1
168
Ky projekt është financuar nga Delegacioni Europian
Forumi Eko Nord
Platformë ambicioze për
çështjet mjedisore në Shqipëri
K
onferenca rajonale e
projektit Eko Nord,
me 31 tetor, me temë:
“Mjedisi dhe Zhvillimi i Qën-
drueshëm – Sfida e Mundësi
për Forumin Eko Nord”, mblo-
dhi pjesëmarrës nga 27 Orga-
nizata të Shoqërisë Civile
(OSHC) të këtij forumi, që ve-
projnë në fushën e mjedisit në
Shqipërinë e Veriut. Në fund te
konferencës u miratua Platfor-
ma e Forumit, që shtron për
zgjidhje probleme madhore,
me të cilat ballafaqohet vendi
ynë në fushën e mjedisit.
Projekti po hyn në fazën e tij
finale, pas një rrugëtimi tre-
vjeçar, gjatë të cilit rriti kapa-
citetet administrative, finan-
15 vjet nga inventarizimi
kombëtar i pyjeve
Në shtator të vitit 2002 filloi
inventarizimi kombëtar i pyjeve në
Shqipëri, në kuadër të projektit të
Pyjeve, financuar nga Qeveria
Shqiptare, Banka Botërore dhe
donatorë të tjerë. Metoda e
inventarizimit sipas termave të
referencës, të përgatitura nga
Drejtoria e Përgjithshme e Pyjeve
dhe Kullotave, me konsulencën
teknike të FAO-s, është përshkruar
nga Dr. Kliti Starja në “Kurora e
Nga Marina VUJI
ciare e teknike të OSHC-ve. Një
tjetër sukses i këtij Projekti ish-
te krijimi i këtij Forumi, që do
të vazhdojë përpjekjet për për-
mirësimin e gjendjes së mjedi-
sit në Shqipëri.
Pjesa më e madhe e probleme-
ve të mjedisit dhe ruajtjes se
biodiversitetit, me të cilat balla-
faqohet vendi ynë, lidhen në më-
nyrë të drejtpërdrejtë ose jo,
me ndërgjegjen qytetare.
Projekti Eco Nord ishte pjesë e
përpjekjeve për rrënjosjen e
ndërgjegjes mjedisore në shoqë-
rinë shqiptare.
Projekti EcoNord, ose Rritja e
Kapaciteteve të Shoqërisë Civi-
Nga Thimaq LAKO
Gjelbër”, Nr. 167. Inventarizimi u
realizua në dy faza:
1) Interpretimi i imazheve
satelitore dhe ndërtimi i hartës së
mbulesës/përdorimit të tokës (tetor
2002 - mars 2003).
2) Punimet fushore, hedhja e të
dhënave në databazen në Access,
përpunimi i tyre dhe hartimi i
raportit përfundimtar (prill 2003 -
maj 2004).
le në Shqipërinë e Veriut, për
Përmirësimin e Biodiversitetit
dhe Mbrojtjes së Mjedisit, i fi-
nancuar nga Bashkimi Evro-
pian dhe i zbatuar nga fonda-
cioni për Zhvillimin e Kapacite-
teve Lokale (ALCDF), arriti të
orientonte institucionet lokale
të qarqeve Dibër, Kukës, Lezhë
e Shkodër drejt zbatimit të po-
litikave që synojnë zhvillim so-
cial – ekonomik të qëndrue-
shëm, duke shfrytëzuar burimet
natyrore mbi baza shkencore.
Në konferencë u nënvizua roli
dhe puna plot pasion e perso-
nelit të ALCDF-së. Stafi i
ALCDF-së vuri në dukje se tash-
më OSHC-të e rajoneve në fo-
kus janë në gjendje të zbatojnë
projekte me buxhete më të më-
dha, falë edhe përvojës së fituar
gjatë këtij projekti.
Vijon në fq. 3
Procedura e ndjekur për realizi-
min e inventarizimit kombëtar të
Pyjeve jepet në formë skematike në
figurë.
Inventarizimi Kombëtar i Pyjeve
në Shqipëri, i realizuar nëpërmjet
kombinimit të interpretimit të
imazheve satelitore me punimet
fushore te inventarizimit, mundësoi
ndërtimin e hartës së mbulesës/
përdorimit të tokës për krejt vendin,
duke dhënë një tablo objektive të
kategorive të ndryshme të mbulesës/
përdorimit të tokës, si më poshtë:
1. Toka bujqësore (arë, vreshta, ullishte,
pemëtore, etj.) 592.364 ha
2. Pyje (pyje, shkurre, toka me bimësi
pyjore) 1.502.161 ha
Vijon në fq. 2
(VITI XIX I
BOTIMIT)
Le të diskutojmë
PËR NJË SEKTOR TË
MBETUR “JETIM”
(Në gjurmët e një shkrimi të para shumë viteve)
Prof. Dr. Mihallaq KOTRO
Në vend të hyrjes
Para disa ditësh, jo pak i interesuar kur
bëhet fjalë për sektorin Pyjor, më tërhoqi
vëmendjen thirrja e Administratës Civile,
për marrjen në provim të specialistëve të
Inspektoratit të Mjedisit dhe Pyjeve, ku
listoheshin edhe dokumentet e
konkurrimit, rreth 12 ligje në fuqi, që
kishin të bënin me njohuritë, që duhej të
zotëronin kandidatët, të nevojshme për të
qenë koherent dhe të aftë, gjatë punës së tyre të përditshme, inspektuese e
kontrolluese dhe, e vetmja që mungonte, ishte paketa legjislative “Mbi
Pyjet” ..., ndonëse në ketë provim duhej të “konkurronin” edhe kandidatët
për Inspektorë Pyjesh.
Harresë, nuk e besoj, sepse deri më sot (që nga i pari ligj Shqiptar, ai
i vitit 1923), janë nxjerrë e përpunuar shumë të tillë (i fundit, i vitit 2014,
mbetur në proces diskutimi, në sirtarët e Legjislativit), por besoj se më
tepër ishte shpërfillje ndaj një sektori, atij Pyjor, që dikur vlerësohej sektor
jetik, me potenciale mjedisore dhe gjenerues të ardhurash, për ekonominë
e vendit (sot mbetur “jetim”) dhe, për rrjedhojë, lënie “pas liste” edhe e
specialistëve të mirëfilltë të pyjeve, të hedhur “në rrugë” apo dyerve të
gjykatave, mbas reformës së shkurtit 2014.
Ishte pikërisht ky njoftim që më ngacmoi t’i rikthehem një shkrimi
problemor, të para shumë viteve, si dhe shumë shkrimeve të kolegëve, që
preknin dhe vinin në vëmendje të politikave të kohës, ide novative mbi
ecurinë e sektorit Pyjor, por të mbetura të tilla vetëm në fillesat e
projekteve, sepse zbatimet në praktikë sollën gjendjen e sotme, aspak
inkurajuese të këtij sektori. Vijon në fq. 3
Skicë Nga Fuat MEMELLI - Boston
Një dhuratë e
veçantë nga
Kiço Çeku Fq. 7
Vlerat ekonomike dhe
mjedisore të insekteve
polenizues të bimëve
Intervistë me
Prof.ass. dr. Enver ISUFI Fq. 6
Ndodhi në PK të Dajtit
Prof. Aleko MIHO Fq. 4
 2

15 vjet nga inventarizimi kombëtar i pyjeve

Vijon nga fq. 1 Nga Thimaq LAKO
3. Kullota 480.777 ha është fare i vogël, por kjo nuk ndikon shtimi, pasi i gjithë informacioni fushor merrej në bazë parcele/nënparcele pyjore për krejt
4.Zona të banuara, parqe urbane, etj. 45.217 ha ndjeshëm në rezultatin e përgjithshëm, meqë ekonomitë pyjore të vendit. Inventarizimi i vitit 2003 mbështetej në një metodologji bashkë-
5. Të pafrytshme (shkëmbore, ranishte) 171.641 ha shkurret kanë rreth 0.2 % të vëllimit total. kohore, që zbatohet aktualisht në vendet evropiane, duke dhënë një informacion të detajuar për
6. Sipërfaqe ujore dhe me bimësi ujore 89.045 ha Kufijtë e besimit japin pragun më të lartë dhe situatën e pyjeve të krejt vendit. Informacioni i grumbulluar nga inventarizimi duhej të zbërthehej
Sipërfaqja pyjore e Shqipërisë, e ndarë si më të ulët midis të cilëve mund të jetë vëllimi më tej nga specialistët e administratës pyjore dhe të institucioneve kërkimore, që të shërbente
më poshtë: i vërtetë me probabilitet prej 95 %. si bazë për hartimin e një strategjie sektoriale për zhvillimin e qën-drueshëm të sektorit pyjor,
Nr Emërtimi Sipërf. Ha Biomasa totale e fondit pyjor është rreth çka rezultoi një mision i pamundur.
51.34 milionë tonë, nga e cila 84 % u takon Së dyti të dhënat e inventarizimit të pyjeve (2002-2003) jepnin një tablo krejt të ndry-
I Pyje, shkurre e toka pyjore 1.502.161
pyjeve të lartë dhe 15.8 % pyjeve të ulët. Vlera shme nga ajo e inventarizimeve të mëparshme (tabela në vijim).
Nga kjo:
mesatare e biomasës për hektar, e llogaritur
A Pyje të lartë 295.138 Nr Emërtimi Sipërfaqja (ha) sipas inventarizimit të vitit ...
për të gjithë fondin pyjor është 34 t/ha.
A1 Pyje të lartë me halorë 84.642
Një nga gjetjet specifike të inventarizimit 1953* 1968** 1985*** 2003
1 • Pishë e zezë, bredh, etj. 80.801
2 • Pisha mesdhetare 3.841 ishte edhe regjistrimi në terren i drurëve të 1 Pyje, shkurre e toka pyjore 1,356,329 1,009,550 1,045,450 1,502,161
A2 Pyje të lartë me fletorë 210.496 tharë, të rrëzuar ose në këmbë. Drurët e tharë Nga kjo:
3 • Ah i thjeshtë 158.964 janë një indikator i rëndësishëm për
a Pyje të lartë (Trungishte) 242,959 347,020 370,780 295,138
4 • Ah i përzierë 51.532 biodiversitetin. Nga punimet e terrenit del se
vetëm 0.3 % e drurëve të regjistruar ishin të • Pyje të lartë me halorë 94,943 107,000 164,200 84,642
B Pyje cungishte 405.018
tharë, 80 % e të cilëve ishin ende në këmbë, • Pyje të lartë me fletorë 148,016 240,020 206,580 210,496
5 • Lis i thjeshtë 260.986
6 • Lis i përzier 118,889 çka flet dhe për urinë e madhe energjetike të b Pyje të mesëm (Cungishte me amësorë) 154,589 76,720 0 0
7 • Fletorë gjethembajtës 22,094 zonave të banuara në afërsi të pyjeve. c Pyje të ulët (Cungishte) 584,688 314,150 307,280 405,018
8 • Fletorë të tjerë 3,049 Në punimet e terrenit u bë edhe vlerësimi d Shkurre 374,093 271,660 267,490 241,721
C Shkurre 241.721 i cilësisë së lëndës drusore. Në pyjet e lartë e Toka me bimësi pyjore 0 0 0 560,284
9 • Makje mesdhetare 220.093 lënda drusore mund te klasifikohet e cilësisë
10 • Shkurre të tjera 21.628 së mirë, pasi 50 % e drurëve kanë kërcell të *Treska, Ll. Manuali Pyjor, Tiranë 1955
rregullt, që jep trupa më të gjatë se 6 m; **Ministria e Bujqësisë. Mbi vlerësimin e gjendjes reale të pasurisë pyjore dhe masat
D Toka me bimësi pyjore 560,284
11 • Toka me halore 61.677 përqindjen më të lartë e kanë pyjet e ahut. që duhen marrë për shfrytëzimin e plotë të aftësive prodhuese të vendit. Tiranë 1969
12 • Toka me fletore 286.241 Nga vrojtimet në terren del se rreth 48.29 ***IKPK. Raport mbi Inventarizimin Kombëtar të Pyjeve. Tiranë 1986
13 • Toka me shkurre 212.366 % e pyjeve janë në gjendje të mirë shënde-
tësore. Pjesa tjetër janë në gjendje mesatare Krahasuar me vitin 1985 sipërfaqja e pyjeve dhe shkurreve me shkalle mbulimi mbi 30 %
II Kullota 480.777
(43.08 %) dhe vetëm 8.63 % në gjendje të pakësohet me rreth 100 mijë ha, ndërkohë që sipërfaqja e fondit pyjor rritet gati 50 %, për
Pyjet e lartë dhe cungishtet zënë 46.6 % dobët. Për sa i përket erozionit në pyje, shkak të përfshirjes së sipërfaqeve me bimësi pyjore me shkallë mbulimi nën 30 %. Ky fakt
të sipërfaqes pyjore, shkurret 16.1 %, ndërsa vlerësimi u bë në se ka ose jo shenja erozioni. përbënte një sfidë për administratën pyjore dhe kërkimin pyjor, pasi duhej të argumentonte
tokat me bimësi pyjore zënë 37.3 % të Doli se në 23.17 % të sipërfaqes nuk vërehen para institucioneve qendrore arsyet e shtimit të sipërfaqes së fondit pyjor. Tokat me bimësi
sipërfaqes pyjore. Sipas llojeve shtrirjen më shenja erozioni, ndërsa në 76.83 % vërehen pyjore, me drurë ose shkurre të rralla, dikur kanë qenë pyje e shkurre të vlefshme, por të
të madhe e ka ahu (40.27 %), i pasuar nga nivele të ndryshme të erozionit të tokës. degraduara nga prerjet e paligjshme, kullotja dhe zjarret. Gjithashtu, inventarizimi përfshiu
dushqet (30.81 %), fletorët e ndryshëm Pyjet në Shqipëri shtrihen në një terren edhe sipërfaqet pyjore në afërsi të fshatrave, që u lanë jashtë fondit pyjor nga inventarizimet
(26.08 %), pisha e zezë (22.71 %), bredhi mjaft të aksidentuar dhe, sipas inventarizimit, e viteve 1968 dhe 1985, shifër e cila ato kohë u përfshi direkt në zërin e tokave të pafrytshme,
(6.62%), etj. rreth 62 % e tyre ndodhen në shpate të pjerrët çka evidentohet nga të dhënat zyrtare të vjetarëve statistikorë të atyre viteve.
Fondi pyjor ka një shpërndarje të çrregullt e shumë të pjerrët. Në këto kushte, vështirë- Inventarizimi kombëtar i pyjeve, që aktualisht është në proces, pritet të konfirmojë
sipas klasave të moshës. Për pyjet e lartë, klasa sohet mbrritshmëria në pyje për shfrytëzim rezultatet e mësipërme.
21-40 vjet ka shtrirjen më të madhe, pasuar mbasi dendësia e infrastrukturës rrugore për
nga klasat 41-60 dhe 61-80 vjet. Klasat e hektar pyll duhet te jetë shumë e madhe. Nga
fundit të moshës, përfshi dhe pyjet e
tejpjekur, zënë më pak se 9 % të sipërfaqes
përpunimi i informacionit të terrenit del se ve-
tëm 9 % e sipërfaqes pyjore ka largësi me pak
Dita e lindjes të thotë se cila pemë je
së pyjeve të lartë. Në pyjet e ulët shtrirje më se 100 m nga rruga më e afërt, ndërsa mbi 48 % Keltët e lidhnin çdo periudhë të vitit me një pemë. Pema, simbolikisht, përfaqëson
të madhe ka klasa e dytë e moshës (46.86 %), e pyjeve kanë largësi mbi 1 km nga rruga auto. jetën natyrore, atë që gjenerohet në mënyrë ciklike në tokë, lind, rritet dhe vdes.
pasuar nga klasa e parë (26.5 %). Cungishtet Inventari i Katërt Kombëtar i Pyjeve jep të Sipas horoskopisë kelte, çdo individi i përket një pemë, e cila flet shumë edhe për
me moshë mbi 30 vjet zënë rreth 13 % të dhëna për llogaritjen e mundësisë së shfry- karakterin e tij. Secili prej nesh ka “rënë” nga një pemë, si fryt i tokës dhe natyrës.
sipërfaqes së pyjeve të ulët. tëzimit, duke mbajtur parasysh gjendjen aktuale Gjej “pemën tënde të jetës” duke u bazuar në datën e lindjes.
të pyjeve dhe parimin e vazhdueshmërisë së 23 dhjetor deri 1 janar: Molla 25 qershor deri 4 korrik: Molla
prodhimit pyjor. Në rastin konkret është 2 deri 11 janar: Bredhi 5 deri 14 korrik: Bredhi
përdorur metoda e fondit real të prodhimit, 12 deri 24 janar: Vidhi 15 deri 25 korrik: Vidhi
duke marrë në konsideratë moshën mesatare 25 janar deri 3 shkurt: Selvia 26 deri 4 gusht: Selvia
të shfrytëzimit 115 vjet për pyjet e lartë, 40 4 shkurt deri 8 shkurt: Plepi 5 deri 13 gusht: Plepi
vjet për pyjet e ulët dhe 15 vjet për shkurret. 9 deri 18 shkurt: Kedri 14 deri 23 gusht: Kedri
Për shkak të cikleve te ndryshme të prodhimit, 19 deri 28 shkurt: Pisha 24 gusht deri 2 shtator: Pisha
mundësia vjetore u llogarit veç për pyjet e lartë 1 deri 10 mars: Shelgu 3 deri 12 shtator: Shelgu
(halorë e fletorë), veç për pyjet e ulët dhe veç 11 deri 20 mars: Bliri 13 deri 22 shtator: Bliri
për shkurret. Sipas metodës së mësipërme, 21 mars: Lisi 23 shtator: Ulliri
Vëllimi drusor u llogarit me anën e mundësia vjetore e shfrytëzimit del 675.000 22 deri 31 mars: Lajthia 24 shtator deri 3 tetor: Lajthia
funksioneve të nxjerra në procesin e m3 për pyjet e lartë, 462.000 m3 për pyjet e 1 deri 10 prill: Vadha 4 deri 13 tetor: Lisi
inventarizimit. Më poshtë jepet vëllimi drusor ulët dhe 15.000 m3 për shkurret. Mundësia 11 deri 20 prill: Panja 14 deri 23 tetor: Panja
gjithsej për pyjet e lartë, pyjet e ulët dhe totale vjetore e shfrytëzimit e pyjeve të 21 deri 30 prill: Arra 24 tetor deri 11 nëntor: Arra
shkurret, si dhe gabimi statistikor. Shqipërisë del 1,152 milion m3. 1 deri 14 maj: Plepi 12 deri 21 nëntor: Gështenja
Tipi Vëllimi Gjithsej % Gabimi Kufijtë e besimit Arritjet e inventarizimit të 15 deri 24 maj: Gështenja 22 nëntor deri 1 dhjetor: Qershia
m3/ha mil. m3 stand.% për probab. 95 % pyjeve (002-2003), pavarësisht 25 maj deri 3 qershor: Qershia 2 deri 11 dhjetor: Shkoza
Pyje të lartë 131,68 59,11 80.4 4.46 120.17 143.19 se u realizuan në përputhje me 4 deri 13 qershor: Shkoza 12 deri 21 dhjetor: Fiku
termat e miratuara të referencës, 14 deri 23 qershor: Fiku 22 dhjetor: Ahu
Pyje të ulët 22,82 14,24 19.4 14.71 16.24 29.40
nuk u vlerësuan nga administrata 24 qershor: Mështekna
Shkurre 0,46 0,20 0.3 37.13 0.13 0.79
pyjore për hartimin e politikave
59,16 73,55 100
sektoriale për zhvillimin e qën-
Rreth 80 % e vëllimit drusor është drueshëm të sektorit pyjor dhe u lanë në ha-
përqendruar në pyjet e lartë, afro 19 % rresë. Arsyet e këtij qëndrimi mund të jenë të
gjendet në pyjet e ulët dhe vetëm 0.3 % në ndryshme, por sipas gjykimit tim dy janë më
shkurret. Vëllimi mesatar i llogaritur për të kryesoret.
gjithë sipërfaqen pyjore është 59 m 3 /ha. Së pari metodologjia e inventarizimit të
Gabimi standard për vlerësimin e vëllimit në pyjeve (2002-2003) ndryshonte rrënjësisht
pyjet e lartë është me pak se 5 %, duke arritur nga inventarizimet e mëparshme, çka e vë-
pragun e vënë nga termat e referencës. Gabimi shtirësoi pranimin e rezultateve nga masa e
është relativisht i madh për shkurret, pasi kanë gjerë e specialistëve të pyjeve. Inventarizimet
variabilitet mjaft të madh dhe se vëllimi total e kryera më parë ishin inventarizime mbarë-

Vijon nga fq. 1
Gjykoj se ndoshta qeveria aktuale, siç operoi me pozitivitet
dhe efektivitet, lidhur me reformën në organizim-administrim
dhe drejtimin e Zonave të Mbrojtura, më parë si pjesë organike
e pasurisë pyjore, duke krijuar edhe strukturën e posaçme
(AKZM), duhet të shohë edhe mundësinë e rimëkëmbjes së
Shërbimit Pyjor (me një sërë specifikash), deri sot shtojcë (por
“e hyrë në ujë”- thotë populli) e institucioneve mjedisore.
Sinoptika e para shumë viteve
Vendi ynë, midis resurseve natyrore veçon PYJET, të cilat,
sëbashku me Kullotat mbulojnë rreth 60 % të sipërfaqes (në
shifra, por larg reales), me një biodiversitet të lartë drurësh,
flore barishtore dhe faune pyjore, favorizuar ky dhe nga
kushtet morfologjike e fitoklimatike. Këto resurse brilante,
të vlerësuara si “mushkëritë e mjedisit jetik”, të lakmuara
nga çdo vend dhe që, ndonëse, me ne, natyra u tregua bujare,
duke na i falur me bollëk, duhet pranuar se jo vetëm s’kemi
ditur t’i ruajmë, t’i trajtojmë e t’i shtojmë si duhet, por edhe
për to, si kudo tjetër, nuk mungoi “origjinaliteti”, paradokset
dhe mbizotërimi i direktivave partiake (si para dhe pas viteve
‘90) mbi logjikën shkencore, që kërkonte përkujdesje ndaj
kësaj pasurie shumëshekullore.
Inventari Kombëtar i vitit
2004 (edhe pse “hëngri” mbi
1,3 milion $ dhe shumë rrallë
citohej) ofroi të dhëna
statistikore, që në pamje të
parë u dukën të kënaqshme,
por një analizë e kujdesshme
e tyre, ballafaquar dhe me nivelin e vendeve të tjera, na cilësoi
si “vend i pasur, me pyje të varfër” dhe me një ekonomi pyjore
“anemike”, e cila para viteve ‘90, nën okielon “pyje kemi boll,
të presim sa më tepër”, iu nënshtrua një politike shtetërore
shfrytëzimi të rënduar, ndërkohë që edhe pas viteve ‘90, jo në
atë logjikë drejtimi, u shfaq dukuria e “prerjeve abuzive”, të
nxitura nga niveli i ulët ekonomik i popullatës së zonave rurale
dhe interesat tregtare të personave të veçantë, për përfitime
të jashtëligjshme, të cilat po “gangrenizojnë” jo vetëm zonat
dhe mjedisin pyjor, por e kanë vënë në pikëpyetje të shumta
dhe ardhmërinë e kësaj pasurie natyrore shumëfunksionale.
Natyrisht, shkaqet që sollën këtë gjendje të pyjeve
Shqiptare, janë të shumta, por në mënyrë të sintetizuar e vetmja
përgjigje është: “Trajtimi dhe vlerësimi i pasurisë pyjore,
thjesht për qëllime ekonomike, nëpërmjet tejkalimit të
mundësisë së shfrytëzimit, dhe lënia mbas dore e rolit të
tyre shumëfunksional (ekologjik, mbrojtës, social, rekreativ,
turistik, etj.)”.
Deri në vitet ‘90, nën diktatin e sistemit të një ekonomie
të centralizuar, u veprua me praktika regresive, si:
9 shfrytëzimi i një mase drunore 2-3 herë më të lartë se
potenciali i tyre prodhues, sidomos vjelja e druve të
zjarrit nga dushkajat;
9 shpyllëzime masive për toka “të reja” bujqësore dhe
sheshe ndërtimi;
9 krasitje të rënduara, për gjeth dhe kullotje, në grumbujt
e cungishteve, nga bagëtia, etj.
Megjithatë, pati edhe praktika pozitive, si: hartimi i planeve
të mbarështimit dhe zbatimi rigoroz i tyre; sigurimi i
Vijon nga fq. 1
Pjesa e fundit e konferencës u konceptua si një
forum, ku pjesëmarrësit shkëmbyen ide lidhur me
strategjinë që do të përdorin për tu bërë zë i fu-
qishëm për ngritjen në nivel lokal dhe kombëtar
shqetësimet që lidhen me degradimin e mjedisit
dhe biodiversitetit. Gjatë diskutimeve u theksua se
vetëm falë bashkëpunimit të ngushtë mes anëtarëve
të Forumit mund të realizohen objektivat e tij.
Në fund të diskutimeve u miratua platforma e Foru-
mit Eko Nord. Pikat kyçe të kësaj Platforme janë: (i)
intensifikimi i bashkëpunimit mes anëtarëve të
PËR NJË SEKTOR TË MBETUR
“JETIM” (Në gjurmët e një shkrimi të para shumë viteve)
ripërtëritjes natyrore të pyjeve, si rezultat i zbatimit të prerjeve
suksesive në shfrytëzimin e tyre; pyllëzime e ripyllëzime
intensive, prej mijëra hektarësh; sistemime të shumta malore;
hapja e rreth 3.500 km rrugë pyjore; drejtimi dhe operimi me
kompetencë shkencore e teknika silvikulturore efektive, nga
specialistët e pyjeve, etj.
Mbas viteve ‘90, tashmë me kalimin në një sistem të ri
shoqëror dhe ekonominë e tregut, për përballimin e sfidave
të reja, para të cilave u vu Pylltaria Shqiptare, u ndërmorën
një sërë masash e rrugëzgjidhjesh, një pjesë e të cilave
rezultuan të suksesshme, falë dhe mbështetjes financiare e
konsulencë-ekspertizës së huaj (BB, BE, FAO, etj.), si:
• hartimi i legjislacionit të Ri pyjor (përfshi dhe njohjen e
dy formave të tjera të pronësisë në pyje, krahas pronës
së Shtetit dhe ato Komunale dhe Private);
• riorganizimi i Shërbimit Pyjor dhe Policisë Pyjore (status
ligjor për specialistin e pyjeve, motivim financiar,
logjistikë të nevojshme, etj.);
• privatizimi i punimeve pyjore;
• hartimi i strategjisë kombëtare të zhvillimit të sektorit të
Pyjeve e Kullotave dhe fillimi i mbarë i punës, për zbatimin
e parimeve të saj, në terrenin konkret;
• nxitje dhe mbështetje e plotë për Pylltarinë Komunale
dhe Private (investime, asistencë teknike apo shërbim
këshillimor);
• rimëkëmbja e shumë masiveve apo pyjeve me dushkaja
në komuna, të interesuara për pyjet;
• ngritja e një sërë fidanishtesh private, nga fermerë vendas;
• formulimi dhe praktikimi i një politike të re marketingu
pyjor (rishikim i tarifave pyjore, nxitje koncesioni për
zona të veçanta pyjore, etj.).
Megjithatë, pati edhe dukuri e praktika negative, ende me
pasoja, si:
9 prerja abuzive e pyjeve apo zjarret e qëllimshme, që sollën
degradimin e mijëra ha sipërfaqesh pyjore dhe, për
rrjedhojë, edhe nxitjen e erozionit, me pasoja të rënda, në
shumë zona rurale.
9 mungesa të theksuara investimesh të përvitshme, në
drejtim të përkujdesjes, trajtimeve silvoteknike të pyjeve
dhe shërbimeve infrastrukturore;
9 angazhimi për punimet në pyje, i një numri firmash apo
subjektesh joprofesionale dhe pa teknikën e duhur të punës;
9 eficiencë e ulët e tre projekteve kapitale në sektorin Pyjor,
vlera e të cilave pak “u ngurtësua” për punime në pyje
(pyllëzime, sistemime, infrastrukturë, etj.), ndërkohë që
vlera të konsiderueshme “thithi”, sidomos, reforma
institucionale (e lënë në mes të rrugës);
Krahas këtyre dukurive të fundit, ajo që i dha goditje të rëndë
sektorit pyjor, ka qenë “ngrirja” apo heqja dore prej reformës
institucionale, që u mendua t’i nënshtrohej ai (e hartuar pas
angazhimit edhe të asistencës së huaj teknike, kryesisht BB,
përshtatur kushteve e përvojës sonë dhe asaj bashkëkohore),
ndonëse për të u shpenzuan mjaftë kohë dhe fonde.
Me këtë dozë shpërfilljeje, ku politika qeverisëse, pa
dallim, nuk hezitoi të “fusë” duart, duke lejuar e nxitur
operime masash, me kahje të kundërt, si:
• shkëputja absurde dhe e padrejtë e sektorit të pyjeve, prej
bujqësisë dhe blegtorisë, “simotrat” e saj tradicionale
(agro-silvo-pastoralizmi) dhe përfshirja e tij (sot, gati
me 1/4 e organikës së dikurshme të punonjësve) te
Ministria e Mjedisit;
Forumit; (ii) përpjekje të përbashkëta për gjenerimin
e fondeve për projekte mjedisore; (iii) rritja e vizibili-
tetit të Forumit në media; (iv) ndërmarrja e hapave
për të rritur angazhimin e pushtetit vendor e qendror
për miratimin e ligjeve dhe politikave miqësore me
mjedisin; (v) advokim e lobing për ndryshimin e poli-
tikave në lidhje me dhënien e lejeve për HEC-et; (vi)
letër Pozicionimi për çështje mjedisore madhore,
drejtuar kryeministrit, z. Edi Rama dhe Ministrisë së
Turizmit e Mjedisit; (vii) mbrojtja e tokave bujqësore
në proces degradimi, nga erozioni ose nga ujërat e te-
përta; (viii) përfshirja e të rinjve dhe grave në aktivi-
3
Le të diskutojmë
Prof. Dr. Mihallaq KOTRO
• shkrirja e DPPK (Drejtoria e Përgjithshme e Pyjeve dhe
Kullotave), njësia përgjegjëse, operative dhe tepër
profesionale, për drejtimin e ekonomisë pyjore dhe
shndërrimi i saj në një mikrodrejtori, e angazhuar vetëm
me punë rutinë;
• rënie e nivelit të drejtimit tekniko-profesional të Shërbimit
Pyjor, në qendër e rrethe, rrjedhojë e zëvendësimit gradual
të specialistëve të pyjeve me joprofesionistë dhe ulje e
pastudiuar e numrit organik të tyre (në pyje, rrallë e më
rrallë, shihet pylltari i vërtetë), edhe pse të shumtë në
numër, por të papunë, janë breza të diplomuarish të kësaj
fushe (aktivë apo në profesion të lirë);
• shkrirja e ISPPK (Instituti I Studimeve dhe Projektimeve
Pyjore-Kullosore), si e vetmja qendër e studim-kërkimit
shkencor pyjor dhe “përfshirja” e tij te AKM (Agjencia
Kombëtare e Mjedisit), natyrisht me staf dhe rol më të
kufizuar, etj.
Njëkohësisht, në ecurinë dhe përgjegjshmëritë e
përvitshme, që i takojnë këtij sektori, midis të tjerash, ka
munguar apo papraktikuar:
9 zëri i specialistit të vërtetë dhe gjykimi i debatuar tekniko-
shkencor, lidhur me silvoteknikën pyjore dhe
miradministrimin e pyjeve, në aktive apo konferenca
vjetore;
9 prania e një Këshilli (Bordi) Kombëtar, që do të merrte
përgjegjësitë e drejtim-këshillimit të problematikës së
këtij sektori dhe pasurisë që ai administron (i nominuar
në vitet 2000, por vetëm në letër);
9 ndjekja dhe analiza e përgjegjshme, kur flitet për projekte
investimesh kapitale (siç ishin dhe po zbatohen projektet
madhore të institucioneve ndërkombëtare, prej rreth 70-
80 milionë $,të BB, FAO,USAID, etj.).
Sot, pas gjithë kësaj kohe të humbur, duhet pranuar dhe
reflektuar se ende ky sektor po ecën në një rrugë të pa orientuar
drejt dhe, mund të thuhet pa më të voglën mëdyshje, se
ekonomia jonë pyjore, për shkak specifikash, por edhe
mënyrës së qeverisjes dhe trajtimit të pyjeve (që nga vitet
‘50 e deri sot) nuk rezulton, si në shumë vende me silvikulturë
të zhvilluar, një ekonomi eficiente (që krijon të ardhura,
punësim, mundësi investimesh dhe zhvillimi) por një sektor,
që thith prej buxhetit të shtetit, fonde rrogash për punonjësit,
duke iu bërë atij kështu (nën ndikimin edhe të krizës
globale), më shumë një barrë se sa mbështetje, për zhvillimin
e përgjithshëm ekonomik të vendit.
tete ndërgjegjësuese; (ix) zhvillimi i aktiviteteve të
përbashkëta të OSHC-ve në rajonet përkatëse dhe
shkëmbimi i përvojës me organizatat homologe në
rajonet e tjera; (x) krijimi i modeleve të suksesit; (xi)
problematikat me të cilat ndeshen Zonat e Mbroj-
tura; (xiii) zgjidhja e problemeve që lidhen me de-
gradimin e mjedisit nga aktiviteti minerar; (xiv) mb-
rojtja e pyjeve nga zjarri dhe erozioni; (xv) ndalimi i
ngritjes pa kriter të hidrocentraleve. (xvi) përpjekje
të përbashkëta për mbrojtjen e liqenit të Fierzës dhe
Valbonës.
 4

Ndodhi në PK të Dajtit
Prof. Aleko MIHO
Fakulteti i Shkencave të Natyrës,
Universiteti i Tiranës

larta. Këtë listë të plotë, një
Pranverë në Dajt listë me bimë të rralla dhe të
kërcënuara dhe më shumë
për vlerat natyrore të kësaj
hapësire, lexuesi i interesuar
mund t’i gjejë në studimin
tonë për Ujëmbledhësin e
Bovillës (2009), që gjendet
në faqen e FSHN, UT (http://
www.fshn.edu.al/home/
bashkëpunimi me specialis-
tët e administratës së Parkut
ose të tjerë të kësaj fushe.
Në PK të Dajtit, por dhe
në zona të tjera të mbrojtura,
vihet re një shpërfillje nga
vizitorët, lidhur me mbetjet e
ngurta të drekës në natyrë me
familjen apo me miqtë. Në të
vërtetë, në Shqipëri duket se
zitor të lejohet të shkojë vetëm
aty! Një nga mbresat e mia në
një zonë të mbrojtur në Gjer-
mani ishte lista e gjobave të
“kripura” ndaj gjithë vizitorëve
që shkelin rregullat e vëna
nga administrata! Nuk e harroj
që studentët duhanpirës
kishin me vete një kuti të vogël
me kapak për të hedhur bish-
tat e cigareve.
por kam bindjen se çështja
është me interes edhe për të
gjithë specialistët e zonave të
mbrojtura, për specialistët e
AKZM-së ose DRM-të, si
dhe ekspertë të tjerë mjedi-
sorë në vend. E di që këtë ve-
rë të nxehtë shumë prej tyre
janë përballur edhe me zjarret
e shumta. Respekt të gjithë

S
hkak për këtë shkrim
u bë një veprimtari
pyllëzimi në një çeltirë
gurishtore, diku pranë Qen-
drës së Informacionit të Par-
kut, që vumë re këtë qershor,
gjatë praktikës me studentët
e biologjisë. Kjo veprimtari
ishte mbështetur financiarisht
prej njërës nga subjektet e
rëndësishme private të këtij
Parku. Më bënë përshtypje
disa mangësi, të cilat do të
doja t’i ndaja me lexuesin,
palët e interesuara dhe spe-
cialistët përkatës, në mënyrë
që ato të mund të orientohen
drejt rrugës së duhur dhe aty
ku është e mundur të korri-
gjohen, këtu dhe gjetkë. Pse
konkretisht:
Pyllëzim në zemër të
PK të Dajtit nuk më
duket gjetje e mençur
Së pari, përpjekja për të
pyllëzuar një hapësirë pikë-
risht në atë vend për mua nuk
do ishte aspak e nevojshme.
Në një Park Kombëtar hapë-
sira të tilla kanë vlerën e tyre
për sa i përket larmisë bimore
apo shtazore. Vetë hapësira
e Parkut nëse lihet e lirë është
në gjendje të pyllëzojë veten
aty ku duhet. E lirë nënkupton
nëse nuk pritet, nuk vilet, nuk
kullotet, nuk digjet nga zjarri,
etj., ajo e ripërtërin dhe ruan
mirë veten, bashkë me botën
shtazore përkatëse, pa pasur
aspak nevojë për ndërhyrje
nga jashtë. Madje, as veprim-
tari cungimi apo pastrimi nga
pylltarët nuk janë të këshi-
lluara. Funksioni i Parkut ësh-
të pikërisht lënia e lirë dhe
mbrojtja e jetës brenda hapë-
sirës.
Së dyti, kjo ngastër e
mbjellë me drurë, kishte dhe
etiketa, ndonjëra prej të cilave
ishte vënë gabim, p.sh. tha-
nës (Cornus mass) i ishte
vënë emri i thanuklës (Cornus
sanguinea). Ndër të tjera,
këto dy lloje janë boll të pra-
nishme në Park dhe shtimi
me to ndoshta nuk do kishte
ndonjë vlerë të madhe. Mund
të ishte risi si aktivitet nëse do
të mbilleshin bimë të florës së
Parkut, por që janë të rralla
apo të kërcënuara, më shumë
për t’i shtuar, por edhe për t’i
vënë në dukje të vizitorëve.
Por, brenda një hapësire të
mbrojtur nuk është aspak e
këshilluar mbjellja e bimëve të
rëndomta ose atyre që nuk i
përkasin florës natyrore.
Së treti, dhe më e rëndë-
sishme, është mbjellja e dy
rrënjëve të bimës së akacies
(Robinia pseudoacacia), du-
ke e treguar dhe me etiketë!!!
Dua t’u kujtoj ekspertëve se
akacia është një bimë jo e
vendit tonë dhe e konsideruar
sot si bimë aliene (pushtue-
se), jo shumë miqësore me
florën dhe bimësinë vendase.
Ajo nuk duhet kurrsesi të
mbillet me “duart e tua”, si i
thonë fjalës, brenda një zone
të mbrojtur! Këshilloj eksper-
tët e administratës së Parkut
të shkojnë sa më shpejt e t’i
asgjësojnë ato dy rrënjë të
mbjella aty ose të mbjella gjet-
kë. Akacia është bimë shumë
e mirë si zbukuruese në par-
qet e qyteteve, por jo për t’u
mbjellë brenda një Parku
Kombëtar. Për këtë bimë dhe
për të tjera si kjo, duhet pasur
parasysh edhe në planet e tje-
ra të rehabilitimit të hapë-
sirave, që bien brenda ose
pranë zonave të mbrojtura të
vendit.
Shkurt për PK të Dajtit
Ndoshta ende pak e dinë
se PK i Dajtit, që prej vitit
2006, është zgjeruar deri në
293.8 km2. Ai shtrihet nga
kufiri administrativ ndërmjet
Krujës e Tiranës në veri, deri
në rrjedhjen e Erzenit në jug.
Për gjithë këtë hapësirë janë
listuar mbi 860 lloje bimësh të
publikime-shkencore). Këtu
dëshiroj të sjell një hartë të
zonimit, e cila është më e mira
që kemi mundur të gjejmë,
por që mund të ndihmojë për
të njohur më mirë për këtë
Park, ndër më të rëndësi-
shmit në vend, shtrirjen dhe
zonat përkatëse.
Harta e PK Dajti
Sheshet për piknik dhe
kulturimi i vizitorëve
brenda PK të Dajtit
Në thelb, i përgëzoj nis-
mat mbështetëse të subjek-
teve private të vendosur
brenda zonave të mbrojtura.
Në PK të Dajtit ka disa të tilla
dhe duken të fuqishme
ekonomikisht. Ato përfitojnë
shumë nga vendndodhja e
tyre dhe nga gjithë vlerat
natyrore: florë, bimësi, botë
shtazore, peizazh, etj. Për
këtë, jo vetëm që bëjnë mirë
që mbështesin veprimtari që
tregojnë kujdes ndaj vlerave
të zonës së mbrojtur ku ato
ndodhen, por, do thosha se
ato duhet ta ndiejnë edhe si
detyrim, dhe të mos qën-
drojnë në heshtje ndaj dëm-
timeve dhe sjelljes së pa-
kulturuar të vizitorëve. Ka
rëndësi që mbështetja e tyre
të shkojë në drejtimin e duhur,
të ndihmojë realisht në
mbrojtjen dhe fuqizimin e vle-
rave të zonës së mbrojtur.
Këtu ka shumë rëndësi edhe
është ende herët që vizitorët
të sillen përfundimisht si
evropianë të qytetëruar. Shu-
më prej tyre vijnë në Dajt të
kulturuar, çlodhen dhe ushqe-
hen po në mënyrë të kulturuar,
por largimi nga Parku nuk
bëhet po me kulturën e ar-
dhjes. Çfarë mbeturine mbe-
tet nga pikniku, shishe, ka-
naçe, kocka mishi, sende
plastike, gazeta, lihen aty pa
kujdes; e shumta fshihen pas
ndonjë ferre edhe pse nuk
kushton asgjë që ato të mbli-
dhen në një nga qeset plas-
tike me të cilën janë sjellë
ushqimet dhe të hidhen në
koshin më të afërt! Shumë
vizitorë, për fat, ende nuk e
kanë kuptuar se kjo është
detyra e tyre në radhë të parë!
Madje edhe për zjarrin që
ndezin, jo gjithmonë tregojnë
kujdesin e duhur. Ndoshta
është edhe kjo pakujdesi një
nga burimet e zjarrvënies në
pyjet dhe kullotat tona!
Pra, shkurt, për fat të keq,
turisti ynë në zonat e mbroj-
tura dhe gjetkë nuk e ka fituar
ende pjekurinë e plotë! Por
kjo vjen edhe nga mungesa e
strukturave ku vizitori të lejohet
të bëjë pushimin në natyrë, të
ndezë zjarrin dhe të hedhë
mbeturinat. Në këtë mënyrë,
një veprimtari e mençur do
ishte mbështetja për të
ndërtuar sa më shumë
sheshe të tilla pushimi
brenda Parkut, që çdo vi-
Një lloj tjetër veprimtarie
do të ishte mbështetja për
pastrimin në vazhdimësi
nga plastikat dhe mbetjet e
tjera, gjithmonë të hedhura
pa kujdes nga vizitorët. Këtë
mund ta bëjnë shumë mirë
nxënësit e shkollave nëse
gjendet një gjuhë e duhur me
ta. P.sh. në Tiranë ka shumë
shkolla 9 vjeçare apo gjim-
naze, nxënësit e të cilave
mund ta bënin me shumë dë-
shirë një ekskursion në Ta-
rracën e Dajtit, me teleferik.
Sikur dikush të paguajë bile-
tën e tyre, bashkë me një ha-
mburger për drekën, një bluzë
të bardhë, një palë doreza
dhe një thes të zi për ta mbu-
shur me plastika të mble-
dhura aty-këtu në Park, jo
shumë, por 2-3 veta një thes,
jam i bindur se ata do “flu-
turonin” për një gjë të tillë.
Edhe ata më “dembelët” do
të zgjoheshin për këtë, dhe
shumë nuk do ta harronin!
Ndonjëherë, shoh që ka të
tilla veprimtari, por subjektet
private dhe administrata e
Parkut duhet të përpiqen së
Pamje nga Bovilla,
pjesë e PK Dajti
bashku për më shumë të tilla,
sepse vërtet ka nevojë.
Zjarrvënia–dukuri
shëmtuar, që kërkon
ndëshkim të rëndë
Këtë shkrim ia adresoj në
veçanti stafit të administratës
së Parkut Kombëtar të Dajtit,
atyre, përfshirë këtu edhe
zjarrfikësit dhe forcat e arma-
tosura, të cilët kanë sakrifi-
kuar mund e djersë për kon-
trollin dhe shuarjen! Me këtë
rast dua të shpreh zemërimin
tim ndaj zjarrvënies si një du-
kuri shumë e shëmtuar, e cila
për fat të keq ndodh shpesh
në Shqipëri gjatë verës së
nxehtë. Zjarret shkatërrojnë
në çast atë që natyra me shu-
më mundim e ka arritur gjatë
evolucionit të saj të gjatë.
Duhen dhjetëra vite e ndoshta
shekuj të ripërtërihet ajo që
është vendosur në natyrë për
miliona vite. Për këtë, shihni
gjysmën djathtë të faqes
perëndimore të Dajtit!
Mbi 900 vatra zjarri të ra-
portuara në media gjatë kësaj
vere nuk janë pak për një vend
të vogël si i yni!!! Zjarret nuk
mund të ndizen vetë, pa ndih-
mën e njeriut, qoftë pa ose
dhe me dashje (!). Si e tillë,
zjarrvënia përbën një krim të
mirëfilltë, në dëm jo vetëm të
natyrës, por të vetë njeriut dhe
shoqërisë, në dëm edhe të
vetë zjarrvënësit. Me zhdukjen
e bimësisë në një zonë, da-
shur apo pa dashur, ajo hapë-
sirë kthehet në shkretëtirë;
atmosfera varfërohet nga
oksigjeni bimor, pa llogaritur
pastaj gjithë pasojat e tjera, që
e shoqërojnë kur një hapësirë
zhvishet nga bimësia, si tharje
burimesh, ashpërsim klime,
gërryerje të shpatit, rrëshqitje,
përmbytje poshtë, varfërim
deri në zhdukje bimësh e
kafshësh të rralla, shpesh dhe
me pasoja ekonomike. Zjarr-
et janë një nga rrugët e varfë-
rimit të biodiversitetit, për të
cilën Shqipëria dallohet. Për
këtë, kujdesi dhe vigjilenca
ndaj zjarreve duhet të jetë
njëlloj si për strukturat përgje-
gjëse dhe për të gjithë qyteta-
rët. Por dhe ndëshkimi ndaj
autorëve duhet të jetë gjith-
monë shumë i rreptë!

VAJI I HUDHRËS
Vaji i hudhrës ndihmon në mba-
jtjen larg të arteriosklerozës
dhe sëmundjeve të tjera
kardiovaskulare. Ai mbron enët
e gjakut dhe zemrën, kontri-
buon në tensionin normal të gjakut, duke e mbajtur atë në
kufirin e normales, normalizon kufirin e kolesterolit në
gjak, mbron muret e enëve të gjakut, pengon formimin e
topthave të gjakut dhe gëlqerimin e enëve të gjakut, nxit
dhe e rrit qarkullimin e gjakut në organizëm. Vaji i hudh-
rës është antibakterologjik; ai përdoret kundër herpesve
në zorrë, kundër parazitëve, si tenia, oksiuret dhe aska-
ridet. Përmirëson tretjen dhe përtërin florën e zorrëve.
Ndihmon ngërçet e stomakut, nxit oksigjen në organizëm,
ndihmon punën e mëlçisë dhe organeve endokrine, rrit
imunitetin e organizmit dhe është shumë i preferuar që të
Dobitë e vajrave
bimore
merret gjatë dimrit. Vaji i hudhrës këshillohet të merret në
masë mbi moshën 50 vjeç, sepse kontribuon në mbajtjen e
vitalitetit dhe shëndetit në përgjithësi të organizmit.
Diabetikët duhet ta përdorin patjetër këtë vaj, sepse ndihmon
shumë deri te diabeti i tipit 2. Hudhra në formën e vajit ose
pluhurit ka një lloj mbështjellëse të veçantë që i reziston
lëngut të stomakut, e cila shkrihet vetëm në zorrët e holla,
ku absorbohet dhe ndikon në pengimin e erës jo të këndsh-
me gjatë frymëmarrjes e djersitjes.
Këshillohet që vaji i hudhrës të kombinohet me vajin e
peshkut, sepse bën përshtatjen e natyrshme të vajit të
peshkut në shëndetin e njeriut.
VAJI I SHEGËS
Shega, me farat e saj të kuqe, si
rubin, është frut i shijshëm, por
edhe shumë i vlefshëm për orga-
nizmin e njeriut. Vaji i nxjerrë
nga farat e saj është antioksidant
i fuqishëm dhe përdoret për të larguar helmet nga organizmi.
Në mjekësinë popullore përdoren frutat dhe lëvozhgat e tyre,
lulet, farat, rrënjët, si dhe lëvorja e degëve dhe e rrënjëve, e
cila ka shije të athët. Ajo konsiderohet si frut i fertilitetit.
Lëngu i saj përmban mesatarisht 12 % sheqer, acide organike,
pektinë, vitamina C, etj. Vetëm 30 minuta pas marrjes së lën-
gut të shegës, aktiviteti ynë rritet me 32 %. Lëngu i shegës
shuan etjen, nxit oreksin dhe përmirëson tretjen e ushqimeve.
Ai përdoret me sukses në sëmundjet e stomakut dhe të zo-
rrëve, është freskues dhe mënjanon helmet e organizmit.
Lulet e shegës përmbajnë tanin dhe kanë veti rrudhëse e
tonike; ato këshillohen në dhimbjet e barkut, në hemorragji,
në hemorroidet, si dhe për gargara të gojës, kundër ënjtjes
së bajameve dhe acarimeve të mishrave të dhëmbëve.
 5

Rrugët auto pa gjelbërim, 11 Dhjetori,

Dita
si “lumenj të vdekur”! Botërore e
Maleve
Inxh. Gjon FIERZA TEMA E VITI 2017 “MALI NËN PRESION”:
KLIMA, URIA, MIGRIMI

D
itët me temperatura
të larta të verës së
sivjetme, nxorën në
pah shumë probleme, që
lidhen me jetën normale të
njerëzve, kafshëve dhe bi-
mëve. Edhe vitet e tjera kjo
periudhë kështu do të jetë, me
ngrohtësi mbi normalen. Kjo
Pamje e pjesshme e autostradës Elbasan - Tiranë
situate tashmë shtron para st-
rukturave shtetërore e jo-
shtetërore, marrje të masave
për të pakësuar sa të jetë e
mundur ndikimet e thatësirës
dhe mbrojtjen nga tempera-
turat e larta. Rrugët auto qy-
tetëse dhe ato jashtë tyre,
janë mjedise ku ka ndotje dhe
mbingrohje, ku emetohet, por
dhe ku duhet të sekuestrohet
gazi karbonik.
Sistemet e transportit
tradicionalisht janë projek-
tuar për lëvizjen e trafikut dhe
sigurinë e shoferit. Tashmë
në këtë periudhë me shumë
kërkesa e probleme në mje-
dis, në vendet e zhvilluara dhe
kudo ku realisht punohet për
mjedis të qëndrueshëm, sis-
temet e transportit dhe rrugët
janë duke u projektuar për të
përmbushur edhe një sërë
funksionesh të tjera, për-
fshirë ato estetike e mjedi-
sore në shërbim të komu-
nitetit. Eshtë kjo një qasje e
re në planifikimin e trans-
portit, që njeh vlerat dhe
funksionet estetike në shër-
bim të komunitetit për mbroj-
tjen e shëndetit të tyre. Ve-
gjetacioni në rrugë dhe ha-
pësirat e gjelbra, po vlerë-
sohen si domosdoshmëri e
korridoreve të transportit.
Studimet kanë nxjerrë në pah
vlerat e drurëve të lartë dhe
bimësisë tjetër në zonat
urbane ku ka dhe përdorim
publik të automjeteve. Në të
gjitha vendet e zhvilluara, në
politikat e transportit dhe
praktikat në lidhje me pemët
urbane, si ato të ndikojnë në
vitalitetin dhe jetesën më të
mirë të banorëve, konsi-
derohen ndër zgjidhjet krye-
sore. Drurët në korridoret e
transportit shpesh mbrojnë
jetën e udhëtareve dhe të
shoferëve, mbrojnë banesat
dhe pronat në afërsi të tyre.
Këto janë të mbështetura në
baza shkencore dhe duhet të
konsiderohen në projektet e
politikat e korridoreve të
transportit pa hezitim, duke
respektuar norma dhe stan-
darde.
Sistemet e transportit
urban përfshijnë jo vetëm
Palma të thara në autostradën Tiranë - Durrës
rrugët auto, hekurudhat, por
dhe ura të mëdha, rrugëdalje
e mbikalime në autostrada,
etj. Hapësira nën struktura të
tilla tradicionalisht kanë qenë
zonë e vdekur, e lënë pasdore
ose e përdorur për parkime,
vende depozitimi mbeturi-
nash, etj. Tashmë, kur rrjeti
rrugor në Shqipëri po zgje-
rohet me shpejtësi, këto ha-
pësira shtohen shumë. Eshtë
tepër me rëndësi që hapësira
të tilla mund të përdoren në
mënyrë më efikase, që lidhen
me përmirësime të peizazhit
dhe cilësive të mjedisit.
Mund të themi (për njo-
huri) në SHBA për pemët dhe
vendet e parkimit funksionon
Ligji i Gjelbër për Qëndrue-
shmërinë Urbane, ndërsa tek
ne nuk mund të themi gjë në
këtë aspekt. Parkingjet në
SHBA zënë rreth 10 % të to-
kës në qytete dhe mund të bërë mbjellje drurësh, por
jenë deri 20 apo 30 % në zo- thuajse në asnjë rast ato nuk
nat kryesore, në qendër të kanë arritur të kryejnë fun- Dita Ndërkombëtare e Malit ofron një rast për të
nxjerrë në pah pasurinë natyrore dhe kulturore ma-
qytetit. Sipërfaqet e mëdha të ksionin për të cilin u mbo-
lore, të promovojë një grup të gjerë të identiteteve
asfaltit dhe sipërfaqet e tjera llën, pra jo rrugë e gjelbëruar, malore dhe të sigurojë të drejtat dhe traditat venda-
të papërshkueshme çojnë në më e shumta është arritur një se të njohura.
shqetësime mjedisore, si rrugë e hijezuar. Llojet e për- Është festuar çdo 11 dhjetor. Qëllimi i ditës është të
efektet e ishullit të ngrohjes, zgjedhura, punimi i tokës, krijojë aleanca që do të sjellin ndryshime pozitive në
uljen e cilësisë së ajrit dhe mbjellja, përkujdesja, shër- popujt malorë dhe mjediset në mbarë botën.
rrjedhjet e ujërave sipërfa- bimet, për drurët e mbjellë
qësore, etj. Për mbrojtjen janë të tilla sa “më mirë të
prej këtyre rreziqeve e për mos kemi se të kemi gjel-
mos përkeqësim të gjendjes, bërim të rrugës”. Në rrugët
tashmë flitet për “Ligjin e qytetëse investohet për infra-
gjelbër”në shumë zona të strukturën rrugore me të
banuara të qyteteve dhe gjithë elementet inxhinie-
qytezave. rikë, por gjelbërimi mund të
Në vende të ndryshme të konsiderohet më shumë si
zhvilluara, janë pyetur sho- hijezim dhe jo gjelbërimi i
ferë për të gjykuar se si gjel- nevojshëm.
bërimi urban pranë auto- Për të bërë ndryshimin
stradave ndikonte në punën në të mirë të njerëzve dhe Dita Ndërkombëtare e Malit 2017, ofron një rast për
të nënvizuar se si klima, uria dhe migrimi po ndiko-
dhe gjykimet e tyre dhe të mjedisit, asnjëherë nuk është
jnë në male dhe për të siguruar që zhvillimi i qën-
komuniteteve. Ka dalë se vonë. Në rrugët ku qarku-
drueshëm malor të integrohet në agjendën 2030 dhe
shoferët dhe komunitet afër llohet sot ka mundësi dhe në zbatimin e Marrëveshjes së Parisit.
korridoreve të transportit është e nevojshme të ndër- Në kuadrin e Dita Ndërkombëtare e Malit 2017, në
janë të gatshëm për të paguar hyhet, ndoshta duke filluar datat 11-13 dhjetor, në selinë e FAO-s në Romë, Itali,
akoma më shumë vlera mo- nga sektorët më proble- mbahet një konferencë, që përqendrohet: Në sfidat
netare nëse kjo i shërben matikë që kalojnë në zonat e dhe mundësitë në zhvillimin e qëndrueshëm malor;
gjelbërimit të rrugëve dhe banuara. Në korridoret e reja do të nxisë një “Kornizë për Veprim” për të mbështe-
tur veprime konkrete dhe për të vendosur politika që
krijimit të ekraneve të gjel- të transportit, në vende par-
forcojnë e përmirësojnë jetesën e popujve dhe mjedi-
bra. kimi dhe vende tregtimi të
seve malore. Temat e trajtuara janë: “Popullsia ma-
automjeteve, kërkohet të
hartohen e zbatohen projekte lore”; “Produktet e maleve”; “Malet dhe uji”; “Malet
dhe energjia”; “Malet dhe ushqimi”; “Bujqësia fami-
të plota gjelbërimi. Krijimi i
ljare malore”.
skarpateve, i ekraneve të
Përgatiti: Gj. Fierza, AKM
gjelbër në çdo korridor tran-
sporti duhet konsideruar
pjesë e projektit të rrugës
dhe ajo të quhet e përfunduar Majat më të larta të maleve
vetëm kur është realizuar dhe
Shqipëri Kosovë
gjelbërimi. Në një rrugë auto,
nëse shtresa me asfalt bëhet Maja malore Lartësia Maja malore Lartësia
(m) (m)
me cilësi të dobët dëmtohet
Korabi 2751 Maja e Njeriut 2658
për 4-5 vite, kurse gjelbërimi
Jezera 2694 Gjeravica 2656
cilësisht i dobët dallohet pas Poplluka 2569
A mund të themi diçka Peskovi 2651
Radohina 2569 Bistra 2609
për mjedisin e transportit
Gryka e Hapët 2525 Maja e Zezë 2585
shqiptar, ku jemi dhe çfarë Hekurave 2561 Vrtop 2555
bëhet për gjelbërimin e rru- Gavnit 2530 Gusan 2539
gëve. Me nivelin më të paket Kollata 2555 Bogdash 2533
të njohurive, kushdo mund të Madhe (Shnik) 2554 Guri i kuq 2522
japë një përgjigje: Deri sot Gramozi 2523 Mariash 2510
është bërë shumë pak, në të Brijasit 2567 Maja e Rops 2501
shumtën e rasteve gjelbë- Vishensit 2517 Luboteni 2498
Gjalica 2486 Maja 2493
rimi, ndoshta i projektuar në
Papingu 2485 Veternik 2461
letër, rrallë është realizuar. Qetat e Arushës 2423 Hajla 2403
Nuk ka nevojë për shumë Lakojve 2499 Koritniku 2393
shembuj. Nëse sheh dy të Tomori 2416 Rusulisë 2381
ashtuquajtur korridore ko- Boshi 2416 Streoc 2377
Pemë të pakrasitura në
mbëtare, atë Durrës-Pri- Qukapeci 2417 Tromegja 2366
trotuare qytetesh
shtinë dhe Durrës-Qafë- Shkëlzeni 2407 Zhleb 2365
Thanë, menjëherë sheh mun- një ose dy vitesh. Gjelbërimi Kulmaku 2396 Rrasa e Zhogit 2305
Koritniku 2395 Oshllak 2212
gesë të theksuar bimësie. Kë- i rrugëve qytetëse dhe i
Ostrovica 2383 Koka e Kaqit 2207
to korridore kalimi ngjajnë si korridoreve të transportit Guri i Topit 2380 Ovqinec 2177
“lumenj të tharë”, ku bimësia jashtë tyre, duhet vlerësuar si Velivari 2375 Pogled 2154
në brigje nuk ekziston dhe në një mundësi dhe rezervë, që Valmara 2373 Ostrvica 2092
vend të ujit lëvizin vetëm duhet shfrytëzuar për shtimin Kakia 2360 Maja Kësules 2092
makina, që e ndotin mjedisin e sipërfaqeve të gjelbra dhe Faqekuqi 2352 Murga 2025
me tym e zhurma. Ka ndonjë përmirësim e cilësisë jetës Lunxhëria 2160 Maja Pançiq 2017
për qytetarët tanë. Çika 2045 Maja e Vjelakut 2014
korridor transporti ku janë
 6
Intervistë me
Prof.ass. dr. Enver ISUFI
Intervistoi: Veli Hoxha
Më 18 deri 21 tetor 2017, në Sarajevë të
Bosnje-Hercegovinës, u zhvillua Konfe-
renca me temë “Vlera ekonomike dhe
mjedisore e insekteve polenizues të lu-
leve në bimët bujqësore dhe florën naty-
rore”. Në konferencë mori pjesë edhe
një delegacion nga vendi ynë, i përbërë
nga specialistë të mirënjohur. Për ecuri-
në, përmbajtjen dhe vlerat e kësaj konfe-
rence, redaktori Veli Hoxha zhvilloi një
bisedë të shkurtër me Prof.ass. dr. Enver
Isufin, drejtor i Institutit të Bujqësisë
Biologjike, Durrës, një nga specialistët
më në zë të bujqësisë shqiptare, veça-
nërisht për mbrojtjen e bimëve dhe
bujqësinë biologjike.
Pyetje: Ç’ishte kjo konferencë, kush e orga-
nizoi, kush mori pjesë?
Përgjigje: Kjo konferencë iu kushtua
identifikimit, ruajtjes dhe krijimit të kushteve
natyrale për shumimin e polenizuesve të bimëve
me anën e insekteve, me në krye bletën. Kon-
ferenca u organizua nga rrjeti botëror i Shër-
bimeve Biologjike në Mjedis, me emrin e shk-
urtuar në anglisht (BES-Net = Biodiversity and
Ecosystem Services-Network). Ajo u financua
nga Giz (Gjermani) dhe nga Qeveria Suedeze.
Rrjeti BES-Net, bashkoi shkencëtarë, prodhues,
politikëbërës, donatorë, punonjës të medies, etj.
Polenizuesit janë një pasuri e madhe natyrore,
pa të cilët bujqësia dhe mjedisi nuk do të ishin
këto që kemi sot. Kontributi i tyre në poleni-
zimin e bimëve, proces që i bën lulet pjellore,
është i pazëvendësueshëm. Ato e rrisin pro-
dhimin nga 30 deri 300 % (referim i të dhënave
shkencore).
Polenizuesit na kanë dhuruar këto llojshmëri
të pafund speciesh të bimëve dhe luleve. Kon-
kurrenca e fortë milionavjeçare mes luleve, për
të tërhequr polenizuesit, ka prodhuar këtë
biodiversitet të mrekullueshëm në mbarë
globin. Sa më ngjyra të bukura e tërheqëse të
kenë lulet, aq më shumë polenizues afron tek
ato. Meqë 90 % e bimëve kanë nevojë për
polenizim nënkuptohet roli i madh i poleni-
zuesve në prodhim dhe biodiversitet.
Vlerat ekonomike dhe mjedisore
të insekteve polenizues të bimëve
Paneli i Konferencës
Pyetje: Meqë kemi lexues që nuk kanë
shumë njohuri për bimësinë bujqësore dhe
botanikën në përgjithësi, si do ta formulonit
ju procesin biologjik të polenizimit?
Përgjigje: Që bimët të lidhin fruta dhe fara
nevojitet fekondimi i luleve të tyre. Poleni
me qeliza mashkullore, që ndodhet mbi the-
kët, duhet të kalojë te pistili, që në bazën e tij
ka qelizat femërore. Transportin e polenit
deri te koka e pistilit e bëjnë insektet.
Pyetje: Po në aspektin mjedisor, ku shprehet
ndikimi i insekteve polenizues të luleve?
Përgjigje: Mungesa e polenizuesve do të zë-
vendësohej me hormonet, që përdoren për të
rritur pjellorinë e luleve. Por, dihet se hor-
monet kanë edhe ndikimin e tyre negativ në
shëndetin e njerëzve. Pra, polenizimi me anën
e insekteve jo vetëm rrit sasinë e prodhimit,
por edhe cilësinë e tij. Siç thamë më sipër,
larmia e kultivarëve dhe specieve të bimëve
është edhe nga kontributi i polenizuesve, sepse
ato, duke transportuar polenin e bimëve nga
specie të ndryshme kanë krijuar kombinime të
pafund të bimëve bujqësore dhe ato me vlera
floristike, si shumëllojshmëria e luleve të
zbukurimit të mjediseve publike dhe familjare.
Pyetje: Cilat janë rrugët për polenizimin e
bimëve?
Përgjigje: Janë disa, por në vendin e parë
qëndrojnë insektet, pastaj era. Të tjerë
polenizues janë shpendët, kafshët e mëdha, që
me trupin e tyre e çojnë polenin në lulet e tjera.
Pyetje: Po nga insektet, cilat janë më me
peshë në polenizimin e luleve?
Përgjigje: E para është bleta. Ky insekt i mre-
kullueshëm nuk na prodhon vetëm mjaltin, por
me polenizimin e bimëve ajo e shton vlerën e
saj shumëfish. Dobia e bletës në rritjen e pro-
dhimit bujqësor është më e madhe se kontributi
i saj në prodhimin e mjaltit.
Një grup tjetër polenizuesish janë bletët e egra
dhe një grup i ngjashëm me to janë Bombuset.
Ka disa specie bombuesish, që ndihmojnë në
polenizimin e bimëve. Njëra nga këto specie
rritet në rrugë industriale dhe eksportohet në
të gjithë botën. Kjo specie është Bombus
terrestis.
Pyetje: A importon Shqipëria nga kjo specie
polenizuesish?
Përgjigje: Po, ka shumë vite që importojmë
nga Holanda. Në vitin 2016, këtë polenizues
e përdorën 30 % e serrave tona. Vendoset gati
një koshere me miza të bombusit për një
dynym serrë.
Pyetje: Cilat ishin disa nga mësimet që
dolën nga konferenca e Sarajevës?
Përgjigje: U theksua nevoja e krijimit të
kushteve të favorshme për shtimin dhe ush-
qimin e polenizuesve. Kjo realizohet në radhë
të parë duke përmirësuar sistemet e bujqë-
sisë. Duhet mënjanuar gradualisht bujqësia
konvencionale dhe t’i jepet përparësi bujqë-
sisë së integruar dhe asaj biologjike (orga-
nike, ekologjike). Këto sisteme bujqësie kanë
standarde në përdorimin e pesticideve të buta,
duke mënjanuar pesticidet me helmueshmëri
të lartë, si dhe kanë rregulla në ruajtjen e bio-
diversitetit, ruajtjen e brezave të papunuar, por
me lule spontane, që janë vende ku do të ush-
qehen insektet polenizues.
U theksua gjithashtu, që të forcohen rregullat
për përdorimin e pesticideve, teknikës së spër-
katjes dhe saktësimit të kohës së trajtimeve
kimike, nëpërmjet përsosjes së prognozimit
të sëmundjeve dhe insekteve dëmtues. Të
rriten mundësitë e institucioneve të kërkimit
shkencor dhe të shërbimit këshillimor, për
sinjalizimin e fermerëve për kohën e saktë të
trajtimeve me produkte të mbrojtjes së bimëve.
Ky sistem prognozimi mënjanon përdorimin
e trajtimeve kimike të panevojshme.
Pyetje: Po delegacioni juaj a e prezantoi
gjendjen në lidhje me polenizuesit?
Përgjigje: Po, edhe Shqipëria referoi në këtë
konferencë.
Pyetje: Cilat institucione morën pjesë nga
Shqipëria në konferencën e Sarajevës?
Përgjigje: Ishin dy përfaqësues nga
Universiteti Bujqësor i Tiranës (prof. Renata
Kongoli e Lirika Dorri; nga Shoqata e bletarëve
të Shqipërisë, prof. Lejla Shehu (Bejleri); nga
Shoqata e Marketingut zonjat Eva Pustina e
Teuta Kllogjri dhe nga Instituti i Bujqësisë
Biologjike, Durrës, Prof.ass. dr. Enver Isufi.
Delegacioni shqiptar dhe
organizatorët e Konferencës
Pyetje: Si u prit prezantimi i materialit të
delegacionit tuaj nga pjesëmarrësit e
konferencës?
Përgjigje: Po, Shqipëria u paraqit me temën
“Përdorimi i polenizuesit Bombus terrestis
në perimet në serra dhe identifikimi e
përdorimi i specieve të polenizuesve vendas”.
Kjo pati interes, sepse për fat të mirë Instituti
i Bujqësisë Biologjike, ku unë punoj, kishim
realizuar një studim të financuar nga PNUD
dhe të dhënat nga Shqipëria u mirëpritën.
Ndoshta ishte kjo përvojë e paraqitur atje, që
mua më kërkuan edhe një intervistë, që do të
përdorej si në televizion e Sarajevës edhe nga
përfundimet e konferencës, që në formë
DVD-je ose YouTube, do vihet në dispozicion
të rrjeteve sociale.
Pyetje: Po strukturat shtetërore qendrore
dhe vendore duhet të përfshihen në këto
zhvillime?
Përgjigje: Sigurisht, në politikat e zhvillimit
të bujqësisë dhe mjedisit, duhet të ketë
mbështetje për përdorimin e polenizuesve, si
një mjet i çmueshëm natyror. Duhen politika
në mirëmenaxhimin e territorit për zonat
habitate për insektet e dobishëm,duhen
kontrolle për mirëpërdorimin e pesticideve,
për edukimin e popullatës dhe konsumatorëve
për dobinë që kanë polenizuesit, të cilët janë
miqtë tanë më të mirë, që na bëjnë shërbimin
më të madh falas. Polenizuesit krahasohen me
dobinë e shiut, që bie falas nga qielli. Insektet
polenizues, me në krye bletën, na shmangin
përdorimin e hormoneve në bujqësi.

20 vjet Disa rezultate nga bimët e polenizuara

me bombuse
“Kurora e gjelbër” Bletët polenizuese (bombuse) janë më të nevojshme gjatë periudhës
Të nderuar lexues, bashkëpunëtorë! kur ato mjaltëdhënëse nuk janë aktive: në dimër e pranverë dhe gjatë
motit të ftohët e të vrenjtur.
Viti 2018 është viti i 20-të i botimit të Gazetës “Kurora e Gjelbër”. Në këto vite Një koloni bombuse është e mjaftueshme për polenizimin e një
të jetës së saj, janë pasqyruar sfidat, arritjet e mosarritjet e pylltarisë shqiptare sipërfaqeje të kultivuar prej 3000-5000 m2 gjatë 6-8 javëve.
Domatet në serrë japin rendimet më të lartë 25-45% dhe peshë më
në veçanti, si dhe problemet e shumta mjedisore me të cilat jemi ndeshur.
të madhe të frutave, 20-65%, ndërsa në fushë të hapur japin deri
Me këtë rast, Këshilli Botues dhe Redaksia e saj, njoftojnë se në shkurt të vitit 30% më shumë prodhim.
2018, edhe në kuadër të Ditës së Inxhinierit të Pyjeve do të organizohet një Specat japin deri 30% prodhim, kanë formë më të mirë dhe perikarp
takim i zgjeruar. më të hollë.
Luleshtrydhet në fushë të hapur japin deri 20 % frute me peshë më të
Grupi punës, i ngritur për këtë qëllim, fton të marrin pjesë në këtë event:
lartë dhe deri 3% më pak frute të dështuara.
- Specialistët e Pyjeve dhe të Mjedisit, Pesha e frutave të mollës është deri 20% më e lartë.
Boronicat japin 17-32% rendiment më të lartë dhe frute më të mëdha
- Donatorë e biznesmenë të këtyre sektorëve. e më cilësore.
Nga kontributi i bashkëpunëtorëve, lexuesve dhe gjithë atyre që interesohen Shalqinjtë dhe pjeprat japin deri 30% rendiment më shumë, si dhe
për zhvillimin e qëndrueshëm të Pylltarisë dhe për të patur një mjedis sa më formësim shumë uniform të frutave e, për rrjedhojë, vjelja kërkon
të pastër e të shëndetshëm, do të varet edhe jetëgjatësia e kësaj Gazete. shumë më pak fuqi punëtore.

Kiço Çeku (në mes). Sotir Pani (majtas), F. Memelli
N
ë Boston jemi një grup shokësh që mblidhemi
herë pas here, pimë kafe (nganjëherë edhe
ndonjë gotë raki)e bisedojmë për tema nga më
të ndryshmet, por “çekani” më tepër rreh te Shqipëria.
Grupi ynë përbëhet nga dardharët Sotir Pani e Kiço Çeku,
korçari Jani Plasa, gjirokastriti Kostandin Mosko dhe
unë nga Sinica. Për të bërë pak humor, grupin e kam
quajtur:”Na bashkoi Bostoni”. Para disa ditësh kur u
takuam te kafja jonë e preferuar, ishim: Sotiri, Kiçua dhe
unë. Shokët e tjerë mungonin me arsye.(Ne i “shkruajmë
mungesat” si në shkollë dhe arsyet e tyre). Këtë radhë
Kiçua erdhi me një pako të mbështjellë. Pasi shijuam
kafenë e bëmë ca muhabet, Kiçua hapi pakon e na tha:
“Sot iu kam sjellë një dhuratë të veçantë. Është kjo tufa e
çajit, farat e të cilit i kam sjellë nga Shqipëria, që janë
marrë më parë në malin e Gramozit. U mora rreth 20 vjet
me to për t’i përshtatur në klimën e ashpër të Bostonit. Te
shtëpia ime kam disa rrënjë por unë u mplaka, jam 80 e
ca vjet por nuk dua të humbasë këtu në Boston çaji shqiptar
i malit. Mbilleni në një vazo te shtëpitë tuaja, ujiteni nga
T
ë dhënat e para autentike mbi përdorimin e bimëve aromatike,
mund te datohen nga koha e piramidave ne Egjipt, afërsisht 2600
deri 2100 p.e.s. Qepët dhe hudhrat ishin ushqim e bimë mjekësore,
për te ruajtur shëndetin e rreth 100 mije njerëzve, qe u rraskapiten ne
ndërtimin e Piramidës se madhe te Keopsit. Në civilizimin e lashte nuk
kishte dallime te qarta ndërmjet bimëve te përdorura për arome, erëzave,
bimëve mjekësore dhe atyre qe përdoreshin gjate ceremonive fetare.
Nëse gjethet, farat e rrënjët kishin shije te kënaqshme, pikante dhe arome
te pëlqyeshme, kërkesa për to rritej, duke arritur deri ne përdorimin e
tyre si erëza.
Një informacion i pasur për barërat e lashta dhe erëzat, u zbulua nga
studiuesi i njohur gjerman Xhorxh Ebers, në një dokument te famshëm
mjekësor, te periudhës 1550 p.e.s. Ky dokument, i njohur si papirusi i
Ebers, përmban informacion te gjere rreth kirurgjisë dhe mjekësisë se
brendshme, duke rreshtuar rreth 800 ilaçe mjekësore. Këtu përfshihen
edhe shume barëra qe ne përdorim sot si erëza: anisa, kanella, koreandra,
kopra, qepa, hudhra, trumza, mustarda, susami, fara lulëkuqeje.
Egjiptianet i përdornin këto bime në mjekësi, kozmetikë, parfume, vajra
aromatike, gatim, tymosje dhe balsamim.
Gjate mijëvjeçarit te dyte e te pare p.e.s., Arabia Felix, “Arabia e pasur”,
u zhvillua me shume seç pritej, si transportuesi monopolist i mallrave
ndërmjet Lindjes e Perëndimit. Tregtaret arabe, qe merreshin me tregtinë
e kanellës, ruanin interesat e biznesit te tyre duke ruajtur me fanatizëm
burimet e produkteve qe tregtonin. Për një kohe, greket dhe romaket e
lashte kishin idetë më absurde ne lidhje me origjinën e këtyre bimëve
Lindore. Kështu, Herodoti jepte një shpjegim, madje nga me te
jashtëzakonshmit, ne lidhje me vjeljen e kanellës ne majat e larta te maleve,
diku ne vendet fqinje te Arabisë. Zogj te mëdhenj përdornin degët e
kanellës për foletë e tyre, te cilat lidheshin me balte, për te bere terrenin
me te paarritshëm nga njerëzit. Dhe legjenda vazhdon: Për te marre
kanellën, copa te mëdha mish gomari te freskët vendoseshin pranë këtyre
vendeve te pjerrëta, te frekuentuara nga këto krijesa te mëdha, te cilat
kapnin copat e mishit me lakmi dhe i çonin ne foletë e tyre, te cilat, duke
mos mbajtur dot peshën, rrezoheshin. Vendasit, e grumbullonin atë me
shpejtësi dhe e çonin ne qendrat tregtare, ku, për shkak te kërkesës se
madhe dhe rrezikut te grumbullimit, shitej me çmim shume te larte.
Për shume shekuj tregtaret “mashtrues” arabë mbajtën monopolin e
erëzave orientale, duke pretenduar qe kanella vinte nga Afrika e duke i
shmangur kështu ata nga kontaktet direket me vendet qe i prodhonin
këto mallra fitimprurëse (Kina, India e Azia Juglindore). Pozicioni
gjeografik i arabeve, i beri ata ndërmjetës natyrale dhe, kuptohet, ata
kundërshtonin te shihnin qe kjo tregti fitimprurëse t’u shpëtonte nga duart.
Dhe vetëm ne shekullin e pare te erës sonë, romaku Plini zbuloi mashtrimet
arabe, te cilat u fabrikuan për te rritur çmimin e këtyre mallrave ekzotike
Lindore.
Duke hedhur një vështrim ne pjesën tjetër te botes, shikojmë se bimët
dhe erëzat janë përdorur ne Kine ne kohet e hershme. Sipas legjendave,
Shen Nung, “Kultivuesi hyjnor”, punuesi i pare i tokës e themeluesi i
mjekësisë kineze, thuhet te ketë zbuluar vlerat kurative te bimëve dhe
krijoi praktiken e tregjeve për këmbimet e mallrave te ndryshme. Legjendat
e lashta e njohin atë si autor te “Bimësia klasike”, traktati me i hershem
mbi mjekësinë, qe përmend mese 100 bime mjekësore, midis te cilave
edhe kanellën i njohur me emrin kuei. Disa autorë të panjohur ne dinastinë
Huan, rreth shek. te pare te e.s., i grumbulluan ato; për me tepër, figura
legjendare e Shen Nung nuk mund te kishte shkruar ndonjë gjë, pasi ne
atë kohe nuk kishte gjuhe te shkruar. Ne kundërshtim me mungesën e
Fuat MEMELLI - Boston
Një dhuratë e veçantë nga Kiço Çeku
pak në fillim sa të zihet, pastaj kur të ritet e të lëshojë
shumicën e luleve, mblidhini ato, thajini dhe pini për
mall një çaj mali shqiptar. Më parë i kam dhënë filiza
çaji Kostës e Janit, tani e kini radhën juve”.
Kaq tha Kiçua e pastaj na dha secilit nga disa filiza
çaji. I kish mbështjellë me letër të lagur me ujë që filizat
të qëndronin të freskët. Më emocionoi kjo dhuratë e vogël
në dukje , por mjaft domethënëse. Nxora aparatin dhe
bëra foton që shikoni. Ajo flet më shumë se këto radhë.
Dy fotot e tjera me çaj, Kiçua i ka bërë më parë te shtëpia
e tij. Zëri i profesionit të agronomit, e ka ndjekur pas
shqiptaro- amerikanin Kiço Çeku edhe në Amerikë,
prandaj u mor për shumë vite këtu jo vetëm me çajin, por
edhe me bimë të tjera eterovajore të sjella nga Shqipëria
e të mbjella te shtëpia e djemve në Florida.
Në 15 ditshin e dytë të tetorit dhe fillimin e nëntorit,
ai do të jetë në Shqipëri. Do takojë miqtë e tij të vjetër në
Tiranë e gjetkë ku ka punuar. Do takojë inxhinierin e
vjetër të pyjeve, Pirro Xhumetiku, të cilin e ka pasur krah
të djathtë kur mbolli për herë të parë në zonën e Malësisë
së Madhe në rrethin e Shkodrës , sherbele dhe bimë të
tjera eterovajore në tokat gurishtore të asaj zone.(Theksoj
se pas viteve ’90, shumë familje në atë zonë mbjellin këto
bimë nga të cilat sigurojnë të ardhura të mira. Ato i janë
mirënjohës Kiços, i cili futi ato për herë të parë në atë
zonë.)Do takohet në Tiranë edhe me Kadri Ballën e do ta
ndihmojë atë për të mbjellë çaj në disa toka të varfra larg
Histori e shkurtër e erëzave dhe bimëve aromatike
qartësisë ne lidhje me përdorimin e erëzave ne Kine, është e njohur qe
kanella është përdorur ne kohet e hershme ne Egjipt për balsamim. Me
qe ajo nuk rritej ne Egjipt ose Arabi, duket logjike qe kjo lëvozhgë aromatike
te ketë qene përdorur me herët ne Kine, ku kishte origjinën dhe ishte
kultivuar shekuj me pare se te gjente rrugën për ne “vendin e faraonëve”.
Përdorimi ne rritje ne mjekësi i ilaçeve me origjine bimore (nga barërat)
ne vend te kirurgjisë, mund te jete nxitur ne Mesopatimine e lashte nga
dekretet shume drastike, duke kërcënuar kirurget e pasuksesshëm ne
rastet e një operacioni te dështuar. Kodi i Hamurabit, 1700 p.e.s.,
kushtëzonte se ne rast se një kirurg do te gjendej përgjegjës për vdekjen
e pacientit, dora e kirurgut do te gjymtohej.
Luksi dhe zakonet e holla te mbretërisë ne Asiri, tradicionalisht përfshinin
përdorimin e sasive te mëdha te parfumit dhe aromatikeve. Monarku
Sardanapalus, imoral e joburreror (i identifikuar nga disa si Ashurbanipal),
i njohur për pasionin e tij për përdorimin pa fre te kozmetikes, prirjes se
tij për t’u veshur e lyer si femër; kur u kërcënua nga avancimi i shpejte
i armikut te tij te pamëshirshëm, thuhet të ketë urdhëruar për djegien e
një stive me dru aromatike, hipi atje bashke me gratë e tij dhe thesarin,
duke u mbytur nga tymi aromatik.
Babilonia fqinje sundohej nga mbreti Merodach-baladan II (720-710 p.e.s.).
Pasioni i këtij ushtari e egër ishte hortikultura dhe ne kopshtin e tij mbretëror
kultivonte 64 lloje bimësh. Ai shkroi atë qe mund te ketë qene traktati i
pare mbi kopshtin e perimeve, me udhëzime te sakta ne lidhje me kultivimin
e një numri bimësh, duke përfshirë edhe bime te tilla si: koreander, hudher,
trumez. Babilonia u bë qendër e një kulti fetar, mbështetur ne magjinë
kozmike, duke respektuar perëndeshën Sin, perëndia e lashte mjekësore
nga hëna, qe besohej se kontrollonte rritjen e bimëve mjekësore. Prandaj,
pjesët e bimës, te njohura për vlerat mjekësore, nuk lejoheshin te
ekspozoheshin ne rrezet e diellit, por vileshin nen dritën e hënës, kur
përgatitej me këto pjese edhe doza magjike kurative. Meqe lloje te tilla, si
cardamom e turmeric, janë kultivuar qe ne shekullin e tete p.e.s. ne kopshtet
e Babilonisë farat e këtyre llojeve duhet te kenë ardhur ne Babiloni nga
India shume kohe me pare.
Aleksandri zgjeroi ndikimin grek ne te gjithë token qe kishte qene
perandoria Persiane, përfshirë edhe Egjiptin. Duke filluar nga 331 p.e.s.,
pushtimet e tij u zgjeruan përmes Turkistanit, Afganistanit, Pakistanit dhe
Indisë veriperëndimore, përfshirë luginën e Indusit. Koloni greke dhe
pika tregtare u krijuan ndërmjet Mesdheut dhe Indisë, përgjatë pjesës
perëndimore te drejtimit tregtar, e cila u be e njohur gjate shekullit te pare
te e.s., si “Rruga e mëndafshtë”. Me pushtimin e Egjiptit, Aleksandri i
Madh ngriti portin e Aleksandrisë, i destinuar te behej qendra me e
rëndësishme tregtare ndërmjet Mesdheut dhe Oqeanit Indian, porta për
ne Lindje dhe vend takimi për tregtaret e tre kontinenteve.
Greket e lashte importuan nga Lindja erëzat (spec, kanellë, xhinxher) për
ne zonat mesdhetare, por ata konsumonin shume bime te tjera ne vendet
fqinje. Pimpinella anisum (bime me fara shume aromatike) përdorej
shume ne gatime, farat e lulëkuqes ne përgatitjen e bukës, koperi për
salcat e stinës, koreandri qe për te dhënë shije ushqimit dhe verës, mente
për përgatitjen e salcave te mishit dhe hudhra përdorej gjerësisht nga
njerëzit e thjeshte ne shume nga gatimet e tyre. Meqe majdanozi dhe
Majorana hortensis mund te ruanin nga dehja, sipas grekeve, ato endeshin
ne kurorat qe zbukuronin kokat e pijetarëve ne festat e tyre.
7
Skicë
Tiranës. Do takojë miq të tjerë në Tiranë, në rrethin e
Krujës ku punoi për shumë vite dhe kultivoi në atë rreth(
e të tjerë) borzilokun, nga mori edhe nofkën: Kiço
Borziloku. Do shkojë edhe në Korçë e Dardhë , fshat ku
ka edhe origjinën. Në Dardhë ka kultivuar për shumë vjet
çajin e malit, duke i sjellë të ardhura ish kooperativës.
Do takojë edhe fshatarë, me të cilët ka punuar vite me
radhë në regjimin e kaluar. Fshatarët janë miqtë e tij më
të afërt, Për ata na flet shpesh me dashuri e mall këtu në
Boston. Do takojë në Tiranë edhe Viktor Demirasin, zv.
kryeredaktorin e gazetës “Devolli”, për të marrë prej tij
disa kopje të kësaj gazete për ne këtu në Boston. E presim
të na vijë shpejt Kiço Çekun, ngarkuar me mbresa e mall
Shqipërie.
Bimët dhe erëzat luajtjen rol te rëndësishëm ne shkencën mjekësore te
Greqisë se lashte. Hipokrati (460-370 p.e.s.) i njohur si “Babai i mjekësisë”
dhe hartues i një kodi te etikes mjekësore, te çilen ai ua imponoi ndjekësve
te tij (Betimi i Hipokratit) shkroi shume traktate dhe bime mjekësore,
duke përfshirë krokullen, koreandrin, trumzen dhe Majorana hortensis.
Ai theksonte qe kujdes me te madh duhet t’i jepej përgatitjes se bimëve
(barërave) për përdorim mjekësor. Disa duhet te mblidhen me herët disa
me vone; disa duhet te thahen e disa te shtypen. Nga 400 ilaçe bimore te
përdorura nga Hipokrati, gjysma janë ne përdorim edhe sot.
Filozofi e shkencëtari grek Teofrasti (372-287 p.e.s.), disa herë i quajtur
“Babai i botanikës”, qe bashkë me Aleksandrin e Madh, kishin qenë nxënës
te Aristotelit, shkroi librat “Mbi aromatiket” dhe “Një informacion mbi
bimët”, qe përmbledhin njohuritë e kohës mbi erëzat e barërat. Me vone,
Teofrasti beri një vëzhgim me rëndësi themelore, qe lulja t’i paraprije
gjithmonë një fruti; ja perse fruti është produkt i një luleje. Ai shkroi traktate
ne lidhje me aromat, këputjet, te fiktit, paralizat dhe antidotet (këto ishin
antidote kundër kafshimeve nga kafshët helmuese, te përbëra nga
përmbajtje te shumta karakteristike, si opiumi, mishi i nepërkave, rrëshira
aromatike dhe erëzat). Ai theksoi se shumica e erëzave aromatike erdhën
nga këto rajone te nxehta në Azi, te cilat ishin mjaft te ekspozuara ndaj
diellit. Sidoqoftë, autor i shquar grek i kohës, për botaniken e mjekësinë,
ishte Dioskorides, mjek i shquar i shekullit te pare e.s. dhe autor i “Lënda
Mjekësore”, e cila për 1500 vjet do te ishte baze për botaniken e mjekësinë,
si ne Lindje edhe në Perëndim. Dorëshkrimi origjinal i këtij herbali nuk
ishte i ilustruar. Një transkriptim i mrekullueshëm i këtij herbali, “Viena
Dioskorides” ose “Kodex”, kushtuar princesesh Anicia Juliana te Bizantit,
rreth vitit 512 - tani ruhet ne Bibliotekën Kombëtare Austriake ne Viene
- përmban ilustrime te shumta sqaruese, kryesisht te bimëve mjekësore e
te kafshëve, te kopjuara nga burimet arabe, turke dhe hebre, te datuara
qe nga shek. I p.e.s. Kujdesi i Dioskorides dhe gjykimi i shëndoshë ne
lidhje me bimët mjekësore ne te cilat ai përmend te gjitha barërat dhe
aromatiket e njohur ne kohen e Krishtit, ishin te bazuara me shume mbi
analiza sistematike se ishin pune e paraardhësve te tij.
Silfiumi ishte ilaçi me i famshëm i Mesdheut te lashte. Bima me te njëjtin
emër, nga e cila nxirrej ilaçi me te njëjtën emër, rritej kryesisht ne kodrat
pranë Kyrenes (Libi) ne Afrikën e Veriut, ku ajo lulëzonte ndërmjet shek.
7-2 p.e.s. Sasi te mëdha u eksportuan nga Kyrene për ne Greqi dhe
shpesh u shiten me peshe, me te njëjtën vlere me argjendin. Nga fillimi i
shekullit te pare, bima filloi te zhdukej, për shkak te mbikullotjes, meqe
kishte rëndësi si ushqim për gjedhet. Identifikimi botanik i silfiumit te
lashte nuk është i qarte. Përgjithësisht besohet te ketë qene Ferula
tingitana. Emri silfium ka qene perdorur, ndoshta gabimisht, te një bime
persiane me ere te keqe, nga familja e karotës (Ferula) rrënjët e rizomat
e secilës janë burim i një rrëshire mjekësore, asafetida. Ajo u soll ne
perëndim nga Aleksandri i Madh gjate shek. 4 p.e.s. dhe njihet si “gishti
i qelbur “ ne Afganistan. Meqe silfiumi i Kyrenes u zhduk, asafetida
mund ta ketë zëvendësuar gradualisht atë si ilaç. Gjinia Silfium, emër i
dhënë nga Lineu me 1737, një grupi barërash ne Amerikën e Veriut nga
familja Compositae, ndodhet sot ne luginën e Misisipit dhe ne Lindje, por
këto nuk kane lidhje me silfiumin e grekeve. Si bar i shumanshëm, silfium
kërkohej shume nga greket për t’u përdorur si substance për te ruajtur
ushqimet, si perime e ngrënshme dhe ne mjekësi.
 8 E N G L I S H
This project is funded by the European Union
Eco Nord Forum members committed to became a strong
voice in advocating environmental issues in north Albania
Lezhe, 31 October- The Eco Nord
Project regional conference with
the theme: Environment and Sus-
tainable Development-challenges
and opportunities for Eco Nord
Forum” gathered participants from
the 27 civil society organizations
operating in north Albania. The
project:” Leveraging the capacities
of CSOs in the North of Albania-
Eco Nord Project, financed by the
European Union and implemented by
the Albanian Local Capacity Deve-
lopment Foundation (ALCDF) has
entered its final stage after three
years of successfully raising the
capacities of the CSOs in the North
Albania to deal with environmental
and biodiversity issues.
The ECO-Nord Forum was created
on October 10, 2016 to serve as a
tool to better impelement projects
that creates the conditions for a
sustainable environment.
The vicemayor of Lezha munici-
pality, Enver Hafizi as well as repre-
sentatives of the Agency of the
Protected Areas participated in the
event. Mr. Hafizi said that the local
government is engaged to support the
socio-economic development of the
region by implementing environ-
mental friendly policies.
The Executive Director of ALCDF,
Mrs. Lindita Manga welcomed the
participants and pinpointed that Eco
Nord Project has been successful
in creating capacity development
facilities as a platform of knowledge,
mentoring and networking of
environmental CSOs in the North of
Albania.
Mr.Besnik Alku, Fund Manager at
ALCDF made an expose of the diffi-
culties faced by the project up to now
as well as the challenges for the
future emphasizing the importance
of Eco Nord Forum as an important
tool to raise environmental and
biodiversity issues. He also stressed
that thanks to this project the
technical, administrative and finan-
cial capacities of CSOs in Lezhe,
Kukes, Diber and Shkoder, have been
increased remarkably to the point
that they are now capable to imple-
ment bigger projects.
Mr. ZefImeraj, Director of Environ-
mental Center situated in Lezhe, in
charge to implement the project:
“Conservation of habitats of special
importance The Project Conserva-
tion of Conservation of habitats of
special importance use, through
methods that promote their susta-
inable development summarized the
Marina VUJI
project achievements stressed that
Eco Nord Forum can have a founda-
mental role in raising environmental
issues by strengthening the coope-
ration and knowledge sharing among
its members. “We succeed in the
establishment of hotspots and condu-
cting direct interventions by applying
the most advanced technologies;
improvement of damaged values of
oak zones; improvement of specific
types of medicinal plant (sage-salvia
officinalis) of economic importance
as well as of a plant species threaten-
ed at a national and global level by
setting up a hotspot indicator on land
protection from erosion using up-to
date biological methods. A handy
Manual with all the project results
was also produced as well as digital
maps for the three hotspots, using
contemporary technologies,” said
Mr. Imeraj.
Mrs. Djana Bejko, Executive Dire-
ctor of Shkoder Lake Forum focused
her presentation on the challenges
that Eco Nord Forum faces in order
to become an important factor to
raise at a local and central level
concerns regarding the environment
and biodiversity degradation. She
stressed that through hard work,
innovative ideas, forging collabora-
tion between all its members this
Forum will have an important impact
in the protection and preservation of
environment and biodiversity in
Albania. She stressed that the bino-
mial advocacy and lobbing will be the
key to success.
Mr. Bukurosh Onuzi, head of Eco-
logist of Kukes Region NGO that
implemented the projet “Kukes re-
gion Eco-School network” presented
the project achievements designed
to promote environmental friendly
and participatory management prac-
tices of nine primary schools in
Kukes region. He stressed that the
project succeeded in promoting
environmentally friendly behaviors
at school through comprehensive
public awareness campaigns. Ano-
ther tangible success of the project
was that the students of the nine
primary schools have already initiate
to implement environmentally
friendly initiatives. Mr.Onuzi enga-
ged the audience in discussing the
timing when the Albanian society
will become environmentally litera-
KËSHILLI BOTUES
Prof. dr. M. Kotro,PhD.C E. Imeraj, A.
Sokoli, Mrs. Lindita Manga, Prof. dr.
B. Lushaj, Prof.as. dr. E. Toromani,
MSC J. Gjini, Dr. D. Pistoli, Prof. dr. A.
Postoli, A. Gacaferi
Economical and enviromental values
of pollentaing insects
Interview with Prof. Ass. Dr. Enver Isufi
Interviewer Veli Hoxha
From 18 till 21 October 2017, in
Sarajevë of Bosnje-Hercegovina,
te. In his presentation he pinpointed
a conference with subject “Eco-
the importance of the public aware-
ness campaign to address environ-
nomical and enviromental value
mental and biodiversity issues for the of pollenating insects on natural
future in the frame of Eco Nord flora”. A delegate of our country
Forum. took part in the conference, made of well known specialists. About
Mr. Sabah Djaloshi, director of the progression, content and values of this conferennce, redactor
Agropuka association which imple- Veli Hoxha made a short disscusion with Prof.ass. dr. Enver Isufin,
mented the project” Protecting the director of the Institure of Biological Agriculture, Durres, one of
Biodiversity of Puka mountains” the most known specialists of agriculture in Albania, especially about
presented the main results of the the protection of plants and biological agriculture ...
project starting from the main Page 6
achievement - Inventory of non-
timber forest products (NTFPs) in
the areas of the areas of Puka Happened in the National Park
municipality. The last inventory was
performed in 1988. The second main
of Dajti
result was the rehabilitation of a Prof. Aleko MIHO
surface of 10.000 m² in Terbuni Faculty of Natural Sciences, University of Tirana
mountain by cleaning and cultivating
Cause for this article was beca-
23.000 sampling of different herbs
use of a forestry activity in a
and berries. During his presentation
rocky area, some where close
Mr.Djaloshi stressed the importance
to the Park Information Center,
of organizing joint activities by Eco
that we identified last June, du-
Nord Forum members for the sake
ring the practice with the biology
of continuity and sustainability of
students. This activity was finan-
this important Forum. He said that
cially backed by one of the im-
the study tours in the region organi-
portant private subjects of this
zed by ALCDF helped the Eco Nord
Park. We saw some defects, which I wanted to share with the rea-
Forum members to gain in-depth
der, interested parties and relevant specialist, so that they can be
insights into current functioning and
oriented to the right way and if possible to be corrected, here and
networking of their counterparts in
somewhere else ... Page 4
the region.
The last part of the Conference was
an open forum where all the parti- Car roads without greenery like
cipants exchanged interesting ideas
on how to move forward in the frame “dead rivers”!
of Eco Nord Forum to better address Inxh. Gjon FIERZA
and resolve environmental issues.
The importance of networking to Days with high temperatures of Ju-
pursue common inspirations was ly and so on, brought up many pro-
also pinpointed. An Action Platform blems, which relate with the normal
was approved after fruitful inputs of lives of peo-ple, animals and pla-
nts. The other years will also have
the participants. The Platform will
periods like this, with temperatures
focus on sharing information, expe-
above avarage. This situation now
rience between ECO-Forum mem-
raises before the state nad private
bers; Facilitate the collaboration structures, to take measures to decrease the impact of the drought and
between the ECO-Forum members protection from high temperatures. Car roadds in the city and ouside of
for matters regarding projects, them, are enviroments where there is pollution and and overheating, where
activities and other initiatives its emitterd, but the carbonic gas is also sequestrated ...
undertaken in North Albania on Page 3
environmental and biodiversity
issues;Increase the already existing
channels of communication between
ECO-Forum members; Increase the
possibility of fund-raising in order
to manage funds that serve the
purpose of ECO-Nord Forum;
Increase visibility in media;
Undertake steps to make the local
and central government more res-
ponsible in addressing and resolving
these issues through legislative
measures and supporting the
sustainable eco-social development
in full respect of environment.
Page 1, 3 Aldo Diku
REDAKSIA Kontaktoni:
V. Hoxha (Kryeredaktor), erinda 001@gmail.com
G. Kacori, F. Memeli, A. Seci velihoxha@yahoo.com - 068 21 42 098
Klubi Ekologjik, Lezhë
Gazeta “Kurora e Gjelbër”
Financë, marketig: Nr. llogarie: 0110154266
Msc. Gj. Fusha www.ecl-albania.org