Nenadić

Geologija kvartara
Celina 2 (str 75-103)
Kvartarne tvorevine zbog svoje specifičnosti zahtevaju kompleksan pristup da bi se na
pravilan način mogli rešiti sledeći problemi: a) njihova geneza, uslovi i način
pojavljivanja, b) stratigrafsko raščlanjavanje i korelacija na lokalnom i regionalnom
nivou, c) paleogeografska rekonstrukcija,d) neotektonski pokreti i druge karakteristike
ovih naslaga.
Za razliku od pristupa klasične geografije, kompleksnost geoloških istraživanja
kvartarnih tvorevina ogleda se ne samo na prostornom planu, već i u vremenskoj
dimenziji.
Za paleozološke metode najveći značaj za stratigrafiju kontinentalnih kvartarnih
naslaga imaju ostaci sisara i kopnenih mekušaca, dok su za morske sedimente bitni
marinski mekušci i foraminifere. Školjke i puževi su uglavnom zastupljeni
subfosilnim vrstama. Puževi se odlikuju uskom ekološkom valencom koja odgovara
odreñenim geografskim i paleogeografskim uslovima. Karakteristike asocijacija
mekušaca povezanih sa hladnim ili toplim etapama tokom kvartara veoma se lako
mogu iskoristiti za rekonstrukciju paleoekoloških uslova sredine, naročito
neposredne.Na našim terenima se kao primer primene paleontološke metode može
navesti razdvajanje slojeva na osnovu prisustva ili odsustva slatkovodne školjke
Corbicula fluminalis. Na taj način su izdvojeni „slojevi sa Corbicula fluminalis“,
tvorevine donjopleistocenske starosti karakteristične po prisustvu ostataka ove vrste,
što ih jasno odvaja od litološki sličnih naslaga u povlati, u kojima nema takvih
ostataka.
Analiza dijatomeja- Dijatomeje su mikroskopske jednoćelijske alge sa silikatnom
ljušturicom koja se često sačuva u fosilnom stanju. Analiza obuhvata tačnu
determinaciju familije, roda i vrste silicijskih ostataka koji mogu biti odlagani u
rečnim, jezerskim i morskim vodama. Mogu dobiti podaci o fizičko-hemijskim
karakteristikama sedimentacionih basena i njihovim hidrodinamičkim parametrima.
Mora se uzeti u obzir da do izmene u sastavu dijatomejskih asocijacija često ne dolazi
zbog promene klimatskih uslova, već saliniteta i gasnog režima vode.
Sedimentološke metode- odredbu mineralnog sastava, unutrašnjeg sklopa i drugih
karakteristika odreñenog tipa naslaga. Najveću primenu kod istraživanja sedimenata
kvartarne starosti imaju litološke i mineraloške metode. Litološke metode - Ova
metoda zasnovana je na svestranom proučavanju stena sa aspekta njihovog
mineralnog sastava, boje, veličine i oblika zrna, cementacije, poroznosti i gustine, tipa
uslojenosti i drugih teksturnih osobina. Analiza materijala usmerena je na proučavanje
petrografskog sastava, strukturnih i teksturnih karakteristika naslaga. Analiza vezanih
stena obavlja se proučavanjem petrografskih preparata pod mikroskopom sa
polarizovanom svetlošću, dok se za ispitivanje finozrnih glinovitih naslaga koristi
elektronski mikroskop. Habakova skala koja određuje zrna po stepenu obrađenosti
(uglsta-slaboobrađena). Zingg (1935) je izdvojio četiri osnovna oblika zrna:
diskoidalan, sferoidalan, pločast i vretenast. Kao i kod Habakove skale, izmeñu njih
postoji niz prelaznih oblika, pri čemu se kod krupnih zrna ovaj parametar određuje
direktno na terenu, dok je za sitnozrnu frakciju potrebna upotreba stereomikroskopa u
laboratorijskim uslovima. Takođe, površina zrna ukazuje na koji način je izvršeno
premeštanje (transport) materijala, te može biti sjajna ako je transport izvršen vodom
ili mat ako je izvršen uglavnom pod dejstvom vetra. Glacijalne naslage često imaju
karakteristične linije i brazde (strije) na površini valutaka i na stenskoj masi duž kojih
je došlo do kretanja lednika. Raspadnutost zrna opisuje se sa tri stepena: nultim
stepenom označavaju se zdrava zrna koja se teško razbijaju čekićem; prvi stepen -
zrna koja su oštećena 50%, srednje su raspadnuta, lako se razbijaju čekićem, ali se ne
mogu smrviti rukom, dok drugi stepen označava potpuno raspadnuta zrna koja se lako
mrve rukama. Agregate sedimentnih stena međusobno povezuje cement, koji može
biti hemijskog i detritičnog karaktera. Cement hemijskog porekla, karakterističan za
peščare, pruža podatke o karakteru sredine iz koje je izvršeno njegovo obaranje i
uglavnom je silicijskog, karbonatnog ili gvožñevitog sastava.
Veličina čestica (granulometrijska analiza) proučava se najčešće prosejavanjem (kod
peskovitih sedimenata) i dekantovanjem=grubo odvajanje supstance čvrstog
agregatnog stanja iz tečne heterogene mase; (kod alevrita i glinovitih sedimenata).
Merenja vezana za šljunkovite nevezane stene obavljaju se obično na terenu pomoću
metra, milimetarskog papira, nonijusa i zapreminskom metodom. Kod vezanih stena
potrebno je uraditi petrografske preparate i merenja vršiti pod mikroskopom pomoću
mikrometarskog okulara. Podaci koji se dobijaju ovim analizama ukazuju na
dinamičke uslove transporta i depozicije. Njihova obrada se vrši statistički, a rezultati
prikazuju histogramima, kumulativnim krivama i kružnim dijagramima. Obrađeni
podaci se porede sa etalonskim podacima dobijenim na osnovu granulometrije
savremenih naslaga u uslovima različitog transporta, geomorfoloških i klimatskih
obrazaca. Poređenjem tih rezultata moguće je utvrditi genetski tip i vrstu kvartarnih
naslaga. Ovo je naročito potrebno pri kartiranju kvartarnih naslaga na
litostratigrafskoj osnovi.
Mineraloške metode - podaci o primarnom mestu gde je erodovan materijal, uslovima
i pravcu njegovog transporta, a u kombinaciji sa podacima dobijenim drugim
metodama mogu se odrediti paleoklimatološke karakteristike date oblasti tokom neke
vremenske etape. Posmatra se pod polarizacionim mikroskopom u propuštenoj i
odbijenoj svetlosti. Odvajanje frakcija vrši se pomoću teških tečnosti, zatim
magnetnim i elektromagnetnim postupcima. lake frakcije (amfiboli, pirokseni,
karbonati i dr.) kratak transport. Teška frakcija (rudni minerali, epidot, granat, disten i
dr.) ukazuje na uzroke denudacije i može se veoma uspešno primeniti u stratigrafskim
raščlanjivanjima i regionalnim povezivanjima udaljenih sinhrioničnih jedinica,
Strukturno-teksturna metoda- genetskih tipova kvartarnih naslaga, njihovih
stratigrafskih i paleogeografskih karakteristika. Interni tip slojevitosti formiran je
pomoću određenog tipa dinamike sredine taloženja, a tanki slojići, često vidljivi samo
pod mikroskopom, nazivaju se lamine. Zavisno od orijentacije lamina u odnosu na
površine eksterne slojevitosti, interna slojevitost može biti horizontalna(a nastala je
usled promene veličine zrna ili koncentracije istorodnih sastojaka na dnu, gde nema
kretanja vode;dublji delovi jezerskih basena. Poseban tip horizontalne slojevitosti,
gradaciona slojevitost, nastaje taloženjem iz mutnih tokova pod uticajem gravitacije
koja uslovljava različitu brzinu taloženja čestica različite veličine), kosa(rečni
sedimenti, eolske, fluvioglacijalne tvorevine i deltne naslage) i talasasta(Talasasta
laminacija ukazuje na prisustvo slabih, ali stalno prisutnih, struja i talasanja vezanih
za područja morskih basena, a veoma retko se može formirati i u vodenim basenima
na kopnu). U najpoznatije teksturne oblike ovog tipa spadaju: talasne brazde, pukotine
isušivanja, tragovi podvodnog kliženja, tragovi tečenja, otisci kišnih kapi, tragovi
kretanja kopnenih životinja, otisci kristala leda, tragovi vučenja itd
Paleomagnetna metoda- efuzivnih i metamorfnih stena da dugo sačuvaju orijentaciju
minerala gvožđa koja se podudara sa pravcem magnetnog polja u vreme njihovog
taloženja. Merenjem njihove deklinacije i inkilinacije dobijaju se podaci o
koordinatama magnetnog polja u vreme njihovog odlaganja. Mogu uočiti intervali sa
normalnom i obrnutom polarnošću u odnosu na sadašnju. Granice ovih intervala
utvrđene su radiometrijskim datiranjima, tako da predstavljaju pouzdan reper kod
raščlanjavanja i korelacije kvartarnih tvorevina putem merenja paleomagnetizma.
Celina3 (18-47)
Mitska tumačenja pojava glečerskog materijala i pleistocenskih fosila - Naročito su
misteriozni bili tzv. eratički („lutajući“) blokovi, često ogromni komadi stena, koji su
izgledali potpuno drugačije od svih stena u okolini.
Biblijsko tumačenje. Diluvijalisti-Početkom 18. veka među geolozima je
preovladavalo tumačenje glečerskih naslaga “biblijskim Potopom”. Smatralo se da su
samo vode Potopa mogle imati dovoljnu snagu da pokrenu velike količine materijala i
natalože ih posle svog povlačenja. Pronađene kosti lepo su se uklapale u tu „teoriju“ –
to su bile kosti ljudi i životinja stradalih u Potopu. Jedan od najistaknutijih pristalica
teorije Potopa (nazvanih „diluvijalisti“) bio je Johan Jakob Šojhcer koji je bio i jedan
od osnivača paleobotanike. Sa druge strane, geolozi pokušavaju da reše problem
neobičnih naslaga – eratičkih blokova, morenskog materijala i tila. I ovde preovlađuje
mišljenje da je taj materijal donesen vodom. Čak je i tada mladi Čarls Darvin smatrao
da su eratički blokovi doneseni dejstvom vode, odnosno okeana koji se povlačio.
Među diluvijalistima se posebno isticao Vilijam Baklend. Proučavajući nanose šljunka,
peska, ilovače i krupnih komada stena smatrao je da su vode Potopa bile dovoljno
snažne da ove velike količine materijala prenesu na njihovo sadašnje mesto. Zato je
najuticajniji geolog tog vremena Čarls Lajel 1833. godine u svom priručniku „Principi
geologije“ predložio kompromisno rešenje – ogromni eratički blokovi i drugi stenski
materijal nisu nošeni vodom, već santama, a te sante su – ipak! – plovile po vodama
Potopa. Pobornici Lajelove teorije odgovarajuće nanose koji su se istaložili iz tih santi
posle Potopa nazvali su „drift“ (eng. santa), da bi tako definisali prirodu njihovog
stvaranja. Teorija drifta je elegantno objašnjavala i pojavu „tila“, nesortiranog i
nezaobljenog nanosa – transport vodom uvek izaziva manje ili veće sortiranje i
zaobljavanje stenskog materijala, ali ako je taj materijal nošen u santama, ti procesi su
mogli izostati.
Prvi zastupnici teorije o ledenim dobima - (hipoteza „Zemlja snežna grudva –
Snowball Earth“). - slučaj sa velikim zahlađenjem u prekabrijumu
Teorije o postanku ledenih doba
Uzroci početnog stvaranja leda na Zemlji- proces glacijacije jednom započne,
nastavlja se automatski; jak albedo efekat što dovodi do stvaranja ledenih
pokrova;tamna podloga kopna apsorbuje više sunčeve svetlosti, te se zagrevanje i
topljenje leda takođe automatski nastavljaju. Činjenice ukazuju da su zahlađenja na
našoj planeti počinjala i po nekoliko miliona godina pre početka glacijacije. Planetarni
albedo efekat zavisi od sledećih činilaca: atmosferske prašine, oblaka, leda, vode,
Zemljine površine i biljnog pokrivača. Okeani i biljni pokrivač imaju nizak albedo
efekat i uglavnom apsorbuju zračenje koje dolazi do njih.
Vertikalni pokreti kontinentalnih blokova - Prema ovoj teoriji, svaki naredni period
zahlađenja prouzrokovan je snažnim tektonskim izdizanjima na području gde su se
ove promene i dešavale. Koncentrisanje Golfske struje na centralne delove Atlantskog
okeana povećalo je temperaturu na tim područjima i dovelo do obilnijih padavina.
Takođe, veoma je uverljiva hipoteza koja objašnjava kontinentalna zahlađenja na
severnoj hemisferi tokom pleistocena kao posledicu stvaranja Panamske prevlake koja
je povezivala dve Amerike pre oko 3,5 miliona godina. Takva pojava je omogućila
nastanak Golfske struje, usled čega su topla strujanja koja su krenula prema severu
povećala vlažnost klime, a samim tim i količinu snežnih padavina, što je dovelo do
nastanka prvih ledenih pokrova.
Varijacije u količini ugljen-dioksida u atmosferi - Smanjenje količine ugljen-dioksida
u atmosferi je sledeći mogući uzrok pojave ledenih doba. Procesi koji dovode do
promene količine ovog gasa uzrokovani su međusobnim složenim uticajima
organskog sveta, okeanskih strujanja, erozije i vulkanizma. Atmosfera sadrži samo
0,03% ugljen-dioksida (po zapremini), ali je i ta mala količina dovoljna za stvaranje
efekta „staklene bašte“ što bitno utiče na klimu u celini. Činjenica je da ovaj gas
poseduje jedno neobično svojstvo: relativno lako propušta kratkotalasno zračenje koje
nam stiže sa Sunca, dok je relativno neprobojan za dugotalasno zračenje koje teži da
se, odbivši se od Zemlje, vrati nazad u prostor (efekat staklene bašte).
Izmene intenziteta Sunčevog zračenja - Na pojačano zračenje različito reaguju niske i
visoke geografske širine. Kod nižih geografskih širina ono izaziva promene oblačnosti
i padavina, te smanjuje kolebanje temperature vazduha. U višim geografskim širinama
povećano zračenje utiče na topljenje snega i leda, dok smanjenjem intenziteta
sunčevog zračenja klima postaje hladnija, te se ponovo formiraju prostrane snežne i
ledene naslage.period smanjene Sunčeve aktivnosti poznat kao Maunder minimum
Pojačana vulkanska aktivnost - Posle snažnih vulkanskih erupcija ogromna količina
vulkanske prašine i pepela dospeva u atmosferu. Zavisno od dužine zadržavanja i
količine materijala, ove čestice odbijaju Sunčevo zračenje zbog čega na površini
Zemlje dolazi do odreñenih varijacija temperature. Krakatau u Indoneziji 1883. -
Posle eksplozije ovog vulkana prosečna temperatura vazduha severne polulopte bila je
niža od prosečne za 1C u toku narednih sedam godina, a povećala se količina
padavina – kiše i snega.
Astronomski činioci - Teorija koja smatra da su najvažniji uzroci nastanka ledenih
doba zapravo promene u karakteru Zemljine orbite naziva se astronomska teorija.
Utvrđeno je da se Zemljina orbita menja tokom dužeg vremenskog perioda.
Najznačajniji parametri ove varijacije su: 1) ekscentricitet orbite naše planete oko
Sunca, 2) promene nagiba Zemljine ose u odnosu na ravan ekliptike i 3) obrtanje
Zemlje oko svoje ose po jednoj uskoj dvostrukoj kupi poput čigre, poznato pod
imenom precesija.
1. Zemljina orbita ne predstavlja pravilnu kružnicu, već je neznatno izdužena.
Ekscentricitet je mera odstupanja elipse od kružnice
3.Precesija je promena pravca Zemljine ose rotacije u odnosu na nepokretne zvezde
Milutin Milanković -klima zavisi od količine Sunčevog zračenja koju primaju različiti
delovi Zemljine površine.Milanković je matematički proračunao intenzitet
osunčavanja naše planete u poslednjih 600.000 godina. Na taj način, dokazao je da
varijacije ova tri faktora dovode do promene u količini primljenog Sunčevog zračenja,
što u krajnjoj liniji predstavlja glavni uzročnik pojave ledenih doba. Krive
osunčavanja prikazuju periodične promene pod imenom Milankovićevi ciklusi, koji
su postali de-facto standard za astronomsko objašnjenje ledenih doba. Prema njima,
na formiranje ledenih doba najveći uticaj ima ciklus od 100.000 godina, koji odreñuje
ritam glacijal/interglacijal, dok ciklusi od 41.000 i 21.000 godina utiču na stvaranje
manjih klimatskih oscilacija – stadijal/interstadijal.