HỌA TẦN BẬC CAO

TRONG HỆ THỐNG ĐIỆN

VÀ PHƯƠNG PHÁP LỌC TÍCH CỰC
TS. Đinh Hoàng Bách (*)

T
rong quá trình công nghiệp hóa và hiện đại hóa của nước ta hiện nay, việc
cung cấp điện năng đầy đủ và chất lượng ổn định luôn là yếu tố quan trọng,
có ảnh hưởng sống còn đến mọi mặt của hoạt động xã hội. Trong đó, việc
thiếu hụt nguồn cung cấp điện và các biện pháp tăng cường cho nguồn cung này
bao gồm việc phát triển các nhà máy: nhiệt điện, thủy điện, phong điện và thậm
chí điện hạt nhân đã được đề cập và nghiên cứu rất nhiều. Tuy nhiên, bên cạnh việc
phát triển về nguồn cung này cũng cần có những nghiên cứu về việc quản lý và điều
khiển hệ thống điện sao cho đảm bảo chất lượng của nguồn điện. Trong bài này
chúng tôi đề cập đến vấn đề họa tần bậc cao (HTBC), một yếu tố ảnh hưởng đến
chất lượng của nguồn điện năng cung cấp, và các biện pháp hạn chế HTBC trong
hệ thống điện. Một công nghệ mới, lọc tích cực HTBC (Active filter of Harmonics),
sẽ được giới thiệu để giải quyết vấn đề HTBC một cách hiệu quả.

THẾ NÀO LÀ HỌA TẦN BẬC CAO? Với Y1, Yn là giá trị hiệu dụng của tín hiệu tần số cơ bản và
Ngày nay, chất lượng của điện năng được xem xét trên họa tần bậc n, một cách tương ứng.
nhiều khía cạnh, trong đó có yêu cầu về độ méo dạng tín Như vậy, có thể nói chất lượng của nguồn điện cung cấp
hiệu so với sóng hình sine của dòng điện và điện áp theo trên lưới càng kém nếu hệ số THD (tỷ lệ HTBC) càng cao [1]
thời gian trên lưới điện xoay chiều (AC). Nguồn gốc gây [2]. Hình 1 sau đây biểu diễn dạng sóng điện áp và dòng
nên hiện tượng méo dạng tín hiệu được xác định là bởi tác điện trên dây của một mạch biến tần công suất. Dòng
động của các HTBC [1]. Lý do là: dạng sóng thực tế của một HTBC gây bởi tải phi tuyến là bộ chỉnh lưu và điện áp HTBC
tín hiệu bất kỳ bao gồm một số thành phần sóng sine ở các do các dòng HTBC này khép mạch qua tổng trở đường dây.
tần số khác nhau tạo nên, trong đó thành phần cơ bản có Phổ tần của tín hiệu dòng điện, biểu diễn biên độ của các
tần số là tần số của nguồn phát (f = 50Hz) và thành phần dòng điện họa tần theo các bước tần số, được biểu diễn
HTBC là các sóng sine khác có tần số là bội của tần số cơ như hình 2.
bản (2f, 3f,…,nf). Như vậy, nếu tỷ lệ sóng hài HTBC càng cao
trong một nguồn điện thì dạng sóng thực tế của nó càng
khác với sóng sine cơ bản (là dạng sóng nguồn chuẩn cần
có). Để mô tả dạng sóng của một tín hiệu bất kỳ, người ta
dùng công thức Fourier [1][2] như sau: 0
∞
y (t ) = Y0 + ∑ Ym.n sin( 2 πnf1t + Φ n )
(1)
n =1
Trong đó:
0.0s 0.02s 0.04s
f1 = 50 Hz – tần số sóng cơ bản của nguồn điện,
Y0 - thành phần một chiều trong tín hiệu, Hình 1 – Sóng điện áp và dòng điện dưới ảnh hưởng của
Ym.n – biên độ của tín hiệu HTBC bậc n, HTBC sinh ra từ một bộ biến tần công suất
Fn – pha của HTBC bậc n.
Tổng quát, để đánh giá sự méo dạng của một dạng
sóng người ta dùng hệ số méo dạng tổng (THD) [2] được
định nghĩa bởi:

∑Y
n=2
n
2

(2)
THD =
Y1
Hình 2 – Phổ biên độ của các dòng HTBC

Số 13 - 2010 Khoa học & Ứng dụng 23

 NGUỒN SINH RA CÁC HỌA TẦN BẬC CAO:
Nguồn sinh ra dòng HTBC chủ yếu là các tải phi tuyến
kết nối trên lưới. Trong đó, các thiết bị chứa các mạch Điện
tử công suất là các tải phi tuyến tiêu biểu [1]. Một tải được
gọi là phi tuyến khi dòng điện chạy qua nó sẽ có dạng sóng
khác với dạng sóng của điện áp nguồn cung cấp. Sau đó,
các dòng HTBC được sinh ra từ các tải phi tuyến này lại chạy
khép vòng qua tổng trở hệ thống (đường dây, máy biến
áp, ...) và sinh ra các điện áp HTBC làm méo dạng điện áp
nguồn cung cấp (xem hình 3).
Mặt khác, các loại phụ tải phi tuyến ngày càng được
sử dụng phổ biến trong mọi lĩnh vực của đời sống: công
nghiệp, dịch vụ và tiêu dùng; cũng như là tỷ lệ điện năng
tiêu thụ cho chúng cũng gia tăng một cách nhanh chóng.
Các phụ tải phi tuyến tiêu biểu như sau [2]:
- Nhà máy luyện cán thép,
- Các thiết bị hàn hồ quang điện, các bộ nguồn chỉnh lưu
nghịch lưu công suất lớn,v.v…
- Bộ truyền động biến tần cho động cơ AC hoặc DC,
- Bộ lưu điện (Uninterruptible Power Supplies),
- Các thiết bị văn phòng (PCs, printers, servers, etc.),
- Thiết bị điện dân dụng (TV sets, microwave ovens,
fluorescent lighting, light dimmers).
Hình 3 – Nguồn sinh ra họa tần bậc cao là các tải phi tuyến
Hình 4 – Thiết bị hàn hồ quang điện dùng trong công nghiệp
TÁC HẠI CỦA HỌA TẦN BẬC CAO:
Dòng HTBC làm gia tăng phát nóng trên các mạch điện-
từ và làm giảm chất lượng điện áp nguồn cung cấp [1]. Vì
thế, chúng có ảnh hưởng không tốt lên cả lưới điện (điện
lực) và cho cả các thiết bị tiêu thụ điện (hộ tiêu thụ). Họa tần
24 Khoa học & Ứng dụng
bậc cao có thể làm gián đoạn sự vận hành bình thường của
lưới điện, gia tăng chi phí vận hành cũng như tuổi thọ của
các thiết bị sử dụng điện. Một số tác hại của HTBC lên thiết
bị điện là [1][2]:
•Gây phát nóng quá mức các máy biến áp, động cơ và
cáp điện làm giảm tuổi thọ của thiết bị.
•Gây tác động nhầm cho thiết bị bảo vệ relay khi dòng điện
vận hành vẫn nằm trong điều kiện cho phép (tác động sai).
•Gây sự cố cho các thiết bị đo lường, điều khiển tự động
hóa (nhất là với các thiết bị dùng digital logic).
•Gây rung động và tiếng ồn trong máy điện (động cơ,
máy biến áp, cuộn kháng).
•Làm giảm công suất truyền tải của hệ thống điện.
•Gây sự cố cho các thiết bị điện tử do có thể ảnh hưởng
lên sự hoạt động của các linh kiện đóng cắt (SCR, GTO,
Transistor) và bởi sự dịch chuyển điểm qua không (zero-
crossing) của sóng điện áp.
Tiêu chuẩn tham khảo IEEE-519 [2] -giới hạn mức
HTBC cho phép trong chế độ vận hành bình thường của
một số thiết bị:
•Synchronous machines (máy điện đồng bộ): méo dạng
dòng stator cho phép < 1.4%.
•Asynchronous machines (máy điện không đồng bộ):
méo dạng dòng stator cho phép từ 1.5% đến 3.5%.
•Cable: méo dạng điện áp của lỏi có bọc giáp < 10%.
•Electronic equipment (thiết bị điện tử): 5% méo dạng
điện áp tổng và tỷ lệ phần trăm của mỗi sóng thành phần
không vượt quá 3% phụ thuộc vào từng thiết bị.
•Transformer (máy biến áp): méo dạng dòng cho phép
< 5% khi đầy tải.
CÁC PHƯƠNG PHÁP HẠN CHẾ HTBC TRÊN LƯỚI ĐIỆN:
Có hai giải pháp chính để hạn chế tỷ lệ HTBC trên lưới
điện: một là giảm thiểu HTBC tại nguồn sinh ra chúng (trước
khi chúng thâm nhập vào hệ thống điện), và dùng mạch lọc
để loại trừ các HTBC trên lưới.
Các phương pháp làm giảm HTBC tại nguồn, chẳng hạn
như trên hình 5, dùng các kiểu kết nối máy biến áp khác
nhau để loại bỏ một số các HTBC xác định. Tuy nhiên giải
pháp này chỉ thực hiện được cho các dự án mới hoặc trong
giai đoạn mở rộng.
Hình 5 – Mắc nối tiếp 2 mạch cầu 3 pha-6 nhịp tạo thành
bộ chỉnh lưu 3 pha-12 nhịp.
Giải pháp lọc HTBC trên lưới có thể được phân chia
thành 2 kiểu: lọc tích cực và lọc thụ động. Trong đó lọc
thụ động hoạt động trên nguyên lý mạch cộng hưởng nối
tiếp, bao gồm các cuộn kháng nối tiếp với các tụ điện và có
thể được chỉnh định để có được tần số lọc mong muốn. Loại
này thường dùng để lọc các họa tần bậc 5 hay 7 [1]. Ngược
lại, lọc tích cực, như trên hình 6, thực hiện theo nguyên tắc
bơm dòng họa tần có cùng biên độ và ngược pha với dòng
họa tần trên lưới để triệt tiêu chúng.
Số 13 - 2010

Hình 6- Nguyên lý hoạt động của active filter
Hoạt động của lọc tích cực có thể
thực hiện bằng một trong hai phương
pháp điều khiển sau [2][3]:
Dùng Discrete logic trên cơ sở Fast
Fourier Transforms (FFT) để tính toán
biên độ và pha của mỗi bậc họa tần.
Sau đó, các thiết bị công suất được
điều khiển để tạo ra các dòng điện có
cùng biên độ nhưng ngược pha cho
các bậc họa tần xác định ở bước trên.
Một phương pháp khác được gọi
là Full Spectrum Cancellation. Đây là
một phương pháp analog không dựa
trên FFT. Bộ controller sẽ thu thập mẫu
dòng điện từ một máy biến dòng, sau
đó loại bỏ thành phần tần số cơ bản
và rồi bơm dòng hiệu chỉnh ngược lại
vào lưới trong vòng vài trăm ms. Trong
phương pháp này, tất cả HTBC đều
được loại bỏ khỏi nguồn điện.
GIỚI THIỆU MỘT THIẾT BỊ LỌC
HTBC DẠNG TÍCH CỰC-ACCUSINE
(SCHENEIDER ELECTRIC):
Đặc tính kỹ thuật của bộ lọc tích
cực Accusine [3]:
Công nghệ IGBTs, điều chế ở tần
số 20 kHz modulation để bơm dòng
HTBC vào mạch.
Giải thuật điều khiển real-time, đáp
ứng một cách tức thời cho những tình
huống quá độ (40 ms), và đáp ứng
hoàn toàn trong vòng 8 ms cho các
trạng thái xác lập.
Thỏa mãn bộ tiêu chuẩn IEEC-519-
1992 về tiêu chuẩn HTBC.
Lọc được các HTBC từ bậc 2 đến 50.
Điều chỉnh được hệ số công suất
(sớm và trễ) một cách nhanh chóng
(real-time).
Dễ dàng lắp đặt, kích thước bé.
Case study - Dùng Accusine
để cải thiện chất lượng điện năng
tại nhà máy Medway Pumping
Station, USA [4]
Mục đích của dự án này là tìm giải
pháp hạn chế tỷ lệ HTBC phát sinh từ
một nhà máy xử lý nước, với hệ thống
Số 13 - 2010
THD (V) đạt được1.9% (yêu cầu là
bé hơn 5%),
PF đạt được 98% (yêu cầu 95%).
Như vậy tất cả các yêu cầu đặt ra
đều thỏa mãn trong tất cả các điều
kiện tải. Hình 8 và 9 bên dưới miêu tả
phổ tần các giá trị sóng HTBC trong
trường hợp có và không có tác động
của Accusine.
bơm dùng hệ truyền động Biến tần điện
tử công suất (VSD) – nguồn sinh ra rất
nhiều HTBC. Vì vậy, nhà máy này có tỷ
lệ HTBC sinh ra vượt quá tiêu chuẩn cho
phép của các nước Bắc Mỹ. Hậu quả là
Hình 8 – Phân tích Fourier của dạng sóng
đã xảy một số sự cố quá tải máy phát
dòng điện trước khi lọc HTBC.
điện dự phòng và các hệ truyền động
biến tần hoạt động không ổn định.
Yêu cầu: Tìm giải pháp loại trừ các
HTBC trên lưới sao cho thỏa mãn yêu
cầu IEEE- 519-1992, đảm bảo hệ số
công suất đạt tối thiểu 95%, đảm bảo
được khả năng bù cho tất cả hệ thống
truyền động của nhà máy.
Giải pháp được lựa chọn là bù tập
trung tại thanh cái cấp nguồn của các
hệ thống VSD dùng thiết bị lọc tích
cực Accusine như hình 7 bên dưới. Hình 9 – Phân tích Fourier của dạng sóng dòng
điện sau khi lọc HTBC bằng Accusine.
KẾT LUẬN:
HTBC gây nên sự suy giảm chất
lượng điện năng, ảnh hưởng đến
việc hoạt động bình thường của bản
thân hệ thống điện và các phụ tải. Có
nhiều giải pháp (cần phải được xem
xét cụ thể) nhằm hạn chế tỷ lệ HTBC
trên lưới điện, bao gồm lọc tích cực
Hình 7 – Sơ đồ một sợi của giải và thụ động. Trong đó lọc tích cực có
pháp dùng Accusine lọc họa tần bậc khả năng cải thiện đáng kể chất lượng
cao cho trạm bơm điện năng.
Kết quả vận hành của nhà máy đạt
được trong trường hợp có và không (*): Giảng viên Khoa Điện- Điện tử
có tác dụng của bộ lọc Accusine đối - Trường ĐH Tôn Đức Thắng
với chế độ tải nặng nề nhất được trình
bày như bảng sau. Tài liệu tham khảo
[1] – Đinh Hoàng Bách, “Họa tần bậc cao
DAT Accusin OFF Accussin On
trong hệ thống điện”, Luận văn tốt nghiệp
PF
DPF
0.84
0.98
0.98
0.99
đại học, Đại học Bách Khoa TP.HCM 1995.
HRMS (A) 167 38.2 [2]- Harmonic Mitigation- Solution
KW 281 304 Handbook, Schneider Electric, April 2009.
THD (V)% 4.1 1.9
THD (I)% 61 13.3 [3] – AccuSineÒPCS – Active Harmonic
TDD % 34.9 7.5 Filter, Schneider Electric, June 2009.
Kết quả này cho thấy, dưới tác dụng [4] - Rémi Bolduc, “Accusine Corrects
của bộ Accusine thì Power Factor and Reduces Harmonics at
TDD đạt được 7.5% (yêu cầu là bé Medway Pumping Station”, Power System
hơn 8%), World 2005.
Khoa học & Ứng dụng 25