ! zawoa w kocu, zirytowa-

11
 p r z y k a d , warto za innych niech ci o tyle
nj' do najwyszego stopnia: daje mi p a n dzie obchodzi, o ile styka si musisz z nimi. Z y c h
si marek, bo musz tym otrom za kaw zapa unikaj, niemniej jednak bd dla nich u p r z e j -
c i ! Do jutra, sowo honoru !"
m y m i w y r o z u m i a y m . . . A nadewszystko:
Rozemiaem si serdeczniej dziesi marek Niech si czyny twoje skupi
daem, na wieczne juci nieoddanie, ale rad byem w jednej myli nie y g u p i o !
niewymownie, bo tanim kosztem posiadem... te Z a o b r o c we sobie r o z s d e k , za l e
mat zawizku pracy niniejszej. k a r z a u c z u c i e , za s p o w i e d n i k as e r c e ,
Istotnie, zdawaoby si, e w tak zgangreno- za w o d z a m i o .
w a n e m spoeczestwie, jak to, ktre si krzta po Niechaj s u m i e n i e twoje p a n e m , w o l a
zbudzonej do nowego ycia Polsce, w y p a d a nosi za p a r o b k i e m bdzie. W t e d y jedynie p r z y m u s
konierz do gry, chodzi w narzutce szczelnie
nie stanie si ani ciarem, ani gorycz, lecz miym
opitej i ostronie przemyka si pomidzy ludmi,
i sodkim obowizkiem.
zezujc n a lewo i prawo, czy aby ktry z rzezi
I, wbrew mojemu weredykowi, n i g d y n i e
mieszkw w kiesze n a m rk nie zapuszcza. Ucz
u n o s i g n i e w e m ! Nawet w sporze, w walce
ciwo, jako synonim pogody i jasnoci ducha,
zachowaj s p o k j ! Gniew, zapalczywo, kltwy,
staa si poniekd dziwolgiem, a rubryka znale
zorzeczenia nie tylko wrogw ci przysporz, ale
ziono" tyche gonicych za sensacj gazet obudz
ponadto zalepi ci tak, e przekroczysz granice
wrcz zdziwienie, ale te i... pociesza.
rozsdku i zapomnisz o tern, co najwaniejsze.
S wic jeszcze tacy, ktrzy id za gosem
Zmysy, sowa i uczynki trzymaj zaw
serca i sumienia, ktrych donie paliby grosz cu
s z e n a w o d z y . 1 choby ci wrzao we wntrzui
dzy, nieprawnie nabyty, tacy, ktrzyby snu nie
nikt tego dostrzec nie powinien.
znaleli, gdyby si mieli poaszczy na obc wasno-
Nie stpaj nigdy w gniazdo o s !
S, s, na szczcie, i jest ich bardzo wielu
Stpie stj, jakgdyby w r s !
i ci stanowi og, a tamci wyjtek.
Dwuwiersz ten jest bardzo pouczajcym i go
Gdybymy z innego stanowiska rzeczy bra
d n y m zapamitania. Kto stpi w gniazdo osie, tego
chcieli, to pogadanka o poyciu z ludmi skada
osy opadn i kuj. Ale jeli stan iesz n a gniedzie z
a b y odrazu ujemne wiadectwo o naszej wartoci
caej siy, to osy zdusisz i nic ci si nie stanie. Po
osobistej. Jak wiat wiatem, zo byo i bdzie.
dobnie dzieje si w wielu innych wypadkach, np.
Dzi jest ono niezawodnie wikszem i racem bar
w walce przeciwko nieobyczajnym postpkom bli
dziej ni kiedykolwiek, ale od czeg zastanowie
nich. Napomnienie, potpienie lub zgrzyt gniewu
nie, od czeg rozwaga i ambicja!
rzadko kiedy poprawi, najczciej za obra te-
Bd dobrym i sob dawaj dobry
13
12

4*%,
 go, komu uwag zwrcono. Chcesz wystpi, to
spytaj sam siebie wpierw, c z y w y p a d a ? W t e d y
wystp i dysponuj, a n i e u s t p u j . To samo
dotyczy procesw, dotyczy te i wszystkiego, co ci
niebezpieczestwem zagraa.
Nie omijaj psa, p i c e g o n a twojej
d r o d z e . Z a twoj delikatno, za to, e go obu
dzi nie chciae, gotw ci uksi. Potra go, gdy
ci ley na drodze, alko przejd obojtnie. W i n i e -
n e n i e r a z m o t e m by, j e e l i nie c h c e s z
b y k o w a d e m . Nieraz te dobr jest droga po
rednia.
Chcesz, by zysk najwikszy by,
Nie szczd pracy ani si.
Chcesz unikn mki zej,
Same dobre ziarna siej 1"
N i e l e k c e w a t e g o , c o m a e , dbaj o grosz
i szanuj chwil, wtedy osigniesz to, co wielkie i
poyteczne. ,
Jeeli moesz, gromad skarby. C i u a j w d o
w i e g r o s z e n a c z a r n e g o d z i n y , na staro!
Wypeniaj sakwy pielgrzymie n a podr za gryt
za morza I
Unikaj zodzieja przy kieszeni swojej. Wy
strzega si zodziei!" gosz ostrzeenia n a dwor
cach i tramwajach. Bardzo susznie, bo zodziei
m a m y dzi wicej, ni dawniej. Ale niesusznem
jest, gdy kto, odczytawszy ten napis, chwyta si
z trwog za kiesze, bo wtedy daje pozna zodzie
jowi, gdzie skarb swj ukrywa. S c h o w a j d o b r z e
p i e n i d z e i nie p o k a z u j ich e miejscach
p u b l i c z n y c h . Nie daj si rwnie okrada ze
14
skarbw szlachetnych, choby takich, jak c z y s
to sumienia i spokj duszy.
U n i k a j n u d w j a k o g n i a . N u d a bywa
podszeptem niejednej zbrodni. W caej naszej far
makopei n i e m a l e p s z e g o lekartwa jak
p r a c a " powiedzia jeden z uczonych i mia
zupen racj. le jest, gdy kto poda pracy,
a musi prnowa. Wypeniaj cay swj czas wol
ny czemkolwiek moesz, prac, jadem, myle
niem, ksik, gawd i rozrywk z uczciwymi lu
dmi.
Czytanie pism i gazet nie zawsze bywa obja
wem zabicia czasu, jest ono nieraz poytecznem
i niezbdnem, zwaszcza dzisiaj, przy budowie Pol
ski; bywa te i pouczajcem, ale trzeba czytywa
umiarkowanie. Natomiast zaczytywanie si w ro
mansach i powieciach czstokro Krzywd przyno
si. T o samo dotyczy rnych dzie sensacyjnych,
procesw kryminalnych, opisw przygd zb
jeckich i t. p.
Zado mie to zdrowiu suy,
Chciwo trapi, gnbi, nuy;
Gdzie sumienie nie w porzdku,
T a m dla ciszy niema w t k u ! "
Bibua nie nadaje si do pisania listw, rw
nie jak papier listowy nie suy za bibu. W s z y s t
k o m u s i m i e s w o j e z a s t o s o w a n i a . M
czyzna nie moe mie aspiracji do piastowania
dzieci, a orka w polu nie idzie w parze z wtemi
siami kobiety. K a d y w i n i e n r o b i t o , c o
m u p r z y s t o i . A nie o kadej porze wszystko
robi mona, ani te nie n a k a d e m miejscu,
15
 S t r z e c i e si konfuzji, j a k o t e pod'
stepu i krzykactwa!
Bdcie sowni i punktualni. Jest to j e d n a z naj-
pierwszych cnt w poyciu z ludmi.
P i s z c wane 1 i s t y i dokumenty, n a l e y
j e przepisa i o d p i s p r z e eh o w a , rwnie nie
naley niszczy waniejszych listw, jakie si otrzy
muje. Uywajcie wycznie do pisania trwaych
materjaw, dobrego papieru i najlepszego atramentu.
W y s t r z e g a j s i d z i w a c t w . Nie przyzwy
czajaj si do nich ani przez lekkomylno, ani dla
facecji. Bo przez to nietylko si omieszysz, ale
i szkod sobie przyniesiesz. Dziwactwa mog by
rne, mog razi niemi maniery, sowa, miny,
odzie i t. p .
G d y kto uwalnia si z wizw zewntrznych,
sycha szczk lub trzask. Kto, nalecy d o jed
nego obozu, obnia warto przekona drugiego,
wygasza inne zdania i wyszydza inne pogldy. Z l e
na tem wychodzi i niechaj si strzee wszystkie
gowy szumi, wszystkie nosy wsz. Kto inny,
krytykujc dogmaty kocioa, do ktrego naley,
ocenia je wedug swoich zapatrywa; n a to czatuje
bigot, a kltwa grzmi. T e n oto lekarz nie do
wierza mdroci akademickiej i b a d a natur. Biada
m u ! Bd jak bd, p o l e g a j n a a u t o r y t e t a c h
i szukaj prawdy!
w i c z s i w p o z n a w a n i u l u d z i ! wicz
si zawsze i wszdzie. Nie dowierzaj kademu, ufaj
jedynie tym, co najbardziej godni s wiary. Zwa-
szcza w y s t r z e g a j s i t e g o , c o w s z y s t k o
p o t p i a , wyklina, od czci i wiary odsdza. T o
16
mj weredyk - krzykacz, ktremu brak dziesiciu
marek!...
Nie ufaj b a r o m e t r o w i ani p r z e p o
w i e d n i o m p o g o d y i bierz parasol, paszcz i ka
losze, jeeli si nie chcesz przezibi i zmokn-
N i e z a p om i n a j t e o w y p om p ow a n i u c z u
ba z n a d m i a r u wody!
N i e c z s t u j n i k o g o z b y t h o j n i e ka
d z i d e m . Niejednego przyprawia ju o wielk
krzywd i niedol zbytnia ilo pochwa. Niejedne
mu kowalowi rymw oklaski do szcztu przewr
ciy w gowie. Do ju, gdy przez ciemnot was
n sam czowiek przyprawia si o zalepienie i py
ch. Kto chce by dla kogo szczerze yczliwym,
ten nigdy przecenia go nie powinien.
Nie obud id d o celu,
G d y chcesz wskra, przyjacielu:
Mio winna ci przewodzi,
Jeli nie masz... bkw podzi 1"
II. PRAWO I MORALNO.
Ludzie dzi zaprawd s podziwu godni:
Nie chc wierzy w mio, a hoduj zbrodni."
W kodeksie praw obowizujcych bezprawie
bywa niekiedy tolerowane; niejedno si tam znaj
duje, bez czegoby si obej mona, niekiedy zno
wu brak tego, coby do kodeksu naleao wprowa
dzi.
Mam tu na myli gwnie rzecznikwrzecz
nikw prokuratorw i rzecznikw adwokatw, zwa
szcza za pierwszych. T a k i p a n prokurator oskara
z urzdu, oskarony za jest wobec niego bezradny.
Zwyczaje Tow. 2. |7
Prokuratorowi brak wic rwnowanika czyli obo
wizkowego trybuna o prawach prokuratorskich,
i tak jak pierwszy dopatruje si w ofierze sdu sa
mych c o n t r a , ten winienby o f i c j a l n i e szuka
samych p r o n a rzecz oskaronych.
T a k i demagog p r o k u r a t o r l u d u , nie po-
winienby by mianowanym z ramienia rzdu, lecz
obieralnym z plebiscytu. Winienby posiada wszyst
kie przywileje prokuratora, t. j . prawo zakadania
protestu n a wyrok, niekiedy nawet wbrew woli
oskaronego. Przysugiwa mu te powinno prawo
wnoszenia skargi i asystowania przy badaniach
wstpnych.
Moralnoci winny by szlachetne postpki
wyszlachetnionego czowieka; one nas podnosi
winny i wskazywa, e faktycznie posiadamy wszel
kie inne twory ziemskie; one winny wskazywa,
jakiego ducha dziemi jestemy. Piknie, wzniosie,
imponujco dzieje si dokoo czowieka uspoecz
nionego i mylcego szlachetnie! Jest on n a dro
dze d o . zbawienia, do aureoli witoci; szlachet
no stawia go n a d poziom.
Cby to by za dziw niepospolity, gdyby si
dao powiedzie o jakim narodzie, e jest nawskro
uspoecznionym! W t e d y i u niego i w nim samym
byoby niebo n a ziemi, byoby pastwo chyba nie
miertelne.
Niestety, ludzko jest dalek od tego i dale
k zostanie n a dugo, lndzko bowiem stanowi
jedynie pierwszy krok naszego bytu w wdrwce
po drodze zbawienia. W i d a to ju z samej mowy,
z tej konsekwencji dziejw ludzkiego bytu.
18
Syszc wyraz moralno", rzadko kiedy myl
si o szlachetnoci, ktr m a ona okreli, lec
o czem zewntrznem, co umoliwia wsplne yci
o polorze zewntrznym, o formach zewntrznych.
Zwaszcza razi to tam, gdzie chodzi o moralno ludu
Ale zastanwmy si przedewszystkiem n a r
p r a w d . Co pod jej nazw obowizuje wrd l
du ? Konwencyjnos czyli kamstwa konwencjonal
ne, kamstwa z potrzeby, z przymusu, Jdla mody,
dla trwogi, dla pochlebstwa. Pomylmy o prawdach
wyszych, podniosych, to j e d n a k i tu nie wszystko
zotem si wieci. witynie s zbiorowiskiem ka
mieni i tablic grobowych, ale jake czsto dla Bo
ga jest w nich mao miejsca!
W domu, w rodzinie c si moralnoci
zowie ? Maestwa zawierane bywaj dla pieni
dzy, dla uciechy, dla zbytkw zewntrznych, a jak-
najrzadziej dla mioci czystej i dla czystych po
b u d e k ! Jak si te dzieci wychowuje nieraz ? O,
my conieco wiemy o tern, my bo za wiele zego
widzimy !...
Zbrodnia, kradzie, rabunek, zawi, nienawi,
oszczerstwo, zrosy si niejako z ludem i nieomal
e stanowi jego moralno. Najwicej wymianem
bywa i wydrwionym to, co uczciwe i szlachetne,
a h a b i wystpek honoruje si i w y r n i a ! Z n a
em matk, pysznic si naduyciami syna. Kt
nie wie o tern, i czsto skazacy uchodz za
bohaterw, e zbrodniarze, po odsiedzeniu kary,
dostaj si na trjng, jak wieczniki, a kobiety
jedna przez drug polubi ich r a d e !
d z a rozkoszy, uciechy, sensancyj, zbytkw
19

oto s tryby maszyny dzisiejszego ycia. Upra
wiaj je ludzie, ktrzy przez nie panowa mog,
a r w n i e gupcy. Na tej drodze id rka w rk
rni traktjernicy, fabrykanci, dyrektorowie 4)ud he-
carskich, nierozsdne matki, otrzyki i lale, a ju
najbardziej... powojenni kupcy!...
Dreszcz nas rwnie przechodzi, gdy zajrzymy
w ycie publiczne, gdy wemiemy n a wag moral
no w wojsku, w sejmie, w sferach najwyszych,
gdy si n a m przypomn owe morderczynie wielkie
go wiata, owi ksita spaczeni, hrabiowie - mor
dercy, owi ebracy, szulerzy, rabusie... A c h l !
Kradzie jest wzbronion i zodziejstwo m a
si za swoje I Dlatego te, n i e k r a d n i j nawet
n a j d r o b n i e j s z e j r z e c z y . Jeeli zaczniesz od
szpilki, to moesz skoczy n a stryczku; zaczniesz
od marki pocztowej, to mog si pniej drzwi tur-
m y n a dugo z a m k n za t o b l
Nie wyrzdzaj krzywdy rodzicom
s w o i m , n i e p s u j tego, co y w e i co d o b r e .
Nie kam i nie okpiwaj!
Nie z a z d r o nikomu mienia i
szczcia!
Nie wyrzdzaj krzywdy wasnym
d z i e c i o m jeszcze przed przyjciem ich n a wiat 1
Sta si to moe przez nieczysto i rozpust, przez
oszukiwanie twojej ony lub twojego ma; sta
si to moe przez myli, sowa i uczynki. Sam so
bie stwarza moesz i pieko i niebo. B d p r a
w y m i s z l a c h e t n y m nawet wzgldem tych, co
przez ciebie y bd jeszcze przed swojem ist
nieniem.
20
Nie wymiewaj i nie w y s z y d z a j rze
c z y u y t e c z n y c h . Do nich naley midzy in-
nemi take bodaj porednictwo w zawieraniu zwiz
kw maeskich przez ogoszenia. Bywaj okolicz
noci i warunki, e niektre osoby, p o d a t n e do sta
nu maeskiego, nie mog inaczej si zapozna.
Dla tego te takie rodki, jak zabawy publiczne,
miejsca kpielowe, swaty przez porednikw, a wic
i przez gazety, staj si niekiedy nienajgorsz dro
g, prowadzc do otarza.
Ubieraj si z a w s z e czysto i odpo
w i e d n i o d o s w e g o s t a n u i s t o p n i a za
monoci. O d z i e b r u d n a i p o d a r t a nie-
t y l k o k a l a l e c z i o d s t r c z a . Niejeden zdol
ny czowiek nie moe wypyn n a wierzch dlate
go jedynie, e brak mu porzdnej odziey. Niejed
na ona zniechca do siebie ma przez niechlujst
wo i zaniedbanie swego stroju.
Licha, b r u d n a i podarta odzie w y p d z a ku
pujcych ze sklepu i ma z domu.
K a d a k o b i e t a m u s i p o s i a d a sztu
k a t a n i a i c e r o w a n i a , f a r b o w a n i a i ni
c o w a n i a . O ile j e d n a k atasy zraaj do kuchni,
o tyle b r u d n a odzie powoduje czstokro chorob
i zordynarnienie.
N i e r b s i m i e s z n y m ! Sta si to mo
e przez mieszny ubir, mieszne maniery, cudac-
twa, niedorzeczne wybryki, naduycie obcych wy
razw w mowie lub przez zbytni wstydliwo czy
tchrzostwo.
Z ostrym kocem piro miej,
Szczery dowcip n a nie wdziej,
I uczciwe myli siej
W kadej pisaninie s w e j ! "
21

III. ZDROWIE t HUMOR.
Zdrowie, humor to rodzestwo...
Mie je szczcia dni oznacza.
Czem jest przy nich bl, mczestwo,
Dla biedaka i b o g a c z a ? "
C i e s z si, g d y n i e u c z u w a s z p o t r z e
b y r a d z e n i a s i l e k a r z a i spoywania pro
duktw apteki, i urzd si potemu.
Umiarkowanie i spokj odgradzaj twj dom
przed lekarzem.
Przed trojgiem sabo ty poda:
Powietrze, wiato i w o d a !
Mdrym jeste p a n dobrodziej,
G d y jesz to, co ci nie szkodzi.
Lecz mdroci nie przyczynia,
G d y si uchlasz, jak ta w . . "
Mj lekarz nadworny... O, bo ja m a m nadwor
nego lekarza, a jake I Tylko, e to nie taki medyk
zwyczajny, jako ci, ktrzy pielgnuj co kroku wasze
ja", szanowni, nie taki gatunek dozorcy z mena-
erji, co to zjawia si, doglda, ostukuje i pisze recep
ty, a czsto nie gardzi kieliszkiem wina i biszkoptem,
nadewszystko za a dry do honorarjum, nie taki
rzenik, co to krajaby zaraz, czy trzeba czy nie
trzeba.
Mj lekarz n a d w o r n y przemieszkuje w mej
wasnej skrze i jest zawsze przy mnie. O n to nieu
stannie p o b u d z a mnie do ycia w umiarkowaniu, do
nie tracenia d u c h a i d o zachowania silnej woli
i wiary w lepsz dol ycia. O n to dokaza, e od
dziecistwa, a m a m lat, dzikowa Bogu, daleko
za kop, ani razu nie chorowaem powanie.
22
Stara/ si o w i k t zdrowy, smaczny
j p o y w n y . Z d a n i e to obowizuje nadewszystko
niewiast dla jej wasnego i twojego dobra. Niech
ywno nie bdzie kosztowna, ale niech zo si
na nie artykuy strawne i dobre, a nadewszystko
czysto przyrzdzone. T r u c i z n a j e s t w s z d z i e
i w p o k a r m i e , w tych okropnych dzisiejszych
r z e c z a c h " , i w naczyniu, z ktrego p o k a r m ten
na st wychodzi, i w cierce, ktr si talerz
oczyszcza, i w palcach, ktremi si strawy dotyka.
To wszystko miej, gosposiu, n a wzgldzie, jeeli ci
chodzi o spokj ycia i mowskie zadowolenie, a
i zdrowieczko wasne. M i e j e p r z y stole
p o n a d t o u m i e c h n a o b l i c z u i mie swko
dla wspbiesiadnika radz ci to, jak biedak,
ktremu a nadto losy poskpiy tych darw.
Nie lekcewa i nie zaniedbuj zaatwiania swo
ich interesw p i e s z o Przynosi ci to wiele nieza
przeczonego poytku, a nadto sprzyja oszczdnoci
grosza.
Jazda jest nieraz rzecz dobr i niezbdn,
ale nie trzeba przyzwyczaja si do niej i nie fa
tygowa si dlatego tylko pieszo, e si jest ci
kim i gnunym.
O domu i jego urzdzeniu powiemy ci obszer
niej w dalszym cigu tej pracy. Stree sobie
wszystko, co o tem wiesz, n a tem miejscu i p r z y j -
mij za z a s a d n i e m i e s z k a w c h l e w i e !
Tylko w adnem, jasnem mieszkan
ku, w y s t r o j o n e m r c z k lubej onusi,
moesz czu si d o b r z e i prawdziwie
s z c z l i w y m . A i n a przedsibiorstwo, n a interes
23
nie wybieraj nory. Wierzaj, e w l o k a l u w i d
nym, p r z e w i e t r z o n y m i o b s z e r n y m pra
cuje s i stokro raniej i skuteczniej,
anieli w ciemnicy i ciasnocie.
Co za do chorb, to w ich liczbie s te i t a
kie, ktre nie do e niebezpieczne lecz s i wy
stpne. Nale tu wszelkie choroby, wynike z nie
chlujstwa i przeniesienia potem n a rodzin, n a wie
czyste unieszczliwienie kilku nieraz p o k o l e ! S
te i felery umysowe, przechodzce z ojca n a sy
na. D l a t e g o te s t a r a j s i mie zawsze
c z y s t e s u m i e n i e i b d z a d o w o 1on y
z t e g o , c o c i y c i e d a o . Wtedy unikniesz
niejednokrotnie obdu i... kryminalist nie bdziesz-
A czy znacie pastwo potg s u g e s t j i ?
Sugestja jest to oddziaywanie n a kogo rad, roz
k a z e m i podszeptem. Sugestja moe dziaa n a
jawie i w e nie. Sen, jaki si wywouje do tego
celu, zowie si h i p n o z . Usypia kogo dla su-
gestji to wcale nie zabawka, to rzecz niebezpiecz
na, zwaszcza, gdy chodzi o dzieci. Przez sugestj
m o n a wiele zego narobi. T r z e b a wic b y bar
dzo ostronym w tej sprawie, a j e d n a k ani rodzice
ani wychowawcy nie zechc si wyzbywa z meto
d y swego postpowania sugestji n a jawie, bo i nie
mog, k a d y bowiem ich postpek dziaa n a dziec
ko sugestywnie, zarwno w zem jak i w dobrem.
W i n n i oni podsuwa dziatwie jedynie to, co jest
naladowania godnem. T a k a sugestja oddziaywa
szczliwie, z dobrym skutkiem, gdy starsi sugeruj
modszych spokojem i powag.
Mona i tzeba nawet poartowa
24
j ,;j< fJKi
z dzieckiem, ale p o w i n n o si z a c h o w a
z a w s z e s p o k j i p o w a g , zwaszcza, gdy cho
dzi o nakazanie czego lub wzbronienie; wtedy ani
arty, ani pieszczota nie byyby n a miejscu. Wresz
cie, podstaw wszystkich postpkw wychowawczych
winna by m i o . Kto kocha dziecko jako dar
niebios, ten posiada warunki n a dobrego wycho
wawc i oddziaywa te n a przedmiot swojej opie
ki w sposb nieporwnany.
Moemy sobie wielu rzeczy odmwi. T u na
le zbytki, papierosy i cygara, w d k a i piwo, su
alczo i pochlebstwo. Moemy te wiele strawi:
trucizn i poniewierk, n a g a n i pomst, cay na
bj ciosw. Bylemy tylko mieli cel wytknity, ja
ko to bdzie. C h m u r y k r y j s o c e a l e g o
n i e g a s z ; dza i niesprawiedliwo bl n a m
sprawiaj, wszake nie psuj n a s wcale, o ile si
im oprze zdoamy.
Z a s b w r z e c z a c h to j e s z c z e nie jest
s z c z c i e ; skarbiec prawdziwy, uszczliwiajcy,
wymaga czego szlachetniejszego. Niektrzy dorobili
si miljonw dziki trafnym i pomylnym spekula
cjom; doszli do nich przez pilno i oszczdno,
przez tysice trosk i niepokojw w dzie, i bezsen
no w nocy. yciorysy wielu bogaczy s bardzo
ciekawe i czsto pouczajce, bo wskazuj midzy
innemi, jak jest droga do powodzenia. R z a d k o
kroczy si przy niej w towarzystwie szczcia, zdro
wia i zadowolenia.
P o d e s z c z u s o c e n a d c h o d i. Zosta-
e przez czas jaki pod dachem, o ile chcesz i
bez parasol?, N i e t r a o d w a g i . Deszcz ustanie.
25
W s z a k bolay ci zby i miae migren, a jednak
przeszo to, k r z e p s i w i c , a b d z i e s z z y
cia zadowolonym.
I c ci, chopie, poradzi b e k ?
T o rzecz n i e m s k a !
miej si ! miech w yciu najlepszy l e k
I z drogi k l s k a ! "
IV. BDY YCIA C O D Z I E N N E G O .
Rzeczywiste szczcie w yciu codziennym
polega gwnie n a tem, aeby j a k n a j m n ie j z w r a-
ca uwagi na d r o b i a z g i i umie trzyma
na wodzy wybuchy swego rozdranienia, suma bo
wiem spraw maej wagi stanowi cao naszych
czynnoci codziennych.
Domowa jasno soneczna, jeeli owietla obli
cze jednego bodaj czonka rodziny, bezwarunkowo
odbije si na twarzach osb pozostaych.
atwo jest stosunkowo zachowa weso po-
wierzchno nazewntrz domu, lub n a w e t okazy
wa pozory humoru przy spotykaniu wielkich przy
gd ycia. Atoli, najweselszy artowni n a ucztach
proszonych, czy na zebraniach towarzyskich bywa
nieznonym zrzd w yciu prywatnem swego was
nego domu, i bohater, ktry wrd obcych gotw
jest si rzuci bez cienia trwogi n a szeregi nieprzy
jacielskie, czsto nie umie przyj z rk wasnej
ony filianki gorcego napoju, aeby jej nie zgro
m i ! jak gderliw wymwk.
Nie ulega wtpliwoci, e drobne dziatki w do
mu s dla nas najdroszemi na wiecie, a pomimo
2fr
to obchodzimy si z niemi czsto, jak Z obcymi.
W o b e c ludzi obojtnych, z ktrymi spotykamy si
dla interesu lub w towarzystwie, h a m o w a umiemy
si prawie bezwiednie, nie uywamy ani wyrae
szorstkich, ani nie chmurzymy czoa. Natomiast na
sze drogie dziatki maj przyjemno, a raczej nie
mi konieczno widzenia n a s wanie w takim
humorze, w jakim jestemy w danej chwili. Z wiel"
k ich krzywd nie uwaamy ich wcale za obcych"
W zdenerwowaniu, w uniesieniu, czy trosce, zamiast
si ukry przed niemi, my, przeciwnie, staramy si
zmusza je do odczuwania naszego stanu duszy-
A e b y posi wiato soneczne w domu, nie
do jest powstrzyma si od wymwek i ponu
rych spojrze. C h w a l e n i e powinnimy
przyj sobie za o b o w i z e k . Jeeli
co jest le zrobione, niekiedy lepiej wcale o tem
przemilcze. Czekajcie, dopki to samo nie bdzie
dobrze zrobione, a potem chwalcie za to. Z a trze
cim razem przy takiej taktyce, wykonanie bdzie
o wiele dokadniejsze. Jeeli zbytnia pochwaa
szkodzi, to zupeny brak pochway powoduje wiel
k krzywd.
Zupenie tak, jak powinnimy si liczy z ka-
dem zbytecznem sowem, t a k samo obowizani jeste
my zdawa sobie spraw z kadego zbytecznego
milczenia."
T e sowa Franklina winnyby zachci do od
powiednich rozmw tych niewdzicznych mw,
ktrzy nigdy nie uszczliwili on swoich sowami
zachty i uznania, tak potrzebnemi dzi zwasz
cza, gdy pracujc w niesychanie trudnych warun-
27
kach, prawie zawsze cuda robi pod wieloma wzgl
dami.
Podtrzymujc w sobie dobry humor, nie tylko
spdziaamy szczciu domowemu, ale uatwiamy
i udoskonalamy wykonywanie wszelkich obowiz
kw domowych. Dla tego te g o s p o d y n i , po
mimo wszelkich strapie zewntrz
nych, p o w i n n a s t a r a si byweso-
i nigdy nie poszy dobrego humoru z oblicza
swoich goci lub domownikw.
W e m y sobie za prawido n i g d y n i e o -
kazywa n i e p o k o j u . N a w e t niepokj w
znaczeniu smutku lub niepowodzenia powinien by
wykrelony czerwonym atramentem ze sownika
ycia domowego. S t a r a j c i e s i wycign
p o y t e k z k a d e j t r o s k i c z y zawo-
d u. Rzadko kiedy strata nie daje si powetowa.
Jak czsto wypadkowo jestemy szczliwi, e si
nie speniy nasze p r a g n i e n i a !
O s o b y wsplnie zamieszkae powinny wza
jemnie podtrzymywa w sobie wesoo. C i e s z y
si z tymi, ktrzy si ciesz, j e s t ta
kim samym obowizkiem, j a k p a k a
z t y m i , ktrzy p a c z . Nie wszystkim weso
o dan jest od natury, ale k a d y powinien si
przynajmniej stara o zachowanie jej w rodzinie.
Z b y t e c z n e m byoby dowodzenie, i wesoo
powinna towarzyszy zdrowiu. Zdrowie to nietylko
brak wszelkich blw i cierpie, ale nadto zdol
no czerpania zadowolenia z wszystkiego, co nas
otacza. Bez znacznego zapasu zdrowia ludzie nie
maj prawa podejmowania si obowizkw ma-
28
eskich, albowiem ryzykuj wydanie n a wiat
dzieci niedonych.
Jeeli czowiek nie moe si zajmowa swe-
mi interesami wskutek jakiego niedomagania, te
oczywicie nie moe by ani uprzejmym, ani dob
rym dla swego otoczenia.
M p o w i n i e n b y z a w s z e dob
rym dla swej o n y , zwaszcza gdy jest
chora, gdy jego opieka staje si dla niej najpotrzeb
niejsz, gdy przychodzi chwila jej rozwizania.
W takich razach niezbdn bywa nadzwyczajna
zabiegliwo, czuo uprzedzajca, umiech otu
chy, zadawalnianie chci, kojenie obaw poonicy.
Ktnie i niesnaski w takich chwilach mog spro
wadzi do domu n a cae ycie bl i cierpienie.
S a m a ona powinna rwnie d b a o swoje zdro
wie, bdc w bogosawionym stanie, tem bardziej
s jej organizm wywiera wpyw n a oczekiwane
dzieci, a poniewa wpyw ten b y w a nastpstwem
moralnego i umysowego stanu matki, przeto ta
ostatnia powinna stara si by w takim humorze
i usposobieniu ducha, jakie pragnaby widzie
w swojem dzieciciu.
M moe spdziaa temu w znacznej mie
rze. Wicej spacerw i przechadzek n a otwartem
powietrzu i wicej rozrywek w domu uratowaoby
maonkw od zawrotu gowy i saboci serca.
Zdrowie moe si zrujnowa nietylko wsku
tek pracy nadmiernej, ale i wskutek zupenej bez
czynnoci. Wszystko zaley od temperamentu. Co
jednemu pomaga, to moe szkodzi drugiemu.
Z w r a c a m y uwag gw rodziny n a bdy na
stpujce:
29
 Bdem jest pracowa, nie b
dc w stani e wz i si do roboty- Bdem jest obdarzanie bej-
Bdem jest m n i e m a n i e , e im wzgldnem zaufaniem nie do wy
wicej czo wiek je, t e m j e s t zdrow prbowanej sucej.
szy.
Bdem jest noszenie przy sobie
Bdem jest ka si spa po wszystkich swoich pienidzy.
pnocy i wstawa w poudnie lub
Bdem jest lepo naladowa
wyobraa sobie, e g o d z i n a n i e d o
ssiadw, chocia rodki s nie po
spana wynagrodzi strat czasu.
temu.
Bdem j e s t p r z y p u s z c z e n i e , e
Bdn jest groszowa oszcz
j e e l i u m i a r k o w a n a p r a c a i r u c h s
dno wogle, awkuchniwszczegl-
p o y t e c z n e , to c i g a p r a c a j e s t p o
n o c i.
y t e c z n i e j sza.
Bardzo jest wanem dla zdrowia, aeby roz
B d e m j e s t s d z i , e n a j m n i e j rywka i praca odpowiaday sobie wzajemnie. Szk,
sza izdebka jest dostateczn na w ktrych chopcy dziesicioletni musz pracowa
pokj sypialny.
rwnie dugo, jak modziecy pod wsem, rodzice
B d e m j e s t t w i e r d z e n i e , e d z i e powinni starannie unika.
ci m o g t y l e p r a c o w a , co s t a r s i i Pewien znakomity lekarz poda cztery pra
e im w i c e j si ucz, t e m wicej
wida do zachowania zdrowia: 1, g o w a c h o d
umie bd.
n a , 2. n o g i c i e p e , 3. w i e c z e r z a skpa,
B d e m j e s t z d e j m o w a ze sie 4. w s t a w a n i e r a n n e .
bie u b r a n i e w n i e w a c i w e j chwili
dlatego, e si n a g l e z r o b i o z a go V. CZYSTO I OCHDSTWO.
rco.
Wszystko, cokolwiek powiedzielimy dotd,
Bdem jest stawa na przecigu s to k a r d y n a l n e w a r u n k i zdobycia
w jakiejkolwiek porze.
d o b r e g o tonu, bo d o b r y t o n nie j e s t
Bdem jest uwaa jakikolwiek niczem innem, jak sum doskonao
r o d e k za j e d n a k o w o s k u t e c z n y , czy c i w e w n t r z n y c*h i z ew n t r z n y c h , d o
li u n i w e r s a l n y d l a w s z y s t k i c h cho stpnych kademu czowiekowi kul
rb. t u r a l n e m u b e z w y j t k u . Najmniej zamoni
Bdem jest posyanie dzieci mog i powinni stosowa si do tych przepisw,
po zakupy w mniemaniu budzenia tak dobrze nadajcych si do podrcznika hygieny,
w nich samodzielnoci. jak do porad ogady i elegancji w yciu towa-
rzyskiem.
30
31
 Oprcz zdrowia i humoru dobry ton obowi
zuje nadewszystko c z y s t o i o c h d s t w o .
Dotyczy ono zarwno ciaa, odziey i mieszkania,
jak i powietrza, ktrem oddychamy.
Czysto jest jednym z najdzielniejszych rod
kw do zachowania zdrowia. Wspomnijmy tylko
tak strasznie szerzcy si dzi d u r p l a m i s t y .
Z czeg on si rodzi, jeeli nie z brudu ? Czys
to jest najlepszym obroc przed ca mas cho
rb, jest przy tern niezbdn, o ile chcemy by
przyjmowani w dobrem towarzystwie.
Brak czystoci nie da si niczem usprawiedli
wi. Kady czowiek moe i powinien by czystym.
Jest to przymiot pikny, zwaszcza u kobiet, kt
rych obowizkiem jest dba o rodzin, o straw,
o adny wygld caego otoczenia. Nasza odzie,
nasza bielizna, nasze ko, kodry wszystko po
winno by czyste, a wtedy i o dobry humor dale
ko atwiej bdzie.
Ciao naley czsto obmywa czyst wod,
zwaszcza latem. Bezwarunkowo n a l e y t a k e
c o r a n o c z y c i z b y i p u k a u s t a . Wy
maga tego najprostsza zasada przyzwoitoci. T a k
czsty w ostatnich czasach bl zbw jest prze
wanie nastpstwem ich zepsucia, a przykry od
dech zaley czsto od niedbaego utrzymywania
jamy ustnej.
Unikajc wszelkich proszkw i past szumnie
reklamowanych, do jest poprostu u y w a k r e
d y s p r o s z k o w a n e j z m i t lub lici sza
wii oraz czystej wody dla utrzymywania zbw
w porzdku. Z b y czyci si szczoteczk do gry
nie wpoprzek dla oszczdzenia emalji.
32
Wogle z b y i r c e powinny by pielgno
wane nadzwyczaj starannie. Przy pewnej dbaoci
mona mie rk stale mikk i bia, a pomimo
to czynn i poyteczn. Stare, zniszczone rka
wiczki z obcitemi kocami palcw naley wka
da, przystpujc do kadej roboty, ktra moe
powala rce, pogrubi je lub zaczerwieni. T e r
kawiczki trzeba potem wypra starannie i wysuszy.
Naley take co rano wyczesa grzebieniem
i szczotk w o s y , oczyci z brudu i zrwna
p a z n o k c i e , nastpnie umy twarz, szyj, uszy
wod zimn, choby temperatura b y a najostrzej
sza. W o d a zimna wybornie chroni od wpywu mro
zu, na dziaanie ktrego bylimy bardzo czuli, gdy
bymy uywali do mycia wody ciepej.
Najlepszym rodkiem do utrzymywania ciaa
w czystoci s w a n n y i p w a n n y , uywa
nie ich jest rwnie p o d a n e m dla zdrowia; zwa
szcza zimne w a n n y polecamy na lato.
W o d a w wannie gorcej powinna mie 28 stop
ni R.; kpa si mona p godziny, poczem ciao
naciera mydem.
Do utrzymywania wieoci ciaa kobiecego
uywane bywaj niekiedy rodki zmikczajce i od
wieajce, a take wzmacniajce. Do rzdu tych
ostatnich nale gwki kwiatu szawii, lewandy,
rozmarynu, tymianku i trawy pachncej po 50 gram.
(11 8 funta). Wszystkie roliny gotuje si w 20 lit
rach wody; n a p a r cedzi si przez grube ptno
wprost do wanny, do ktrej dobrze jest doda je
szcze 2 funty roztworu soli morskiej. W takiej wan
nie mono przebywa trzy kwadranse czasu.
Zwyczaje Tow. 3. 35
 Dla podtrzymania wieoci ciaa dodaje si
do wanny nastpujc kompozycj:
Olejek eterowy z mity pieprzowej 1,5 gr.
Olejek sosnowy 18,5 gr.
Alkohol 250,0 gr.
Dla uspokojenia nerww dodaje si do w a n n y
2 funty soli morskiej, a take 25 gr. spirytusu kam
forowego i 50 gr. spirytusu amonjakowego. P o
usadowieniu si w wannie, przykrywa si j na
tychmiast kodr, a to dla uniknicia podranienia
oczu, zostawiajc jedynie otwr dla gowy.
Zmikczajce w a n n y przyrzdza si z otrba
mi, ktre kadzie si do wody w woreczkach wraz
z mocnym odwarem siana i krochmalu ryowego
wzitemi po poowie.
Oblewanie caego ciaa dobrze jest zrobi sto
jco wod o 20 stopniach R. z d o d a n i e m wody ko-
loskiej.
Oczywicie, wszystko to s zbytki elegantek,
ale kobieta dzisiejsza, liczca si z k a d y m gro
szem, powinna zadowolni si tylko zimn wod,
uywajc ciepej jedynie do ng.
Ach te n o g i ! A to trzebaby je koniecznie
my rwnie codzie, jak si myje r c e ! Na to po
trzeba tylko przyzwyczajenia. Czynno t nalea
oby wykonywa co rano niezwocznie p o wyjciu
z ka. Wyborny ton rodek nadania sobie rze-
koci n a dzie cay.
Oprcz czystoci ciaa, niezbdn dla czo
wieka, ktry by pragnie w dobrym humorze i w do
brym tonie, nie mniej jest wanem utrzymanie
w czystoci odziey.
34
Nie gatunek sukni stanowi o jej czystoci. A-
eby mie pozr czysty, nie wolno mie n a sukni
ani bota, ani kurzu, ani plam tustych, ani cerw,
ani rozdarcia, i trzeba woy j starannie.
Najwaniejsz jednak rzecz jest czysto
bielizny. Wszyscy niezawodnie doznajemy uczucia
prawdziwej przyjemnoci, woywszy czyst bieliz
n. Jest to nieodzowny w a r u n e k pewnoci siebie
i dobrego tonu.
Mode p a n n y i modzi panowie instynktem
nieomal powinni uczuwa potrzeb utrzymania
odziey i bielizny w porzdku i czystoci, bo czy-
li w przeciwnym razie nie skadaliby smutnego
wiadectwa o innych cechach swego charakteru ?
K o b i e t a n i e c h l u j n a z u p e n i e susz
nie uwaan bywa za przyczyn
wszystkich nieporzdkw w d o mu.
Co si tyczy kroju sukni, to o ile rodki s
po temu, naley stosowa si do mody, unikajc
jednak wszelkiej przesady i w k a d y m razie za
chowujc jaknajcilej warunki przystojnoci. Dzi
wactwo kroju ubrania jest bdem nie do wyba
czenia; suy to za dowd braku rozsdku lub
cbci pozowania n a mieszn oryginalno.
U b i e r a n i e si lub r o z b i e r a n i e w
czyjejkolwiek obecnoci, gdy tego
m o n a u n i k n , u w a a si za objaw
zego wychowania.
Ogem biorc, naley wyczy ze swego
stroju to wszystko, co mogoby ujawni nadmiern
pych lub nadto, poniajc godno czowieka.
Kobiety i mczyni, pragncy zwrci n a sie-
53
bie uwag w towarzystwie za pomoc pyszakowa- ny by sporzdzone modnie, ale z dobrego mater-
toci swoich strojw, s w wielkim bdzie, c jau, aeby nog uchroni od wilgoci i zimna, przy
w ar t a bowiem g o d n o , c w a r t e z n a czem trzewik powinien by wygodny i najlepiej
czenie, k t r e g o si dosiga blaskiem na niskich obcasach. Najmniejsze starcie skry wy
w y s z u k a n e j t o a l e t y ? Ile to razy zawd n a wouje bl, a bl nawet agodny bynajmniej nie
tej drodze dobry humor o d b i e r a ! sprzyja dobremu humorowi.
Wogle nie naley sdzi, e strj kosztowny, Rwnie naley baczn uwag zwraca n a
zwracajcy uwag, jest adnym, przeciwnie, jeli p o c z o s z k i , ktre przy dzisiejszej modzie krt
kiedy, to dzi wanie obowizuje prostota ze sma kich sukien wydatniaj nietylko swj gatunek, ale
kiem i czystoci. Prostota jest zawsze eleganck, co wiksza ksztaty caej nogi. Poczoszki powinny
a dobry smak moe zawsze d o d a sukni tego wdzi by zawsze cae i moliwie najelegantsze.
ku, jaki nie da si n a b y za a d n e w wiecie pie Ale my o tern wszystkiem w i e m y ! " za
nidze. R k a w rk z prostot i winna czysto woaj pikne czytelniczki. Wiecie, panie, nie
bezwzgldna. Wosy kobiety powinny by wycze- zawodnie, a j e d n a k dla czeg tak czsto zanied
sane, przygadzone i utrefione w takiej formie, w bujecie tych najpierwotniejszych przepisw dobrego
jakiej najbardziej do twarzy i najstosowniej do u- tonu ? W s z a k od nich tylko, wycznie od nich,
brania,przyczem,oczywicie, n a l e y l i c z y si zaley wasz cudny umiech, pogoda waszych pik
z m o d . Nazbyt wyrane odskakiwanie od przy nych spojrze, czar caej waszej postaci, czynice
jtej mody nadaje postaci wyraz pospolity lu eks z n a s waszych czcicieli i niewolnikw. Nie dziwcie
centryczny. si si staremu zrzdzie, e omiela si przypomi
R k a w i c z k i i o b u w i e stanowi bardzo na w a m to, co stanowi istot ycia powszedniego,
wan cz stroju kobiecego i n a nie powinno si te drobne, d r o b n i u s i e k i e u s t e r k i , s p o
zwraca jaknajbaczniejsz uwag; rkawiczki t y k a n e , n i e s t e t y , c o r a z c z c i e j i zwa
b r u d n e lub podarte, a trzewik z w y- l a n e na k a r b wojny i cikich cza
krzywionym obcasem psuj wraenie s w ! usterki, gdzie nieraz przy cudnym buzia
najgustowniejszej s u k n i . A rkawiczki ku widzie si daje naturalny konierzyk brudu na
powinny by zawsze zastosowane do kostjumu. niemytej szyjce lub koszlawy bucik przy aurowej
Jeeli rodki nie pozwalaj n a wybr rnych poczoszce ! Sam ju ten widok zraa do szczero
odcieni, to trzeba wybiera barwy delikatne i obo ci wynurze, a sdz, e i w a m samym, pikne
jtne, a nadajce si do wszelkich ubra kolor panie, wydaje si niejednokrotnie, e cay wiat
m a oczy zwrcone n a braki waszej toalety. A czyja
biay, jasno-szary i jasno-kawowy n a lato, a ciem
wina ? W a s z a wasna ! Z a s z y j d z i u r k , p o
niejsze n a zim. Co si tyczy trzewikw, to powirr
k i m a a i t. d. i t. d.
36 37
 Czyste utrzymanie mieszkania rodziny
wycznie zaley od kobiety. Natychmiast po
wstaniu i ubraniu si dzieci, trzeba otwiera okna,
aeby wpuci nowe powietrze do pokoju, w kt
rym noc zostaa spdzona. Kodry i materace po
winny by wywietrzone na dziedzicu przynajmniej
raz w tygodniu, a przecierada i poszewki naley
zmienia jaknajczciej. Nic tak nie odbiera dobre
go humoru, jak przykry odr brudnej bielizny.
Zwaszcza tam, gdzie duo osb mieszka, na
ley d b a o jaknajwiksz schludno i czysto. wzgldem wykonawcy tej przykrej operacji. Atoli
E t y k i et a w i e c k a , jakby naprzekr och-
dstwu n i e d o p u s z c z a wielu czynno
ci n a t u r a l n y c h .
I tak: d r a p a s i p o g o w i e , za
p u s z c z a p a l c e w e w o sy, d u b a w
nosie lub w uchu, plu na podog,
na o g i e lub za o k n o , g a s i wiec
p r z e d n o s e m o b e c n y c h wszystko to s
czynnoci, uwaane za nieprzyzwoite w towarzyst
wie. Nieprzystojnem jest zwaszcza, i to w najwy
szym stopniu, dopuszcza si tych czynnoci w cza
sie obiadu lub przy stole. Nadto, do rzdu czyn
noci nieprzyzwoitych przy stole zaliczy naley
w y c i e r a n i e nosa, kichanie, d u b a n i e
w zbach, zaywanie tabaki, obcie-
r a n i e p o t u z c z o a i t. p.
G d y ju koniecznie w y p a d a s p l u n , to
trzeba wykona to w chustk do nosa, przynaj
mniej wtedy, gdy si nie jest na ulicy. Naley si
wystrzega, aeby nie weszo w zwyczaj opluwanie
co chwila. G d y wypadnie odkasn, trzeba zlekka
38
nachyli gow przd osob, obok ktrej jestemy,
i zanikn sobie usta chustk lub doni; przy stole
zp.krywa si w takich razach doln cz twarzy
serwet.
Co si tyczy najmniej przyjemnej ze wszyst
kich potrzeb, zadoe uczynienia ktrym dopuszcza
si w obecnoci tc.varzystwa, a mianowicie: wy
c i e r a n i a n o s a , to pod tym wzgldem nie mo
na prawie zaleci adnych rodkw dla usunicia
wstrtu, jaki mimowoli uczuwaj wszyscy obecni
mona znacznie zmniejszy ten wyraz wstrtu
przez zachowanie nastpujcych prawide: nie trze
ba wyciera nosa czsto i wogle czyni to jedy
nie przy niezbdnej potrzebie, dalej, naley wy
ciera nos jaknajciszej, t. j . nie trbi nosem, nie
rozwija chustki, nie patrze w ni po wytarciu
nosa i wogle unika wszystkiego, cokolwiek moe
by nieprzyzwoitem zarwno dla siebie, jak i dla
wzroku obcych.
G d y k t o k i c h a , nikt mu ju te
raz n i e y c z y na zdrowie!"przyzwo
ito tylko nakazuje pochyli si zlekka przed oso
b, ktra kichna.
VL PORZDEK I OSZCZDNO.
P o d wzgldem ochdstwa i schludnoci to
warzyskiej najwaniejsz rzecz jest nabycie
dobrego przyzwyczajenia, ktrego nie
naley si pozbywa nawet pozostajc samym ze
tob, nieraz bowiem zrobi si mimowoli co takie-
39
 go w towarzystwie, do czego si czowiek przy
zwyczai n a osobnoci.
P r z y zapamitaniu tej zasadniczej przestrogi,
mona by pewnym, i si nikogo nie uraa,
a przewiadczenie o spenieniu obowizkw ety
kiety zupenie zadowolni godno osobist i tern
samem sprzyja bdzie dobremu humorowi.
T e n ostatni, jak widzimy, zaley nadewszyst-
ko od n a s samych i od tysica bagatelek i dro
biazgw, z ktrych skada si nasz ywot powszedni.
W ich rzdzie jedn z najwaniejszych rl
odgrywa porzdek i oszczdno.
P o r z d e k jest to uczucie, budzce w n a s
denie do tego, aeby kada rzecz spoczywaa n a
waciwem miejscu. Przy porzdku praca idzie pr
dzej i lepiej, kady bowiem przedmiot podany
znajduje si pod rk i jest w dobrym stanie.
Osoby, miujce porzdek, wczeniej przyzwy
czajaj si do nieznoszenia przy sobie najmniejsze
go brudu. Czowiek porzdny nigdy nie rzuci w nie
waciwe miejsce rzeczy, trzymanej w rku.
O s z c z d n o jest t o porzdek w domu,
sztuka rzdzenia w y d a t k a m i i kierowania gospo
darstwem; celem jej dorobek. Oszczdno nie
dopuszcza, aeby przedmiot, poyteczny do pew
nego stopnia, mia przepa bez ladu; dzieli ona
rodki tak, a e b y wystarczay n a czas jaknaj-
duszy.
Z a pomoc oszczdnoci utrwala si nie tylko
to, co si posiada, ale nadto nabywa si mono
zdobycia tego, czego nie byo. Jednake, w y s t r z e
g a si naley, aeby oszczdno, no 1 I ona sama jake jest szczliw, gdy m
40
przymiot sam przez si drogocenny, n i e z a m i e
nia si w skpstwo, namitno ohydn,
powodujc miech ludzki i szykany.
Osoby, pragnce z ca godnoci wypenia
swoje obowizki, powinny uksztatowa w sobie
dwa przymioty zasadnicze, zamiowanie porzd
ku i denie do ycia skromnego i oszczdnego.
Zbytnie uciechy i wydatki powoduj rozrzut
no, nieszczsne rdo cierpie i trosk niezliczo
nych.
Ju od najwczeniej modoci naley si krze
pi wobec tych niebezpieczestw, ktre zgotowa
moe zamiowanie zbytku i nadmiernych ekspen-
sw. Kto za modu nie przyzwyczai si do ycia
regularnego, do oszczdzania czasu i pienidzy, te
mu zapono bdzie uczy si tego n a staro.
Porzdek i oszczdno graj niezmiernie
wan rol w yciu towarzyskiem; one to gruntuj
szacunek powszechny, im gwnie pewno siebie
i dobry humor zawdzicza wypada.
Zamiowania porzdku m o n a dowie tern,
e wszystko co si robi, nacechowane jest rozwa
g i zastanowieniem; e ycie m a cel jasny i z gry
wytknity i e dy torami trwaemi wedug zasad
niewzruszonych i cisych. Dom i gospodarstwo
winny si znajdowa w zupenym porzdku i ska
da dowd, e w mieszkaniu panuje czysto, do
brobyt, zadowolenie i szczcie.
Jake jest szczliwym maonek, zwizany z
osob, ktra zabiegami swemi umiaa postawi
gospodarstwo n a takiej stopie, n a jakiej by powin
41
 wszdzie, gdziekolwiek okiem rzuci, spostrzee ad
i czysto i mimowoli umiechnie si z zadowole
nia. W t e d y wszystko kwitnie, a dobry humor go
wy rodziny odbije si n a wszystkich twarzach do
mownikw, rodzc dziwn pogod i smak ycia.
Natomiast, jake smutny i odstrczajcy wi
dok przedstawia dom, w ktrym ona lekceway
sobie t zasadnicz cnot matki rodu... Nieszczsne
ognisko! Niead w ruchomociach, zaniedbanie
najpierwotniejszych zaj domowych, gmatwanina
w interesach, koszlawo w caem yciu ! Wszyst
ko przedstawia chaos, wszystko marnuje si i gi
nie, a d o b r o b y tten p r a w y s y n p o r z d
k u ulatnia si bez ladu I W caym domu pa
nuje zgroza niedbalstwa ubranie, meble, stra
wa wszystko napitnowane nieadem i niechluj
stwem.
Kad rzecz poyteczn o d k a d a si, nic si
nigdy nie koczy.
Niekiedy duch nieporzdku powoduje dz
trwonienia. A oszczdno jest cile zwizana
z zamiowaniem porzdku.
Daremnie ojcec rodziny usiuje odmawia so
bie najdrobniejszego wydatku, daremnie prowadzi
najkorzystniejszy proceder, daremnie przystpuje
do interesw praktycznych, zyskownych i dobrze
pomylanych, daremnie zabiega, pracuje, zamordo-
wywa si krwawym trudem: jeeli ona nie jest
oszczdna, wszystko p r z e p a d o !
Dom jego staje si p o d o b n y m do beczki bez
dennej: im wicej si w ni wlewa z jednej
strony, tem wicej wypywa przez d r u g !
42
VII. M I ONA.
Jak szczliwie, jak godne zazdroci ycie m
a, ktrego ona jest rozwana i pracowita w naj-
obszerniejszem znaczeniu tego s o w a ! Przy naj-
szczuplejszych nawet dochodach jego dom bdzie
mia zawsze pozr zadowolenia i dostatku; gdzie
kolwiek rzuci okiem, wszdzie dostrzee ad, czys
to, zabiegliwo, i we wszystkiem zaufa moe
swej rozsdnej i wiernej towarzyszce ycia; moe
polega na niej w zarzdzie caego domu i powi
ci si z caem skupieniem umysu sprawom i in
teresom zewntrznym, obowizkom subowym lub
zawodom. Powodzenie uwiecza jego zamiary,
a interesy zawsze id po jego myli, moe si im
bowiem o d d a cakowicie, pewien, e w domu go
ona zastpuje.
I, gdy wieczorem, znuony caodzienn prac,
wraca na ono rodziny, wtedy moe zupenie nie
myle o troskach ywota. Z a wszystkie trudy a
nadto hojnie wynagradza go porzdek i ad, panu
jcy w domu, a cechuje go umiech i wesoo.
Serce jego napenia si wdzicznoci dla towa
rzyszki ycia, a kady wyraz jego zadowolenia,
okazany wszystkim czonkom rodziny, a do ostat
niej sugi, sprowadza powszechn rado, szczcie
i zdrowie. Szczliwy m, godna szacunku o n a !
T u dobry humor kwitnie w caym majestacie.
Powiemy teraz kilka sw o u p r z e j m o c i
w poyciu rodzinnem, ktrej znaczenie, odnonie
dobrego humoru, nie ulega adnej kwestji.
Prawdziwa uprzejmo uwydatnia si w skon-
43

noci do spdziaania szczciu innych usuwania
wszystkiego, co moe by przykrem. T a k i rozum
ny stosunek jest niezbdnym codziennie dla zobo-
plnej korzyci dwojga maonkw.
Poniewa niema dwch takich osb, ktre
mog si tak udrcza wzajemnie, jak m i ona,
przeto pierwotnym obowizkiem jest przeciwdzia
anie monoci cigych zatargw przez nawyknie-
nie do zwrotw uprzejmych i uprzedzajcych.
Myl si ci, co przypuszczaj, e w yciu do-
mowem mona oby si bez uprzejmoci i jej prze
pisw. Z usuniciem form zewntrznych czsto
usuwa si rwnie i s a m a rzeczywisto. Ju bodaj
denie do wydawania si wesoym w zych oko
licznociach ycia sprzyja wesooci i uatwia j
w innych wypadkach.
Jeeli uprzejme d z i e - d o b r y " lub dobry-
wieczr" godzi ze sob obcych, to tem bardziej nie
staje si ono bez dobrego skutku, gdy je wypowie
m do ony lub naodwrt. Szorstko i traktowa
nie obelywe s nastpstwem braku uszanowania
dla uczu osoby, z ktr si m a do czynienia. Pa
mitajciepowiada Sidny S m i t h e wasze dzieci,
ona i sugi posiadaj wasne prawa i uczucia. Nie
przestraszajcie dzieci i podwadnych gorczk,
bardziej ona krzywi wasz charakter, anieli przy
nosi im poytku. Gorczka traci cz swej siy
po kadem niepowodzeniu.
Z g o d a maeska trwa duej, jeeli obowiz
ki zmuszaj ma do opuszczenia domu n a kilka
godzin.
Z o n a potrzebuje bodaj p dnia samodzielnoci
44
bezwzgldnej i za wydalenie si ma bdzie m u
bardzo obowizan. A i mowi bdzie o wiele
przyjemniej znale si w domu po kilkugodzinnej
nieobecnoci, anieli wtedy, gdy przez cay dzie
nudzi i wtrca si do czynnoci ony. Ludzie s
zawsze dla siebie uprzejmiejsi, jeeli nie widz si
zbyt czsto.
Maonkowie mog usa sobie mniej lub wi
cej szczliwe gniazdo, jeeli bd badali wzajem
nie sabe strony, aeby ich nie drani, tak jak
ywiarze unikaj wtych miejsc n a lodzie.
Niema nic n i e p r z y z w o i t s z e go
i mniej licujcego z godnoci wasn, j a k o d
z y w a n i e si m a o o n i e z p o g a r d
i l e k c e w a e n i e m do o b c y c h i naod
wrt.
G d y m jest czowiekiem bez charakteru
lubo wyobraa sobie, e trzyma ster rodziny, to
obowizkiem ony jest ujcie rzdw w swoje r
ce. Atoli, powinna by ona pierwszym ministrem
odpowiedzialnym, nie wdzierajc si n a szczyt wa
dzy gwatem, a tem bardziej nie naladujc niedo
stpnoci monarszej. Jeeli ona posiada uczucie
kobiety szlachetnej, to nigdy nie zdradzi przed ob
cymi, e rzdy domowe spoczywaj wycznie
w jej rkach. Bardzo czsto biedna ona dwiga
na swych barkach lwi cz ciaru ycia domo
wego, podczas gdy jej nierycerski maonek za
szczyca si swojem pierwszestwem, jakkolwiek
w gruncie rzeczy nic na nim nie ciy.
Najmniejsze dziecko nawet ma prawo, aeby si
z niem obchodzono grzecznie i uprzejmie. Prezy-
45
 dent Garfield powiedzia pewnego razu: may
chopiec wzbudza we mnie niekiedy wicej szacun Maonkowie, posikujc si wszystkiemi swe-
ku, anieli wielu mczyzn dorosych. Spotykajc mi uczuciami, nie powinni nigdy wynurza ich
n a ulicy bodaj maego urwisa, uwaam za stosowne w caej peni. W zatargach maeskich nie trzeba
odda mu ukon, albowiem nie mog przewidywa, ani widzie, ani sysze wszystkiego.
jakie w tym chopcu ukrywaj si zdolnoci." Wiele osb lubi posiada ostatnie sowo, a jest
Ojcowie powinni obchodzi si ze swojemi to bardzo niebezpieczne przyzwyczajenie, zwa
dziemi z szacunkiem, gdy dziecko z czasem mo szcza przy sprzeczkach. Maonkowie nigdy nie
e si sta lepszem i zaj wysze stanowisko, ni powinni dba o ostatnie sowo, a zarwno zwyciz
jego ojciec. ca jak zwyciony przyznaj n a m suszno w tej
Nie psujc dzieci, powinnimy ycie o tyle mierze.
zrobi im przyjemnem, o ile to moliwe. Ludzie niekiedy nabieraj usposobienia kt
Dom jest szko obyczajw rwnie dobrych liwego wskutek monotonnoci i n u d y ycia. G d y
jak zych. W dzieciach jak w zwierciadle odbijaj nie mog z kim spokojnie porozmawia, wtedy na
si nietylko oglne nawyknienia i waciwoci ich bieraj skonnoci do gderania i nic ich zadowol-
rodzicw, ale przyswajaj sobie one nawet ich mo ni nie moe.
w i ruchy. Jeeli ojciec i matka bd przy nich
zawsze wykwintni, uprzejmi, szlachetni i uprzedza VIII. DELIKATNO, JAKO KWINTESENCJA
jcy, to i dzieci bezwiednie przesikn temi przy W S P L N E G O POYCIA.
miotami.
Hamujc wybuchy uczu niemiych lub myli ona zbyt gadatliwa jest tem dla spokojnego
szorstkich, unikamy ktni w domu. Nic tak cile ma, czem twarda i chropowata droga dla ng
nie jednoczy ludzi ze sob, jak wzajemne zadowo starca. Ta, ktra wyrzuca z siebie duo sw zby
lenie i nic tak nie odstrcza ich od siebie, jak nie tecznych, ma zawsze co do powiedzenia na ko
przyjemne, rubaszne sowo. cu, a jeeli urwie i zmilknie, to zawsze si wyda
S ludzie w gruncie rzeczy bardzo poczciwi, je, jakby co zego miaa na myli.
ale w wyraeniach bardzo ordynarni. Nie kady Nie jest rwnie dobrze, jeeli maonkowie
moe ich sucha z krwi zimn. o n a moe przy pragn wysila swj dowcip, aeby si pokona
puszcza, e ma zawsze suszno, a m nie ma wzajemnie. T a k a sw zmiana moe sprawi roz
susznoci, ale nie trzeba mu tego mwi. M rywk widzom obojtnym, jak kada farsa, ale
moe pogardza najukochaszym bratem ony, ale maonkowie wskutek takiej dokuczliwoci, staj
si bardzo nieszczliwi. Lepiej jest wogle nie
nie powinien mwi o tern ani onie, ani jej bratu.
wysila si na docinanie osobie, ktrej zaprzysig-
46
47
limy mio dozgonn. T r z e b a posi sztuk m
wienia ze sob, a tej sztuki maonkowie powinni
si dobrze nauczy. Ilu ktni i zmartwie mogli
bymy unikn, gdybymy umieli uprzejmie i z tak
tem wypowiada rzeczy niemie, ktre j e d n a k wy
powiedzie trzeba. Nie mona by zawsze zadowo
lonym. Wszyscy i zawsze znajdujemy okazj do
niezadowelenia bd z dzieci, bd ze suby, bd
z ony wasnej. Ale w wikszoci w y p a d k w wy
mwka traci swoj powag lub wywouje ze na
stpstwa, zalenie od tego, w jakiej formie zostaa
wypowiedzian. Zwaszcza naley unika wym
wek wtedy, gdy si jest w zym humorze. W y *
m w k a a g o d n a bywa n a j s k u t e c z n i e j s z .
Ktnia jest wogle rzecz niepodan, ale
najgorsz wtedy, gdy maonkowie sprzeczaj si
ze sob przy niadaniu, obiedzie llub wieczerzy.
Kto n a m dokucza w trakcie jedzenia, ten nas po
zbawia zadowolenia i psuje zdrowie. Ile to bied
nych on traci apetyt przy obiedzie wskutek tego,
i ich nierozsdni mowie wybieraj t chwil do
robienia wymwek jej, dzieciom, subie, i do
maltretowania wszystkich, nie za siebie samego.
A to miso niedopieczone, a to kompotu za mao,
a to wszystko ze, zimne i niesmaczne. Nie dbasz
o t o ! Powinna bya zajrze do kuchni, zamiast
siedzie przy toalecie. O, to nie t u m a c z e n i e ! " T e
go rodzaju uwagi psuj i humor i apetyt obojga
maonkw.
Cavour powiedzia: W polityce nie masz nic
tak nierozsdnego, jak zawzito." T a k samo
i w maestwie nic niema gupszego, jak gdy
48
maonkowie, nachmurzeni, patrz si krzywo n
siebie i zachowuj ponure milczenie, p e n e zaci
tego uporu.
Grzeczna odpowied agodzi gniew. R o z s d n y
czowiek daje si lubi, jeeli si wyraa uprzej
mie. Mona do tego doda, e w p e w n y c h razach
czowiek umysowo ograniczony przez uporczywe
milczenie wywouje nienawi dla siebie. W e d u g
Miltona, Ewa milczaa w raju, aeby sucha, co
m mwi", rzek pewien mody czowiek do
znajomej d a m y i doda po chwili tonem melancho
lijnym: niestety od tamtejszego czasu Ew za
brako !" Dlatego, odpara skwapliwie da
ma, e od tamtejszego czasu zabrako m
czyzn, ktrych monaby byo sucha."
W istocie, mao jest mw, ktrzyby byli
rwnie uprzejmi z onami (swemi najlepszemi
przyjacikami), jak z obcymi, czy znajomy
mi, z ktrymi spotykaj si w resursach lub w in
nych miejscach towarzyskich. A tymczasem b y
uprzejmym w gronie rodziny tonietyl-
k s t a n o w c z y o b o w i z e k , ' i b e z
warunkowa moralno.
Najwiksza tajemnica zgodnego poycia pole
ga na tem, aeby nie miesza si do spraw, ktre
nas nie dotycz. Uprzejmo domowa wymaga
cisego stosowania si do tego przepisu.
M, majcy zaufanie ony, nie powinien si
wtrca do gospodarstwa, a ona nie powinna go
nudzi zapytaniami, dotyczcemijego zaj.
Nigdy nie bdzie zgody, jeeli m bdzie
sprawdza rachunki tygodniowe, bdzie przepyty-
Zwyczaje Tow. 4, 49
tywa si o cen i wag danego przedmiotu i co
si bdzie gotowao n a obiad.
Szczciu domowemu spdziaa, jako waru
n e k s i n e q u a n o n , nieobecno p a n a domu
przynajmniej przez sze godzin dziennie po
wtarzamy p o raz drugi.
Oczywicie, jak kady przepis, tak i to pra
wido o niewtrcaniu si nie powinno by rozci
gane nazbyt daleko. Mog by wypadki, w ktrych
m bdzie bardzo kontent, e moe naradzi si
z on w swoich sprawach osobistych, rwnie
i z jej strony mog by takie chwile, o ktrych
bdzie wspominaa z mioci i wdzicznoci, np.
choroba albo cikie zmartwienie, w trakcie kt
rych m zastpowa j w gospodarstwie, nie wsty
dzc si pracy kobiecej.
Dlatego te trzeba koniecznie, aeby m
by praktycznie obeznany z gospodarstwem domo-
wem.
Z b y t e c z n y opr w drobiazgach wywouje wie
l e przykroci domowych.
M lub ona chce naprzykad, aeby przed
miot sta tak, a nie inaczej, i wskutek tego nast
puje sprzeczka.
Czowiek, pragncy by uprzejmym, nie po
winien by p e d a n t e m n a punkcie porzdku i cis
oci w ustawianiu p e w n y c h drobiazgw. S t r z e
cie si p r z e s a d y !
Nic nie robi ony tak przyjemn dla ma,
jak jej dobry humor. Posiada on si magiczn
i nadaje urok najpospolitszym rysom twarzy.
Z drugiej strony, oywione, pene powabu
50
dziewcz, ktre po lubie, w chwili, g d y bdzie
sam na sam z mem, zaczyna by nudn, milcz
c i gderliw on, moe tylko roci uraz do sa
mej siebie, gdy m ochodnie dla niej i coraz
czciej zacznie dom opuszcza.
Gderanie o/iy jest wstrtne dla m a i rze
czywicie, gderanie n a ma jest tyranj ze strony
ony. Grzeczno i uprzejmo poycia wsplnego
stanowczo si temu sprzeciwia.
Gderanie ony gorsze s od tortur ludw
wschodnich, a k a d e jej zowo dokucza bardziej
ni kropla wody, co kilka sekund spuszczana n a
obnaone ciao.
Duo jest ludzi, pozbawionych niejako was
nej woli. Mona ich sobie urobi wedug wasnego
upodobania. Do jest im tylko narzuca swoje
wasne myli. Jeeli si powie takiemu czowieko
wi, e jest okrutnym, postara si by okrutnym;
jeli si go pochwali za rzetelno, stanie si rze
telnym i uczciwym, jeeli go si nazwie wiaroom
nym, zaczyna k a m a i gotw jest n a d u y wasze
go zaufania; jeeli podniesiesz jego dobro, uprzej
mo i wytworno obejcia, stanie si dobrym,
uprzejmym i moliwie wytwornym.
Wogle, wszystkim ludziom, pragncym w
trudnej szkole ycia znale moliwie najwyszy
urok, zaleci moemy nadewszystko rozwag, bacz
no i co najwaniejsza d e l i k a t n o postpowa
nia wzgldem swoich najbliszych.
Chcesz li w spjni mir zachowa,
Musisz mie p o temu zdatno.
51
 Jeden kwiat pielgnuj w duszy.
Delikatno I
Podlej go wyrozumieniem
I uprawiaj w serca glebie.
D e l i k a t n y m bd dla obcych
I dla siebie 1
Oto wierszyk, ktrego wszyscy nasi czytelnicy
powinni nauczy si na pamici

OBOWIZKI WZGLDEM SWOICH I OBCYCH

 L OBOWIZEK, JAKO PRZEPIS CZYSTO
WEWNTRZNY.

Obowizek jest powinnoci, ktr nam zaleca

prawo natury, zwyczaj, przyzwoito i towarzystwo.
Cofa si przed wypenieniem zobowiza,
narzuconych nam przez dug moralny, nie wolno
nikomu.
Obowizek to przepis, ale przepis czysto
wewntrzny, wyrozumiany przez rozsdek i uzna
ny przez sumienie. Prawido, od ktrego nic nas
uwolni nie moe. Nie speni swego moralnego
obowizku bezkarnie jest stanowczo niepodobie
stwem, albowiem kara za niespenienie moralnego
obowizku cakowicie zaley od sdziego, najsu
rowszego, najbezwzgldniejszego i nigdy nie prze
baczajcego. Tym sdzi jest nasze wasne sumienie.
Nie do tego. Kto postpuje niesumiennie,
ten traci prawo nazywania si czowiekiem uczci
wym, a zarazem traci szacunek wszystkich ludzi
uczciwych.
Obowizki nasze, przy usilnej chci ich wy
penienia, staj si powoli, stopniowo, bardzo przy-
jemnemi. Im wicej staramy si je wypeni, tern
wydaj si nam milsze i atwiejsze do wykonania.
55

li
 Z obowizkami spotykamy si na k a d y m
kroku naszego ycia. Poczwszy od obowizkw
wzgldem Ojczyzny, gdy wystpujemy jako oby
watele kraju, ktry n a s w y d a i przytuli, a do
obowizkw towarzyskich, nie masz takiej dziedzi
ny ycia, w ktrej moglibymy o nich zapomnie.
Zrastaj si one z nami, niewol i stanowi ciar
miy i konieczny, zamieniajcy nam ycie w cay
szereg radoci i zadowole, o ile wyszkolimy si
w spenianiu tego wewntrznego nakazu.
II. O B O W I Z K I W Z G L D E M O J C A I MATKI.
Wzgldem ojca i matki powinnimy pieci
w sobie najczulsz, najserdeczniejsz mio i g mych siebie, kocha nasz rodzin; jeeli ktrego
boki szacunek od lat najmodszych, od tej chwili,
gdy pora pierwszy, nauczywszy si szczebiota
przez niewinne usta niemowlce imiona matki i oj
ca, i nastpnie w cigu caego ycia powinnimy
by bezwzgldnie posuszni ich woli i wypenia
cile wszystkie ich polecenia; winnimy zawsze
baczy na ich rady i wiecznie pielgnowa w ser
cu wdziczno za wszystko, cokolwiek dla nas
v z y n i l i . Niechaj rodzice bd dla nas najlepszymi
do- tcami, przyjacimi, kierownikami w cigu ca
ego naszego ycia.
Jeeli nie spacimy tego witego dugu, jaki
jeszcze za malekoci zacignlimy u ojca i mat
ki, zasuymy sobie n a pogard wszystkich ojcw,
matek i dzieci.
G d y nasi rodzice zestarzej si, przypomnij
my sobie wtedy nasze dziecistwo. Kiedy oni od-
56
gadywali nasze potrzeby, teraz n a nas kolej
przewidywa to, czego im zbrakn moe. Jeeli
ich spotka jakie niepowodzenie, naszym obowiz
kiem jest da im moliw pomoc i zarazem uy
wszelkich rodkw, aeby nie urazi ich mioci
wasnej.
Powinnimy szanowa ich zdania nawet wte
dy, gdy s niezgodne z naszemi. Jeeli maj jakie
wady, winnimy im pobaa, jeeli w rozmowach
z nami s szorscy a nawet brutalni, winnimy im
to przebacza, przez wzgld na ich staro.
Dobrobyt przedua ycie, naley przeto sta
ra si, aeby mogli mie dobrobyt i zadowolenie.
Powinnimy szczerze, a do zaparcia si sa
kolwiek z jej czonkw spotka niedola, obowiz
kiem jest naszym przyj m u z natychmiastow
pomoc. Bo i kt im pomoe, jeeli opuszcz naj
blisi krewni i przyjaciele?
III. WZAJEMNE OBOWIZKI M A O N K W .
Rok rocznie, w rocznic lubu, maonkowie
winni powanie obmyla te przyrzeczenia, jakie
czstokro daj si w niewiadomoci ich wagi
i znaczenia, lub nawet bezmylnie, uwaajc je
tylko za formalnoci lubne.
M i ona obiecuj kocha, szanowa siebie
nawzajem, by wiernymi sobie w doli i niedoli
w szczciu i nieszczciu, w zdrowiu i w choro
bie, a do mierci. Przytem m obiecuje utrzy
mywa on, a ona by posuszn mowi.
57
 a

Drugiem zobowizaniem, przyjtem przez obie nietaktowni, wtrcaj sowem si do wszystkiego,

strony, jest szacunek wzajemny. Cz saba po
winna by szanowan nie dla tego, e jest sabsza,
ale dla tego, e bdc sabsz, szanuje silnego. Je
eli nawet niekiedy ona naduyje wasnej cierpli
woci, to i wtedy dobry m nie powinien pozbawia
jej szacunku. M winien pamita, e ona ma
natur sab, e jest fizycznie delikatniejsz od
niego, e ma nerwy czue i e jest naraon n a
wicej blw i cierpie szczeglnych.
Szacunek ma nie polega jedynie na rycer-
skiem postpowaniu, ktre silny obowizany jest
okazywa sabszemu i ktrego kada kobieta m a
prawo spodziewa si od kadego mczyzny.
ona, z drugiej strony, winna szanowa i po
waa swojego ma dopty, dopki to jest moli
we. Jeeli moe, powinna udawa, e uwaa go za
dobrego ma, a postpowanie takie bdzie suy
o za siln pobudk, aeby istotnie n a miano do
brego ma zasuy z biegiem czasu. Dopki b
dzie myla, e jest dobrym mem, dopty stara
si bdzie o utrzymanie tej opinji o sobie. O b-
c h o d z i si z c z o w i e k i e m tak,
gdyby by daleko lepszym, n i jest
w i s t o c i e , j e s t to r o d e k p e w n y do
z r o b i e n i a go r z e c z y w i c i e lepszym-
Lubo i mowie powinni kocha swoj rodzi
n, to jednak nie maj potrzeby sterczy nieustan
nie w domu powtarzamy po raz trzeci. Jest to
przynajmniej zdanie wielu matek. Mczyni, po
zostajcy na cay dzie w domu, s niespokojni,
58
staj koci w gardle.
P o d wieloma wzgldami, odnonie pieninych
i innych materjalnych interesw rodziny, m by
wa zazwyczaj dowiadczonym i dlatego powinien
Bta n a czele gospodarstwa.
G d y w maestwie poruszon jest kwestja,
ktre z maonkw m a by posusznym drugiemu,
to suy to za dowd, e si co psuje w ich po
yciu. Jeeli oboje kochaj si nawzajem, to nigdy
nie bdzie kwestji o tem, kto powinien by po
susznym, i oboje bd ubiegali si tylko we wza-
jemnem dogodzeniu sobie, w okazywaniu przysug
i we wzajemnych ustpstwach.
Pierwszy rok poycia jest najniebezpieczniej
szym orzechem do zgryzienia. Pierwszy rok bd
targa, bd zacienia wzy maeskie. W tym
okresie czasu mog nastpi liczne bdy, ktre
rzuc cie na wszystkie dalsze lata poycia. Mo
dzi powinni przyzwyczaja si do nowej sytuacji,
i powinni bra trudne lekcje w pierwszych czasach.
Niedowiadczenie czsto bywa przyczyn wielu
jak przygd w pocztkach ycia maeskiego.
Speniajc jeden prosty przepis, modzi mog
zachowa spokj wewntrzny. T e n przepis brzmi:
unikajcie pierwszej ktni.
Kada najdrobniejsza ktnia pomidzy m
em a on jest bardzo niebezpieczna:psuje do
bry humor, podkopuje mio, podstpnie, nieznacz
nie zmniejsza i nareszcie zupenie rujnuje serdecz
no, ktra stanowi istot, dusz maeskiego
szczcia. A poniewa dla czowieka bardzo jest
59
trudno nigdy nie by gniewnym, przeto nadei
wan jest rzecz nie zwraca uwagi n a mae wy
buchy, rzucajce niekiedy cie n a maestwo.
IV. Z A Z D R O P O T W R ZIELONOOKI.
Strzecie si zazdroci! Jest to potwr zielo
nooki, ktry burzy szczcie rodzinne.
Kobieta zazdrosna wogle staje si przedmio
tem drwin i powinna ukrywa przed mem tego
rodzaju uczucie. Jej podejrzenia mog nie mie
podstawy, biedna, drczy si moe jedynie tem, co
sama sobie w y o b r a a !
Z drugiej strony, m nie powinien nigdy
okazywa, e inn kobiet woli, ni on. Przeciw
nie, w obecnoci innych powinien schlebia jej
mioci wasnej, udajc, e j szanuje i p r z e k a d a
ponad wszyskie inne.
W mioci, jak i w religji, moe budzi si
fanatyzm i gdy ludzie zanadto kochaj, mog sta
wa si zanadto wymagajcymi. Mio prawdziwa
nie uczuwa zazdroci: ten bowiem, kto kocha
prawdziwie, jest pewien wzajemnoci i nie lka si
rywali. Ten, kto si boi, nie kocha szczerze,"
powiedzia pewien krytyk.
Przywizanie maeskie ogwarantowywa si
pod wieloma wzgldami wzajemnem zaufaniem m
a i ony.
Maonkowie nie mog mie tajemnicy jedno
przed drugiem. K a d e usiowanie w tej mierze
moe wywoa bardzo smutne nastpstwa. Jeeli
m i ona nie dowierzaj sobie wzajemnie wa
60
wszystkiem, to jest to tak samo, jakgdyby sobie
nie dowierzali w niczem.
Jestemy zdania, e nie wiele jest takich ko
biet, ktreby n a wzr Dalili sprzedaway tajemnic
swoich Samsonw. Atoli sekrety tego rodzaju, jak
naprzykad sekrety, powierzane ksidzu, lekarzowi,
adwokatowi i sdziemu, albo wogle powierzanie
sobie, jako postaci urzdowej, m powinien za
chowa wycznie dla siebie i pod a d n y m pozo
rem nie zwierza si z niemi onie, byby to bo
wiem postpek niehonorowy i nieuczciwy.
G d y m przychodzi d o domu znuony, god
n y i w zym humorze, wskutek jakiego niepowo
dzenia, to jest to chwila nieodpowiednia, aeby
ona dopytywaa si natrtnie, co mu jest i co go
w zy humor wprowadzio. Najlepiej, da mu dobry
obiad i mwi mao, albo wcale nie. Pniej pod
wieczr po odpoczynku, m sam chtnie podzieli
si z ni tem wszystkiem, co go le lub dobrze
usposobi w yciu.
Wydaje si n a m arcynietaktownym zwyczaj
ma i ony otwierania listw do siebie wzajem
adresowanych. L i s t z a m k n i t y powinien
by nietykalnym. Kady lubi najpierw
s a m p r z e c z y t a list, a d r e s o w a n y do
siebie.
Nawet w stosunkach poufnych naley zacho
wa uprzejmo bezwzgldn.
Z rodzin ony trzeba by zawsze w zgodzie.
Dobra ona przyjmuje zawsze udzia we
wszystkiem, co obchodzi i dotyczy ma. Powinna
by zdolna do wypowiadania, w miar monoci,
61
swojego zdania, do dawania mowi rad i poma-
gania mu na tej drodze w jego interesach.
ycie kobiety bywa czsto smutnem; b y o b y
jednak innem, gdyb> ony, w czasie nieobecnoci
mw, obmylay dla nich jak rozrywk bd w czysto myli uczu, wesoe, wdziczne postpo
formie przedmiotu do ciekawej pogawdid, bd
w odmianie stroju, sposobu uczesania si lub cze
go podobnego, co podszeptywa im ich dowcip
wrodzony wwczas, kiedy si o nie starano. ycie
mczyzn i kobiet byoby o wiele mniej n u d n e m ,
g d y b y myleli i postpowali jedno odnonie dru
giego w przyblieniu tak samo p o lubie, jak
przed lubem.
Dobrze jest nieraz dla kobiety opuszcza swo
je gniazdo w celu rozrywki, lubo prawdziwe szcz
cie moe znale o n a jedynie w domu. Dla niej,
jak i dla ma, konieczn jest zmiana i rozrywka,
ale nie powinna zapomina, e cige przyjemnoci
doprowadzaj do cierpie i e jeeli wiksz cz dosta j pod swoj wadz, zaczyna zaraz gdera
swojego czasu powica, bdzie n a wizyty i to
warzystwo, to w domu jej zapanuje bezkrlowie
i niead.
Nie szukajcie przyjemnoci, ale bdcie zaw
sze przygotowani do nich, jeeli zdarzy si okazja
po temu. Najmniejszy przedmiot sprawia przyjem
no, kade sowo w y d a si rozsdnem, gdy macie
rce zajte, a serce wolne. Lecz jeeli przyjemnoci
stanowi cel waszego ycia, to przyjdzie czas, w
ktrym najzabawniejsza pantomina nie wywoa na
twarzy waszej najmniejszego nawet umiechu.
o n a moe mie wielki wpyw n a ma i na
wet przewag, w miar zaufania, jakiem go obda-
62
rza. Nigdy nie b y w a tak bezsiln wobec niego, jak
wtedy, gdy sama stracia do zaufanie.
Milton powiada, e dobra ona jest najlepszym
d a r e m nieba." Ale co s k a d a si n a dobr on?
wanie, skonno d o przebaczenia, brak zawzito
ci, cierpliwo, wiadomo wasnych obowizkw,
umys rozwinity i wrodzona wytworno obejcia.
o n a powinna gospodarowa z agodn bier
noci i przyjmowa rozwany udzia w deniach
ma. P o w i n n a by przewidujca i stanowcza, przy
delikatnoci, jako te czua, ale mioci, nie prze
chodzc w sabo."
Bywaj mczyni, ktrych zadowalnia samo
denie do zawojowania, lecz nie faktyczne zwy
cistwo n a d kobiet. G d y dziewczyna wychodzi
za m za takiego mczyzn, to zdaje si, e on
ni pogardza od pierwszego dnia lubu. Zaledwie
na ni.
W i n a niektrych mw nie ley w braku
mioci, ale w tem, e jej nie okazuj w yciu co-
dziennem; zanadto ich pochaniaj interesy i nie
rozumiej, i dla on ich potrzeba wicej, anieli
im daj. Nie zwracaj dostatecznej uwagi n a dro
biazgi, a od tych ostatnich zaley nieraz szczcie
kobiety.
Nie ulega wtpliwoci, e w miar postpu
czasu, ycie maeskie potrzebuje nie mniej mi
oci, ale, przeciwnie, wicej.
Mowie powinni umie ocenia prace swoich
maonek i nigdy nie zapomina, e troch pomocy
63
z ich strony przyniesie wicej poytku, anieli
gderanie.
Mio ma nigdy nie powinna by pocha mi o onie podtrzymuje pierwiastki romantyczne,
nian przez nadmierne pojcie o swojej wadzy.
M powinien wykazywa przed on rozsdek
i dobro, nie za surowo i bezwzgldno.
W a d z a ma powinna polega tylko na za"
biegliwoci, podobnie jak niaka panuje n a d dziec
kiem, zmuszajc je do jedzenia, do czystego ubra
nia, do porzdku i spokoju.
Niekiedy zdarza si, e ona, ktra najwicej
ze wszystkich powinna mie wpyw
ma, korzysta z tego wpywu mniej ni inni. M
czsto radzi si obcego, ktry wcale o niego nie
dba, nie zwca si natomiast, do skutecznej, wsp
czujcej rady ony. Pociga to za sob wogle ze
skutki, przytem kobiety posiadaj niezawodn by
stro umysu i ostrono, i dla tego rady ich by
waj niezmiernie cenne.
Wielu mw zrujnowali przyjaciele, podczas
gdy ona, z waciw sobie przenikliwoci, wie
dziaa, e tak bdzie, ostrzegaa ma, aeby im
zbytnio nie ufa, ale on nie zwaca uwagi n a
ostrzeenia ony.
Jeeli ona bierze udzia w kopotach ma,
to powinna take przyjmowa udzia w jego roz
rywkach. Bywaj mowie egoici, mylcy jedynie
o wasnych przyjemnociach.
Jeeli m wychodzi z domu za interesem, to
ona nie jest tem zmartwiona, wie bowiem, e m
byby przy niej, gdyby mg. Ale w takich razach
m powinien mie n a wzgldzie jej uczucie i po
wiedzie jej, kiedy wrci do domu.
64
Dobry m, wracajc do domu, przynosi za
zwyczaj onie jak bagatelk w podarunku. T a pa
ktrych nigdy nie naley zupenie pozbywa si
w poyciu maeskim. Su one za przypomnie
nie powanej ale jeszcze wraliwej matronie owej
potgi paniestwa, w czasie ktrego jej chodne
spojrzenie robio zim w pokoju, a jej najdrobniej
sza wola zmuszaa modego jej wielbiciela do bie
gania o mil drogi po j e d e n fijoek.
W t e d y i zazdro ten potwr zielonooki
na
zamieni si n a anioa zgody o rowo-niebieskich
spojrzeniach!
V. DBAO O DOMOWNIKW
I S U B I P O D T R Z Y M A N I E DOBRYCH
S T O S U N K W Z OBCYMI.
Powinnimy dba o wszystkie te osoby, ktre
wskutek tych czy owych okolicznoci s zalene
od nas, to jest o swoich p o d w a d n y c h i o sub.
Powinnimy rzdzi nimi agodnie i niezbyt
dobitnie wykazywa swoj wyszo n a d nimi. Na
ley czu w nich godno ludzk i nie zapomina,
e to nasi blini, e z natury s to ludzie tacy sa
mi, jak my, i tylko prawa spoeczne postawiy ich
niej od nas. Naley pobaa ich bdom, nie za
pominajc, e doskonaoci niema n a wiecie.
Jeeli sub spotka jakie nieszczcie ! u b
troska, trzeba jej okaza yczliwo, zwaszcza, je
eli ci ludzie nie maj nikogo bliszego sobie, co-
by im mg dopomc.
Zwyczaje Tow. 5. w
 Powysze przepisy naley stosowa z ca
bezwzgldnoci osobliwie w czasach dzisiejszych,
gdy o sub nadzwyczaj trudno i gdy prdy spo
eczne budz coraz wicej uczucia godnoci oso
bistej w ludziach, skazanych na zaleno. M a m y
ywe dowody, e starsze osoby, p o m n e jedynie
dawnych czasw i n a z b y t surowe w postpowaniu
z podwadnymi, naraaj si na ich niech, a na
wet nienawi, podczas gdy modsze panie, umie
jce si dostowa do uczu bardziej ludzkich, dzi
nadewszystko obowizujcych, zyskuj sobie y
czliwo suby, ktra, lubo wyzyskuje niekiedy
ich atwowierno, wszake trzyma si, a to ju
bardzo w i e l e !
Podstaw wszystkich naszych stosunkw z
blinimi powinny by dwie nastpujce wielkie
prawdy: N i g d y n i e c z y t e g o d r u g i e m u
c o t o b i e nie m i e , i postpuj z innymi tak jak
by pragn, aeby postpowano z tob."
Starajcie si rozwin w sobie uczucia wspa
niaomylnoci i wdzicznoci. Wspaniaomylno
jest pobudk szlachetn; wdziczno jest uczuciem
niezbdnem dla czowieka; jak godn jest podziwu
wspaniaomylno, tak wstrtn jest niewdzicz
no.
Nie kcie si z nikim i starajcie si zawsze
pogodzi zwanionych. Pojedynek to postpek
barbarzyski, wzbroniony przez prawo; jest bez
sensu i wcale nie dowodzi prawoci czowieka,
przeciwnie, w pojedynku czsto ginie nie ten, kto
obrazi, ale ten, ktrego obraono. Powinnicie za
pobiega pojedynkowi i bdc porednikiem po-
66
midzy stronami zwanionemi, stara si wszelkie-
mi siami pogdzi je i doprowadzi do zapomnie
nia uraz.
Nie powinnimy wyrzdza nikomu krzywdy,
nawet n a s z y m nieprzyjacioom.
Nie naley obraa blinich ani sowem, ani
czynem; nigdy nikogo nie naley drani obely-
wemi arcikami lub zoliw przymwk. Trzeba
agodnie lubo z godnoci odpowiada tym, co nas
obraaj; jest to sposb najlepszy, aeby zmusi
obraajcego do aowania swego postpku. Jeeli-
cie si z kim pogniewali, to powinnicie si stara
pierwsi p o d a rk do zgody, bo jeeli nikt nie
zechce by pierwszym, to wa moe trwa wieki.
Znalazszy rzecz cudz, naley j niezwocznie
zwrci pokrzywdzonemu lub wadzom, a nareszcie
pismom publicznym.
Otwarto i szczero to cnoty, cechujce ser
ca szlachetne.
Kamstwo ponia i b r a t a si z oszustwem.
Naley przyj sobie za prawido nigdy nie
kama.
Nigdy rwnie nie naley le si wyraa o
blinim, choby nawet to, co o nim wiecie, zasu
giwao n a wiar. Mona to robi jedynie z obowiz
ku, gdy tego w y m a g a interes powany, ale nigdy
wskutek lekkomylnoci, albo z gadulstwa.
Nigdy nie naley pogardza blinim, nie zwa
ywszy wszelkich okolicznoci jego ycia i pooe
nia, rwnie jak nie naley pyszni si wobec nie
go swoj wyszoci. Powinnimy traktowa bli
niego i postpowa z nim, jak z rwnym sobie.
67
 Bdcie grzeczni i uprzejmi dla wszystkich,
ale nikomu nie naley schlebia, mwcie praw
d, ale w sposb umiarkowany.
Wspczucie to jeden z najpikniejszych
przymiotw ludzkich; bdcie dobrzy i ludzcy wzgl
dem sobie podobnych, wspczujcie ich blom
i troskom; kochajcie ich; jeeli moecie brocie
ich od niesprawiedliwoci; uatwiajcie im egzystencj
w miar rodkw i obdarzajcie ich zasikami pie-
ninemi, sowem pomagajcie im w miar si i mo
noci, czem i jak moecie. Bardzo jest winien ten,
co mogc dopomc bliniemu, umy rce od wszyst
kiego. Dzielcie si z biednymi, o ile w a m tylko
pozwalaj rodki n a to. Mio bliniego niewoli
og d o wspierania tych, co nie maj co w yciu
doznaj tylko samych przeciwnoci.
Bdcie wspaniaomylni i pobaliwi wzgl bi wszelkiemi siami. P o d wpywem gniewu czo
dem tych, ktrzy s waszymi dunikami, nie prze
ladujcie ich, nie obciajcie nadmiernemi procen
tami; lepiej jest przypuszcza, e ich spotkao nie
szczcie, anieli podejrzewa, e maj ochot was
oszuka.
Pewno, ecie spenili swj obowizek i sta
licie si poytecznymi dla blinich, sprawi w a m
duo wewntrznego zadowolenia, nie jestemy bo
wiem stworzeni wycznie dla siebie samych.
Bdcie sprawiedliwi dla wszystkich, a jeeli
wasi spobywatele zaszczycili was swoim zaufa
niem, jeeli w a m powierzyli jaki obowizek spo
eczny, to nieche sprawiedliwo i dobro po
wszechne kieruje wami w e wszystkiem. Nigdy nie
zapominajcie o tem dla celw osobistych, ani dla
rodziny, ani dla zadowolenia wasnych namit
noci.
68
VI. OBOWIZKI WZGLDEM
S A M E G O SIEBIE.
Pomwmy teraz o obowizkach wzgldem sa
mego siebie. O t o sze gwnych przepisw, do
ktrych kady czowiek stosowa si winien:
1. Uwaajcie n a w a d y swego charakteru,
gdy sta si mog nieszczciem dla wszystkich,
co was otaczaj. Charakter nie jest od nas samych
zalenym, daje n a m go natura, ale przy zabiegach
mona go naprawi, jakkolwiek bynajmniej nie
jest to atwem. Powinnimy by uprzejmymi dla
wszystkich, naley przeto stara si, aeby t
uprzejmo wymc n a sobie.
2. Unikajcie gniewu i starajcie si go zgn
wiek przestaje panowa n a d sob i rozsdek jak-
gdyby nie istnia wtedy, a wskutek tego mona
si sta okrutnym i niesprawiedliwym. Nie masz
takiej wady, ktrejby si nie dao wykorzeni przy
dobrej woli i staoci postanowienia.
3. Unikajcie prniactwa: ono zostawia was
samymi z wasz wyobrani w walce z namit
nociami i bdami; przyzwyczajcie si do pracy
staej, dobrowolnej i obowizkowej. Prniactwo
pociga zawsze za sob nud, i gdyby zbada ludz
kie serca, to atwo doszoby si do przekonania,
e n u d a jest przyczyn wielu nieszcz.
4. W a l c z c i e d e n i e m d o b o g a *
twa; skromny dobrobyt powinien
was z a d o w o l n i . Zwalczajcie w sobie skon
noci do byszczenia i zbytkw, to bowiem robi
69
 Bdcie r o z u m n i e oszczdni, ale
nas niewolnikami prnoci wieckich. One, zarw
unikajcie sknerstwa, ktre kala dusz.
no jak pycha, mog zada naszym uczciwym zasa
Wstrtny widok przedstawia sob skpiec, pozba
dom cios stanowczy i w sercu naszem zaszczepi
trucizn rozpusty. wiajcy si wszystkiego, nawet rzeczy najniezbd-
niejszych. Skpstwo jest krzywd dla spoeczest
5. L k a j c i e s i u p o j e n i a u c i e c h
wa, ktre wymaga, aeby kady z jego czonkw
prowadzi ona do grzechu. Czste sprawianie sobie
uywa czci swego mienia na podtrzymanie rko
rozrywek staje si przyzwyczajeniem i prawie e
dzie lub n a ulenie biednym. Z a r a z e m j e d n a k
koniecznoci natury. Trzeba tego unika. Przy
wystrzegajcie si marnotrawstwa,
zwyczajajcie si do rozrywek prostych i przystoj
ktre prowadzi d o ndzy i was i wasz rodzin.
nych; im bardziej lgniecie do gwarnych i wietnych
zabaw wiata, tern mniej przyciga was bd ci Jeeli si w a m podobaj gry, powicie im
che rozkosze ycia rodzinnego. Starajcie si wolne kilka wolnych godzin, o ile s niewinne i nie prze
chwile od zaj codziennych powica zajciom kraczaj granic rozsdku, ale nie pozwalajcie sobie
przyjemnym i praktycznym, lub te dobrym uczyn oddawa si im zanadto. G r a j c i e d l a r o z
kom. r y w k i n i e z a d l a w y g r a n e j . Namitno
do gry, doprowadzona do przesady, powoduje n
6. P o p r z e s t a w a j c i e n a m a e m
dz, zbrodni, samobjstwo.
oto dewiza ludzi rozsdnych. Im mniejsza potrzeba,
Nigdy nie prowadcie rozmw
tem mniej powodw do zego postpowania i tem
n i e m o r a l n y c h , one znikczemniaj czowieka
bliej do szczcia. Przyzwoita ale skromna odzie
i s niegodne jego imienia. W y r u g u j c i e z w a
umiarkowana strawa, skromne mieszkanie i zajcie,
szej mowy wszelkie w y r a e n i a bru
ktre wam przypada do gustu oto przedmioty
t a l n e i c y n i c z n e , wiadcz one bowiem
niezbdne dla rozsdnego czowieka.
o niewybrednym smaku i zem wychowaniu.
Do powyszych szeciu przepisw naley do
Starajcie si rozwin w sobie wszelkie zalety
czy jeszcze kilka rad dodatkowych.
i przymioty, a wykorzeniajcie w a d y i bdy. W tej
Nie bd wybredny w jedzeniu,
mierze moe by wielk pomoc czytanie
bo ta w a d a moe ci zrobi niewolnikiem nad
ksiekmoralnych.
miernego apetytu. Z n a s z warunki dzisiejszego ist
U n i k a j c i e w s z e l k i c h z b y t k w ; one
nienia i trudnoci aprowizacyjne, uywaj wic stra
habi czowieka i niszcz zdrowie. Starajcie si
wy prostej i umiarkowanej, stosownie do potrzeby.
take unika przesady w czemkolwiek. Rbcie to,
Uywaj o s t r o n i e fwina i spirytu-
co dobre i rozumne. U m i a r k o w a n i e j e s t
a 1 j i. Umiarkowanie ochrania zdrowie czowie
p r a w i d e m r o z s d k u , jest to przymiot naj-
ka, a nadto zaleca je poczucie godnoci osobistej.

70 71
 doniolejszy i najskuteczniejszy, gdy idzie o szcz
cie caego ycia.
N i g d y s i n i e c h w a l c i e . Niech was
oceni wasi wspziomkowie. Czowiek rozumny
wie, e jest czowiekiem, t. j . e jest sabym i e
jego rozsdek i czyny maj swoje granice; mao
przywizuje znaczenia do swojej wyszoci n a d
otoczeniem; woli wcale nie okazywa tej wyszo
ci i sta na j e d n y m poziomie ze swojem otocze
niem.
Znocie z odwag poddaniem
p r z e c i w n o c i t e g o y c i a , s one bowiem
nieuniknione i zgodne z uksztatowaniem caego
wiata; jest to cnota serca silnego i szlachetnego,
jest to obowizek wzgldem naszej wasnej god
noci. Rozpacz i smutek s to saboci duchowe,
ktre naley pokona, wcale bowiem nie przynosz
ulgi naszym cierpieniom.
Postpujc d o b r z e , otrzymujemy za
to nagrod, d o z n a j e m y r o z k o s z y d u c h o
wych i spokoju wewntrznego, szanujemy
sami siebie i p o s i a d a m y szacunek i mio otocze
nia. Dobra, niesplamiona r e p u t a c j a uwiecza
nasze zabiegi. P r z y umiarkowaniu, moemy cieszy
si dugo posiadanem zdrowiem, a rozsdek i osz
czdno pozbawiaj n a s ndzy.
VII. YCIE P R A K T Y C Z N E .
O d takich wanych obowizkw wrmy zno
wu do ycia praktycznego. P r a g n i e m y przytoczy
kilka wskazwek, ktre mog si przyda nade-
wszystko naszym paniom.
72
Nie suchajcie obmowy, plotek i tego wszyst
kiego, co w a m chc opowiada przez zazdro al
bo nienawi z krzywd bliniego. Jeeli w a s ob-
mawiaj, wiedcie, e naley by wspaniaomyl
nym i nigdy nie mwi le o tych, co si o was
le wyraaj.
Nie obraajcie si, jeeli kto w a m krzywd
wyrzdzi; uzbrjcie si w cierpliwo, gardcie ob
mow tak, jak n a to zasuguje; nie pamitajcie
krzywdy, wyrzdzonej sobie, a natomiast miejcie
na wzgldzie to, i obraza habi jedynie tego, kto
si do niej przyczynia.
Nigdy si nie gorczkujcie i nie tracie rwno
wagi umysu. Jeeli nie macie do siy do po
wstrzymania si od gniewu, to nie rbcie nic dop
ty, dopki on nie przeminie.
Nie skadajcie wizyt w zym humorze, wtedy
bowiem atwo moe si w a m wyrwa to, o czem
zamilczelibycie chtnie.
Nie dopuszczajcie do serca zazdroci i wogle
wszystkich uczu szkodliwych, gdy zazdro i zo
s to trucizny niszczce i niebezpieczne.
Wystrzegajcie si przesdw fanatyzmu.
Bdcie odwani i przewidujcy we wszyst
kich swoich postpkach, rozwaga bowiem jest naj
lepsz desk oporu.
Przystpujcie do kadej sprawy ycia, dobrze
zastanowiwszy si n a d ni; rozsdek hamuje wy
obrani i zbytni swobod myli. Nie rbcie nic,
nie zasignwszy uprzednio rady rozsdku.
Unikajcie prniactwa jest to m a t k a wszel
kich wystpkw, bdcie pracowici, czynni i za
wsze gotowi do zajcia si jak robot.
73
 Bdcie umiarkowani w rozrywkach i przy
jemnociach, albowiem szkodz one zdrowiu i
krzywdz rozum.
Bdcie umiarkowani w przyjemnociach u-
czucia, gdy kady zbytek, k a d e nieumiarkowanie
prowadzi za sob ze nastpstwa.
Namitno do zota i prniactwa, pycha,
skonno do strojw i fraszek daj si wszdzie jest z ni do twarzy m o d y m kobietom.
spotyka i nietylko krzywdz reputacjs kobiety,
ale n a d t o s bardziej niebezpiecznemi dla spokoju
rodzinnego, anieli wszystkie w a d y razem wzite.
Namitno do strojw, do byskotek, kokie-
terja i nieumiarkowana dza pochwa pochodzi
z niedostatecznego uksztacenia rozumu. Kobieta
zdrowego rozsdku d b a o m o d o tyle tylko, ae
b y si nie omieszy w oczach i n n n y c h kobiet.
Nigdy nie starajcie si mie wielu przyjaci
osobliwie za nie wyszukujcie ich w sferze ludzi
wtpliwej moralnoci.
Unikajcie zwolennikw balw i teatrw. Ko
bieta, majca zbyt wiele pocigu d o uciech wiec
kich, nie moe by dobr matk rodziny.
Unikajcie silnych wzrusze, bo tak, jak silne
wiczenia mcz ciao, tak i wzruszenia staj si,
powodem znuenia moralnego.
Pikno, rozum i wdzik oto przymioty,
dla ktrych zwyklimy kocha kobiet. Jeeli natu
ra pozbawia was urody, starajcie si j zastpi
rozumem i wdzikiem.
Rozum i wdzik czyni kobiety miemi i przy-
jemnemi w towarzystwie, ale najwikszy urok w
kobiecie stanowi jej skromno, unikajca poklas-
74
kw zewntrznych i zwikszajca tern samem cen
jej piknoci.
Niech kobieta bdzie najurodziwsza, nigdy nie
powinna si tern szczyci; powinna by skromn
pomimo wadzy, jak m a n a d tymi, ktrzy si ni
zachwycaj.
P y c h a nikogo nie zdobi, a tem bardziej nie
Pochlebstwo to zdradzieckie perfumy, ktrych
kobiety uywaj z upodobaniem; nie trzeba si
upaja, jest to bowiem niebezpieczne w najwyszym
stopniu; jak silny aromat kwiatw, pochlebstwo
zgubnie oddziaywa n a umys.
Porwane zbytnio pochlebstwem i pochwaami,
kobiety staj si mieszne.
Bdcie zawsze uprzejme, uprzejmo bowiem
jest potn broni w rkach kobiety.
Wstrzymujcie si od nieumiarkowanego i cig
ego miechu, wiadczy on o ograniczeniu umysu
n a d e w s z y s t k o unikajcie miania si nie w por.
Bdcie naturalne w waszych upodobaniach
i umiarkowane w pragnieniach, jest to najlepszy
rodek do pozyskania szczcia.
Bdcie twarde w nieszczciu i braku, a skro
m n e w szczciu i bogactwie.
4ie zapominajcie nigdy, e bogactwo i uroda
s to dwie rzecze przelotne, podczas gdy cnoty nie
lkaj si czasu.
Nie bdcie d u m n e z waszych przymiotw
fizycznych i moralnych; nie bdcie p y s z n e ze
swego stanowiska w wiecie, d u m a bowiem i py
cha to dwie wady, wskutek ktrych chodnie przy
ja i wzrasta liczba nieprzyjaci.
75
Posiadajcie tyle mioci wasnej, ile potrzeba
nieutracenia godnoci osobistej.
Bdcie skromne i nieciekawe; nieskromno
oddala zaufanie, a ciekawo pociga nieszczcie.
Wystrzegajcie si wady, waciwej wszystkim
kobietom g a d u l s t w a ! Trzeba duo sucha,
mao mwi, by ostron w sowach, rozwan
w odpowiedziach. Starajcie si nie zadrasn mi
oci wasnej tego, ktry w a s sucha; nigdy nie
wymiewajc cudzego zdania.
Nie zaczynajcie rozmowy wtedy, gdy kto in
ny m a zamiar mwi i nie przerywajcie m u to
niegrzecznie.
Zbadajcie charakter i moralno ludzi, z kt
rymi chcecie si zbliy.
Pamitajcie zawsze, e kobiety maj wicej
czcicieli,, anieli przyjaci i e bardzo rzadko mo
na wynale przyjaci szczerych i yczliwych,
zwaszcza pomidzy modemi kobietami.
Szanujcie tajemnice cudze i nie powierzajcie
nikomu wasnych sekretw, jeeli potem nie chce
cie tego aowa.
Nie zazdrocie nigdy szczcia i dobrobytu
innym.
Nie pozbawiajcie si nigdy okazji wiadcze
nia przysugi. Zadowolenie, jakiego si doznaje p o
zrobieniu komu dobrze, przewysza wszelkie inne.
Wiele kobiet uwaa si za nieszczliwe, a nie
wiedz, e same zaniedbuj wszystkich rodkw do
zdobycia szczcia.
Mode kobiety naprno rade znale szcz
cie w uciechach wiatowych; powinny wiedzie,
76
do i najszczliwszemu s te, ktre maj najmniej
trosk i cierpienia.
Matki powinny od lat najmodszych kierowa
rozumem i sercem swoich crek, najwaniejsz bo
wiem doskonaoci kobiety jest posiadanie zdro
wego sdu o rzeczach i dobrego serca. Posiadajc
pierwszy, kobieta nabiera rzeczywistego zdania
o sobie samej i o innych; posiadajc za dobre
serce, kocha ludzi i wspczuje kadej niedoli bli
niego.
Bardzo wiele zaley n a tern, aeby dobre ser
ce byo podtrzymywane przez zdrowy sd o rze
czach, gdy bez tego sprawa moe si zabka.
W trudnych wypadkach, gdy rzecz dotyczy jakich
spraw nadzwyczajnych, czy to pod wzgldem wa
szej przyszoci, czy waszej rodziny stumcie
gos serca i postpujcie tak, jak radzi rozsdek,
W mioci za i dobrodziejstwie, przeciwnie, zaw
sze idcie za pobudk serca.
R o z u m i pikno, jeeli ich si uywa n a ze,
mog utracie swoje znaczenie i n a w e t sta si
ciarem.
Pikno traci swoj warto wskutek nad
miernej pychy, rozum, wskutek bdw i zbytniej
przedsibiorczoci.
I tak, nie pysznic si swoim rozumem, po
sikujcie si nim z wielk ostronoci. Pamitaj
cie zawsze nastpujcy pewnik: Dowcip m o e
pchn n a chwil ca si agiel, ale okrt moe
si rozDi o najmniejszy kamie p o d w o d n y ! "
Osche odpowiedzi, wyraenia niecierpliwe,
okazujce, e obecno czyja jest w a m nie n a r-
77
 k, s bardzo nieprzyzwoite. Kobieta dobrze wy
chowana powinna przedewszystkiem stara si
o pozbycie si tych bdw, jeeli chce by mi, urody.
lubian, i podan w towarzystwie.
Czas modociany jest najdroszym czasem do
nabycia wiadomoci i dowiadczenia; korzystajcie
z tego czasu, aeby z gry zaopatrzy si w to
wszystko, co moe utrwali pami i rozwin pokry braki i wykaza swoje wdziki. T r z e b a
zdolnoci umysowe.
W tym celu powicie kilka godzin'dziennie
na czytanie ksiek, traktujcych o historji, o mo
ralnoci, o nauce i sztuce, czytajcie przytem dzie
j a wzorowe, ale nie tracie czasu na czytanie li
choty, nie majcej adnej wartoci literackiej.
Kobieta, ktra od lat najmodszych zajmuje
si rozwiniciem wasnego umysu, zdobywa tem
samem bro przeciwko nudzie w przyszoci.
G d y wiek zmusi j do prowadzenia bardziej
skromnego i odosobnionego ycia, nie bdzie zmu
szon, dla wypenienia prni w sercu, ucieka si
do o b u d y i dewoterji; nie bdzie bawia si
w plotki i obmowy, ktre ze starych panien czy
ni nieznone i niebezpieczne istoty. G d y minie
czas wietnych i gwarnych uciech, zastpuj si
one innemi, cichszemi, ale te i przyjemniejszemi.
Z a modu korzystao si z urody i mioci, w wie
ku dojrzaym cechowa j bdzie zdrowy rozum
i nie poauje niczego.
Oszczdno, porzdek i schludno oto ku i gibkoci, ale n a d t o przynosz straszn krzyw
trzy przymioty niezbdne dla kobiety. Przysowie
powiada: Kobieta oszczdna jest drosza od skarbu."
Porzdek jest przyjemnym dla oczu i zwa-
78
-M
szcza oszczdza czas. Czysto ciaa jest podwj
nie poyteczna, tak dobrze dla zdrowia jak i dla
Stroje i u b r a n k a graj bardzo wan rol
w yciu kobiety; powinnimy si rzdzi rozsd
kiem przy w y d a t k a c h n a podobne przedmioty
i smakiem przy wyborze rnych strojw, aeby
mie duo taktu i wytwornego gustu, aeby si
ubiera do twarzy i wykwintnie. Kobieta zrczna
tak si zawsze umie u b r a do twarzy, e czynic
pozr, jakby chciaa ukry swoje wdziki, moe
je pomimowoli wykaza w najkorzystniejszem wietle.
Kobiety powinny dba o swoj toalet nietyl-
ko wtedy, gdy id n a bal albo n a wieczr proszo
ny, ale powinny wzi sobie za prawido by
zawsze schludnie ubran i do twarzy tak, aeby
w domu i w chwilach, gdy si nie spodziewa ni
kogo, moga przyj obcych bez enowania si za
braki w toalecie.
Nie zapominajcie jednak, e jeeli czysto,
wytworno i gust w wyborze strojw u w a a n e by
waj za zalet, to z drugiej strony wielk jest wa
d powica zbyt wiele czasu n a stroje.
Bdcie o tyle rozsdnemi i miejcie tyle siy
woli, aeby unika rnych niedorzecznych i szko
dliwych wybrykw mody, ktre nie tylko tamuj
swobod waszych ruchw, pozbawiaj figur wdzi
d zdrowiu i urodzie.
Nie miejcie nigdy faszywej ambicji zamie
nia innych kobiet sutoci i bogactwem toalety,
79
 gdy taka ambicja prowadzi czstokro do ruiny.
zarzutu, jak w towarzystwie, gdzie kady moe
Unikajcie wady, waciwej wielu kobietom kry
tykowania stroju innych kobiet. sd o was wyda.
A e b y si p o d o b a w towarzystwie, naley
zwraca uwag n a wszelkie, najdrobniejsze okolicz VIII. OBOWIZKI T O W A R Z Y S K I E
noci i na wszystkich w rwnej mierze. Pragnc
pochlebi komu, trzeba to t a k zrobi, aeby zro D o d a m y swko o obowizkach towarzyskich
zumia tylko ten, do kogo si zwrcono. wogle.
Dla pozyskania powszechnej mioci i szacun" Jeelicie zostay przedstawione i przyjte w
ku, naley obchodzi si z k a d y m tak, jak n a te jakiem towarzystwie, postpujcie skromnie, bez
zasuguje. pretensji i z godnoci; okazujcie dla wszystkich
szacunek, zwaszcza za dla tych, ktrzy ze swej
Wecie sobie za prawido: zapomina i prze
strony w a m okazuj uszanowanie i uprzejmo.
bacza urazy i nigdy nie myle o zemcie.
Nie zapominajcie ani n a chwil, e najwik
Bdcie zimne w sporach, nie gorczkujcie si
sza wyszo kobiety polega n a tem, aeby b y a
i nie upierajcie si zbytecznie przy swoim zdaniu.
skromn wszdzie i zawsze i aeby b y a grzeczn
Nawet i wtedy, gdy macie suszno za sob, ustp
nawet wzgldem tych ludzi, ktrych mogaby nie
cie upartemu przciwnikowi, suy to bowiem za
szanowa, t. j . takich, ktrzy przez swoje postpki
dowd umiejtnoci postpowania i dobrego tonu.
nie zasuguj n a szacunek.
W postpkach z rodzin bdcie grzeczne,
Skromno s a m a przez si jest tak p i k n y m
uprzejme i przewidujce, wzgldem niszych za
przymiotem, e przyznaje si jej daleko wicej war
pobaliwe. Z ludmi starszymi wiekiem bdcie
toci, anieli piknej twarzy i monarszej postaci.
pene szacunku i umiejcie zarazem u t r z y m a was
Ale skromno wykazuje si nie tylko w samej
n godno.
powierzchownoci, lecz take w ubraniu, w ruchach,
Zawierajcie stosunki z ludmi dobrymi, a uni
i w k a d y m razie suy za rkojmi dobrego i roz
kajcie zych, ale jeeli czujecie w sobie do siy
wanego postpowania, opierajcego si n a prze
po temu, a e b y wykorzeni w tych ostatnich ich ze
pisach czystej moralnoci.
skonnoci, to nie zaniedbujcie adnej nadadarzaj-
Dla kadej z p a jest o wiele przyzwoiciej
cej si okazji, a d n e g o rodka, a e b y uczyni tych
bywa w towarzystwie rzadko, anieli czsto; spo
ludzi cnotliwymi.
sb przepdzenia czasu powinien zawsze i w pa
Nakoniec prowadcie si tak, aeby zachowa
rze z jej wiekiem.
Bzacunek i powaanie innych. Wasze sprawowanie
Atoli mode kobiety, ktre m a o jeszcze by
si w kku rodzinnem powinno by rwnie bez
way w wiecie, powinny si wystrzega zbytniego
60
Zwyczaje Tow. 6. 81
 kobiet, ktre nie tylko chtnie suchaj takich bru-
milczenia w towarzystwie, to bowiem rzuca cie talstw, ale nawet same posikuj si niemi.
nie tylko n a ich zdolnoci przyrodzone, nie tylko Kobieta zawsze winna pamita, e wskutek
e je omiesza, ale moe da powd tym, co ich jakiejkolwiek nieostronoci w tej mierze naraa
nie znaj, do zrobienia im zarzutu, e s d u m n e . swoj reputacj n a z opini, w oczach bowiem
Bardzo czsto si zdarza, i ludzie nieobyci wiata rwnie jest godnem zarzutu b d samo po
z towarzystwem, z pozoru nie zwracaj n a was dejrzenie lekkomylnoci i ycia niemoralnego,
uwagi, albo rozmawiaj pomidzy sob szeptem bd rzeczywicie ze postpowania kobiety.
i jakgdyby nie dostrzegali waszej uprzedzajcej Szlachetno i wytworno obejcia jest wa
grzecznoci wobec siebie; jest to nic innego, jak runkiem niezbdnym zwaszcza dla pa; jest to
tylko niemiao i nieobycie towarzyskie. niejako miara, wedug ktrej towarzystwo wyrabia
Przyzwoity stopie zarozumiaoci, rwnie da sobie zdanie o waszych przymiotach i o waszem
lekiej od natrctwa, jak i od zbytniej chci wysu wychowaniu, osobliwie za ci ludzie, ktrzy nie
wania siebie n a plan pierwszy, jest jedn z naj maj sposobnoci porozmawiania z wami.
przyjemniejszych zalet w towarzystwie wiatowem.
Dla zdobycia takiej pewnoci siebie, naley
b a d a ton i zachowanie si ludzi obytych i god
n y c h szacunku, zgadza si z nimi w e wszystkiem
i, jeeli mona, bra ich n a wzr do naladowania
i cigle mie n a wzgldzie jeden cel, aeby doj
do monoci zabierania gosu w towarzystwie.
Unikajcie wszczynania takich rozmw i poru
szania takich kwestyj, ktreby mogy krpowa
obecnych i nie da im monoci przyjcia udziau
w dyskusji. Z d a r z a si czsto, e dwoje rozmawia,
a dziesiciu milczy, bo temat obcym jest dla nich.
W p r o w a d z a to niezadowolenie i niech, wraz z za
rzutem, e osoba, ktra wszcza tak rozmow,
jest przemdrza i pozuje n a wielko.
Unikajcie wszystkich nieprzyzwoitych wyrae
i nie okazujcie tego, ecie zrozumiay znaczenie
nieprzystpnych dwuznacznikw, ktrych kto bru
talny uy w waszej obecnoci. Niestety, wiele jest

8'
POWSZECHNE PRZYJCIE FORMY 2YCIA
TOWARZYSKIEGO
 I. AVE PATRIA!"

Ojczyzno ! Bd pozdrowiona !..."

P o d tak podniosym tytuem jeden z modszych
pieniarzy stworzy poemat, z ktrego pozwolimy
sobie przytoczy ten genialny u s t p :
Nie bye w wojsku? Nie znasz wic, j a k ja
znaem:
sztuki, ktra pomaga p a n o w a n a d ciaem;
sztuka zakl przernych, sztuka tajemnicza,
czarna magja jej bodaj swej mocy uycza,
sztuka twarda, jak kaczug; skuteczna jak
chosta,
a w istocie swej jednak tak przedziwnie prosta,
zwie s i : R a d o Pokory."
Rado p o k o r y ! Najszczliwsze z uczu
spenia rozkaz, d a n y przez wielki cel ycia. T a k i e
rozkazy obowizuj w szeregach naszych bohate
rw za hasem Ojczyzny, takie rozkazy toruje...
kodeks dobrego tonu i cae spoeczestwo biernie
wykonywa je musi. I wykonywa je chtnie z ow
radoci pokory, oczywicie o tyle, o ile jest p o
temu naleycie przygotowane. Jednake zdarzaj
si wyjtki i to wyjtki do jaskrawe.

87
 Oto, co pisze w tej mierze jeden ze spczes-
nych feljetonistw.
Onegdaj b y e m w kolejce wiadkiem pewnego
obyczaju narodowego, ktry nie tylko nie uj mnie
sw ekscentrycznoci, ale wzbudzi nadspodziewa
nie wstrt i obrzydzenie. Bya to ex improviso"
zainscenizowana ceremonja obcinania b r o d y " staro-
zakonnemu. Brao w niej udzia dwch modzie
cw jakby wykrojonych z urnalu md i dwch
onierzy z piercionkami zotemi n a palcach.
Obcinanie" polega na szarpaniu brody, popy
chaniu osobnika, przy akompanjamencie dowcipw,
ktre maj wiadczy o antysemityzmie operatorw,
a daj wiadectwo tylko ich integralnemu barba
rzystwu.
Z procederem tym trzeba stanowczo skoczy,
a naogowych i przygodnych sportsmanw obcina
nia p a k o w a za kraty...Chopczysko, ktre jest od
w a n e w gromadzie i w gromadzie rzuca si n a
starego, patrjachalnego, nie politykujcego ydowi-
n, nie tylko nic a nic nie pomoe Ojczynie, ale
mocno j w opinji wiata obnia
Co do pasaerw - pisze w innem miejscu
tene spostrzegacz - ci dziel si n a dwa gatunki,
siedzcych i stojch. Siedz: chopcy dwunastolet
ni, onierze, panienki wydekoltowane n a 14 osb*
studenci, obwieszone perami semitki, wyelegantowa-
n e buchaltery i oficerowie tyowi i intendanccy. Stoj:
siwe matrony, ojcowie rodzin, niewiasty brzemien
ne, m a m k i z dwumiesicznemi dziemi u piersi, sta
ruszkowie w okularaah i inwalidzi wojskowi bez
rki lub bez nogi. O tem, eby trzynastoletni cho-
68
p a k ustpi miejsca siwej staruszce l u b rozwalony
onierz wsta i poprosi o zajcie miejsca gentel-
m a n a sidmy krzyyk dwigajcego, n i e m a oczy
wicie mowy. Propozycja w tym kierunku uczynio
n a spotyka si ze wzruszeniem ramion lub z kom
pletn obojtnoci. Dopiero trzeba chopczyn
wzi jedn rk za konierz, a drug za szczk
i przerzuci przez okno n a mierzw przy torze ko
lejowym, aby znalazo si miejsce i aby siad so
bie czowiek, ktry m a 3 synw i 11 w n u k w w
wojsku.
Jadc kolejk podmiejsk i obserwujc to
wntrze wagonu, ten pejza, zabudowania, domost
wa, p a r k a n y i wogle ca dekoracj najbliszej
okolicy i otoczenia miljonowej stolicy, dochodzi si
wogle do najpesymistyczniejszych konkluzyj. W i a r
w to, abymy mogli wyzwalajc" uszczliwia
ssiednie narodki i aby te narodki mogy si na
karmi do syta u piersi naszej przepotnej cywili
zacji, wiar w misj kulturaln Sarmatw n a eks
port traci si w kolejce podwarszawskiej b a r d z o
szybko.
T a k a p r z y g o d n a kartka, wydarta z wrae
feljetonisty, staje si a n a d t o w y m o w n y m przy
czynkiem do charakterystyki czasw dzisiejszych.
Nad radoci pokory" bierze gr zuchwalstwol
I gdzie to moe b y mowa o dobrym tonie, kiedy
co chwila, jak szydo z worka, wyazi nie tylko
b r a k wychowania ale i brak serca?
Wielkie szczcie, e spostrzeenia powy
sze oparte s gwnie n a wyjtkach. Rzecz dzieje
si w kolejce podmiejskiej, ludzi jak ledzi w becz-
89
ce, ar pogody sonecznej, rozbawienie i formy
schodz n a plan drugi.
Inaczej j e d n a k dzieje si gdzieindziej.
Dawniej dzielono ludzi n a prnujcych i pra
cujcych. G a r s t k a wiatowcw miaa jako z a d a n i e
y bez widocznych trosk o jutro i zajmowa si
gwnie zabaw pracowitem prnowaniem; pra
ca bya przez nich uwaan, jako zbytkowny nad
datek, ktremu si o d d a w a n o dobrowolnie lub od
niechcenia. W modzierzu wojny wszystko si ubi
o i zrwnao. P r a c a staa si koniecznoci i nie
z b d n y m w a r u n k i e m ycia dla wszystkich. Jest te
raz potrzeb i glorj dla tego, ktry poprzednio
nie zna jej wartoci i w praktyce, dopiero przy
zetkniciu si z ni bliszem, potrafi j oceni.
T o te i zebrania towarzyskie maj teraz inny cha
rakter. Ludzie si gromadz dla omawiania kwe-
styj spoecznych, dla zbliania si do siebie, dla
zawierania kontraktu do pomocy wzajemnej - w i c
chc zwalcza przesdy, z wol i t. d. Pierwsze
myli o stowarzyszeniach samopomocy spoecznej
rodz si dzi najczciej z inicjatywy osb utytu
owanych, ktrym dobry ton jest wrodzonym nie
jako i ktre mog narzuca go tym, co go nie zna
j. W tych kontraktach ycie spoeczne wykazuje
ze i dobre strony. Z e stanowi wyjtek, dobre
przewaaj, oczywicie o tyle, o ile nie bdziemy
przekraczali zakltego koa polityki, ktra stoi po
za obrbem naszego wykadu. N a m chodzi jedynie
o wykazanie zmian zasadniczych, jakie zaszy
w yciu polskiem za spraw wielkiej wojny. Zmia
n y te s wielkie, ale trwogi w nas budzi nie mog.
90
P r a w d a , e p a n X, sklepiczarz, ktremu po
wierzono rejonow sprzeda chleba i cukru, nieu
stannie rozmawia z gomi, trzymajc zuty oga-
rek papierosa w ustach i mimowoli mieszajc po
pi do cukru, prawda, e markier n a bilardzie
rozsiada si przy gociu i najpoufalej w wiecie
dowodzi mu o nieyczliwoci Anglikw dla Polski,
powierzajc ustawienie piramidki samym grajcym,
prawda, e urzdniczka, przed zaatwieniem inte
resu, musi si naflirtowa z koleg, prawda, e . . .
to, owo i dziesite, ale naog rado pokory
tryumfuje. Ci wszyscy ludzie maj si z a przyzwoi
tych i za przyzwoitych uchodzi pragn. A to ju
bardzo wiele, bo jeli tylko dobra wola istnieje
ywa i namacalna, t o . . jako to bdzie: Ave
Patria I"
II. PIERWSZE WRAENIE.
P o takich wstpach i oglnikach przechodzi
my do systematycznego uszeregowania naszych
przepisw.
Stare przysowie mwi: Powiedz mi, z kim
przestajesz, a powiem ci kim jeste." Co do nas,
szukajc p u n k t u wyjcia, zmieniamy je, nie bez
racji, jak nastpuje: Poka mi swoje mieszkanie,
a ja ci powiem, jakiego jeste ducha.
W czterech cianach swego mieszkania czo
wiek wystpuje w swej prawdziwej postaci; tu da
j si pozna jego skonnoci i upodobania, jak
rwnie jego bdy i zalety. Czowiek ten, o ile
wpuszcza kogo do siebie, radby, aeby ten kto
91
 nabra o nim jaknajkorzystniejszego wraenia. Niech
e pamita, i wszystkie przedmioty martwe, ktre
go otaczaj, s milczce, a j e d n a k a nadto wy
mowne, aeby gocia dobrze lub le dla usposo
bi. P o d tym wzgldem winno mu przyj z po
moc przyzwyczajenie. Gdzie jak gdzie, ale w do
mu nigdy nie naley zaniedbywa przepisw do
brego tonu.
Kto nie ma rodkw n a urzdzenie zbytkow
n e domu, ten powinien go utrzymywa skromnie,
ale zawsze czysto i przyzwoicie. Mona mieszka
w j e d n y m pokoju, ale schludnym, wywietrzonym,
stale odkurzanym, z czyst pociel n a ku,
z drobnem zasobem skromnych ozdb, z widocz-
nem umiowaniem czystoci, ochdstwa i po
rzdku. a d n y c h b r u d w , a d n y c h u b r a roz
wieszonych bez osony, adnych ogarkw
szmat ani szpargaw p o ktach, adnego swdu
z lampy czy pieca, opatrzonych w swoim czasie,
adnego przydymienia czy przyswdzenia powie
trza z maszynek, adnego, sowem, powodu, ktry
by mia uczyni niekorzystne wraenie bd we
wntrz, bd nawet zewntrz mieszkania. Ju
w samem przybiciu nazwiska n a drzwiach winna
si manifestowa staranno i poczucie symetrji.
Spluwaczka i popielniczka to dwie konieczno
ci, o ktrych zapomina nie w o l n o !
Komu za rodki pozwalaj n a k u p n o bodaj
dzie sztuki, ten powinien zoy dowody dobrego
smaku i znawstwa. Caa mdro polega na tem,
aeby go od jednego rzutu oka n a b y przewiad
czenia, e jest u czowieka, z ktrym obcowa
zawsze mio.
92
Pokoje oddzielne u ludzi, zajmujcych wi
kszy lokal, powinny nosi cechy sobie waciwe.
Salonik, jadalnia, sypialnia, gabinet, pasa, pokj
dziecinny, kuchnia i pokj dla sucej oto ty
powe mieszkanie wiksze, ktrego urzdzenie zale
y od wikszej lub mniejszej zamonoci waci
cieli. Dbao i wygoda oto s dwie gwne wy
tyczne dla n a d a n i a wartoci takiemu l o c u m . Do
bry ton nie nakazuje zbytkw, perowej masy, at
asw czy adamaszkw, lecz jedynie praktyczne
przedmioty wyprbowanej trwaoci, suce nie
tylko d o stroju, ale do wygodnego uytku. O d gus
tu i smaku p a n i domu zaley rozstawienie tych
mebli i utrzymywanie ich w cigym i staym po
rzdku. Meble s dzi nadzwyczaj drogie i bywa
j coraz czstsze wypadki, e maj stanowi pora-
tunek dla caej rodziny w chwilach krytycznych.
W braku mieszka, czytuje si coraz czciej ogo
szenia: kupi 4 lub 5 pokoi wraz z cakowitem
urzdzeniem." T a k a tranzakcja moe by bardzo
korzystna, o ile trafi si n a zamonego nabywc
i o ile si ma dla siebie inne upatrzone schro
nienie.
Nie wiecie dnia i godziny" i ju dla te
go bodaj n a graty swoje naley cigle d m u c h a
i dmucha, aeby nie traciy na wartoci.
Gabinet b y w a najczciej rekwirowany dla
wojskowych i urzdnikw. T a k i przymusowy loka
tor jest, oczywicie, kul u nogi w szanujcym si
domu. T r z e b a mu urzdzi pokj p o kawalersku,
a taktem i uprzejmoci zmusi go do poszanowa
nia miejsca, w ktrem zamieszka z urzdu. Uni-
93
kajcie wszelkich zatargw, cigle traktowanie ta
kiego lokatora jak gocia, witanie go z umiechem,
a nie zraanie szorstkoci obejcia, wskae mu
z kim ma do czynienia i najbrutalniejszego umi-
tyguje. Z d a r z a o mi si widzie, e p a n i domu,
osoba dobrze, ju w wieku podeszym, ilekro wy
p a d o jej spotyka lokatora w przedsionku, zaw
sze przepraszaa go, e jest le ubran. Syszc te
ekskuzy, i on sam nie pozwoli sobie nigdy na
strj zaniedbany lub lekcewacy tych, o ktrych
musia si przy spotkaniu ociera. Grzecznie ale
z d a l e k a " oto haso, ktrego trzyma si winni
w takich razach wszyscy domownicy wobec intruza.
Zwaszcza dzieciom naley wzbroni bezwarunko
wo zagldania do jego pokoju. P e w n e m u dygnita
rzowi biuro rekwizycji mieszka zaproponowao
troje k a n d y d a t w do wyboru dwch mczyzn
i jedn panienk. T a ostatnia, p o obejrzeniu po
koju, ze zami w oczach prosia, aeby j przyj
to. C pani tak zaley n a t e m ? spyta dy
gnitarz. Ach, o d p a r a , u pastwa tak ad
nie, tak czysto, elegancko, cicho i spokojnie, jak
u mojej rodziny za naszych lepszych czasw. Czu
j, e byoby mi tu bardzo dobrze." W istocie,
przyjta, okazaa si lokatork wrcz idealn.
Wraenie zewntrzne, jaki zajmowany lokal
robi na obcych, jest prawie zawsze miarodajne
przy ocenianiu ludzi, z ktrymi czowiek zbliy
si zamierza. T r z e b a wic o nie d b a usilnie i tak,
jak dba o nie winien modzieniec, po raz pierw
szy wchodzcy w wiat wielki lub przedstawiajcy
si wadzom, w celu zajcia wakujcej posady. Bo
94
z pojciem wiata" czy si pojcie towarzystwa,
osb jednej miary i jednakowych pogldw na
stopie yciowego smaku, wyksztacenia i wycho
wania jego czonkw.
Szkoa wiata bynajmniej trudn nie jest,
trzeba mie tylko dobre oczy i dobre chci. Jedy
nie przypatrujc si innym, potrafi si ich nala
dowa pomimo woli.
Etykieta jest tylko poznaniem przepisw przy-
stojnoci towarzyskiej, umiejtnoci takiego za
chowania si, aeby zyska oglne uznanie i ad
nym ze swoich postpkw nie uraa saboci
ludzkiej.
Prawdziwa przyzwoito towarzyska bywa
nierozerwalnie zwizan z mioci bliniego i z zu-
penem brakiem egoizmu.
O wielu szczegach, dotyczcych urzdzenia
mieszkania mwimy obszerniej w naszej pokrewnej
pracy, noszcej tytu Pani d o m u " , do niej wic
odsyamy nasze askawe czytelniczki. T u nadmie
niamy jedynie, e mieszka nie naley przeado
wywa meblami i e wiksz uwag naley zwr
ci n a pokj stoowy, ktry w wikszoci wypad
kw zastpuj salon. Surowy przepis dawniejszej
etykiety zabrania w jadalni wieszania lustra i ze-
garu, ale dzi, coraz rzadziej przestrzeganym bywa.
Lec w ku, przyjmuje si wizyty jedynie
osb bardzo zayych, chocia wogle jest to nie-
przyzwoitem.
III. DZIKUJ P R Z E P R A S Z A M . "
(Zasadnicze pojcia grzecznoci i uprzejmoci.)
Oto dwa sowa zdawkowe, o ktrych j e d n a k
95

nigdy zapomina nie trzeba. Dawniej.lokajowi, po
dajcemu straw w restauracji, nigdy nie mwio
si dzikuj", bo u w a a n e to byo za ujm god
noci osobistej, dzi, gdy pracy lokajskiej, w wy
padkach nadzwyczajnych, powicaj si p p . aka
demicy i panie z towarzystwa, dzikowanie z a naj
mniejsz przysug weszo w pikny i dobry zwy
czaj, ktremu tylko przyklasn mona.
T o samo dotyczy i sowa przepraszam"
zwaszcza, gdy chodzi o nieuwag, popiech lub
tak koliczno, w ktrej robi si bliniemu dy
wersj.
T e swka dzikuj i p r z e p r a s z a m " w i n n y
by wpajane w dzieci od ich malekoci, one bo
wiem jednaj mio i szacunek ludzi.
Jak zaznaczylimy wyej w dziale obowiz
kw, postpowanie rodzicw z dziemi w i n n a ce
chowa powaga i nadzwyczajna ostrono, w po
czeniu j e d n a k ze sodycz i serdecznoci. Nie
wynika z tego, aeby dzieci miay by niewolnika
mi rodzicw, owszem, powinny by one dla nich
z caem zaufaniem.
Dzikuj i p r z e p r a s z a m " naley wpaja w
dzieci przy ich wzajemnym stosunku pomidzy
sob. A c h jaka ty dobra, jak ja ci serdecznie
dzikuj." Ach mj braciszku, jake ja ci ser
decznie przepraszam i wierzaj, e nie c h c i a e m . . . "
O t o zdanka, spotykane wrd rodzestwa, dosko
nale wpdziaaj ich mioci wzajemnej i delikat
noci postpowania. Zwaszcza chopcy powinni
okazywa zawsze najwysz grzeczno dla dziew,
cztek; n a to trzeba zwraca baczn uwag.
96
Natomiast z gruntu faszywem jest mniema
nie, e dzieci musz stanowi naj pierwsze osoby
w domu rodzinnym. Czsto si zdarza, e do nich
wycznie zbyt czuli rodzice stosuj wszystko.
Dzieciom przy stole podaje si przed ojcem i przed
starszymi, a wszystko co zego zrobi, zwala si
n a karb dziecistwa. Nastpstwem jest fakt, e
dzieci nabieraj mioci wasnej i e uwaajc si
z a pierwsze osoby w domu, zaczynaj lekceway
rodzicw. Odwrotnie zbyt wielka surowo w po
stpowaniu z dziemi oddziaywa n a nie w spo
sb nadzwyczaj szkodliwy i niekorzystny. Nie trze
b a nigdy zapomina, e dzieci powinny biernie
spenia przestrogi i polecenia i nie domyla si
nawet, e rodzice przepadaj za nien;
Dziecko od malekoci m a si adnie kania,
dzikowa i przeprasza we waciwych okazjach.
W c h o d z c d o mieszkania, dzieci od lat dziesiciu
w i n n y zawsze przepuszcza naprzd m a t k i do
rosych. Dzieci przy stole ju od lat siedmiu po
w i n n y zachowywa si jaknajgrzeczniej, nie ka
si n a stole, nie podpiera si, nie rozwala si n a
krzele, nie z a k a d a nogi n a nog, nie plu, nie
chrzka, nie piewa, nie gaworzy zbyt gono
i miao.
A e b y da im dobry przykad, rodzice
nie powinni nigdy kci si przy nich ze sob
jak rwnie nie powinni mie jakichkolwiek zatar
gw z rodzicami ma lub ony, mieszkajcymi
wsplnie. T y m ostatnim naley zawsze okazywa
jaknajwiksz uprzejmo i serdeczno.
Zwyczaje Tow. 7. 7
 Doroli synowie nie powinni bez pozwolenia
rodzicw ani pali tytoniu, ani gra w karty w ich
obecnoci.
Grzeczno stanowi nietylko oznak szlachet
nego pochodzenia i dobrego wychowania, ale s a m a
przez si moe by nawet rdem dobrych przy
miotw. Jest ona bardzo poyteczn dla samego czo
wieka, idzie bowiem rka w rk z jego moraln rw
nowag i uatwia m u dalsz drog w yciu. Grzecz
no jest jedn z najwikszych doskonaoci rodzaju
ludzkiego; jest ona cile zwizana z mioci. Jest
to jego modsza siostra, towarzyszy jej nieustannie
i otwiera jej bramy serca.
S ludzie, ktrzy, zajmujc lokal od dziedzi
ca, nie licz si zupenie z ssiadami i zapominaj
o tem, e dziedziniec ten jest wsplnoci wszystkich
lokatorw. Gone rozmowy z otwartych okien, krzyki,
miechy, strofowanie dzieci rozbawionych, oczyszcza
nie ruchomoci nie we waciwej porze, wylewanie
nieczystoci bez liczenia .si z odpowiedniem miejs
cem it. d. i t, d.wszystko to s czyny w wysokim
stopniu nietaktowne i niegrzeczne. T a k i e anektowanie
dziedzica dla samych siebie wiadczy o brutalst-
wie, egoizmie i zem wychowaniu tych osb, ktre,
oczywicie, nie mog zjedna sobie sympatji ssia
dw spokojnych, a gwnie potrzebujcych ciszy i
domowego wytchnienia.
S inni, ktrzy przez wystawanie w bramie tamuj
swobod przejcia ssiadom, zwaszcza z lepszego
stanu tak, jakgdyby chcieli im wyrzdzi imperty
nencj w oczy, niegrzeczno, ktr napitnowa
trzeba 1
98
S jeszcze inni, ktrzy przychodz d o restau
racji z pen kieszeni zarobionych groszy, ale
z rozmamran i brudn koszul, z rkoma ledwo-
ledwo obmytemi n a prdce, i rozsiadaj si bez
najmniejszych wzgldw przy stolikach osb, przy
zwoicie ubranych, ktre ich wyprzedziy. Swko
przepraszam" jest im nieznane. W ruchach swoich
i w oglnem zachowaniu si wykazuj tyre mia
oci ilniepowcigliwoci, e zmuszaj swych przy
godnych wspbiesiadnikw do jaknajprdszej u-
cieczki z lokalu. Czy to jest grzeczne ? Ci ludzie
wiedz o tem, e nie, a j e d n a k postpuj tak, jak
g d y b y chcieli umylnie wykaza, e dzi" zrw
nao ich w prawach z tymi, ktrym przed kilku
laty ustpowa musieli.
Szorstkoci obejcia i przykrych n a d w y r a z
objaww zego wychowania i nietaktu nieszczsny
inteligent, zmuszony obsugiwa sam siebie nazew-
ntrz, a i wewntrz domu, nie spisaby dzisiaj n a
woowej skrze. Rubaszno i niedelikatno wy
stpuj co chwila i na k a d y m kroku daj si w e
znaki. T r z e b a by bardzo pobaliwym, aeby tego
nie widzie i nie oburza s i . . . w duszy
Jak sobie radzi ? H a omija, o sto krokw
omija tych, od ktrych mona si niegrzecznoci
spodziewa, a za kamie przy kadej okazji odpa
ca chlebem, t. j . wysila si n a uprzejmo
i grzeczno, nigdy j e d n a k niepozbawion god
noci. W d r o y si trzeba w rol nauczyciela tu
mu, ktry sam spostrzega czsto jak dalece le
postpuje. Nie trzeba nigdy zapomina, e nie gnie
wem i nie irytacj, ale jedynie dobroci wskra
co mona,
99
 Grzeczno wzgldem niszych jest obowiz
kiem, jest oznak wyszoci i najlepszym rodkiem
zmuszenia ich do szacunku dla siebie. Nie naley
iej pomija nawet wzgldem sucych o tyle, o ile
wystrzega si trzeba poufaoci z nimi. Rozumie
si, i nie zwierzajc si p o d w a d n y m z tajemnica
mi, ukrywajc raczej przed nimi swe b d y i uom
noci, nie naley nigdy zapomina uprzejmych wy
razw: prosz i dzikuj
IV. S M A C Z N E G O !" DOBRY T O N
W JEDZENIU.
Jakkolwiek wojna postawia n a s w arcytrud-
nych warunkach aprowizacyjnych, jakkolwiek cz-
sto-gsto b r a k r strawy doczesnej niewoli n a s do
godu, to j e d n a k zawsze i to, co do ust wkada
my nieraz w gorczce apetytu i podliwoci nie
nasycenia, ulega przepisom dobrego tonu.
Przedewszystkiem, zaznaczy trzeba, e jedze
nie n a ulicy jest shocking" i to w najwyszym
stopniu. Co najwyej ssa m o n a karmelek i to
w sposb bardzo dyskretny, ale zapychanie si
chlebem lub owocami n i g d y !
Nigdy w obawie, aeby kto ze zoliwych
przechodniw nie zawoa znienacka: smacznego"!
Z przepisw dobrego tonu, dotyczcych za
chowania si przy stole, obowizuj gwnie nast
pujce:
Rce naley mie bezwzgldnie czyste.
Nie naley nigdy d m u c h a dla ostudzenia
100
zbyt gorcej strawy. T r z e b a wyczeka, zanim nie
przestygnie. Gorc zup n a talerzu porusza si y
k dla ostudzenia, ale n a yk nie d m u c h a si
wcale.
Chleba nie pakuje si do ust ca pajd, lecz
rozdrabia si go n a ksy przed spoyciem.
Serwet skada si n a kolanach,ale nigdy nie
zawizuje si jej pod brod. Jest to przywilej tylko
maoletnich lub otyych.
W serwet nie obciera si okularw, ani tem
bardziej zazawionych oczu lub n o s a !
Przy krajaniu misa trzyma si n w prawej,
widelec w lewej rce, robic n a nich rwnoczesny
nacisk palcami wskazujcemi. yk nie ujmuje
si za trzonek z gry lecz od spodu trzema palca
mi, unoszc may palec zlekka ku grze.
Na yk nabiera si tyle zupy, aeby si nie
przelewaa, gdy obciekanie kropel n a talerz jest
nieapetyczne. Je trzeba c i c h o , bez bulgotu i w
ciszy. Przepisy angielskie nakazuj jedzenie zupy
z yki, trzymajc j bokiem, a nie sztorcem. Rw
nie i widelec nie wtyka si nigdy w miso z g
ry prostopadle, lecz nabiera si nim odkrajany k
sek, trzymajc go poziomo.
N suy jedynie do wasnego' uytku. Kra
ja nim chleb z bochenka przy oglnym stole nie
wypada; od tego winien by inny n n a koszyku
z chlebem; rwnie i n a solniczce powinna by
specjalna opatka, aeby jedzcy nie przysala
strawy kocem wasnego noa lub palcami, jak to
niekiedy robi zwykli ludzie nieobyci ze sfer osb
dobrze wychowanych. Najlepsze bywaj solniczki
101
 i pieprzniczki w soikach dziurkowanych u gry
do rozs3'pywania soli i pieprzu.
Do owocw uywa si noykw srebrnych
lub rogowych, stalowe bowiem s do tego celu
nieodpowiednie.
Noem nigdy potraw do ust si nie wkada,
a to przez wzgld n a wasne bezpieczestwo, jak i
na rzeczy wspbiesiadnikw.
T r z e b a by bardzo skromnym przy nabieraniu
n a talerz p o d a n y c h sobie potraw. Wzi porcj
redni i uczyni to moliwie szybko, nie przypa
trujc si potrawie i nie kac czeka ssiadom na
ich kolej.
Misa nie trzeba kraja odrazu n a kawaki,
a po odoeniu noa, nabiera je n a widelec. Prze
ciwnie, kawaki o d k r a w a si zwolna, trzymajc oba
narzdzia w rku, a do skoczenia jada. Rw
nie nie j a d a si noem ani widelcem potraw pyn
nych, sosu za nie wybiera si chlebem i nie roz
mazuje si go po talerzu.
Wogle wykazywanie zbyt dobrego apetytu
jest towarzyskim grzechem i objawem akomstwa.
Robienie gaek z chleba, a tembardziej rzu
canie temi gakami w kogokolwiek, jest oznak
zego wychowania.
Przy jedzeniu trzeba ogromnie uwaa, aeby
nie poplami serwety czy ceraty obok siebie; n o e
i widelce trzeba te zostawi n a talerzu lub umie
szcza n a podstawkach, zwanych koziokami. Wy
bierajc yk reszt zupy z talerza, trzeba go
przechyli od siebie, nie za do siebie.
Ryb jada si wycznie widelcem, pomagajc
102
sobie chlebem, samych widelcw uywa si rw
nie do potraw mikkich.
Rozbieranie drobiu palcami naley uskutecz
nia nadzwyczaj ostronie i delikatnie. Palce wy
ciera w bibu nie w serwet.
Z e szparagw jada si same apki, obcinajc
je noem od caoci tak kae moda, przyzna
my, nie do usprawiedliwiona, chyba nieestetycz
n y m wygldem szparaga, wyjtego z ust po wys
saniu. Palcami wprowadza si do ust tylko takie
jedzenie, ktre palcw nie wala.
T a m , gdzie n i e m a serwet ani pciennych
ani papierowych, obciera si usta i rce wasn
chustk do nosa, ale ta ostatnia winna by zaw
sze nieposzlakowanie czyst.
Jedzenie owocw nieobranych ze skrki jest
bardzo nieprzyzwoitem. Ssiadw przy stole nie
naley niczem krpowa i stara si im robi drob
n e przysugi z najwysz uprzejmoci.
Przepisy, dotyczce pijania wdeczki przed
obiadem i palenia papierosw p o obiedzie, ulegy
dzi radykalnej zmianie, wdeczk bowiem panie
a nawet p a n n y wcale nie gardz i same przepijaj
do goci; rwnie pal one chtnie papierosy, nie
wychodzc z jadalni i upowaniajc tern samem
goci do palenia. Bd jak bd, naley i tu za
chowa wszelkie pozory dobrego wychowania. Pa
lc, nie otrzsa popiou n a st, ogarkw nie rzu
ca n a podog, nie spluwa jawnie przy wszyst
kich, nie gani ofiarowanego sobie papierosa, cho
by tyto by jaknajgorszy i t. p.
Trcanie si kieliszkami przy piciu trunkw
uchodzi za zwyczaj przestarzay.
103
 Z b y naley oczyszcza po jedzeniu wyka
aczk ale nie szpilk, a uskuteczni to pod doni,
ktr si usta przykrywa.
Bez wzgldu n a dobro potrawy, nigdy nie
naley przybiera jej p o raz drugi, chyba n a wy
rane zaproszenie pani domu.
Mwi z penemi ustami jest nieprzyzwoicie
rwnie jak niebezpiecznie, bo mona si zachysn.
Je tak dugo jak inni i nigdy nie da cze
k a n a siebie.
Wychodzi zaraz po obiedzie proszonym jest
nadzwyczaj nieprzyzwoicie. T r z e b a pozosta jeszcze
przynajmniej przez p godziny, przyjmujc udzia
w oglnej rozmowie. Z b y t dugie przebywanie jed
nego mczyzny w gronie p a moe by krpuj -
cem, bo moe wanie panie chciayby pogawdzi
spokojnie i wypocz.
Wszyscy siadajcy do stou powinni by
zawsze ubrani przyzwoicie i schludnie, gdy jednak
n a obiedzie jest go, wtedy, dla uczczenia go,
trzeba si nieco witecznie przystroi.
W towarzystwach bardzo w y b r e d n y c h d o sto
u panowie i panie przebieraj si w stroje moli
wie jaknajelegantsze.
N a sub przy gociach nigdy si nie gdera*
Obsuga stou powinna si odbywa moliwie jak-
najciszej, jakby pod musztr.
V. ANI N A C H W I L . .
(Ambicja i godno osobista.)
Ani n a chwil nie pozbywaj si tych cnt
towarzyskich jakie wpoia w ciebie za modu do
brze wychowana i kochajca ci matka.
104
Cnoty te powinny by z tob zronite n a
wieki. Bd dobrym, szlachetnym, uczciwym, skrom
nym, wyrozumiaym, delikatnym i grzecznym, sod
kim, uprzejmym nadewszystko za sownym bd
i punktualnym. W katechizmie ycia towarzyskie
go jest to w a r u n e s kardynalny. Czowiek, n a kt
rego mona liczy, jest si i powag. Jemu si
ufa, jego si wic szanuje. Czowiek ten nigdj nie
narazi nikogo na zawd. Jeeli si czego podejmie,
to zawsze powie tak, aeby sw swoich nie od
woywa. Jeeli co robi, to zrobi moliwie najle
piej i najdokadniej. Nigdy nie kamie, obud ni
gdy nie rzdzi, a brzydzc si faszem, nigdy te
nie stara si dokuczy nikomu ani te korzysta
z cudzej saboci czy niedowiadczenia. Czowiek
ten posiada to, o czem innni tak czstozapomina-
j, niestety, mianowicie cnot cnt, noszc
nazw godnoci osobistej czyli ambicji.
O tej cnocie nie zapomina on ani n a c h w i l !
Jeeli wic spotkacie czowieka, ktry odrazu
zwraca n a siebie wasz uwag, j e d n a w a s sobie
i wywouje korzystny sd o swoich przymiotach,
to lubo nie moecie zda sobie sprawy, co waciwie
jest w nim przyczyn tej waszej sympatji, zacznij
cie b a d a pocichu i zosobna wszystko to, co si
skada n a jego powierzchowno, a w wikszoci
w y p a d k w dojdziecie do przewiadczenia, e jest
to skutek szczliwego zwizku skromnego zado
wolenia, szacunku bez niemiaoci, przyjemnego
dla oczu i naturalnego uoenia, pogodnych i we
soych spojrze, nareszcie umiejtnoci ubrania si,
zdradzajcej smak i poszanowanie dla otoczenia,
105
 nym, cigym i naleycie zrwnowaonym. Dobre
a wszystko to bez dziwactw, bez przymusu i bez zroso si z nim, stao si jego drug natur, o kt
przesady.
rej on nie zapomina ani n a chwil 1
Naladujcie go, nietylko kopjujc we wszyst-
kiem, ale tak, jak to czyni najzrczniejsi malarze, VI. WEJDMY2 W WIAT.
gdy kopjujc obrazy innych, lepszych artystw,
tworz dziea sztuki, nie ustpujc oryginaom, ani T a k wyszkoleni n a dobrych wzorach, idmy
pod wzgldem piknoci, ani rozmachu pdzla ar o wasnych siach i sami postarajmy si wycienio-
tysty. w a to malowido, ten rysunek, jakiego dobry ton
Jeli spostrzeecie, e jaki mczyzna zosta wymaga od nas.
powszechnie uznany za czowieka miego, uprzej Nauczmy si p r z e d e w s z y s t k i e m . . . u k o n w .
mego, dobrze wychowanego sowem, za czowieka Ukon trzeba zawsze zastosowa do osoby,
bez zarzutu, przygldajcie mu si, badajcie go ktrej go skadamy. Spotkawszy w jakim domu
uwanie, uczcie go, w jaki sposb zachowuje on osob wyej od n a s stojc, trzeba si grzecznie
si wzgldem starszych od siebie, jakim tonem ukoni, lecz nie podawa rki, dopki ta osoba,
przemawia do rwnych sobie i jak postpuje z ni swojej do nas nie wycignie. R k podaje si
szymi.. Siedcie rozmaite zwroty jego mowy w tych mikko, gadko, bez wielkiego nacisku, bez boles
przernych okolicznociach, w jakich w y p a d a mu nej szorstkoci i to nie koce palcw, lecz do
si znajdowa, czy bdzie to w czasie wizyt po pen, w ktrej j e d n a k zbyt dugo cudzej doni
rannych, czy te przy obiedzie, czy te wieczorem przetrzymywa nie trzeba. T e g o p o d a w a n i a rki
wrd jego rozrywek przywatnych. Naladujcie go, trzeba si dokadnie wyuczy, bo nawet tak ba
bdcie jego cieniem, jego bliniakiem, wszake gatelk mona zdradzi swoj wulgarno i nieo-
bez mapiarstwa. bycie.
Badajc go, przekonacie si, e on starannie Dobrze wychowany modzieniec nigdy przy
unika w mowie i uczynku tego wszystkiego, co ukonie nie wyciga pierwszy rki do kobiety, lecz
monaby przyj za oznak pogardy lub lekce zawsze i w k a d y m razie czeka n a jej upowa
waenia, przeciwnie, postpuje tak, aeby wszyst nienie.
kich zadowolni swoj osob. Okazuje szacunek, Caowanie w rk p a starszych nie jest ko
uprzejmo, wzgldy i powaanie w tych wypad niecznem i nawet, jak zauwaylimy, wychodzi
kach, gdy wszystko to bywa niezbdnem i natural- z mody. Panien nigdy publicznie w rczki si nie
nem; rozwanie sieje swoje ziarna i p o t e m zbiera cauje. Jest to przepis bezwzgldny, od ktrego
obfite owoce. nawet bratu odstpowa nie wolno w stosunkach
Czowiek ten ma wielk zalet, e jest rw- normalnych. Inna rzecz w pierwszych chwilach przy-
107
106
 jazdu, n a powitanie po duszej nieobecnoci, wte
dy wylew serca tamuje wszelkie s k r u p u y . . .
Powrmy j e d n a k do ukonw. Spotkawszy
ukon zimny lub pozdrowienie nie do uprzejme,
trzeba.cho z niechci, ukoni si grzecznie ale zda-
leka. Jeeli niespodziewanem wejciem dd pokoju
sprawilimy zamieszanie i przerwalimy toczc si
romow, naley przeprosi i usprawiedliwi swoje
niewczesne wejcie. Do osoby wysoko postawionej
nigdy nie powinno si w p a d a znienacka.byoby
to bowiem wielkiem ublieniem.
P r z y pozdrowieniach na ulicy trzeba uwanie
baczy, do kogo je zwracamy. Ukon dla osoby
wysoko pooonej powinien by gboki powany,
dla przeoonego peen uszanowania, przyczem
nigdy nie naley zatrzymywa si dla wymiany
kilku sw, chyba gdy osoba, ktrej si kaniamy,
upowani nas do tego. Spotkawszy n a ulicy znajo
mego, zajtego rozmow z kim innym, nie naley
natarczywym ukonem ciga jego uwagi, raczej
powinno si uda, e si go nie widzi. Tylko bar
dzo dobrych znajomych lub osob, do ktrej m a m y
wany interes, mona n a ulicy zaszczyci rozmow.
Jeeli spotkamy osob niesympatyczn dla
nas, albo na ktr jestemy obraeni, to nie naley
przechodzi bez ukonu, lecz owszem ukoni si
grzecznie lecz chodno.
Nie ubliamy sobie, jeeli wyprzedzimy z uko
nem rwnych a poniekd i niszych, ale nigdy nie
powinnimy okazywa, e czekamy n a ukon z ich
strony.
Kaniajc si, bardzo czsto doczamy sow-
108
ne powitanie, ktre stoi w cisym zwizku z ty
tuami osb przez nas witanych. Im dostojniejsza
osoba, tem wiksze uszanowanie o d d a si powin
no w ukonie naszym, jak nie mniej i w sowach,
nielicznych, zwizych, a zawsze naleycie do
branych.
Ukon oddaje si conajmniej z oddalenia
trzech krokw i w ten sposb, by nakryciem go
wy nie zasania siebie przed spotkan osob.
Ukon do samej ziemi jest nonsensem, jak kada
przesada.
Pierwszym skadajcym ukon jest zawsze
mczyzna wzgldem kobiety, modszym wzgldem
starszego wiekiem, gdy przeciwnie d o zatrzymania
si i nawizania rozmowy moe da inicjatyw ta
osoba, ktrej ukon naley.
Idcy z dam nie jest obowizanym kania
si wprzdy komu, o d d a w a j e d n a k powinien
zawsze ukon osobom, kaniajcym si damie,
a sobie nieznajomym. Mczyni, idcy w kilku,
kaniaj si wszyscy, gdy jeden z nich s k a d a
ukon znajomej damie.
Ukon naley o d d a kobiecie, znajdujcej si
w oknie lub n a balkonie, lecz nie naley przyst
powa do okna i przemawia do niej, bo byoby
to nieprzyzwoitem.
Spotkawszy kobiety nieznajome n a schodach,
trzeba im miejsca ustpi i przy mijaniu skoni
si zlekka.
Nigdy nie naley zapomina, e ukon jest
przedewszystkiem obowizkiem grzecznoci. Z u-
U o n u mona odrni czowieka dobrego towarzy-
109
 pow i kogo w sklepie wyrni naley. Uprzejme
stwa. Nie serwilizm, nie paszczenie si, nie unio
pozdrowienie poczone z umiechem obowizuje
ny ukon stanowi o dobrem wychowaniu czowie
zawsze przy zwracaniu si do kupcowej, przed kt
ka, lecz ukon przyzwoity i elegancki, poparty mi
r te kapelusza uchyli naley, zdejmujc go o ty
ym usniechem.
le, o ile sklep jest zamknity. W sklepach otwar
Ukhsn urzdowy, oficjalnie odbywa si w ten
tych mona kapelusza nie zdejmowa, zwaszcza
sposb: kilka krokw naprzd, krok n a p r a w o lub
przy ciasnoci lokalu. Wogle za pod tym wzgl
nalewo, gdzie dogodniej si przedstawi, drug no
d e m naley si stosowa do obecnych goci. Jeeli
g przysuwa si do pierwszej, gow si pochyla,
jeden bodaj zdj kapelusz, to trzeba go nalado
przyczem piersi zapadaj si niejako, wskutek cze
wa, jeeli za nie, to mona robi z a k u p y w kape
go robi si mimowoli krok w ty i ju cofajc si,
luszu n a gowie. Wszystko zaley od osb, ktre
korpus si wyprostowuje i kaniajcy si podnosi
sklep utrzymuj i od tonu, a raczej o d stopy, na
gow.
jakiej interes postawionym zostaje.
Przy ukonach naley si zawsze patrze w
W sklepie naley wyczeka swojej kolei, ni
oczy osobom, ktrym si kaniamy. Jeeli si zna
komu nie robi dywersji, nie w d a w a si w zby
jome panie spotyka kilka razy w cigu jednego
teczne gawdy, nie prawi komplementw pannom
dnia, to trzeba je za k a d y m razem powita
z za lady, sowem zachowa si z grzeczn powa
ukonem.
g. Zaatwi sprawunek i wyj p o ukonie, ktry
Niektrzy panowie cywilni, spotykajc si so
przy wyjciu obowizuje bezwarunkowo.
b, witaj si p o wojskowemu, t. j . za pomoc
W restauracji i kawiarni mona siadywa w
przyoenia dwch palcw prawej rki do nakry
kapeluszach, o ile jest to przyjtem w d a n y m lo
cia gowy. Z e wzgldw hygienicznych jest to do
kalu. P r z y d a m a c h j e d n a k nakrycia gowy zdej
puszczalne, ale niezbyt przyjte. Cywilny j e d n a k
muj nietylko panowie cywilni ale i wojskowi.
przed wojskowym winien zawsze uchyli kapelu
Nigdy nie z a p o m n przygody, jaka mi si
sza, zwaszcza, jeeli si kania oficerowi wyszej
zdarzya, g d y m zabka si raz n a obiad do pew
rangi. Wojskowy odpowiada przyoeniem palcw
nej prywatnej, a dobrze mi poleconej jadodajni
do czapki.
w j e d n y m z mniejszych miast niemieckich. W ja
Mwic o ukonach, nie od rzeczy bdzie
dodajni tej przy oglnym stole jadao grono jakich
ustali kwestj zdejmowania kapelusza w tych czy
urzdnikw z jednego biura. Przyszedszy sam,
owych miejscach publicznych. Dyrektyw w tej
opowiedziaem si gospodyni, e mi kto jej obia
mierze nadaje przewanie obecno kobiety. G d y
dy poleci, ona za wskazaa mi miejsce do wybo
si wchodzi d o sklepu po jakie zakupy, to trzeba
ru. Wybraem je sobie wanie przy oglnym sto-
j e d n y m rzutem oka ogarn, kto stoi za lad skle-
111
110
le. G d y Niemcy nadeszli i mnie spostrzegli, jli
p o zwykem swojem Mahlzeit", zblia si do mnie
i wymienia mi swoje nazwisko. Byem niezmiernie
zdziwiony i zaenowany tym zwyczajem, musiaem
bowiem, rad nie rad, zawrze znajomo z 15-oma
dentelmenami miasteczka. Ich zachowanie si
wzgldem mnie byo oczywicie bardzo uprzejme
i grzeczne, mnie j e d n a k dotkno niemile, przyby
em bowiem je, nie za nowe znajomoci zawie
ra. Cytuj to jako p r z y k a d ostrzegajcy dla tych,
co si mog znale w tej samej sytuacji. Wogle
najlepiej obiera sobie stoliczek osobny, o ile jest
wolny, i j a d a samemu, a dopuszcza do swego
towarzystwa tylko osob, ktra, w braku lepszego
miejsca, o to poprosi. Ale przedstawi jej si nie
widz potrzeby ani ze swojej ani z jego strony.
Miejsca publiczne, nie wyczaj wprawdzie to
warzyskiej uprzejmoci, daj prawo poniekd do
pewnego despotyzmu w kciku, ktry si szczli
wie zajo pierwszym. T u si jest chwilowym pa
n e m i tu si dysponuje tak, jak u s i e b i e . . . .
W miejscach takich jak ogrd, koncert, teatr,
kino itp. nie potrzeba przystpowa do kadego
znajomego lub znajomej dla powitania ich, do
jest pozdrowi ich zdaleka uprzejmym ukonem.
P r z y poegnaniu nie naley zbyt dugo za
trzymywa si, wraca, znowu siada, lecz trzeba
wsta, w kilku uprzejmych sowach owiadczy po
dzikowanie za doznan przyjemno i oddali si,
nie mczc duej nikogo swoj osob. Obowizu
je to zwaszcza przy skadaniu wizyt, o ktrych
wanie powiemy obszerniej.
112
VII. C Z M Y SI WIZYTY I O D W I E D Z I N Y .
P o m i m o cikich czasw, pomimo zmian ra
dykalnych, jakie nastpiy w trybie powszedniego
ycia naszych rodzin, zwyczaj wzajemnego odwie
dzania si bynajmniej zaniechanym nie zosta.
Naturalnie, dzi, gdy i pani domu i p a n bywaj
urzdnikami i czsto po caych dniach s zajci,
nie moe b y mowy o cisym przestrzeganiu tych
form towarzyskich, jakie obowizyway przed woj
n, niemniej j e d n a k przepisy dobrego tonu naley
pozna gruntownie, aeby w y p o r o d k o w a s a m e m u
sobie i czas i sposb czenia si z ludmi, n a kt
rych n a m zalee moe.
Wizyty maj to do siebie, e podtrzymuj po
midzy ludmi stosunki o wiele zaylsze i bardziej
przyjazne, anieli wszelkie inne odwiedziny, w kt
rych gwn rol graj obowizki zawodowe lub
interesy osobiste. Chcc j e d n a k k o m u zoy wi
zyt trzeba si wpierw upewni, czy ten kto z wi
zyty naszej bdzie zadowolony, trzeba otrzyma
upowanienie do wizyty. Przyj i nie zosta przy
jtym jest to najwysza przykro, jak sobie wy
wiadczy mona.
Do wizyt obowizujcych nale przedewszy-
stkiem wizyty polubne modego maestwa. S
to wizyty ceremonjalne i powinny b y robione nie
pniej, jak w kilka tygodni po lubie, a trwa co
najwyej p godziny. Skada si je obowizkowo
najbliszym krewnym, przeoonym, a take do
brym znajomym i ssiadom.
Oczywicie, maestwo mode s k a d a wizyty
Zwyczaje Tow. 8, 113
tylko w domach familijnych, nigdy za kawalerom
i wdowcom, ktrzy otwartego d o m u nie prowadz,
choby to byli starsi bracia czy wujowie.
Modzi ludzie, t. j . kawalerowie, dowiedziaw
szy si, e mode maestwo rozpoczo ju swo nych toaletach wizytowych, wieczorne za w stroj-
je wizyty, mog we waciwym czasie przyby do
nich w odwiedziny oficjalne. Kawaler w takim ra
zie moe reflektowa cojnajwyej n a rewizyt sa
mego maonka, jak wogle przy wizytach zwykych.
G d y mode maestwo pozaatwiao si ze
swemi pierwszemi wizytami, oczekuje z kolei rewizyt
w swoim domu. T a k a r e w i z y t a powinna nastpi
normalnie w przecigu trzech dni, a najdalej w
najblisze wito. Jeeli w tym ostatecznym termi
nie wizyta oddan nie zostanie, to znak, e ci, co
zalegli, nie ycz sobie utrzymywa stosunkw
z modem maestwem, o ile nie usprawiedliwi
si w inny sposb.
Panie, przy skadaniu sobie wizyty i rewizy
ty, winny zawsze stosowa si do stopnia wasnej
zayoci, zwaszcza odnonie czasu, w jakim si
maj odwiedza, raz n a tydzie, n a miesic czy
na kwarta.
Wizyta oddaje si w porze poudniowej, przed
obiadem, a jak dzi czsto okoo 5-ej p o poudniu.
Na wizyt krewnych lub bliszych znajomych
do jest przywdzia garnitur akietowy, wizyty
j e d n a k ceremonjalne skadaj si bezwarunkowo
w tuurku i w spodniach czarnych. Latem mona
mie kamizelk bia, krawat czarny. Rkawiczek
biaych uywaj tylko wojskowi, cywilni mog r
kawiczek n a wizytach wcale nie nosi. P o d tym
114
wzgldem trzeba si stosowa do wasnej kie
szeni i do stopy, na jakiej postawionym jest dom,
ktry si odwiedza.
Panie mog skada wizyty dzienne w skrom
niejszych; w dnie staych przyj kostjum powinien
by wyszukany.
Skada wizyty w porze obiadu lub niada
nia jest rzecz nieprzyzwoit, wyglda to bowiem
tak, jakgdyby skadajcy wizyt chcia zrobi na
niej oszczdno.
P o otrzymaniu zaproszenia n a obiad lub na
herbat itp. trzeba obowizkowo zoy wizyt
osobom, ktre zapraszaj, choby si nawet nie
korzystao z tych zaprosin.
Kobieta nie powinna sobie pozwala n a ska
danie wizyt mczyznom, co w yciu koleeskiem
nie jest dzi dostatecznie przestrzegane; w k a d y m
razie nigdy nie powinna go wizytowa tak, aeby
pozostawa z n i m s a m n a sam. O s o b y starsze s
zwolnione z tego rygoru.
P a n n y , pracujce samodzielnie, nie pytaj ro
dzicw o pozwolenie skadania komu wizyt i s a '
me wizytuj krewnych i dobrych znajomych. A
jednak rodzice, zwaszcza matki, maj obowizek
informowa je o wszystkiem, co etykieta nakazuje
w tej mierze.
Przy odwiedzinach normalnych goci niczem
si nie czstuje, chyba panw papierosami. Jednak
e w domach zamoniejszych podanie konfitur,
owocw lub sodyczy n a piknej zastawie, wnie
sionej przez sub do salonu, uchodzi, nawet
wraz z kieliszkiem dobrego wina.
115
 Przy pierwszej wizycie wchodzi si do salonu
z kapeluszem w rku, ale bez laski, ktr wraz
z paltotem zostawia si w przedpokoju. Kapelusz
umieszcza si gdziekolwiek nieopodal siebie, aeby
go atwo byo mona znale. Przyjmowany w po
koju, gdzie jest ko, nigdy n a tern ku kapelu
sza nie skada, choby mia go trzyma w rku
przez cay czas wizyty.
Przy wizycie oficjalnej, kapelusz, palto i lask
zostawia si w przedpokoju, np. w czasie posucha
nia przez dygnitarzy.
Pieskw, choby najadniejszych, nigdy si n a
wizyt nie bierze.
Co do dzieci, to zaley od rnych warun
kw lepiej jest jednak nie krpowa si ich
obecnoci i nie bra ich ze sob.
O d c h o d z c z wizyty, nie trzeba odstawia
krzesa, n a ktrem si siedziao, w kt pokoju, bo
salon to nie scena teatru, lecz zostawi je n a
miejscu.
Koczc wizyt, trzeba uprzedzi kilkoma
wyrazami o zamiarze odejcia, wsta, skoni si
i odej z u m i a r k o w a n y m popiechem.
Jeeli odchodzcy zosta proszony o nie za
pominanie" o domu, ktry odwiedzi, to wnosi
moe, e by mile widzianym, w przeciwnym
razie, powinien dalszych wizyt w domu tym za
niecha.
Odwiedzajc kogo, nie trzeba nigdy mwi,
e si weszo wypadkowo, owszem [owiadczy
konieczn potrzeb tak miych odwiedzin. Nie na
ley rwnie dzikowa za przyjemno, jakiej si
116
doznao samym faktem zoenia komu wizyty, bo
przyjemno w d a n y m razie powinna by obu
stronna.
Jeeli nie zastajemy w domu osb, ktrym
skadamy wizyt, to powinnimy zostawi b i l e t
w i z y t o w y . Bilety graj wielk rol w yciu
towarzyskiem i kady kulturalny czowiek, zarwno
mczyzna, jak kobieta, winni si w te kartki
zaopatrzy.
Jeeli kto okaza n a m przysug, to naley
mu si wizyta od nas z podzikowaniem. Rewizyta
w takim razie nie obowizuje.
W maych miastach, gdzie si wszyscy znaj,
nowy lokator dobrze uczyni, skadajc]wizyty swo
im najblszym ssiadom. T o ich dobrze dla uspo
sobi i przysporzy mu przyjaci.
Modzieniec, wprowadzony do czyjego d o m u
okazyjnie, ze spaceru lub przy innej okolicznoci,
winien w trzy dni potem zoy wizyt samo
dzieln.
Pannom, wizytujcym adwokatw, lekarzy itd.,
winny zawsze towarzyszy osoby starsze.
W czasie niepogody wizyt si nie skada.
Pierwsza wizyta trwa moe co najwyej kwa
drans czasu, pniejsze wizyty mog Dy dusze.
Jeeli si kogo odwiedza i widzi si, e t e n
kto zabiera si do wyjcia z domu, to nigdy nie
trzeba go sob krpowa, lecz wyj z nim razem,
wcale do mieszkania nie wchodzc.
Wizyty kondolencyjne s obowizkiem ludzi
kulturalnych. Jeeli przyjacioom n a s z y m uby kto
drogi, to nie tylko powinno si by n a pogrzebie,
117

ale nadto okaza ywem sowem rodzinie zmare
go wspczucie i ubolewanie. Serdeczne odwiedzi
ny w tak bolesnych chwilach przynosz ulg wik
sz tym, ktrych los dotkn, anieli m o n a przy mierci lub nie opisuje si znamion jakichkolwiek
puszcza.
Skada si takie wizyty w czarnych strojach,
a unikajc rozmowy o nieboszczyku; niemniej
naley by bardzo powanym.
T a k i e wizyty skadaj si zwykle w dwa ty
godnie po pogrzebie.
Odwiedzanie chorych, tak dzi, niestety, cz
ste, ze wzgldu n a t m a s nieszczsnych obro
cw Ojczyzny, lecych p o szpitalach i domach
prywatnych, jest czynem zarwno serca jak i naj
wyszej uprzejmoci. T a k i e wizyty obowizuj na-
dewszystko panie, gdy wszystkie one maj zdol
no do niesienia pomocy chorym i cierpicym.
Wizyty u onierzy r a n n y c h odbywaj si li-
tylko w godzinach dozwolonych i trwa nie mog
duej ponad przepis, choby nawet wizytujcy by
w najbliszych stosunkach z odwiedzanym.
Przy chorych naley mwi pocichu, ale nie
szeptem, ani wogle tak, aeby to mogo zaniepo
koi lub znuy chorego. G d y si chory uskara,
trzeba go sucha z wyrazem szczerego wspczu
cia i dodawa m u otuchy, robic m u nadziej
rychego wyzdrowienia.
Niekiedy osoby, wizytujce chorych w do
mach prywatnych, s wzywane do oa chorego
lub chorej. W takich razach trzeba przybra wy
raz twarzy jaknajweselszy i jaknajprzyjaniejszy,
rozmawia nieco ciszej ni zwykle, opowiedzie
lift
co zabawnego, i pod a d n y m pozorem nie da
pozna choremu, e si dostrzega w nim zmian.
Dla ludzi nerwowych suy to nieraz za lekarstwo.
W pokoju chorego nie mwi si o w y p a d k a c h
dolegliwoci, gdy chory, suchajc tych opowia
da, cho nie wypowie nawet tego, co myli, go
no, to w k a d y m razie bdzie bra szczegy opo
w i a d a n i a do siebie i przekonawszy si, e ma
takie p o d o b n e symptomaty, moe dozna pogor
szenia choioby.
T a m , gdzie do chorych nie dopuszczaj, ska
da si bilet wizytowy, jako dowd pamici. P o
wyzdrowieniu, chory z pewnoci przypomni sobie
o rem i osobicie podzikuje osobie, ktra pami
taa o ntm. W bilecie naley zagi krtszy bok
prawy lub jeden z rogw.
P a n n y kawalerom nie daj nigdy swoich bi
letw wizytowych ani swoich fotografji. Jest to za
sada, od ktrej uwalnia tylko narzeczestwo.
Co do przyjmowania wizyt, to naley pami
ta, aeby gociowi okaza przyjemno bez przy
musu i sprawi mu tyle zadowolenia, aeby ch
tnie drugi raz powrci.
Wizyty przyjmuje si w najlepszym pokoju
mieszkania. Kto posiada salon, ten nigdy nie po
winien przyjmowa goci w pokoju jadalnym, zwa-
Bzcza gdy przychodz z pierwsz wizyt.
G d y go wchodzi, trzeba wsta, podej do,
ucisn m u do serdecznie i poprosi go, aeby
usiad.
Osobie modej wskazuje si krzeso, starszej
119
i szanownej trzeba ofiarowa miejsce n a fotelu lub
na kanapie. Wogle trzeba okazywa pewne cere-
monje, jakkolwiek mao si kto z nimi liczy.
W razie duszych wizyt pani domu prosi przy
by o zdjcie narzutki i kapelusza.
Jeeli wizyt przyjmuje pan domu, to powi
nien umieci gocia n a krzele wprost wiata, sa
memu zaj miejsce nawprost niego tyem do
wiata, p a n i domu za sadowi wizytujc j zna
jom obok siebie n a kanapie lub krzele.
G d y wizyt skada kilka p a odrazu, to pierw
szestwo naley da najstarszej, pozostae za ulo
kowa wedug stanowiska, jakie zajmuj w spoe
czestwie.
W kku wizytujcych p a n i domu nie powin
na myle o robocie, a przynajmniej udawa, e
zupenie o niej zapomniaa.
Jeeli wizyta zaskoczy w czasie obiadu lub
niadania, to potrzeba przerwa, dopki go nie
poprosi, aeby si nie krpowano. Go w takim
razie ulatnia si conajprdzej.
Modzie powinna okazywa wielk uprzej
mo gociom swoich rodzicw. A n i student, ani
pensjonarka nie powinni zajmowa si czytaniem
lub czem innem wtedy, gdy ich rodzice przyjmu
j goci.
Moe si zdarzy, e rozmowa, jak rodzice
prowadz z gomi nie interesuje modziey, pomi
mo to j e d n a k nie powinni dawa tego pozna po
sobie, przeciwnie, maj sucha z powag tego,
o czem rozmawiaj starsi.
Z osobami, ktre nas odwiedzaj, naley by
zawsze i w liaidej okazji grzecznym i uprzejmym.
120
VIII. PREZENTACJA I ROZMOWA.
Z chwil, gdy stosunki pomidzy ludmi wy
chodz poza obrb znajomoci przygodnych lub
wynikajcych z interesu, koniecznem si staje pre
zentacja czyli przedstawienie si imienne dla za
wierania stosunkw natury towarzyskiej
Dopiero przez bliskie poznanie si i wymian
nazwisk osoby z towarzystwa zaczynaj si sobie
kania, rozmawia ze sob, a nawet i odwiedza
si wzajem.
Przy zapoznawaniu si obowizuj nastpuj
ce przepisy:
P a n i e ka sobie przedstawi panw, z wy
jtkiem dygnitarzy, osb duchownych lub m
czyzn zasuonych i starych.
Z wyjtkiem tych w y p a d k w przedstawianym
bywa lub prosi o przedstawienie go modszy i ni
ej postawiony. Panie, przedstawiajce si sobie
wzajemnie, winny zajmowa moliwie jednakowe
stanowisko.
P r z y prezentacjt wymienia i zawsze prze-
dewszystkiem nazwisko tego, ktrego si przedsta
wia. Jeeli osoba, ktrej go si przedstawia, stoi
o wiele ode wyej, to jej nazwiska wcale si nie
wymienia. Przy prezentacji obaj panowie skadaj
sobie ukon lub ciskaj si za rce, o tyle, o ile
starszy p o d a swoj modszemu.
Kto, co chce by przedstawionym w pewnem
towarzystwie, zwraca si do swego znajomego
z prob: Bd p a n tak askaw i przedstaw mnie
p a n p a n u lub p a n i N. N." T e n w y w i ^ a y e si
121
 z swego polecenia w ten sposb; Pozwoli pan
lub pani przedstawi sobie mego przyjaciela, krew
nego i p." albo: T y t u lub rang osoby, ktrej si
kogo przedstawia, naley wymienia w takich ra
zach bardzo wyranie, a to dla uniknicia wszel
kich moliwych uraz lub nieprzyjemnoci. G d y
porednik przez zrczne powiedzenie sw kilku
wprowadzi osoby przez siebie poznane w rozmo
w, w t e d y zostawia je samym sobie i sam si dy
skretnie usuwa.
Jeeli si kogo przedstawia kilku osobom
odrazu, to naprzd wymienia si jego nazwisko,
a potem kolejno owych osb, zaczynajc od naj
starszych i najwyej postawionych. Rwno nie
gra tu adnej roli, kodeks towarzyski obowizuje
w tej mierze z ca bezwzgldnoci.
Mode panienki bywaj take przedstawiane
t nazwiska, przyczem osoby starszej i zasuonej
z nazwiska si nie wymienia.
Jeeli p a n lub pani domu pragnie przedstawi
towarzystwu guwernantk swoich dzieci lub ich
guwernera, to wskazuje prezentowan osob po-
prostu rk, mwic: pan X. albo p a n n a Y. nasz
nauczyciel lub nauczycielka." A e b y nie urazi
tych ostatnich, trzeba zawsze nazwisko ich wymie
ni, co nieraz si zdarza, e przedstawiajcy je
opuszcza, przez co mimowoli ponia [przedstawia
nego.
N a balach i zebraniach "publicznych panowie
crsto sami przedstawiaj si damom. Uchodzi to
tak dobrze, jak wtedy, gdy znajomo zawiera si
przygednie w podry, na awce ogrodu, w (ka-
122
wiarni przy wsplnym stole lub nawet n a ulicy,
gdy w y p a d e k zrzdzi, e jest si proszonym o opie
k. Przedstawiajcego si nigdy w takich razach
nie spotka zarzut zego wychowania; zarzut ten,
przeciwnie, mgby go spotka, gdyby si nie przed
stawi. S tacy, ktrzy n a p r d c e koncypuj sobie
obce nazwiska, byle tylko zado uczyni formal
noci przyjtej przez dobry ton i przyzwoito.
Przy dalszej znajomoci mona t koncepcj z a
twoci usprawiedliwi.
Jeeli kto obcy przystpuje d o stou w re
stauracji, dla powitania znajomego, to ten znajomy
winien go przedstawi obecnym przy stole, o ile
okolicznoci s po temu. J e d n a k e ten co przyby,
jest mimowoli przeszywany wzrokiem przez tych,
ktrym go przedstawiano i odsdzony z pierwszego
wraenia, z manier i obejcia.
Wprawdzie sd taki nie zawsze b y w a traf
nym, bo czsto najpoczciwsi i najmdrzejsi ludzie
wywieraj n a n a s nieosobliwe wraenie. Czowiek
dobrze,, uoony" w znaczeniu towarzyskiem po
doba si musi n a pierwszy rzut oka, bo tem uo
eniem s k a d a wiadectwo swoich moralnych zalet
i przymiotw.
Dlatego te powiemy n a tem miejscu sw
par o dobrem uoeniu czyli o m a n i e r a c h
w oglnoci.
Zacznijmy od p a . S a m e winny baczy, ae
by, siedzc przy stole, zachowyway si swobodnie
i bez sztywnoci, ale te nie powinny si rozpie
ra n a oparciu krzesa tak, j a k g d y b y ciyo im
ycie. Nigdy te panie nie powinny si buja n a
123
 krzele, a tem bardziej zakada nogi na nog,
Z n a m y urzdniczki, ktre tylko taktowi i do
wywouje to bowiem sytuacje, ktre mog wiad
bremu wychowaniu zawdziczaj h a m o w a n i e wy
czy bardzo niekorzystnie o ich wychowaniu. Na
brykw modziey mskiej, w gronie ktrej praco
wet u najbardziej zaufanych przyjaciek p a n n y
wa im wypada. T e panie nie gniewaj si nigdy
powinny zachowywa si w sposb zupenie bez
na kolegw, ale umiej si tak postawi, e s
zarzutu.
szanowane i najbrutalniejszy nigdy ich nie powa
Modzi panowie take nie powinni si na y si obrazi. Zwaszcza w handlu dobre wycho
krzele rozwala, ani te trzyma rk w kiesze wanie i taktowne, uprzejme, sodkie obejcie si
niach spodni lub podpiera si okciami n a stole. sprzedawcy lub sprzedawczyni z klientel jest
W obecnoci p a siada n a krzele okrakiem jest skarbem nieoszacowanym. T y m zaletom wielokrot
wrcz impertynencj. R u c h y ostre, brutalne, nage nie przedsibiorstwo handlowe powodzenie swoje
w y b u c h y haaliwego miechu, granie palcami na zawdzicza.
stole lub na szybie okna, oczyszczanie paznokci
Naturalnie nie lada rol odgrywa tu umiejt
publicznie itp. drobne bdy towarzyskie nadzwy
no p r o w a d z e n i a r o z m o w y . Niedarmo po
czaj le rekomenduj kadego modzier
wiada przysowie, e m o w a jest srebrem a milcze
Jeeli si ma komu do powiedzenia co na
nie zotem. Wanie najtrudniejsz sztuk tego, kto
uboczu, to dyskretnie odwouje si w jaki kt po
chce obcowa z ludmi w towarzystwie, jest umie
koju, moliwie nie zwracajc uwagi towarzystwa
jtno milczenia. Nie idzie zatem, aeby by mil-
i tam pocichu rzecz si zaatwia. P r z y t e m nigdy
czkiem i zdobywa si jedynie kokowato n a jed
nie naley mierzy nikogo oczyma, bo moe si
no t a k " lub nie". Przeciwnie, miy towarzysz
zrodzi przypuszczenie, e przedmiotem cichej roz
mowy jest obmowa. powinien umie prowadzi rozmow, ale jej nie
opanowywa t. j , d a i innemu take mono wy
T r z y m a w ustach papierosa lub je, rozma
powiedzenia si w tej czy owej sprawie.
wiajc, jest najwysz nieprzyzwoitoci.
Rozmow w salonie naley prowadzi z wiel
Wszedszy do pokoju naley si skoni wszy
kim taktem. Mwicym nigdy si nie przerywa.
stkim obecnym i rwnie wszystkich oglnym ru
Polki, rozmawiajce z cudzoziemcami, co si dzi
chem poegna n a odchodnem. Jest to oczywicie
bardzo czsto zdarza, powinny zawsze pamita,
rzecz wprawy i odpowiednich wicze, ktre prze-
e ich miar ocenia si kraj cay. Jest to uwaga
stjudowa trzeba. T y c h wszystkich drobiazgw
natury politycznej, jedyna w tej ksice to te n a d
ycia towarzyskiego najlepiej uczy obcowanie
ni powanie zastanowi si trzeba.
z paniami, ktre maj wrodzone poczucie taktu
Rozmow wogle powinna cechowa wielka
i narzucaj go niewiadomym.
ewoboda i prostota. Nigdy nie naley z niej robi
124
125
popisu, nie by erudyt wtedy, gdy mog by ta
cy w towarzystwie, ktrych ta erudycja mwcy
o kopoty przyprawi. Niele, z drugiej strony,
pamita jak si wymawiaj niektre zwroty obce,
a uywane niekiedy dla porwna jak np. t u t t i -
q u a n t i, d o l c e f a r n i e n t e , v i s - a - v i s itp.
Rozmowa w towarzystwie winna by prowa
dzona bardzo umiejtnie, a przedewszystkiem wy
strzega si obmowy osb zgromadzonych lub go
spodarzy. Nie tak atwo utrzyma rozmow przez
czas duszy, nie wychodzc z granic naleytej
przyzwoitoci. Modym ludziom w y p a d a by raczej
suchaczami ni rozprawiajcymi. Unika powinni
wszelkich sprzeczek i obrony swoich przekona,
mimo nawet ich susznoci wobec i przeciw oso
bom starszym, a to ze wzgldu n a szacunek, jaki
zawsze starszym okazywa trzeba.
Najlepszym rodkiem poznania ludzi jest mil
czenie; naley mwi tylko to, co konieczne
i niezbdne.
Nie mw wszystkiego, co wiesz, nie wierz
wszystkiemu, co syszysz, nie czy wszystkiego,
co m o e s z . .
IX. PRZEGLD CNT TOWARZYSKICH.
UWAGI RNE.
Najlepsi wodzowie zarzdzaj od czasu do czasu
rewj wojsk swoich, aeby si naocznie przekona
o ich stanie, o szczerbach, uczynionych przez boje,
jak i o potrzebach onierzy.
T sam metod pragniemy zastosowa w
126
pracy niniejszej, ktra skada si z tysica szcze
glikw, atwych do przeoczenia. T e szczegy to
nasze wojsko, autor za jest ich wodzem i ot
zarzdza on may przegld tego, co wyej z na
wau myli przela n a papier.
W y n i k przegldu tego grupujemy w nastpu
jcych uwagach krtkich i oderwanych.
1. Rozmowy nigdy nie naley prowadzi za
n a d t o krzykliwie i gorczkowo, byle kogo przega
da. Przy takiej metodzie mona doj tylko do
ktni i do nienawici wzajemnej.
2. O s o b y bywajce w drugorzdnych restau
racjach, nie powinny rozmawia ze sob gono p o
francusku lub innemi obcemi jzykami, gdy to
krpuje obecnych i wyglda n a ch popisu.
3. Rozmawiajc z kupcem, nie naley mwi
z pogard o paskarstwie kupieckiem; mwic z ar
tyst, nie odzywajcie si z ujm dla sztuki, ktrej
si powici.
4. W sporach akademickich trzeba wystpo
wa ze zdaniem przeciwnem bardzo delikatnie
i ostronie, a e b y nie urazi mioci wasnej tego,
kogo si pragnie pokona.
5. Nauczcie si sucha cierpliwie takich
zda, z ktremi nie moecie si pogodzi. Ludzi
dobrze mwicych jest bardzo wielu, ale mao kto
sucha umie !
6. Przychodzc do restauracji na obiad wprost
z fabryki, trzeba przyj umytym i przyzwoicie
ubranym. Jeeli si na obiad tylko wpada z roboty",
to trzeba go spoywa w kuchni, a nie n a sali,
gromadzcej goci porzdnie ubranych, zwaszcza
za kobiety.
W

7. Bielizn trzeba nosi zawsze czyst i zmie
nia j n a noc, kto nie zmienia koszuli, kadc si
do snu, ten moe sobie zaplugawi pociel tak, e
pniej dugo doczyci jej nie bdzie mona. C
dopiero siada do stou w brudnej, zmitej rozma-
mranej bielinie. Jest to efronterja, abnegacja, bez
czelno, mwic poprostu. Jest to ch wykazania
Bwojej proletarjackiej" wyszoci i . . . siy pici.
Przyzwoicie i dobrze wychowani ludzie nigdy si
w ten sposb publicznie ukazywa nie mog i nie
powinni.
8. Czy moe by co obrzydliwszego jak
szyja brudna i rce z paznokciami w aobie ?
Trzeba si tego pozby, ale te trzeba pamita,
e paznokci nie czyci si w towarzystwie, lecz w do
mu lub gdziekolwiek n a osobnoci.
9. Ubranie powinno si nosi zawsze bez za
rzutu. Kolana u spodni rozprasowane, doy niepo-
strzepione, okcie nie wytarte, i t. p .
10. Wszystko s to rzeczy nietrudne, o ile
czowiek, bywajcy midzy ludmi, jest o siebie
d b a y m i chce uchodzi za dobrze wychowanego.
11. N a wszelkie zapytania ze strony obcych
naley odpowiada z ca uprzejmoci, ale krtko,
nie wdajc si w dalsze gawdy. Jeli jest si za
czepionym n a ulicy o ogie do papierosa, trzeba
si zatrzyma, udzieli go i odej z lekkim uko
nem, to samo zachowanie si uprzejme obowi
zuje wzgldem osb, zapytujcych si o kierunek
drogi.
12. Mody mczyzna powinien si ubiera
skromnie, modnie ale nie krzykliwie, nie wyzywa-
123
jco, nigdy nie nosi takich przedmiotw, ktre
przeksztacayby go w gogusia czyli poprostu bazna.
13. Nie w y p a d a ukazywa si na ulicy w nie-
oczyszczonych butach. T e ostatnie powinny by
zawsze cae i oczyszczone w domu. Ludzie dobre
go tonu butw n a ulicy nie czyszcz, chyba e jak
np. wojskowi, nie maj n a razie, po wyjedzie,
miejsca, w ktrem by t czynno zaatwi mogli.
14. Nieprzyzwoicie jest nosi za wiele zotych
ozdb n a palcach. Jeden adny piercionek n a ma
ym palcu prawej rki dla kawalera wystarczy.
acuszkw do zegarkw wcale si teraz nie nosi,
natomiast weszy w m o d bransoletki z zegarkami
na rkach. I moe to praktyczniejsze, ale przechwa
la si takim zegarkiem przez podnoszenie zbyt
czste rki d o gry nie trzeba.
15. Nieprzyzwoicie jest ukazywa si w szla
froku poza obrbem sypialni, a tern bardziej n a
ulicy.
16. T r z y m a n i e pierwszych palcw za kami
zelk pod p a c h a m i lub rk w kieszeniach, jest
nieadnem.
17. Chodzc p o ulicy, trzeba zawsze trzyma
si strony przepisowej i nie powodowa zamiesza
nia w tumie.
18. Lask nie wywija, podpiera si ni, ale
nie wydrapywa ni oczu. Laseczki panienek, o ile
lubi je nosi, s zabawk i jako takie, powinny
si odznacza lekkoci i elegancj.
19. Pogwizdywa lub wypiewywa jak
melodj n a ulicy jest niewaciwem, choby si
wracao z opery lub operetki. T r z e b a pamita, e
za oknami ludzie pragn spokoju.
Zwyczaje Tow. 9, 129
 20. Ziewa w towarzystwie nie wolno, bo to
daje haso do nudw i odwrotu.
21. Drapa si w gow, gadzi cigle bro zwoitym towarzystwie nie uchodzi.
d, i wogle zapomina o tem, e si jest w towa
rzystwie moe tylko czowiek bardzo.,. gamonio-
waty.
22. Nie wypada ubiera si do zaj biuro
wych w ubranie wizytowe. Tuurek czarny, jako
strj uroczysty, nie suy nigdy do spacerw.
23. Kapelusza nie nosi si ani zawadjacko
na bok, ani zanadto na tyle gowy, ani nie naciska
go si zanadto na oczy. Poniewa najmodniejszemi
s lekkie kapelusze filcowe, naley je przeto utrzy
mywa w formie tyrolskiej i przy ukonach ujmo
wa zgry za rowek. Cylindry prawie zupenie wy
rugowane zostay. Letnie panama s prawie niedo
stpne ze wzgldu na ceny.
24. W czasie upaw, na wieczorkach letnich,
mczyni za pozwoleniem dam mog zdejmowa
wierzchnie stroje, ale tylko wtedy, jeeli maj ko
szule nieposzlakowanie czyste. U koszul przewa
nie noszone s konierzyki mikkie.
Trzeba bardzo uwaa, aeby ani konierzyk
ani gors takiej mikkiej koszuli nie byy nazbyt
wygniecione. W koszulach takich nigdy sypia nie
mona, o ile ma si je nosi we dnie.
25. Nie wypada czyci sobie zbw wyka
aczk lub zapak, a tembardziej szpilk, bezpo
rednio po jedzeniu przy towarzystwie.
26. Za wiele spluwa, kasa i chrzka jest
rwnie nieprzyzwoitem. Trzeba si od tego wstrzy
ma wszelkiemi siami. Dotyczy to rwnie wycie
rania nosa.
130
27. Poklepywa kogo po ramieniu lub po
brzuchu na znak dobrej, zayej komitywy w przy
28. Nie wypada wchodzi do cudzego poko
ju bez zastukania. T e m bardziej jest wielk zdro-
noci przeglda cudze listy i papiery na biurku
nieobecnego waciciela
29. Nie wypada zaglda piszcym przez
rami.
30. Mwi gono wtedy, gdy kto gra na
fortepianie lub skrzypcach, jest impertynencj dla
grajcego, ktry radby by suchanym.
31. Nie wypada stawa ze znajomymi na
rodku trotuaru i tamowa ruch ulicy. Choby si
spotkao nawet generaa lub ministra, trzeba zej
na stron dla rozmwienia si z tymi dygnitarzami.
A jednak pp. modzi wojskowi bardzo czsto ane
ktuj chodniki dla samych siebie!
32. Grajc w karty, nigdy nie lini si karty
przy wydawaniu tyche.
33. Trzeba unika szturmw dla zdobycia
miejsca w zatoczonym tramwaju lub innym rod
ku lokomocji.
34. Jest wrcz niegodziwoci nie wpuci
kogo do wagonu, cho jest w nim miejsce, twier
dzc, e wagon jest przepeniony.
35. W cukierni nigdy nie trzeba gromadzi
przy sobie wszystkich pism, jakie si chce prze
czyta, a tem bardziej wzbrania je innym go
ciom caemi godzinami.
36. Nie wypada poycza ksiki do czyta
nia u znajomych czy nawet w czytelniach i ksi-
131
 ek tych albo wcale nie oddawa, albo zwraca
w stanie o p a k a n e g o zniszczenia.
37. Z rozmowy naley moliwie w a s n e ja"
usun i nigdy nie trzeba przechwala si swoj
wiedz i wielkoci, bo n a tej drodze m o n a si
tylko omieszy.
38. Wyraa si niegramatycznie p o polsku
nie tylko nie przystoi, ale jest wrcz towarzysk
zbrodni! Nie uchodzi rwnie makaronizowa",
czyli miesza do mowy polskiej zdania obce.
39. Nauczcie si p a n o w a n a d sob i nigdy
nie unosi si gniewem, nawet majc powody do
irytacji.
40. Nie w y p a d a w kociele prowadzi gaw
d ze znajomymi, mia si i wogle zapomina
o tern, e w domu Boym naley si zawsze za
chowywa z powag i godnoci, w i t y obcych
w y z n a najlepiej unika.
41. Dzieci nie bierze si do restanMMTJjt ogro
dw, teatrzykw itp. miejsc zabaw, przeznaczonych
gwnie dla dorosych. Naturalnie, o ile si j a d a
obiad w miejscu publicznem, to dzieci musz to
warzyszy rodzicom, ale trzeba wtedy ogromnie
uwaa n a nie i po spoyciu strawy, natychmiast
wraz z niemi lokal publiczny opuci.
42. Nie w y p a d a staremu zapomina o wieku
swoim i stara si dorwna modym. Kady wiek
m a swoje prawa. Szanujmy si a bdziemi sza
nowani.
43. Nie w y p a d a odwiedza pa. bezporednio
po wyjciu z wesoego towarzystwa mskiego, gdzie
si pio i trci si odorem trunku.
132
44. Nie w y p a d a nigdy wystpowa publicz
nie do kogo z zadawnion uraz. T a k i e sprawy
zaatwia si wycznie n a cztery oczy.
45. Nie trzeba rzdzi si otwartoci do ta
kiego stopnia, aeby graniczya z grubijastwem.
Nawet bdc p r z e k o n a n y m o prawdzie sw swoich,
naley si hamowa,
46. Jeeli naszej znajomej pokazuj jej przy
jaciki jaki wieo kupiony przedmiot, to nie na
ley woa: ach, jak to d r o g o ! " bo taki okrzyk
obnia satysfakcj tej, ktra przedmiot kupia i przed
miot ten traci w jej oczach n a wartoci.
47. a d n a z panien nie p o w i n n a si prze
chwala, e b y a krlow n a jakim balu czy wie
czorku.
48. Nie w y p a d a zbyt dugo przebiera towa
ry w sklepie, zmczy kupca i w kocu wyj, nic
nie kupiwszy. Jest to wrcz impertynencj.
49. Nie w y p a d a na ulicy mia si zbyt go
no lub prowadzi tak gon rozmow, e si ni
zwraca uwag przechodniw,
50. Parasolem nigdy nikomu nie wykuwa
si o c z u ! Parasola mokrego nigdy nie stawia
si tak w pokoju, aeby zostawi kau po sobie;
trzeba go odda do kuchni lub oprze n a odpo
wiedniej podstawie.
51. Wyraz uprzejmie" naley wczy do
codziennego sownika grzecznoci i mwi w towa
rzystwie: dzikuj uprzejmie" i prosz uprzej
mie". Z w a s z c z a n a listach z podzikowaniem
ptzyawka tego oszczdza nie wolno,
f33
 52. Jeeli paniom panowie wiadcz drobne
przysugi, to naley si im za to uprzejma podzika
ze sodkim umiechem. Dziecko, ustpujce miej
sca w wagonie, pochwali za grzeczno naley.
53. Nie w y p a d a nie kania si znajomej za
to, e nas pomina przy zapraszaniu goci n a ja
kie zebranie u siebie. T r z e b a zawsze uda, e n a s
to wcale nie obeszo.
54. Nie naley nigdy lepo hodowa mo
dzie. a d n a kobieta sama stwarza mod, o tern
pamita naley, tak jak i to trzeba mie n a wzgl
dzie, e skromno jest cnot najpierwsz, a prze
kraczanie jej jest brzydk wad.
55. Nie naley ubiera si tylko n a ulic,
a zaniedbywa si w domu. K a d a z p a powinna
by u b r a n a w domu tak, aeby si niespodziewa
n y m gociom kadej chwili u k a z a moga.
56. Wszelkie szminki i farby na twarzy s
wstrtne. Rwnie unika naley nazbyt ostrych
perfum.
57. Nie w y p a d a czytywa zbyt wielu roman
sw, bo jest to droga, prowadzca bezporednio
do ogupienia.
58. Nie naley n a wychodnem z wizyty zbyt
dug gawd przetrzymywa gospodarstwo w po
koju . . .
Itd., itd.
X. PRZYKAZANIA DOBREGO TONU DLA
DORASTAJCEJ MODZIEY.
1. Pamitaj n a k a d y m kroku i miejscu, e
jeste Polakiem. Nigdy, w adnych okolicznociach,
134
nie wypieraj si tego i postpuj tak, aeby mg
skada jaknajlepsze wiadectwo o swojej Ojczynie.
2. Bd zawsze i wszdzie grzecznym i u-
przejmym, przyzwoitym i czystym, w towarzystwie
wybrednym, a w postpowaniu i w w y m a g a n i a c h
skromnym.
3. Dla starszych miej szacunek, zwaszcza
dla rodzicw, opiekunw i nauczycieli. O ile tylko
moesz, okazuj im wdziczno za ich zabiegi
wzgldem ciebie.
4. Nie wtrcaj si do nie swoich rzeczy, nie
obmawiaj nikogo, nie plotkuj i obmw nie suchaj.
Z b y t wielu przyjaci unikaj i nigdy nie chciej
uchodzi za lepiej uposaonego od innych. Bd
j e d n a k serdecznym dla wszystkich w miar si
i monoci.
5. Jeeli co przyrzekasz, to sowa dotrzymuj;
mw mao, a kamstwa unikaj.
6. Z rodzestwem yj w zgodzie, a jeeli
najstarszy, to bd przewodnikiem modszych. Ojca
nigdy swoim starym" nie nazywaj, bo jest to brzyd
ka poufao. Rodziestwa nie wymiewaj i daj si
lubi. Przeoonych nigdy nie krytykuj. A choby
ci smaono w smole, nie mw nigdy o tem, co si
dzieje w szkole.
7. Dla p a i starcw okazuj zawsze nadzwy
czajn grzeczno, usuno i elegancj obejcia.
Ustpuj miejsca, podsadzaj, pomagaj im si ubiera,
przyno im szklank wody, wyrczaj przy stole itp.
8. Gdziekolwiek jeste, stosuj si do porzd
kw tego domu, w ktrym si czasowo znalaze.
Nie bd krpujcym dla nikogo, znikaj, jeeli wi-
135

dzisz, i jeste zbytecznym. Nie ruszaj rzeczy, ni
nalecych do ciebie; nie nud zbyteczncmi zapy
taniami; chwal, co moesz i staraj si robi przy
jemnoci tym, u ktrych przebywasz lub z ktrymi
obcujesz.
9. Przy odjedzie pamitaj o obdarzeniu su
by, choby najdrobniejszym datkiem.
10. Z wsplokatorami na stancji yj zawsze
w zgodzie.
Pamitaj, e to s twoi koledzy i nie rb po
midzy nimi rnicy, nie baczc n a ich narodo
wo lub wyznanie.
11. Nie poyczaj, zy obyczaj, nie oddaj,
jeszcze aj. Chcesz mie wroga , poycz mu pie
nidzy; nie bdzie mg odda i jeszcze ci
obmwi. Oczywicie wyjtek moesz robi dla wy
prbowanych przyjaci, w wyborze ktrych bd
ostrony.
12. Prawdziwego przyjaciela poznasz w nie
szczciu. T e n jest dobry, ktry ci przed
zem przestrzega i prawd ci mwi na osobnoci.
13. Jeeli jeste korepetytorem, to staraj si
by cierpliwym wzgldem ucznia, nie uywaj sw,
ktreby go dotkn mogy i nie bij go nigdy. Bd
dla wzorem pod k a d y m wzgldem. Nie pal przy
nim papierosw, jak i wogle unikaj tego brzyd
kiego naogu. Przez swego ucznia nigdy nie wysy
aj licikw miosnych d o panienek, bo stracisz
jego szacunek.
14. Przed pisaniem listu odczytaj sobie wa
gi w rozdziale ksiki niniejszej, noszcym tytu
k o r e s p o n d e n c j a . To, co obowizuje starszych,
tembardziej stosuj do siebie.
156
15. Do kocioa id spokojnie i w milczeniu
i wychod p o naboestwie z n a l e n e m uszanowa
niem. Znajomym moesz si skoni zdaleka ski
nieniem gowy, ale nie wdawaj si z nimi w roz
mowy. G d y n a chrze piewaj jak pie, nie
wtruj pod nosem.
16. Nie drcz zwierzt wogle, czy to w do
mu, czy poza domem.
17. W domu zachowaj czysto: nie pluj
n a podog, na schody, na korytarz; nie zamiecaj
mieszkania; drzwi zamykaj bez trzasku; chcc
wej do pokoju, w ktrym jest osoba, z ktr masz
pomwi, zapytaj, czy wolno wpierw zastukaw
szy zlekka.
18. G d y kogo wprowadzasz do siebie, mu
sisz go wyprzedzi, mwic: przepraszam, ja pa
stwu wska drog", ale ju n a progu gociowi na
ley si pierwszestwo.
19. U siebie nie urzdzaj krzykliwych ze-
zebra ani pijatyk; nie piewaj przy otwartem
oknie; nie dokuczaj ssiadom gr n a jakim instru
mencie po 10 wieczorem lub o wicie. Zaniechaj
gry zupenie, gdy w domu ley chory lub zmary.
20. Nie wyrzucaj niczego przez okno n a uli
c, a nawet n a dziedziniec. Pluj tylko w domu do
spluwaczki, a n a ulicy do rynsztoka.
21. Dbaj o swoje ubianie i skadaj je po
rzdnie na krzele, kadc si do ka. Najmniej
sz plam oczy benzyn lub szczotk, najmnie-
sze rozdarcie zaszyj. Pamitaj o g u z i k a c h ! Niech
ci nic zbytecznego, jak szelki, tasiemki itp nie
wyazi z pod ubrania.
137
 2 la. Bezporednio po uyciu klozetu nie
wchod w grono osb z towarzystwa. Wyczekaj,
a si odoru pozbdziesz. Nie zapominaj o papie
rze ! Klozet utrzymuj w p o r z d k u !
22. Jeeli uywasz rkawiczek, no tylko ca
e i czyste. Uwaaj rwnie, aeby podszewka
twego nakrycia gowy b y a niepodart i aeby
chustka do nosa dziur nie miaa.
23. Pamitaj, e czysto ubrania przyczynia
si d o polepszenia powietrza w mieszkaniu, w war
sztacie i w szkole.
24. Wosy myj przynajmniej raz n a miesic,
a wyczesuj je grzebieniem gstym i szczotk co
dziennie. Nie przylizuj ich jednak z rozdziaem a
do szyi, bo jest to objaw pretensjonalnoci, waci
wy tylko gogusiom.
24. Nie no zbyt dugich albo obgryzionych
paznokci. Obgryzanie paznokci wiadczy o niskich
instynktach czowieka.
25. Kp si czsto latem w rzece, zim
w pokoju lub ani.
26. Naucz si chodzi po ulicy. Id zawsze
waciw stron ulicy, spokojnie, bez wymachiwa
nia rkoma, lekko, bez przymusu i ociaoci star
czej. Nie patrz w ziemi, nie cigaj ramion, nie
zginaj z a n a d t o kolan. Rk w kieszeni spodni nie
trzymaj, ani te nie zakadaj ich na krzyu. Nie
ogldaj si ustawicznie i uwaaj, by nikogo nie
potrci. Jeeli potrci kogo, powiedz przepra
s z a m " po polsku, ale nigdy pardon". Nie wciskaj
si midzy osoby, idce razem, wymijaj obie.
Nie zatrzymuj si n a chodniku bez koniecznej po-
138
trzeby. Nie jedz n a ulicy. Nie rzucaj upin ani pe
stek n a drodze, po ktrej ludzie chodz. Nie wo
aj, ani nie sykaj n a nikogo. Nie patrz kobietom,
impertynencko w oczy. Nie rozmawiaj o nich za
gono. Nie podsuchuj cudzych rozmw, ani nie
m w z ulicy do kogo n a pitrze.
27. Kaniaj si kademu, komu powiniene,
uprzejmie i uczciwie, patrzc si w twarz tej oso
by; kaniajc si, przerwij rozmow, jak w trakcie
tej prowadzisz. Kaniajc si wojskowym, zdejm czap
k lub kapelusz i nie udawaj wojaka przedwczenie.
28. Jeeli widzisz, e kto co zgubi, zwr
na to uwag waciciela przedmiotu zgubionego,
lub sam mu go dorcz.
29. Idc z osob starsz, id zawsze po le
wej stronie; pom jej przechodzi przez kadki,
rynsztoki i wogle bd jej opiekunem w miejscach
niebezpiecznych.
30. Jeeli idziesz z koleg, on za musi si
z kim zatrzyma i rozmawia, id powoli naprzd
i czekaj, a nadejdzie.
31. G d y spotkasz pogrzeb, albo procesj, od
kryj gow. Pochodowi przypatruj si spokojnie
i nie rb o nim zoliwych uwag. G d y m u z y k a gra
n a ulicy, nie cinij si do muzykantw.
32. W ogrodach i w miejscach publicznych
odstpuj swojego miejsca paniom i osobom wieko
wym. Jeeli przemwi do ciebie osoba przecho
dzca, a ty siedzisz, powsta; tak samo, gdy si
kaniasz.
33. Kupujc co w sklepach, bd zawsze
bardzo uprzejmym, targuj si grzecznie, a przed-
139
 v r e kamie, lecz uywaj zwro-
6w nikomu w oczy. ze Mami .
ra
tu: P a n si myli", zdaje mi si, ze to by
miotw nie dotykaj palcami. Cokolwiek dotkniesz,
powiniene kupi, zwaszcza w cukierni, C
* e r
i?' Gdyby otrzyma w towarzystwie fet
34. Wizyt, ktre skadasz, nie przeduaj
zbytnio i nie patrz podczas wizyty n a zegarek.
G d y kto p u k a w czasie twojej wizyty, odpowiada
gospodarz lub gospodyni, a nie t y l Co d o wizyty
szc rozmow. . . j _:_ J J U -
przeczytaj nasze uwagi poprzednie.
3Q U i e l i jeste muzykalny, m e daj si
35. G d y musisz kichn lub zakasa, zaso 39. Jezen jes przecigaj
usta rk lub chusteczk, ktr powiniene mie go prosi o zagranie czego, aie ic
w kieszeni surduta, a nie spodni. P r z y tej operacji zbyt dugo swej produkcji. w z e z naj-
nie rb nadmiernego haasu. Staraj si przytumi 40. Z p a n n a m i - " ^ J a ^ Nb
y s z a elegancj. lecz n j d , z P o ^ ^
ziewanie i czkawk; nie d r a p si; nie d u b w no
o z n a c z a j im schadzek, m e gr-J ^
sie, w uszach, w ustach; nie skub wsw i nie
kochanego, nie gon ich, n i e zaoi 8
podkrcaj ich; nie podpieraj gowy; nie trzaskaj
ani nie mynkuj palcami; nie wycieraj nosa zbyt ^ ' T ^ z a b a w a c n tanecznych n a lizgawkach
gono; nie bbnij palcami p o stole. -. miejscach zebra publicznych, pamitaj, ze
itp. miejscacn *^ - a r z v niedy zbyt
36. Nie przybliaj si za blisko d o osoby,
P o w i e k dobrze wychowany nie taczy n g ^
z ktr rozmawiasz; nie kasaj tej w twarz, patrz
czsto z jedn i t s a m * osob, choccy
jej w oczy. Mw krtko i zwile, ale nie tak, jak
by si chcia pozby osoby, z ktr mwisz. Nie najbardziej podobaa. wr Kodzace w zakres
m w nic przez nos albo przez gardo. Uywaj ka
dego wyrazu w odpowiedniem znaczeniu.. Wyra
zy obce moesz wymawia o tyle, o ile ich uy
wa musisz. Unikaj wyrae grubijaskich i pro B P
" K L S T * . dalekim w s c h o d z i po-
stackich, nawet w gronie najzaylszych przyjaci. Nie w S z a 4 d a angielska kep a n u h n * . * t
,t,
uywaj te wyrazw ekscentrycznych, ordynarnych paca " ? l J ? P ' ' J - u S S ^ w z n a n y m s f p m u roz-
lub argonowych, nie odpowiadaj te pytaniami n a braja mieszkaca wschodu, a p r z y p ^
pytanie, jak to robi ydzi. Nie przyzwyczajaj si zachodzie wcale nie p e k d z a . -
do wtrcania miesznych dodatkw, jak p a n i e "
lub paniebdzieju itp. G d y mwisz o sobie i kim
innym, to siebie wymie na drugiem miejscu. Mw 141
np. mj ojciec i ja", a nie odwrotnie. Nigdy nie

140
2YCIE WEWNTRZNE
 I. K O R E S P O N D E N C J A .

V e r b a v o I a n t, s c r i b a m a n e n t " Ju
bodaj dla samego faktu, e napisane zostaje i e
moe zawsze zoy ywe wiadectwo o sposobie
traktowania ycia towarzyskiego przez autora tej
czy owej korespondencji, kady list, powinien by
pisany z najwysz uwag i starannoci.
Korespondencja porzedstawia tak wielk roz
maito tematw, e podlega szkole specjalnej,
ktrej podrczniki istniej w handlu ksigarskim
pod tytuami Sekretarzy" i, oczywicie, ludzie nie-
obyci z pirem, powinni do nich si zwraca, szu
kajc wzorw. Sekretarzom tym nie m a m y bynaj
mniej zamiaru robi konkurencji na tem miejscu.
Pragniemy da kilka uwag natury oglnej, zwiza
nych gwnie z zasadami dobrego tonu.
Ow, dobry ton wymaga, aeby kady list
by napisany czysto i wyranie, zwile i rzeczo
wo. Piszcy nie powinien nigdy drobi pisma, ani
te zbytnio go rozwleka. Dobry ton wymaga do
brego papieru i dobrego pira. Nie wolno pomija
daty ani marginesw, nie wolno wyrazw prze
krela, nie wolno lekceway zwrotw osobistych,
tytuw osb, do ktrych si pisze, jak rwnie

Zwycraj* Tow. 1Q. {45


komplementw i wyrazw szacunku, jakiem! list
si koczy zwykle.
Dobry ten nakazuje posya listy z powinszo*
waniem wit, imienin, powodze itp. Dobry ton
liczy si z aob i nakazuje przesya listown
kondolencj z wyrazami alu, wspczucia i otuchy.
Dobry ton wytwarza cay szereg korespondencyj
zaprosinowych, a take zawiadomie o rnych
przejawach ycia towarzyskiego, jak zalubiny, u-
rodziny, chrzciny itp.
Nadzwyczajna grzeczno i uprzejmo z za
chowaniem godnoci osobistej towarzyszy kores
pondencji z probami o pomoc, o posad i t. d ,
a dobry ton przy listach polecajcych, ktre sam
polecony dorcza, nie pozwala listw takich zakle"
ja, aeby polecanego nie urazi.
W listach nie naley nigdy umieszcza takich
zwrotw, ktrych mona byoby kiedy aowa.
a d n e j intrygi, adnej obmowy, a d n y c h wzmianek
ujemnych o kimkolwiek, kto z czasem mgby
z takich listw zrobi uytek z krzywd autora.
Nigdy nie trzeba pisa gorczkowo lub w sta*
n i * podniecenia nerww. a d n y c h wistkw posy
a nie wolno, chyba w nadzwyczajnych okolicz
nociach i w sprawach bez wielkiego znaczenia.
Modzie powinna zwraca baczn uwag n a
korespondencj za pomoc barwnych kart poczto
wych. Wybr ich skada wiadectwo o ich dobrym
smaku, a tre o sposobie mylenia. Mona by w
licie artobliwym, ale nie urailiwym, mona b y i
wesoym, ale nie trzpiotem.
Oszczdza zych nowin w Ustach do ludzi
14$
nerwowych jest obowizkiem snmienia i delikat
noci.
Ostatniemi czasy, z powodu droyzny papieru,
sekretniki zdobyy sobie prawo obywatelskie
Trzeba je pisa rwnie starannie, jak wszelkie lis
ty zamknite, a marki przylepia zawsze u gry p o
prawej stronie adresu, nigdy za n a stronie prze
ciwnej.
W zakres korespondencji wchodz take i o-
goszenia w pismach publicznych o zawarciu ma
estwa i t. p. Dzi zostay one znakomicie upro
szczone, n p . :
Mieczysaw Bartoszewicz i Mar
la Z a k r z e w s k a zawiadamiaj, i ich lub
odby si dnia 17 lipca r. b. w kociele w. Ale
k s a n d r a w Warszawie."
Rwnie pp. modzi sami zawiadamiaj w i-
mieniu wasnem, bez udziau rodzicw, o dniu swo
ich zarczyn.
Szczeglniejsz uwag zwrci naley na listy
z zaproszeniami na luby, o ile bywaj rozsyane
imienne, aeby nikogo z bliszych sobie osb nie
pomin. Pominicie obraa i moe wywoa przy
kre kolizje.
Jeeli kto jest zaproszony n a ojca chrzestne
go, ale dla tych czy owych wzgldw przyj tych
zaprosin nie moe, powinien napisa list z jaknaj-
uprzejmiejsz odpowiedzi, w ktrym, dzikujc za
wywiadczony sobie zaprosinami zaszczyt", poda
je przyczyny- odmowy.
S to drobiazgi, a jednak trzeba si z niemi
liczy koniecznie, o ile si chce uchodzi za czo
wieka dobrego tonu,
147
 Drobna korespondecja, mieszczca si zazwy
czaj w ramach drukowanych kart wizytowych po
winna by rwnie starannie pisana, jak k a d a in
na. Piaa naley po stronie czystej, a nie zadruko
wanej. Do wydrukowanego imienia i nazwiska m
a mona z prawej strony lub u dou dopisa: z
maonk, a n a dolnym brzegu karty naley umie
ci miejsce zamieszkania i dokadn dat, np.
W a r s z a w a dn. 151II 1910 r., lub Warszawa dn. 15
lutego 1910 r. lub te wreszcie Warszawa 15 luty
1910 r.
P o d napisan p o drugiej stronie treci mo"
na nie umieszcza podpisu. Wystarczaj dwie liter,
ki m a e z kropkami: t. s., co oznacza: ten sam, lub ta
sama.
Karty naley woy do zaadresowanej, odpo"
wiedniej wielkoci koperty i zalepi j, o ile wysya
si poczt lub przez patnego posaca, a pozosta
wi otwart, o ile korzysta si z czyjej grzeczno-
ci, co naley wtedy n a kopercie po stronie adreso
wanej zaznaczy maemi literami: p. g. (przez grze.
czno).
T r e kart wizytowych najczciej obejmuje
powinszowania imieninowe, nowo-roczne i t. p., lub
te podzikowania, zaproszenia i zawiadomienia.
Karty wizytowe z treci lub bez docza si
do przesyanych upominkw, kwiatw i t , d.lub te
z podzikowaniem przesya si wraz z poyczone-
mi niegdy przedmiotami: ksikami, nutami i t. p
W
II. Z A C H O W A N I E SI N A
PRZECHADZKACH, W POWOZIE, WJEDZIE
KONNEJ I N A P O L O W A N I U .
Czytelnicy nasi niejednokrotnie pewno zauwa
yli, i zarwno w wielkich jak i w maych mia
stach wiele osb wychodzi z domu nie dla tego,
aeby si przej, uy ruchu i zakosztowa wie
ego powietrza, a raczej dla tego, eby si poka
za, by widzianym i zobaczy innych. Poniewa
w trakcie takich przachadzek nie chciaoby si
by krytykowanym, niele przeto bdzie skorzy
sta z kilku uwag, ktre przytoczymy niej.
Ot, idc na spacer, trzeba zawsze pami
ta, e si wyszo dla przyjemnoci, ale nie pdzi
przed siebie jak szybkobiegacz. Jeeli spotyka si
znajom dam, to skada si jej ukon raz jeden,
nie za tyle razy, ilekro si j spotka n a jednym
spacerze, bo to by j krpowao. Jeeli n a space
rze zostao si zagadnitym przez jak d a m lub
osob wyej postawion, to nie staje si w miejscu,
lecz poda si dalej w ich kierunku, idc przy
ich boku. Prowadzc jak dam pod rk, naley
wybiera dla niej drog najlepsz i najbezpieczniej
sz. W takich razach mczyzna nigdy pierwszy
nie kania si spotkanemu znajomemu, ten j e d n a k
obowizany jest dokona wzgldem niego tego aktu
galanterji. Spotkawszy kilku znajomych n a space
rze, nie trzeba stawa pomidzy nimi i tarasowa
w ten sposb drog. Rwnie jest nie na miejscu,
aeby kilku p a n w szo razem, trzymajc si pod
rce z krzywd innych przechodniw.
149

Wielu mczyzn ma zwyczaj, spotkawszy ja
k urodziw d a m n a spacerze, stawa, patrzy jej
prosto w oczy, oglda si za ni, p r z y k a d a szka
do oczu i td.. Wszystkie te ruchy s nie n a miejscu
i z pewnoci nie zjednaj natrtom wzgldw da
my, ktra bdzie jedynie skrpowan w najwy
szym stopniu.
Palenie cygar i papierosw w toku, gdzie
przewaaj panie, jakkolwiek uchodzi, jest j e d n a k
niepodane i dlatego czowiek dobrego tonu
lepiej -zrobi, jeeli n a spacerze wcale pali nie
bdzie.
Wogle n a przechadzkach nie trzeba si uwa
a za zupenie zwolnionego od wizw towarzys
kich. Czowiek dobrego tonu b y w a skrpowany
w s z d z i e i n a k a d y m k r o k u . Poczwszy
od ukonu, ktry Lafontaine nazwa listem, doma
gajcym si natychmiastowej odpowiedzi, a do
sposobu towarzyszenia damom, wszystko podlega
specjalnym reguom i przepisom.
Z domu trzeba wychodzi zawsze w ubraniu
przyzwoitem i schludnem, n a ulicy nie i ani za
prdko ani za wolno, nie przybiera pozy wyniosej,
ani rozkazujcej, trzeba ludziom ustpowa z dro
gi, nikogo nie potrca, tumu nie rozpycha, pa
niom w oczy nie zaglda, i midzy innemi pami
ta, e prawa strona u w a a n a jest za miejsce ho
norowe.
U n a s mczyzna chodzi z kobiet pod praw
rk, w Anglji za i Francji istnieje zwyczaj wrcz
przeciwny, kobiecie bowiem atwiej i, gdy si
opiera praw rk na rce mczyny, nie lew. Tyl-
150
ko wojskowi mog tak prowadzi damy, gdy za
zwyczaj z lewej strony nosz szabl, ktra moga
by damie przaszkadza.
Idc w towarzystwie, w ktrem liczba m
czyzn jest mniejsz od liczby pa, przyzwoiciej
jest ofiarowa rk matce anieli pannie. Jeeli
kto odprowadza dwie panie, to obie mog i
z j e d n y m mczyzn pod rk, ale jedna d a m a nie
moe opiera si n a dwch mczyznach odrazu,
bo to i nieadnie i nieprzyjte.
Prowadzc d a m ulic, trzeba uwaa, aeby
sza od strony domw. Jeeli mczyzna idzie s a m
i spotka kobiet lub starca, to powinien bezwocz-
nie ustpi im miejsca od strony domw.
G d y wypadnie i p o d parasolem, to naley
trzyma go tak, aeby nie zasania sobie widoku
i nie n a t k n si n a idcych z przeciwnej strony.
W razie ulewy mczyzna moe zaproponwa da
mie, aeby si ukrya z nim razem pod jego para
solem, ale d a m a w a d n y m razie nie moe zapropo
nowa tego mczynie, a tem bardziej sama prosi
go o pozwolenie ukrycia si pod jego parasolem.
Przy spotkaniu ze zwierzchnikiem lub oso
b dostojn, jeeli wypadnie rozmawia z niemi, nie
naley ka kapelusza dopty, dopki nie otrzyma
si od nich zezwolenia.
Moda osoba, wychodzc z domu z matk lub
z kimkolwiek ze starszych swoich krewnych, ma
jcych prawo do jej szacunku, powinna, o ile mo
na, ustpowa osobie starszej praw stron, sto
sowa swoje kroki do jej krokw i ofiarowa jej
rami, o ile miarkuje, e przez to uatwi jej spa
cer lub sprawi jej przyjemno.
 Nigdy nie trzeba wyprzedza osoby, ktr si
odprowadza; jeeli ona przystanie, to i wy zatrzy
mujcie si take.
Na przechadzkach publicznych powinno si
prowadzi rozmow o przedmiotach obojtnych,
aeby osoby, mogce sysze wasz rozmow, nie
mogy robi u w a g i komentowa sw naszych.
Zwaszcza z kwestjami politycznemi naley za
chowa wielk ostrono.
Chcc zapali n a ulicy papieros lub cygaroi
nie procie nigdy o ogie osb starszych od was,
zapalajc, nie bierzcie do rki cudzego papierosa,
lub cygara, a zapaliwszy, podzikujcie uprzejmie
i ukocie si.
Spotykajc n a ulicy mao znajom p a n n lub
matk, i nie bdc pewnym, czy przypomni go
sobie, mczyzna nie powinen zbyt skwapliwie
kania si, co moe jej si w y d a niewaciwem, ba si wystrzega wszelkiego zblienia i aeby za
leez czeka, aeby go omielia do tego agodnym
umiechem, dowodzcym, e go poznaje. Rozsdna
p a n i e n k a wiatowa potrafi wykona ten draliwy
manewr bez adnej kokieterji i wyznania. Umiech
powinien wykaza, e spotkanie nie jest jej niemi-
em. Jeeli mczyzna zbyt dugo j odprowadza,
to moe si z nim poegna lekkim ukonem lub
przerwa rozmow n a czas pewien, przez co da po
zna natrtowi, aeby si oddali.
Moda osoba, idc sama przez ulic, nigdy nie
powinna w y s t a w a zbyt dugo p r z e d witrynami
sklepw, bo moe zosta zaczepion przez donu-
anw ulicznych.
Niewaciwem jest, gdy mode panienki, spot*
152
kawszy n a ulicy przystojnego mczyzn, zaczy
naj co szepta pomidzy sob, chichota i wog-
le postpowa tak, aeby zwrci n a siebie jego
uwag.
Maonkowie n a spacerze nigdy nie powinni
sprzecza si ze sob, owszem powinni zawsze
udawa wzajemne zadowolenie.
T y l e co do zachowania si na przechadzkach
i na ulicy.
W omnibusach, tramwajach i w wagonach
drg elaznych trzeba by zawsze jaknajskromniej
szym, cile stosowa si do przepisw obowizu
jcych, nie wymaga dla siebie adnych wyjtkw,
nie zawizywa rozmowy z nieznajomymi podr
nymi, by zawsze grzecznym dla kobiet, nie narzu
ca im si jednak z przysugami i uprzejmociami.
Nie wiedzc, przy kim si siedzi w tramwaju, trze
pobiec gotowoci innych do zawizania z wami
rozmowy, udajcie, e drzemiecie lub czytacie
gazet.
Inna rzecz w duszej podry kolej. T u mi-
mowoli ludzie zapoznaj si ze sob, powinni jed
nak czyni to bardzo ostronie, aeby p o t e m nie
aowa nowej znajomoci.
Mczyni w wagonie s zazwyczaj dla kobiety
grzeczni i ustpujcy. Kady j e d n a k z podrnych
musi mie przedewszystkiem wasn wygod n a
wzgldzie, uprzejmoci wic swojej dla p a nie
naley posuwa do granic ostatecznych, aeby jej
nie przypaci szwankiem n a zdrowiu.
Co do przejadki powozem, to orzyzwoito
153
nakazuje ustpowa miejsca wygodniejsze kobie
tom i starcom.
Najlepszem i honorowem miejscem w powo
zie dwuosobowym jest miejsce po prawej stronie,
a w czteroosobowym dwa miejsca z oparciem tyl-
tiem i z nich prawe najdogodniejsze.
Mczyzna, jadcy z paniami powozem, po
winien wchodzi do powozu ostatni, wychodzi za
pierwszy, pomagajc p a n i o m przy wsiadaniu i wy
siadaniu.
Siadajc do powozu nie trzeba si pieszy,
a jeeli karetka tak stoi, e nie mona wej do
rodka bez zaczepienia siedzcej w niej damy, to
trzeba obej dookoa i wsi z drugiej strony.
P r z y wsiadaniu paniom podaje si donie,
starcw trzyma si pod rami. Przez uszanowanie
dla osb, ktrym dalicie miejsce w swoim powo
zie, winnicie doprowadzi ich a do drzwi miesz
kania.
Mczyzna siada tyem d o koni, ustpujc
kobietom miejsca lepsze. Siadanie we troje n a jed-
nem siedzeniu powozu jest rzecz nieprzyzwoit
i w najgorszym tonie, choby siedziao trzech m
czyzn bez p a .
Surowa etykieta, przestrzegana dawniej, a dzi
nieomal mieszna, wymagaa, aeby w powozie
mczyzna nigdy nie siada obok damy, o ile nie
jest jej mem, bratem, ojcem, bliskim k r e w n y m
lub synem. Nawet narzeczony winien by prze
strzega tego prawida etykiety,prawida, bodaj
czy nie tchncego zacofaniem, dzi bowiem, n a wzr
Niemcw i Anglikw, narzeczeni i u nas, korzysta
l i
jc z coraz wikszych swobd, spaceruj sami,
mog wic bez wielkiego zgorszenia jecha razem
dorok, siedzc przy sobie. Wyszy wiat j e d n a k
do tego nigdy nie dopuszcza, bo te nigdy p a n n a
s a m a n a ulic z narzeczonym wychodzi nie po
winna wedug poj surowej etykiety.
Wchodzi i wychodzi z powozu umiejtnie
i z wdzikiem, rzecz niby atwa, a j e d n a k wana.
Jeeli macie wsi twarz do koni, to postawcie
na stopniu lew nog i wejdcie do powozu naj
przd praw, aeby odrazu trafi do swego miej
sca. Jeeli za wypadnie siedzie tyem do koni,
to zrbcie przeciwnie. Wchodzc do powozu, trzy
majcie si tyem do miejsca, n a ktrem chcecie
usi, a wtedy unikniecie koniecznoci niezrczne
go wykrcania si w powozie.
T o samo, co powiedzielimy o powozach, do
tyczy mniej wicej i samochodw, tak dzi rozpo
wszechnionych.
Co do jazdy konnej, to jadc k o n n o w towa
rzystwie d a m y lub zwierzchnika trzeba si trzyma
lewej strony i wyprzedza jadcych obok. Dama,
siadajc n a konia, powinna by ubrana w m o d n y
obcisy kostjum angielski, ale winna unika strojw
fantastycznych, aeby nie przyjto jej za cyrkwk.
Z b y t duga amazonka jest bardzo niebez
pieczna.
Wsiadajc n a konia, trzeba p o d e b r a amazon
k lew rk, stan jaknajbliej konia twarz do
jego ba i pooy praw do n a tyle sioda. M
czyzna, pomagajcy damie, trzyma praw rk
w pewnej odlegoci od ziemi. D a m a stawia n a tej
155

rce lew nog i wskakuje n a siodo w chwili, gdy
on j podsadza.
Nie podnocie si zbyt wysoko n a siodle, nie
kadcie si na szyi konia, nie trzymajcie uzdy
obiema rkoma. Mode p a n n y nie powinny jedzi
jako amazonki bez towarzysza, a nigdy n a oklep,
choby miay n a sobie szarawary.
G d y d a m a siedzi n a siodle, mczyzna po
winien jej podstawi strzemi i osadzi w niem
jej lew nog. Poczem, gdy d a m a ju siedzi moc
no, obowizany jest poprawi jej amazonk.
Obecno grooma lub berejtera nie zwalnia
grzecznego mczyzny od tych wszystkich obowiz
kw wzgldem swojej towarzyszki, tak jak obec
no lokaja w pokoju nie zwalnia kawalerw od
takich uprzejmoci, jak podanie krzesa damie,
odebranie od niej zwierzchniej odziey i t. p.
Kawaler, jadcy konno w towarzystwie damy,
ponosi wszelkie wydatki, jakie mog wypa
w drodze. T e n sam przepis obowizuje rwnie na
przechadzkach, o ile si wstpuje do cukierni, ka
wiarni lub restauracji, mniej j e d n a k bywa dzisiaj
przestrzegany; przewanie kady sam za siebie
paci, bez ujmy dla dobrego tonu.
Jeeli po drodze wypadnie otworzy jak bra
m, to mczyzna winien to sam uczyni i wycze
k a dopty, dopki d a m a nie wejdzie.
Swko o polowaniu.
Bdc n a polowaniu z przyjacimi, nie strze
la si do zwierzyny przed nimi porwanej lub po-
mknitej, dopki oni pierwej z obu luf nie wypal
lub dopki towarzysz wezwaniem do tego nie upo
wani.
158
Jeli polowanie byo wynajte w spce, to
podzia zwierzyny odbywa si po rozrywce owiec
kiej, a poniewa zwierzyna przedstawia tu ju tyl
ko warto pienin, nie naley okazywa chci
woci i by zadowolonym z czci przypadej
w podziale.
W razie wietnego rezultatu, posya si zwie
rzyn przeoonym w prezencie, n a co najpikniej
sze sztuki przeznaczy naley.
Smutne a czste wypadki nakazuj unika
dowcipnych artw mierzenia do przyjaci, bo za
niedbywanie niebezpieczestwa le wiadczy o nie
wczesnym junaku. Rwnie nie naley przechwala
si z celnoci strzaw, ani nie upiera si, e strza
pierwszy, ktry zwierz powali, nalea do mnie,
nie za do tego, ktry obstaje, e to on zabi
zwierz.
Naley si wstrzyma od fantastycznych opo
w i a d a czyli t. zw. myliwego pywania; w y p a d a
zachowa grzeczno bez oznak wraliwoci wobec
facscyj starych myliwych, puszczajcych wodze
swej wyobrani.
Polujc w lasach przyjaciela, trzeba gajowego
wynagrodzi sowicie.
Nie naley przywozi do domu zwierzyny,
kupionej n a targu, twierdzc, e jest to plon was
nej wycieczki myliwskiej; w takich razach bowiem
bardzo atwo narazijjsi mona n a drwiny i sceny
maeskie, a nawet przej do historji Nemrodw
witecznych,
157
 III. KONCERT. TEATR. KAWIARNIA
I RESTAURACJA.
Jeeli p o pracy w dzie powszedni lub w cza
sie dnia witecznego pragniemy si rozerwa n a
koncercie lub w teatrze, to i tu powinnimy przestrze
ga regu dobrego tonu, aeby nie dawa powodu
do zakcenia porzdku i spokoju blinich. Wszel
kie odstpstwo od tych regu byoby brakiem po
szanowania reszty publicznoci, jak rwnie lekce
waeniem wykonawcw programu.
Dlatego na przedstawienia trzeba przychodzi
z biletem kupionym zawczasu, nie za zdobytym
przez awantury przy zatoczonej kasie, i zaj spokoj
nie miejsce w a s n e lub tyle miejsc, ile osb przy
prowadza si ze sob. Przyprowadzenie wikszej
iloci osb, a zwaszcza dzieci bez biletw jest nie
waciwoci natury karnej i podlega surowemu po
tpieniu.
Nastpnie nigdy nie naley zanudza ssia
dw rnemi pytaniami. T r z e b a mie wasny pro
gram lub wywiedzie si zawczasu co i kto gra
bdzie. Dobrze jest rwnie mie libretto, o ile si
jest w operze lub tre sztuki, wystawionej w ki
nie. Wogle pyta si jaknajmniej i jaknajrza-
dziej ! Bo takie nudzenie jest niegrzecznoci, wy
rzdzon tym, ktrych grzecznoci pragnie si
naduy.
O wiele gorsz rzecz jest prowadzenie roz
mowy z ssiadem podczas wykonywania sztuki.
Do takich rozmw su antrakty, wtedy mona
wymienia zdania do woli,
158
- TS.L.-.
Pieskw ze sob przyrowadza do teatru nie-
wolno!
Z rozpoczciem sztuki teatr waciwie powinien
by zamknity, a spniajcy si niedopuszczani
do rodka. Jeeli jednak wchodz, to dopuszczaj
si naduycia przez krzywdzenie tych, co przyszli
dla wysuchania programu bez a d n y c h przeszkd.
Zasanianie sceny kapeluszem byo ju pit
n o w a n e wielokrotnie; trzeba j e d n a k zawsze o tern
pamita i nigdy kapeluszy wielkich jak donice do
teatrw nie w k a d a lub te przy wejciu zdejmo
wa z gowy i trzyma na kolanach albo oddawa
d o garderoby.
Rwnie rozbieranie si w teatrze i rozkada
nie zwierzchniej odziey na krzesach jest niewa
ciwoci, ktrej czowiek dobrego tonu nigdy si
nie dopuci.
Do teatru nie przychodzi si dla krytykowania
widowni lecz n a suchanie sztuki, dlatego te trze
b a unika wszelkich uwag o tych czy owych zna
jomych lub nieznajomych; nie mona rwnie zja
wia si w teatrze z zapasami jedzenia; conajwyej
panie mog konsumowa przyniesione ze sob lub
ofiarowane im przez p a n w sodycze, ale i to w
sposb bardzo nieznaczny i rozwany.
Siedzc w krzesach podtrzymywa piew zna
nej melodji, wykonywany n a scenie, jest dowodem
wielkiego roztargnienia i zbytecznego przejcia si
oper. Wszelkie nadzwyczajne objawy zadowole
nia w postaci zbyt gonych oklaskw, lub te od
wrotnie wszelkie gwizdania, sykania itp. s nie-
waciwemi w miejscach publicznych i dobry ton
nic z takimi objawami wsplnego nie ma.
!59
 f r z e z lornetk mona stale wpatrywa si
w grajcych, ale lornetowa publiczno i loe z nad
zwyczajnym u p o r e m graniczy z impertynencj, jak
si wyrzdza osobie lornetowanej. Dobrze wycho
wany czowiek zachowuje zawsze naleyt obojt
no i delikatno przy podziwianiu urody d a m
w loach czy w krzesach, darzc je litylko spoj
rzeniem przelotnem.
Jeeli szukajc swego miejsca, zmuszamy ko
go siedzcego do podniesienia si z zajtego krzes
a, to trzeba przechodzi do przodem, nigdy za
tyem, bo byoby to niegrzecznoci.
P a n i e do teatru nie powinny u y w a zbyt
mocnych perfum, nie kady bowiem je znosi; rw
nie nie powinny spoywa cukierkw o z a p a c h u
mity, a przynajmniej cmokta je tak, a e b y nie
szerzyy swego charakterystycznego zapachu.
W czasie przedstawie amatorskich wykonaw
cy nie powinni porozumiewa si umiechem czy
spojrzeniami znaczcemi z gronem swoich znajo
mych z krzese. Jest to nie n a miejscu. Dopki
graj, obowizywa ich powinna wycznie sytu
acja sceniczna, widownia za nie istnieje dla nich
w tej chwili.
Dodatkowo nadmieniamy, e p a n n y w mo
d y m wieku mog bywa w teatrze i n a koncercie
tylko w towarzystwie osoby starszej. Przepis ten
bywa coraz mniej przestrzegany; widujemy czsto
mode panienki, biegnce do kino - teatrw bez ni
czyjej opieki, najczciej tylko z rwienicami,
przyczem zachowuj si pod wieloma wzgldami
nietaktownie i zwracaj n a siebie uwag powszech-
160
n. Na tej drodze atwo mog utraci dobr repu
tacj i co wiksza, narazi si na zaczepk ze stro
ny le wychowanych mczyzn. Co do tych ostat
nich, to mog oni towarzyszy p a n n o m do teatru
o tyle, o ile s ich bliskimi krewnymi lub jiarze-
czonymi.
Jeeli kto zaprosi znajomych do swojej loy,
to ustpuje im miejsca na przedzie. Jeeli zapro
szone jest maestwo, to n a przedzie siada tylko
ona, m za wtyle.
W razie spostrzeenia znajomych w teatrze,
wystarcza ukon bez podnoszenia si z miejsca.
W midzyaktach panowie mog odwiedza
dobre znajome w loach, byleby takie odwiedziny
nie trway dugo i nie tamoway dostpu innym.
Mczyzna moe, a nawet powinien ofiarowa da
mom, ktrym towarzyszy do teatru, cukierki w ele-
ganckiem opakowaniu. O b d a r o w a n e panie czstuj
niemi wszystkich czonkw swego towarzystwa,
a gwnie tego, co je obdarzy.
O zachowaniu si w restauracji i kawiarni
mwilimy ju parokrotnie wyej, jednake prag
niemy jeszcze n a tem miejscu dorzuci kilka prze
pisw, ktre mog si bardzo przyda czytelnikom
naszym.
T a k i e miejsca publiczne, jak restauracja i ka
wiarnia, mog wanie da pozna, kto si nauczy
w domu przyzwoicie nietylko jada i pija, ale
i zachowywa si w oglnoci. Wprawdzie nie s
tu wymagane te wszystkie subtelnoci, jakich wy
maga salon, ale tem nie mniej naley si zawsze
i tu zachowa w ten sposb, aeby nikogo nie kr-
Zwyczaje Tow. 11, 161
powa swoj osob. Ot przedewszystkiem, wszed
szy do restauracji lub kawiarni, trzeba obowizko
wo zdj kapelusz, bo jakkolwiek Anglicy s temu
przeciwni, my ani Anglikami nie jestemy, ani te
nie chcielibymy uchodzi z a . . . brutali. Jednake,
zdjwszy kapelusz, nie w y p a d a zblia si do lu
stra i przyczesywa wosy lub zarost, bo to nie
wyglda adnie i mogoby skada wiadectwo
prnoci.
Zdjt w restauracji odzie umieszcza si
w takiem miejscu, aeby nikomu nie zawadzaa.
Najlepiej odda j do garderoby lub powiesi n a
haku, lecz nie rozkada n a wolnym krzele, bo
przez to zabiera si wolne miejsce, ktre mogoby
si komu przyda.
Jeeli niema wolnego stolika, to przybywaj
cy do restauracji lub kawiarni, rad nie rad, musi
si do kogo przysi. W takich razach, jaknaj-
uprzejmiej zapytuje si czy wolne ? czy pan po
zwoli ?przy czem zagadnity winien odpowiadzie
przychylnie. Siedzenie razem nie obowizuje do
zawierania znajomoci ani do przyjacielskiej gawdy.
Jeeli zbliamy si do stou, przy ktrym
obok naszych krewnych lub znajomych siedzi kto
obcy, to naley by m u przedstawionym lub same
mu si przedstawi.
Umiarkowanie i dobry h u m o r s cech by
walcw wiatowych; o troskach i zmartwieniach
powinno si w miejscach publicznych z?pomina,
o ile si jest w towarzystwie. Nie mniej jednak
trzeba zachowa si skromnie i nie zalewa roba
ka, jak to mwi, aeby nikomu nie da pozna,
e si m a gorycz w duszy.
162
P a n i e starsze mo^ fundowa" modszym,
ale przewanie rachunki reguluj mczyni, towa
rzyszcy kobietom wszdzie, nie tylko po re
stauracjach i kawiarniach. Zaley to wreszcie od
rnych warunkw i okolicznoci. Pacenie po an
gielsku kady za siebie wchodzi coraz czciej i u
nas w mod, z krzywd tradycyjnych zwyczajw
elegancji wiatowej.
Poza rem w restauracji, w kawiarni i we
wszystkich miejscach publicznych czowiek wiato
wy powinien zachowywa si przyzwoicie, je po
prawnie, nie gestykulowa, nie rozprawia zbyt
gono, nie zorzeczy subie, nie krytykowa osb
obecnych, a zwaszcza zgry by przygotowanym
n a zapacenie sonego rachunku, z czem zreszt
dzisiaj wszyscy oswojeni jestemy a zanadto.
Naley rwnie godzi si zawczasu na nie-
grzeczno suby, ktra dzi ask robi, e poda
je do stou, w kadym razie, nie dopuszczajc na
duy, dobrze jest ukara malwersanta przez oskar
enie go u waciciela zakadu, jakkolwiek taka
ewentualno jest j e d n y m z aktw najprzykrzej-
szych, jakie dotkn mog bywalca restauracji lub
kawiarni.
Do usugujcych mwi si zawsze p a n i pa
ni, tonem agodnym, trzymajc si hasa grzecz
nie ale zdaleka.
IV. ZWIERZCHNICY I PODWADNI.
Stosunek wzajemny zwierzchnikw i podwad
nych nie naley czstokro do rzdu najrozkosz-
163
niejszych. S ludzie, ktrzy sdz, e ubliyliby
wasnej godnoci, g d y b y traktowali uprzejmie i p o
ludzku tych, ktrzy s od nich zaleni i niej po
stawieni. Oczywicie takie postpowanie zraa pod
wadnych, ktrzy wiedz, e kady czowiek, spe
niajcy naleycie swoje obowizki, winien cieszy
si tern uznaniem, n a jakie zasuguje. W s k u t e k te
go czsto si zdarza, e podwadni staraj si zej
z oczu d u m n e m u zwierzchnikowi i, z biegiem cza
su, wytwarza si n a tej drodze cicha walka biuro*
wa, majca niekiedy bardzo przykre nastpstwa.
Zwierzchnik staje si coraz surowszym dla pod
wadnych, ci jednak, nie mogc nic wskra otwar
cie, usiuj uywa wszelkich rodkw podstp
nych, aeby takiemu hardzieuszowi dokuczy.
A jednak unormowanie wzajemnych stosun
kw w takich razach nie byoby wcale trudnem,
gdyby taki p a n przeoony zada sobie trud zba
dania charakteru tych, z ktrymi ma do czynienia
i aeby umia odrni jednego od drugiego, nie
mierzc ich wszystkich jednakow miar.
Nie trzeba wcale, aeby przeoony traktowa
podwadnych, jak sobie rwnych, jednake pole
cenie swoje moe wydawa w sposb grzeczny
i nie bezwzgldny. Niech ten p o d w a d n y bdzie
sucym, uczniem, czeladnikiem, pomocnikiem,
kopist czy sekretarzem osobistym przystpi on
zawsze o wiele chtniej do swojej czynnoci, jeeli
nie bdzie sysza wiecznej cierpkoci w gosie
rozkazodawcy, lecz takie zwroty, jak: prosz mi
to zrobi", prosz adnie przepisa, jak to p a n
u m i e . . . " i t. p. Rzecz bardzo drobna, ale nieza-
164
wodnie skuteczna. K a d e polecenie, poparte do
broci i umiechem, zachca i dodaje otuchy. Pod
wadny, traktowany zawsze oschle i surowo, nigdy
nie bdzie mia sympatji dla zwierzchnika, bdzie
si w robocie opuszcza i zawsze z posady swojej
bdzie niezadowolony. a d e n nie przyoy si do
roboty gorliwie, bo z gry bdzie wiedzia, e czy
le czy dobrze zrobi, zawsze przeoony znajdzie
okazj, aeby go potpi. Dlatego te p p . przeo
eni nie powinni nigdy zaniedbywa sw pochwa
y dla tych pracownikw, ktrzy n a ni zasuguj.
K a d e ich dobre swko dziaa bdzie jak balsam
n a upoledzenie czowieka niej postawionego i znie
woli go do tern wikszego zapau i gorliwoci.
Dobry humor zwierzchnika, pogawdka z pod
w a d n y m i artobliwa, podzielenie si z nimi jak
wan wiadomoci, nastraja d o w y k o n a n i a cze
go na popis, z dodaniem: panowie, m y pokae
m y itp." wszystko to s kka m a s z y n y urzdni
czej, sucej do wartkiego ruchu i do jaknajpo-
mylniejszych skutkw roboty. Natomiast szorstko,
knut, gburowato obejcia i wieczne zarzuty znie
chcaj ludzi i tumi uczucia przyjani i yczli
woci.
Jeeli n a tej drodze wewntrz biura zapanuj
przyjemne stosunki pomidzy przeoonymi a pod
wadnymi, to tern bardziej winny si one akcen
towa nazewntrz. Suba sub. W biurze musi
by rygor i wyrane postawienie rnicy, j a k a za
chodzi pomidzy kierownikiem a jego pomocnika
mi, poza biurem j e d n a k zwierzchnik wcale sobie
nie ubliy, rewizytujc n p . dobrze wychowanego
165
pracownika po zoeniu sobie wizyty, pamitajc
o jego imieninach, o jego uroczystociach domo
w y c h i nie dajc mu pozna swojej wyszoci ani
w domu ani n a przechadzkach.
Stanowisko osb wyksztaconych w domach
prywatnych b y w a niekiedy bardzo a bardzo trud-
nem. Towarzyszka, wychwawczyni, guwerner, se
kretarz, sowem ludzie zaleni, czstokro maj o wie
le wicej wyksztacenia od s w y c h chlebodawcw,
a j e d n a k nie maj p r a w a wykazywania swojej
umysowej wyszoci. Kto obejmuje tego rodzaju
posad, ten wiedzie powinien, e jest podwad
n y m i jako taki, powinien si bardzo wystrzega
wszelkiej opozycji przeciwko zarzutom, sobie czy
nionym, z zasady niby, e kto lepiej od nich
umie czy lepiej z n a si n a czem. Nie upierajc
si przy swojem, taki czowiek zaleny powinien
w sporze delikatnie ustpi i stara si zawsze, po
mimo tego, wiedz swoj wedle si i zdolnoci od
d a w a n a usugi tego, u ktrego pracuje. Jeeli
jest to n a d jego siy, to niech raczej ustpi, anieli
ma pracowa bez przekonania i wewntrznego za
dowolenia.
Najczciej przykrociom tego rodzaju podlega
j wychowawczynie i guwernantki. Z a pani domu
daje im si w e znaki suba domowa. Traktuje si
j z pogard guwernantk zowie si bon, kae
jej si wykonywa czynnoci najpoledniejsze. Po
kojwka nieraz stawia si wyej od niej. Czasem
znowu suca roci pretensje do guwernantki, e
ta nie chce si z ni przyjani, wychodzi razem
na spacery itp. T r z e b a mie wiele taktu i rozumu,
166
aeby si osta w tak trudnych warunkah. Jedy
n y m rodkiem jest tu powaga poczona ze sody
cz usposobienia. Nadewszystko, trzeba si stara
wszelkiemi siami o zaskarbienie sobie wzgldw p a n i
domu, a to przez wyrczanie jej w gospodarstwie,
przez okazywanie jej yczliwoci n a k a d y m kro
ku i przez nadzwyczajn skromno w wymaga
niach.
P a n n y urzdniczki i sklepowe, ktrych m a m y
dzi coraz wicej, nigdy nie powinny mieszka sa
me, lecz wynajmowa pokj przy rodzinie, o ile
nie maj rodziny wasnej. Akcentowanie naze-
wntrz biura swojej samodzielnoci jest nietaktem
ze strony p a n n y lub osoby samotnej i n a r a a n a
szwank jej reputacj.
V. KUPIEC. NAUCZYCIEL. LEKARZ.
O dobrym tonie, jakiego si wymaga od osb,
robicych z a k u p y p o sklepach, nie wiele wicej
da si powiedzie ponad to, comy ju zaznaczyli
pobienie w paru miejscach wyej. T u nadmienia
my, e wielk rol w tej sprawie graj warunki
miejscowe.
W m a y c h miastach bardzo czsto si zdarza,
i kupujcy i sprzedawcy s w zayych stosunkach
znajomoci, ktra warunkuje wzajemne zaufanie.
W maych miasteczkach kupuje si zazwy
czaj u jednego i tego samego kupca, o ktrym jest
si pewnym, e nie zechce cign n a d m i e r n y c h
zyskw. Jednake p o wikszych miastach na
bywcy garn si najchtniej do tych kupcw, k^to*
167
rzy sprzedaj najtaniej, a jakkolwiek i tu bywa
duo sklepw ze sta klientel, to jednak wiele
rodzin obywa si bez staych dostawcw. Bd jak
bd, czy m a m y do czynienia ze znajomym czy
obcym sprzedawc, tranzakcja odbywa si najsku
teczniej wtedy, gdy nabywca zachowuje spokj
i stanowczo przy grzecznych formach i pewnoci
siebie. W t e d y bowiem zostanie obsuony grzecz
nie i uprzejmie, gdy kupcy, majcy do czynienia
codziennie z wieloma ludmi, nabieraj wpraw
w odrnianiu goci i umiej pozna n a pierwszy
rzut oka, d o jakiej sfery naley ten, kto ich od
wiedza.
Wej do sklepu, aeby si tylko pokaza,
narobi subjekcji i w kocu nic nie kupi, n a to
mog sobie pozwoli jedynie osoby, ktre s sta
ymi gomi danego interesu i ktrzy prdzej czy
pniej korzystaj z obejrzanego towaru. G d y b y
j e d n a k mieli t a k postpowa obcy lub co wiksza
konkurenci dla zuytkowania u siebie tego, co wi
dzieli w sklepie, byoby to nie tylko nietaktem,
ale wrcz nieuczciwoci. Kupiec ma obowizek
przedstawi wszystko, czego sobie nabywca yczy
i nie moe okazywa niezadowolenia, jeeli towar
n a b y t y m nie zostanie, n a d u y w a n i e przeto jego
pracy i wysikw jest zarwno lekkomylnoci
jak i wyrazem zej woli. Z drugiej strony kupiec
nie powinien nigdy namawia kupujcego do na
bycia droszych towarw ni te, p o ktre przy
szed, albo te nie powinien kusi go do k u p n a
towaru zleaego iub zgoa nieodpowiedniego jego
wymaganiom i gustom, ironicznie traktujc jego
mnieman niewiadomo.
168
Wogle kada tranzakcja handlarza winna si
opiera n a bezwzgldnej uczciwoci i unika sztu
czek", ktre przyprawiyby o strat t lub ow
stron.
Mode panie winny zachowa p o sklepach
wielkie umiarkowanie w swoich postpkach. Z k u p
cem wolno im rozmawia jedynie rzeczowo, a gdy
by kupiec od tej zasady chcia odstpi i wmie
sza do rozmowy sprawy osobiste, to zasugiwaby
na surowe potpienie. Wszelkie komplementy prze
sadne ze strony k u p c a dla d a m lepszej sfery, w ro
dzaju takim, jak: ach, jak pani w tern do twarzy",
radzibym pani kupi ten kapelusik. P a n i X.
przed godzin wanie kazaa sobie taki sam ode
sa" itp. s nie n a miejsc u. Inna rzecz, gdy
kupiec m a do czynienia z ludmi niszej sfery l u b
z wieniakami, wtedy podszepty i pochlebstwo s
niezbdne; dlatego te kupiec winien zawczasu
posi szko obchodzenia si z rnorodn klien
tel, aeby mg wiedzie, jakiego tonu uywa
naley przy sprzedawaniu towaru.
Targowanie si po sklepach powaniejszych
jest nie n a miejscu. Szanujcy si kupiec robi sam
od siebie p e w n e ustpstwa od ceny staej jedynie
przy wikszych zakupach, ale nigdy nie powinien
ceny wygrowywa nadmiernie w porwnaniu z in-
nemi sklepami pokrewnej brany, bo wtedy atwo
si narazi moe n a zarzuty paskarstwa". Unik
n tego najlepiej przez ustalenie cen na kartkach,
przypitych d o towaru. W t e d y uniknie si wszel
kich wzajemnych nieprzyjemnoci. Jeeli komu
cena wydaje si za wysoka, ten powinien to uprzej-
169
mie kupcowi wyrazi sowami: towar jest w mo
im gucie, ale niestety dla mnie za drogi" i odej
do innego sklepu, nigdy nie ubliajc kupcowi zo
rzeczeniami za wyzysk. Naturalnie, m a m y tu n a
wzgldzie jedynie interesy powane, firmowe, ale
u nas, w handlu drobnym, przestrzega regu do
brego tonu prawie e niepodobna, gdy spekulacja
wyrobia rodzaj kupcw niefachowych, cakiem
przygodnych, ktrzy chc si tylko dorobi i bo
daj po trupach doj do miliona", jak si do mnie
jeden z takich bezczelnych jegomociw wyrazi.
Naturalnie, raz padszy ich ofiar, trzeba ich uni
ka, jak zapowietrzonych.
Kupiec, palcy w sklepie papierosy i co gor
sza, rozmawiajcy z gomi z papierosem w ustach,
jest brutalem i impertynentem.
Jeeli kupcowi zabrako jakiego towaru, ktry
zazwyczaj posiada n a skadzie, to powinien cierpli
wie i grzecznie odpowiada pytajcym, e towaru
tego nie ma, lecz nie wyrzuca ich za drzwi, jak
to nieraz si praktykuje.
Kupiec powinien dba o czysto towarw
zwaszcza spoywczych, nie mwic do goci
bdcie szczliwi, e i taki m a c i e " gdy im
ofiaruje rzecz brudn, stch i splenia.
Kupiec nie powinien udawa dobroczycy
ludzkoci, ale pamita, i jest od nabywcw swoich
zalenym, i ci ostatni jeeli nie dzi, to za dni
kilka mog przynie odpowiednie zyski, winien
by przeto dla nich zawsze nadzwyczaj grzecznym,
sodkim i uprzedzajcym. U w a g a t a zwaszcza przy
da si moe paniom sprzedawczyniom, ktjo m
170
jc troch dorobkowego grosza, maj wrcz prze
wrcone w gowie i robi ask, e trudni si han
dlem. Niestety i nasze panie urzdniczki nie zaw
sze daj dobry p r z y k a d wiatowego obchodzenia
si z interesantami.
Powiemy teraz swko o stosunku, jaki za
chodzi, nie pomidzy k u p c e m a publicznoci, lecz
pomidzy t ostatni a f a c h o w c e m .
Mamy tu na myli stosunki, jakie zachodz
z n a u c z y c i e l e m , udzielajcym lekcyj naszym
dzieciom i z l e k a r z e m d o m o w y m , z ktre
go pomocy korzystamy w w y p a d k a c h zasabni.
Po dokonaniu wyboru odpowiednich osb,
wystpuje przedewszystkiem kwestja honorarjum.
Jeeli si nauczyciela zgodzio miesicznie, to si
godzin opuszczonych dla tych czy owych wzgl
dw nigdy nie wytrca; jeeli jednak patnym jest
na godziny, to ucze winien uici za kad go-
dziu opuszczon, o opuszczeniu ktrej nie zapo
wiedzia zawczasu.
Nauczyciel traktowany by winien odpowied
nio do swojego stanu i rodzice powinni dba o to,
aeby dzieci nie dopuszczay si w tej mierze ja
kich wykrocze. Dlatego te, choby si miao
jakie suszne urazy do nauczyciela, nigdy o nich
nie trzeba wspomina przy dzieciach, o ile te ostat
nie maj dla respekt naleny mu zachowa.
21e godziny wykadw winny by cile prze
strzegane zarwno ze strony ucznia jak i nauczy
ciela, o tem mwi zbyteczne; wymaga tego naj
pospolitsza grzeczno. By p u n k t u a l n y m to j e d n a
z najwyszych cnt ycia towarzyskiego.
171
 Nauczyciele nie daj uczniom adnych podar
kw, natomiast uczniowie mog w pewnych okaz
jach okazywa nauczycielowi swoj wdziczno
w postaci podarunkw. Bo ucze nie powinien ni
gdy zapomina, e jakkolwiek nauczyciel otrzymu
je honorarjum za swoje wykady, to j e d n a k wzbo
gacenia mu ducha i serca nigdy pienidzmi zapa
ci si nie d a i e tem samem wdziczno ucznia
granic mie nie moe. Do piknych cech charak
teru naszego narodu naley fakt, e nauczyciele
i uczniowie ywi wzajem dla siebie uczucie przy
jani i yczliwoci a do lat najpniejszych.
W p o d o b n y m stosunku jak ucze do nauczy
ciela, znajduj si chorzy wzgldem lekarza. Leka
rzowi take, za jego umiejtne zabiegi, za nad
zwyczajn gorliwo i skrztn pomoc dla ocalenia
przy yciu czonka naszej rodziny, winni jestemy
wdziczno, ktr nietylko pienidzmi wyrazi
moemy. W domach wikszych lekarz bywa zwyk
le opacany rocznie bez wzgldu n a ilo wizyt.
Bywa on w takich domach nie tylko wtedy, gdy
go wzywaj, ale sam dowiaduje si od czasu do
czasu o zdrowiu swoich pacjentw. Jeeli wyje
da, to zawiadamia o tem zawczasu i zostawia za
stpc, ktrego wynagradza z wasnych funduszw.
Tylko w razach niebezpiecznych zasabni pacjent
posya takiemu zastpcy extra - honorarjum.
Nie trzeba zapomina, e dzi lekarze nie ro
bi wizyt za rubelka wsunitego wstydliwie w r
k przy poegnaniu; dzi lekarz przedstawia ra
chunek i ten bezwzgldnie wyrwnany by winien,
zwaszcza w poradach przygodnych. Przesyajc
172
zastpcy staego lekarza honorarjum extra, docza
si uprzejmy licik z podzikowaniem. Jeeli le
karz zoy po tym licie krtk wizyt, to starczy
to za pokwitowanie z odbioru nalenoci. Jeeli
lekarz odsya takie honorarjum extra, przez wzgld
na niezamono rodziny, ktra go wynagrodzi
pragnie, to nie uwaa si tego wcale za obraz.
Z a wizyty nocne i za operacje naley si le
karzowi oddzielne wynagrodzenie, ktre trzeba
z gry umwi,
W poczekalniach lekarza trzeba zachowywa
si cierpliwie i czeka na swoj kolej. Bdc do
puszczonym przed lekarza, nie trzeba mu za
biera zbyt wiele skpego czasu i pamita o o-
sobach, zostawionych w poczekalni.
W domach prywatnych n a wizyty lekarza na
ley z gry przygotowa czyst wod w miednicy,
mydo i rcznik.
Jeeli si lekarza spotyka w towarzystwie, to
choby si byo w jego kuracji, nie trzeba o niej
wspomina, bo i lekarz potrzebuje wypoczynku
po cikiej swojej pracy.
VI. DUSZE WIZYTY W OBCYM DOMU,
I W MIECIE.
Bawic w obcym domu, naley si bezwzgl
dnie stosowa do zwyczajw w nim przyjtych a
nie dawa niczem powodu do najmniejszego skr
powania gospodarstwa swoj osob.
P o przybyciu, powitaniach i ulokowaniu rze
czy w pokoju wskazanym, naley przedewszyst-
173
kiem, o ile si odbyo dusz podr, przebra
si i oczyci.
Do stou powinno si przychodzie zawsze
w godzinach odpowiednich, nie krpujc si jednak
zbytecznie obowizujc kiedyindziej cis etykie
t, z ktrej rozgrzesza i p e w n a zayo z domem,
gdzie gocinnoci zaywamy, jak niemniej i ta oko
liczno, e jestemy w drodze".
N a jaki czas przed obiadem lub wieczerz
schodzi si n a pogawdk, przyczem gospodarstwu
i domownikom mona ofiarowa upominki z drogi
przywiezione.
W obcym domu nie powinno si zakca
normalnego trybu ycia gocinnych gospodarzy
wasnemi zachciankami. W tym celu naley si
przez sub wywiedzie, jakie s zwyczaje miej
scowe, t. j . o ktrej wstaj, kiedy bywa niadanie,
obiad i t. p.
Spnianie si, przyjmowanie innych zapro
sze, przeszkadzanie domownikom w udawaniu si
na spoczynek o zwykej porze i wogle traktowa
nie domu prywatnego za hotel wszystko to s
objawy zego wychowania i braku taktu
Jeeli w trakcie jedzenia podadz w a m listy,
to moecie je przeczyta, ale obowizek grzeczno
ci wymaga, aebycie wpierw poprosili gospodar
stwo o pozwolenie.
Wydatki, poczone z bywaniem w teatrze,
na koncertach i widowiskach, go powinien, o ile
one jego samego dotycz, ponosi z wasnej kie
szeni, c h y b a e gospodarz nie pozwoli n a to. Na
rzucanie si jednak z paceniem wstpw dla ca'
174
ego domu b y o b y niewaciwem ze strony gocia,
tembardziej, e m a wiele innych sposobw oka
zania swojej wdzicznoci za gocin. Kwiaty i cuk
ry dla pani i crek, zabawki i akotki dla dzieci
wystarczaj zupenie.
Chcc zostawi p o sobie dobre wraenie i mi
pami, bdcie zawsze na usugi tych, w kt
rych domu bawicie. Jeeli w a m zaproponuj spa
cer, przejadk konno lub powozem, albo te in
n jak rozrywk, zgadzajcie si n a wszystko nie
zwocznie, gdy s to przyjemnoci umylnie ob
mylane, aeby w a m sprawi zadowolenie i ucie
chy. W zabawach takich naley bra udzia z ca-
em oywieniem, a chobycie mieli smutek n a du
szy, udawajcie wesoych,
Gocina nie p o w i n n a nigdy przecign si
zbyt dugo, Go, choby najbliszy i najmilszy,
staje si p o p e w n y m czasie niemoliwym; pociga
za sob zmian w trybie normalnego ycia, zwik
sza wydatki domowe i w p e w n y m stopniu krpuje
swoj osob.
Jednake, poniewa przez cay czas poDytu
w domu obcym, sta si on niejako czonkiem ro
dziny, byoby przeto dziwactwem, aeby gospodar
stwo zajmowao si nim cigle i wycznie.
Rozsdny czowiek, bawicy w domu obcym, po
winien umie s a m znale rozrywk dla siebie.
Wogle trzeba jak najmniej krpowa gospo
darstwo swoj osob. Nie naley rwnie prosi
ich co chwila o jakie d r o b n e szczegy, dotycz
ce toalety. Go praktyczny powinien mie w swo
jej walizce podrnej dostateczny zapas bielizny,
178
aeby jej nie pra u obcych, nici, guziki, grzebie'
szczotk do wosw i odziey, mydo, perfumy,
itp. Dobrze jest take mie ze zob ksiki, do
czytania i jak robtk,
Bez wiedzy gospodarstwa nigdy nie naley
bra ksiek z ich bibljoteki do swego pokoju. Je
eli za wam ksiki poycz, starajcie si je zwr zwaszcza w domu, gdzie s mode panny.
ci bez najmniejszych uszkodze.
Z e sub naley si zachowa nader ostro
nie i nie obcia jej moliwie adnemi zlecenia
mi. Na wyjezdnem trzeba j szczodrze wynagro
dzi, choby jej posugi byy jaknajmniejsze.
Na dwa lub trzy dni z gry oznaczamy ter
min naszego wyjazdu, od ktrego, n a szczere
proby gospodarstwa, moemy pierwszy raz odst
pi, wyjtek ten mona zrobi raz tylko jeden.
Pniejsze nalegania powinnimy w sposb jaknaj-
grzeczniejszy, ale stanowczy odeprze, wymwiwszy
si brakiem czasu, pilnemi interesami lub t p.,
byleby gociny pod a d n y m warunkiem m i e prze
dua.
Owiadczenie gospodarza, i n a s odprowadzi
na kolej, przyjmujemy z najwysz wdzicznoci,
ale sami o to nie upominajmy si nigdy.
Z b y t e c z n e rozczulanie si n a dworcu, zy,
ustawiczne caowania, przesyanie pozdrowie rk
lub chustk z o k n a ruszajcego pocigu, jest na
og biorc, w zym tonie. Uwaga ta nie odnosi
si do poegna z rodzicami, midzy maestwem
Ltd., gdy przepisy etykiety nie maj adnego za
stosowania w tak serdecznych stosunkach. W ka
dym razie zbytnie rozrzewnienie powinnimy w pu-
176
blicznych miejscach moliwie hamowa, aeby nie
robi obcym ludziom widowiska ze siebie.
Skadajc pierwsz wizyt nawet n a wsi, gdzie
si m a zamiar duej zabawi, trzeba by u b r a n y m
odwitnie, ale ju po pierwszych strzaach zmieni
ubranie i woy strj podrny, byle elegancki,
Do obowizkw gospodarstwa naley przewi
dywanie najdrobniejszych ycze gocia, urzdza
nie dla moliwych rozrywek, oraz baczenie, aeby
go w niczem nie krpowa.
Wszelkie wanie i spory domowe powinny
by agodzone p o odejciu gocia n a spoczynek,
nigdy za w jego obecnoci.
O zachowaniu si w podry wzmiankowali
my ju wyej, tu nadmieniamy z naciskiem, e
k a d y zdrowy mczyzna winien ustpowa miejs
ca w wagonie najmodszej nawet kobiecie.
Wiozc ze sob dzieci, trzeba zawsze cile
oznacza wiek dziecka i nie ujmowa mu lat dla
zapacenia niszej ceny za bilet.
Jeeli kto, wchodzc do wagonu, zdejmuje
kapelusz n a powitanie, to ukon ten trzeba odwza
jemni bezwarunkowo.
Jeeli w wagonie, dyliansie lub kajucie znaj
duj si sami mczyni, ktrzy nie odwzajemnili
ukonu przybysza, to, wychodzc, nie powinien n a
nich zwraca uwagi. G d y jednak w ich gronie znaj
duje si choby jedna dama, to n a wychodnem,
przez grzeczno, naley znowu kapelusza uchyli.
S przysugi, ktre podrny powinien wiad
czy wsppasaerom, jak n p . otworzy drzwi, po*
Zwyczaje Tow. 12. 177
mc do wejcia i wyjcia, do zdjcia i wyniesienia
p a k u n k u itp. Pasaerka winna jaknajgrzeczniej po
dzikowa za okazan sobie pomoc.
Ale w wagonach i miejscach publicznyoh do
brze wychowani ludzie nigdy nie zawizuj poga
wdki z osobami obcemi. Mona si o co zapy
ta lub da jak uprzejm wskazwk, ale p o t e m
naley si zaj czytaniem ksiki lub gazety i w
ten sposb przeci rozmow.
Rozsdek wymaga, aeby nie rozmawia otwar
cie o interesach z przyjacimi lub krewnymi w obec
noci innych wsppodrnych. O t w a r t a rozmowa
przy obcych moe mie bardzo powane, a niekie
d y bardzo smutne nastpstwa.
T a k sam ostrono naley zachowa pod
czas pobytu w miejscach kpielowych, czyli n a tak
zw. wodach.
Mona zamieni kilka z d a uprzejmych z lud
mi, ktrych si codzie spotyka w kurortach przy
table d'hcie itp., ale okazywa im bezporednie
zaufanie, przyjani si z nimi byoby to lek
komylnoci, zasugujc n a energiczne potpienie.
Jeszcze niebezpieczniej byoby zawiera jakie
kolwiek obowizania wzgldem osb, z ktoremi po
znalimy si n a wodach i w kpielach morskich.
Bezwarunkowo trzeba naprzd zebra jaknajdo-
kadniejsze d a n e o przeszoci n o w y c h znajo
mych, zanim si ich zaprosi do swojego domu.
Dzi zwaszcza, g d y si rozbudowywa wybrzee
polskiego morza, uwaga ta jest bardzo n a czasie
i trzeba o niej dobrze pamita, bo hien spekula
cyjnych krci si u n a s , z b y t wiele, aeby si nie
mie n a bacznoci.
178
Na wodach nie mona korzysta w caej pe
ni ze swobody zacisza wiejskiego, owszem trzeba
si liczy bardzo z mod, ze strojem i zachowa
niem dobrych manier, gdy postpowanie zbyt ab-
negacyjne mogoby n a m zaszkodzi w opinji lu
dzi wiatowych.
T r z e b a j e d n a k u n i k a wszelkiej ekscentrycz-
noci stroju. Kobieta zawsze bywa najpontniejsz,
gdy stara si by jaknajmniej widoczn przez do
bre maniery i skromny ubir.
W w y p a d k a c h pojedynczych, w podry czy
te przy stole w hotelu moe by wielce sporna
kwestja, gdzie s granice grzecznoci. T a k i e n p . for
malne przedstawienie towarzysza podry waci
cielowi hotelu byoby dowodem jaknajgorszego to
nu. Napozr w y d a si to moe nadzwyczajn
grzecznoci wzgldem hptelarza.a j e d n a k a n a d t o
wiadczy o braku wychowania ze strony gocia.
P r z y rozpoczciu i przy ukoczeniu obiadu
w y p a d a si ukoni nieznajomym, z ktrymi si
byo przy table d'hcie, ale przedstawianie si im
z nazwiska jest zbyteczne.
Do table d'hte'u trzeba przychodzi u b r a n y m
bez zarzutu, przeto wszystkie kostjumy turystw,
cyklistw itp., s nie n a miejscu.
Uprzejmo wzgldem wacicielek pensjona
tw obowizuje t a k samo, jak wzgldem p a z to
warzystwa.
Jeeli kto z goci p y t a was o co w restaura
cji, to naley wsta z miejsca i wysucha zapyta
nia stojcy. Przepis ten obowizuje wycznie m
czyzn, ale wszdzie, gdy chodzi o s t o s u n e k e&e-
raonjalny,
W
 Z a c h o w a n i e si w wagonach m a swoje spe
cjalne przepisy. Jeeli kto pozwoli sobie je prze
kroczy, to lepiej zada bez b u r d y i krzyku in
nego miejsca od konduktora, anieli certowa si
z czowiekiem le wychowanym.
VII. ZABAWY TANECZNE. SPORTY RNE
I GRY TOWARZYSKIE.
Nigdy bardziej nie garna si modzie do
taca, jak w czasach obecnych, t. zw. powojen
nych, dla Europy, ale, niestety, nie dla nas. My
bo po dzi dzie (sierpie 1921) wywalczamy or
nie wasn niepodlego, a e c h a mordw i zma
ga krwawych coraz to do uszw naszych docho
dz. Sabo to j e d n a k oddziaywa n a naszych naj
modszych, ktrzy pragn niejako odwetu czy oszo
omienia i szukaj ich w wirze tanecznym. Co tyl
ko w tej mierze modnego ukae si w salonach
stolic europejskich, przedostaje si do nas niezwocz
nie i jest uprawiane z caem zaparciem si rozsd
ku, przyczem mistrze taca opdzi si od za
mwie nie mog. Dawnych, poczciwych, skrom
nych wieczorkw coraz mniej b y w a ze wzgldu
n a droyzn przyjcia goci, ale niejeden dorobek
wystpuje od czasu do czasu z s z u m n y m balem,
ktrego okazaoci r a d b y zaguszy sumienie
wasne...
Bd jak bd, taniec yje i w przepisach do
brego tonu i obyczajw towarzyskich naley m u
si miejsce bardzo poczesne.
Wieczorek i bal to wielka rnica. Wieczo
rek jest to zebranie goci bez taca lub z tacami,
180
urzdzane zazwyczaj w zimie. Z b i e r a si n a nie cis
e kko znajomych, celem pogawdki i zabawy
wsplnej. Dlatego te od wieczorku w y m a g a si
o wiele mniej formalnoci ni od balu i rautu, n a
ktrych bywa zwykle wiksza liczba osb, czsto
nieznajcych si midzy sob. Nadto bal bywa
nieraz zaszczycany wizyt osb, zajmujcych wy
sokie stanowiska spoeczne i pociga za sob pe
wien nastrj ceremonjalny i uroczysty.
Na wieczorek gocie zjedaj si zazwyczaj
okoo dziewitej, nie pniej. T a c o m towarzyszy
najczciej gra n a fortepianie. Stosunki pomidzy
p a n n a m i a kawalerami nie odznaczaj si cisem
przestrzeganiem wszelkich subtelnoci etykiety,
tak, e n p . p a n n y mog taczy z mczyznami,
ktrych im nie przedstawiano, przypuszcza si bo
wiem, e zebranie skada si z osb mniej lub
wicej znajcych si midzy sob.
Na wieczorkach urzdzane bywaj take gry
towarzyskie, piewy, m u z y k a solowa itp. popisy,
ktre n a balu nigdy nie uchodz.
Co do gier towarzyskich, to nie bdziemy
mwi osobno w tej ksice, ale odsyamy nato
miast czytelnikw do dwch naszych prac odno
nych l ) G r y i Zabawy Towarzyskie,
i 2) J a k s i b a w i w Towarzystwie?
Zebralimy tam parset gier i abaw, ktre dotd
nie ulegy zmianie i mog by stosowane w roz
maitych koach modziey, powicimy natomiast
wicej miejsca urzdzeniu balu.
181

Ot, bal wymaga przedewszystkiem obszef-
nego lokalu, wytwornych toalet, kapeli, porzdku
tacw, uoonego zgry przez wodzireja itp.. N a
bal przyjeda si zwykle p o 10-tej, a nawet okoo
pnocy, e za zebrania tak pne i liczne wy
magaj bardzo wielu kopotw i zabiegw, rzadko
si je przeto urzdza w domach prywatnych i to
jedynie tylko przez ludzi bardzo zamonych.
Cay urok wieczorku polega n a prostocie, we
sooci i cile rodzinnem przepdzaniu czasu, nie
trzeba si przeto ani wywysza, ani stara si
o wyrnienie swojej osoby, przeciwnie, naley si
o d d a zabawie z ca szczeroci natury modzie
czej, z ktr do twarzy nawet osobom lat rednich.
Osoby te mog taczy n a wieczorkach bez cere-
monji, jeeli nie taniec lekki to przynajmniej cho
dzony. N a balu byoby to niewaciwem.
L a t e m mona urzdza wieczory taneczne
w gucie wiejskim. T a k i e zebrania n a onie natury
posiadaj wiele uroku. D a m y w kostjumach lek
kich. Suknia spacerowa lub wizytowa; balowa by
a b y tu wcale nie n a miejscu.
Zaproszenia na bal czy duy wieczr tanecz
n y rozsyane bywaj zazwyczaj n a tydzie zg
ry. Przyjcie lub o d m o w a zaprosin maj te same
formy co przy zaproszeniach n a obiad lub wieczo
rek. (Porwnaj Pisarz i D o r a d c a " wyd. H-gie).
Duy wieczr tacujcy, a waciwie mwic,
t a n e c z n y stanowi prawdziw uroczysto. T o
te p a n i pani domu powinni uy wszelkich rod
kw, aeby zado uczyni wymaganiom komfortu,
wygody goci i ich zadowolenia.
182
Zaproszenia na bal rozsyane bywaj przynaj
mniej dziesi dni przed terminem. W sezonie kar
nawaowym uprzedza naley n a miesic zgry.
Panowie n a balu wystpuj w frakach i w ka
mizelkach czarnych; n a wizytach mog by w ele
ganckim stroju wizytowym, n p . akiet czarny, ka
mizelka biaa, spodnie szare, lub cay garnitur
czarny, smokingowy.
Przed wejciem do sali balowej, mczyzna
powinien starannie zapi rkawiczki, poprawi
biay krawat i przygadzi wosy. Dzi wchodzi si
bez kapelusza w rku, dawniej za w lewej rce
miao si szapoklak.
a d n a d a m a nie moe odmwi przetacze
nia z zapraszajcym j mczyzn, o ile nie przy
rzeka taczy tego samego taca z innym.
Przechodzc obok lustra, nie trzeba si w niem
przeglda.
W cigu caego balu nie zdejmuje si rka
wiczek, choby p k y ; n a w y p a d e k dobrze jest
mie w zapasie drug par. Do osuszania czoa
w tacu elegant m a fularow chustk w zanadrzu,
ale uywa jej bardzo dyskretnie.
Do kolacji i przy kartach rkawiczki naley
zdj.
Moda m a t k a nie powinna przyjeda n a
bal bez ma lub, w jego nieobecnoci, bez przy
jaciki i jej ma.
Moda p a n n a b y w a n a balu w towarzystwie
matki lub osoby starszej, ktra kieruje ni n a dro
dze ycia wiatowego. Chocia moda osoba moe
si ukazywa w towarzystwie i z ojcem, lepiej jed-
183
nak gdy bdzie pod opiek damy nieodstpnej,
towarzyszcej jej n a k a d y m balu i zebraniu.
Nieprzyzwoicie jest bywa na balu w aobie.
Zdj aob n a to, aeby by n a balu i nazajutrz D a m a wymienia wolny taniec i zapisuje nazwisko
przywdzia j znowu, byoby w najwyszym stop
niu niewaciwem. . Z w y k l e si zdarza, e panie, posiadajce wielu
Co do tacw, to nasza modzie uprawia
najchtniej t. zw. m o d n e , to jest bostony rne,
f o k s - t r o t y itp. warjanty polek i tacw, pojawiaj
ce si co jaki czas n a salach tanecznych i pobu
dzajce nadewszystko swoj . . . nieprzyzwoitoci.
Polegaj one nie n a krceniu si w kko, lecz n a
posuwaniu si prostopadle tancerza tak zaczepio
nego z tancerk, e stanowi ze sob jakby jedno
ciao. Wytwarza to ruchy zmysowe, draliwe i ra
ce oko widzw, nienawykych do tego rodzaju
produkcyj. Nauczyciele tych nowych tacw sta
raj si wprawdzie ruchy te moliwie agodzi, ale
modzie, zwaszcza mska, w popisach swoich zbyt
czsto przekracza granice taktu i stwarza z sali
b a l o w e j . . . dom rozpusty. T a k i e tace powinny
by stanowczo wyrugowane z naszych zebra, tern
bardziej, e uprawiane bywaj czsto z krzywd
naszego narodowego mazura, oberka, a i innych
starych tacw, powszechnie przyjtych [od daw
nych czasw.
Co do sposobu zapraszania do taca, to ka
waler zblia si do damy i zoywszy jej ukon,
wypowiada swoje yczenie jaknajgrzeczniej i jak-
najdelikatniej i niekiedy w formie komplementu.
Np. Omielam si pani zapyta, ktrego kontre-
dansa pani mi przeznaczy ?", albo Czy mog mie
184
zaszczyt zaproszenia pani do pierwszego mazura ?"
Do bliskiej znajomej mwi si: Racz mi p a n i nie od
mwi potaczenia ze sob jednego walca", itp.
tancerza w swoim karnecie.
zwolennikw, bywaj zapraszane przy samym roz
poczciu balu do wszystkich tacw; w jednej v chwi
li karnet jej zostaje wypeniony. W takich razach
nigdy nie naley dawa przyrzecze wicej, anieli
ich mona dotrzyma. Jeeli p a n n a przez p o m y k
przyrzeka jeden i ten sam taniec dwm kawale
rom, to dla uniknicia niemiych nastpstw, nie
powinna wcale taczy, wymawiajc si przed obu
kawalerami znueniem, niedyspozycj itp...
Bardzo byoby niedelikatnie pokazywa swj
karnet peen nazwisk tancerzy tym pannom, ktre
maj mao zaprosze lub tym, ktrych wiek zmu
sza do rezygnacji z taca. Umiech losu, dajcy
nam mono zamienia sob mimowolnych rywa
lek, wymaga szlachetnej skromnoci, i osoba do
brze wychowana nigdy nie pozwoli sobie na prze
winienie w tej mierze.
Zrczny wodzirej n a balu i gospodyni domu
na zebraniach prywatnych maj obowizek zwra
cania uwagi, aby wszystkie p a n n y miay tancerzy
i szczeglniejsz, a delikatn opiek otacza p a n n y
mniej urodziwe.
Z zaproszeniem d a m y do taca nie czekajcie,
a zagra orkiestra. Jeeli jedna d a m a wam odmwi,
to zwrcie si do siedzcej obok, ale nigdy jej
nie mijajcie.
185

Jeeli pani domu taczy, to choby miaa ku
zynki i crki, winnicie zawsze zaprasza j na
przd, a p o t e m dopiero zwrci si do k u z y n e k
i crek.
Nikt nie m a obowizku taczenia ze wszyst-
kiemi paniami bez wyjtku.
Jednym z najlepszych stara tancerzy jest
wyszukanie sobie v i s - a - v i s . Znalazszy, kawaler
zblia si do swojej damy, kania si i podaje jej
rami, o ile miejsce jest oddalone od jej krzesa,
np. w kontredansie.
Na balu nie naley nigdy zapomina, e wy
raz twarzy powinien b y wesoy i przyjemny. Z a
i smutna twarz n a balu jest tem samem, co taniec
na stypie.
Wogle n a balu trzeba si zachowywa we
soo, taczy z wdzikiem i przestrzega wszelkich
prawida przyzwoitoci. Skaka, wykrzywia si
i przybiera pozy nienaturalne, znaczyoby wysta
wia si n a pomiewisko jednych, a n a politowa
nie i pogard innych osb.
Mazura i kotyljona mona taczy jedynie
z osob, w ktrej domu si b y w a lub ktr widu
je si czsto w innych d o m a c h znajomych.
Zapraszajc v i s - a - v i s , trzeba mie zawsze n a
wzgldzie, aeby mczyzna by przyjemnym dla
naszej damy, choby to nawet mia b y wasz ry
wal. Brata lub krewnego swojej d a m y moecie za
prosi o tyle tylko, o ile ona n a to pozwoli.
Jeeli zdarzy si w a m zaprosi d a m jedno
czenie z innym kawalerem, nie wszczynajcie
sprzeczki, lecz pozwlcie damie samej zrobi wy-
186
br i, zadowolniwszy si zupenie jej decyzj, odejd
cie z ukonem.
Na prob pani domu, taczcie z pann cho
b y najbrzydsz.
Nieprzyzwoicie jest prosi dam, z ktr si
taczy, o wachlarz lub kwiaty pod tym czy owym
pozorem. W czasie taca lepiej jest zupenie mil
cze, ni prawi niedorzecznoci.
D a m a nie powinna nigdy taczy zadugo
z j e d n y m i tym samym kawalerem; mona j e d n a k
przyj d w a lub trzy zaproszenia jednego i tego
samego mczyzny, zwaszcza, jeeli naley d o
rzdu waszych znajomych i jeeli tace s rozma
ite. Mczyzna rwnie nie powinien sobie pozwo
li n a taczenie kilkakrotnie z rzdu z jedn i t
sam dam, a w a d n y m razie nie moe si z ni
dopuszcza adnej poufaoci, choby to b y a ro
d z o n a siostra.
D a m a nie moe zblia si do bufetu inaczej,
jak pod rk z kawalerem, ktry wydaje rozkaz
p o d a n i a jej tego, czego sobie yczy.
Przechadzajc si z kawalerem p o sali, d a m a
moe przyj jego rami i i z nim pod rk, jed
n a k e powinna ledwie dotyka palcami r k a w a
mczyzny.
P o skoczeniu taca kawaler s k a d a ukon
damie, odprowadza j do miejsca, lub proponuje
jej przejcie d o bufetu. Odprowadziwszy d a m , ka
waler nie przysiada si n a pogawdk, lecz od
chodzi. D a m a ze swej strony nie powinna zapra
sza kawalera, aeby z ni rozmawia.
P a n n a w tacu nie powinna zbyt miao pa-
187
ui-.g,
trze w oczy swojego tancerza, jeeli przemwi do
niej, powinna mu odpowiedzie grzecznie i uprzej
mie, taczy za powinna skromnie i bez przesady.
Dobry ton wymaga, aeby w czasie taca pa
nie i panowie byli w rkawiczkach, zdejmujc je
dopiero przy kolacji.
Dobry ton w y m a g a rwnie, aeby w kilka
dni DO balu zoy wizyt p a n i domu.
R a u t przeszed do n a s od Anglikw i dlate
go co do rautw trzeba korzysta z prawide, przy
jtych w towarzystwach angielskich.
Na raut, jak i n a bal zbiera si do duo
osb, trzeba wic zachowa najsurowsz etykiet
i wytworno stroju. O d balu raut tem si rni,
e gwn podstaw balu stanowi tace, podczas
gdy raut jest zebraniem bez tacw, a cay wie
czr s p d z a si tylko n a rozmowie, gocie grupuj
si w kka, suchaj opowiada ludzi, obdarzo
nych wymow lub te sami opowiadaj jakie cie
kawe zdarzenia z wasnego ycia, omawiaj nowi
ny na czasie lub cytuj wesoe anegdoty. Dla lu
dzi dowcipnych i utalentowanych raut jest nieza
wodnie arcypontnem przepdzeniem czasu.
U nas rauty bywaj najczciej urozmaicone
muzyk, piewem i deklamacj osb gonych i u-
mylnie zaproszonych, gwoli rozrywki zgromadznia.
Program tego dziau b y w a niekiedy w y d r u k o w a n y m
i rozdaje si gociom, ktrzy wobec wykonawcw
zachowuj si tak, iak w teatrze, darz ich n a d t o
188
ooobistemi wyrazami uznania i traktuj, jak rw
n y c h sobie goci.
Przybywszy n a raut i wszedszy n a sali, w
ktrej znajduje si p a n i pani domu, trzeba si
najprzd przywita z nimi. W takim razie skada
si ukon oficjalny, ktry zwaszcza wzgldem pa
ni domu powinien by w y k o n a n y wedug przepi
sw etykiety. Przy ukonach mwi si zwykle:
Dzikuj uprzejmie za zaproszenie szan. pani;
uwaaem je sobie za wielki zaszczyt" i tp
Przywitawszy si nastpnie z gomi znajo
mymi, naley sobie wybra miejsce i w bliszym
jakiem kku przyj udzia w rozmowie oglnej.
Do tej rozmowy trzeba si przygotowa zawczasu,
zazwyczaj bowiem toczy si ona dookoa nowoci
dnia, jakiej nowej sztuki w teatrze, gry m o d n e g o
artysty, najwieszych wiadomoci politycznych itp.
Mody czowiek powinien wiedzie o wszyst-
kiem, wstawi kilka zrcznych uwag do rozmowy
oglnej i dowie, e jest bywalcem przez co
postawi si odrazu n a stopie swobodnej i rozmowa
n u y go nie bdzie. a d n y c h szeptw z ssiadem
lub ssiadk, a d n y c h u w a g niewaciwych o kim
kolwiek bd, znajdujcych si n a zebraniu, gdy
jest to go n a rwnych z nami prawach.
Pozostawanie do koca wieczora bynajmniej
nie obowizuje i kady go moe opuci zebra
nie, kiedy m u si podoba, wysuwajc si chykiem,
po angielsku, bez poegnania, aeby nie krpowa
ani goci, ani gospodarstwa.
Jedynie w sferach mieszczaskich i kupieckich
istnieje zwyczaj przymusowego zatrzymania goci,
189

ale w towarzystwie wielkowiatowem p a n i p a n i
domu nigdy n a to nie pozwol. Jeeli spostrzega,
e go chce si wylizgn pocichu, nigdy zatrzy
mywa go nie bd, a nawet udadz, e nie
spostrzegaj jego zamiarw. Przyzwoite towarzyst
wo nigdy nie krpuje swobody dziaania goci,
w obawie, aeby nie przyprawi ich o nieprzyjem
noci.
Na d a n y z n a k do kolacji, kawaler powinien
p o d a rami matce lub pannie, ktra w danej
chwili bdzie siedziaa przy nim, bez wzgldu n a
jej wiek i powierzchowno.
Doczekawszy koca rautu, trzeba bezwarun
kowo poegna si z gospodarstwem, ktrzy wypro
wadzaj odchodzcych a do drzwi wyjciowych,
przyczem otrzymuj zrczne pochway i komple
menty za pikne urzdzenie zabawy.
Z e wszystkich rodzajw wieczorw tanecz
nych bodaj czy ktry da si porwna z m a s k a
r a d , przez wzgld n a zadowolenie, jakie z a b a w a
ta sprawia modziey, a j e d n a k m a s k a r a d y za na
szych czasw nie ciesz si ani w drobnej czci
takiem p r a w e m obywatelskiem, jak w pierwszej
poowie X I X w., kiedy caa inteligencja europej
ska w okresie k a r n a w a o w y m p r z e p a d a a za mas
karadami, redutami, balami kostjumowemi i t. d.
Tradycja dochowaa w Warszawie szereg tych za
b a w w gmachu teatrw rzdowych, ale zaledwie 4-ta
m a s k a r a d a i tombola cigay tumy osb. W do-
190
m a c h prywatnych m a s k a r a d y s dzi rzadkoci;
najczciej urzdzaj je stowarzyszenia ywiarzy na
l o d z i e . Natomiast, wikszem wziciem ciesz si
bale kostj urnowe n a cele dobroczynne lub bale ar
tystw malarzy.
Jako ogln uwag, dotyczc kostjumw, nad
mienimy, e kostjum, w y k o n a n y umiejtnie w do
mu, zawsze bdzie adniejszy i gustowniejszy od
kostjumu wynaitego, ktry dla osb lepszego to
warzystwa zawsze bdzie mia w sobie co odstr
czajcego.
Jako dopenienie kostjumu maskaradowego,
oprcz maski, nieodzownym szczegem stroju ko
biecego jest t. zw. domino, ktre j e d n a k nie wy
cza kostjumw fantastycznych.
Mczyni mog b y w a n a m a s k a r a d a c h rw
nie w kostjumach, jeeli j e d n a k sobie tego nie
ycz, to powinni b y tak jak n a balu i raucie,
we fraku i w rkawiczkach biaych, a nawet kolo
rowych. Cylindra lub kapelusza nie zdejmuje si
z gowy przez cay czas trwania zabawy.
N a m a s k a r a d a c h wszyscy, rwnie mczyni
jak kobiety, mwi sobie ty i nikt si za tak po
ufao obraa nie powinien. Dobrze wychowany
mczyzna, ktrego intryguje maska, powinien od
powiada jej moliwie najdowcipniej, byle jej ni-
czem nie urazi. Mae szpileczki natury osobistej
trzeba przyjmowa za art i odpaca piknem za
nadobne.
Unosi lub zrywa mask jakiejkolwiek oso
bie zamaskowanej b y o b y szczytem impertynencji
i brutalstwa.
191
I
 i daje pojcie o sercach ludzkich w najszczerszych
Angielski wyraz p i k n i k oznacza to samo,
chwilach ich ywota.
co francuski p a r t i e d e p l a i s i.r, t. j , wy
Ale wanie przez wzgld na szczere chwi
cieczka za miasto (majwka). Wycieczki odbywaj
le", trzeba pamita, e znajdujc si n a jakimkol
si zazwyczaj w licznem towarzystwie osb dobrze
wiek sporcie w charakterze widza, lub przyjmujc
znajcych si pomidzy sob. W zakres piknikw
w zapasach udzia czynny, naley zawsze tak si
wchodz t. zw. k u l i g i polskie w kostjumach
zachowa, jak cywil" przyjty w klubie oficer
krakowskich itp..
skim, co take si u n a s coraz czciej zdarza,
H u m o r oglny stanowi gwn cech tych za
i niczem nie obrazi prawide przyzwoitoci. Nie
baw, n a ktrych modzie pci obojej moe wa
trzeba zapomina, e kady sport, dostarczajc roz
nie zoy egzamin taktu i dobrego wychowania.
rywek, m a swoje rafy podwodne, groce wielkiem
Siedzc z pann sam n a sam w sankach, spaceru
niebezpieczestwem temu, kto si o nie potknie,
jc z ni po lesie, trzeba zawsze i wszdzie pa
M a m y tu n a myli owe spory i pretensje, jakie tak
mita o godnoci osobistej i nigdy nie wychodzi
czsto i atwo wynikaj przy zapasach wszelkiego
z roli czowieka szlachetnego. P a n n y rwnie po
rodzaju.
winny baczy, aeby n a zabawach takich nie prze
bra miary i nie narazi n a szwanK swojej repu Modzieniec rozsdny, dobrze wychowany i na
tacji. O d d a l e n i e si np. na czas duszy z kawa lecy d o modziey wiatowej, potrafi naturalnie
lerem od grona majwkowiczw uwaane by mo zawsze wyj z godnoci i honorem ze wszystkich
e za skandal. prb tego rodzaju, nikogo nie oskarajc i unika
jc wszelkich powodw d o tego, aeby samemu
Pikniki kawalerskie urzdzaj wasnym kosz
by obraonym.
tem sami panowie w odwet za caoroczn gocin
Jest jeszcze jeden kamie podwodny, ktry
no domw prywatnych. Z w y k l e obieraj oni so
najczciej dotyka bywalcw rnych sportw, zwa
bie jednego gospodarza i ten zarzdza czci go
szcza w y c i g w . Jest to owa agitacja, podniece
spodarcz zabawy, dobierajc sobie pomocnikw
nie, ktre opanowywa widzw pci obojej do tego
do poszczeglnych dziaw przyjcia. Pikniki zda
stopnia, e bez pamici puszczaj si w sza gry
rzaj si u n a s do czsto, m a m y bowiem kilka
i trzymaj zakady za tym czy owym koniem lub
stowarzysze sportowych, ktre urzdzaj wyciecz
cyklist. Namitno tak dalece bierze gr n a d
ki zbiorowe z paniami za miasto.
rozwag, e grajcy nie myli wcale o skutkach,
S p o r t wszelkiego rodzaju, to, zdaniem na-
doprowadzajcych niekiedy do samobjstwa lub do
szem, rozrywka bardzo mia, niezbdna i poy
ruiny caych r o d z i n !
teczna. Obecno w lokalu danego stowarzyszenia
sportowego przyucza do poznawania charakterw Ot, ludzie rozwani, dbajcy o dobry ton

Zwyczaje To w. 13. |93

192
w postpowaniu, powinni bezwarunkowo unika
z a k a d w i gier hazardowych, ktrych w y n i k wt
pliwy moe si odbi n a ich budecie.
T u , moe w zupenie niewaciwem miejscu,
ale mwic o zakadach, nadmienimy, tytuem uwa
gi oglnej, e p a n n y i mode matki w i n n y uni
ka zakadw z mczyznami, choby tylko przez
wzgld n a zakopotanie, jakie wygrana lub prze
grana pociga za sob, jeli grajcych nie czy ze
sob zayo l u b bliskie pokrewiestwo; grzecz
no bowiem mczyzn wymaga, by zakad prze
grali, wygrywajcym za nie w y p a d a przyjmowa
od d a m przegranej. G d y jednak przyszo do za
k a d u i kobieta dorczya mczynie przegran,
tene winien w sposb delikatny odwdziczy si
jej rwnie kosztownym podarunkiem. P a n n a , prze
grawszy z a k a d , moe ofiarowa porte-cigarres, po
pielniczk, przyrzd d o pisania l u b inny drobiazg,
robot j e d n a k rk w a s n y c h tylko narzeczonemu,
bratu lub krewnym.
Wycigi stanowi, jak wiadomo, najwysz
przyjemno Anglikw, od nich przeszy do Fra*
cji i Niemiec, a potem przedostay si do nas. Ry
zyko to narodowa cecha Anglikw, a z a k a d y
doszy tam do s u m zawrotnych i wytworzyy na
wet przysowie, e kto nie ryzykuje, ten nic nie
ma, wedug nas j e d n a k ryzyko w grze stanowi
rwnoznacznik gupoty.
Co si tyczy udziau p a i p a n i e n n a wyci
gach, to naturalnie b y w a tam mog jedynie w
charakterze widzw lub te caa czynna strona
ich udziau w sporcie wycigowym ogranicza si
194
na tern, e mog by wacicielkami cigajcych
Bi koni.
N a wycigach odzi i czen mode matki
i p a n n y czsto przyjmuj u d z i a w charakterze
sterniczek, przyczem nagrody otrzymuj nie one,
lecz wiolarze. W zapasach cyklowych panie bior
udzia jak mczyni i mog konkurowa o na-
srody- . . . .
Damy, odwiedzajce wycigi, sadowi si na
specjalnych trybunach, lub zostaj w otwartych po
jazdach. Toalety ich musz by zastosowane do
pogody, ale w k a d y m razie powinny b y jasne,
aeby n a d a uroczystoci wygld wesoy i bardziej
oywiony.
Wychodzi z trybun lub ekwipay, w celu
przypatrzenia si walce okiejw, paniom pod ad
n y m pozorem nie przystoi, nawet wtedy, gdy da
m a jest wacicielk konia.
Nikt nie wtpi o tern, e panie znaj si n a
wadach lub zaletach koni rwnie dobrze, jak m
czyni, ale zapuszcza si w gone rozmowy w tej
mierze, dowodzi siy lub saboci konia, d a m o m
wogle nie uchodzi, gdy nie idzie to w parze
z ich kobiecoci.
ywiarki powinny bezwarunkowo unika
lizgania si tyem i wogle takich ruchw, ktre
mogyby je narazi n a upadek.
Co do gier towarzyskich takich, jak gry w kar
ty, w szachy, w domino, w bilard i t. d. to kady
wiatowy modzieniec powinien mie o nich dosta
teczne pojcie, aeby nie uchodzi za dzikusa i do
stosowa si do starszych zwaszcza, gdy chodzi
o brak partnera,
195
 Unikanie wszelkich zatargw, bezwzgldna
ufno do osb, z ktremi si gr prowadzi, uy
wanie gry w miar, nie p o caych nocach, nieoka-
zywanie chciwoci, przyjmowanie przegranej obo
jtnie, wesoo itp. zalety, przy oglnych warun
kach ycia wiatowego, obowizuj w kadej grze
ludzi dobrze wychowanych, ktrzy p o d tym wzgl
dem nie potrzebuj u w a g specjalnych. Przypomi
n a m y tylko, e wszelkie dugi honorowe, a wic
i wynikajce z przegranej, reguluje si w cigu
24-godzin, a kto nie zapaci dugu, ten jest wicej
poszkodowany, ni zyska, bo traci wiar i za
ufanie.
P a n n y nie powinny pokazywa si w pokoju,
S Z T U K A P O D O B A N I A SI I SPRAWY
zajtym n a gr w karty przez panw.
T . zw. galerja t. j . przypatrujcy si grze cu MAESKIE
dzej, p o w i n n a zachowywa si nadzwyczaj dyskret
nie, nie radzi, nie wtrca si do gry i wogle
b y jej tylko biernymi wiadkami.
Przetasowanie kart ju raz przerobionych przez
wspgrajcego moe go urazi i dlatego lepiej jest
tego nie robi. Mona jedynie zmieni talj pod
pozorem, e szczcie w a m z tamtej nie suy.

196
 L MIO M C Z Y Z N Y I KOBIETY.

Pomidzy mioci mczyzny i kobiety ley

gboka przepa, usprawiedliwiona rnic ich
charakterw i uczu.
Mio mczyzny przejawia si nadewszystko
w deniu do rozkoszy. Jestto bysk jaskrawy, kt
ry zajania olepiajco, przemkn, jak mgnienie
po horyzoncie i znik bez ladu. Mio kobiety
jest bardziej staa i gboka. Jej uczucie jest zaw
sze wiee, czyste, a rozkosz w mioci stanowi
dla niej jedynie rodek. I, w odrnieniu od mioci
mczyzny, mio jej daje si porwna z oyw
czym promieniem soca, ktry wolno i pewnie
przenika do kochajcego serca i oywia dobroczyn-
nem wiatem wszystkie jego komrki i zaktki.
Mczyzna szuka w mioci upojenia. Z ja-
kiem zdumieniem spojrzaby n a kobiet, ktraby
mu ofiarowaa mio bez adnej rozkoszy. Prze
ciwnie, chtniej i skwapliwiej pogodziby si z roz
kosz bez mioci!
O ile jest wysz w tej mierze mio kobie
ty, a ile z nich umie upaja si s a m y m tyl
k o procesem mioci!

199
 Dla mczyzny istnieje przedewszystkiem pik
no fizyczne i dla tego pikna, jak wiemy, gotw
jest przebaczy wiele w a d i brakw w innych dzie
dzinach. Kobieta ze swej strony moc szczerego
uczucia nie wstrzyma si od pokochania nawet
monstrum, g d y stokrotnie wynagrodzi j za to
uszlachetniajce uczucie mioci.
Susznie mwi przeto, e mczyzna w
objawach swojej mioci jest bardziej zwierzciem,
anieli anioem, podczas g d y anielsko bierze sta
nowczo gr u kobietj n a d zwierzcoci.
Co si tyczy mioci w rnych okresach y
cia, to u kobiety przejawia si ona nieco wcze
niej, ale i wczeniej si koczy, anieli u m
czyzn.
Mio moe b y waciw nawet i starym, na i czar nieobecnej. M u z y k a czsto daje podstaw
gruncie najczystszych de serca. Spozieranie n a
pikno kobiety lub mczyzny w jego dziewiczym
l u b dojrzaym przejawie, stanowi dla staroci za
dowolenie wysoce estetyczne. O wykroczeniu mo
ralnoci nie moe by mowy w tym razie.
W mioci bior udzia wszystkie prawie zmys
y nasze. Oczywicie fizyczna mio dochodzi tu
do formy najwyszej.
Wiemy, jak rol w mioci gra lekkie do
tknicie si d o palcw kochanej osoby, d o jej wo
sw, d o jej ubrania. Mocny ucisk doni dwojga
kochajcych si istot to d w a ognie, zlane w
olbrzymi pomie.
Jednakowo dotyk ma pole d o popisu cile
ograniczone. N a pierwszy plan po za nim wyst
puje w mioci zmys wzroku, ktry, ze swej stro-
200
ny, staje si p u n k t e m wzowym dla wszystkich
pozostaych zmysw.
Oczy mioci posiadaj wszystkie waciwoci
tak dobrze teleskopu jak i mikroskopu. Czytamy w
w oczach kochanej istoty, usiujc odgadn wszy
stko, co najwitsze dla nas. Wzrok, w odrnieniu
od dotyku, szeroko rozprzestrzenia swoje granice,
odnajdujc coraz to nowe rda rozkoszy.
Z drugiej strony ta sama mio w a d n a jest
do ledzenia najbystrzejszych dalekowidzw krtkim,
jednostronnym i nawet przymionym wzrokiem.
Dwiki graj take w mioci niepowszedni
rol. Ulubion melodj kochanej osoby powtarza
m y wbrew woli w gabinecie pracy, w tajemnicy
przed kolegami i dostrzegamy zarazem obraz
mioci, suc dla niej niejako za preludium,
a szelest sukni kochanej kobiety w kim z n a s nie
budzi zachwytw i radoci w wigilj schadzki
lub dugo oczekiwanego spotkania?
W c h gra w mioci znaczn lubo zagadkow
rol. Badania wykazay, e wiele zapachw wywo
uje Iubieno u przedstawicieli tej pci czy owej,
a w arsenale mioci perfumy zajmuj w k a d y m
razie miejce nieostatnie.
W tern s a m e m znaczeniu graj wielk rol
i kwiaty z ich rnorodnemi zapachami, jeeli nie
liczy si z ich ksztatami i barw, ktre mog
by wczone do oglnych wpyww n a zmys
wzroku.
Z o r z a mioci, przeksztacajc s i e w formy bar
dziej konkretne, przechodzi w pierwsz mio
201
 ten subtelny kwiat ycia, rozwijajcy si wspa
niale, jak centyfolja, i widncy rwnie szybko, jak
ona.
Pierwsza mio to owoc czuoci, szukajcy
wyjcia z ukrytych komrek podranionego serca*
I przewanie wystpujc w takiej formie, najmniej
opiera si n a uczuciu wiadomem i racjonalnem.
Zaledwie podrosy modzian, z kochliwem, penem
mioci sercem, namitnie i na wieki" rozkochuje
si w milutkiej creczce ssiadki, w swej okazaej
zamnej cioci, w portrecie dawnej zmarej krlo
wej, w amazonce, w wieszczce bajecznej, w adnej
sucej i pierwszej lepszej panience, spotkanej n a
ulicy, w miecie, na ywach.
G d y b y nie przeszkody yciowe, on bez
namysu w p r o w a d z i b y do domu jak poskromi-
cielk ww, uroczycie przedstawiajc j w cha
rakterze swojej dozgonnej towarzyszki ycia, lub te,
na eb n a szyj, pocwaowaby za t, coprawda nie-
szpetn bruneteczk, ktra, wdzicznie podgiwszy
spdniczk, znika, rozgldajc si n a wszystkie
strony, w bramie okazaego domu.
Pani, ofiaruj ci rk i serce, rb ze mn,
co sama z e c h c e s z ! gotwby zawoa.
P a n n a - podlotek b y w a w tych razach o wiele
wstrzemiliwsz, i jest to najzupeniej zrozumiae,
jeeli wemiemy pod uwag wrodzon wstydliwo
paniesk.
Ale ile to miych, czarujcych, rozmarzo
nych podlotkw czeka i doczeka si nie moe
swego rycerza, hrabiego, paskarza wreszcie, ktrzy
przyjd, przyjad racz) w lakierowanym samo-
202
chodzie lub w aeroplanie i w obliczu caego wia
ta, n a zo jej wszystkim przyjacikom i kolean
kom zazdrosnym, powiedz dononie: Bd mo
j, najdrosza, do koca i po kocu w i a t a !
Czas mija i, prdzej czy pniej, zapalone
oczy modzieca nabieraj skupienia. Skupienia te
go m a c o p r a w d a jeszcze bardzo niewiele, lecz j a k
gdyby lka si straci czas zoty i postanawia dzia
a " w granicach moliwoci i niepodobiestwa.
Przyroda instynktownie skierowywa jego spoj
rzenia na rwnie jak on spragnion ycia osbk,
n a mod istotk, w ktrej niezajte s jeszcze
komrki i przywizania. Fantazja modziecza
ogarnia yw rzeczywisto, marzenia dziewcztka
o rycerzu ustpuj n a czas pewien i potne siy
przyrody obejmuj rzdy niepodzielne i z ca
moc swoj.
T a k jest pierwsza mio, z b u d o w a n a n a
uczuciu niesztucznem, bardziej szczera, ni wiado
ma, rwnie wiea i powierzchowna.
Wyjtki s bardzo, a bardzo rzadkie. Pierw
sza mio to pierwsze dowiadczenie nie fa
chowca, to debiut utalentowanego artysty, ktry
uroczycie zaamuje si n a pierwszym spektalu.
Czyli mona tu mwi o dugotrwaoci ta
kiego k o c h a n i a ? Obfito zakl i przysig, towa
rzyszcych temu okresowi, naley wybaczy, bo
te, co prawda, nie obowizuj one d o niczego.
Serce ludzkie jest niezmierzon studni ko
chania i jeeli przetrawio pierwsz wiosenn bu
rz przywizania, to tem skwapliwiej p o d a mi
oci staej. W takim razie nie naley nigdy pie-
203

szy zbytnio. Popiech w sprawach prawdziwej
mioci, nie za pocigu przelotnego, staje si cz
stokro zabjczym dla doczesnego szczcia.
Niestety, k a d y z nas, niez alenie od pci
uwaa siebie za skoczenie dowiadczonego znaw
c w sprawach mioci. A t y m c z a s e m ile potrzeba
wprawy yciowej, ile znawstwa ludzi, ile spotka,
znajomoci, w y m i a n y myli, oczytania aeby
mniej l u b wicej bezbdnie okreli charakter da
nej osoby, zrobi sobie naleyte pojcie o czo
wieku, ktremu chciaoby si odda serce i ycie
n a wieki.
A e b y wybr przedmiotu mioci nie by opar
ty n a chybi - trafi, aeby najrozpaczliwszy zawd
nie dotkn u k o c h a n e g o lub zakochanej, trzeba
koniecznie przedewszystkiem zaprze si swoich
uczu osobistych do danej osoby i daleko odrzu
ci te rowe, pozocone okulary, przez ktre
patrzymy n a osob, ktra porwaa n a m serce.
Precz z jednostronnoci, z nadziejami, e
osobicie podoa si wszystkiemu, z umylnem za
mykaniem oczu n a uderzajce w a d y i b r a k i !
Oczy powinny by otwarte szeroko, rozum
powinien dziaa w peni zbroi, a serce powinno
mniej lub wicej bezstronnie wyczekiwa, z go
rycz, lecz stanowczo podporzdkowujc si ujem
nej decyzji w razie rezultatw niekorzystnych.
Oczywicie, k o c h a mona, nie wdajc si
w a d n e oceny, zwaszcza, gdy poar mioci wy
buchnie gron un i ujmie w swoje we zako
chanych, niezdajcych sobis sprawy z niczego, ale
wtedy nie ma ju mowy o wyborze tak, jak nie
204
wybiera okrt, gdy gronie wzburzony ywio mor
ski niepowstrzymanie pdzi go na strome brzegi
skaliste: czy te u d a mu si wylizgn, czy te
ostre zby skay zamieni go lada chwila w
drzazgi!
Nie ulega najmniejszej kwestji, e dziki wy
czekiwaniu, usuwa si zalepienia, a utrwala si
mio prawdziwa. Wyczekiwanie zabija mio fa
szyw i wyolbrzymia prawdziw.
W mczynie kobieta ceni nadewszystko pik
no duchowe. Ale i przymioty fizyczne nie s po
zostawiane bez uwagi i by moe, i stron zew
ntrzn nierzadko przycigaj spojrzenia, daj
przewag przy porwnaniach, a w k a d y m razie
wywouje u kobiety wzajemne bicie serca.
0 piknoci mczyzny mwi tu nie zamie
rzamy. Naturalnie, e adny chopiec, wiele wy
przedzi wsprywali w konkurach, ale tylko wte
dy, gdy oprcz urody bdzie posiada n a d t o i wa
runki pocigajce.
Nie do by przystojnym, trzeba by i zgrab
nym, zrcznym, dowcipnym w towarzystwie, roz
mownym, rozwinitym nietylko fizycznie ale i u-
mysowo. Kobieta lubi, aeby j bawi, rozmie
sza, ale zarazem w y k a z y w a yw si umysu.
1 niema w tern nic dziwnego, i wraz z m
czyzn urodziwym kobieta wyrnia pospolitego,
ale takiego, ktry m a rozum i werw, ktry umie
rwnoczenie mia si i rozmiesza, w por po
chlebi mioci wasnej obchodzcej go kobiety
i w por wykaza swoj wyszo pod k a d y m
wzgldem. Brzydki lecz zuch ! Oto, czemu naj-
205
czciej hoduje kobieta, gdy przygldanie si sa
mej ui odzie, zwaszcza nieuduchowionej bardzo szyb
ko uprzykrzy si kaprynej i niestaej naturze kobiety.
Mio kobiety mona zachowa wtedy, gdy
podbj raz dokonany szczliwie, odbywa si co
dziennie. Ale rodki tego podboju winny by na
der urozmaicone.
A e b y doznawa powodze u kobiet, trzeba
si do tego przygotowywa, jak si przygotowuje
do egzaminu.
W k a d y m razie trudy nigdy nie pjd n a
marne, jeeli modzieniec nie wiczy si bdzie
w zdrowym sporcie, jeeli si postara zahartowa
siebie rnemi sposobami i wypadkowo lub nie
w y p a d k o w o okae jednej, drugiej, trzeciej kobiecie
swoj zrczno, swoj odwag, swoj miao.
Zaczn mwi o nim. W s p o m n o nim przy
zdarzonej okazji, bd stawia go za przykad, po
woywa si n a niego, jako n a czowieka pewne
go, dzielnego, n a ktrym polega mona. A w licz
bie innych wypadkiem, raz i drugi, usyszy o nim
i ta, ktra zajmuje m u myli i serca, lub ktrej
wcale nie zna, lecz z ktr losy zetkn go w naj
bliszej przyszoci.
Ach, to ten sam, ktrypowie ona, i z za
ufaniem, z uczuciem wyrnienia poda mu sw
mikk rczk.
Powodzenie jest n a tej drodze zdobyte i do
stp do miego serca zabezpieczony. Ale trzeba
umie utrzyma pozycj, a w tym celu niezbdne
s wszelkiego rodzaju bronie. I dlatego te mody
czowiek winien zawsze pamita, e gow m a
206
nie tylko stworzon do filcu lub wojskowego czaka.
Wewntrzna zawarto gowy ostatecznie u-
wiecza zwycistwo i niejednokrotnie si zdarza,
i pikny sportsman spotyka spojrzenia mtne,
a czowiek nie tyle uksztacony w polocie, ile roz
winity wszechstronnie, zdobywa rk i serce.
Powodzenie mczyzny za naszych czasw
to powodzenie kultury i wiedzy, a te ostatnie wy
magaj bezwarunkowe przeksztacenia siebie na
drodze fizycznej, umysowej i moralnej.
Z n a n y aforyzm twierdzi, e w sprawach mi
oci niema potrzeby prawi o zasugach, albowiem
pikno na wagach mioci bierze gr zarwno
nad rozumem jak i nad sercem, n a d ubstwem i he
roizmem, razem wzitych.
Ale nie sama tylko pikno jest dwigni
powodzenia kobiety. Miny te czasy, gdy kobieta
przedstawiaa sob jedynie przedmioty tej lub in
nej rozmaitoci towarw, wystawionych na sprzeda.
W ywym gosie ludzi, w przejawach rozumu
i uduchowionej siy, w jaskrawym blasku myli
i poznania, ujawni si udzia rwnie kobiety
i drobnemi, waciwemi sobie kroczkami, uparcie
i wytrwale poda ona do przodu.
I jeeli bdzie pikna jak rzebiona, ale nie
ma i zimna jak ryba, i jeeli mia i dna ycia,
wniesie do smug jasnoci i wiata, to riie mo
emy si pomyli twierdzc, po czyjej stronie b
dzie powodzenie.
Ale ostatecznoci bd szkodliwe i niepoda
ne zawsze i wszdzie. Kobieta w swojem deniu
do poznania, w pragnieniu utrwalenia swoich si
207
fizycznych i umysowych przedewszystkiem i na-
dewszystko winna pozostawa kobiet. A n i n a jot
nie powinna ona w y z b y w a si swojej gracji, swo
jej kobiecoci, swojej wrodzonej godnoci, swo
ich kobiecych waciwoci, ktrych utraty nigdy
niczem nie zastpi !
Powodzenie jej u mczyzny zaley przede
wszystkiem od tego, jak jest kobiet czaruj
c, adn, mi, wdziczn czy pen urokw i po zawsze zgodnie z niemi urzdza bd sobie, y
wabw, a potem, oczywicie, od jej przymiotw
jako czowieka, z ktrym w y p a d n i e moe spdzi
cae ycie.
Mczyzna, napawajc si urod kobiety, nie
zawsze wybiera j sobie za on, jeeli jest tylko
pikn, lub dlatego nawet, e jest pikn.
Wielu przyszym m o m w tej lub w innej
postaci znan jest gorzka prawda, e oenek
z pikn jest tern samem, co k u p n o drogiego ka
w a k a ziemi dla zachwycania si niebem, jednako
wo dostpnym do ogldania dla wszystkich".
U WYBR NARZECZONEJ
I NARZECZONEGO.
Na podstawie tego wszystkiego, comy p o
wiedzieli wyej, bdziemy mogli o wiele atwiej
zaj si kwestj, grajc tak wielk rol w yciu
mczyzny mianowicie, jak wybra sobie na
rzeczon? P a n i e n jest bardzo wiele i wybr w to
warzystwie bardzo rnorodny, ale tem ciej,
jeeli oczy si rozpierzchn i niema monoci za
trzymania si n a j e d n y m cile okrelonym punk
cie oporu.
208
Na taki w y p a d e k wanie pragniemy przyj
z pomoc niezdecydowanym i da posilne wska
zwki chwiejnym.
Przedewszystkiem, nie naley nigdy stroi si
w pawie pirka. Nierwno w maestwie to
najniebezpieczniejsze rdo zego poycia. Lu
dzie swojej sfery, swego sposobu mylenia, swoich
przekona zawsze znajd interesy wsplne,
cie, zdobic je i urozmaicajc. Wszystko to jedno,
czy gobka zaleci do gniazda wrbli czy przeciw
nie nigdy one nie pogodz si ze sob i pie
wa razem nie bd. Dlatego te trzeba dobrze
zna siebie i jednoczenie zna swoj sfer, aeby
wybr by trafny i waciwy.
Rozwizawszy t kwestj w sensie pomyl
nym, mody czowiek rozglda si ju dokoa sie
bie w granicach okrelonychi w tych ramach zaw
sze znajdzie t, ktra czciej ni inna ncia jego
spojrzenia, wywoywaa ywsze bicie jego serca i
co jest n a d e r w a n e m zwracaa i sama uwag
na niego.
W t e d y ju energj nie potrzebuje si rozr
nia i moe si skupi i n a jednem upartem i po-
n t n e m deniu.
T r z e b a si koniecznie przygotowa do jej gus
tw, do jej pogldw na ycie, trzeba zawczasu
zbada kierunek, w ktrym oyn jej myli, n a '
dzieje i jej marzenia.
Doskonaoci niema n a wiecie i wiele rzeczy
\f obranej k a n d y d a t c e okae si b e z w a r u n k o w o
sasugujcych n a potpienie i w y k o r z e n i e n i e . Ale
Zwyczaje Tow. 14. 209
na tem wanie polega sia w a d a n i a sob, gdy si
umie zawczasu spostrzec te braki i albo odej
nazawsze, o ile braki te s zbyt zoliwe i nie da
jce si usun, lub przyj je jako zo konieczne
i z wiar w siebie i w inne cechy charakteru ko
chanej kandydatki zdecydowa si n a krok nieod
woalny.
Nie naley jednak przy tem zatraca godno
ci wasnej. W wikszoci w y p a d k w p a n n i e nie
bardzo si podoba, gdy kochany przez ni m
czyzna odznacza si niestaoci przekona, znacz
n ustpliwoci w sporach i gdy wogle jest bez
barwnym, gotowym kadej chwili do wszelkich
ustpstw.
C i a m c i a ! " Jest to termin arcygrony dla m
czyzny, bo odrazu spychajcy go z wszelkiego
trjnoga, na ktrym nigdy mu si ju usi nie uda!
Wybr narzeczonej to najbardziej odpo
wiedzialny krok w yciu czowieka. I dlatego jed
n e m u spodoba si moe blondynka, drugiemu bru
netka, wysoka i szykowna lub nizka i zgrabna,
pulchna lub szczupa, ruchliwa lub postawna, ma
rzca lub wesoa, mdrkujca lub bierna, ale
kady pamita winien, e m a ona stpa z nim
noga w nog przez cale ycie, e ona bdzie mat
k jego dzieci i e jej ycie bdzie jego yciem
i przeciwnie.
I niech odrni i z n a m y s e m wybiera, a b
dzie mia jaknajmniej szans n a zawd.
Co do wyboru narzeczonego, to spraw t na
ley uwaa istotnie za los dla znakomitej wiek*
szci dzisiejszych panien.
210
W istocie, jak go przenikn tego psfinksa,
opitego i wygadzonego, marzco mwicego w
oczy lub napozr pustaka, bdcego niejako dusz
towarzystwa"?
Wiadomo, e ci rnostronni i pewni siebie
panowie, majcy o wszystkiem sdy niezalene
lub te umiechajcy si pogardliwie n a wszystko,
w yciu maeskiem rozwijaj si cakowicie, zdra
dzajc i suchy egoizm i ograniczone mylenie,
i tpy upr, i pragnienie rzdzenia, zatruwajce
wspln, a co najwaniejsza jej, onin istno.
Kobieta, przed oddaniem rki mczynie po-
winnaby go zobaczy jeden raz bodaj p o obiedzie
prze dziurk od klucza lub raz jeden, gdy jest roz
gniewany, tak powiada mdro ludu. W t e d y
czstokro poysk zewntrzny znika w takich wa
runkach bez ladu.
Niestety, p a n n a mniej ma jeszcze okazji ni
rrczyzna do uchylenia choby na sekund zaso
ny z przeszoci i teraniejszoci jej zamierzonego
wybranka.
Wybiera najczciej po ciemku. A warunki
otoczenia zgszczaj jeszcze bardziej dla niej te
nieprzeniknione ciemnoci.
Jednake i oznaki zewntrzne su niekiedy
za mniej wicej trafn wskazwk. Z a r o z u m i a l e c
nawskro przejty wykazywaniem swoich pozorw,
nie bdzie suy za pretendenta dla mylcej
dziewczyny. Kaprysy mody i w y m u s k a n a powierz
chowno nie stanowi podstaw szczcia we wspl-
nem yciu maeskiem.
I dziewczyna o d d a sw mio, swe nieskala-
211
ne serce dziewicze temu, kto przez swe rzeczywiste
przymioty umia je uj, kto w cigu pewnego cza-
BU coraz to zwiksza w niej uczucie przywizania
do siebie i kto nie mia w swojej przeszoci
plam takich, jakie byyby w stanie zachwia i zruj
nowa najsilniejsz mio.
I tu musimy zaleci ostrono. Spiesz si
tylko te, ktre nie maj czystego sumienia i nie s
p e w n e siebie, ktre lkaj si jakichkolwiek mia
dcych faktw i ktrych grzeszki nie mog si
osta przed obliczem wszechwiedzcego czasu.
I spiesz si take lekkomylne i niestae,
wdwki, niezrwnowaone, rwnie szybko wybu
chajce, jak i gasnce prdko.
Przypumy, e ktrakolwiek z k a n d y d a t e k
do stanu maeskiego zwrcia szczegln uwag
n a jednego z otaczajcych j modziecw. Spodo
ba jej si. Byaby szczliw, gdyby si moga
z nim poczy n a wieki, gdyby go nazywaa m
em przed Bogiem i ludmi.
Ale on jeszcze dotd zachowuje si dla niej
zupenie obojtnie. Spotyka si z ni czsto, ale
nie zwca n a ni uwagi wicej ni kady inny
znajomy.
Ot naszej k a n d y d a t c e w y p a d a rozwin
program swoich dziaa dla dotarcia do swojego celu.
Przedewszystkiem musi m u pokaza, e nie
jest dla obojtna, e radaby go pokocha i, e na
wet ju go kocha. Do zrobienia nie jest to trud-
n e m nawet w najsurowszych ramach przyzwoitoci
i najczystszej moralnoci.
Do jest w czasie zabaw wybiera go przed
212
innymi, taczy z nim najchtniej, odmawiajc in
nym, zaprasza go do wsplnego czytania, prosi
o jakie wyjanienia i t p.
Jednoczenie naley wypuci do szturmu w
caej peni te wszystkie potne rodki, ktre ka
da kobieta posiada w obfitoci i ktre dziaaj n a
mczyzn jak bomby i kartacze na mury fortecy.
T u naley urok zakochanej kobiety, spojrze
nia pene ognia, pieszczoty i dzy, umiech, prze
znaczony dla niego jednego, noszenie strojw prze
ze lubionych, kwiatw, uywanie jego perfum,
wszystkie te strzay mioci, ktre jak zamagneso-
wane, prawie zawsze trafiaj w to serce, w ktre
celuj.
Dotd ona jeszcze nie kocha. Ale on ju jest
ni zajty, pochlebiony przyjemnie. O n w mylach
rysuje ju sobie obrazy jedne pontniejsze od
drugich.
Ach, ona mnie kocha, kocha najniezawod-
niej. Kocha gorco i szczerze. Dlaczeg nie ma
skorzysta i nie pokosztowa bezkarnie z owocw
raju, ktry si przed nim sam, z wasnej woli,
roztwiera ?
T u wanie zaczyna si druga, najwaniejsza
cz programu, gwarantujca kandydatce ostatecz
ne powodzenie.
Naturalnie, modzieniec, czujcy, e jest ko
chanym, zaczyna dla flirtu zblia si do sympa
tyzujcej z nim p a n n y i da stopniowo zewntrz
nych objaww mioci.
I, bro Boe, gdyby mu ona miaa poda ko-
niuszczek bodaj maego palca w takiej chwili! Ani
213

jednej rTeczowej dotykalnej oznaki k o c h a n i a ! P r z y
zwoite obchodzenie, ani wzmianki o pocaunku,
ktre dla niej b y b y wystpkiem odnonie wyko
nania jej programu, ani p o b u d k i do jakiejkolwiek
czuoci, majcej za podstaw swobod ruchw
lub lekkomylno. Mioci w oczach ile si zmieci,
sodycz umiechu, najsubtelniejsza mikko gosu
ale n a tern k o n i e c ! I jeeli mona powiedzie,
e jej czuoci rzeczowe powinny wyraa si w
jednem sowie n i e ! " , to byoby jeszcze lepiej wy
peni program w znaczeniu wicej, ni n i e ! "
Przyjrzyjmy si teraz mczynie, ktry si
znalaz w takiem pooeniu konkurenta. Kochaj
go, kochaj bez najmniejszej wtpliwoci. I on to
widzi w kadym jej gecie, dwiczy to w jej go
sie, byszczy i odbija si w jej oczach. Ale on,
widocznie, korzysta nie umie. Cierpi n a tern jego
mio wasna, e przedsmak rozkoszy znajduje si
dla niejako pod szklan pokryw, przez ktr
wszystko wida, ale ktra uporczywie zabrania
korzysta.
I oto uparcie zabiega dalej, wzmacnia ener-
gj i nic go ju nie powstrzyma, gdy w d a n y m
razie n a gruncie ambicji wystpuje instynkt posia
dania, w znacznym stopniu waciwy mczynie.
Oczywicie, panna, ktra zrobia w tern zna
czeniu ustpstwo, rozdara swj program, przegraa
bitw i moe stanie si nawet przedmiotem drwi
ny nie tylko w oczach otoczenia, ale i w jego
wasnych. Jeeli trzymaa si mocno do ostatniej
chwili, jeeli umiaa krpowa dze i porywy mo
dzieca, ktry j zaj, w odlegoci przyzwoitej
214
i nie zmniejszajcej si ani n a chwil, to zwyci
stwo nie kae dugo czeka na siebie, energji star
czy mu nie na dugo, i on zdecyduje si n a
wszystko, byleby dopi celu.
Nie naley zapomina przytem, i same zbli
anie si modego czowieka do kochajcej go oso
by na zaznaczonych wyej warunkach obowizuje
go do pewnego stopnia w oczach osb postron
nych. I nie mao b y w a takich modziecw, ktrzy
krztajc si przy wybranej w jakichkolwiek ukry
tych celach, ktrych nie udao im si urzeczywistni,
czuj si w obowizku oeni si z t osob, ae
by z jednej strony zado uczyni wasnej ambicji,
a z drugiej wykaza towarzystwu, e jest si czo
wiekiem honoru.
P e w n a p a n i e n k a ze redniej sfery, nieprzed-
stawiajca sob nic osobliwego, panienka, jakich
tysice spotyka si na wieczorkach, n a spacerach,
na ulicy, w teatrze, zwrcia uwag n a pewnego
k a n d y d a t a praw, ktry nie tylko jej si spodoba,
ale i stanowi dla niej wietn partj. Rozpocza
tedy subtelny i ostrony atak w wyej wskazanym
duchu. Przedewszystkiem zacza bywa wszdzie,
gdzie bywa frapujcy jej serce prawnik. Nauczyw
szy si pysznie taczy, bo i mody prawnik, oczy
wicie, by zwolennikiem tacw, ona, zaproszona
przeze do walca, szepna sentymentalnie, e z ni
kim taniec nie sprawia jej takiej przyjemnoci, jak
z nim, i dlatego z innymi taczy nie bdzie.
Pochlebiony tak apostrof i wyrnieniem,
prawnik ze dwa razy jeszcze przetaczy z ni te
go wieczora, a intrygowany jej byszczcemi oczy-
215
m a i wiele obiecujcym umiechem, poprosi o po la rozstania z wraeniem, jakie n a nim wwczas
zrobia, niezadowolona dza i potem ta jej mio,
zwolenie bywania w jej domu.
niezawodnie szczera mio dziewczca wszyst
Pozwolenia tego udzielono mu, oczywicie
ko to rozpalao m u wybrani, podniecao jego
z ca uprzejmoci. Jednake krewni p a n n y nie
ambicj i rozdmuchiwao moe ju iskr uczucia
przyklasnli jej wyborowi, gdy uznali, e mae
serdecznego.
stwo to nie byoby szczliwem dla niej.
A ona po dawnemu obdarzaa go swemi wzgl
P o b a w i si tylko, podrczy, poflirtuje, a czy
dami, po dawnemu nie szczdzia mu rozkochanych
daleko do grzechu bo ju zanadto przeja si
spojrze i pochlebiaa do nieskoczonoci, mdrze
nim Anielka, a potem rzuci, i jeszcze przechwa
i z wyrachowaniem, jego zarozumiaoci.
la si bdzie j e d n e m wicej zwycistwem!
Nowe usiowania z jego strony, w znaczeniu
Ale Anielka umiechaa si tylko znaczco
dania dowodw rzeczowych mioci, poniosy
i po dawnemu nie ustawaa w przeladowaniu swe
jednak zupene fiasco.
go w y b r a n k a wiele obiecujcemi umiechami i wzro I w pewien pikny, a dugo oczekiwany dzie
kiem, p e n y m dzy i upojenia. Ale gdy pewnej przez Anielk, prawnik owiadczy si o ni,
nocy letniej mody czowiek, odprowadzajc p a n n owiadczyny powtrzy uroczycie przed jej uszcz-
z teatru do domu, pozwoli sobie j pocaowa, ona liwionemi rodzicami i otrzyma pierwszy po
skoczya n a stron, jak przestraszona gazella i wy caunek, ktrego domaga si od tak dawna.
szeptaa: Hojno i tym razem nie b y a okazana przez
Nie, n i e ! Nie trzeba I Ja n a to nigdy po Anielk dopty, dopki szczliwa para nowoe
zwoli nie m o g ! cw nie odjechaa w pocigu pospiesznym n a wo
ja polubny za granic.
I szybko podawszy mu rk n a poegnanie,
G o d n e m jest uwagi, e przez takie same za
znika w bramie domu, zostawiajc prawnika z ot-
biegi udawao si p a n n o m najpospolitszym porwa
wartemi ustami, gotowego do pocaunku.
i przywiza do siebie n a wieki nietylko modych
T a m do licha ! pomyla amator buzia
ludzi z mniej lub wicej swojej sfery, swojego po
ka, a jednak szelmutka bardzo p o n t n a ! Roz
ziomu, ale i mczyzn n a stanowiskach wybitnych,
palona buzia... piewny gosik... srebrzysty mie
ktrzy niejednokrotnie wyrzekli si dla nich swo
szek... I te oczy, rzucajce potoki o g n i a ! A mnie
ich tytuw, pozycji, znaczenia i bogactwa.
si zdawao, e da si wzi t a k atwo, tak bez
A ludzie z boku, peni podziwu, zadawali so
zachodu...
bie nierozstrzygnite pytania :
I prawnik postanowi rozpocz prawidowe
I czeme zdoaa mu ona zasklepi oczy,
oblenie, wedug wszelkich regu sztuki lowela-
sowskiej. Anielka zaczynaa m u si podoba. Chwi- 217
216
oderwa go od piknoci w jego sferze i przyku
go do siebie na wieki ?
A j e d n a k odpowied p r o s t a : stanowczo
i cile wykonywaa swj program, prowadzcy
zawsze do podanych rezultatw. Kochaa z
sercem, n a odlego.
Oczywicie silna wola graa w d a n y m ra
zie najwaniejsz rol.
Uwagi przytoczone powyej, stosuj si nie
tylko do panny, ale i do modzieca, oczywicie
z pewnemi zmianami i odstpstwami.
I tu pierwszy p u n k t programu wykonywa si
w caoci: modzieniec stara si wszdzie spotyka
wybrank i w miar monoci okazywa jej swoj
mio, swoj sympatj. Kobieta, jak wiadomo,
bardzo si apie n a wyrnienia siebie przez m
czyzn, ktrego moe ju nigdy nawet nie spotka.
i ktrego pozycja spoeczna ley wzgldem niej
po drugiej stronie przepaci bezdennej, nie dajcej
si przeby.
Jeeli jednak wyrnienie przygodne staje si
systematycznem, jeeli mczyzna okazuje jej ty
sice przysug, jeeli zawsze i wszdzie jak cie
chodzi za ni, gotw n a jej skinienie, to fakt ten
napenia jej serduszko przewiadczeniem o wasnej
godnoci. O n a nie moe nie by wdziczn te
mu, ktry cakowicie powici si dla niej, i kt
rego twarz rozjaniaa si szczliwym umiechem
na jedno bodaj przychylne jej spojrzenie. I oto
zrobion zostaa gwna poowa sprawy. P a n n a
wyrnia go z grona innych, ocenia i moe po
zwoli si dzi odprowadzi do domu, jutro towa
rzyszy sobie d o teatru, pojutrze n a s p a c e r . . .
218
Dalej ju od zrcznoci mczyzny zaley
utrzymanie jej wzgldw, a w k a d y m razie szan
se ma ju bardzo wielkie. T r z e b a si liczy z tem,
e kobieta, wyrniajca jednego z grona innych,
ju tem samem zobowizuje si wobec towarzyst
wa, bo milczco stwierdza niejako, e jest zajt,
e serce jej zostao zawojowane, i ju nie wiele
brakuje do wicenia ostatecznego zwycistwa.
Stremy si. Bdziesz kochanym, jeeli po
trafisz wytrwa w swoich deniach, jeeli okaesz
si woli, ktra zapewnia powodzenie w e wszyst
kich w y p a d k a c h ycia.
Silna wola to podstawa, n a ktrej wspiera
si wpyw jednej osoby n a drug; pomwimy o tem
obszerniej w nastpnych rozdziaach.
III. H Y P N O T Y Z M MIOCI.
H y p n o t y z m to przymusowy wpyw jednej
osoby na drug bez wiedzy i woli tej ostatniej;
z natury rzeczy musi on odgrywa arcywan ro
l w nawizywaniu mioci. Niejednokrotnie te
korzystano z tego rodka, przyczem kroniki sdo
we zapoznaway og z wypadkami, spywajcemi
pojedynczo na powierzchni yciowego morza.
P a n n a za nic n a wiecie nie zgodziaby si
wyj za m za syna bogatego obywatela. Mo
dzieniec, ktry postanowi bd co bd zdoby to
dziewcz, zaprosi hypnotyzera, ktry j upi i za
leci jej stanowczo ulega daniom swego prze
ladowcy.
I odtd staa si o n a niewolnic w rkach lu-
219

dzi obcych. Staa si ona narzeczon, stana przed
otarzem i otrzymaa nienawistnego maonka. Oprzy
tomniaa dopiero n a ou lubnem i z krzykiem
i paczem wyskoczya z przystrojonej sypialni.
Wszczto proces, ale udao go si stumi.
W innym w y p a d k u lekarz, ktry mia w ku
racji bogat markiz, narzuci jej namitn mio
dla siebie i wyznaczy jej dzie schadzki. Przewi
dujcy zoczyca poleci jej wzi ze sob cay
majtek markiza, zoony z kosztownoci i papie
rw procentowych. I oto, pod przykryciem nocy,
pomylnie wydostali si poza miasto, i nikt ju nie
sysza nadal o ich istnieniu.
Ale i kochliwo mona traktowa jako war-
jant typowy, gdy oczy nie widz tego, n a co pa
trz, uszy nie sysz i mzg nie rozumie niekiedy
najpospolitszych rzeczy p o d w p y w e m teje
kochliwoci!...
Hypnotyzmowi sdzono odegra wielk rol
w yciu ludzkiem. I smutnem bdzie bardzo, jeeli
go si zacznie uywa dla wypierania przytomno
ci czowieka i dla skierowywania jego czynw
w t stron, ktra przedstawia korzy jedynie dla
usypiajcych. y w e niewymuszone uczucie zniknie
n a wieki, a n a jego miejsce wystpi samowola, bru
talnie kierowana wystpn i gwatown rk.
Na czeme polega istota h y p n o t y z m u i jaide-
mi sposobami osiga jego dziaanie? H y p n o t y z m
dziaa na wiadomo ludzk, usypiajc j. Z n a m y
w yciu ludzi z bardzo siln wol, o sabej woli, bez
woli lub takich, u ktrych wola przejawia si nad
zwyczaj skpo. Ludzie silnej woli zawsze zwyci-
220
ali bezwolnych. Ale w niektrych razach ten czy
w osobnik jest w stanie tak podziaa n a innego,
e ten ostatni zupenie traci dar mylenia i kalku
lacji, w caoci przyjmujc rozkazy, wychodzce
od czowieka, ktry go hypnotyzuje.
W hypnotyzowaniu najwiksz rol graj oczy
hypnotyzera. Jak wiadomo, przez dugie wpatrywa
nie si w byszczc kul dusza oszaamia si zlek-
ka i czowiek zatraca potrosze wiadomo rze
czy. Oczy za osobliwie czarne, wielkie b
dc okrgemi, a zarazem uduchowione ogniem
ycia, ktry wszystko przenika nawskro, staj si
wanie takiemi kulami moc ich jest olbrzymia.
Ludzie nerwowi najbardziej poddaj si dzia
aniu hypnotyzujcych oczu, a kobieta, czsto bar
dzo przedstawiajca kbek nerww, poddaje si
hypnozie ze szczegln biernoci.
Wyraenie czarowa oczami" jest zupenie
ugruntowane, zwaszcza odnonie wzroku osoby
energicznej, z niegasncem rdem elaznej woli,
osoby, dcej do cile okrelonego celu. H y p n o -
tyzowanie za pomoc skupionego, uporczywego
wpatrywania si oczu dopeniaj odpowiednie ru
chy rk, nazywane passami", ktry w w y k o n a n i u
zawodowcw same s w stanie zahypnotyzowa
czowieka.
I tak, czowiek sabej woli, a zwaszcza ko
bieta, nigdy nie maj pewnoci, czy w danej chwi
li dugi i skupiony wzrok hypnotyzera, w zwizku
z kilkoma passami, nie pozbawia ich wiadomoci,
nie wprowadzi ich w niepojtny stan snu cikie
go, w ktrym nic si nie wie, nic si nie czuje
oprcz tego, czego chce hypnotyzeik
221
 Przytoczylimy ju par przykadw naduy
natury hypnotycznej. P e w n a p a n i e n k a z bardzo
przyzwoitej rodziny, odpaliwszy zamonego i po
rzdnego czowieka, p a d a ofiar jakiego a k t o r a -
hypnotyzera, ktry miostki swoje zmienia jak r
kawiczki. Ale tym razem, wiedziony interesem, ak
tor nie wypuszcza swej ofiary i lubo zdya go
ju znienawidzie, narzuca jej codziennie mio
dla siebie i biedne dziewcz nie byo w stanie
walczy. Wyjedajc za interesem do ssiedniego
miasta i bdc pewnym, e ona skorzysta z jego
nieobecnoci i ucieknie do domu, aktor wmwi
w ni, aeby za kilka dni, o oznaczonej godzinie
bya bezwarunkowo w jego mieszkaniu. P a n n a
rzeczywicie natychmiast u d a a si do rodziny,
ukorzya si i nawet zdoaa znowu zwabi kocha
jcego j dotd odpalonego obywatela. Ale w trak
cie przygotowa do nowego ycia, wrd piesz
czot i zabiegw otoczenia, nieszczliwa kobieta
uczua nagle niepowcigliw potrzeb odjazdu
i usiowaa wylizgn si z domu, aeby caym
p d e m sun do swego tyrana. Jednake narzeczo-
n T a k i e oczy dyktuj i rozkazuj.
y J e ) przewidzia ten manewr, gdy wogle mia
przekonanie, e tylko h y p n o t y z m e m mg j znie
woli taki ndzny awanturnik, jakim b y aktor.
U d a si te jaknajprdzej po gonego leka
rza, ktry cieszy si saw, jako hypnotyzer, i zd
y wrci do domu narzeczonej w tej samej chwi
li, gdy o n a z b d n y m wzrokiem, zaamujc rce,
u b r a n a do wyjcia, kierowaa si ju n a ulic.
Zrobiwszy kilka passw, lekarz uspokoi j
0 tyle, e udao si j zawrci do mieszkania,
222
czego dotd niczem nie udao si zrobi. Uznajc
przypuszczenie narzeczonego za uzasadnione, le
karz stanowczo zacz jej zaleca, aeby nie uleg
a rozkazom swego kusiciela.
Dziewcz, zaamujc rce, jczc i zy lejc,
jakgdyby walczya sama ze sob, z jak wew
ntrzn si, ju to uspokojaa si powoli, ju zno
wu w p a d a a w stan poprzedni.
Ale doktr spokojnie mierzy j swoim wzro
kiem a passy jego staway si coraz wolniejsze
i coraz bardziej zdecydowane.
I oto chora chora uspokoia si zupenie. U-
snwszy snem gbokim, i przespawszy do du
go, obudzia si nazajutrz zupenie uwolniona od
strasznego wpywu aktora.
Sia hypnotyzera lekarza okazaa si pot
niejsz i oddziaaa skutecznie.
Z n a n e s liczne przypadki, w ktrych serce
kobiece podbijano drog hypnotyzmu. Najskutecz
niej dziaaj czarne wielkie oczy, a n a sam ich
widok niektre dziewczta trac wadz n a d sob.
Dziewcz opusz
cza dom, zatraca wstyd i idzie tam, dokd j wa
bi lubo i przeraa, b e z d e n n y wzrok bezdennych
czarnych oczu.
T a k i sam stan dotkn moe i mczyzn za
wpywem wzroku kobiety. W e Francji poudniowej,
w jednem z mniejszych miasteczek, znan b y a
kobieta o wielkich czarnych oczach, ktra umiaa
pocign z a sob kadego mczyzn swoim upor
czywym skupionym wzrokiem. W c a l e ju nie mo
d a i nie posiadajca wcale pontnych rysw twa-
223
rzy, b y a prawdziwym biczem ognisk rodzinnych,
wabic ku sobie niejednego z cnotliwych mw
i z lekkiem sercem rujnujc cae rodziny.
Jej sia magiczna wzburzya j e d n a k w kocu
przeciwko sobie wszystkie kobiety w miasteczku,
i pewnej czarnej, jak jej oczy, nocy, kusicielka
z kamieniem na s z j i znalaza uspokojenie w mt
nych falach rzeki, n a d brzegiem ktrej niejedno
krotnie urzdzaa swoje wystpy i gorszce schadzki.
Hypnotyzm, jak widzimy, moe gra wan
rol w zdobywaniu mioci. Z a jego pomoc, opr
kobiety czsto sabnie, antypatja ustpuje zrazu
miejsca obojtnoci, a z biegiem czasu przechodzi
w sympatj, a koniec kocem, przyzwyczajenie
utrwala grunty do uczucia, graniczcego z mioci.
Hypnotyzmowi w mioci mona niezawodnie
rokowa du przyszo, gdy z jednej strony
sabn nerwy u ludzi, zwiksza si ich przedsi
biorczo, a z drugiej oddzielne jednostki coraz
dalej coraz gbiej wnikaj w tajemnice nauki, wy
cigaj stamtd n a wiato dzienne coraz to nowe
wiadomoci.
IV. BRAK WZAJEMNOCI.
Z A Z D R O I MIO.
Z e umiejtno podobania si jest sztuk, to
fakt niezaprzeczony, gdy wcale nie jest to rzecz
tak atwa, jakby si n a pozr w y d a w a mogo.
Mwilimy ju o warunkach oglnych, jakie za
rwno kobieta jak i mczyzna posiada winni,
aeby si sobie podoba wzajem. Ale widzimy
224
jednak niejednokrotnie, e przy prawie rwnych
pozostaych warunkach jeden lub j e d n a podoba si
wicej, drugi lub druga mniej. Czeme wytuma
czy to zjawisko, tak czsto zdarzajce si w yciu?
Przyrzyjcie si modej panience, ubranej
skromnie, nie uganiajcej si galopem za mod
i nie traccej majtku na toalety i stroje. A tym
czasem, jak jej we wszystkiem do twarzy, jak si
ubiera bez zarzutu, ile ma wdziku w caej postaci!
T o dziewcz p o d o b a si, bezwiednie przy-
eiga spojrzenia ogu, dopytuj si o ni niezna
jomi, nazywaj j wykwintn i eleganck. By mo
e, i jej przymioty wewntrzne stanowi olbrzy
mie skarby w porwnaniu z temi zewntrznemi
oznakami. Ale ju sam powierzchnownoci wzbu
dzia uwag i kady rad przypuszcza, e wytwor
na powierzchowno idzie bezwarunkowo w parze
z zaletami wewntrznemi.
Podoba si!
Czy to nie sztuka ? Gra tu bez wtpienia nie
ma rol i kokieterja, ktra ze swej strony jest
warjantem sztuki swojego rodzaju. Kokietka w po
r spuci oczy, zaledwie si umiechnie i zmruy
oczki, gdzie trzeba, zagryzie usteczka, rozcignie
swka lub nieoczekiwanie w y d a okrzyk i wra
enie bdzie takie, jakie sobie yczy, a o wicej
jej nie chodzi.
Sztuka podobania si jest to umiejtno
wykorzystania wszystkich warunkw, d a n y c h przez
natur tak, a e b y je skupi razem, jak w sztuce
magicznej, i rozporzdza nimi wedug swojego
uznania, zostawiajc w cieniu to wszystko, co nie
Zwyczaje Tow. 15. 225

suy do wikszego wraenia i co mogoby tylko
wraenie to zepsu.
Modzi panowie posiadaj rwnie t sztuk
i dzielnie w niej wicz. Kokietuj oni sami ze so
b, z lustrem, w kole swoich znajomych, n a ulicy
i w towarzystwie. I podobaj si, robi wraenie,
a uwaga znajomych kobiet skupia si n a ich przy
miotach wystawionych n a pokaz naturalnych
l u b sztucznych i pomija liczne braki, bardzo
a bardzo naturalne.
Czste s wypadki, e zakochany i zakocha
n a nie znajduj wzajemnoci u swoich wybranych,
a wite marzenie bodaj czy kiedykolwiek zast
pi dla nich moe sodka rzeczywisto.
Jest to stan arcyprzykry. Ale rozpacza nigdy
nie trzeba. Pierwsze wraenie czsto zawodzi i to,
co dzi jest dla n a s niedostpne, przy pewnej stra
cie energji moe okaza si dostpnem jutro lub
pojutrze.
Znalimy modzieca o bardzo szlachetnej
i sympatycznej powierzchownoci, skromnego i po
rzdnego, ktry zakocha si w pewnej znajomej
pannie, ale n a nieszczcie nie mg spodziewa
si jej wzajemnoci, gdy w y b r a n k a najwyraniej
oddawaa pierwszestwo innemu.
Rozpacz jego nie miaa granic. Stara si ni-
czem nie okaza wewntrznego stanu swej duszy,
b o nie chcia powtarza gono przy obcych imie
nia ukochanej, i mona si byo spodziewa bar
dzo smutnych nastpstw jego gbokich atakw
rozpaczy.
j e d n a k e mia on tyle rozwagi, e zanim do-
226
szed do ostatecznoci, postanowi sprbowa szcz
cia u przedmiotu swojej mioci i pewnego pikne
go wieczora ze cinitem sercem owiadczy si
o jej rk.
P a n n a bya niepomiernie zdziwiona, gdy je
go skromno nie dawaa jej podstawy do wcigni
cia go na list swoich czcicieli i pomylawszy, od
powiedziaa przychylnie ku wielkiej radoci zroz
paczonego modzieca.
Z liczby moich konkurentw, objania
a potem swemu narzeczonemu, mogam dawa
pierwszestwo zrcznoci jednego, dowcipowi dru
giego i przystojnoci trzeciego, ale na ma wyma
gania moje s daleko powaniejsze i przewidujce.
Brak wzajemnoci by tu jedynie pozornym.
Ale jake bywa w takich wypadkach, gdy istnieje
rzeczywicie ? I wtedy nic nie trzeba rozpacza.
Przedmioty miosne s kapryne jak wiatr, nawet
niezalenie od pci, chocia kobiecie j e d n a k trzeba
o d d a pierwszestwo w tym razie.
Ale pomimo to trzeba przywoa ca si
swojej mioci wasnej, aeby w danej chwili sta
n do walki z samym sob. Bo niejednokrotnie
bywaj zdarzenia, i mio gboka okazywaa si
poprostu chwilowym zachwytem, a strona ode
pchnita dzikowaa losom za odkrycie sobie w po
r braku wzajemnoci u drugiej strony.
Zauwaono, e po dugiem poyciu wsplnem
rwnowa si nie tylko przyzwyczajenia maon
kw, ich charakter, sposb mylenia, smak, gust
i tp., ale i zzewntrz, z powierzchownoci staj si
oni mniej lub wicej podobni do siebie.
227
 wiadczy to, e k a d y czowiek m a w sobie
jakie tajemne rda sympatji, ujawniajce si
stopniowo wzgldem kochanej istoty i trafiajce
u niej n a rda pokrewne. Dlatego te, aeby obu
dzi mio u w y b r a n k a lub wybranki, trzeba mo
liwie utosamia sobie jej gusta, naogi, pogldy
i denia. Dokonawszy tego gruntownie owiadcza
si niby niechccy, e lubi si to, niecierpi tego,
marzy si o tem, zachwyca si temi czy owemi
przedmiotami, a wtedy on lub ona przekonywa si
z ca przyjemnoci, e gusta wasze godz si
cile ze sob i e n a drodze ycia spotkao si
czowieka, z ktrym nie trudno bdzie kroczy
wsplnie i zgodnie, e bdzie on uytecznym przy
jacielem lub godn towarzyszk.
May ten manewr nie m a w sobie nic zego.
Na wojnie dla zwycistwa dopuszczalne s rne
podstpy a czy to nie wojna, gdy idzie o po
konanie kochanej istoty, ktra uja i ze swej stro
ny p o k o n a a twoje kochajce serce ?
W taki sposb dokonywa si powodzenia
w mioci, a czste spotkanie niejednokrotnie uwie
cza maestwo, ktre bdzie w wikszoci wypad
kw szczliwe, gdy jedna ze stron okazaa zdol
no przystosowania si do wymaga drugiej i w
interesach zachowania szczcia rodzinnego bdzie
zawsze mniej lub wicej uleg, otrzymujc w za
mian odpowiednie ustpstwa dla siebie.
Z n a e m modzieca, bardzo interesownego i za
monego, ktry lubia zabawia si, ale postawi
sobie za cel wybrania n a towarzyszk ycia osoby
bezwarunkowo skromnej, sentymentalnej, naiwnej,
228
nie takiej, co si naczytaa rnych sensacyjnych
romansw sowem osoby, ktr towarzystwo
ochrzcioby mianem synogarliczki".
W kole znajomych panien nie mg oczywi
cie trafi na taki idea, lubo kada pragna wyj
za niego za m.
Ale oto wprowadzono go do nowej rodziny,
gdzie jedyna crka odrazu w y d a a mu si odpo
wiedni. Bya ona rwnie skromna, jak i naiwna,
wiecznie przebywaa przy krosnach, a n a ksik
spogldaa lkliwie, przeczco krcc gow, gdy
mody czowiek stara si j nakoni, dla dowiad
czenia, do lektury modnego romansu.
Nie, nie, seplenia, usuwajc ksik,
jak g d y b y chciaa si obroni od grzechu, te
romanse to tylko p o k u s a . . . zgorszenie!
I oczy jej, p r a w d a e niesychanie wyraziste,
tak si zamieway, rczki nabonie skaday si
na piersiach, e nasz owiec naiwnoci w dwa ty
godnie potem wprowadzi j ju do swojego domu,
jako maonk prawowit. Tryumfowa. Lecz
po upywie pewnego czasu ycie stao si dla niej
n u d n e m i pozbawionem treci. Z on nie byo
o czem porozmawia, gdy nic nie czytaa i o ni-
czem nie syszaa. Przekonawszy si, e zrobi wiel
k pomyk, nasz mody mu kupi kilka ksi
ek i zamierza przystpi do ogady swojej pik
nej onusi.
Gdy jednak otworzy ksik i zamierza od
czyta pierwszy wykad o korzyciach czytania",
o koniecznoci n a u k i " i tp. gdy moda ona, nie
mogc duej wytrzyma w swojej roli, z gonym
miechem rzucia mu si na szyj.
229

Ale ja te wszystkie ksiki czytaam, gdy
b y a m jeszcze tak m a l e k !
Dlaczeg wic nie chciaa przyjmowa
odemnie ksiek, k i e d y m ci je ofiarowa przed we
selem wymwi zmieszany maonek, cieszc si
w duchu z takiego obrotu rzeczy.
Dla bardzo prostej przyczyny, e wszyst
kie te ksiki twoje i setki im podobnych czyta
a m i odczytywaam po caych nocach I
1 to nie przeszkodzio im nadal pdzi ycie
szczliwie i wypenione wzajemn mioci.
Z mioci wynika zazdro i jest to kon
sekwencja usprawiedliwiona. Mwi nawet pow
szechnie, e zazdroci jedynie ten, kto kocha, e
przeto zazdro suy za najpewniejsz oznak
mioci.
Ale niekiedy i niezbyt rzadko, sama za
zdro moe wzbudzi kochanie i sta si dla
pierwsz pobudk. Moe to nastpi w takich wa
runkach. Z a jedn i t sam panienk chodzi kil
ku modych ludzi, ale aden z nich nie ma powa
nych zamiarw. A tymczasem jej samej jeden
z nich b a r d z o si podoba, on za, jak n a przekr,
najmniej ze wszystkich zwraca uwag n a ni.
A e b y obudzi w nim zazdro, ona umylnie
oddaje pierwszestwo jego koledze, mniej godne
m u ode, a robi to z krzywd tego, ktry jej si
podoba. Mio wasna u tego zostaje podranio
n i zazdrosna pobudka, wywoana poczuciem was
nej wyszoci, p o p y c h a go do walki. Z a c z y n a wic
z zazdroci ledzi t, ktra wyrnia niegodnego
koleg; stara si zwrci n a siebie jej uwag. Oczy wi*
230
cie, udaje mu si to koniec k o c e m i ukryty zamiar
naszej rozsdnej panienki zostaje osignity ku
oglnemu zadowoleniu.
T a k to n a gruncie zazdroci wykwitaj pysz
ne pki kochania.
Natomiast zazdro, wynikajca z mioci, sta
je si zaprawd nieszczciem dla zakochanych.
Niejednokrotnie rwnoczenie z mioci zazdro
warunkuje si jeszcze uczuciem wasnoci i mio
ci wasnej, jak to widzielimy wyej.
Im wiksza jest n a s z a mio, im wiksze by
o szczcie nasze, tem dotkliwiej rozbija je n a m
nasza zazdro, tem straszniejsz b y w a kropelka
trucizny, ktra si przedostaa do naszego kocha
nia i zamienia si w ocean podejrzliwoci. Ledwie
Bi przyja, ju jtrzy n a s i nigdy opuci nie
moe.
Czowiek porzdny i zrwnowaony, kobieta
idealna o Wysokiem poczuciu moralnoci, cierpic
i gnbic si pod wpywem zazdroci, zamienia si
w szpiega i detektywa, w osobisto niegodn pod
gldajc, podsuchajca, przekupujc i takiemi
sposobami poniajc siebie i kochan istot.
W stanie zazdroci zmysy s wyrubowane
chorobliwie. W gorcej niesztucznej pieszczocie
ukochanego roi si udanie i zdrada, w serdecznych
wyrazach i objawach kochania chorobliwie chwyta
za fasz i obud, a pocaunki wydaj si zimne
jak szczyty Giewontu.
T a k i e ycie nie moe by nazwane sodkiem.
1 naley si tylko dziwi, jak mog razem znosi
si ze sob w duszy mio i zazdro rwnocze-
231
nie. Mio lub zazdro ale nigdy obie r a z e m !
I mier tego uczucia lub owego powinna by sta
nowcz i niezwoczn oczywicie, o ile posiada
si faktyczne i usprawiedliwione dane.
V. JAK UTRZYMA MIO?
Stao si to, do czego si zmierzao, ku zado
woleniu stron obu: on" owiadczy si ona" si
zgodzia, i gorca mio zakoczy si lubem, kt
ry n a wieki poczy w obliczu nieba i ziemi dwie
kochajce si istoty. Czy naley w tym razie uwa
a zwycistwo za ostateczne, czy naley zoy
bro i nic nie robi dalej, oczekujc tylko rozko
szy doczesnych ?
P r a k t y k a ycia daje na to odpowied katego
ryczn. Mwilimy ju o tem, e kobiet trzeba
zawojowa c o d z i e n n i e , jeeli pragnie si j
uwaa za pokonan, a tembardziej trzeba to prak
tykowa odnonie kochanej wybranki, ktra zostaa
nasz narzeczon.
Czyli nie zdarzay si wypadki, w ktrych
narzeczona proponowaa, dla tych czy owych wzgl
dw, zrezygnowa z jego zamiarw i to wycznie
tylko dla jego winy ? Powody mog by bardzo,
a bardzo rne. Dopki si n a m nie udao zdoby
dla siebie ostatecznego zwycistwa przed innymi,
wszelkiemi siami, staramy si przej s a m y c h sie
bie, wykaza swoje przymioty rzeczywiste lub
sztuczne w jaknajlepszem wietle, ostronie ale
dotkliwie podstawiamy nog naszym rywalom i wo
gle przewidujemy wszelkie d a n e , mogce zabez
pieczy n a m powodzenie.
232
Ale czsto, po docigniciu celu, nazwawszy
wybrank swoj, po zarczynach, stajemy si mniej
przezorni, nie liczymy si z adnemi zdaniami o
sobie i powoli, niezalenie od samych siebie, uka
zujemy takie przymioty", ktre dotd ukrywalimy
starannie i za ktre a d n a narzeczona, adna z ku
zynek nie pogaskaaby nas po gowie.
Czy mao kady z nas ma takich smutnych
przymiotw"?
T r z e b a przeto nie tylko samego siebie trzy
m a n a wodzy, ale i stara si wogle wyzby si
zych bdw, ktre si ukrywao przed narze
czon, bo i w yciu maeskiem nie wyjd o n e
n a dobre.
Dotyczy to rwnie i osb pci piknej. Kobie
ta bardziej jeszcze ni mczyzna umie ukrywa
wszystko co zechce, ale i ona pod wpywem niewol
niczego zalepienia, jakie jej okazuje rozkochany
narzeczony, moe przebra miar. I wtedy, pewne
go piknego dnia, przekona sie ze zgroz, e uwa
any za lepca" odrazu przejrza! Smutne nastp
stwa nie dadz dugo czeka na siebie i run ma
rzenia o szczciu, ktre moe ju byo blisko...
blisko...
T y m sposobem uroczysty akt zarczyn nie
tylko nic nie zmienia we wzajemnych stosunkach
modego czowieka i jego wybranki i sprawdziwszy
niejako, uczyniwszy bardziej szczerym objaw ich
uczu miosnych, obowizuje obie strony d o naj
wyszej uprzejmoci, delikatnoci i udoskonalenia
zarwno wewntrz jak i zewntrz.
Na czem polega mio w maestwie mwi-
233
limy ju w j e d n y m z pocztkowych rozdziaw
pracy niniejszej, nie bdziemy wic si tu powta
rza, powiemy jeszcze tylko co nie co o wier
noci i zdradzie.
Jeeli was kochaj, to nie lkajcie si zdrady,
jeeli j e d n a k zdradzono was, to znaczy, e was nie
kochaj. T a k si mwi zwykle, ale nie zawsze w
takich cile ramach rozgrywa si tragedja za
chwianej mioci. Niekiedy djabe pokusy i sprzy
jajce warunki sprzyjaj chwilowemu zamroczeniu
poczucia obowizku; niekiedy mszcz si okrutnie
i nierozsdnie n a kochanym, ale na zasugujcym
na kar czowieku; n a k i e d y ptaj, ale niebawem
zmuszaj do gorzkiej i szczerej skruchy.
W e wszystkich tych razach bardzo czsto
winn b y w a nie tylko strona, ktra zgrzeszya i
pada, ale i ta, ktra ucierpiaa. Moliwem jest, e
w por wypowiedziane swka sympatyczne, po
d a n a i dugo wygldana pieszczota, gorce prze
konanie, gniew przeistoczony n a ask, zapomnie
nie maych bdw, e wszystko to zapobiego i nikt nie przyjdzie ucieszy si jego widokiem
b y fatalnej winie i zanurzeniu si w przepa, po
wstrzymaoby w ostatniej chwili od szalonego za
miaru, otworzyoby oczy n a przedmioty, ktre po
przednio byway niedostrzeone.
Jeeli was kochano, jeeli was i teraz jeszcze
nie nienawidz, to znajc drogi do kochajcego was
serca, na pewno dotrzecie do celu i nie tylko zapo
biegniecie nieszczciu, habie ale i zniszczycie na
wet wszelk mono dopuszczenia si takiego
postpku, ktry najdrobniejsz plamk mgby za
le n a byszczcem zwierciadle waszych szczerych
234
i serdecznych stosunkw, ktre powstay z uczu
cia jednoci i kochania.
Wszystko w naturze m a swj rozwj konsek
wentny, dochodzi do swej cile okrelonej dojrzao
ci, sytuacji i celu. T a k rozwijaj si, kwitn i ro
dz owoce roliny, skadaj d a porywom mioci
przedstawiciele krlestwa zwierzt i za ich przy
kadem poda czowiek: rozwijajcy si, kwitncy,
kochajcy, zapadniajcy.
Ale co wyobraa kawaler ta nienormalno
w gronie ludzi, upajajcych si sodyczami ycia
rodzinnego! Kawaler to krzak zaschnity, kt
rego korzenie s jeszcze j e d n a k zupenie zdrowe.
Jeeli zaopiekowa si nim naleycie, jeeli go si
oprzga promnieniami pieszczoty, jeeli go si
uyni potokami zabiegw, to jeszcze zakwitnie
i wyda podane owoce. Ale nie wolno traci cza
su, bo moe nadej okres, w ktrym, niestety, b
dzie ju zapno.
I krzak ten bez poytku bdzie drczy oczy
i rozkwitem, a po mierci zapomni o nim zupenie.
T a k i e m jest ycie kawalerw, ktrych istnieje
kilka kategoryj. W stosunku do iloci kobiet n a
kuli ziemskiej, statystyka daje n a m niejedne rezul
taty pocieszajce. Na kadego mczyzn przypa
da kobiota, trzeba umie tylko wybra t, ktra
najbardziej zblia si do wynionego ideau.
Jednake kawaler z natury swojej jest rwnie
lkliwy, jak i niezdecydowany. Wybiera, wyglda,
wyledz, wyczekuje, kalkuluje. I oto spostrzeg
nareszcie t, ktr uszczliwi swoim wyborem
235
i ju uczyni odpowiednie kroki i posiad ju i z jej
strony gotowo i wzajemno. Ale wstrzymuje si
na miejscu najciekawszem. I oto nagle, nagle sam
sobie nie moe zda sprawy z tego, co go pobu
dza do nastroszenia si pod swoj skorup, ale
uwaa za suszne przybra wzrok chytry, jak czo
wiek, ktrego niby atwo podej, i znw zaczy
na kalkulowa, way, porwnywa, wyglda.
Dobr b y a b y ta Mania, bo i wzrost od
powiedni, i figurka i oczy i wszystko, ale wresz
cie. .. t e n . . . t e g o . . . jakgdyby czego jej byo brak
sam nie wiem czego, ale b r a k !
I przenosi oczy n a Adzi, ktra zachwyca
go w niemniejszym stopniu, a nawet dla p e w n y c h
zalet p o d o b a mu si wicej, ale . . . Ale, to fatalne
uprzedzajce i powstrzymujce ale" !
I tak lata biegn szeregiem, zostawiajc pust
k i osamotnienie, on za cigle wybiera i rozmyla.
A nareszcie przychodzi okres, gdy n a jego
smtne spojrzenia nikt ju nie zwraca uwagi. Z a
cienia koo swoich wymaga, zaczyna by poba
liwym, ale kobiety, nauczone gorkiem dowiad
czeniem, odczytuj n a jego czole fatalny napis:
T o stary k a w a l e r !
I ycie, jak biego bez szczerej pieszczoty
niewieciej, bez ciepego domowego ogniska, bez
maeskiego powabu we wsplnem poyciu, do
gorywa smutne, cikie, w mroku samotnoci i nie
kiedy przy akompanjamencie monotonnego i zo
liwego pomruku jakiej grubej i pretensjonalej go
spodyni".
A jednak mgby by kocha i by k o c h a n y m !
236
Na zakoczenie podamy kilka rad dla panw.
Nie bdziemy oszukiwa siebie, bdziemy
otwarci i szczerzy, twierdzc, e wszelkie denia
nasze, bd co bd, zmierzaj do chci podoba
nia si kobiecie. Czy si przechadza po Nowym
wiecie, modnie ubrany, leniwym i mtnym wzro
kiem ogarniajc te, ktre wypadkowo napotka, czy
siedzi w charakterze szefa biura w swoim gabine
cie, przyjmujc pikne panie z probami, czy bie
ga n a lekcje za marne grosze, oczekujc z milutk
siostrzyczk swego pupila, w towarzystwie, w te
atrze, n a ulicy, na przechadzce i w jakichkolwiek
bd warunkach mczyzna pragnie si podo
ba, dy do zwrcenia na siebie cakowitej uwa
gi kobiety prawie niezalenie od tego, czy jest
to przystojna pokojweczka, czy wspaniaa dama,
czy figlarna magazynierka, czy te idca z tek
pod pach urzdniczka.
Mwilimy ju poprzednio o sztuce zwrcenia
na siebie uwagi kobiet. Ala dla uoglnienia tej
sprawy moemy da mczyznom wszelkiego wie
ku jedn wspln rad, prowadzc bezwarunko
wo d o pomylnych rezultatw: mczyzna po
winien zawsze by s a m y m s o b ! Z d a w a o b y
si, e to takie proste i takie atwe do zrobienia,
a w k a d y m razie nie wymagajce jakich spe
cjalnych rodkw osignicia tej miary. W rzeczy
wistoci j e d n a k jest to rzecz bardziej skompliko
wana. Bo trzeba wiedzie, e nic tak nie gubi m
czyzny w oczach kobiety, jak jakakolwiek miesz
na jego strona. Gdzie si wywouje drwiny, tam
nie moe by mowy o jakiemkolwiek innem uczu
237
ciu u kobiety. mieszny w jej oczach nie moe
By wic s a m y m sob w k a d y m wieku; by
by zarazem godnym wyrnienia, jako mczyzna.
mczyzn w najlepszem znaczeniu tego wyrazu;
A nie jeste miesznym, dajmy n a to, mo
spoglda prawdzie ycia prosto w oczy i uczci
dzieniec, sztyftujcy si okrutnie, byle tylko oka
wie bra od niej to wszystko, co dostpne; patrze
za si czowiekiem dojrzaym i statecznym ? On
n a mio, jak n a naturalne rdo rozkoszy
i grone brwi marszczy, i w skupieniu mruy oczy
wszystko to daje szanse podobania si kobiecie,
i udaje, e wszystko dla jest obojtnem zarwno.
ktra zainteresuje si wami, bdzie czsto darzy
A tymczasem obchodzca go p a n i e n k a wanie
was swoj uwag i koniec kocw pokocha was,
marzy o rwieniku rwnie jak ona wesoym i cie
do czego te zdacie.
szcym si z ycia, k a d a za inna kobieta w duchu
A jaka rada oglna dla kobiet?
i jawnie zamiewa si n a d tym goowsem", usi
G d y b y kobieta liczya si zawsze z cennem
ujcym wcign n a siebie m a s k przeycia.
prawid/em natury, jej stosunek do mczyzny od
Istnieje z drugiej strony masa ludzi doj
znaczaby si wyjtkow staoci. A prawido to
rzaego wieku, pragncych uchodzi za modzie
sprowadza si jedynie d o tego, a e b y k o b i e t a
cw niewinnych i niedowiadczonych. Kadej ko
p rz e d ew szy s t k i e m b y a i zostawaa
biecie, a przynajmniej wikszoci z nich, spodoba
kobiet.
by si ten przystojny mczyzna z piknym za
T a k i e m jest jej przeznaczenie, ale te jej ko
rostem n a twarzy, ktry ju zakosztowa sporo
rzy powodzenia. I w istocie mczyzn instynkt
uciech ycia i umie w pewnej doni trzyma czar
mimowoli pociga do przedstawicielki pci odmien
rozkoszy.
nej, a czem odmienno ta jest bardziej wyran,
T e n j e d n a k zgoli sobie wsy i brod, krci
tem silniejsz jest jego dno naturalna.
si w towarzystwie mokosw i podlotkw wciga
Mczyzna jest silny i potny kobieta sa
jc n a siebie niewaciw skorup, ni przyczyw
ba i mikka; on miay i dzielny, ona uosabia uf
szy si do grona modziey i usunwszy si od lu
no i pokor; on przeszed ogie i wod, ona nie
dzi swego wieku.
winna i nie dotknita yciom.
A sztyftujcy si staruszkowie najbardziej ze
Kady przymiot mczyzny w zastosowaniu
wszystkich budz miech w gronie kobiet, ktrym
do kobiety pozbawiby j kobiecoci, t. j . tego uro
chcieliby si podoba. W k a d y m razie szlachetna
ku, ktry j cechuje, jako przedstawicielk pci
siwizna jest o wiele pikniejsz od wymalowanych
piknej. Oczywicie istniej rysy wsplne dla m
i napomadowanych wosw, ktre rzucaj si
czyzn i kobiet. T a k , wyksztacenie, rozum, zdrowy
w oczy wszystkim i k a d e m u , oprcz tego, ktry
sd o rzeczy, uczciwo, mio blinich wszy
trefi je przed lustrem.
stko to s przymioty, nie znajce pci.
238
239
 Dzieweczka, podlotek i dziewcz, jako przed
mioty umiowania i zachwytu otaczajcych: narze
czona i moda matka, osoba dojrzaa i nawet
starsza wszystkie powinny zachowywa kobie
co zarwno w strojach jak i w stosunkach z ludmi,
w postpkach, w sposobie mylenia i we wszystkich
przejazdach ycia codziennego.
T o wszystko!
VI. OD FLIRTU D O O T A i l Z A .
Cay ten okres wzajemnego zdobywania siebie
przez obie strony, kandydujce do stanu mae
skiego, trwa stosunkowo do dugo i niekiedy
przeciga si n a lata. Moda para, zwizana mag
nesem mioci, wdraa si w rol akrobaty, chodz
cego po wypronej linie, ktr byle zoliwy figiel
w postaci nowych, a niespodziewanych wrae atwo
podci moe, powodujc okropn katastrof zer
wania. Stadjum tej dugiej i prawie e ciernistej
drogi od flirtu do otarza nie naley do rzdu naj-
rozkoszniejszych, kochankowie bowiem, dni ze
spolenia, radziby stan oko w oko z faktem do
konanym i co ywo zapocztkowa rodzin. Ty
siczne wzgldy staj im n a przeszkodzie. A to
braK zgody ze strony krewnych panny, a to nie
dostateczne fundusze do usania gniazda, a to cay
rj dokuczliwych zaporw, od ktrych, jak od
much natrtnych nieustannie otrzsa si trzeba,
wszystko to p r z e d u a termin zbawczy i odwczy
podan chwil.
e j e d n a k aska Boa zawsze czuwa nad
240
prawoci serc ludzkich, nadchodzi przeto moment
rozstrzygnicia przedwstpnych bojw i oto zbli
a si dzie uroczysty. Niech yje mio, wiwat
para moda!
Takich wiwatw nasuchalimy si do cza
su wojny wiatowej i to nasuchalimy si w tem
pie przyspieszonem, gwatownem nieomal. P r a w o
mierci i ycia pozwolio luby urzeczywistni bez
duszych zabiegw i formalnoci, urywajc bez
ceremonji eb niesankcjonowanej tradycyj i czy
pary ryczatem. W ryczacie tym formy towarzys
kie, ustalone wiekowym zwyczajem, zeszy n a plan
drugi, a pary kojarzyy si tak, j a k kojarz si
ptaszki n a drzewach lub dzikie zwierzta w pustyni.
Z y s k a na tem ogie poda, ale straciy formy,
wdziczne, lube i niezapomniane d o koca ycia.
Na tej drodze zakwita rolina samodzielnoci
kobiecej... Dzi p a n n a nie pyta si ju rodzicw, czy
wolno jej bdzie wyj za tego lub owego rycerza
bojw, lecz decyduje o tem sama, z ca bez
wzgldnoci serca, wraenia i . . . intuicji, a raczej
ryzyka. T u chodzi gwnie o fakt pozyskania god
noci maonki, o utrwalenie bytu n a p r z y s z o . . .
I rodzina schyla gow w pokorze, gorszy si
wprawdzie, ale sprawia weselisko naprdce, n a pa-
tatajk, i stwierdza z blem, e p a n mody rusza
po lubie na front, d o boju, a p a n n a m o d a . . .
otwiera bodaj sklep spoywczy do spki a roz
goryczon mamusi.
O dobrym tonie i o jego przepisach mowy
by w takich razach nie moe. P o odpadniciu
wszelkich ceremonji, o d p a d a konieczno wizyt
Zwyczaje Tow. 10. 241

i rewizyt, obcaowanie maminych rczek, taca
przy kieszeniach bogatych wujaszkw, podarunkw,
wypraw, interaktu i t. d. i t. d. wszystkich tych
sowem cudnych we wspomnieniu momentw, kt
re zabija j e d n a j e d y n a wojna I
Z e jednak prawom tej ostatniej nie wszyscy
podlegli, e wikszo, i to wikszo znakomicie
przewaajca, prowadzi d a w n y tryb ycia i liczy
si dotd z nieprzepartemi wzgldami tradycyj,
wszechmocna przeto zaraza samodzielnoci w de
cyzjach kojarzcej si pary nie narzuca si jeszcze
jako prawido bezwzgldne i rzeczy id trybem
odwiecznym, ktremu wanie d a m y tu wyraz po
krtce.
W tym celu powtrzymy tu rozdzia trzyna
sty naszego dawnego Dobrego T o n u , noszcy tytu
S p a w y M a e s k i e , ktry pokrtce daje tre
ciwy przebieg perypetyj weselnych w ich daw
nych przejawach. Oto, co w nim czytamy:
Mody czowiek, spotkawszy panienk, ktra
mu si spodobaa i z ktr pragnie si oeni, wi
nien da si jej pozna, a przekonawszy si, e
z powierzchownoci nie jest jej niemiym, zacz
jej dyskretnie asystowa i nastpnie prosi o po
zwolenie zoenia wizyty w domu jej rodzicw lub
opiekunw. T a k wizyt skada si zwykle w naj
bliszy dzie witeczny, zaraz po sumie, przy-
czem mody k a n d y d a t do stanu maeskiego po
winien mie n a sobie garnitur tuurkowy, rka
wiczki glansowane, krawat czarny i modny kape
lusz w rku.
Wchodzc do salonu, zdejmuje rkawiczk
242
'" *Wftiftufc
przynajmniej z prawej rki (innni s zdania, e le
piej wcale nie mie rkawiczek n a rkach), wita
si uprzejmie ze wszystkimi, poczwszy od ma
musi", ktrej jeszcze w rk nie cauje, poczem
rozpoczyna rozmow o przedmiotach natury obo
jtnej, o niczem, trwajc przez cae p godziny
j . przez czas trwania wizyty nie dajc po
zna waciwego celu swego przybycia. Na poeg
nanie, o ile spostrzee dobre przyjcie, powinien
pani domu ucaowa w rk, p a n n za uciska
za rczk delikatnie, delikatnie, a znaczco, o ile
p a n n a bdzie w salonie, czego si zwykle w takich
razach unika.
T e r a z modzieniec, ktry zna dobrze drog was
nych spostrzee, jak i przez ktrego z wiernych i zau
fanych przyjaci, dowiaduje si o wszystkiem, co mo
e mu da dokadne pojcie o charakterze i gustach
panny. Przez przyjaciela rwnie lub osob zaufa
nia powinien si poinformowa, jak przyjm jego
owiadczyny. Informacja ta bynajmniej nie jest
zbyteczn, bardzo jest przykro bowiem znale si
w pooeniu czowieka, ktrego spotkaa odmowa,
czyli w pozycji konkurenta odpalonego.
Jeeli w zamian za pierwsze swoje odwiedzi
n y mody czowiek otrzyma rewizyt papy", brata
lub krewnego panny, to moe by pewnym, e go
mile widz i popieszy w par dni z adrug wizy
t. W t e d y ju, po dyskretnem opuszczeniu salonu
przez pann, wszczt bdzie rozmowa o interesach
pieninych, majcych zabezpieczy przyszy byt
maonkw. Jeeli kandydat odpowiada warunkom,
wymaganym przez opiekunw panny, to zapraszaj
243

go d o staego bywania w d o m u i wyznaczaj m u
dzie nastpnych odwiedzin. Jeeli za opieka jest
pod jakimkolwiek wzgldem niezadowolona, to
prosi k a d y d a t a o zostawienie czasu d o namysu;
wtedy mody czowiek powinien czeka, dopki
nie zostanie zaproszony.
W czasie drugiej wizyty k a n d y d a t a , p a n n a
znajduje si w kole swoich krewnych, u b r a n a
skromnie, ale z wytworn starannoci. T a k a wi
zyta trwa o wiele duej ni pierwsza i najlepiej
zoy j w godzinach popoudniowych.
Sam akt owiadczyn odbywa si rozmaicie.
Przyjtym jest dzisiaj, e kawaler przedewszyst-
kiem owiadcza si p a n n i e . Przepis n a takie
owiadczyny jest jeden mniej lub wicej czuy,
przemawiajcy d o serca^ przekonania i rozsdku,
warjanty sowa kocham .
P a n n a wie o tern, e kawaler mia si jej
owiadczy, nie p o w i n n a wic b y naiwnie zae
nowana, owszem, podzikowa za wyrnienie jej
z grona innych panien i zapewni k a n d y d a t a o swej
aprobacie. . chnom przez drubw w dzie wesela.
Owiadczyny n a t u r y oficjalnej wypowiada
w imieniu k a n d y d a t a jego ojciec i matka, bliski
krewny, albo nareszcie powaniejszy wiekiem przy
jaciel. Z d a r z a si j e d n a k czsto, e przepis ten by
w a pominity, dzi bowiem ludzie staj si wro
gami ceremonji. Kawaler poprostu udaje si sam
do gabinetu ojca lub opiekuna p a n n y , w wyrazach
prostych, ale nacechowanych godnoci i powag,
oznajmia m u o zamiarze polubienia p a n n y i oma
wia z nim sprawy pienine, o ile nie znajduje
oporu.
244
Cdy w ten czy w sposb owiadczyny zo
stay przyjte i obie strony zupenie porozumiay
si ze sob, znaczy to, e zwizek zosta w zasa
dzie postanowiony, ale e nazw n a r z e c z o n y c h '
przybieraj modzi dopiero po zarczynach. A do
czasu zarczyn mody czowiek nazywa si kon
kurentem, albo starajcym si.
Krewnych i znajomych zawiadamia si listow
nie o owiadczynach, albo te fakt ten komuniku
je si publicznie w czasie umylnie w y d a n e g o wie
czoru lub balu. P a n n a n a takiem zebraniu wyst
puje biao, a tytuem ozdoby przypina do piersi
kwiatek, przysany jej n a bal przez konkurenta.
Korzystamy z okazji, aeby zaznaczy, e
kwiaty stanowi nieodzowny w a r u n e k zabiegw
o rk panny. Kawaler przysya jej bukiety bardzo
czsto, a kolor kwiatw dobiera tak, aeby z po"
cztku b y y jasne, stopniowo ciemniejsze, a w wi-
gilj lubu purpurowe. Naturalnie bukiet lubny
obowizuje rwnie p a n a modego; jest to bukiet
biay. Bukiety kolorowe mog by ofiarowane dru-
G d y ju owiadczyny ogoszone zostay n a
wieczorze, p a n n a i jej konkurent w towarzystwie
matki, albo osoby powaniejszej skadaj wizyty
krewnym i dobrym znajomym, a narzeczeni przyj
muj ich rewizyty u siebie.
Odwiedziny k o n k u r e n t a w domu jego przysz-
ej staj si odtd coraz czstsze, a nareszcie by
wa codziennie bez ceremonji, zachowujc j e d n a k
przyzwoito zarwno w ubraniu swojem, jak i w e
wszystkich stosunkach z pann. T a ostatnia rw-
245
 waler ofiarowa moe piercionek, zoony z trzech
nie wobec konkurenta winna si okazywa zaw
kamieni w rodku brylant, a po bokach szafir
sze ubran bez zarzutu.
i rubin jednakowej wielkoci.
Wogle, konkurent winien postpowa z naj-
Oprcz klejnotw, narzeczony ma prawo ofia
wyszem ugrzecznieniem i szacunkiem zarwno
rowa swojej przyszej rne drobiazgi toaletowe,
wzgldem panny jak i wzgldemn caego jej oto
szkatuki do robt rcznych, flakony z perfumami,
czenia. Powinien okazywa zupen obojtno dla
kwiaty, ksiki, nuty, bombonierki z cukrami itp.,
wszystkich szczegw pieninych i nie pozwala
zawsze unikajc przedmiotw, wchodzcych w skad
sobie najmniejszej z pann poufaoci. Modzi mo
wyprawy. Byoby niedelikatnie ofiarowa pannie
g rozmawia z e sob o przyszem gospodarstwie,
np. co z ubrania lub bielizny, Niektrzy panowie
o gustach i upodobaniach, o wyborze mieszkania,
praktyczniejsi ofiarowuj narzeczonym inkrustowa
mebli i t. p.
ne szafki lub stoliczki, w szufladeczkch ktrych
Gdyby jakie nadzwyczajne okolicznoci znie jest woreczek ze zotemi pienidzmi, przeznaczo
woliy modzieca do wycofania si z dotychczaso nemu na kupno klejnotw. Oczywicie, panna mo
wych zobowiza, t. j . do dobrowolnego wyrzecze da pienidzmi remi rozporzdza dowoli.
nia si tytuu konkurenta, to powinien uczyni to
Prcz podarunku dla narzeczonej, kawalel
moliwie najdelikatniej, aeby oszczdzi dobrej
powinien uj sobie jej najblisz rodzin drobne-
sawy dziewczcia i nie obrazi jej mioci wasnej.
mi podarunknmi, oni za, ze swej strony, z pann
Dzie zarczyn oznacza si za wsplnem po na czele, mog mu ofiarowa co z przedmiotw,
rozumieniem si stron obu. Dzie ten uwaany by odpowiednich dla mczyzn. Zwaszcza rodzice
wa za uroczysto rodzinn. Zapraszani s krewni panny robi zazwyczaj cenny podarunek narzeczo
i najblisi znajomi. W niektrych domach, zwa nemu.
szcza zamoniejszych, ksidz bogosawi narzeczo
A do dnia lubu modzi mwi do siebie
nych i wkada im piercionki zarczynowe. Rodzi
pan" i pani", nie tak jak u Niemcw, gdzie po
ce ze swej strony bogosawi im rwnie i odtd
ufao i tykanie si nastpuje zaraz po zar
zwizek staje si prawie nieodwoalnym, a wza
czynach.
jemny stosunek narzeczonych o tyle poufalszym,
Narzeczony obowizany jest zoy przed lu
e mog nawet pocaowa si po raz pierwszy.
bem wizyt krewnym panny; jego rodzina powin
Piercionki zarczynowe bywaj zazwyczaj cen
na by u jej rodzicw.
ne, ale nie zawsze nosz wewntrz napisy pamit
Na zapowiedzi daje zawsze pan mody, ktry
kowe, jak obrczki lubne. Nosi go si zwykle nad
take wasnym kosztem powinien wystara si
obrczk lubn. Piercionek ten jest najadniejszy,
o wszelkie dokumenty panny modej, wymagane
jeeli posiada jeden redniej wielkoci brylant Ka-
247
246
 4BHIPH
przez prawo. P a n a modego obowizuj rwnie
obrczki.
Urzdzenie mieszkania pastwa modych za
ley od stopnia zamonoci i wsplnego porozu
mienia si stron obu.
Koszt powozw i ceremonji lubnej ponosi
p a n mody, a przeciwnie, koszta uczty weselnej
rodzice panny.
Listy zapraszajce na lub, czy n a wesele roz
sya naley przynajmniej n a tydzie przed ter
minem.
Zazwyczaj siostra p a n n y modej bywa starsz
druchn, brat lub przyjaciel p a n a modego star
szym drub. Oboje musz by bezwarunkowo
stanu wolnego.
Powozy posya si tylko rodzinie, wiadkom
i druchnom. Do kocioa jad w pierwszej karecie
p a n n a moda z matk lub opiekunk w gbi
i z ojcem n a przedzie dalej jedzie kareta dru-
chen, wiadkw i innych czonkw rodziny.
Rnie prowadzeni bywaj pastwo modzi
do otarza. Dawniej p a n n a moda sza pod rk
z dwiema druchnami. Dzi czciej bywa. e ojciec
p a n n y modej lub jej opiekun podaj jej rk do ota
rza, za niemi p a n mody podaje rk matce pan
ny, d r u b a druchnie, poczem id parami wiad
kowie i krewni. P a n n a m o d a postpuje z min
skromn, powanie i wstydliwie, a przy otarzu nie
zanosi si od paczu, bo nikt jej do wychodzenia
za m nie przymusza w ostatniej chwili cof
n si moe.
Przy otarzu p a n n a moda zdejmuje rkawicz-
248
k, gdy m a wdzia piercionek, a n a zapytanie kap
a n a m a odpowiada gono i dobitnie.
O d lubu odprowadzaj modych rodzice lub
te modzi maonkowie odchodz sami, ujwszy
si pod rk.
W kruchcie kocioa nastpuj yczenia or
szaku, a pastwo modzi dzikuj wszystkim krew
n y m i fcusyjacioom."
VII. AOBA.
P o rodzicach tak swoich, jak wsplnych, t. j .
m a i ony, nosi si aob rok i sze tygodni.
T a k samo, a nawet dwa lata trwa aoba
wdowy.
Pierwsze p roku suknie czarne weniane dla
kobiet, konierze czarne krepowe, kapelusze formy
cakiem prostej, krep ubrane z krepowym, czar
nym, dugim welonem; drugie p roku nosi mo
na jedwab i tiul czarny, a w sze tygodni po ro
ku uchodzi ju kolor popielaty lub bela.
U mczyzn jedyn oznak aoby jest czar
na krepa n a kapeluszu; wypustek biaych u klapy
surduta dzi si nie nosi. Czarny sznurek do ze
garka i cay rok czarne rkawiczki, koszula zupe
nie biaa, kolorowych si nie uywa.
P o wielkich domach ubieraj i sub w a
ob. Wtedy, choby sucy by zgodzony bez li-
berji, w y p a d a mu sprawi suknie aobne, bo on
do tego nie obowizany.
Dopki zwoki n a m drogie w domu zostaj,
nie godzi si z domu wyjeda i zostawia go na
opiece ludzi obojtnych.
Nie usuwajmy si od ostatnich j^-cug nie
249
oddalajmy si do ostatniej chwili od naszych dro
gich zmarych; niech zy nasze spadn obficie n a
trumn, zanim j ziemia przysypie. T y l k o cika
choroba moe n a s uwolni od tych witych po
winnoci.
P o dziadkach i b a b k a c h nosi si aob jak
po rodzicach; p o dalszej rodzinie w naszym kraju
nie nosi si waciwie adnej aoby; tu ju stopie
uczucia, jakie si ywio dla zmarej osoby, decy
duje o aobie.
G d y n a m kto z dalszej rodziny zostawia
znaczny majtek, przyzwoito wymaga, aeby
wzi po nim aob przynajmniej n a p roku.
Z a trumn idzie najprzd najbliszy potomek
zmarego lub zmarej pci mskiej, prowadzc pod
rk najblisz mu kobiet.
W miecie p o pogrzebie nic si nie podaje
do jedzenia; n a wsi m a si wielk przykro, e
mimo cikiego alu, trzeba si zaj przyjciem
ksiy, ktrzy o kilka mil si zjedaj, ssiadw
bliszych i dalszych, ktrzy oddaniem ostatniej
przysugi zmaremu chc okaza przyja i szacu-
cunek, jaki mieli dla niego za ycia.
Nieraz si zdarza, e w tej samej sali, w kt
rej lea nieboszczyk, w kilka zaledwie godzin p o
pogrzebie zaczyna si obiad czyli t. zw. stypa po
grzebowa. C robi. Chocia rodzina nic do ust
wzi nie moe, gocie i ksia s j e d n a k godni,
bo zrobili mil kilka. T r z e b a wic, w imi gocin
noci polskiej, zaj si nakarmieniem ich, gdy go
nie moe odjecha godny z domu naszego, cho
by ten dom by kirem okryty
250
T y l k o rodzicom po mierci dziecka nic wiat
nie przepisuje, jak si maj zachowa, Bole ich
jest tak okrutna, e tam a d n y c h oznak zewntrz
n y c h nie potrzeba.
Idc za pogrzebem, trzeba by ubranym zu
penie czarno, a do czarnych rkawiczek. Pano
wie, idcy u nas za pogrzebem, postpuj z goe-
mi gowami, chocia w Warszawie odstpuj coraz
czciej od tego przepisu.
Na pogrzeb modego dziewczcia przyjaciki
nieboszczki ubieraj si czsto biao, a modzie
mska, gdy chce nie trumn, bierze biae krawa
ty i (we Francji) przypina do fraku gazki cyp
rysu. U n a s frakw ani biaych krawatw nie ka
d, ale ubieraj si w czarne szaty. Pikny to
zwyczaj takie drubowanie dziewicy do jej smut
nego lubu z kosiarzem mierci!
Gocie mog podczas k o n d u k t u siada do po
wozw, przygotowanych n a ten cel przez rodzin
zmarego. Z powrotem, poniewa w miecie cmen
tarze s bardzo oddalone od centrum, powozy na
jte maj powinno odwie kadego do domu.
Kaza si wozi gdzieindziej byoby niestosownem.
Mimo e te powozy s z gry przez rodzin zmar
ego zgodzone i zapacone, jeeli n a s odwo do
domu, daje si napiwek wonicy.
Z b y t n i a oszczdno i targowanie si przy
pogrzebie jest wstrtnem. Niema tu mowy o ubo
gich, od tych nic si nie wymaga, ale gdy rodzina
krocie dziedziczy, a auje zmaremu kilka wiec
wicej, jest to nikczemnoci w najwyszym stop
niu, niegodn nietylko ludzi z uczuciem, lecz
i z jakiem takiem wychowaniem.
251

Wola zmarego wit dla nas by powinna.
Wszystkie jego rozporzdzenia winnimy, o ile lo
/ naszej mocy, wypenia cile.
W domu, gdzie taki smutek panuje, k a d y
z obecnych, dla samej przyzwoitoci towarzyskiej,
zachowywa si powanie, nie rozprawia o rzeczach
obojtnych, a tem mniej mieje si i dowcipkuje.
Byoby to o k r o p n e m urganiem boleci rodziny.
Jeeli si czeka chwil kilka w salonie, nie bierze
si do rki ksiek, dziennikw, nie oglda si al
bumu z fotografjami, nie zatrudnia si rodziny so
b, nie kae si nikomu przedstawia siebie itp.
Tam, gdzie majestat mierci panuje, wszystko
ustaje, wszystko maleje.
Z b y t n i a ch pocieszania moe narazie po
chodzi z dobrego serca, ale nie m a wiele sensu.
Wszystkie te utarte dugoletniem uywaniem
frazesy, ktre nibyto maj rodzin uspakaja, dra
ni j tylko, Prawdziw bole czas jedynie ago
dzi nieco; a d n e perswazje na nic si tu nie zdadz.
O s o b a z sercem i dobrze w y c h o w a n a znaj
dzie w oku z szczer, ktra bdzie balsamem
dla caej rodziny, powie sw kilka, w ktrych ro
dzina odszuka nieraz echo swych myli i uczu.
I na tem skoczy.
P o pogrzebie nie oddaje si wizyt nikomu
z tych, co n a nim byli. Znajomi i przyjaciele n a s
odwiedzaj, a my, dopiero zdjwszy grub aob,
dzikujemy im za dowody ich przyjani i odwie
dzamy ich nawzajem.
W grubej aobie b y w a si tylko w kociele,
ale w a d n e m innem miejscu publicznem; n a ba"
252
lach nie bywa si wcale przez rok i sze tygodni.
Jeeli moda p a r a pobiera si podczas ao
by, caa rodzina zrzuca n a ten dzie aob, ale
po lubie wdziewa j znowu tak rodzina, jak i mo
dzi maonkowie. Czy ta aoba dotyczy ony lub
ma, druga strona ju j podziela od dnia lubu.
Dzieci niej lat szeciu nie ubiera si w aob.
W d o w a , ktra za m drugi raz wyj nie
moe, najlepiej zrobi, gdy aoby nie zdejmie wca
le. W t e d y ludzie uszanuj jejal prawdziwy i ad
n swadb nieszczsn mczy jej nie bd,
choby najmodsz bya. T a k kobiet, ktra i po
za grobem wiern by umie swojej mioci, otacza
jakby aureola, wszyscy j powaaj, a k a d y czo
wiek szlachetny spieszy wdowie z pomoc. Gdy
m a dzieci, ma najpikniejszy cel w yciu, ich przy
wizanie, ktre zwikszy si jeszcze, jeeli nie da
im ojczyma. Czy to nie powinno wystarczy kobiecie?
Bardzo mode wdowy, zwaszcza bezdzietne,
wracaj d o rodzicw l u b bior do d o m u starsz
kobiet dla przyzwoitoci.
Karty aobne i zawiadomienia o dniu pogrze
bu rozsyane bywaj poczt krewnym i znajomym
w formie krtkiej, jaka zazwyczaj spotyka si w
inseratach gazet.
m i e r agodzi wszelkie nieporozumienia.
Choby zmary by naszym najwikszym wrogiem.
prosi n a ou miertelnem o przebaczenie, da
rujemy m u wszystko, co kiedy przewini, caem
sercem, b o nikt z n a s nie jest bez grzechu.
O zmarych mwmy dobrze, albo nie m w m y
wcale, powiada przysowie aciskie. Trzymaj-
253
 HBBH1
m y si cile tej zasady. O b m o w a jest zawsze
wstrtna, a ile jest okrutniejsza, jeeli szarpie
cze i pami tych, ktrzy ju obroni si nie
mog !...
VIII. JEELI M O E S Z . . . ZAMIAST
ZAKOCZENIA.
Caa moralno strzeszcza si w nastpujcych
przepisach:
Jeeli moesz, czy dobrze innym, powicaj
swoje pragnienia dla dobra drugich, kochaj bli
niego, jak siebie samego, przebaczaj nieprzyjacio
om, poskramiaj swoje namitnoci, czcij rodzicw
i szanuj przeoonych.
Jeeli moesz, bd sownym i punktualnym.
Jeeli moesz, unikaj zego tawaszystwa.
G d y kto ci niesprawiedliwie urazi, bd
drugim Boduenem, nie mcij si i dobrotliwe zejd
z drogi, jeeli moesz...
Jeeli moesz, cierp bez szemrania i czekaj
lepszych czasw. Wszystko zmieni si musi
i zmieni si najniezawodniej n a lepsze. Wierzaj
w to, jeeli moesz...
Jeeli moesz, bd zawsze legalnym i nie
przewo nigdy adnej k o n t r a b a n d y przez granic.
Jeeli moesz, nie bd paskarzem, nie aszcz
si n a atwe zyski i pamitaj, e yjesz nie n a
dzi t y l k o : ludzie zawsze ci kiedy otrostwo
wytkn potrafi I
Jeeli moesz, nie pluj nigdy n a rodek chod
nika i miej zawszy czysty oddech.
Jeeli moesz, zaniechaj palenia wstrtnych
tytoni dzisiejszych.
254
Jeeli moesz, nie cauj tecia w rk, bo to
nie przystoi.
Jeeli moesz, nie naraaj si n a najmniejsze
potwarze i obmowy.
Jeeli moesz, nie obawiaj si niczego, a i-
by mg, przytaczamy ci tu do odczytania nast
pujc angielsk filozofi, ktrej odczytanie przy
da si moe tak dobrze onierzom, jak i cywilom:
Jedno z dwojga jest pewne: albo bdziesz
do wojska powoany, albo bdziesz od suby
wojskowej uwolniony. Jeeli bdziesz uwolniony,
nie masz si czego obawia. Jeeli j e d n a k bdziesz
powoany, to jedno z dwojga jest pewne: albo
znajdziesz si n a tyach, albo bdziesz n a froncie.
Jeeli bdziesz n a tyach, nie masz si czego oba
wia. Jeeli znajdziesz si n a froncie, to jedno z
dwojga jest pewne: albo bdziesz wystawiony n a
niebezpieczestwo, albo znajdziesz si w bezpiecz
n y m rowie. Jeeli znajdziesz si w takim rowie, nie
masz si czego obawia. Jeeli za bdziesz wysta
wiony n a niebezpieczestwo, to jedno z dwojga jest
pewne: albo bdziesz raniony, albo nie bdziesz
raniony. Jeeli nie bdziesz raniony, to nie masz
si czego obawia. Jeeli jednak bdziesz ra
niony, to jedno z dwojga jest pewne: albo bdziesz
cisko raniony, albo lekko. Jeeli bdziesz lekko
raniony, to nie masz si czego obawia. Jeeli T)
dziesz ciko raniony, to jedno z dwojga jest pew
no: albo wyzdrowiejesz, albo umrzesz. Jeeli
wyzdrowiejesz, nie masz si czego obawia. Jeeli
255
za umrzesz to wwczas wogle nie masz si
czego obawia." SPIS RZECZY.
Jeeli moesz, k u p sobie inny jeszcze naj
Strona
nowszy przewodnik dobrego tonu, a znajdziesz mo
e w nim to, comy tu pominli nie bez intencji. O g l n y rzut oka na spczesne ycie towarzyskie.
Mdro ycia powszedniego i jej konsekwencje
dla nabycia dobrego tonu 9
I. W chaosie prdw 11
Koniec. II. Prawo i moralno 1/
III. Zdrowie i humor 22
IV. Bdy ycia codziennego 26
V . Czysto i ochdstwo 31
VI. Porzdek i oszczdno , 39
VII. M i ona 43
VIII. Delikatno, jako kwintesencja wspl
nego poycia 47
Obowizki wzgldem swoich i obcych 53
I. Obowizek, jako przepis czysto we
wntrzny 55
II. Obowizki wzgldem ojca i matki . . 56
III. Wzajemne obowizki maonkw . . 57
IV. Z a z d r o potwr zielonooki . . . . 60
V . Dbao o domownikw i sub i
podtrzymanie dobrych stosunkw z obcymi . . 65
VI. Obowizki wzgldem samego siebie . . 69
VII. Zycie praktyczne 72
VIII. Obowizki towarzyskie 81
Powszechne przyjte formy ycia towarzys
kiego 85
I. Ave Patria!" 87
II. Pierwsze wraenie 91
III. Dzikuj przepraszam." Zasadni
cze pojcia grzecznoci i uprzejmoci . 95
 f Strona
IV. Smacznego!" Dobry ton w jedzeniu . 100
V. Ani na chwil! . . Ambicja i godno
osobista * 104
VI. Wejdmy w w i a t ! 107
VII. czmy s i ! Wizyty i odwiedziny . 113
VIII. Prezentacja i rozmowa 121
IX. Przegld cnt towarzyskich. Uwagi
rne 12
X. Przykazania dobrego tonu dla dora
stajcej modziey 134
Z y c i e zewntrzne "... 143
I. Korespondencja 145
II. Z a c h o w a n i e si n a przechadzkach, w
powozie, w jedzie konnej i na polo
waniu 149
III. Koncert. T e a t r Kawiarnia i Restau
racja 158
IV. Zwierzchnicy i podwadni 163
V. Kupiec. Nauczyciel. Lekarz 167
VI. Dusze wizyty w obcym domu, n a
wsi i w miecie 173
VII. Z a b a w y taneczne, sporty rne i gry
towarzyskie 180
Sztuka podobania si i sprawy maeskie . . 197
I. Mio mczyzny i kobiety 199
II. Wybr narzeczonej i narzeczonego . 208
III. Hypnotyzm mioci 219
IV. Brak wzajemnoci. Z a z d r o c i mio . 224
V. Jak utrzyma mio? 232
VI. O d flirtu do otarza 240
VII. a o b a 249
VIII. Jeeli moesz. . . Z a m i a s t zakocze
nia 254

Qwf Tfo^tOtOaj
2lll3H%3
Wity
_
.- ~~*" ^*q