UNIVERZITET U TUZLI

MAŠINSKI FAKULTET
Energetsko mašinstvo
Rashladni sistemi i uređaji
Akademska godina: 2017/18.

SEMINARSKI RAD

TUNELI ZA SMRZAVANJE I BRZO HLAĐENJE

Azemina Bedak I-17/14 Predmetni profesor:

Marko Divkovid I-30/14 Dr.sc.Izudin Delid, docent
Sadržaj

1 RASHLADNE MAŠINE ............................................................................................................... 3

1.1 Termodinamički osnovi .................................................................................................... 3
2 POSTUPAK SMRZAVANJA ........................................................................................................ 6
2.1 Osnove smrzavanja namirnica ......................................................................................... 6
2.2 Uređaji za smrzavanje i brzo smrzavanje ......................................................................... 8
3 SMRZAVANJE U TUNELIMA ................................................................................................... 13
3.1 Rashladni učinci usljed prinudne konvekcije ................................................................. 13
3.2 Postupak smrzavanja u fluidiziranom sloju .................................................................... 15
3.3 Kriogeni tunelski sistemi smrzavanja ............................................................................. 17
4 PRIMJENA TUNELA ZA SMRZAVANJE U PREHRAMBENOJ INDUSTRIJI ................................. 20
4.1 Zamrzavanje voda i povrda ............................................................................................. 20
4.1.1 Spori postupak smrzavanja ..................................................................................... 21
4.1.2 Brzi postupak smrzavanja ....................................................................................... 22
5 SPECIJALNI UREĐAJI ZA SMRZAVANJE .................................................................................. 24
6 LITERATURA .......................................................................................................................... 25

1
Popis slika

Slika 1.1 Shematski prikaz desnokretnog I ljevokretnog procesa ................................................ 3

Slika 1.2 Karnoov rashladni kružni proces, u T-S dijagramu i u p-h dijagramu ............................. 4
Slika 2.1 Raspored temperature tokom smrzavanja ..................................................................... 6
Slika 2.2 Vrijeme smrzavanja 2.3 kg piletine pod različitim režimima .......................................... 7
Slika 2.3 Šaržni tunel ....................................................................................................................... 9
Slika 2.4 Kontinualni tunel sa transporterom ................................................................................. 9
Slika 2.5. Tunel sa koritom za fluidizaciju ..................................................................................... 10
Slika 2.6 Horizontalni, pločasti uređaj za smrzavanje .................................................................. 10
Slika 2.7 Tunel za smrzavanje tečnim azotom .............................................................................. 11
Slika 3.1 Dijagram Gurney-Luriea-: Krive stepena hlađenja ......................................................... 13
Slika 3.2 Principijelni izgled tunela za smrzavanja stvaranjem fluidiziranog sloja ....................... 15
Slika 3.3 Dijelovi tunela za smrzavanje fluidiziranim slojem ....................................................... 16
Slika 3.4 Pojednostavljen prikaz rada kriogenog zamrzivača sa tekudim N2 ................................ 18
Slika 3.5 Dijagram stanja ugljičnog dioksida u kriogenom zamrzivaču ........................................ 18
Slika 3.6 Kriogeni tunel ................................................................................................................. 19
Slika 4.1 Faze smrzavanja voda tokom vremenskog intervala od 60 minuta ............................... 20
Slika 4.2 Izlaz malina iz tunela za brzo hlađenje .......................................................................... 22
Slika 5.1 Multi-pass tunelski zamrzivač i hibridni zamrzivač ...................................................... 24

2
1 RASHLADNE MAŠINE

1.1 Termodinamički osnovi

Bez obzira da li se hladi o klimatizaciji prostorija ili primjeni u industriji hlađenje se vrši
skoro isključivo pomodu rashladnih postrojenja kompaktnog sastava, nazvanih kratko, rashladni
agregati ili rashladne mašine. Njihov način djelovanja sastoji se u tome da se u jednom
zatvorenom termodinamičkom kružnom procesu dovođenjem pogonske energije oduzima
toplina vazduhu kojeg treba hladiti, ili nekom posrednom rashladnom mediju, direktno pomodu
rashladne mašine ili međuuključivanje kružnog toka rashladnog medija pomodu rashladne
mašine.
Pojam „rashladna mašina“ ustvari je pogrešan, jer ni jedna mašina ne može da stvara
hladnodu, pošto fizički gledano hladnoda ne postoji. Fizika definiše toplinu kao stanje
molekularnog kretanja materije koje se završava tek na apsolutnoj nultoj tački T = 0 K. Na
apsolutnoj nultoj tački sve materije postaju čvrsta tijela, dok pri svim višim temperaturama od
ove ved postoji toplina. Hlađenje se vrši po tzv. ljevokretnom kružnom procesu. Da bi se vršilo
hlađenje mora se oduzeti toplinska energija tamo gdje se želi hlađenje. Pošto energija ne može
da se gubi, sva količina topline koju je potrebno oduzeti mora da se sa jednog medija više
temperature prenosi na drugi medij niže temperature, odnosno rashladni medij. [1]

Slika 1.1 Shematski prikaz desnokretnog I ljevokretnog procesa [2]

Dakle, količina topline mora da se sa niskog temperaturnog nivoa željenog odvođenja

topline, podigne na viši temperaturni nivo radi odavanja topline. Ovo se prema Drugom zakonu
termodinamike nikada ne vrši samo od sebe, ved samo uz utošak dodatne energije (slika 1.1.).

3
 Mašina ili postrojenje koji vrše jedan ovakav termodinamički kružni ciklus, zavisno od
željenog korisnog efekta, nazivaju se:

 Rasladnom mašinom (postrojenje za hlađenje), ako na niskoj temperaturi, oduzeta

količina topline, tj rashladni kapacitet predstavlja željeni efekat.
 Toplinskom pumpom, ako na višoj temperaturi, količina odavane topline, predstavlja
željeni efekat, odnosno i onda kada obje količine topline predstavljaju u potpunosti ili
djelimično efektivni kapacitet.
Za realizaciju ovakvog termodinamičkog kružnog ciklusa postoje razni postupci koji se
zasnivaju na raznim fizičkim procesima. Najuobičajeniji su :

 Kompresioni rashladni proces, uz dovođenje mehaničke energije:

- rashladni proces sa hladnom parom kao rashladnim sredstvom koje pri radnim
temperaturama mijenjaju argegatno stanje između pare i tečne faze;
- rashladni proces sa hladnim vazduhom kao rashladnim sredstvom bez promjene
agregatnog stanja;
- rashladni proces sa mlazom pare, npr. sa vodenom parom kao radnim sredstvom i
vodom kao rashladnim sredstvom.
 Sorpcioni rashladni proces uz dovođenje toplinske energije:
- apsorpcioni rashladni proces, pri čemu rashladno sredstvo u kružnom kolu rastvora
sa nižeg nivoa podiže temperaturu na viši nivo i ponovo se dovođenjem topline
oslobađa za proces hlađenja;
- adsorpcioni rashladni proces, pri čemu se rashladno sredstvo u suhoj materiji
zadržava i periodično ponovo ispušta. Pomodu dva sistema sa paralelnim i
naizmjeničnim pogonom postiže se kvazikontinualan rashladni proces;
 Termoelektrični rashladni proces uz dovođenje elektične energije
(takođe poznat kao Peltieov rashladni proces).

Slika 1.2 Karnoov rashladni kružni proces, u T-S dijagramu (lijevo) I p-h dijagramu (desno)

4
 Proces po kojem radi rashladna mašina obično se predstavlja u T-S dijagramu. Izotermna
ekspanzija (primanje topline) i izotermno sabijanje (odavanje topline) nekog gasa može da se
ostvari samo vrlo otežano, praktički uvijek postoji povedanje entropije.
Izotermski primljena toplina preko ispraivača za odgovarajudu radnu materiju
termodinamički je ekvivalentna izotermski oslobođenoj toplini prkeo kondenzatora. Umjesto
gasa u Karnoovom kružnom procesu je sada radna materija sa promjenom faza tečno-parna i
parno-tečna. Na slici 1.2. je ovaj proces prikazan u T-S dijagramu.
Pri proračunu u kružnim procesima treba obuhvatiti količine topline i rad pri sabijanju.
Za ova ispitivanja više odgovara dijagram pritisak – entalpija (slika 1.2. desno). Sa
logaritamskom skalom pritiska širi se oblast niskog pritiska koja se posmatra, a vezano za to
dobijaju se odnosi pritisaka isti kao rastojanja na osi. Pretvorena količina topline i uloženi rad se
predstavljaju kao specifične veličine u odnosu na jedinicu mase. One mogu da se očitaju na
apcisnoj osi kao razlika entalpija . Izentropske krive sa tokom na desno, u gornjoj oblasti se
više ili manje savijaju. Izotermno-izobarno predpostavljeno isparavanje i kondenzacija prikazuju
se kao horizontalna duž. Treba obratiti pažnju na tok izotermi koji je u tečnoj fazi skoro
vertikalan, u dvofaznoj oblasti horizontalan, a u oblasti pregrijanog gasa je u obliku krive sa
savijanjem na desno prema dole. [1]

5
2 POSTUPAK SMRZAVANJA
2.1 Osnove smrzavanja namirnica

Ako namirnice, npr. meso, izložimo u nekoj prostoriji umjereno niske temperature ispod
0 C (npr -100C), proces smrzavanja de trajati duže, obično nekoliko dana. Ako je temperatura
0

znatno niža (npr. -350C), a kretanje vazduha intenzivno, smrzavanje de trajati nekoliko sati u
zavisnosti od vrste i oblika namirnica. Prvi način nazivamo obično smrzavanje, a drugi brzo
smrzavanje. Brzo smrzavanje se danas pretežno primjenjuje jer obezbjeđuje bolji kvalitet
smrznutih namirnica. Ovo se objašnjava sa dvije teorije, a najvjerovatnije je da pojave koje obje
teorije navode, nastaju istovremeno.
Mehanička teorija polazi od činjenice da se biljno i životinjsko tkivo sastoji od
mnogobrojnih delija opkoljene rastvorima i suspenzijama raznih supstanci u vodi. Među ostalim
promjenama koje nastaju kod hlađenja ispod 00C nastaje i formiranje kristala leda. Kristali se
najvedim dijelom formiraju na temperaturama od 0 do -40C, a manjim dijelom mogu da nastaju
sve do -570C. Količina obrazovanog leda kod određene temperature, mijenja se sa promjenom
brzine hlađenja, dok je veličina kristala u obrnutoj srazmjeri sa brzinom hlađenja. Što je brzina
hlađenja veda, broj stvorenih kristalizacionih jezgri je vedi, a formirani kristali su sitniji. Pri
polaganom smrzavanju stvara se manji broj vedih kristala koji, povedavajudi se, ošteduju tkivo.
Poslije otapanja, oštedeno tkivo gubi svoju početnu građu i sokove. Zidovi životinjskih delija su
elastičniji od zidova voda i povrda, pa su i otporniji, te je zbog toga brzina smrzavanja voda i
povrda od znatno vedeg uticaja na kvalitetu nego što je kod mesa. [3]

Slika 2.1 Raspored temperature tokom smrzavanja [4]

Fizičko-hemijska teorija tvrdi da za vrijeme formiranja kristala leda u preostalom rastvoru

postepeno, sve više i više raste koncentracija rastvorenih soli, a kada se rastvor zasiti, soli se
izdvajaju. Ovo ima za posljedicu da su sada i proteini manje rastvorljivi i mogu da se istalože.

6
Koncentrovane soli teže da osmozom dehidriraju proteine tako da svi budu nepovratno
izmjenjeni i da više ne mogu absorbovati vlagu poslije otapanja. Tako namirnice gube svoj
prvobitni ukus i hranjivost. Brzim smrzavanjem može da se koloidni rastvor očvrsne (zgusne) i
da tako spriječi gubitak vode iz proteina.
Sličnost i razlike u tkivu mesa, voda i povrda zahtjevaju slične ili različite metode brzog
smrzavanja pojedinih vrsta namirnica. Životinjska tkiva su mrtva kada meso dospije do
smrzavanja (osim nekih školjki za jelo), dok su biljna tkiva živa sve dok se ne blanširaju ili
smrznu. Encimi, složena organska jedinjenja, koji nakon prestanka normalnog života katalitički
djeluju u smislu iz‚mjene prvobitnog sastava delija namirnica, počinju da djeluju u vodu i povrdu
odmah neposredno poslije branja. Ovaj proces se mora brižljivo kontrolisati da se ne bi razvio u
toj mjeri da vode ili povrde propadne dok ne dođe do upotrebe. Neke vrste voda se zašedere
prije smrzavanja što spriječava dejstvo encima, a smanjuje gubitak soka iz voda za vrijeme
otapanja. Povrde se neposredno prije smrzavanja obično blanšira, da bi se spriječilo dejstvo
encima za vrijeme skladištenja.
Ulovljene ribe propadaju ako se ne čuvaju na podesan način, iz tri razloga: usljed dejstva
bakterija koje su dospjele na ribu za vrijeme manipulacije van vode, usljed oksidacije ulja i masti
u mesu, te usljed dejstva encima u tkivu, koje postaje destruktivno nakon prestanka života. Da
bi se ova razorna dejstva smanjila na najmanju mjeru, ribu treba prije smrzavanja skladištiti na
što nižu temperaturu, mrzavanje treba da slijedi što je prije mogude, po mogudnosti treba
obezbjediti da svaki komad bude presvučen skramom leda i, na kraju, zamrznutu ribu treba
uskladištiti na temperaturi nižoj od 00C. [3]

Slika 2.2 Vrijeme smrzavanja 2.3 kg piletine pod različitim režimima [4]

7
 Brižljiva priprema potrebna je i za smrzavanje mesa. Cijeli proces klanja i dopremanja
mesa do komore za rashlađivanje treba da je što kradi, jer se time meso minimalno izlaže
temperaturama koje su pogodne za razvoj bakterija i za promjenu boje mesa. Goveđe meso
treba da „sazri“ da bi bilo mekše i aromatičnije. Zrenje mesa, koje de se smrzavati, ne smije da
traje duže od 10 do 12 dana pri niskoj temperaturi (blizu 00C). Što je temperatura niža, zrenje
može duže da traje, i obrnuto. Sitni komadi mesa, koji se zamrzavaju upakovani, izlažu se duže
vremena zrenju, nego krupni komadi.
Gubljenje vlage namirnica treba da se spriječi jer to kvari kvalitet. Relativna vlažnost
vazduha u prostoriji u kojoj se neupakovane namirnice čuvaju ili smrzavaju, treba da je od 80 do
95% u zavisnosti od vrste namirnica. Danas se namirnice sve više pakuju u ambalažu koja ne
propušta vlagu bilo prije ili neposredno poslije smrzavanja. Teži se da pakovanja budu mala,
kako bi se smrzavanje moglo obaviti što prije i potpuno kroz cijeli presjek (do sredine). Veličine
pakovanja se podešavaju prema praktičnim potrebama u domadinstvima.
Smrzavanjem se ne može popraviti kvalitet proizvoda i zato treba smrzavati samo
odabrane najbolje i najpogodnije sorte voda i povrda. Do ovih sorti se došlo strpljivim
proučavanjem i ispitivanjem, pa i uzgojem specijalnih sorti pogodnih za ovu svrhu. [3]

2.2 Uređaji za smrzavanje i brzo smrzavanje

Razni i mnogobrojni tipovi uređaja za brzo smrzavanje danas se obično dijele na četiri
glavne grupe:
• Uređaji za smrzavanje u struji vazduha
• Pločasti uređaji za smrzavanje
• Uređaji za smrzavanje prskanjem proizvoda hladnom tečnošdu ili umakanjem
proizvoda u takvu tečnost
• Uređaji za smrzavanje prskanjem proizvoda tečnošdu koja isparava ili umakanjem
proizvoda u tu tečnost
Za smrzavanje proizvoda u struji vazduha koriste se tuneli sa prinudnom cirkulacijom
vazduha u kojima se proizvodi ne kredu – šaržni tuneli, kao i kontinualni tuneli u kojima se
smrzavani proizvodi kredu na pogodnom transporteru ili se kredu u blago nagnutom koritu u
fluidiziranom stanju. Naziv „tuneli“ za ovakve uređaje potiče od toga što toplotno izolovane
prostorije, u kojima su ovakv uređaji i proizvodi koji se smrzavaju smješteni, podsjedaju na
tunele.
Šaržni tuneli (slika 2.3) imaju univerzalnu namjenu jer se u njima mogu smrzavati sve
vrste proizvoda različitih oblika. U kontinualnim tunelima sa transporterima (slika 2.4)
smrzavaju se proizvodi manjih dimenzija, neupakovani ili upakovani. Transporteri su različitih

8
konstrukcija: sa jednom ili više traka, sa spiralnom trakom ili sa kliznim pomjeranjem, ovisno o
proizvodu, tehnologiji prerade i proizvodnom kapacitetu.

Slika 2.3 Šaržni tunel:

1-Toplotna izolacija; 2-visedi kolosjek; 3-stalci sa policama; 4-isparivači; 5-ventilatori; 6-električni grijači
za sprečavanje smrzavanja tla

Ovi uređaji su naročito pogodni za tzv. „individualno“ smrzavanje proizvoda koji

zahtjevaju posebnu pažnju pri rukovanju. Sitni proizvodi u rastresitom stanju smrzavaju se
najčešde u fluidiziranom stanju, lebdedi iznad trake u struji hladnog vazduha koji se uduvava
kroz traku odozdo. U ovakvom stanju masa sitnih proizvoda se ponaša kao fluid. U tunelima za
smrzavanje u fluidiziranom stanju sa blago nagnutim koritom (slika 2.5) koji se proizvode
specijalno za ovu svrhu, proizvodi teku od ulaza do izlaza tunela.

Slika 2.4 Kontinualni tunel sa transporterom

9
 Proizvodni kapacitet šaržnih tunela se obično krede od oko 5 do 30 tona na dan, a
kontinualnih od oko 2 do 6 tona na sat.

Slika 2.5. Tunel sa koritom za fluidizaciju

1-Transporter za nesmrznute proizvode; 2-korito sa fluidiziranim proizvodima; 3-izlaz smrznutih
proizvoda; 4-isparivači; 5-ventilatori

Pločasti uređaji za brzo smrzavanje (slika 2.6) imaju isparivače u vidu ploča unutar kojih
se nalaze kanali za rashladni fluid. Proizvodi koji se smrzavaju postavljaju se između pločastih
isparivača postavljenih u odgovarajudi ram. Pomodu hidrauličkog cilindra postiže se pritisak
između pločastih isparivača i proizvoda, čime se ostvaruje vrlo dobro kontaktno prelaženje
toplote. Ovakvi uređaji se prave sa horizontalnim i vertikalnim pločastim isparivačima. U prvim
se smrzavaju uglavnom upakovani proizvodi u manje kutije koje se slažu između ploča u jednom
sloju. U vertikalnim pločastim uređajima proizvodi se smrzavaju u blokovima. Debljina sloja
proizvoda između dva pločasta isparivača, bilo horizontalnih ili vertikalnih, obično ne prelazi 50
mm

Slika 2.6 Horizontalni, pločasti uređaj za smrzavanje:

1-dovod tečnosti, 2-kudište, 3-isparivačka ploč, 4-donji okvir, 5-usisna linij,6-električni upravljački sistem,
hodraulična podstanica, 8-cilindar

10
 Brzo smrzavanje prskanjem proizvoda hladnom tečnošdu ili umakanjem u takvu tečnost
(solni rastvor ili rastvor propilen glikola) se najviše primjenjuje u klaonicama živine. Živinsko
truplo se pakuje u tanku ambalažu koja je tijesno pripijena uz površinu proizvoda. Obično se
ovaj način smrzavanja primjenjuje za površinskih slojeva da bi se postigla lijepa boja, a zatim se
smrzavanje završava u tunelu u struji vazduha.
Za smrzavanje nekih visokokvalitetnih sorti voda i povrda primjenjuje se tečni azot tako
što se on prska po proizvodima koji se kredu na transportnoj traci u jednom izolovanom tunelu
(slika 2.7). Na atmosferskom pritisku, tečni azot isparava na -196 oC, pa se površina proizvoda
praktično trenutno smrzne. Nastala para se prvo iskoristi za predhodno rashlađivanje proizvoda
na traci, pa se onda pušta u atmosferu. Na ovaj način se postižu vrlo kratka vremena
smrzavanja, a kod nekih osjetljivih proizvoda i znatno bolja struktura poslije otapanja. Potrošnja
tečnog azota za potpuno smrzavanje proizvoda krede se se od 1 do 1,5 kg po kg proizvoda, što
zbog cijene tečnog azota ovaj postupak čini znatno skupim. No i pored toga, u nekim posebnim
tehnološkim i tržišnim uslovima njegova primjena može da bude i ekonomski opravdana. Brzo
smrzavanje tečnim azotom se, zbog toga, često koristi i za brzo smrzavanje površinskih slojeva,
a proces smrzavanja se nastavlja i završava najčešde u struji vazduha.

Slika 2.7 Tunel za smrzavanje tečnim azotom

1-Transporter; 2-mlaznice za prskanje tečnog azota; 3-ventilatori; 4-ulaz proizvoda; 5-izlaz proizvoda; 6-
dovod tečnog azota; 7-regulacioni ventil; 8-temperaturski davač; 9-ventilator za odsisavanje gasovitog
azota

U uređajima za brzo smrzavanje freonom 22, proizvodi se prvo uronjavaju u ključalu

tečnost freona, a zatim se njime prskaju. Proizvodi se kredu kontinualno na transportnim
trakama. Cijeli uređaj je u izolovanom kudištu u čijem se gornjem dijelu nalazi isparivač
posebnog rashladnog uređaja na čijoj se površini nastala para freona kondezuje i sliva nazad u
rezervoar. Zbog toga što je para freona znatno gušda od vazduha, gubici freona u okolinu su
mali. Freon 22 ključa na atmosferskom pritisku na -30oC, pa se postiže jako dobar kvalitet
smrznutih proizvoda zahvaljujudi velikoj brzini smrzavanja. No još do danas nije potpuno

11
razrješeno da li freon 22 u ovakvom direktnom kontaktu sa namirnicama nema na njih baš
nikakvog štetnog uticaja, što je glavni razlog veoma ograničene primjene ovakvih uređaja.
Pored opisanih uređaja za brzo smrzavanje, postoje mnogobrojni uređaji slične
konstrukcije, kao i specijalna rješenja prilagođena specifičnim proizvodima ili posebnim
tehnološkim i ostalim uslovima, ali koji se po načinu odvođenja toplote od proizvoda koji se
smrzava, mogu svrstati u neku od navedene četiri grupe uređaja.
Uređaji za brzo smrzavanje u struji vazduha su najrasprostranjeniji zato što najmanje ili
nimalo ne uslovljavaju oblik i vrstu proizvoda kao i način pakovanja, te se relativno lahko
uklapaju u razne tehnološke linije ili cjeline i relativno ih je lahko održavati. Međutim, sa
energetskog stanovišta, primjena vazduha kao posrednog prenosioca toplote je veoma
nepovoljna. Zbog loših koeficijenata prelaza toplote za zadovoljavajude brzine smrzavanja
moraju se primjeniti relativno velike brzine strujanja vazduha uz površine proizvoda (2 do 3
m/s), a zbog male specifične toplote, i veliki protoci. Loši koeficijenti konvekcije imaju za
posljedicu i potrebu za vedim temperaturnim razlikama na površinama proizvoda i isparivača.
Pored utroška energije za pogon rashladnog uređaja, mora se trošiti i energija za pogon
ventilatora što opet povedava toplotno opteredenje rashladnog uređaja (i do 20% od ukupne
toplote hlađenja) i time poskupljuje i sam rashladni uređaj. Prenos toplote vazduhom od
neupakovanih proizvoda koji sadrže vodu, neminovno prati i prenos vlage, pa je gubitak u težini
proizvoda prilikom smrzavanja važna stavka u cjelokupnoj tehnološkoj ekonomiji.
Zbog znatno intenzivnije konvektivne razmjene toplote u uređajima sa pločastim
isparivačima i u uređajima sa tečnim posrednim prenosnikom toplote, isti efekat se može
postidi sa višim temperaturama isparavanja. To znači da se ušteda energije postiže ne samo
zbog odsustva ventilatora, ved i zbog smanjenja potrošnje energije samog rashladnog uređaja.
Ili, sa istim temperaturama isparavanja sa kojima bi radili uređaji sa strujom vazduha, mogu se
postidi krada vremena smrzavanja, čime se poboljšava kvalitet proizvoda, a svakako povedava
proizvodni kapacitet uređaja. Kod ovih uređaja je energija potrebna za pogon pumpi, hidraulike
i slično, daleko manja od one koju troše ventilatori kod uređaja za brzo zamrzavanje u truji
vazduha. No, kako je ved rečeno, primjena ovih uređaja jako je uslovljena vrstom i oblikom
proizvoda, načinom pakovanja i drugim uslovima.

12
3 SMRZAVANJE U TUNELIMA

3.1 Rashladni učinci usljed prinudne konvekcije

Obično, temperatura zraka, brzina zraka preko proizvoda koji se hladi/zamrzava,

dimnezije samo proiozvoda i njegove osobine termalne provodljivosti su promjeljive koje
određuju energiju koji je potrebno uložiti za njegovo hlađenje. Temperatura i brzina zraka su
pod uticajem sistema rashlađivanja, a unutrašnje karakteristike proizvoda su izvan kontrole
operatora rashladnog postrojenja. Rashladni učinak koji je potrebno postidi određenim
sistemom proračunava se kako bi operator bio siguran da može održavati željenu temperaturu.
Iako postoji veliki broj naučnih radova na ovu temu uslovi hlađenja za svaki specifičan slučaj ne
mogu se obuhvatit nekom uopštenom metodom proračuna. Zbog toga je kombinacija teorijskih
proračuna i eksperimenta neophodna za vedinu praktičnih slučajeva.
Ukoliko operator sistema bude imao potrebu za smanjenjem ili povedanjem brzine
strujanja zraka može naidi na probleme kod predviđanja tačnog koeficijenta konvekcije zbog
složene geomterije proizvoda koji se hladi/zamrzava. Pod unutrašnjim osobinama proizvoda
podrazumijevaju se pored geometrije i njegova gustina, specifična tioplina, konduktivnost, ali i
način na koji su individualne jedinice upakovane ako se radi o održavanju hlađenja u skladištu.
Primjer klasičnog idealiziranog, pristupa procesu hlađenja je dijagram Gurney-Lurie-a prikazan
na slici 3.1. napravljenog za sfere homogenih unutrašnjih osobina.

Slika 3.1 Dijagram Gurney-Luriea-: Krive stepena hlađenja

13
Preko dijagrama se određuje stepen hlađenja tijela definisan kao:

koji je bezidimenzinalna veličina i predstavlja odnos konduktivnog prijenosa topline u sferno

tijelo prema konvektivnom prijenosu topline.
Kao bezdimenzionalna temperatura na ordinati dijagrama nanosi se:

Fourirerov broj nalazi se na apcisi dijagrama:

Gdje su:
Koeficijent konvekcije [W/m2K]
Temperatura centra sfere [K]
Temperatura zraka [K]
Inicijalna temperatura centra sfere [K]
Vrijeme proteklo od početka hlađenja [s]
Termalna difuzivnost [m2/s]
Prečnik sfere [m]
U opštem slučaju koeficijent konvekcije nije konstantna vrijednost, a dimenzije
proizvoda odstupaju od sferičnog oblika. Zbog toga dijagram sa slike 3.1. daje samo
orjentaciona očekivanja tempereture u centru sfere. Za potpuniju analizu potreban ne niz
eksperimentalnih podataka dobijen za specifičan slučaj hlađenja, odnosno postizanja dovoljno
niske, željene, temperature u sredini sfere, odnosno proizvoda.

14
3.2 Postupak smrzavanja u fluidiziranom sloju

Proces smrzavanja je sa biohemijskog i fizičkog aspekta izuzetno kompleksan i traži

posvedeno proučavanje. Za modeliranje procesa srmzavanja u svrhu konstruisanja rashladnih
postrojenja u inžinjertskoj praksi dovoljno je znati nekoliko sljededih činjenica o procesu
smrzavanja:

 Postupak smrazavanja znatno produžuje vrijeme skladištenja proizvoda

 Kombinovanje smrzavanja, blanširanja, vakuumskog pakovanja i korištenje aditiva
podiže kvalitetu smrznutog proizvoda
 Voda je najvedi sastavni dio proizvoda (hrane) koja se smrzava i može iznositi do 95%
ukupne mase proizvoda
 Formiranje kristala leda tokom smrzavanja vode je jedna od najvedih problema koji se
nastoji ukloniti odnosno izbjedi
 Formiranje kristala leda uništava teksturu proizvoda i dovodi do niza neprevidvih
problema
 Za što kvalitetnije smrzavanje i izbjegavanje pojave kristala leda nastoji se postidi što
brža promjena temperaturnog polja proizvoda do konačnog stanja
 Količina energije koja se mora odvesti pri smrzavanju je veda od energije koja je potreba
za smrzavanje ispod temperetaure smrzavanja – pothlađivanje
 Prehrambeni proizvodi ne smrzavaju svi na istoj temperaturi
Smrzavanje u fluidiziranom sloju komercijalno se naziva IQF zamrzivač (individually quick-
frozen) i provodi se u tunelima, što je šematski prikazano na slici 3.2. Stvarni izgled ovakvog
zamrzivača sa njegovim sastavnim dijelovima dat je na slici 3.3.

Slika 3.2 Principijelni izgled tunela za smrzavanja stvaranjem fluidiziranog sloja

Proces hlađenje stvaranjem fluidiziranog sloja izvodi se tako što se ohlađeni zrak
ventilatorima uvodi ispod produkata koje treba hladiti (npr maline, grašak itd), zrak praktički

15
nosi produkte stvarajudi fluidizirani sloj ili „zračni krevet“ (fluidized-bed freezer). Brzina zraka je
relativno visoka tako da proizvodi plešu po sloju što omogudavanja njegovo smrzavanje sa svih
strana i ne dozvoljava aglomeriranje u vede granulacije što je često bitan zahtjev. Vrijeme
potrebno da se postigne stacionarnost procesa smrzavanja je vrlo kratko, tek nekoliko minuta
što daje još jednu pozitivnu osobinu ovim zamrzivačima i daje mogudnost relativno brze
regulacije. [6]

Slika 3.3 Dijelovi tunela za smrzavanje fluidiziranim slojem [7]

Konstruktivni dijelovi tunelskog zamrzivača sa slike 3.3 :

1) In-feed stanica: Punejnje je vanjsko, zadatak ulazne stanice za punjenje je ravnomjera
raspodjela produkata po traci
2) Pojas i vibrator: Kaišni prijenosnik sa vibratorom I promjenjivom brzinom kretanja
omogudava pažljivo miješanje/raspoređivanje prodakata koji se u raznim (manjim)
granulacijama pune preko stanice 1.
3) Podna konstrukcija: izrađena zavarivanjem pojedinačnih dijelova, postavljena je pod
blagim nagibom i izolirana
4) Noseda struktura: Potpuno izrađena zavarivanjen dijelova od nehrđajudeg čelika sa
mjerama sprječavanja nastajanja mjesta pogidnim razmnožavanju bakterija
5) Zaštitni omotač proizvoda: sprječava odpuhavanje proizvoda koji se hladi
6) Otvori za inspekciju i čišdenje
7) Isparivači: Cijevi izrađene od nehrđajudeg čelika i orebrenja od visokokvalitenog
aluminijuma zbog što bolje razmjene topline
8) Pristup: Sva vrata, otvori i sigurnosni dijelovi itrađeni su od nehrđajudeg čelika iz
higijenskih razloga

16
 Jedna od glavnih prednosti ove metode pripreme zamrznute hrane je da proces
zamrzavanja traje samo nekoliko minuta. Tačno vrijeme ovisi o vrsti IQF zamrzivača i proizvoda.
Kratko zamrzavanje sprječava stvaranje velikih kristala leda u delijama proizvoda, koji uništavaju
membransku strukturu na molekularnoj razini. Time je proizvod u vedem stepenu zadržao svoj
oblik, boju, miris i okus i nakon odmrzavanja.
Druga značajna prednost IQF tehnologije je njegova sposobnost pojedinačnog
zamrzavanja proizvoda, što daje vedu kvalitetu proizvoda u poređenju s blok zamrzavanjem.
Ova prednost je također važna za održivost hrane, jer potrošač može odmrzavati i koristiti tačnu
određenu količinu hrane. Postoji niz tehnologija IQF-a, ali glavni je koncept transportirati
proizvod u zamrzivač uz pomod trake transportera ili nekog vida dodavača. Unutar zamrzivača
proizvod prolazi kroz zonu smrzavanja i izlazi na drugu stranu.
Dizajn i učinkovitost mehaničkih IQF zamrzivača variraju među proizvođačima koji
pokušavaju pronadi savršenu ravnotežu aerodinamike radi optimalnog rezultata zamrzavanja.
Ova tehnologija imala je impresivna poboljšanja i razvoj tokom proteklih 20 godina, što je
pogodno za sve vedi raspon proizvoda.
Sve veda potražnja i zanimanje za IQF proizvode zabilježeni su na globalnoj razini zbog
vede kvalitete tih proizvoda i praktičnih prednosti odvojenog zamrzavanja komada. IQF je
također uobičajena predobrada za suho-zamrznutu hranu jer oba procesa čuvaju veličinu, okus i
delijsku strukturu hrane bolje od metoda poput tradicionalnog zamrzavanja bloka ili sušenja
zraka. [8]

3.3 Kriogeni tunelski sistemi smrzavanja

Kriogeno zamrzavanje hrane s tekudim dušikom (N2) i tekudim ugljikovim dioksidom (CO2),
često je alternativa maloj serijskoj proizvodnji, novim proizvodima, situacijama
preopteredenosti ili sezonskim proizvodima. Radi vrlo niske temperature i vrlo kratkog vremena
zamrzavanja, dolazi do stvaranja malih, sitnih kristala na površini proizvoda, nema deformacija
smrznute hrane, što predstavlja veliku prednost u odnosu na uobičajene načine zamrzavanja.
Trošak zamrzavanja po jedinici mase proizvoda s kriogenskim sistemom vjerojatno de biti od
dva do šest puta veda od one za rashladni sistem kompresije pare, ali de troškovi ulaganja biti
znatno manji.
CO2 je vrlo učinkovito sredstvo za hlađenje i vrlo jednostavan za primjenu. Obično se
upotrebljava u obliku snijega ili se koristi smrznut u obliku granula (suhi led) te se transportira
do kupca u raznim oblicima kriogenih posuda do mjesta pakiranja ili hlađenja.
Optimizirane i pravilno oblikovane sapnice, omogudavaju brzo nastajanje suhoga leda i
brzo hlađenje. Postoji više vrsta sapnica u raznim veličinama i izvedbama koje se prilagođavaju

17
potrebama korisnika. Sva oprema zadovoljava vrlo visoke standarde učinkovitosti i najviše
higijenske standarde u prehrambenoj industriji.
I CO2 i N2 obično se pohranjuju kao visokotlačne tekudine, koje prolazedi kroz prigušni
ventil, šire na atmosferski pritisak. U slučaju N2, visokotlačna tekudina raspršuje se u zadnjem
dijelu zamrzivača (slika 3.4) pri temperaturi od -195.8 °C, direktno na proizvode. Hladne pare
zatim odlaze u prednji dio zamrzivača gdje se koriste u procesu predhlađenja i inicijalnog
zamrzavanja proizvoda. Isparavanjem tekudine osigurava se vedi dio rashladnog učinka, a mala
frakcija dobiva se od zagrijavanja hladne pare. Zagrijana para (oko -45 oC) se otpušta u
atmosferu.

Slika 3.4 Pojednostavljen prikaz rada kriogenog zamrzivača sa tekudim N2

Nakon što CO2 prođe kroz prigušni ventil za prskanje na proizvod, njegovo stanje je
mješavina krutog (suhog leda) i pare, kao što je prikazano u dijagramu na slici 3.5. Sublimacija
krutog CO2 izravno na paru daje dio rashladnog učinka, a ostatak dolazi od hladne pare. [10]

Slika 3.5 Dijagram stanja ugljičnog dioksida u kriogenom zamrzivaču [6]

18
 Tokom kriogenog zamrzavanja, kristali leda ostaju mali, izbjegavajudi oštedenje delijskih
zidova. Potrebna brzina smrzavanja od najmanje 5 cm/h i može se postidi metodama kriogenog
smrzavanja koristedi hladnodu tekudeg dušika i ugljičnog dioksida. Oba plina su prirodni sastojci
zraka i odobreni su kao plinovi za preradu hrane u EU.
Kompletna linija linearnih kriogenskih tunelskih zamrzivača prikazana na slici 3.6, služi za
kontinuirane procese hrane u industriji pekare, crvenog mesa, ribe, peradi, voda i povrda.
Standardne linije proizvoda su u stanju potpuno zamrznuti razne veličine prehrambenih
proizvoda bez pojave termičkog šoka, dehidracije ili gubitka okusa proizvoda.

Slika 3.6 Kriogeni tunel

A i D-kudišta, B-površina za raspršivanje tekudine, C-sapnice za čišdenje trake, E-odvojive površine za
čišdenje i održavanje, F-traka sa valjcima, G-upravljačka jedinica

U njegovom baznom obliku, kriogeni tunelski zamrzivači sastoje se se od izoliranog

kudišta u kojem je smještena transportna traka za nošenje proizvoda, injekcijski sistem za
ubrizgavanje kriogenih tekudina, cirkulacioni ventilatori za poboljšanje prijenosa topline sa
proizvoda, i ispušni sistem za učinkovito otklanjanje viška plinova.
Da bi se dobio najučinkovitiji sistem kriogenog zamrzavanja, jedinica mora koristiti što
vedu dostupnu energiju od svakog grama kriogene tekudine. Energija koja je dostupna u
kriogenu ovisit de o pritisku skladištenja kriogena i temperaturi ispušnih plinova zamrzivača.
Za ugljični dioksid, oko 85% od ukupno rashladnog učinka de se dobiti tokom sublimacije
krutog CO2 (latentne topline), a 15% od hladne pare (osjetna toplina). Za sisteme sa tekudim
dušikom, oko 50% od ukupnog rashladnog učinka dobija se za vrijeme isparavanja tekudine
(latentne topline) i 50% od hladnih para (osjetna toplina).

19
4 PRIMJENA TUNELA ZA SMRZAVANJE U PREHRAMBENOJ
INDUSTRIJI

4.1 Zamrzavanje voda i povrda

Zamrznuto vode je proizvod dobiven zamrzavanjem svježih, posebno pripremljenih cijelih

ili dijelova plodova voda na temperaturi do – 30 °C ili nižoj, tako da se u središtu proizvoda,
odnosno u jedinici pakovanja, postigne temperatura od – 15 °C ili niža. U proizvodnji
zamrznutog voda se mogu upotrijebiti šeder, šedernisirup i glukozni sirup (najviše 15 % šedera
računato na ukupnu masu. Prije samog smrzavanja vode treba prodi pripremu određenim
tehnološkim postupkom.

Slika 4.1 Faze smrzavanja voda tokom vremenskog intervala od 60 minuta

Postupak smrzavanja prema slici 4.1: a – faza predzamrzavanja, oduzimanje topline do

početka smrzavanja (do 0oC); b – podhlađivanje; c – faza smrzavanja u kojoj tečna faza prelazi u
led; d – postsmrzavanje, period postizanja željene, doovljno niske, temperature.
Smrzavanje voda redovno se provodi tunelima za smrzavanje, a koriste se dva tipa tunela:
klasični tunel i tunel koji radi na principu fluidiziranog sloja. Vodni proizvodi koji se zamrzavaju
ravnomjerno se raspoređuju po cijeloj dužini trake u sloju debljine od 20 do 60 mm. Smrzavanje
koje se vrši u klasičnom tunelu imaju svoje nedostatke jer je u opštem slučaju diskontrinuirano i

20
sporo, ali zbog svoje jednostavnosti danas je nezamjenjiv postupak kod smrzavanja voda koje s
epakuje u vede ambalažne jedinice.
Karakteristike tunela koji se koriste kod smrzavanja voda i vodnih proizvoda su:
• kapacitet zamrzavanja je 2‐25 t/24 sata, u jednoj ili dve šarže,
• temperatura zraka je ‐35 do ‐40 °C,
• brzina strujanja zraka je 3‐5 m/s,
• vrijeme zamrzavanja se krede od 5‐25 sati u zavisnosti od vrste proizvoda i
• rashladnog kapaciteta agregata,
• brzina zamrzavanja se krede od 0,1‐1 cm/h.
Fluidiziacioni tuneli za smrzavanje voda imaju sljedede karakteristike:
• vrijeme zamrzavanja kratko, manje od 10 min.
• kapacitet tunela je od 2‐10 t/h
• temperatura zraka u tunelu je od ‐35 do ‐40 °C
• brzina strujanja zraka je obično 6‐7 m/s.
• brzina zamrzavanja oko 5 cm/h
Tehnologija zamrzavanja graška uključuje: prečišdavanje vazdušnom i vodenom
flotacijom, blanširanje, inspekciju, konzervisanje zamrzavanjem, pakovanje i skladištenje
gotovog proizvoda. Svrha i cilj ovog postupka su isti kao i ostalih postupaka konzervisanja —da
se spriječi kvarenje zrna, odnosno produži njegova polazna upotrebna vrijednost. Opšte pravilo,
koje važi i za mlado zrno graška, glasi: što je vrijeme zamrzavanja krade, to je kvalitet
zamrznutog graška bolji. Pravilnikom je definisan režim zamrzavanja: U tunelu temperatura
mora biti između ‐35 i ‐40 C, a grašak se mora zamrznuti na ‐18 C u centru proizvoda za manje
od 10 minuta u protočnom tunelu. Kao nadzor nad ovim korakom procesa najbolje je
obezbjediti elektronsko beleženje režima zamrzavanja. Uobičajena podjela načina zamrzavanja
je na spori, brzi i trenutni (vrlo brzi).

4.1.1 Spori postupak smrzavanja

Sporim postupkom naziva se onaj pri kojem vrijeme zamrzavanja proizvoda traje duže
od jednog sata. Izvodi se u tzv. klasičnim tunelima za zamrzavanje svježeg voda i povrda.
Proizvođači zamrznutog zrna graška veoma brzo su ga napustili i prešli na primjenu sistema
brzog smrzavanja koji ima znatne prednosti u odnosu na klasičan način.
Blanširano i ohlađeno zrno sipa se na tacne posude koje su smještene na pokretna
kolica. Tacne su perforirane i obično su izrađene od aluminijskog lima. Napunjene tacne se slažu
u ramove, odozdo na gore, s tim da između tacni mora biti slobodan prostor radi cirkulacije
hladnog vazduha. Ovako formirana pokretna paleta sa punim tacnama se unosi u tunel za

21
smrzavanje. Vrata se zatvaraju i uključuju agregati za hlađenje i cirkulaciju ohlađenog vazduha.
Smrzavanje zrna se obavlja putem kontakta sa hladnim vazduhom. Vazduh se ventilatorima
ubacuje u tunel i ponovno odvodi na rashladna tijela, hladi i opet ventilatorima ubacuje u tunel.
Vrijeme smrzavanja u ovakvim tipovima tunela traje od 6 do 12 sati, što zavisi od kapaciteta
rashladnog sistema i količine unijete robe koja se smrzava. Smrzavanje je završeno kada se
temperatura smrznute robe dovede na —18°C. Nakon završenog smrzavanja isključuju se
agregati za hlađenje i ventilatori, a zatim se pokretne palete (kolica) izvlače iz tunela i odvoze u
prostoriju za pakovanje. Radna temperatura prostorije za pakovanje treba da bude od 0 do —
5°C. Osnovni nedostatak kod izvođenja ovog sistema smrzavanja je taj što se vedina radnih
operacija izvodi ručno, a postupak smrzavanja i prekidi rada tunela radi ponovne pripreme traju
dosta dugo.

4.1.2 Brzi postupak smrzavanja

Brzim postupkom smrzavanja naziva se postupak kojim se smrzavanje proizvoda postiže

u vremenu od 10 do 60 minuta. Izvodi se u klasičnim tunelima različitih izvedbi i tehničkih
rešenja.

Slika 4.2 Izlaz malina iz tunela za brzo hlađenje

U praksi se najčešde susredu dva različita sistema za proizvodnju brzo smrznutog zrna graška:
• Kontinualni tuneli sa žičanom trakom
U ovu grupu spadaju svi tipovi tunela u kojima se smrzavanje proizvoda obavlja na pokretnoj
žičanoj traci. Operacija smrzavanja sastoji se u tome da se prethodno pripremljeno zrno
pomodu napojnog elevatora neprekidno donosi na polazni dio trake, koja ga dalje nosi kroz

22
hlađeno tijelo tunela gdje se smrzava, a zatim smrznuto izlazi iz tunela, sipa u prihvatni lijevak i
pakuje u određenu ambalažu. Smrzavanje zrna se obavlja ohlađenim vazduhom koji uz pomod
ventilatora neprekidno cirkulira rashladno telo —ventilator — roba (traka) i ponovo rashladno
telo. Vrijeme i brzina smrzavanja regulišu se brzinom kretanja traka i intenzitetom unošenja
robe koja se smrzava. Što je sloj zrna na traci tanji, brzina kretanja trake je brža i obrnuto.
Smrzavanje zrna u ovakvom tipu tunela traje od 10 do 15 minuta sa temperaturom u sredini
pakovanja od —18°C.
• Smrzavanje po sistemu fluidizacije
Ovaj sistem predstavlja drugi tip tunela za brzo smrzavanje voda i povrda, gde se osnovni princip
rada sastoji u slededem: Iznad poda tunela smješteni su ventilatori a iznad njih rashladna tijela.
Prethodno pripremljeno zrno, sa kojeg su skinute vodene kapi, neprekidno se ubacuje u tunel
napojnim elevatorom.
Čim zrno uđe u tunel, odnosno u perforirani metalni kanal, susrede se sa vazdušnom strujom
koja se krede na gore (od ventilatora preko rashladnih tijela) i diže zrno do određene visine gde
ga zadržava u lebdedem fluidnom stanju.
Podignuto zrno se istovremeno krede od ulazne prema izlaznoj strani tunela, gdje se praktički i
završava smrzavanje proizvoda. Za čitavo vrijeme smrzavanja proizvod se nalazi u stanju
fluidizacije i masa se ponaša kao tečnost. [5]

23
5 SPECIJALNI UREĐAJI ZA SMRZAVANJE

Današnja oprema za preradu hrane postaje automatizirana, brža, sigurnija za rad, te

higijenski dizajnirana za sigurnost hrane i povezana sa drugim procesima. Razvijanjem sistema
za uklanjanje i sprječavanje nastanka snijega na ventilatorskim lopaticama uz senzore
temperature omogudava se duži i učinkovitiji rad zamrzivača.
Prilikom odabira pravilne opreme za smrzavanje korisno je raditi s dobavljačem
rashladne opreme kako bi se utvrdili najprikladniji sistemi za određeni proizvod. Na taj način se
stvaraju prilagođeni sistemi koji savršeno odgovaraju traženim uslovima. [10]

Multi-pass zamrzivači su jedna vrsta mehaničih, tunelskih zamrzivača dizajnirani zbog

smanjenja površine prostora i povedanja protoka proizvoda kroz jedan uređaj, pomodu više
traka. Ovaj je dizajn u nekim slučajevima praktičniji, posebno kada su predviđeni vremenski
rokovi ili su kapaciteti previsoki za linearni zamrzivač tunela, ali oni de biti nešto manje
učinkoviti zbog smanjenja protoka zraka i dužine zamrzivača.

Slika 5.1 Multi-pass tunelski zamrzivač (lijevo) i hibridni zamrzivač (desno)

Zamrzivači sa dvije ili tri trake imaju dva ili tri transportna remena koji rade jedan pored
drugog u jednom kudištu uređaja kako bi se omogudila obrada dvije ili tri različite vrste
proizvoda sa nezavisnim kontrolama za brzine remena, ventilaciju i temperaturu. Ovo je
jedinstveno rješenje koje pruža veliku fleksibilnost za zahtjevne aplikacije.
Hibridni tunelski zamrzivači prilagođeni su na temelju specifičnih zahtjeva proizvodnje.
Tunelski zamrzivači mogu se kombinirati s uronjenim zamrzivačima ili spiralnim zamrzivačima
kako bi se dobio najbolji dizajn i potrebni kapacitet. Tunel je podijeljen sa različitim protocima
zraka kako bi se omogudio vedi dotok zraka u predhlađeni dio za brzo smrzavanja, a zatim
omogudilo zamrzavanjem zadnjeg dijela sa manje dinamičnim zrakom . [9]

24
6 LITERATURA

[1] Grejanje i klimatizacija – Recknagel, Sprenger, Schramek, 2004.

[2] Termodinamika i termotehnika – S.Delalid, M.Bijedid, Tuzla, 2003.
*3+ Rashladni uređaji – S.Vujid, Beograd, 1997.
[4] Frozen Food Science and Technology - Judith A. Evans, University of Bristol, UK 2008.
*5+ Predavanja iz predmeta tehnologija voda i povrda, dr.sc. Amel Selimovid, Tehnološki fakultet
Univerziteta u Tuzli
[6] Industrial Refrigeration Handbook – Wilbert F. Stoecker, University of Illinois, McGraw-Hill,
1st Edition 1998
[7] https://www.gea.com/en/binaries/Tunnel-Freezers-And-Chillers-A4-brochure-EN_tcm11-
36688.pdf
[8] https://en.wikipedia.org/wiki/Individual_Quick_Freezing
[9] https://www.gasworld.com/an-introduction-to-cryogenic-freezing-tunnels/5069.article
[10] http://www.gtg-plin.com/hladenje-hr.html
[11] https://www.foodengineeringmag.com/articles/95019-solving-meaty-challenges
[12] http://www.elmemesser.ee/assets/media.html

25