‫زﮐﺮﯾﺎی رازی‬

‫داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ آزاد‬
‫ٔ‬ ‫از وﯾﮑﯽ ﭘﺪﯾﺎ‪،‬‬

‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤ ّﻤﺪ ﺑﻦ َز َﮐﺮﯾﺎی رازی )‪ ٢٥١‬ه‪ .‬ق ـ ‪ ٣١٣‬ه‪ .‬ق(]‪ [٣‬هﻤﻪﭼﯿﺰدان‪ [٤]،‬ﭘﺰﺷﮏ‪ ،‬ﻓﯿﻠﺴﻮف‬
‫ﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬
‫اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤ ّ‬ ‫زﻣﯿﻨﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ و ﺷﯿﻤﯽ و ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ٔ‬ ‫و ﺷﯿﻤﯽدان اﯾﺮاﻧﯽ]‪ [٧][٦][٥‬اﺳﺖ‪ .‬رازی آﺛﺎر ﻣﺎﻧﺪﮔﺎری در‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ و ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮐﺎﺷﻒ اﻟﮑﻞ‪ ،‬ﺟﻮهﺮ ﮔﻮﮔﺮد )اﺳﯿﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﯾﮏ(]‪ [٨‬و ﻧﻔﺖ ﺳﻔﯿﺪ]‪ [٩‬ﻣﺸﻬﻮر‬
‫اﺳﺖ‪ .‬وی هﻤﭽﻨﯿﻦ درﺑﺎرﻩ ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ و رﯾﺎﺿﯿﺎت ﻧﯿﺰ آﺛﺎری دارد‪[١٠].‬‬
‫ٔ‬

‫ﮔﻔﺘﻪ ﺟﺮج ﺳﺎرﺗﻦ‪ ،‬ﭘﺪر ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬رازی »ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﭘﺰﺷﮏ اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن اﺳﻼم در زﻣﺎن ﻗﺮون‬
‫ﺑﻪ ٔ‬
‫وﺳﻄﯽ ﺑﻮد«‪ .‬ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﯾﯽ و ﺟﻮﺋﻞ ﮐﺮﯾﻤﺮ در ﮐﺘﺎب »اﺣﯿﺎی ﻓﺮهﻨﮕﯽ در ﻋﻬﺪ آل ﺑﻮﯾﻪ« رازی را‬
‫ﺷﺨﺼﯿﺘﯽ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻗﻠﻪ اﻧﺴﺎنﮔﺮاﯾﯽ اﯾﺮاﻧﯽ اﯾﺴﺘﺎدﻩاﺳﺖ‪[١١].‬‬

‫ﺑﻪ ﭘﺎس زﺣﻤﺎت ﻓﺮاوان رازی در داروﺳﺎزی روز ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻬﺮﯾﻮرﻣﺎﻩ )‪ ٢٧‬اوت(‪ ،‬روز ﺑﺰرﮔﺪاﺷﺖ‬
‫زﮐﺮﯾﺎی رازی ﺷﯿﻤﯽدان ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ و روز داروﺳﺎزی ﻧﺎمﮔﺬاری ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺤﺘﻮﯾﺎت‬
‫ﯾﮏ ﻃﺮح ﻣﺪرن از ﻧﯿﻤﺮخ رازی‬ ‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫‪ ۲۴۳‬ﺧﻮرﺷﯿﺪی ‪ -‬ﺷﻌﺒﺎن ‪ ۲۵۱‬ﻫ‪ .‬ق‬ ‫ﻣﺘﻮﻟﺪ‬ ‫ﺑﺎورﻫﺎی دﯾﻨﯽ‬
‫‪ ۲۷‬اوت ‪۸۶۵‬‬ ‫درﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ و ﻣﺮگ رازی‬
‫ری‬
‫اﺳﺘﺎدان رازی‬
‫‪ ۹‬آﺑﺎن ‪ ۳۰۴‬ﻫ‪ .‬خ‬ ‫ﻣﺮگ‬
‫اﺧﻼق و ﺻﻔﺎت رازی‬
‫‪ ۵‬ﺷﻌﺒﺎن ‪ ۳۱۳‬ﻫ‪ .‬ق ‪ ۳۱ -‬اﮐﺘﺒﺮ ‪۹۲۵‬‬
‫ری‬ ‫اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫رﺷﺘﻪ ﻓﻌﺎﻟﯿﺖ ﭘﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮی‬ ‫آﺛﺎر‬
‫ﺑﯽ دﯾﻦ]‪[۲][۱‬‬ ‫دﯾﻦ‬ ‫ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
‫آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ‬
‫درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎریﻫﺎی داﺧﻠﯽ‬
‫ﺟﺮاﺣﯽ‬
‫ﺗﻐﺬﯾﻪ‬
‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ﺷﯿﻤﯽ و داروﺳﺎزی‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﯾﺎدﺑﻮدﻫﺎ‬
‫درﺑﺎرهٔ رازی‬
‫ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻋﺮﺑﯽ‬
‫زﺑﺎنﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎ‬
‫ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺮون‬

‫ﺳﺮﮔﺬﺷﺖ‬
‫ﻧﺎم وی ﻣﺤﻤﺪ و ﻧﺎم ﭘﺪرش زﮐﺮﯾﺎ و ﮐﻨﯿﻪاش اﺑﻮﺑﮑﺮ اﺳﺖ‪ .‬هﺮ ﭼﻨﺪ اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻧﺎم اﺳﺖ و ﮐﻨﯿﻪ اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻧﻤﯽﺷﻮد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺷﺮﻗﯽ در ﮐﺘﺎبهﺎﯾﺸﺎن او را ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اروﭘﺎﯾﯿﺎن و ﻣﻮرﺧﺎن ﻏﺮﺑﯽ از او ﺑﻪ ﻧﺎمهﺎی رازس ‪ Rhazes=razes‬و اﻟﺮازی ‪ Al-Razi‬در ﮐﺘﺎبهﺎی ﺧﻮد ﯾﺎد ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ٔ‬
‫ﮔﻔﺘﻪ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ وی در ﺷﻌﺒﺎن ﺳﺎل ‪ ٢٥١‬هﺠﺮی )‪٨٦٥‬‬
‫ﻣﯿﻼدی( در ری زادﻩ ﺷﺪ و دوران ﮐﻮدﮐﯽ و ﻧﻮﺟﻮاﻧﯽ و ﺟﻮاﻧﯽاش در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﮔﺬﺷﺖ‪ .‬ﭼﻨﯿﻦ ﺷﻬﺮت دارد ﮐﻪ در ﺟﻮاﻧﯽ ﻋﻮد ﻣﯽﻧﻮاﺧﺘﻪ و ﮔﺎهﯽ ﺷﻌﺮ ﻣﯽﺳﺮودﻩاﺳﺖ‪ .‬ﺑﻌﺪهﺎ ﺑﻪ زرﮔﺮی و‬
‫ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮی روی آورد‪ .‬وی در ﺳﻨﯿﻦ ﺑﺎﻻ ﻋﻠﻢ ﻃﺐ را آﻣﻮﺧﺖ‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪ اﺳﺖ او در اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ اﺷﺘﻐﺎل داﺷﺘﻪ و ﭘﺲ از آﻧﮑﻪ در اﯾﻦ راﻩ ﭼﺸﻤﺶ ﺑﺮ اﺛﺮ ﮐﺎر زﯾﺎد ﺑﺎ ﻣﻮاد‬
‫ﺗﻨﺪ و ﺗﯿﺰﺑﻮ آﺳﯿﺐ دﯾﺪ‪ ،‬ﺑﺮای درﻣﺎن ﭼﺸﻢ ﺑﻪ ﭘﺰﺷﮑﯽ روی آورد‪ [١٢].‬در ﮐﺘﺎبهﺎی ﻣﻮرﺧﺎن اﺳﻼﻣﯽ آﻣﺪﻩاﺳﺖ ﮐﻪ رازی ﻃﺐ را در ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ﺑﻐﺪاد آﻣﻮﺧﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬در آن زﻣﺎن‪ ،‬ﺑﻐﺪاد‬
‫ﻣﺮﮐﺰ ﺑﺰرگ ﻋﻠﻤﯽ دوران و ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺟﻨﺪیﺷﺎﭘﻮر ﺑﻮدﻩاﺳﺖ و رازی ﺑﺮای آﻣﻮﺧﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺑﻪ ﺑﻐﺪاد ﺳﻔﺮ ﮐﺮد و ﻣﺪﺗﯽ ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم در آنﺟﺎ اﻗﺎﻣﺖ ﮔﺰﯾﺪ و ﺑﻪ ﺗﺤﺼﯿﻞ ﻋﻠﻢ ﭘﺮداﺧﺖ و‬
‫ﺧﻠﯿﻔﻪ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ری ﺑﺎزﮔﺸﺖ و ﻋﻬﺪﻩدار رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن ری ﺷﺪ و ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن ﻋﻤﺮ در اﯾﻦ ﺷﻬﺮ ﺑﻪ‬
‫ٔ‬ ‫ﺳﭙﺲ رﯾﺎﺳﺖ ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن »ﻣﻌﺘﻀﺪی« را ﺑﺮﻋﻬﺪﻩ ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻣﻌﺘﻀﺪ‪،‬‬
‫درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎران ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد‪ .‬رازی در آﺧﺮ ﻋﻤﺮش ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺷﺪ‪ ،‬درﺑﺎر ٔﻩ ﻋﻠﺖ ﻧﺎﺑﯿﻨﺎ ﺷﺪن او رواﯾﺖهﺎی ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ وﺟﻮد دارد؛ ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺳﺒﺐ ﮐﻮری رازی را ﮐﺎر ﻣﺪاوم ﺑﺎ ﻣﻮاد ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺑﺨﺎر ﺟﯿﻮﻩ ﻣﯽداﻧﺪ‪.‬‬

‫رازی در ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﯿﻦ ‪ ٥‬ﺷﻌﺒﺎن ‪) ٣١٣‬ﻗﻤﺮی( ه‪ .‬ق*]‪ [١٣‬ﺗﺎ ‪ ٣١٣‬ه‪.‬ق در ری وﻓﺎت ﯾﺎﻓﺘﻪاﺳﺖ‪[١٤].‬ﻣﮑﺎن اﺻﻠﯽ آراﻣﮕﺎﻩ رازی ﻧﺎﻣﻌﻠﻮم اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺑﺎورﻫﺎی دﯾﻨﯽ‬
‫رازی ﮐﺘﺎﺑﻬﺎﯾﯽ را در ﺗﻘﺒﯿﺢ ﻣﺬاهﺐ و در ﺑﺎب روﺷﻬﺎی ﺷﯿﺎدی ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان ﻧﻮﺷﺖ ﮐﻪ اﮔﺮ ﭼﻪ اﻣﺮوز ﺧﻮدﺷﺎن ﻣﻮﺟﻮد ﻧﯿﺴﺘﻨﺪ اﻣﺎ ﺑﺨﺶهﺎﯾﯽ از آنهﺎ در آﺛﺎر دﯾﮕﺮان ﺑﺤﺚ و ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺑﯿﺮوﻧﯽ رازی ﻧﻪ ﺗﻨﻬﺎ اﺳﻼم ﮐﻪ ﺗﻤﺎﻣﯽ ﻣﺬاهﺐ را ﺗﻘﺒﯿﺢ ﮐﺮد‪ .‬او ﺗﻤﺎﻣﯽ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ از اﺑﺘﺪا ادﻋﺎی ﭘﯿﻐﻤﺒﺮی ﮐﺮدﻧﺪ را ﺷﯿﺎداﻧﯽ ﻣﯽداﻧﺴﺖ ﮐﻪ در ﺑﻬﺘﺮﯾﻦ ﺣﺎﻟﺖ ﺑﯿﻤﺎری رواﻧﯽ‬
‫داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬وی هﻤﭽﻨﯿﻦ ﻗﺮآن را ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از اﻓﺴﺎﻧﻪهﺎی ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ هﯿﭻ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﯿﺪ و ﺑﺪردﺑﺨﻮری ﻧﺪارد‪ [١٧][١٦][١٥].‬هﺎﻧﺮی ﮐﺮﺑﻦ در ﻣﻘﺪﻣﻪای ﮐﻪ ﺑﺮ‬
‫ﻧﺎم »ﻧﻘﺪ آراء ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی در ﺟﺎﻣﻊاﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ« ﺑﻪ ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺷﺪﻩاﺳﺖ(‪ ،‬ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ وی ﻧﺒﻮت و وﺣﯽ را ﻧﻔﯽ ﻣﯽﮐﺮد و‬
‫اﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو ﻧﻮﺷﺘﻪ )ﺑﺨﺸﯽ از آن ﺑﺎ ِ‬
‫ِ‬ ‫ﺟﺎﻣﻊ‬
‫ﺿﺮورت آن را ﻧﻤﯽﭘﺬﯾﺮﻓﺖ‪ [١٨].‬در ﺗﻔﮑﺮ رازی ٔ‬
‫هﻤﻪ اﻧﺴﺎنهﺎ ﻗﺪرت و ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ رﺳﯿﺪن ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﺖ و داﻧﺎﯾﯽ را دارﻧﺪ‪ ،‬و ﻟﺬا از ﻟﺤﺎظ ﺗﻮاﻧﺎﯾﯽ ﮐﺴﺐ ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺎ هﻢ ﺑﺮاﺑﺮﻧﺪ و ﺑﺮ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ هﯿﭻ‬
‫ﺑﺮﺗﺮی ﻧﺪارﻧﺪ‪ .‬از دﯾﺪﮔﺎﻩ او ﻣﻘﺘﻀﺎی ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ اﯾﻦ اﺳﺖ ﮐﻪ اﻧﺴﺎنهﺎ هﻤﮕﯽ ﺑﻪ ﻣﻨﺎﻓﻊ و ﻣﻀﺎر ﺧﻮد ﺻﺎﺣﺐ ﻋﻠﻢ ﺑﺎﺷﻨﺪ و اﮔﺮ ﺧﺪا ﻗﻮﻣﯽ را ﺑﻪ ﻧﺒﻮت اﺧﺘﺼﺎص دهﺪ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﮐﻪ آﻧﻬﺎ را ﺑﺮ دﯾﮕﺮ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﺑﺮﺗﺮی دادﻩ و اﯾﻦ ﺑﺮﺗﺮی ﺑﺎﻋﺚ ﺟﻨﮓ و دﺷﻤﻨﯽ و در ﻧﻬﺎﯾﺖ هﻼﮐﺖ اﻧﺴﺎﻧﻬﺎ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﯾﻦ ﺑﺎ ﺣﮑﻤﺖ و رﺣﻤﺖ اﻟﻬﯽ ﺳﺎزﮔﺎری ﻧﺪارد‪ [١٩].‬ﮐﺘﺐ زﯾﺮ‬
‫ﺑﻪ اﯾﻦ اﻋﺘﻘﺎد وی اﺷﺎرﻩ دارﻧﺪ‪[٢١][٢٠].‬‬

‫»ﻓﯽاﻟﻨﺒﻮات«]‪ [۲۲‬ﮐﻪ دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻃﻌﻦ و اﺳﺘﻬﺰاء‪ ،‬ﻧﺎم آن را »ﻧﻘﺾاﻻدﯾﺎن« ﻧﻬﺎدهاﻧﺪ‪[۲۳].‬‬

‫»ﻓﯽ ﺣﯿﻞ اﻟﻤﺘﻨﺒﯿﻦ«]‪ [۲۴‬دﯾﮕﺮان ﺑﻪ ﻃﻌﻦ ﻧﺎم او را »ﻣﺨﺎرقاﻻﻧﺒﯿﺎء« ﮔﺬاﺷﺘﻪاﻧﺪ‪[۲۵].‬‬

‫دو ﮐﺘﺎب ﺑﺎﻻ اﮐﻨﻮن در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺟﻨﯿﻔﺮ ﻣﺎﯾﮑﻞ در ﮐﺘﺎﺑﺶ ﻧﻘﻞ ﻗﻮلهﺎﯾﯽ از ﮐﺘﺐ ﺑﺎﻻ ﻣﯽآورد‪ [٢٦].‬هﻤﭽﻨﯿﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬از ﺗﻌﻠﯿﻤﺎت او اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ٔ‬
‫هﻤﻪ آدﻣﯿﺎن‬
‫ﺳﻬﻤﯽ از ﺧﺮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻧﻈﺮهﺎی ﺻﺤﯿﺢ درﺑﺎر ٔﻩ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻋﻤﻠﯽ و ﻧﻈﺮی ﺑﻪدﺳﺖ آورﻧﺪ‪ ،‬آدﻣﯿﺎن ﺑﺮای هﺪاﯾﺖ ﺷﺪن ﺑﻪ رهﺒﺮان دﯾﻨﯽ ﻧﯿﺎز ﻧﺪارﻧﺪ؛ درﺣﻘﯿﻘﺖ دﯾﻦ زﯾﺎنآور اﺳﺖ و‬
‫ﻣﺴﺒﺐ ﮐﯿﻨﻪ و ﺟﻨﮓ‪ .‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ هﻤﻪ ﻣﻘﺎﻣﺎت هﻤﻪ ﺳﺮزﻣﯿﻦهﺎ ﺷﮏ داﺷﺖ«‪[٢٧].‬‬
‫ٔ‬ ‫ٔ‬
‫رازی درﺑﺎر ٔﻩ ﻗﺮآن ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬

‫ﺗﻮ ادﻋﺎ ﻣﯽﮐﻨﯽ ﮐﻪ ﻣﻌﺠﺰﻩای ﮐﻪ ]ﻧﺒﻮت ﻣﺤﻤﺪ را اﺛﺒﺎت ﻣﯽﮐﻨﺪ[ ﺣﺎﺿﺮ و در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻗﺮآن‪ .‬ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ اﻧﮑﺎرش ﻣﯽﮐﻨﺪ ﯾﮑﯽ ﻣﺸﺎﺑﻪ‬
‫اش را ﺑﯿﺎورد‪ .‬در واﻗﻊ ﻣﺎ ﻣﯽﺗﻮاﻧﯿﻢ هﺰاران ﻣﺸﺎﺑﻪ اش را ﺑﯿﺎورﯾﻢ از آﺛﺎر ﻟﻔﺎﻇﺎن‪ ،‬ﻓﺼﯿﺢ ﮔﻮﯾﺎن و ﺷﺎﻋﺮان ﮐﻪ ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻬﺘﺮ از ﻗﺮآن ﺟﻤﻠﻪﺑﻨﺪی ﺷﺪﻧﺪ و ﻣﻔﺎهﯿﻢ را‬
‫ﻣﻮﺟﺰﺗﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ‪ .‬آﻧﻬﺎ ﻣﻌﺎﻧﯽ را ﺑﻬﺘﺮ ﻣﯽرﺳﺎﻧﻨﺪ و وزن ﺷﻌﺮی ﺑﻬﺘﺮی دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺧﺪا ﮐﻪ آﻧﭽﻪ ﺗﻮ ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﻣﺎ را ﺷﮕﻔﺖ زدﻩ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ .‬ﺗﻮ درﺑﺎر ٔﻩ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺳﺨﻦ‬
‫اﻓﺴﺎﻧﻪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ را ﺑﺎزﮔﻮﯾﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ و در ﻋﯿﻦ ﺣﺎل ﺳﺮاﺳﺮ ﺗﻨﺎﻗﺾ اﺳﺖ و هﯿﭻ اﻃﻼﻋﺎت ﯾﺎ ﺗﻮﺿﯿﺢ ﻣﻔﯿﺪ و ﺑﺪردﺑﺨﻮری ﻧﺪارد و آﻧﮕﺎﻩ ﺗﻮ‬
‫ٔ‬ ‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﮐﻪ ]ﻣﺸﺘﯽ[‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﯽ ﭼﯿﺰی ﺷﺒﯿﻪ آن ﺑﯿﺎور؟]‪[٣٠][٢٩][٢٨‬‬

‫وی را هﯿﭻﮔﺎﻩ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ دﯾﺪﮔﺎﻩهﺎی ﺿﺪدﯾﻨﯽ ﮐﻪ داﺷﺖ زﻧﺪاﻧﯽ ﯾﺎ اﻋﺪام ﻧﮑﺮدﻧﺪ اﻣﺎ ﻧﻮﺷﺘﺎرهﺎی دﯾﻨﯽ اش ﻣﻮرد ﺳﺎﻧﺴﻮر ﻗﺮار رﻓﺘﻨﺪ و از ﺑﯿﻦ رﻓﺘﻨﺪ‪ [١٠].‬ﮔﺮوهﯽ ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ اﯾﻦ ﺗﻔﮑﺮات‬
‫رازی ﻣﻮﺟﺐ ﺧﺸﻢ ﻋﻠﻤﺎی اﺳﻼﻣﯽ ﻋﻠﯿﻪ او ﺷﺪ و او را ﻣﻠﺤﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻧﺪ و آﺛﺎر او را رد ﮐﺮدﻧﺪ و دﺳﺖ ﺑﻪ ﻧﺎﺑﻮدی آﻧﻬﺎ زدﻧﺪ‪ .‬اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ رازی در ﮐﺘﺎب اﻋﻼم اﻟﻨﺒﻮﻩ ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ اﯾﻦ ﻣﻠﺤﺪ ﺑﺎ‬
‫ﻋﻘﻞ ﻣﻌﯿﻮب و ﻧﻔﺲ و رای ﺿﻌﯿﻒ ﺧﻮد ﮐﻼﻣﯽ در اﺑﻄﺎل ﻧﺒﻮت ﺗﺼﻨﯿﻒ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪ [٣١].‬ﮐﺴﺎﻧﯽ ﭼﻮن ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‪ ،‬اﺑﻦ ﺣﺰم و ﻣﻮﺳﯽ ﺑﻦ ﻣﯿﻤﻮن او را ﻧﺎدان و ﻣﻬﻮس ﺑﯽﺑﺎک و ﺳﺨﻨﺎن او را‬
‫دﻋﺎوی و ﺧﺮاﻓﺎت ﺑﯽدﻟﯿﻞ‪ ،‬هﻮس و هﺬﯾﺎﻧﺎت ﺧﻮاﻧﺪﻩاﻧﺪ‪ [٣٢].‬اﺑﻦ ﻗﯿﻢ اﻟﺠﻮزﯾﻪ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬رازی از هﺮ دﯾﻨﯽ ﺑﺪﺗﺮﯾﻦ ﭼﯿﺰهﺎی آن را ﺑﺮﮔﺰﯾﺪ و ﮐﺘﺎﺑﯽ در اﺑﻄﺎل ﻧﺒﻮات و رﺳﺎﻟﻪای در اﺑﻄﺎل‬
‫ﻣﻌﺎد ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺮد و ﻣﺬهﺒﯽ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻪ از ﻣﺠﻤﻮع ﻋﻘﺎﺋﺪ زﻧﺪﯾﻘﺎن ﻋﺎﻟﻢ ﺗﺮﮐﯿﺐ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﺑﻮد«‪ [٣٣].‬اﻓﺮاد زﯾﺎدی ﺑﺮ ﺑﺎورهﺎی رازی رد ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﺮﺧﯽ از ﺑﺎورهﺎی رازی را در اﯾﻦ ردﯾﻪهﺎ ﻧﻘﻞ‬
‫ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬ذﺑﯿﺢاﻟﻠﻪ ﺻﻔﺎ از ‪ ١٢‬ﻧﻔﺮ ﮐﻪ ﺑﺮ آرای رازی رد ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ [٣٤].‬ﺑﺮﺧﯽ‪ ،‬هﻤﭽﻮن ﻧﻮﯾﺴﻨﺪ ٔﻩ ﺧﺰﯾﻨﺔاﻻﺻﻔﯿﺎء‪ ،‬او را از اﮐﺎﺑﺮ ﺻﻮﻓﯿﻪ ﻣﯽﺷﻤﺎرﻧﺪ ﮐﻪ ﭘﯿﻮﺳﺘﻪ از ﺧﻮف ﺧﺪا در‬
‫ﮔﺮﯾﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻏﻼم ﺳﺮور هﻨﺪی در ﺗﺎرﯾﺦ وﻓﺎت او ﺳﺮودﻩاﺳﺖ‪:‬‬

‫ﺣﻀﺮت ﺑﻮﺑﮑﺮ رازی اﻫﻞ راز‬ ‫ﭼﻮن ﺷﺪ از دﻧﯿﺎ ﺑﻪ ﻓﺮدوس ﺑﺮﯾﻦ‬

‫ﺻﻮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﺒﺎز‬
‫ّ‬ ‫ﻫﺴﺖ ﻫﻢ‬ ‫وﺻﻞ او ﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﺒﻮب ﺣﺒﯿﺐ‬
‫هﺮﯾﮏ از ﺟﻤﻠﻪهﺎی »اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﺒﻮب ﺣﺒﯿﺐ« و »ﺻﻮﻓﯽ ﮐﺎﻣﻞ ﭘﺎﮐﺒﺎز« ازﻧﻈﺮ اﺑﺠﺪی ‪ ٣١٠‬اﺳﺖ ﮐﻪ ـ ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪای ـ اﺷﺎرﻩ ﺑﻪ ﺳﺎل ﻓﻮت اوﺳﺖ‪ [٣٦][٣٥].‬وی هﻤﭽﻨﯿﻦ اﻧﺘﻘﺎداﺗﯽ ﺑﺮ ادﯾﺎن‬
‫دﯾﮕﺮ دارد‪:‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﯽ در »رد ﺳﯿﺴﻦ ﺛﻨﻮی« )رد ﺑﺮ ﻣﺎﻧﻮﯾﺖ(]‪[۳۷‬‬

 ‫ﻣﺮﺗﻀﯽ ﻣﻄﻬﺮیﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮد ﮐﻪ رازی ﻣﺴﻠﻤﺎن و ﻣﺆﻣﻦ ﺗﻤﺎم ﻋﯿﺎر ﺑﻮدﻩ و ﺣﺘﯽ ﺷﯿﻌﻪ ﻧﯿﺰ ﺑﻮدﻩاﺳﺖ و اﯾﻦ ﻣﺨﺎﻟﻔﯿﻦ وی ﺑﻮدﻩاﻧﺪ ﮐﻪ ﺑﺮای ﺗﺨﺮﯾﺐ ﭼﻬﺮﻩ وی ﺑﻪ ﺗﮑﻔﯿﺮ وی ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪[٣٨].‬‬

‫درﻣﻮرد ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ و ﻣﺮگ رازی‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ اﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﺗﻮﻟﺪ رازی در ﻣﺎﻩ ﺷﻌﺒﺎن ‪) ٢٥١‬ﻗﻤﺮی( ه‪.‬ق )ﺳﭙﺘﺎﻣﺒﺮ ‪ ٨٦٥‬م(‬
‫ٔ‬ ‫ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺳﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ درﺑﺎر ٔﻩ ﺗﻮﻟﺪ و ﻣﺮگ رازی ﮐﺘﺎب ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ رازی‬
‫و درﮔﺬﺷﺖ او در ﭘﻨﺠﻢ ﺷﻌﺒﺎن ‪ ٣١٣‬ه‪.‬ق )‪ ٣١‬اﮐﺘﺒﺮ ‪ ٩٢٥‬م( ﺛﺒﺖ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪ .‬ﺿﻤﻨًﺎ »در اﯾﻦ رﺳﺎﻟﻪ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﻋﻼوﻩ ﺑﺮ آنﮐﻪ ﺻﺮﯾﺤًﺎ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﻟﺪ و وﻓﺎت رازی را ﻣﺘﺬﮐﺮ ﺷﺪﻩ‪ ،‬ﻣﺪت ﻋﻤﺮ‬
‫ودو ﺳﺎل و ﭘﻨﺞ روز و ﺑﻪ ﺷﻤﺴﯽ ﺷﺼﺖ ﺳﺎل و دو ﻣﺎﻩ و ﯾﮏ روز ﺑﻪﻃﻮر دﻗﯿﻖ آوردﻩاﺳﺖ‪[٣٩]«.‬‬
‫او را ﺑﻪ ﺳﺎل ﻗﻤﺮی ﺷﺼﺖ‬

‫اﺳﺘﺎدان رازی‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻃﺐ و ﻓﻠﺴﻔﻪ در ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺗﻔﺎرﯾﻖ اﺳﺘﺎدان رازی را ﺳﻪ ﺗﻦ ﯾﺎد ﮐﺮدﻩاﻧﺪ‪ :‬اﺑﻦ رﺑﻦ ﻃﺒﺮی‪ :‬زﮐﺮﯾﺎ در ﻃﺐ ﺷﺎﮔﺮد وی ﺑﻮدﻩاﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮزﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ‪ :‬ﺣﮑﯿﻢ زﮐﺮﯾﺎی رازی در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺷﺎﮔﺮد‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﻧﯿﺸﺎﺑﻮری‪ :‬اﺳﺘﺎد ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎ رازی در ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺎدی )ﻣﺎﺗﺮﯾﺎﻟﯿﺴﺘﻢ( ﯾﺎ ﮔﯿﺘﯽ ﺷﻨﺎﺳﯽ ﺑﻮدﻩاﺳﺖ‪[٤٠].‬‬
‫وی ﺑﻮدﻩ‬

‫اﺧﻼق و ﺻﻔﺎت رازی‬

‫رازی ﻣﺮدی ﺧﻮشﺧﻮ و در ﺗﺤﺼﯿﻞ ﮐﻮﺷﺎ ﺑﻮد‪ .‬وی ﺑﻪ ﺑﯿﻤﺎران ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯽ داﺷﺖ و ﺗﺎ زﻣﺎن ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺑﯿﻤﺎری دﺳﺖ از آنهﺎ ﺑﺮﻧﻤﯽداﺷﺖ و ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﻘﺮا و ﺑﯿﻨﻮاﯾﺎن ﺑﺴﯿﺎر رﺋﻮف ﺑﻮد‪.‬‬
‫رازی‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف ﺑﺴﯿﺎری از ﭘﺰﺷﮑﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﺎﯾﻞ ﺑﻪ درﻣﺎن ﭘﺎدﺷﺎهﺎن و اﻣﺮا و ﺑﺰرﮔﺎن ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺮدم ﻋﺎدی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺳﺮوﮐﺎر داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬اﺑﻦاﻟﻨﺪﯾﻢ در ﮐﺘﺎب اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ ﺧﻮد ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
‫»ﺗﻔﻘﺪ و ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﯽ ﺑﻪ هﻤﻪ ﮐﺲ‪ ،‬ﺑﻪوﯾﮋﻩ ﻓﻘﺮا و ﺑﯿﻤﺎران داﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺣﺎﻟﺸﺎن ﺟﻮﯾﺎ‪ ،‬و ﺑﻪ ﻋﯿﺎدﺗﺸﺎن ﻣﯽرﻓﺖ و ﻣﻘﺮریهﺎی ﮐﻼﻧﯽ ﺑﺮای آنهﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪﺑﻮد‪ [٤١]«.‬رازی‪ ،‬در ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺻﻔﺎت‬
‫ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‪ ،‬اﯾﻦ ﻋﻘﯿﺪﻩ را اﺑﺮاز ﻣﯽدارد ﮐﻪ هﺮ ﮐﺲ ﻻﯾﻖ ﻃﺒﺎﺑﺖ ﻧﯿﺴﺖ و ﻃﺒﯿﺐ ﺑﺎﯾﺪ دارای ﺻﻔﺎت و ﻣﺸﺨﺼﻪهﺎی وﯾﮋﻩای ﺑﺎﺷﺪ‪ [٤٢].‬رازی درﺑﺎر ٔﻩ ﺟﺎهﻞ ﻋﺎﻟﻢﻧﻤﺎ اﻓﺸﺎﮔﺮیهﺎی ﻣﺘﻌﺪدی‬
‫ﺻﻮرت دادﻩاﺳﺖ و ﺑﺎ اﻓﺮاد ﮐﻢﺳﻮاد ﮐﻪ ﺧﻮد را ﻃﺒﯿﺐ ﻣﯽﻧﺎﻣﯿﺪﻧﺪ و اﻃﺮاﻓﯿﺎن ﺑﯿﻤﺎر ﮐﻪ در ﻃﺒﺎﺑﺖ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺑﻪﺷﺪت ﻣﺨﺎﻟﻔﺖ ﻣﯽﮐﺮد و ﺑﻪهﻤﯿﻦﺳﺒﺐ ﻣﺨﺎﻟﻔﺎﻧﯽ داﺷﺖ‪[٤٣]* .‬‬

‫اﺳﺘﺎدان و ﺷﺎﮔﺮدان‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺻﻠﯽ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﺎﮔﺮدان ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬

‫درﺑﺎر ٔﻩ اﺳﺘﺎدان و ﭘﯿﺶﮐﺴﻮتهﺎی رازی ﻣﯿﺎن ﮐﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن و ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﺎن اﺗﻔﺎق ﻧﻈﺮ وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﮔﺮوهﯽ او را ﺷﺎﮔﺮد ﻋﻠﯽ ﺑﻦ رﺑﻦ ﻃﺒﺮی و اﺑﻮزﯾﺪ ﺑﻠﺨﯽ ﻣﯽداﻧﻨﺪ اﻣﺎ ﻋﺪﻩای دﯾﮕﺮ ﺑﻨﺎ ﺑﺮ‬
‫ﺻﻔﺤﻪ ‪ ٩٨‬از ﺷﺨﺼﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮی ﺑﻪﻋﻨﻮان »اﺳﺘﺎد و ﻣﻘﺪم« ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎ ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد اﻣﺎ هﯿﭻ ﻧﺸﺎﻧﯽ از‬
‫ٔ‬ ‫ﺷﻮاهﺪ و دﻻﯾﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع را رد ﻣﯽﮐﻨﻨﺪ‪ .‬ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در زاداﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ‬
‫اﯾﻦ ﺷﺨﺺ ﺑﻪدﺳﺖ ﻧﯿﺎﻣﺪﻩاﺳﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻧﺎمهﺎ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺷﺎﮔﺮدان رازی ﯾﺎد ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪ :‬ﯾﺤﯿﯽ ﺑﻦ ﻋﺪی‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﻣﻘﺎﻧﻌﯽ‪ ،‬اﺑﻦ ﻗﺎرن رازی‪ ،‬اﺑﻮﻏﺎﻧﻢ ﻃﺒﯿﺐ‪ ،‬ﯾﻮﺳﻒ ﺑﻦ ﯾﻌﻘﻮب‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫ﯾﻮﻧﺲ و اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ ﻃﺒﺮی‪.‬‬

‫آﺛﺎر‬
‫ﻣﻘﺎﻟﻪ اﺻﻠﯽ‪ :‬ﻓﻬﺮﺳﺖ آﺛﺎر ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬

‫درﻣﻮرد آﺛﺎر رازی در ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪٔ دهﺨﺪا آﻣﺪﻩاﺳﺖ‪ :‬اﺑﻦاﻟﻨﺪﯾﻢ در ﮐﺘﺎب »اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ« ﺧﻮد ﺗﻌﺪاد آﺛﺎر رازی را ﯾﮏﺻﺪوﺷﺼﺖوهﻔﺖ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﮐﺘﺎب در‬
‫رﯾﺎﺿﯿﺎت و ﻧﺠﻮم‪ ٧ ،‬ﮐﺘﺎب در ﺗﻔﺴﯿﺮ و ﺗﻠﺨﯿﺺ و اﺧﺘﺼﺎر ﮐﺘﺐ ﻓﻠﺴﻔﯽ ﯾﺎ ﻃﺒﯽ دﯾﮕﺮان‪ ١٧ ،‬ﮐﺘﺎب در ﻋﻠﻮم ﻓﻠﺴﻔﯽ و ﺗﺨﻤﯿﻨﯽ‪ ٦ ،‬ﮐﺘﺎب در در ﻣﺎﻓﻮق اﻟﻄﺒﯿﻌﻪ‪ ١٤ ،‬ﮐﺘﺎب در اﻟﻬﯿﺎت‪٢٢ ،‬‬
‫ﮐﺘﺎب در ﮐﯿﻤﯿﺎ‪ ٢ ،‬ﮐﺘﺎب در ﮐﻔﺮﯾﺎت‪ ١٠ ،‬ﮐﺘﺎب در ﻓﻨﻮن ﻣﺨﺘﻠﻒ ﮐﻪ ﺟﻤﻌًﺎ ﺑﺎﻟﻎ ﺑﺮ ﯾﮏﺻﺪوهﺸﺘﺎدوﭼﻬﺎر ﻣﺠﻠﺪ ﻣﯽﺷﻮد و اﺑﻦ اﺻﯿﺒﻌﻪ در ﻋﯿﻮن اﻻﻧﺒﺎء ﻓﯽ ﻃﺒﻘﺎت اﻻﻃﺒﺎء‬
‫دوﯾﺴﺖوﺳﯽوهﺸﺖ ﮐﺘﺎب از ﺑﺮای رازی ﺑﺮﻣﯽﺷﻤﺎرد‪ .‬ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی اﺳﺘﺎد داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﮐﺘﺎﺑﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان »ﻣﻮﻟﻔﺎت و ﻣﺼﻨﻔﺎت اﺑﻮﺑﮑﺮ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی« ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ ﮐﻪ در‬
‫ﺳﺎل ‪ ١٣٣٩‬ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎﻩ ﺗﻬﺮان ﭼﺎپ ﺷﺪﻩاﺳﺖ در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﻓﻬﺮﺳﺖهﺎی اراﺋﻪ ﺷﺪﻩ ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ و اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ و ﻗﻔﻄﯽ و اﺑﻦ اﺻﯿﺒﻌﻪ ﺑﺎ ﯾﮏدﯾﮕﺮ ﺗﻄﺒﯿﻖ دادﻩ‬
‫ﺷﺪﻩاﺳﺖ و در ﻣﺠﻤﻮع دوﯾﺴﺖوهﻔﺘﺎدوﯾﮏ ﮐﺘﺎب و رﺳﺎﻟﻪ و ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻓﻬﺮﺳﺖ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﺤﺎوی • اﻟﮑﻨﺎش اﻟﻤﻨﺼﻮری • اﻟﻤﺮﺷﺪ • ﻣﻦ ﻻﯾﺤﻀﺮﻩ اﻟﻄﺒﯿﺐ • ﮐﺘﺎب اﻟﺠﺪری و اﻟﺤﺼﺒﻪ • دﻓﻊ ﻣﻀﺎر اﻻﻏﺬﯾﻪ • اﻻﺑﺪال و …‬

‫ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
‫رازی ﻃﺒﯿﺒﯽ ﺣﺎذق و ﭘﺰﺷﮑﯽ ﻋﺎﻟﯽﻗﺪر ﺑﻮد و در زﻣﺎن ﺧﻮد ﺷﻬﺮت ﺑﻪﺳﺰاﯾﯽ داﺷﺖ‪ .‬رازی از زﻣﺮ ٔﻩ ﭘﺰﺷﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از ﻋﻘﺎﯾﺪ وی در درﻣﺎن ﻃﺐ اﻣﺮوزی ﻧﯿﺰ ﺑﻪﮐﺎر ﻣﯽرود‪،‬‬
‫ﻣﺨﺼﻮﺻًﺎ در درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎران ﺑﺎ ﻣﺎﯾﻌﺎت و ﻏﺬا‪ .‬ﭘﺰﺷﮑﺎن و ﻣﺤﻘﻘﯿﻦ از ﮐﺘﺎبهﺎ و رﺳﺎﻻت رازی در ﺳﺪﻩهﺎی ﻣﺘﻤﺎدی ﺑﻬﺮﻩهﺎ ﺑﺮدﻩاﻧﺪ‪ .‬اﺑﻦﺳﯿﻨﺎ رازی را در ﻃﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﻋﺎﻟﯽﻣﻘﺎم ﻣﯽداﻧﺪ و‬
‫ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺑﺮای ﺗﺄﻟﯿﻒ ﻗﺎﻧﻮن از اﻟﺤﺎوی رازی اﺳﺘﻔﺎدﻩ ﻓﺮاوان ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫رازی و ﺑﯿﻤﺎرﺳﺘﺎن‬
‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯿﻠﯿﻮﻧﯽ و … از رازی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮ دﺳﺘﻪ ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻋﻤﻠﯽ و ﮐﻠﯿﻨﯿﺴﯿﻦ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩاﻧﺪ‪[٤٤].‬‬
 ‫اﺑﻦ ﺧﻠﮑﺎن‪ ،‬ﮐﺎﺳﺘﯿﻠﯿﻮﻧﯽ و … از رازی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮ دﺳﺘﻪ ﭘﺰﺷﮑﺎن ﻋﻤﻠﯽ و ﮐﻠﯿﻨﯿﺴﯿﻦ ﻧﺎﻣﺒﺮدﻩاﻧﺪ‪[٤٤].‬‬

‫رازی و آزﻣﺎﯾﺶﻫﺎی ﭘﺰﺷﮑﯽ‬

‫ﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﮐﻪ رازی ﺟﺰو اوﻟﯿﻦ ﭘﺰﺷﮑﺎﻧﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺠﺮﺑﻪ و آزﻣﺎﯾﺶ وارد ﻋﻠﻢ ﻃﺐ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪[٤٥].‬‬
‫ﻣﯽ‬

‫اﺳﺘﺤﺎﻻت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان دارو‬

‫اﺳﺖ‪ .‬او اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ اﺳﺘﺤﺎﻻت ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ را وارد ﻃﺐ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪[٤٦].‬‬
‫داﻧﯿﻢ رازی ﻗﺒﻞ از ﻃﺐ ﺑﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎ ﻣﺸﻐﻮل ﺑﻮد و اﻃﻼﻋﺎت زﯾﺎدی درﺑﺎرﻩ ﻣﻮاد داﺷﺘﻪ‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ ﻣﯽ‬
‫ٔ‬

‫آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ‬
‫رازی اوﻟﯿﻦ ﮐﺴﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺗﺸﺨﯿﺺ ﺗﻔﮑﯿﮑﯽ ﺑﯿﻦ آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ را ﺑﯿﺎن داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬وی در ﮐﺘﺎب آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻋﻠﺖ ﺑﺮوز آﺑﻠﻪ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺳﺒﺐ اﻧﺘﻘﺎل آن را ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺨﻤﺮ از‬
‫راﻩ ﺧﻮن داﻧﺴﺘﻪاﺳﺖ و ﺿﻤﻦ ﻣﻌﺮﻓﯽ آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺑﯿﻤﺎریهﺎی ﺣﺎد‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪهﺎﯾﯽ از ﺑﯽﺧﻄﺮ ﯾﺎ ﮐﺸﻨﺪﻩ ﺑﻮدن آنهﺎ را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد و ﺑﺮای ﻣﺮاﻗﺒﺖ از ﺑﯿﻤﺎر ﻣﺒﺘﻼ ﺑﻪ اﯾﻦ‬
‫ﺑﯿﻤﺎریهﺎ روشهﺎﯾﯽ را ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ از ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان اوﻟﯿﻦ ﻃﺒﯿﺐ اﺳﺘﻔﺎدﻩ از ﭘﻨﺒﻪ را در ﻃﺐ آوردﻩ و ﺑﻪ ﻣﻨﻈﻮر زﺧﻢ ﻧﺸﺪن ﺑﺪن ﺑﯿﻤﺎران آﺑﻠﻪای از آن ﺑﻬﺮﻩ ﻣﯽﺑﺮدﻩ و در ﻣﺮاﻗﺒﺖ از‬
‫ﭼﺸﻢهﺎ و ﭘﻠﮏ و ﮔﻠﻮ و ﺑﯿﻨﯽ اﯾﻦ ﺑﯿﻤﺎران ﺗﻮﺻﯿﻪ ﻓﺮاوان ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪ .‬در ﮐﺘﺎب آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ رازی در ﻣﻮرد آﺑﻠﻪ و ﺳﺮﺧﮏ ﭼﻪ ﻗﺒﻞ از ﻇﻬﻮر ﺑﯿﻤﺎری و ﭼﻪ ﺑﻌﺪ از آن و ﺟﻠﻮﮔﯿﺮی از‬
‫ﻋﻮارض ﺑﯿﻤﺎری ﺑﻪ اﻧﺪامهﺎی ﺑﺪن ﺗﺪاﺑﯿﺮی آوردﻩ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎریﻫﺎی داﺧﻠﯽ‬

‫رازی اﺳﺮاف در دارو را ﺑﺴﯿﺎر ﻣﻀﺮ ﻣﯽداﻧﺪ‪ ،‬وی ﻣﻌﺘﻘﺪ ﺑﻮدﻩاﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﻤﮑﻦ اﺳﺖ ﻣﺪاوا ﺑﺎ ﻏﺬا و در ﻏﯿﺮ اﯾﻦﺻﻮرت ﺑﺎ داروی ﻣﻨﻔﺮد و ﺳﺎدﻩ وﮔﺮﻧﻪ ﺑﺎ داروی ﻣﺮﮐﺐ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ آﯾﺪ‪ .‬رازی‬
‫ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪» :‬هﺮﮔﺎﻩ ﻃﺒﯿﺐ ﻣﻮﻓﻖ ﺷﻮد ﺑﯿﻤﺎریهﺎ را ﺑﺎ ﻏﺬا درﻣﺎن ﮐﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻌﺎدت رﺳﯿﺪﻩاﺳﺖ‪[٤٧]«.‬‬

‫وی ﺑﺴﯿﺎری از داروهﺎ را روی ﺣﯿﻮاﻧﺎت اﻣﺘﺤﺎن ﮐﺮدﻩ و اﺛﺮات آنهﺎ را ﺛﺒﺖ و ﺗﺸﺮﯾﺢ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮای‬
‫ﺑﯿﻤﺎران ﺗﺠﻮﯾﺰ ﻣﯽﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺟﺮاﺣﯽ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫ٔ‬ ‫اﮔﺮﭼﻪ رازی ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺰﺷﮏ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻌﻀﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن او را ﺑﻪ ﻧﺎم »ﺟﺮاح« ﻣﯽﺷﻨﺎﺳﻨﺪ‪ .‬از‬
‫آﺛﺎر وی ﭼﻨﯿﻦ ﺑﺮﻣﯽآﯾﺪ ﮐﻪ در ﺟﺮاﺣﯽ ﺻﺎﺣﺐﻧﻈﺮ ﺑﻮدﻩاﺳﺖ‪ .‬وی درﺑﺎر ٔﻩ »ﺳﻨﮓ ﮐﻠﯿﻪهﺎ و ﻣﺜﺎﻧﻪ« ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ و درآن ﺗﺄﮐﯿﺪ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ درﻣﺎن ﺳﻨﮓ ﻣﺜﺎﻧﻪ ﺑﺎ راﻩهﺎی ﻃﺒﯽ ﻣﻘﺪور ﻧﺒﺎﺷﺪ‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﻋﻤﻞ‬
‫ﺟﺮاﺣﯽ ﭘﺮداﺧﺖ و در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب از اﺳﺒﺎﺑﯽ ﮐﻪ ﺑﺎ آن ﻋﻤﻞ ﺳﻨﮓ ﻣﺜﺎﻧﻪ را اﻧﺠﺎم ﻣﯽدادﻩ‪ ،‬ﻧﺎم ﻣﯽﺑﺮد‪ .‬رازی‬
‫اوﻟﯿﻦ ﻃﺒﯿﺐ ﯾﺎ )ﭘﺰﺷﮑﯽ( اﺳﺖ ﮐﻪ در ﻋﺎﻟﻢ ﻃﺐ از ﺳﻞﻣﻔﺼﻠﯽ اﻧﮕﺸﺘﺎن ﺻﺤﺒﺖ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪ .‬در ﺷﮑﺴﺘﻪﺑﻨﺪی‬
‫و دررﻓﺘﮕﯽهﺎ ﻗﺪمهﺎﯾﯽ ﺑﺮداﺷﺘﻪ و آﺛﺎری از ﺧﻮد ﺑﻪ ﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﺗﻐﺬﯾﻪ‬
‫رازی از اوﻟﯿﻦ اﻓﺮادی اﺳﺖ ﮐﻪ ﺑﺮ ﻧﻘﺶ ﺧﻮراک در ﺗﻨﺪرﺳﺘﯽ و درﻣﺎن ﭘﺎﻓﺸﺎری ﺑﺴﯿﺎر دارد‪ .‬رازی ﮐﺘﺎﺑﯽ‬
‫ﻧﻘﺎﺷﯽ ﻏﺮﺑﯽ از رازی درﺣﺎل دﯾﺪن ﻗﺎروره‬
‫درﺑﺎر ٔﻩ ﺧﻮراک دارد ﺑﻪ ﻧﺎم »ﻣﻨﺎﻓﻊاﻻﻏﺬﯾﻪ و ﻣﻀﺎرهﺎ« ﮐﻪ ﯾﮏ دورﻩ ﮐﺎﻣﻞ ﺑﻬﺪاﺷﺖ ﺧﻮراک اﺳﺖ و در آن از‬
‫)ﺷﯿﺸﻪ ادرار( ﺣﺎوی ﻧﻤﻮﻧﻪ ادرار ﺑﯿﻤﺎر‬
‫ﺧﻮاص ﮔﻨﺪمو ﺳﺎﯾﺮ ﺣﺒﻮﺑﺎت و ﺧﻮاص و ﺿﺮرهﺎی اﻧﻮاع آﺑﻬﺎ و ﺷﺮاﺑﻬﺎو ﻣﺸﺮوﺑﺎت ﻏﯿﺮاﻟﮑﻠﯽ و ﮔﻮﺷﺖهﺎی ﺗﺎزﻩ‬
‫و ﺧﺸﮏ و ﻣﺎهﯿﻬﺎ و… ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪاﺳﺖ و ﻓﺼﻠﯽ در ﺑﺎب ﻋﻠﻞ و ﺟﻬﺎت اﺷﺘﻬﺎ و هﻀﻢ ﻏﺬا و ورزش و ﻏﺬاهﺎی‬
‫ﮔﻮارا و ﭘﺮهﯿﺰهﺎی ﻏﺬاﯾﯽ و ﻣﺴﻤﻮﻣﯿﺖهﺎ دارد‪.‬‬

‫ﭘﺰﺷﮑﯽ ﮐﻮدﮐﺎن‬
‫ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺧﺘﺼﺎﺻﯽ و ﻣﺴﺘﻘﻞ راﺟﻊ ﺑﻪ اﻣﺮاض ﮐﻮدﮐﺎن ﺑﻪ زﮐﺮﯾﺎی رازی ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﺷﺪﻩ اﺳﺖ و از اﯾﻦ رو ﺑﺮﺧﯽ هﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرخ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ ﺳﺎﯾﺮﯾﻞ اﻟﮕﻮد او را ﭘﺪر ﻃﺐ اﻃﻔﺎل‬
‫ﻗﻠﻤﺪاد ﮐﺮدﻩ اﻧﺪ‪[٤٨].‬‬

‫ﺷﯿﻤﯽ و داروﺳﺎزی‬
 ‫رازی ﺗﺤﺼﯿﻞ ﺷﯿﻤﯽ را ﭘﯿﺶ از ﭘﺰﺷﮑﯽ ﺷﺮوع ﮐﺮدﻩاﺳﺖ و در آن آﺛﺎری ﭼﺸﻢﮔﯿﺮ از ﺧﻮد ﺑﺮﺟﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺪ ٔﻩ‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ رازی در ﺷﯿﻤﯽ ﻃﺒﻘﻪﺑﻨﺪی او از ﻣﻮاد اﺳﺖ‪ .‬او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﮐﺴﯽ ﺑﻮد ﮐﻪ اﺟﺴﺎم را ﺑﻪ ﺳﻪ ﮔﺮوﻩ ﺟﻤﺎدی‪ ،‬ﻧﺒﺎﺗﯽ و‬
‫ﺣﯿﻮاﻧﯽ ﺗﻘﺴﯿﻢ ﮐﺮد‪ .‬وی ﭘﺎﯾﻪﮔﺬار ﺷﯿﻤﯽ ﻧﻮﯾﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺎ وﺟﻮد آنﮐﻪ ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮی را ﺑﺎور دارد‪» .‬هﺮ ﭼﻨﺪ ﮐﻪ ﺑﻌﻀﯽ از‬
‫ﮐﯿﻤﯿﺎﮔﺮان ﻣﻌﺎﺻﺮ در اﯾﺮان ﻧﻮﻋﯽ از ﺗﺒﺪل ﻧﺎﻗﺺ ﻓﻠﺰات را ﺑﻪ ﻃﻼ »ﺗﺒﺪل رازی« ﻣﯽﻧﺎﻣﻨﺪ؛ وﻟﯽ ﭼﻮن رازی از دﯾﺪﮔﺎﻩ‬
‫ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪی ﻋﻠﻢ در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎﯾﺪ او را ﯾﮑﯽ از ﺑﻨﯿﺎنﮔﺬاران ﻋﻠﻢ ﺷﯿﻤﯽ ﺑﺪاﻧﯿﻢ‪ [٤٩]«.‬در ﮐﺘﺎب »ﺳ ّﺮ‬
‫اﻻﺳﺮار« او ﻣﯽﺧﻮاﻧﯿﻢ ﮐﻪ ﻣﻮاد را ﺑﻪ دو دﺳﺘﻪ ﻓﻠﺰ و ﺷﺒﻪ ﻓﻠﺰ )ﺑﻪ ﮔﻔﺘﻪ او ﺟﺴﺪ و روح( ﺗﻘﺴﯿﻢ ﻣﯽﮐﻨﺪ و اﮔﺮ در اﯾﻦ‬
‫زﻣﯿﻨﻪ اﺷﺘﺒﺎهﺎﺗﯽ ﻣﯽﮐﻨﺪ‪ ،‬ﭼﻨﺪان ﮔﺮﯾﺰی از آن ﻧﺪارد‪ .‬ﺑﺮای ﻧﻤﻮﻧﻪ ﺟﯿﻮﻩ را ﺷﺒﻪﻓﻠﺰ ﻣﯽﺧﻮاﻧﺪ در ﺻﻮرﺗﯽ ﮐﻪ ﻓﻠﺰ ﺑﻮدن‬
‫ﺟﯿﻮﻩ اﮐﻨﻮن آﺷﮑﺎر اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﮐﺸﻒهﺎی ﺑﺴﯿﺎر ﺑﻪ رازی ﻧﺴﺒﺖ دادﻩ ﻣﯽﺷﻮد از ﺟﻤﻠﻪ‪:‬‬

‫رازی ﮐﺎﺷﻒ اﻟﮑﻞ اﺳﺖ‪.‬‬

‫از ﺗﺄﺛﯿﺮ ﻣﺤﯿﻂ ﻗﻠﯿﺎﯾﯽ ﺑﺮ ﮐﺎﻧﻪ ﭘﯿﻠﯿﺖ‪ ،‬اﺳﯿﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﯾﮏ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد و ﺑﺎ داﺷﺘﻦ‬
‫اﺳﯿﺪ ﺳﻮﻟﻔﻮرﯾﮏ ﺑﺪﺳﺖ آوردن دﯾﮕﺮ اﺳﯿﺪﻫﺎ آﺳﺎن ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﺗﺄﺛﯿﺮ آبآﻫﮏ ﺑﺮ ﻧﺸﺎدر )ﮐﻠﺮﯾﺪ آﻣﻮﻧﯿﻮم(‪ ،‬اﺳﯿﺪ ﮐﻠﺮﯾﺪرﯾﮏ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﺛﺮ دادن ﺳﺮﮐﻪ ﺑﺎ ﻣﺲ‪ ،‬اﺳﺘﺎت ﻣﺲ ﯾﺎ زﻧﮕﺎر ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد ﮐﻪ ﺑﺎ آنﻫﺎ زﺧﻢ را‬
‫ﺷﺴﺘﺸﻮ ﻣﯽدادﻧﺪ‪.‬‬
‫از ﺳﻮزاﻧﺪن زرﻧﯿﺦ‪ ،‬اﮐﺴﯿﺪ آرﺳﻨﯿﮏ ﯾﺎ ﻣﺮگ ﻣﻮش ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺮگ ﻧﺨﺴﺖ ﮐﺘﺎب رازی در ﭘﺰﺷﮑﯽ‬ ‫ﺑﺮای ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﺑﺎر از ﻧﺎرﻧﺞ اﺳﯿﺪ ﺳﯿﺘﺮﯾﮏ ﺗﻬﯿﻪ ﮐﺮد‪.‬‬
‫او ﻧﺨﺴﺘﯿﻦ ﭘﺰﺷﮑﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ داروﻫﺎی ﺳﻤﯽ آﻟﮑﺎﻟﻮﺋﯿﺪی ﺳﺎﺧﺖ و از آنﻫﺎ ﺑﺮای‬
‫درﻣﺎن ﺑﯿﻤﺎراﻧﺶ ﺑﻬﺮه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬

‫ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫رازی ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺎﻟﯿﻨﻮسﺑﺎور داﺷﺖ ﮐﻪ ﯾﮏ ﭘﺰﺷﮏ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﯾﮏ ﻓﯿﻠﺴﻮف ﻧﯿﺰ ﺑﺎﺷﺪ‪[١٠].‬رازی از ﺗﻔﮑﺮات ﻓﻠﺴﻔﯽ راﯾﺞ ﻋﺼﺮ ﺧﻮد ﮐﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ارﺳﻄﻮﯾﯽ‪ -‬اﻓﻼﻃﻮﻧﯽ ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﯿﺮوی ﻧﻤﯽﮐﺮد و‬
‫ﻋﻘﺎﯾﺪ ﺧﺎص ﺧﻮد را داﺷﺖ ﮐﻪ در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻣﻮرد ﺑﺪﮔﻮﯾﯽ اهﻞ ﻓﻠﺴﻔﻪ هﻢﻋﺼﺮ و ﭘﺲ از ﺧﻮد ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬رازی را ﻣﯽﺗﻮان ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮﻩ ﺧﺮدﮔﺮاﯾﯽ و ﺗﺠﺮﺑﻪﮔﺮاﯾﯽ در ﻓﺮهﻨﮓ اﯾﺮاﻧﯽ‬
‫ﻧﺎﻣﯿﺪ‪ .‬وی در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﻪ ﺳﻘﺮاط و اﻓﻼﻃﻮن ﻣﺘﻤﺎﯾﻞ ﺑﻮد و ﺗﺄﺛﯿﺮاﺗﯽ از اﻓﮑﺎر هﻨﺪی و ﻣﺎﻧﻮی در ﻓﻠﺴﻔﻪ وی ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ وﺟﻮد هﺮﮔﺰ ﺗﺴﻠﯿﻢ اﻓﮑﺎر ﻣﺸﺎهﯿﺮ ﻧﻤﯽﺷﺪ ﺑﻠﮑﻪ‬
‫اﻃﻼﻋﺎﺗﯽ را ﮐﻪ از ﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺑﺪﺳﺖ آوردﻩ ﺑﻮد ﻣﻮرد ﻣﺸﺎهﺪﻩ و ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻗﺮار ﻣﯽداد و ﺳﭙﺲ ﻧﻈﺮ و ﻗﻀﺎوت ﺧﻮد را ﺑﯿﺎن ﻣﯽدارد و اﯾﻦ را ﺣﻖ ﺧﻮد ﻣﯽداﻧﺪ ﮐﻪ ﻧﻈﺮات دﯾﮕﺮان را ﺗﻐﯿﯿﺮ دهﺪ‬
‫ﯾﺎ ﺗﮑﻤﯿﻞ ﮐﻨﺪ‪ .‬از آراء رازی اﻃﻼع دﻗﯿﻘﯽ در دﺳﺖ ﻧﯿﺴﺖ ﺟﺰ در ﻣﻮاردی ﮐﻪ در ﻧﻮﺷﺘﻪهﺎی ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن آﻣﺪﻩاﺳﺖ‪ .‬در ﻧﻈﺮ رازی ﺟﻬﺎن ﺟﺎﯾﮕﺎﻩ ﺷﺮ و رﻧﺞ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺗﻨﻬﺎ راﻩ ﻧﺠﺎت‪ ،‬ﻋﻘﻞ و‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪاﺳﺖ و روانهﺎ از ﺗﯿﺮﮔﯽ اﯾﻦ ﻋﺎﻟﻢ ﭘﺎک ﻧﻤﯽﺷﻮد و ﻧﻔﺲهﺎ از اﯾﻦ رﻧﺞ رهﺎ ﻧﻤﯽﺷﻮﻧﺪ ﻣﮕﺮ از ﻃﺮﯾﻖ ﻓﻠﺴﻔﻪ… در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺧﻼق رازی ﻣﺴﺌﻠﻪ ﻟﺬت و رﻧﺞ اهﻤﯿﺖ زﯾﺎدی دارد‪ .‬از دﯾﺪ‬
‫وی ﻟﺬت اﻣﺮی وﺟﻮدی ﻧﯿﺴﺖ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ راﺣﺘﯽ از رﻧﺞ اﺳﺖ و رﻧﺞ ﯾﻌﻨﯽ ﺧﺮوج از ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺑﻪوﺳﯿﻠﻪ اﻣﺮی اﺛﺮﮔﺬار و اﮔﺮ اﻣﺮی ﺿﺪ آن ﺗﺄﺛﯿﺮ ﮐﻨﺪ و ﺳﺒﺐ ﺧﻼص ﺷﺪن از رﻧﺞ و‬
‫ﺑﺎزﮔﺸﺖ ﺑﻪ ﺣﺎﻟﺖ ﻃﺒﯿﻌﯽ ﺷﻮد‪ ،‬اﯾﺠﺎد ﻟﺬت ﻣﯽﮐﻨﺪ‪.‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽ رازی در اﯾﻦ ﺑﻮد ﮐﻪ ﺑﻨﺎی ﻓﻠﺴﻔﻪاش را ﻧﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی دو ﻓﺮهﻨﮓ ﻣﺴﻠﻂ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ و اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎی ﻓﻠﺴﻔﻪ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺑﺎﺑﻠﯽ و هﻨﺪی ﭘﺎﯾﻪﮔﺬاری ﮐﺮدﻩ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﺳﺆال‬
‫ﻓﻠﺴﻔﯽ او اﯾﻦ ﺑﻮد‪» :‬اﮔﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﺧﺎﻟﻖ ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﭘﯿﺶ از ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﺟﻬﺎن را ﺧﻠﻖ ﻧﮑﺮد؟«]‪[٥٠‬‬

‫در ﻣﺎوراءاﻟﻄﺒﯿﻌﻪ رازی ﭘﻨﺞ اﺻﻞ وﺟﻮد دارﻧﺪ ﮐﻪ ﻗﺪﯾﻢ هﺴﺘﻨﺪ و هﻤﯿﻦ ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﺴﻠﻤﺎﻧﺎن او را »دهﺮی« ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ :‬ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﮐﻠﯽ‪ ،‬هﯿﻮﻟﯽ اوﻟﯽ)ﻣﺎدﻩ اوﻟﯿﻪ(‪ ،‬ﻣﮑﺎن ﻣﻄﻠﻖ‪ ،‬و زﻣﺎن‬
‫ﻣﻄﻠﻖ ﯾﺎ دهﺮ‪[٥١].‬‬

‫ﮐﯿﻬﺎنﺷﻨﺎﺳﯽ‬
‫ﮐﯿﻬﺎن ﺷﻨﺎﺳﯽ رازی ﺑﺮ ‪ ٥‬اﺻﻞ اﺑﺪی اﺳﺘﻮار اﺳﺖ‪ :‬ﺧﺎﻟﻖ‪ ،‬روح‪ ،‬ﻓﻀﺎ‪ ،‬زﻣﺎن و ﻣﺎدﻩ‪ .‬در اﯾﻦ ﺳﯿﺴﺘﻢ ﺧﺪا را ﻧﻮﻋﯽ »ﺧﺎﻟﻖ« را در ﻧﻈﺮ ﻣﯽﮔﯿﺮد ﮐﻪ از »هﯿﭻ ﭼﯿﺰ« اﯾﺠﺎد ﻧﻤﯽﮐﻨﺪ ﺑﻠﮑﻪ او‬
‫اﺑﺘﺪا ﯾﮏ ﻣﺎدﻩ ﭘﯿﺶ ﻣﺎدﻩ را ﺷﮑﻞ ﻣﯽدهﺪ‪ ،‬ﮐﻪ ﺑﻪ ﺷﯿﻮﻩ اﺗﻤﯽ ﺗﺼﻮر ﻣﯽﺷﻮد‪[١٠].‬‬

‫ﯾﺎدﺑﻮدهﺎ‬
‫دوﻟﺖ ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼﻣﯽ اﯾﺮان در ژوﺋﻦ ‪ ٢٠٠٩‬ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﺸﺎﻧﯽ از ﭘﯿﺸﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﯽ ﺻﻠﺢآﻣﯿﺰ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن‪-‬ﻣﺠﺴﻤﻪای ﺑﻪ ﺷﮑﻞ ﭼﻬﺎرﺗﺎﻗﯽ ﮐﻪ ﺗﺮﮐﯿﺒﯽ از ﺳﺒﮏهﺎی ﻣﻌﻤﺎری و ﺗﺰﺋﯿﻨﺎت‬
‫ﻣﺤﻮﻃﻪ آن در ﺳﻤﺖ راﺳﺖ ورودی اﺻﻠﯽ ﻗﺮار دادﻩ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪ .‬در اﯾﻦ ﭼﻬﺎرﺗﺎﻗﯽ‬
‫ٔ‬ ‫هﺨﺎﻣﻨﺸﯽ و اﺳﻼﻣﯽ در آن دﯾﺪﻩ ﻣﯽﺷﻮد را ﺑﻪ دﻓﺘﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ ﻣﺘﺤﺪ در وﯾﻦ هﺪﯾﻪ داد ﮐﻪ در‬
‫ﻣﺠﺴﻤﻪهﺎﯾﯽ از ﭼﻬﺎر ﻓﯿﻠﺴﻮف اﯾﺮاﻧﯽ ﺧﯿﺎم‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬زﮐﺮﯾﺎ رازی و اﺑﻮﻋﻠﯽ ﺳﯿﻨﺎ ﻗﺮار دارد‪[٥٢].‬‬

‫اﻧﺴﺘﯿﺘﻮ رازی در اﺳﺘﺎن اﻟﺒﺮز و داﻧﺸﮕﺎﻩ رازی در ﮐﺮﻣﺎﻧﺸﺎﻩ ﺑﻪ اﻓﺘﺨﺎر وی ﻧﺎم ﮔﺬاری ﺷﺪﻩاﻧﺪ‪ ٥ .‬ﺷﻬﺮﯾﻮر ﻣﺼﺎدف ﺑﺎ ﺳﺎﻟﺮوز ﺗﻮﻟﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻋﻨﻮان روز داروﺳﺎز ﻧﺎم ﮔﺬاری‬
‫ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪[٥٣].‬‬
 ‫درﺑﺎرﻩ رازی‬
‫ٔ‬
‫زﮐﺮﯾﺎی رازی )ﻧﻤﺎﯾﺶﻧﺎﻣﻪ ‪ (،‬ﻋﺒﺪاﻟﺤﯽ ﺷﻤﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻗﻄﺮﻩ‪ ،١٣٨٥ ،‬ﺷﺎﺑﮏ‪.ISBN:978-964-341-627-0 :‬‬

‫هﻤﭽﻨﯿﻦ ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺑﺨﺶ ﺑﺮاﺳﺎس ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺂﺧﺬ ﮐﺘﺎبهﺎی »ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی«]‪ [٥٤‬و »ﺣﮑﯿﻢ رازی«]‪ [٥٥‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﺷﺪﻩاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫ﻣﻮﻟﻔﺎت و ﻣﺼﻨﻔﺎت رازی‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.۱۳۳۹ ،‬‬ ‫اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‪ ،‬اﺑﻦاﻟﻨﺪﯾﻢ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۵۰ ،‬‬
‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻢ‪ ،‬ﺟﺮج ﺳﺎرﺗﻦ‪ ،‬اﺣﻤﺪ‬ ‫اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم‪ ،‬ﻋﺒﺎس ﺧﻠﯿﻠﯽ‪،‬‬
‫آرام‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۳۶ ،‬‬ ‫ﺟﻠﺪ‪۱‬و‪ ،۲‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۳۵ ،‬‬
‫ﻪ زﮐﺮﯾﺎی رازی در‬‫ﻣﺠﺴﻤ ٔ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﯿﺮاث اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﻗﻠﻢ ﺳﯿﺰده ﺗﻦ از‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‪،‬‬
‫ﭼﻬﺎرﺗﺎﻗﯽ داﻧﺸﻤﻨﺪان اﯾﺮاﻧﯽ‬ ‫ﺧﺎورﺷﻨﺎﺳﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۶۳ ،‬‬ ‫ﺗﺎ اواﺳﻂ ﻗﺮن ﭘﻨﺠﻢ ﻫﺠﺮی‪ ،‬دﮐﺘﺮ ذﺑﯿﺢاﻟﻠﻪ‬
‫ﺻﻔﺎ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.۱۳۳۶ ،‬‬
‫‪ -‬وﯾﻦ ‪ -‬دﻓﺘﺮ ﺳﺎزﻣﺎن ﻣﻠﻞ‬ ‫ﻣﯿﺮاث ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﯽ اﯾﺮان‪ ،‬رﯾﭽﺎرد ﻓﺮای‪،‬‬
‫ﻣﺘﺤﺪ‬ ‫ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻣﺴﻌﻮد رﺟﺐﻧﯿﺎ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۴۴ ،‬‬ ‫ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻧﻔﯿﺴﯽ‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻧﺎﻇﻢاﻻﻃﺒﺎء‪ ،‬ﭘﻨﺞ‬
‫ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۴۳ ،‬‬
‫اﻻﻧﺒﯿﻪ ﻋﻦ ﺣﻘﺎﯾﻖ اﻻدوﯾﻪ‪ ،‬ﻣﻮﻓﻖاﻟﺪﯾﻦ‬
‫اﺑﻮﻣﻨﺼﻮر ﻋﻠﯽاﻟﻬﺮوی‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺗﻮﺳﻂ‬ ‫ﻓﯿﻠﺴﻮف ری‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﻬﺪی ﻣﺤﻘﻖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫–‬ ‫ﺑﺎدﮐﻮﺑﻪای‬ ‫آﺧﻮﻧﺪوف‬ ‫ﻋﺒﺪاﻟﺨﺎﻟﻖ‬ ‫‪.۱۳۵۰‬‬
‫اﻧﺘﺸﺎرات ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬ ‫ﯾﮏ ﻧﺎﺑﻐﻪ ﺑﺰرگ اﯾﺮاﻧﯽ )رازی ﻃﺒﯿﺐ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت اﯾﺮان‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،‬ﭘﺮوﻓﺴﻮر‬ ‫اﯾﺮاﻧﯽ(‪ ،‬دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‪.۱۳۴۱ ،‬‬
‫ادوارد ﺑﺮاون‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ رﺷﯿﺪ ﯾﺎﺳﻤﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‬ ‫اﺳﺎﻃﯿﺮ اﯾﺮاﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻬﺮداد ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫‪۱۳۱۶‬‬ ‫ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ‪.۱۳۵۲ ،‬‬
‫ﺣﮑﯿﻢ رازی‪ ،‬ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﯾﯽ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات‬ ‫ری ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ ﮐﺮﯾﻤﺎن‪ ،‬دو ﺟﻠﺪ‪،‬‬
‫ﻃﺮح ﻧﻮ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۸۲ ،‬‬ ‫اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر ﻣﻠﯽ‪۱۳۴۶ ،‬‬

‫ﻋﺮﺑﯽ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻤﺪن اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻋﻠﯽ ﺟﻮاﻫﺮ‬
‫ﮐﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪.۱۳۳۶ ،‬‬ ‫ﻓﻬﺮﺳﺖ ﮐﺘﺐ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی‪ ،‬اﺑﻮرﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﭘﺎول ﮐﺮاس‪ ،‬ﭘﺎرﯾﺲ‪ ۱۹۳۶ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻟﺒﯿﻤﺎرﺳﺘﺎﻧﺎت ﻓﯽ اﻹﺳﻼم‪ ،‬دﮐﺘﺮ اﺣﻤﺪ ﻋﯿﺴﯽ‬
‫ﺑﯿﮏ‪ ،‬دﻣﺸﻖ‪.۱۳۳۷ ،‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ آداب اﻟﻠﻐﺔ اﻟﻌﺮﺑﯿﺔ‪ ،‬ﺟﺮﺟﯽ زﯾﺪان‪ ،‬ﭘﻨﺞ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﻣﺼﺮ‬
‫‪ ۱۹۱۲‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬

‫زﺑﺎنﻫﺎی اروﭘﺎﯾﯽ‬
‫‪de la médicine et de la pharmacie et de I'art dentaire‬‬
‫‪ ،((et de I'art vétérinaire‬ﺑﺎ ﺷﺮﮐﺖ ﻋﺪهای از داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﭘﺰﺷﮑﺎن ﺑﺰرگ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪) ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪The great :‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺐ ﺑﻪ ﺳﺮﭘﺮﺳﺘﯽ ﭘﺮوﻓﺴﻮر ﻟﯿﻨﯿﻞ ﻻواﺳﺘﯿﻦ )ﺑﻪ‬ ‫‪ ،(Doctors‬ﻫﻨﺮی ا‪ .‬ﺳﯿﺠﺮﯾﺴﺖ )ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪Henry E. :‬‬
‫اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪ ،(Prof. Laignel Lavastine :‬ﺳﻪ ﺟﻠﺪ‪ ،‬ﭘﺎرﯾﺲ‪،‬‬ ‫‪ ،(Sigerist‬ﻧﯿﻮﯾﻮرک‪ ۱۹۵۸ ،‬ﻣﯿﻼدی‬
‫‪ ۱۹۳۶‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺐ‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪) ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪،(History of Medicine :‬‬
‫اﻃﺒﺎء ﻣﺸﻬﻮر‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪ ،‬رﻧﻪ دوﻣﯿﻨﺎن )ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪:‬‬ ‫دﮐﺘﺮ راف‪ .‬ه‪ .‬ﻣﯿﺠﺮ )ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪Ralph H. Major)، ۱۹۵۴ :‬‬
‫‪ ،(Réné Dumenil‬ژﻧﻮ‪ ۱۹۷۴ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬ ‫ﻣﯿﻼدی‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯿﺎت ﻋﺮب‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﯽ‪) ،‬ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪Geschichte der :‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺐ در اﯾﺮان‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪) ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪A Medicine :‬‬
‫‪ ،(Arabischen Litteratur‬ﮐﺎرل ﺑﺮﮐﻠﻤﺎن )ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪Karl :‬‬ ‫‪ ،(History of Persia‬دﮐﺘﺮ ﺳﯿﺮﯾﻞ اﻟﮕﻮد )ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪Dr. C. :‬‬
‫‪ ،(Brockelman‬ﻟﯿﺪن )ﻫﻠﻨﺪ(‪ ۱۹۳۷ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬ ‫‪ ،(Elgood‬ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ )اﻧﮕﻠﺴﺘﺎن(‪ ۱۹۵۱ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ اﻃﺒﺎء و ﻋﻠﻤﺎء ﻋﻠﻮم ﻃﺒﯿﻌﯽ‪ ،‬آﻟﻤﺎﻧﯽ‪) ،‬ﺑﻪ آﻟﻤﺎﻧﯽ‪:‬‬ ‫زﻧﺪﮔﯽ و ﮐﺎرﻫﺎی رازی‪ ،‬اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪) ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪Life and :‬‬
‫‪،(Geschichtte der Arabischen Ärzte und Naturforscher‬‬ ‫‪ ،(work of Rhazes‬س‪.‬ا‪ .‬رﻧﮑﯿﻨﮑﺲ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪) ،‬ﺑﻪ اﻧﮕﻠﯿﺴﯽ‪:‬‬
‫ﻓﺮدﯾﻨﺎﻟﺪو وﺳﺘﻨﻔﻠﺪ‪ ،‬ﮔﻮﺗﯿﻨﮕﻦ )آﻟﻤﺎن(‪ ۱۸۹۰ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬ ‫‪ ،((S.A. Rankings‬ﻟﻨﺪن‪ ۱۹۱۳ ،‬ﻣﯿﻼدی‪.‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺐ و داروﺳﺎزی و دﻧﺪاﻧﭙﺰﺷﮑﯽ و‬
‫داﻣﭙﺰﺷﮑﯽ‪ ،‬ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪) ،‬ﺑﻪ ﻓﺮاﻧﺴﻮی‪Histoire générale :‬‬

‫اﻧﺘﻘﺎدهﺎ‬
‫رﺳﺎﻟﻪ ﮐﻮﺗﺎهﯽ ﮐﻪ در اواﺧﺮ ﻗﺮن ‪ ١١‬ﻣﯿﻼدی ﻧﻮﺷﺖ رازی را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ از دﯾﺪﮔﺎﻩهﺎی دﯾﻨﯽ و ﻓﻠﺴﻔﯿﺶ ﻧﻘﺪ ﮐﺮدﻩاﺳﺖ‪ .‬ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻓﺮدی ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻮد در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ رازی‬
‫ٔ‬ ‫اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ در‬
‫دﯾﻦ را ﺑﻪ ﺑﺎد اﻧﺘﻘﺎد ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ‪ .‬هﻤﭽﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪهﺎی وی ﺟﻨﺒﻪ هﻤﮕﻮﻧﯽ ﺑﺎ هﺮﻣﺴﯿﻪ داﺷﺖ]‪ [٥٦‬و هﻤﭽﻨﯿﻦ ﺑﺎ ﻣﺎﻧﻮیهﺎ ﺑﻪ هﻢ دردی ﻣﯽﭘﺮداﺧﺖ و اﯾﻦهﺎ دﻻﯾﻞ ﻧﻘﺪ وی ﺗﻮﺳﻂ اﺑﻮرﯾﺤﺎن‬
‫ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ هﻢ ﮐﻪ ﺧﻮد ﭘﺰﺷﮏ و ﻓﯿﻠﺴﻮف ﺑﻮد رازی را ﺑﺮای دﺧﺎﻟﺖهﺎﯾﺶ در ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ ﻣﻮرد ﻧﻘﺪ ﻗﺮار ﻣﯽدهﺪ‪ .‬وی در ﺑﺤﺜﯽ درﺑﺎر ٔﻩرازی ﺑﻪ اﺑﻮرﯾﺤﺎن ﺑﯿﺮوﻧﯽ ﻣﯽﮔﻮﯾﺪ‪:‬‬
 ‫ او ﺑﺎﯾﺪ ﺑﻪ ﺟﺮاﺣﯽ و آزﻣﺎﯾﺶ ادرار و ﻣﺪﻓﻮع ﻣﺤﺪود‬.‫ﯾﺎ از ﻣﺤﻤﺪ اﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی ﮐﻪ در ﻣﺘﺎﻓﯿﺰﯾﮏ دﺧﺎﻟﺖ ﻣﯽﮐﻨﺪ و ﺑﯿﺶ از ﺷﺎﯾﺴﺘﮕﯽ ﺧﻮد رﻓﺘﺎر ﻣﯽﮐﻨﺪ‬
‫ اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮی را اﺳﺘﺎد رازی ﻣﯽداﻧﺪ و رازی را ﻧﮑﻮهﺶ ﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ از دﯾﺪﮔﺎﻩهﺎی اﺳﺘﺎدش ﺑﻪ ﻧﻈﺮات ﻣﻠﺤﺪاﻧﻪای ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻔﯽ اﺑﺪاع و ﻗﻮل ﺑﻪ‬،‫ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو در ﮐﺘﺎب زاداﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ‬
would single out some for
prophecsy and some not, and give
them privilege over the people as
their guides, and make people
dependent on them? And how
come do you deem it fitting the
wisdom of the All-wise [God] to
choose this for them, inciting one
against another, enforcing enmities
among them, increasing war
among them, and thus bringing
”?death upon the people
Stroumsa, Sarah. Freethinkers of .۱۶
Medieval Islam: Ibn Al-Rawāndī,
Abū Bakr Al-Rāzī and Their Impact
on Islamic Thought (https://books.g
oogle.com/books?id=9b8uQfmQM
8kC&pg=PA103&dq=You+are+talki
ng+about+a+work+which+recount
s+ancient+myths,+and+which+at+t
he+same+time+is+full+of+contradi
ctions&hl=en&sa=X&ved=0ahUKE
wi27O6j4IPRAhWmqVQKHQ4yB4
YQ6AEIMjAE#v=onepage&q=Yo
u%20are%20talking%20about%20
a%20work%20which%20recount
s%20ancient%20myths,%20and%
20which%20at%20the%20same%
20time%20is%20full%20of%20con
tradictions&f=false). BRILL, 1999-
01-01. ISBN 9004113746. “By
these worthless stupidities he
intended to butteres his claims and
to expose the fradulent tricks and
senseless myth. [...] You are
talking about a work which
recounts ancient myths, and which
at the same time is full of
”.contradictions
Starr, S. Frederick. Lost .۱۷
Enlightenment: Central Asia's
Golden Age from the Arab
Conquest to Tamerlane (https://bo
oks.google.com/books?id=kW8PA
AAAQBAJ&pg=PA183&dq=You+ar
e+talking+about+a+work+which+r
ecounts+ancient+myths,+and+whi
ch+at+the+same+time+is+full+of+
contradictions&hl=en&sa=X&ved=
0ahUKEwi27O6j4IPRAhWmqVQK
HQ4yB4YQ6AEIJjAC#v=onepage
&q=You%20are%20talking%20abo
ut%20a%20work%20which%20rec
ounts%20ancient%20myths,%20a
nd%20which%20at%20the%20sa
me%20time%20is%20full%20of%2
0contradictions&f=false). Princeton
University Press, 2013-10-06.
[٥٧].‫ در واﻗﻊ او ﺧﻮد را در ﻣﻌﺮض دﯾﺪ ﻗﺮار دادﻩ و ﺟﻬﻞ ﺧﻮد را در اﯾﻦ ﻣﻮارد ﻧﺸﺎن دادﻩاﺳﺖ‬- ‫ﺷﻮد‬
Changizi Ashtiyani, Saeed; .۸
Shamsi, Mohsen; Cyrus, Ali;
Tabatabayei, Seyed Mohammad
(2013). "Rhazes, a Genius
Physician in the Diagnosis and
Treatment of Nocturnal Enuresis in
Medical History" (https://www.ncbi.
nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3918
184/). Iranian Red Crescent
Medical Journal. pp. 633–638.
doi:10.5812/ircmj.5017 (https://dx.
doi.org/10.5812%2Fircmj.5017).
«By then, he was credited for the
discovery of sulfuric acid and
«.ethanol
Saudi Aramco World :The Oil" .۹
Weapons" (http://archive.aramcow
orld.com/issue/199501/the.oil.wea
.(pons.htm
Straface, Antonella (2011). "Abū .۱۰
Bakr al-Rāzī, Muḥammad ibn
Zakarīyāʾ (Rhazes)" (https://link.sp
ringer.com/referenceworkentry/10.
1007/978-1-4020-9729-4_5).
Encyclopedia of Medieval
Philosophy (in English). Springer
.Netherlands. pp. 6–10
‫ اﻧﺘﺸﺎرات‬،‫ ﺣﮑﯿﻢ رازی‬،‫ ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﯾﯽ‬.۱۱
‫ و‬۱۴ ‫ ﺻﺺ‬،۱۳۸۴ ،‫ ﺗﻬﺮان‬،‫ﻃﺮح ﻧﻮ‬
.۱۲۶
.۶ ‫ ص‬،‫ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۱۲
۹۲۵ ‫ اﮐﺘﺒﺮ‬31 ‫ *ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬.۱۳
‫ اﻟﮕﻮرﯾﺘﻢ ﮔﺎﻫﺸﻤﺎری اﯾﺮان )ﺗﻘﻮﯾﻢ‬.۱۴
http://ghiasabadi.co) (‫ﻫﺠﺮی ﺷﻤﺴﯽ‬
(m/calendar
Bullivant, Stephen and Michael .۱۵
Ruse. The Oxford Handbook of
Atheism (https://books.google.co
m/books/about/The_Oxford_Hand
book_of_Atheism.html?id=jbIVAgA
AQBAJ). OUP Oxford, 2016-12-20.
ISBN 9780199644650. “Razi
produced a number of highly
controversial philosophical
critiques of prophecy and
revelation. None of them is extant
except in citations, but their titles
alone make his programme clear:
Book on the Prophets’ Fraudulent
Tricks; Book on the Ploys of the
Impostors of Prophecy; and Book
on the Refutation of Religions.5
The Qur ’an, according to Razi,
is‘full of contradictions and does
not contain any useful information
or explanation' [...] How come do
you deem it necessary that God
[٥٩][٥٨].‫ﻣﺒﺎدی ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ ازﻟﯽ رﺳﯿﺪﻩاﺳﺖ‬
‫ﭘﺎﻧﻮﯾﺲ‬
Hecht, Jennifer Michael (2003). .۱
Doubt: A History: The Great
Doubters and Their Legacy of
Innovation from Socrates and
Jesus to Thomas Jefferson and
Emily Dickinson. Harper San
.Francisco. ISBN 0-06-009795-7
Mirfetros, Ali (1978), "Zendiqs and .۲
Materialistic Thinkers", Hallaj (10th
.ed.), Alborz Press, pp. 102–126
۸۶۵ ‫ ﺧﻮرﺷﯿﺪی و‬۲۴۴ ‫ق ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬.‫ ﻫ‬۲۵۱ .۳
،‫ ﺧﻮرﺷﯿﺪی‬۳۰۴ ‫ق ﺑﺮاﺑﺮ ﺑﺎ‬.‫ ﻫ‬۳۱۳ -
۹۲۵
Akande, Habeeb (2015). A Taste .۴
of Honey: Sexuality and Erotology
in Islam (https://books.google.com/
books?id=XKyPCgAAQBAJ&pg=P
A17&dq=Persian+polymath&hl=en
&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5Kvuc3
UAhUOLVAKHU0JAAM4FBDoAQ
hNMAc#v=onepage&q=Persian%2
0polymath&f=false) (in English).
Rabaah Publishers. p. 17.
ISBN 978-0-9574845-1-1.
«Zakariyyā' ar-Rāzī (d. 925), a
Persian polymath, who, under the
name of Rhazes, later became one
of the most important authorities
«.for Latin scholasticism
Kapur, Malavika (2015). .۵
Psychological Perspectives on
Childcare in Indian Indigenous
Health Systems (https://books.goo
gle.com/books?id=_7r-CQAAQBA
J&pg=PA8&dq=Persian+polymath
&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwj5x5
Kvuc3UAhUOLVAKHU0JAAM4FB
DoAQgiMAA#v=onepage&q=Persi
an%20polymath&f=false) (in
English). Springer. p. 8.
ISBN 9788132224280. «Rhazes
(or Rasis, or Muhammad ibn
Zakariya Razi Persian (854 CE–
925/935 CE) was a polymath,
physician, alchemist and chemist,
philosopher and important figure in
«.the history of medicine
Robinson, Victor (1944), The story .۶
of medicine, New York: New Home
Library
Porter, Dorothy (2005), Health, .۷
civilization, and the state: a history
of public health from ancient to
modern times, New York:
Routledge (published 1999), p. 25,
ISBN 0-415-20036-9

۱۶۲ ،‫ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۴۷ +work+which+recounts+ancient+m
Elgood, Cyril (2010). A Medical .۴۸
History of Persia and The Eastern
Caliphate (1st ed.). London:
Cambridge. p. 202-203. ISBN 978-
1-108-01588-2. «By writing a
monograph on 'Diseases in
Children' he may also be looked
«.upon as the father of paediatrics
.۲۰۸ ‫ ص‬،‫ اﺣﻤﺪ آرام‬.۴۹
‫ از‬،‫ ارﺳﻄﻮی ﺑﻐﺪاد‬،‫ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻓﺸﺎﻫﯽ‬.۵۰ X&ei=PMxbVLG4BMLfoATohIHoC
‫ اﻧﺘﺸﺎرات‬،‫ﻋﻘﻞ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺣﯽ ﻗﺮآﻧﯽ‬
.۴۱ ‫ ص‬،۱۳۸۰ ،‫ﮐﺎروان‬
‫ از‬،‫ ارﺳﻄﻮی ﺑﻐﺪاد‬،‫ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﻓﺸﺎﻫﯽ‬.۵۱
‫ اﻧﺘﺸﺎرات‬،‫ﻋﻘﻞ ﯾﻮﻧﺎﻧﯽ ﺑﻪ وﺣﯽ ﻗﺮآﻧﯽ‬
۴۱ ‫ ص‬،۱۳۸۰ ،‫ﮐﺎروان‬
nna.org/unis/pressrels/2009/unisvic167.html .۵۲
‫ "ﻓﺮارﺳﯿﺪن روز داروﺳﺎز و زادروز‬.۵۳
"‫»ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی« ﮔﺮاﻣﯽ ﺑﺎد‬
http://publicrelations.tums.ac.ir/ne)
.(ws/detail.asp?newsID=26643
‫رواﺑﻂ ﻋﻤﻮﻣﯽ داﻧﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم ﭘﺰﺷﮑﯽ‬
first1=| .‫و ﺧﺪﻣﺎت درﻣﺎﻧﯽ ﺗﻬﺮان‬
missing |last1= in Authors list
((help
۲۴۵–۲۶۰ ،‫ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۵۴
۸۳۳–۸۵۴ ،‫ ﭘﺮوﯾﺰ اذﮐﺎﺋﯽ‬.۵۵
Seyyed Hossein Nasr (1993), An .۵۶
Introduction to Islamic
Cosmological Doctrines, p. 166.
State University of New York
.۰-۷۹۱۴-۱۵۱۶-۳ :‫ ﺷﺎﺑﮏ‬,Press
Rafik Berjak and Muzaffar Iqbal, http://daneshnameh.roshd.ir/mavara/mavara-
.۵۷
"Ibn Sina—Al-Biruni
correspondence", SSOReturnPage=Check&Rand=0
Islam & Science,
.December 2003
،۱‫ ج‬،‫ زاد اﻟﻤﺴﺎﻓﺮﯾﻦ‬،‫ ﻧﺎﺻﺮ ﺧﺴﺮو‬.۵۸
.‫ش‬۱۳۰۳ ،‫ ﺗﻬﺮان‬،۷۳‫ص‬
Corbin, Henry (1998). The Voyage .۵۹ ‫م و اﻟﻨّﺴﺎءِ اﮐﺜﺮ‬
and the Messenger: Iran and
Philosophy. North Atlantic Books.
p. 72. ISBN 978-1-55643-269-9.
«Al-Razi was posthumously
accused of having plagiarized his
master in Nasr-i-Khosraw
polemics, and the latter did not
«.hide his sympathy for Iranshahri
8kC&dq=You+are+talking+about+a
yths,+and+which+at+the+same+ti
me+is+full+of+contradictions&sour
ce=gbs_navlinks_s) (in English).
.BRILL. p. 103. ISBN 9004113746
Bullivant, Stephen; Ruse, Michael. .۳۰
The Oxford Handbook of Atheism
(https://books.google.com/books?i
d=ds8ZAgAAQBAJ&pg=PA640&d
q=the+quran+according+to+razi+is
+full+of+contradictions&hl=en&sa=
Q&ved=0CB0Q6AEwAA#v=onepa
ge&q=the%20quran%20accordin
g%20to%20razi%20is%20full%20
of%20contradictions&f=false) (in
English). OUP Oxford. ISBN 978-
.0-19-166740-4
‫اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ‬ ‫ﺑﺎ‬ ‫رازی‬ ‫زﮐﺮﯾﺎی‬ ‫ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﺤﻤﺪ‬.۳۱
۶۳‫ ص‬.‫رازی‬
.‫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‬.۳۲
۱۷۶‫ص‬
۱۲۵‫ ص‬.‫ ﻓﯿﻠﺴﻮف ری‬.۳۳
.‫ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻠﻮم ﻋﻘﻠﯽ در ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ‬.۳۴
۲۶۲‫ ص‬.‫ ﻓﯿﻠﺴﻮف ری‬،۲۰۵ ‫ ﺗﺎ‬۲۰۳‫ص‬
،۷‫ ج‬،‫ ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻣﺪرس‬،‫ رﯾﺤﺎﻧﺔاﻻدب‬.۳۵
۲۸‫ص‬
۸۹–۸۸ ‫ راز ﺑﺰرگ رﺳﺎﻟﺖ ص‬.۳۶
352‫ ص‬،2‫ ج‬،‫ ﻋﯿﻮناﻻﻧﺒﺎء‬.۳۷
‫ﺷﻬﯿﺪ‬ ‫آﺛﺎر‬ ‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ‬ .‫ ﻣﺮﺗﻀﯽ‬،‫ ﻣﻄﻬﺮی‬.۳۸
.470 .‫ﺻﺪرا‬ .14 ‫ﻣﻄﻬﺮی ﺟﻠﺪ‬
.۲‫ ص‬،‫ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۳۹
.۴۰
index.php?
&‫رازی‬+‫زﮐﺮﯾﺎی‬+‫=ﻣﺤﻤﺪ‬page
۵۳۱‫ ص‬،‫ اﺑﻦاﻟﻨﺪﯾﻢ‬.۴۱
.۳۵‫ ص‬،‫ ﻣﺤﻤﻮد ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۴۲
ُ ‫ »ﻓﯽ اﻟﻌﻠّﺔ اﻟﺘﯽ ﻟﻬﺎ ﯾﻨﺠ‬:‫ *ﻧﻘﻞ ﻗﻮل‬.۴۳
‫ﺢ‬ َ ّ
ّ ‫ل اﻻﻃﺒّﺎءِ و اﻟﻌﻮا‬ُ ‫ﺟﻬّﺎ‬
ُ
ُ .‫ ﻧﺸﺮ ﻣﻨﯿﺮ‬:[‫ ]ﺗﻬﺮان‬.(.ed ‫)ﭼﺎپ اول‬
‫ﻦ اﻟﻌﻠﻤﺎء‬
َ ‫ﻣ‬ ِ
،‫ ﻗﺼﺺ و ﺣﮑﺎﯾﺎت اﻟﻤﺮﺿﯽ‬،‫ ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‬.۴۴
.‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬۱۶
، ‫اﻟﻤﺮﺿﯽ‬ ‫ﺣﮑﺎﯾﺎت‬ ‫و‬ ‫ﻗﺼﺺ‬ ،‫آﺑﺎدی‬‫ ﻧﺠﻢ‬.۴۵
.‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬۱۶
‫ ﻃﺐ ﻋﺮب و ﻧﻔﻮذش در ﻗﺮون‬،‫ ﮐﺎﻣﭙﻞ‬.۴۶
.‫وﺳﻄﯽ‬
ISBN 9781400848805. “By God
what you say astonishes us! You
are talking about a work which
recounts ancient myths, and which
at the same time is full of
contradictions and does not
contain any useful information or
”.explanation
‫ »ﻧﻘﺪ آراء ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی‬.‫ ﻫﺎﻧﺮی‬،‫ ﮐﺮﺑﻦ‬.۱۸
.«‫رازی در ﺟﺎﻣﻊاﻟﺤﮑﻤﺘﯿﻦ ﻧﺎﺻﺮﺧﺴﺮو‬
.‫ ش‬،‫ﻪ ﺷﻬﺮوز ﺧﻨﺠﺮی‬ ٔ ‫ ﺗﺮﺟﻤ‬.‫ﻣﻌﺎرف‬
.۱۵۲ :(۱۳۸۸) ۶۹
‫ »ﻧﺒﻮت در ﻧﮕﺮش ﻣﺤﻤﺪ‬.‫ ﻣﯿﺜﻢ‬،‫ اﻣﺎﻧﯽ‬.۱۹
‫ اﻃﻼﻋﺎت ﺣﮑﻤﺖ و‬.«‫ﺑﻦ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬
‫ )ﺑﻬﻤﻦ‬۱۱ .‫ ش‬،(‫ﻣﻌﺮﻓﺖ )ااﻃﻼﻋﺎت‬
.۷۱ :(۱۳۸۶
،‫ ﻫﻨﺮی ﮐﻮرﺑﻦ‬،‫ﻪ اﺳﻼﻣﯽ‬ ٔ ‫ﻓﻠﺴﻔ‬ ‫ ﺗﺎرﯾﺦ‬.۲۰
۱۶۲‫ص‬
،‫ ﻣﻌﺎرف اﺳﻼﻣﯽ در ﺟﻬﺎن اﺳﻼم‬.۲۱
۲۳‫ ص‬،‫ﺳﯿﺪﺣﺴﯿﻦ ﻧﺼﺮ‬
‫ ﮐﯿﺎوش ﻣﺎﺳﺎﻟﯽ‬،‫ وبﮔﺎه ﻓﻼﺳﻔﻪ‬.۲۲
‫ اﻗﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﺧﺼﻮص ﻋﻘﺎﯾﺪ‬.۲۳
http://w) ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و دﯾﻨﯽ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬
ww.tahoorkotob.com/page.php?pid
(=3694
‫ ﮐﯿﺎوش ﻣﺎﺳﺎﻟﯽ‬،‫ وبﮔﺎه ﻓﻼﺳﻔﻪ‬.۲۴
‫ اﻗﻮال ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن درﺧﺼﻮص ﻋﻘﺎﯾﺪ‬.۲۵
http://w) ‫ﻓﻠﺴﻔﯽ و دﯾﻨﯽ زﮐﺮﯾﺎی رازی‬
ww.tahoorkotob.com/page.php?pid
(=3694
Jennifer Michael Hecht, "Doubt: A .۲۶
History: The Great Doubters and
Their Legacy of Innovation from
Socrates and Jesus to Thomas
Jefferson and Emily Dickinson",
pg. 227-230
۴۶۳‫ ص‬،‫ اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ‬.۲۷
‫ ﻣﻨﺎﻇﺮه ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی ﺑﺎ اﺑﻮﺣﺎﺗﻢ‬.۲۸
‫ ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﻌﻠﯿﻘﺎت ﻣﺤﺐ اﻻﺳﻼم‬/‫رازی‬
p. 427. ISBN 964-5601-31- .1998
.2
Stroumsa, Sarah. Freethinkers of .۲۹
Medieval Islam: Ibn Al-Rawāndī,
Abū Bakr Al-Rāzī and Their Impact
on Islamic Thought (https://books.g
oogle.com/books?id=9b8uQfmQM
8kC&dq=You+are+talking+about+a
+work+which+recounts+ancient+m

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﮑﺘﻮب‬

‫ ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و‬.‫ ﭼﺎپ دوم‬.‫ﻪ ﻣﺤﻤﻮد ﻣﺼﺎﺣﺐ‬ ٔ ‫ ﺗﺮﺟﻤ‬.‫ ﺟﻠﺪ اول‬،‫ داﺋﺮةاﻟﻤﻌﺎرف داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻋﻠﻢ و ﺻﻨﻌﺖ‬.‫ آﯾﺰاک‬،‫آﺳﯿﻤﻮف‬
.۱۲۷ .۱۲۶۶ ،‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
.ISBN 964-331-118-X .۱۳۸۱ ،‫ اﺳﺎﻃﯿﺮ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫ﻪ ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺗﺠﺪد‬ ٔ ‫ ﺗﺮﺟﻤ‬.‫ اﻟﻔﻬﺮﺳﺖ‬.‫ ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ اﺳﺤﺎق‬،‫اﺑﻦ اﻟﻨﺪﯾﻢ‬
‫ ﺳﺎزﻣﺎن‬،‫ داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ دﮐﺘﺮ ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻌﯿﻦ‬.۱۹۵ ‫ ﺷﻤﺎره ﻣﺴﻠﺴﻞ‬۴۳‫ ﺟﻠﺪ‬،‫ ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ دﻫﺨﺪا‬.‫ ﻋﻠﯽاﮐﺒﺮ‬،‫دﻫﺨﺪا‬
.۵۷۷ .۱۳۳۴ ،‫ﻟﻐﺖﻧﺎﻣﻪ‬
‫ وﯾﺮاﺳﺘﺎر‬.‫ زﯾﺮ ﻧﻈﺮ اﺣﻤﺪ ﺑﯿﺮﺷﮏ‬.‫ ﺻﺎدق‬،‫ﻪ ﻣﺤﺒﻮﺑﯿﻦ‬
ٔ ‫ﺗﺮﺟﻤ‬ .‫داﻧﺸﻤﻨﺪان‬ ‫ﻋﻠﻤﯽ‬ ٔ ‫ﻪ‬ ‫ﻧﺎﻣ‬‫زﻧﺪﮔﯽ‬ ٔ ‫ﻪ‬ ‫ﺧﻼﺻ‬ ‫در‬ .«‫زﮐﺮﯾﺎ‬ ‫ﻣﺤﻤﺪﺑﻦ‬ ‫ اﺑﻮﺑﮑﺮ‬،‫»رازی‬
.ISBN 964-5515-01-7 .۴۶۳ .۱۳۷۴ ،‫ ﺑﻨﯿﺎد داﻧﺸﻨﺎﻣﻪ ﺑﺰرگ ﻓﺎرﺳﯽ‬،‫ ﺷﺮﮐﺖ اﻧﺘﺸﺎرات ﻋﻠﻤﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫ﻓﺮﯾﺒﺮز ﻣﺠﯿﺪی‬
.۲۷۲ .۱۳۶۶ ،‫ ﺳﺮوش‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫ اﺣﻤﺪ آرام‬.‫ در ﻋﻠﻢ در اﺳﻼم‬.«‫ ﮐﯿﻤﯿﺎ و دﯾﮕﺮ ﻋﻠﻮم ﺧﻔّﯿﻪ‬،‫»ﻋﻠﻮم ﮐﺎرﺑﺮدی‬
.۳-۰۱۶۴-۰۰-۹۶۴ ‫ ﺷﺎﺑﮏ‬.۵۷۰ .۱۳۷۵ ،‫ ﻣﻮﺳﺴﻪ اﻧﺘﺸﺎرات اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‬:‫ ﺗﻬﺮان‬.‫ ﭼﺎپ ﻧﻬﻢ‬.‫ ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ‬،‫ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻓﺎرﺳﯽ‬.‫ ﻣﺤﻤﺪ‬،‫ﻣﻌﯿﻦ‬
 ‫ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ .‬ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه رازی‪۲۵۳۵ ،‬ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﯽ‪.‬‬
‫ﻧﺠﻢآﺑﺎدی‪ ،‬ﻣﺤﻤﻮد‪ .‬ﻗﺼﺺ و ﺣﮑﺎﯾﺎت اﻟﻤﺮﺿﯽ‪ .‬ﭼﺎپ دوم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬اﻧﺘﺸﺎرات داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.۱۶۴ .۲۵۳۶ ،‬‬
‫ﮐﺎﻣﭙﻞ‪ .‬ﻃﺐ ﻋﺮب و ﻧﻔﻮذش در ﻗﺮون وﺳﻄﯽ‪.‬‬
‫ﺻﺪری‪ ،‬ﻣﺼﻄﻔﯽ ﺻﺪراﻟﺪﯾﻦ‪ .‬ﺷﺮح ﺣﺎل رﺟﺎل و ﻣﺸﺎﻫﯿﺮ اﯾﺮان‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺷﻘﺎﯾﻖ‪ ۱۳۷۳ ،‬ﺷﻤﺴﯽ‪.‬‬

‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺑﺮﺧﻂ‬

‫وبﮔﺎه ﭘﺎرس ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺷﺪه در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۲۰‬ﻓﺮوردﯾﻦﻣﺎه‬

‫وبﮔﺎه ﻓﻼﺳﻔﻪﻫﺎ‪ ،‬ﮐﯿﺎوش ﻣﺎﺳﺎﻟﯽ‪ ،‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺷﺪه در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۱‬اﺳﻔﻨﺪ ‪۱۳۸۵‬‬

‫در وﯾﮑﯽاﻧﺒﺎر ﭘﺮوﻧﺪهﻫﺎﯾﯽ‬
‫درﺑﺎره ٔ زﮐﺮﯾﺎی رازی ﻣﻮﺟﻮد‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﺠﻤﻮﻋﻪای از ﮔﻔﺘﺎوردﻫﺎی‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ زﮐﺮﯾﺎی رازی در‬
‫وﯾﮑﯽﮔﻔﺘﺎورد ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﯿﺮون‬
‫ﻣﺤﻤﺪ زﮐﺮﯾﺎی رازی و ﻧﻈﺮﯾﻪ اﺗﻤﯽ‬
‫رازی در ﺟﺰﯾﺮه داﻧﺶ‬
‫وبﮔﺎه ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺷﺪه در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۲۰‬ﻓﺮوردﯾﻦﻣﺎه ‪۱۳۸۶‬‬
‫وبﮔﺎه ﭘﯿﺎم ﺻﺪا و ﺳﯿﻤﺎ ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺷﺪه در ﺗﺎرﯾﺦ ‪ ۲۰‬ﻓﺮوردﯾﻦﻣﺎه ‪۱۳۸۶‬‬
‫»راﺑﻄﻪ ﭘﺰﺷﮏ و ﺑﯿﻤﺎر از دﯾﺪﮔﺎه رازی«‪ .‬ﺧﺒﺮﮔﺰاری آﻓﺘﺎب‪ .‬ﺑﺎزﺑﯿﻨﯽﺷﺪه در ‪ ۶‬آذر‬
‫‪.۱۳۸۶‬‬

‫ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از »‪&oldid=21990660‬زﮐﺮﯾﺎی_رازی=‪«https://fa.wikipedia.org/w/index.php?title‬‬

‫ﻪ ‪ ۲۰۱۸‬ﺳﺎﻋﺖ ‪ ۱۱:۱۹‬وﯾﺮاﯾﺶ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫اﯾﻦ ﺻﻔﺤﻪ آﺧﺮﯾﻦﺑﺎر در ‪ ۲۱‬ژاﻧﻮﯾ ٔ‬
‫ﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎ ﺗﺤﺖ ﻣﺠﻮز ‪ Creative Commons Attribution/Share-Alike‬در دﺳﺘﺮس اﺳﺖ؛ ﺑﺮای ﺟﺰﺋﯿﺎت ﺑﯿﺸﺘﺮ ﺷﺮاﯾﻂ اﺳﺘﻔﺎده را‬ ‫ﻫﻤ ٔ‬
‫ﺑﺨﻮاﻧﯿﺪ‪.‬‬
‫وﯾﮑﯽﭘﺪﯾﺎ® ﻋﻼﻣﺘﯽ ﺗﺠﺎری ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﺳﺎزﻣﺎن ﻏﯿﺮاﻧﺘﻔﺎﻋﯽ ﺑﻨﯿﺎد وﯾﮑﯽﻣﺪﯾﺎ اﺳﺖ‪.‬‬