10/23/2017

OLIGOSAHARIDI
i
POLISAHARIDI

Disaharidi

Disaharidi (maltoza, laktoza, saharoza itd.) sadrže dvije

monosaharidne jedinice vezane kovalentno O-glikozidnom
vezom nastalom reakcijom OH grupe jedne molekule
monosaharida sa anomernim ugljikom druge molekule
monosaharida:

1
 10/23/2017

Slika 1. Nastajanje maltoze

Ovaj disaharid se formira iz dvije monosaharidne jedinice D-glukoze, kada se
alkoholna OH grupa jedne molekule glukoze (desno) kondenzira sa
intramolekulskim hemiacetalom druge molekule glukoze (lijevo), uz
nastajanje glikozidne (C-O-C) veze i izdvajanje molekule vode.

Ova reakcija predstavlja nastanak acetala iz hemiacetala

(kao što je glukopiranoza) i alkohola (OH grupa druge
molekule šećera), a nastali spoj zove se glikozid.
Glikozidne veze se lahko raskidaju kiselinskom hidrolizom
(razrijeđene vodene otopine jakih kiselina) uz povišenu
temperaturu, dok su prema bazama stabilne. N-glikozidne
veze povezuju anomerni ugljik šećera sa atomom azota
u glikoproteinima.

2
 10/23/2017

Disaharid maltoza sadrži dva glukozna ostatka povezana

O-glikozidnom vezom između C-1 (anomerni ugljik) jednog

glukoznog ostatka i C-4 drugog. Pošto jedan anomerni

(hemiacetalni) C atom ostaje slobodan, maltoza je

reducirajući šećer. Konfiguracija anomernog C atoma u

glikozidnoj vezi maltoze je , dok glukozni ostatak sa

slobodnim anomernim ugljikom može postojati u - i

-piranoznim oblicima.

Imenovanje oligosaharida

Pri pisanju i imenovanju struktura oligosaharida treba se držati

određenih pravila:

1. Struktura nereducirajućeg kraja (onaj koji nema slobodan anomerni C)

piše se lijevo;
2. U imenu prvo se piše konfiguracija ( ili ) na anomernom ugljiku koji
povezuje prvu monosaharidnu jedinicu (lijevo) sa drugom;
3. Zatim se navodi ime nereducirajućeg ostatka (pirano za šestočlani
prsten, furano za petočlani);
4. Označiti u zagradi brojevima dva ugljikova atoma vezana glikozidnom
vezom, uz stavljanje strelice između njih orijentirane s lijeva udesno;
5. Piše se ime drugog ostatka navodeći ispred imena konfiguraciju na
njegovom anomernom ugljiku (ukoliko postoji više ostataka, navodi se
sljedeća glikozidna veza na isti način).

3
 10/23/2017

U skladu sa ovim pravilima puni naziv maltoze je: -D-glukopiranozil-

(14)--D-glukopiranoza.
Za skraćeno prikazivanje ugljikohidrata, koriste se kratice od tri slova ili
obojeni simboli za monosaharide (Tablica 1):

Tablica 1. Kratice i simboli za najčešće monosaharide i neke njihove derivate

Napomene:
Uobičajeno je da se heksoze
predstavljaju krugovima, N-
acetilheksozaamini kao kvadrati,
heksozaamini kao kvadrati
podijeljeni dijagonalno. Svi šećeri
sa „gluko“ konfiguracijom su
plavi, oni sa „galakto“
konfiguracijom su žuti, a „mano“
šećeri su zeleni. Drugi
supstituenti mogu se pridodati:
sulfati (S), fosfati (P), O-acetil
(OAc), O-metil (OMe) itd.

Prema skraćenoj verziji nomenklature, maltoza je: Glc(14)Glc.

Oksidacija šećera Cu2+ jonom dešava se samo sa linearnim

oblikom šećera, koji postoji u ravnoteži sa cikličnim
oblicima. Kada je anomerni ugljik uključen u glikozidnu
vezu, takav ostatak šećera ne može pri običnim uslovima
preći u lančani oblik i takav disaharid je nereducirajući.

U opisivanju disaharida ili polisaharida, kraj lanca sa

slobodnim anomernim ugljikom (koji nije uključen u
glikozidnu vezu) često se zove reducirajući kraj.

4
 10/23/2017

Disaharid laktoza (Slika 2), koja hidrolizom daje D-

galaktozu i D-glukozu, sadržana je u mlijeku. Anomerni
ugljik glukoznog ostatka raspoloživ je za oksidaciju, te je
laktoza reducirajući disaharid:

Slika 2a. Laktoza ( oblik)

-D-galaktopiranozil-(14)--D-glukopiranoza
Gal(14)Glc

Skraćeno prikazivanje imena laktoze je Gal(14)Glc.

Saharoza (Slika 2b), je disaharid glukoze i fruktoze, koja

nastaje samo u biljkama. Za razliku od maltoze i laktoze,
saharoza je nereducirajući disaharid, jer nema slobodan
anomerni C atom, pošto su oba ušla u izgradnju glikozidne
veze:

Slika 2b. Saharoza.

α-D-glukopiranozil--D-fruktofuranozid
Glc(α12)Fru  Fru(2α1)Glc

5
 10/23/2017

U skraćenom prikazivanju imena, dvosmjerna strelica

povezuje simbole specificirajući anomerne C atome i
njihove konfiguracije. Npr. skraćeno ime saharoze je
Glc(12)Fru ili Fru(21)Glc. Saharoza je glavni
međuprodukt fotosinteze; u većini biljaka ona je osnovni
oblik u kojem se šećer prenosi iz listova u druge dijelove
biljke.

Trehaloza, Glc(11)Glc (Slika 2c), je također

nereducirajući disaharid, sastavljen od dvije jedinice D-
glukoze povezane preko anomernih C atoma:

Slika 2c. Trehaloza.

α-D-glukopiranozil-α-D-glukopiranozid
Glc(α11α)Glc

Glavni je sastojak cirkulirajuće tečnosti (hemolimfa)

insekata, služeći kao rezerva energije. Gljive također
sadrže trehalozu i koriste se kao komercijalni izvor ovog
šećera.

6
 10/23/2017

Polisaharidi
Većina ugljikohidrata nađenih u prirodi pojavljuju se kao
polisaharidi, polimeri od srednje do visoke molekulske
težine.
Polisaharidi (drugi naziv glikani) se međusobno razlikuju
po identitetu njihovih ponavljajućih monosaharidnih
jedinica, dužini njihovih lanaca, tipu veza kojima su
povezane jedinice i po stepenu grananja.
Homopolisaharidi sadrže samo jednu vrstu monomera,
dok heteropolisaharidi sadrže dvije ili više različitih
monomernih vrsta (Slika 3):

Slika 3. Homo- i heteropolisaharidi

7
 10/23/2017

Neki homopolisaharidi, kao npr. škrob i glikogen služe

kao rezerve energije, dok drugi (npr. celuloza i hitin) služe

kao strukturni elementi u ćelijskim zidovima biljaka i

životinjskih ljuštura. Heteropolisaharidi osiguravaju

ekstracelularnu potporu za organizme svih vrsta. U

životinjskim tkivima ekstracelularni prostor je popunjen sa

nekoliko tipova heteropolisaharida, koji čine matriks koji

drži pojedinačne ćelije skupa i osigurava zaštitu, oblik i

potporu ćelijama, tkivima i organima.

Za razliku od proteina, polisaharidi nemaju jasno određene

molekulske težine. Ova razlika je posljedica mehanizama

nastanka dva tipa polimera. Naime, proteini se sintetiziraju po
matrici (informaciona RNA) određene sekvence i dužine,
pomoću enzima koji striktno slijede genetski kod, dok za
sintezu polisaharida ne postoji matrica, već je to
određeno strukturom enzima koji kataliziraju
polimerizaciju monomernih jedinica, a ne postoji specifična
prekidna tačka u toj sintezi (kao npr. STOP kodon pri
biosintezi proteina).

8
 10/23/2017

Najvažniji rezervni polisaharidi su škrob u biljnim i glikogen

u životinjskim ćelijama. Oba ova polisaharida pojavljuju
se intracelularno kao veliki klasteri ili granule. Njihove
molekule su vrlo hidratizirane, pošto imaju veliki broj
OH grupa raspoloživih za H-veze sa vodom.

Škrob sadrži dva tipa glukoznih polimera, amilozu i

amilopektin (Slika 4).

Amiloza se sastoji od dugih, nerazgranatih lanaca D-

glukoznih ostataka vezanih (14) glikozidnom vezom
(kao kod maltoze). Takvi lanci variraju u molekulskoj masi
od nekoliko hiljada do preko miliona.

Amilopektin također ima veliku Mr (do nekoliko miliona), ali

za razliku od amiloze vrlo je razgranat. Glikozidne veze
pojedinačno vezanih ostataka glukoze u amilopektinu su
(14), a tačke grananja koje se pojavljuju svakih 24 do
30 ostataka, vezane su (16) vezama.

9
 10/23/2017

Glikogen je glavni rezervni polisaharid životinjskih ćelija. Kao i

amilopektin, glikogen je polimer od (14)-vezanih jedinica
glukoze, sa (16)-vezanim ograncima, ali glikogen je
mnogo više razgranat (prosječno svakih 8-12 ostataka) i
kompaktniji je od škroba. Posebno je zastupljen u jetri,
gdje može zauzeti oko 7% od njene težine; također je
prisutan u skeletnim mišićima.

U ćelijama jetre (hepatociti) nađen je u velikim granulama,

koje su klasteri malih granula, sastavljenih od vrlo
razgranatih molekula glikogena prosječne molekulske
mase od nekoliko miliona. Takve granule glikogena
također sadrže čvrsto vezane enzime odgovorne za
sintezu i degradaciju glikogena.

10
 10/23/2017

Slika 4. Glikogen i škrob

(a) Kratki segment amiloze, linearnog polimera D-glukoznih ostataka vezanih (14) glikozidnom vezom.
Jedan lanac može sadržavati nekoliko hiljada glukoznih ostataka. Amilopektin ima dijelove slično povezanih
ostataka između tačaka grananja. Glikogen ima istu osnovnu strukturu, ali sa više grananja od amilopektina.
(b) (16) tačka grananja glikogena ili amilopektina. (c) klaster amiloze i amilopektina koji se pojavljuje u
granulama škroba. Lanci amilopektina (crvena boja) grade dvostruko-helikoidne strukture sa svakim drugim
lancem amilopektina ili sa lancima amiloze (plava boja). Ostaci glukoze na nereducirajućim krajevima
vanjskih ogranaka uklanjaju se enzimatski tokom upotrebe škroba za proizvodnju energije. Glikogen ima
sličnu strukturu, ali razgranatiju i kompaktniju.

Pošto svaki ogranak glikogena završava sa

nereducirajućom šećernom jedinicom, molekula glikogena
sa n ogranaka ima n+1 nereducirajućih krajeva, ali samo
jedan reducirajući kraj. Kada se glikogen koristi kao
izvor energije, molekule glukoze se uklanjaju
istovremeno sa nereducirajućih krajeva pomoću
degradirajućih enzima.

Zašto ćelije ne čuvaju glukozu u njenom monomernom

obliku?

11
 10/23/2017

Izračunato je da hepatociti čuvaju glikogen ekvivalent koji

odgovara koncentraciji glukoze od 0,4 M (400 mM). Stvarna
koncentracija glikogena, koji je netopiv i doprinosi malo
osmolaritetu citosola, iznosi oko 0,01 M. Ako bi citosol
sadržavao 0,4 M glukozu, osmolaritet bi kritično porastao,
što bi dovelo do osmotskog ulaska vode koja bi mogla
oštetiti ćeliju (došlo bi do osmotske lize ćelije).

Efekat izvanćelijskog osmolariteta na kretanje vode kroz plazma membranu.

Kada je ćelija u osmotskoj ravnoteži sa sredinom koja je okružuje, to je izotonična sredina (a);
u hipertoničnoj (b) ili hipotoničnoj (c) otopini voda se kreće kroz plazma membranu
u smjeru izjednačavanja osmolariteta izvan i unutar ćelije.

12
 10/23/2017

Osmoza i mjerenje osmotskog pritiska

(a) Početno stanje: Epruveta sadrži vodenu otopinu, čaša sadrži čistu vodu, a polupropustljiva
membrana omogućava prolaz vode, ali ne i čestica. Voda iz čaše protiče kroz membranu u epruvetu da
izjednači svoju koncentraciju. (b) Konačno stanje: voda se kretala u otopinu spoja koji ne prolazi
membranu, razrijeđujući otopinu i podižući stupac otopine unutar epruvete. U stanju ravnoteže,
gravitaciona sila koja djeluje na otopinu u epruveti upravo se izjednačava sa težnjom vode da se kreće
u epruvetu, gdje joj je koncentracija niža. (c) Osmotski pritisak () mjeri se kao sila koja bi se morala
primijeniti da vrati otopinu u epruveti na nivo koji je bio prije ulaska vode u nju.
Ova sila srazmjerna je visini stupca (h) na slici (b).

Zadatak 1.

Pretpostavimo da su glavne otopljene čestice u intaktnim

lizozomima KCl (0,1 M) i NaCl (0,03 M). Ako izoliramo
lizozome, koja koncentracija saharoze je potrebna kao
ekstrahirajuća otopina pri sobnoj temperaturi (25 C) da
spriječi bubrenje i lizu (raspad ćelije)?

13
 10/23/2017

Zadatak 2.

Pretpostavimo da pri izolaciji lizozoma u prethodnom

primjeru za izjednačavanje osmotskog pritiska želimo
koristiti otopinu glikogena. Uzimajući da se radi o
linearnom polimeru od npr. 100 glukoznih jedinica,
izračunati količinu ovog polimera potrebnu da se
dostigne isti osmotski pritisak kao i sa otopinom
saharoze u prethodnom primjeru.

Nadalje, sa tako visokom intracelularnom koncentracijom

glukoze i ekstracelularnom koncentracijom od 5 mM
(koncentracija glukoze u krvi sisavaca), promjena
slobodne energije za preuzimanje glukoze u ćelijama
prema ovako visokom koncentracijskom gradijentu
bila bi nedopustivo velika.

14
 10/23/2017

Dekstrini (proizvodi djelimične hidrolize škroba) su bakterijski

i kvaščevi polisaharidi izgrađeni od (16)-vezanih poli-D-

glukoza; svi imaju (13) ogranke, a neki također imaju
(12) ili (14) ogranke. Zubne naslage, nastale rastom
bakterija na površini zuba, bogate su dekstrinima.

Sintetski dekstrini koriste se u nekoliko komercijalnih

produkata (npr. sefadeks) koji služe za razdvajanje proteina
gel filtracijom (size-exclusion chromatography):

Struktura Sephadexa

Dekstrini u ovim produktima su kemijski umreženi dajući

netopive materijale različite veličine pora, propustajući
makromolekule prema njihovoj veličini.

15
 10/23/2017

Celulozna vlakna, koja su u vodi netopiva, nađena su u

ćelijskim zidovima biljaka. Celuloza čini veliki dio mase
drveta, a pamuk je gotovo čista celuloza. Kao i amiloza,
molekula celuloze je linearni, nerazgranati
homopolisaharid, sastavljen od 10 000 do 15 000
glukoznih jedinica (Slika 5):

Slika 5. Celuloza
(14)-vezane D-glukozne jedinice

Međutim, u strukturi ova dva homopolisaharida postoji

bitna razlika: glukozni ostaci celuloze imaju 
konfiguraciju [(14) glikozidne veze], a amiloze 
konfiguraciju [(14) glikozidne veze]. Ova strukturna
razlika daje celulozi i amilozi vrlo različita fizička
svojstva.

16
 10/23/2017

Glikogen i škrob unijeti hranom hidroliziraju se -amilazom i

glikozidazama, enzimima pljuvačke i crijeva koji raskidaju
(14) glikozidne veze između glukoznih jedinica. Većina
životinja ne može koristiti celulozu kao izvor energije, jer ne
posjeduju enzim za hidrolizu (14) glikozidnih veza.

Termiti brzo probavljaju celulozu (prema tome i drvo), jer

njihov crijevni trakt gaji simbiotičke mikroorganizme
trikonimfe (Trichonympha), koji luče celulazu, a koja
hidrolizira (14) glikozidnu vezu. Gljive koje žive na
drvetu i bakterije također proizvode celulazu.

Hitin je linearni homopolisaharid izgrađen od N-acetil-D-

glukozaminskih ostataka vezanih (14) glikozidnom vezom:

Slika 6. Hitin.
a) Kratki segment hitina, homopolimera izgrađenog od N-acetil-D-glukoznih jedinica
povezanih (14) glikozidnim vezama.
b) Gundelj (Pelidnota punctata), sa njegovom ljušturom (vanjski skelet) od hitina.

Jedina kemijska razlika od celuloze je zamjena OH

grupe na C-2 atomu sa acetiliranom amino grupom.
Hitin gradi izdužena vlakna slična celuloznim, a kao i
celuloza ne može se probavljati u kičmenjaka. Osnovna
je komponenta tvrdih ljuštura gotovo milion vrsta
člankonožaca npr. insekata, jastoga i rakova, a u prirodi
je vjerovatno drugi polisaharid po zastupljenosti (iza
celuloze); proračunom je dobijeno da se godišnje u
biosferi proizvede 1 milijarda tona hitina.

17
 10/23/2017

Trodimenzionalna struktura polisaharida stabilizira se

slabim nekovalentnim interakcijama unutar ili između

molekula kao što su npr. H-veze, hidrofobne, van der
Waals-ove i elektrostatske (za polimere sa nabijenim
subjedinicama) interakcije:

Četiri tipa nekovalentnih („slabih“) interakcija

među biomolekulama u vodenoj sredini

18
 10/23/2017

Pošto polisaharidi imaju vrlo mnogo OH grupa, H-veze

imaju posebno važan uticaj na njihovu strukturu.

Kruta komponenta bakterijskih ćelijskih zidova

(peptidoglikan) je heteropolimer (glikoprotein) naizmjenično
(14) povezanih ostataka N-acetilglukozamina i N-
acetilmuraminske kiseline (kao monosaharidnih derivata
ponavljajućih disaharidnih jedinica) sa kratkim
oligopeptidnim lancima (Slika 7):

Linearni polimeri leže

paralelno u ćelijskom zidu,
umreženi kratkim
peptidima tačno određene
strukture, koja ovisi o
bakterijskoj vrsti.

Slika 7. Struktura peptido-glikana

19
 10/23/2017

Peptid umrežava polisaharidne lance u jaku koru koja

obavija unutrašnjost ćelije i spriječava bubrenje ćelije i lizu
zbog osmotskog ulaska vode.

Enzim lizozim ubija bakterije hidrolizirajući (14)

glikozidne veze između N-acetilglukozamina i N-
acetilmuraminske kiseline (Slika 8):

Slika 8. Lizozim kokošijeg bjelanjka i reakcija koju katalizira.

a) Enzim sa aktivnim pozicijama: ostaci glutaminske aminokiseline na poziciji 35 (Glu35) i
asparaginske aminokiseline (Asp52) prikazani kao plavi dijelovi struktura, a vezani supstrati crvenom
bojom. b) Reakcija katalizirana lizozimom bjelanjka kokošijeg jajeta. Prikazan je dio peptidoglikanskog
polimera, sa vezujućim pozicijama lizozima (od A do F). Glikozidna C-O veza između šećernih ostataka
na pozicijama D i E se cijepa (crvena strelica). Hidrolitička reakcija prikazana je izdvojeno sa tragovima
kisika u vodi (crvena boja). Mur2NAc: N-acetilmuraminska kiselina; GlcNAc: N-acetilglukozamin; RO:
ostatak mliječne kiseline; -NAc i AcN: acetilna grupa.

20
 10/23/2017

Zanimljivosti
• Lizozim je značajno prisutan u životinjama, prvenstveno
kao zaštita od bakterijskih infekcija oka. Također se
stvara u nekim bakterijskim virusima da omogući njihovo
oslobađanje iz bakterijske ćelije domaćina, osnovnog
koraka virusnog infektivnog ciklusa.

• Penicilin i srodni antibiotici ubijaju bakterije

spriječavanjem umrežavanja pri biosintezi, čineći ćelijski
zid preslabim da se odupre osmotskoj lizi:

a) b)
Slika 9. Inhibicija transpeptidaze  -laktamskim antibioticima.
a) -laktamski antibiotici sadrže peteročlani tiazolidinski prsten spojen sa četveročlanim -laktamskim prstenom.
Posljednji prsten je u bočnom lancu i uključuje amidnu grupu koja ima ključnu ulogu u inaktivaciji
peptidoglikanske sinteze. R grupa varira u različitih penicilina. Penicilin G je prvi izoliran i jedan je od
najefikasnijih, ali se degradira želučanom kiselinom (HCl), te se mora unijeti injekcijom. Penicilin V je slične
efikasnosti i stabilan je na nižem pH, te se može primijeniti oralno. Amoksicilin ima široko područje efikasnosti,
pogodan je za oralnu primjenu i najviše je u upotrebi. b) Napad na amidnu grupu -laktamskog prstena
aktivnom pozicijom transpeptidaze (OH grupa aminokiseline serina) rezultira kovalentnim acil-enzim produktom,
koji se hidrolizira tako sporo da je nastajanje adukta praktično ireverzibilno, a transpeptidaza inaktivirana.

21
 10/23/2017

Izvjesne morske crvene alge, uključujući i neke morske

školjke, imaju ćelijske zidove koji sadrže agar, smjesu
sulfatiziranih heteropolisaharida izgrađenih od derivata
D- i L-galaktoze koji imaju etersku vezu između C-3 i C-
6. Agar je kompleksna smjesa polisaharida koji imaju istu
strukturu skeleta, ali različit stepen supstitucije sa
sulfatom i piruvatom.

Agaroza (Mr 150 000) je komponenta agara sa smanjenim

brojem nabijenih grupa (sulfati i piruvati):

Slika 10. Agaroza, 3)D-Gal(14)3,6-anhidro-L-Gal2S(α1 ponavljajuće jedinice.

Ponavljajuće jedinice sastoje se od D-galaktoze povezane (14) glikozidnim vezama sa 3,6-
anhidro-L-galaktozom (u koje eterski most povezuje C-3 i C-6). Ove jedinice povezuju se
(α13) glikozidnim vezama gradeći polimer dužine 600-700 ostataka. Manji dio 3,6-
anhidrogalaktoznih ostataka ima sulfatni ester na C-2 (ružičasta boja). Otvorene zagrade u
sistematskom imenu ukazuju da se ponavljajuće jedinice proširuju sa oba kraja.

22
 10/23/2017

Značajno svojstvo agaroze je formiranje gela, što je

čini vrlo korisnom u biokemijskom laboratoriju. Kada

se suspenzija agaroze u vodi grije i hladi, agaroza formira

dvostruki heliks: dvije molekule agaroze u paralelnoj

orijentaciji drže se skupa sa ponavljajućim heliksom od tri

ostatka; molekule vode smještene su u centralnim

šupljinama. Ove strukture se povezuju jedna s drugom

dajući gel – trodimenzionalni matriks koji sadrži velike

količine vode.

Agarozni gelovi se koriste kao inertna pomagala za

elektroforetsko razdvajanje nukleinskih kiselina,
proteina i aminokiselina. Agar se također koristi kao
hranjiva podloga za rast bakterija. Druga komercijalna
upotreba agara je za kapsule u kojima se pakuju neki
vitamini i lijekovi; suhi materijal agara otapa se brzo u
želucu, a metabolički je inertan.

23
 10/23/2017

Glikoaminoglikani su heteropolisaharidi ekstracelularnog matriksa

Ekstracelularni prostor u tkivima višećelijskih životinja

ispunjen je sa materijalom koji je sličan gelu, ekstracelularni
matriks (ECM - drugi naziv osnovna tvar), koji drži ćelije skupa i
osigurava da u pojedinačne ćelije dopru nutrienti i kisik
procesom difuzije kroz šupljine (pore) u strukturi.
Retikularni ECM koji okružuje fibroblaste i druga vezivna
tkiva ćelija izgrađen je od heteropolisaharida i vlaknastih
proteina kao što su fibrilarni kolageni, elastin i fibronektin.

Osnova membrane je specijalizirani ECM (nalazi se i u

epitelnim ćelijama) koji se sastoji od specijaliziranih
kolagena, laminina i heteropolisaharida. Ovi
heteropolisaharidi, glikoaminoglikani, su porodica
linearnih polimera sastavljenih od ponavljajućih
disaharidnih jedinica (Slika 11).

24
 10/23/2017

Oni su jedinstveni za životinje i bakterije, a nisu nađeni u

biljkama. Jedan od dva monosaharida stalno je N-
acetilglukozamin ili N-acetilgalaktozamin, a drugi je u
većini slučajeva uronska kiselina, obično D-
glukuronska ili L-iduronska kiselina.

Neki glikoaminoglikani sadrže esterificirane sulfatne grupe.

Kombinacija sulfatnih grupa i karboksilata od ostataka
uronske kiseline daje glikoaminoglikanima vrlo veliku
gustoću negativnog naboja. Za umanjenje odbojnih sila
među susjednim nabijenim grupama, ove molekule
zauzimaju izduženu konformaciju u otopini, formirajući
štapičasti heliks u kojem se negativno nabijene
karboksilatne grupe pojavljuju naizmjenično (kao što je
prikazano za heparin na Slici 11).

25
 10/23/2017

Slika 11.
Ponavljajuće
jedinice najčešćih
glikoaminoglikana
ekstracelularnog
matriksa

Specifični primjerci sulfatiziranih i nesulfatiziranih

šećernih ostataka u glikoaminoglikanima osiguravaju
specifično prepoznavanje različitim proteinskim
ligandima koji se vežu elektrostatski na ove molekule.
Sulfatizirani glikoaminoglikani se vežu za
ekstracelularne proteine dajući proteoglikane.

26
 10/23/2017

Glikoaminoglikan hijaluronan (hijaluronska kiselina) sadrži

naizmjenične ostatke D-glukuronske kiseline i N-acetilglukozamina:

Sa oko 50 000 ponavljajućih jedinica osnovne disaharidne jedinice, hijaluronan

ima Mr od nekoliko miliona; formira bistre, vrlo viskozne otopine koje služe kao
maziva u sinovijalnoj tečnosti zglobova i daju staklastom tijelu oka
kičmenjaka njegovu želatinoznu konzistenciju (grč. hyalos znači staklo);
hijaluronan može imati staklast ili proziran izgled.

Hijaluronan je također komponenta ECM hrskavice i

tetiva, kojima poboljšava silu istezanja i elastičnosti.

Hijaluronidaza, enzim koga luče neke patogene bakterije,

može hidrolizirati glikozidne veze hijaluronana, čineći tkiva
osjetljivijim na bakterijsku invaziju. Kod brojnih vrsta sličan
enzim u spolnim ćelijama hidrolizira vanjski
glikoaminoglikanski sloj oko ovuma, omogućavajući tako
ulazak spermija.

27
 10/23/2017

Drugi glikoaminoglikani razlikuju se od hijaluronana po tri

osnova:
• mnogo su kraći polimeri,
• kovalentno su vezani za specifične proteine (proteoglikane) i
• jedna ili obje monomerne jedinice razlikuju se od onih u
hijaluronana.
Kondroitin-sulfat (grč. chondros znači hrskavica) doprinosi
sili istezanja hrskavice, tetiva, ligamenata i zidova aorte:

Dermatan-sulfat (grč. derma znači koža) doprinosi

gipkosti kože, a također je prisutan u krvnim sudovima i
srčanim ventilima. U ovom polimeru, umjesto
glukuronatnih ostataka prisutnih u kondroitin-sulfatu
prevladava njihov 5-epimer, L-iduronat:

α-L-iduronat -D-glukuronat
(IdoA) (GlcA)

28
 10/23/2017

Keratan-sulfati (grč. keras znači rog) nemaju uronsku

kiselinu, a njihov sulfatni sadržaj je promjenljiv. Prisutni su

u rožnjači, hrskavici, kostima i različitim rožnatim
strukturama nastalim od mrtvih ćelija: rogovima, kosi,
kopitima, noktima i kandžama:

Heparan-sulfat (grč. hēpar znači jetra) nastaje u svim

životinjskim ćelijama i sadrži promjenljive rasporede

sulfatiziranih i nesulfatiziranih šećera. Sulfatizirani
dijelovi lanca omogućavaju interakciju sa velikim
brojem proteina, uključujući faktore rasta i ECM
komponente, kao i različite enzime i faktore prisutne u
plazmi.

29
 10/23/2017

Heparin je izdvojen iz heparan-sulfata uglavnom iz

mastocita (vrsta leukocita):

Heparin je medikament koji se koristi za inhibiciju

koagulacije kroz njegov kapacitet vezanja za proteaza
inhibitor antitrombin. Vezanje heparina za antitrombin
uzrokuje vezanje antitrombina za trombin (proteaza bitna
za zgrušavanje krvi) i njegovu inhibiciju. Interakcija je
strogo elektrostatska: heparin ima najvišu gustoću
negativnog naboja od bilo koje poznate biološke
makromolekule. Prečišćeni heparin rutinski se dodaje
uzorcima krvi uzetim za kliničke analize i uzorcima krvi
za transfuziju, da spriječi koagulaciju.

30
 10/23/2017

Glikokonjugati: proteoglikani, glikoproteini i

glikolipidi

Osim njihovih važnih uloga kao rezervnih goriva (škrob,

glikogen, dekstrin) i kao strukturnih materijala (celuloza,
hitin, peptidoglikani), oligo- i polisaharidi su također
prenosioci informacija. Neki osiguravaju komunikaciju
između ćelija i njihovog okruženja, drugi obilježavaju
proteine za transport do specifičnih organela, ili za
destrukciju proteina kada se njegova sinteza ne vrši
pravilno ili kada se vrši prekomjerno, a drugi služe kao
tačke prepoznavanja za ekstracelularni signal molekula
(npr. faktori rasta) ili spoljne parazite (bakterije ili viruse).

31
 10/23/2017

U većini eukariotskih ćelija, specifični oligosaharidni lanci

vezani su za komponente plazma membrane, gradeći
ugljikohidratni sloj (glikokaliks) debljine nekoliko
nanometara, koji služi kao informacijom bogata površina
koja ćeliji pokazuje njeno okruženje.

Ovi oligosaharidi su glavni sudionici u ćelijskom

prepoznavanju i adheziji, ćelijskom kretanju tokom razvoja,
zgrušavanju krvi, imunom odgovoru, zarastanju rana i
drugim ćelijskim procesima. U većini slučajeva,
“informacioni” ugljikohidrat se kovalentno veže na
protein ili lipid gradeći glikokonjugat, kao biološki
aktivnu molekulu.

32
 10/23/2017

• Proteoglikani
To su složeni proteini ćelijske površine i ECM-a koji kao
neproteinske komponente sadrže glikoaminoglikane (jedan
ili više sulfatiziranih glikoaminoglikanskih lanaca kovalentno je vezan za
membranski protein ili izlučeni protein, a veza može biti i elektrostatske prirode
između negativno nabijenih grupa polisaharida i pozitivno nabijenih grupa
proteina).
Proteoglikani su glavne komponente svih
ekstracelularnih matriksa.

Struktura proteoglikana koja prikazuje

tetrasaharidni most.
Tipični tetrasaharidni povezivač
(plava boja) povezuje glikoaminoglikan (u
ovom slučaju kondroitin-4-sulfat, narandžasta
boja) sa serinskim ostatkom (ružičasta boja)
u proteinskoj jezgri. Ostatak ksiloze na
reducirajućem kraju povezivača veže se sa
svojim anomernim ugljikom na OH grupu
serinskog ostatka.

Postoje dvije porodice membranskih heparan-sulfat

proteoglikana: sindekani i glipikani.
Sindekani imaju jednu transmembransku domenu (proteinsko
jezgro) i ekstracelularnu domenu sa 3-5 lanaca heparan-
sulfata (u nekim slučajevima kondroitin-sulfata).
Glipikani imaju (pored ostalog proteinskog dijela) 14 cisteinskih
ostataka, koji grade disulfidne veze za stabilizaciju
proteinskog dijela i dva ili tri glikoaminoglikanska lanca
vezana uz C-terminal blizu površine membrane.
Obje vrste (sindekani i glipikani) mogu se naći slobodne u
ekstracelularnom prostoru nakon djelovanja odgovarajućih
enzima (proteaza i lipaza).

33
 10/23/2017

a) Sindekani se drže za membranu

hidrofobnim interakcijama između sekvence
nepolarnih aminokiselinskih ostataka i lipida
plazma membrane. Kod tipičnih sindekana
ekstracelularna amino-terminalna domena
veže se kovalentno (preko tetrasaharidnog
povezivača) sa tri lanca heparan-sulfata i dva
lanca kondroitin-sulfata. Glipikani su za
membranu vezani preko lipidnog “sidra”
(derivat membranskog lipida glikozilfosfatidil-
inozitola, GPI).

b) Duž lanca heparan-sulfata, područja

bogata sulfatiziranim šećerima – NS domene
(zelena boja) izmjenjuju se sa područjima
uglavnom nemodificiranih ostataka GlcNAc i
GlcA (NA domene, siva boja).
Jedna od NS domena prikazana je detaljnije,
otkrivajući visoku gustoću modificiranih
ostataka: N-sulfoglukozamin (GlcNS) sa
sulfatnom grupom na C-6, te GlcA i IdoA sa
sulfatnim grupama na C-2.

Četiri tipa proteinskih interakcija sa NS domenama heparan-sulfata:

34
 10/23/2017

Proteoglikanski agregat ekstracelularnog matriksa.

Skica prikazuje proteoglikan sa brojnim molekulama agrikana. Jedna vrlo duga molekula
hijaluronana povezana je nekovalentno sa oko 100 molekula agrikana kao proteinskim
jezgrama. Svaka molekula agrikana sadrži više kovalentno vezanih lanaca kondroitin-sulfata
i keratan-sulfata. Vezivni proteini u čvorištima između svake proteinske jezgre i
hijaluronanskog kostura posreduju interakcijama između proteinskih jezgri i hijaluronana.
Mikrograf jedne molekule agrikana (dolje desno) rađen je atomskom forsirajućom mikroskopijom (AFM).

Interakcije između ćelija i

ekstracelularnog matriksa.
Povezanost između ćelija i proteoglikana ECM-a
posredovana je membranskim proteinom (integrin) i
ekstracelularnim proteinom (npr. fibronektin) sa
vezujućim pozicijama za integrin i proteoglikan.
Primjetna je bliska povezanost kolagenih vlakana
sa fibronektinom i proteoglikanom.

35
 10/23/2017

Glikoproteini
• Imaju jedan ili više oligosaharida različite
kompleksnosti povezanih kovalentno na protein.

• Obično se nalaze na vanjskoj strani plazma membrane

(kao dio glikokaliksa), u ECM-u i u krvi.

• Unutar ćelija nađeni su u specifičnim organelama

(Golgi kompleksi, sekretorne granule i lizozomi).

Primjeri
Brojni proteini (uključujući i proteine krvi) koje luče
eukariotske ćelije su glikoproteini. Npr. imunoglobulini
(antitijela) i izvjesni hormoni, kao što su folikulo-
stimulirajući hormon, luteinizirajući hormon, tiroid-
stimulirajući hormon, eritropoetin itd. su glikoproteini.
Mnogi proteini mlijeka, uključujući laktalbumin i neki
proteini koje luči pankreas (npr. ribonukleaza) su
glikozilirani, kao i većina proteina sadržanih u
lizozomima.

36
 10/23/2017

Ugljikohidrati mogu činiti >70% mase glikoproteina.

Mucini su glikoproteini sa velikim brojem

oligosaharidnih lanaca vezanih O-glikozidnim vezama.
Prisutni su u većini sekreta, a ljepljivost mukusa je
zahvaljujući njima.

Oko 50% svih proteina sisavaca je glikozilirano, a oko 1%

svih gena sisavaca kodira enzime uključene u sintezu i
vezivanje ovih oligosaharidnih lanaca.

Oligosaharidne veze u
glikoproteinima.
a) oligosaharidi O-tipa imaju
glikozidnu vezu sa OH grupom serina
(Ser) ili treonina (Thr) (ružičasta boja)
prikazano ovdje sa GalNAc kao
šećerom na reducirajućem kraju
oligosaharida.
b) oligosaharidi N-tipa imaju
glikozidnu vezu sa amidnim azotom
ostatka asparagina (Asn) (zelena
boja), prikazano sa GlcNAc kao
terminalnim šećerom.

37
 10/23/2017

Vanjska površina plazma membrane ima brojne

membranske glikoproteine sa nizovima kovalentno
vezanih oligosaharida različite kompleksnosti.

Prvi dobro karakterizirani membranski glikoprotein bio je

glikoforin A membrane eritrocita. Sadrži 60%
ugljikohidrata (po masi) u obliku 16 oligosaharidnih (sa 60-
70 monosaharidnih jedinica) lanaca kovalentno vezanih
na aminokiselinske ostatke blizu amino-terminala
polipeptidnog lanca.

Glikomiks
To je sistematska karakterizacija svih ugljikohidratnih
komponenata date ćelije ili tkiva, uključujući i one
vezane za proteine i lipide.

Za glikoproteine ovo također znači odrediti koji proteini su

glikozilirani i gdje je u aminokiselinskoj sekvenci svaki
oligosaharid vezan.

To predstavlja izazov, ali vrijedan truda zbog upoznavanja

normalnih puteva glikozilacije i načina njene izmjene
tokom razvoja ili u nasljednim bolestima (tj. bolestima

genetske prirode) ili u karcinomu.

38
 10/23/2017

Trenutne metode karakterizacije cjelokupnog ugljikohidratnog sadržaja i

njihovog rasporeda (glikomiksa) u ćelijama i tkivima uveliko zavise od primjene
sofisticiranih tehnika kao što je masena spektrometrija:

Separacija i kvantifikacija oligosaharida u glikoproteinima.

U ovom eksperimentu, smjesa proteina ekstrahirana iz tkiva bubrega, dalje je tretirana da bi se oslobodili
oligosaharidi iz glikoproteina, a oligosaharidi su analizirani masenom spektrometrijom uz matriksom
potpomognutu lasersku desorpciju/jonizaciju (MALDI MS). Svaki pojedinačni oligosaharid daje pik za
molekulski jon, a površina ispod pika odgovara količini tog oligosaharida. Najzastupljeniji oligosaharid
ovdje (masa 2837,4) sastavljen je od 13 šećernih ostataka; drugi oligosaharidi u ovom uzorku sastavljeni
od 7 do 19 ostataka, također su određeni ovom metodom.

Oligosaharidni dijelovi glikoproteina vrlo su heterogeni i

bogati informacijama, gradeći visoko specifična mjesta za
prepoznavanje i visoko specifično vezivanje sa
ugljikohidrat-vezujućim proteinima (lektini). Neki
citosolni i proteini nukleusa mogu se također glikozilirati.

39
 10/23/2017

Kada se brojni negativno nabijeni oligosaharidni lanci

uvežu u jednom području proteina, odbijanje naboja
među njima favorizira nastanak izdužene strukture slične
štapiću.

Voluminoznost i negativni naboj oligosaharidnih

lanaca također štiti neke proteine od proteolitičkih
enzima.

Značaj normalne glikozilacije proteina jasan je i iz

podatka da postoji minimalno 18 različitih genetskih
poremećaja u glikozilaciji kod ljudi, a svi uzrokuju jake
defekte u fizičkom ili mentalnom razvoju, dok neki
mogu ugroziti i život.

40
 10/23/2017

Glikolipidi i lipopolisaharidi su membranske

komponente

Glikolipidi su membranski sfingolipidi u kojima su hidrofilne

glava grupe oligosaharidi.

Kao i kod glikoproteina, oligosaharidi glikolipida djeluju kao

specifična mjesta (pozicije) prepoznavanja za lektine.

Mozak i neuroni su bogati glikolipidima, koji služe u

provodljivosti nerava i formiranju mijelina (nervno vlakno).

Glikolipidi također imaju ulogu u prenosu signala u ćelijama.

Gangliozidi su membranski lipidi eukariotskih ćelija u kojih je

polarna glava grupa (dio lipida koji učestvuje u formiranju
vanjske površine membrane) kompleksni oligosaharid koji
sadrži sijalinsku kiselinu i druge monosaharidne ostatke.

Neke oligosaharidne grupe gangliozida (kao npr. one koje

određuju ljudske krvne grupe) identične su onima nađenim
u nekim glikoproteinima, koji također doprinose tipu krvne
grupe.

Slično oligosaharidnim grupama glikoproteina, oligosaharidne

grupe membranskih lipida nalaze se uglavnom na vanjskoj
strani plazma membrane.

41
 10/23/2017

Lipopolisaharidi su dominantni na površini vanjske

membrane gram-negativnih bakterija kao što su

Escherichia coli i Salmonella typhimurium.

Molekule lipopolisaharida su primarne mete antitijela

koje stvara imuni sistem kičmenjaka u odgovoru na

bakterijske infekcije, te su važne determinante serotipa

bakterijskih sojeva (serotipovi su sojevi koji se razlikuju

na osnovu antigenih svojstava).

Lipopolisaharidi S. typhimurium sadrže šest masnih kiselina

vezanih za dva glukozaminska ostatka, od kojih je jedan
tačka vezivanja kompleksnog oligosaharida. E. coli ima
slične, ali jedinstvene lipopolisaharide.

Lipid A dio lipopolisaharida nekih bakterija nazvan je

endotoksin i njegova toksičnost za ljude i druge
životinje je odgovorna za rizično sniženje krvnog tlaka
do kojeg dolazi u sindromu toksičnog šoka pri
infekcijama sa gram-negativnim bakterijama.

42
 10/23/2017

Bakterijski
lipopolisaharidi.
Shematski prikaz
lipopolisaharida vanjske
membrane Salmonella
typhimurium.

Ugljikohidrati kao informacione molekule:

“šećerni kod”

Glikobiologija kao oblast koja izučava strukturu i funkciju

glikokonjugata, jedna je od najzanimljivijih područja biohemije i
biologije ćelije.

Postalo je jasno da ćelije koriste specifične

oligosaharide za kodiranje važnih informacija o
intracelularnim ciljnim proteinima, interakcijama
između ćelija, diferencijaciji i rastu ćelije, kao i o
ekstracelularnim signalima.

43
 10/23/2017

Poboljšane metode analize strukture oligosaharida i

polisaharida otkrile su značajnu kompleksnost i razlike u

oligosaharidima glikoproteina i glikolipida. Najkompleksniji

lanci oligosaharida sadrže 14 monosaharidnih ostataka

četiri različite vrste različito vezane (12), (13), (14),

(16), (23) i (26), neki u , a neki u  konfiguraciji.

Svaki od fiziološki aktivnih oligosaharida predstavlja

dio trodimenzionalne strukture - riječ u šećernom

kodu – čitljivu proteinu koji s njim stupa u interakciju.

Lektini su proteini koji čitaju šećerni kod i

posreduju brojnim biološkim procesima

Lektini, nađeni u svim organizmima, su proteini koji vezuju

ugljikohidrate sa visokom specifičnošću i sa
umjerenim do visokim afinitetom.

Služe u raznolikom prepoznavanju između ćelija,

signalizaciji, procesima adhezije i u intracelularnom
obilježavanju novosintetiziranih proteina.

44
 10/23/2017

Biljni lektini, zastupljeni u sjemenkama, vjerovatno služe kao

odbojna (zaštitna) sredstva od insekata i drugih predatora.

U laboratoriju prečišćeni lektini su korisni reagensi za

detekciju i razdvajanje glikana i glikoproteina sa
različitim oligosaharidnim grupama.

45
 10/23/2017

Neki peptidni hormoni koji cirkuliraju u krvi imaju

oligosaharidne grupe koje jako utiču na njihov
cirkulirajući poluživot.

• Luteinizirajući hormon i tirotropin (polipeptidni

hormoni nastali u kori nadbubrežne žlijezde - adrenalni korteks)

imaju oligosaharide N-tipa koji završavaju sa

disaharidom GalNAc4S(14)GlcNAc, koji biva
prepoznat lektinom (receptor) hepatocita.

Interakcija receptor-hormon (u ovom slučaju receptor je

lektin) posreduje preuzimanju i destrukciji ovih
hormona, smanjujući tako njihovu koncentraciju u
krvi.

• Iz tog razloga nivoi ovih hormona u krvi imaju

periodičan porast (zbog sekrecije u adrenalnom
korteksu) i pad (zbog kontinuirane destrukcije od strane
hepatocita).

46
 10/23/2017

Ostaci sijalinske kiseline (Neu5Ac) na krajevima

oligosaharidnih lanaca brojnih plazma glikoproteina štite
ove proteine od preuzimanja i degradacije u jetri.

Primjer:

Ceruloplazmin, glikoprotein seruma koji sadrži bakar, ima nekoliko

oligosaharidnih lanaca koji završavaju sa Neu5Ac. Mehanizam uklanjanja

ostataka Neu5Ac iz ceruloplazmina je nejasan. Jedna od pretpostavki je da je to

uzrokovano aktivnošću sijalidaze (neuraminidaze) proizvedene od strane drugih

(napadajućih) organizama ili pak sporim oslobađanjem od strane ekstracelularnih

enzima.

Plazma membrana hepatocita ima i molekule lektina koji

specifično vežu oligosaharidne lance sa ostacima
galaktoze tj. bez “zaštitnih” Neu5Ac ostataka
(asijaloglikoproteinske receptore; “a” ispred “sijalo” označava “bez sijalinske
kis.”). Interakcija receptor-ceruloplazmin inicira
endocitozu (oblik aktivnog transporta molekula u ćeliju) i
destrukciju ceruloplazmina.

47
 10/23/2017

Sličan mehanizam je odgovoran za uklanjanje

“starih” eritrocita iz krvotoka sisavaca.

Novosintetizirani eritrociti imaju nekoliko

membranskih glikoproteina sa oligosaharidnim
lancima koji završavaju sa Neu5Ac.

Eksperiment

- ako se ostaci Neu5Ac uklone iz uzorka krvi uzetog iz

eksperimentalnih životinja (tretmanom sa sijalidazom in
vitro), njegovim vraćanjem u cirkulaciju tretirani eritrociti
(sada bez Neu5Ac) nestaju iz krvotoka za nekoliko sati;

- eritrociti sa nativnim oligosaharidima (uzeti i vraćeni bez

tretmana sijalidazom) nastavljaju cirkulirati danima.

48
 10/23/2017

Lektini ćelijske površine (ljudski lektini i oni od

infektivnih agenasa) važni su u razvoju nekih bolesti
kod ljudi.

Selektini su porodica lektina plazma membrane koji

posreduju prepoznavanju između ćelija i adheziji u
širokom području ćelijskih procesa.

Jedan takav proces je kretanje imunih ćelija (neutrofila)

kroz zid kapilare u mjesta infekcije ili upale (iz krvi u
tkiva):

Uloga lektin-ligand interakcija u

kretanju limfocita
ka mjestu infekcije ili upale.
Neutrofil cirkulirajući kroz kapilaru
usporava se labilnim interakcijama
između molekula P-selektina u plazma
membrani endotelnih ćelija kapilara i
glikoproteinskih liganada za P-selektin na
površini neutrofila. Kako stupa u
interakciju sa narednim molekulama P-
selektina, neutrofil se “kotrlja” sve bliže
površini kapilare. Blizu mjesta upale, jače
interakcije između integrina u površini
kapilare i njegovog liganda na površini
neutrofila dovode do čvršće adhezije.
Neutrofil se zaustavlja i pod uticajem
signala iz mjesta upale počinje njegov
prolazak kroz zid kapilare
(ekstravazacija) prema mjestu upale.

49
 10/23/2017

Ljudski selektini posreduju upalnim odgovorima u

reumatoidnom artritisu, astmi, psorijazi, multiploj
sklerozi, odbacivanju transplantiranih organa, tako da
postoji veliki interes za razvoj lijekova koji inhibiraju
selektinima posredovanu ćelijsku adheziju.

Derivati ugljikohidrata koji “oponašaju” sijalil-Lex

dijelove (Lex označava tetrasaharidni antigen prisutan pri
normalnim uslovima samo u fetalnim ćelijama, ali kada
dospije u cirkulaciju omogućava tumorskim ćelijama
preživljavanje i metastazu) sijaloglikoproteina ili koji
utiču na biosintezu oligosaharida mogu biti efikasni
kao selektin-specifični lijekovi u tretmanu hroničnih
upala ili metastatičnih bolesti.

50
 10/23/2017

Nekoliko životinjskih virusa (uključujući i influenca virus

tj. virus gripe) vežu se za ćelije domaćina preko
interakcija sa oligosaharidima koji se nalaze na
površini ćelije domaćina.

Lektin virusa gripe, poznat i kao hemaglutinin (HA

protein), važan je za ulazak virusa i infekciju.

Nakon što se virus replicira i obavije dio ćelijske plazma

membrane, njegova sijalidaza uklanja krajnje ostatke
sijalinske kiseline iz oligosaharida ćelija domaćina,
oslobađajući virusne čestice od njihovih interakcija sa
ćelijom spriječavajući njihovu agregaciju. Nakon toga,
počinje druga faza infekcije.

51
 10/23/2017

Lijekovi oseltamivir (Tamiflu) i zanamivir (Relenza) koji se

koriste u liječenju gripe, su analozi šećera koji inhibiraju
virusnu sijalidazu kompeticijom sa oligosaharidima
ćelija domaćina za vezivanje na enzim. To spriječava
oslobađanje virusa iz inficirane ćelije, uzrokuje agregaciju
njegovih čestica, što blokira drugi ciklus infekcije.

52
 10/23/2017

Lektini na površini herpes simpleks virusa kao uzročni

agensi za oralni (HSV-1) i genitalni (HSV-2) herpes
specifično se vežu na heparan-sulfat na površini ćelije
domaćina u prvom koraku infektivnog ciklusa (infekcija
zahtijeva precizni raspored sulfatnih grupa ovog polimera).
Analozi heparan-sulfata koji “oponašaju” njegove interakcije
sa lektinima virusa, istražuju se kao mogući antiviralni
lijekovi.

Neki mikrobni patogeni imaju lektine koji posreduju

bakterijskoj adheziji za ćelije domaćina ili ulasku toksina
u ćelije.

Npr. Helicobacter pylori koja je odgovorna za većinu

čireva na želucu, prijanja za unutrašnju površinu
želuca putem interakcija lektina bakterijske
membrane sa specifičnim oligosaharidima
membranskih glikoproteina epitelnih ćelija želuca:

53
 10/23/2017

Formiranje čira.
Ćelije Helicobacter pylori prijanjaju za
površinu želuca. Ova bakterija uzrokuje
čireve interakcijama između lektina
bakterijske površine i Leb oligosaharida
(antigen krvne grupe) epitela želuca.

Među vezujućim pozicijama koje prepoznaje H. Pylori je

oligosaharid Lewis b (Leb), koji je dio determinante
nulte (0) krvne grupe.

To objašnjava nekoliko puta veću incidencu čireva na

želucu u osoba sa 0 krvnom grupom u odnosu na one
sa tipom A ili B krvnom grupom.

54
 10/23/2017

Hemijski analozi Leb oligosaharida mogu biti korisni

u tretmanu ovog tipa čira. Uzeti oralno mogu
spriječiti adheziju bakterija (i infekciju) kompeticijom
sa glikoproteinima želuca za vezivanje na bakterijske
lektine. Interakcije sa oligosaharidima lektina bitne su i kod
dijareje, magarećeg kašlja...

Lektini također djeluju intracelularno. Oligosaharid sa

manoza-6-fosfatom označava novosintetizirane
proteine u Golđijevom kompleksu za prenos u lizozom.
Zajedničko strukturno svojstvo na površini ovih
glikoproteina (signalni sloj) prepoznaje se enzimom koji
fosforilira ostatak manoze na kraju oligosaharidnog lanca.

55
 10/23/2017

Nastali manoza-6-fosfatni ostatak biva potom

prepoznat od kationski ovisnog manoza-6-fosfatnog
receptora (membranski-vezani lektin sa svojom
manoza-fosfat vezujućom pozicijom na strani lumena
Golđijevog kompleksa).

Kada dio Golđijevog kompleksa koji sadrži ovaj receptor

“propupa” formirajući transportnu vezikulu, glikoproteini
koji sadrže manoza-fosfatne ostatke “uvuku” se u
formirajući pupoljak interakcijom njihovih manoza-
fosfata sa receptorom (lektinom); vezikule se potom
kreću ka lizozomu, spajaju se s njim, “prosipajući” svoj
sadržaj unutar njega.

56
 10/23/2017

Brojne (možda i sve) hidrolaze lizozoma označavaju se i

raznose ovim mehanizmom. Neki manoza-6-fosfat
receptori mogu “uhvatiti” enzime koji sadrže manoza-6-
fosfatne ostatke i usmjeriti ih ka lizozomu. Ovaj proces je
osnova “enzimske zamjenske terapije” za korekciju
poremećaja lizozomalnih rezervi kod ljudi.

Drugi lektini djeluju na druge vrste proteinskog

sortiranja.

Bilo koji novosintetizirani protein u endoplazmatskom

retikulumu (ER) već ima kompleksni oligosaharid, koji se
može vezati sa jednim od dva prateća ER lektina (eng.
chaperone - pratilac): kalneksin (membranski vezan) ili
kalretikulin (topivi).

57
 10/23/2017

Ovi lektini vežu novosintetizirani protein sa enzimom koji

uzrokuje brze promjene u disulfidnim vezama, jer protein
pokušava na različite načine da se uvije (spiralizira), težeći
nativnoj konformaciji. U toj tački, enzimi u ER sijeku
oligosaharidnu grupu u oblik prepoznat drugim lektinom
(ERGIC53), koji “vuče” uvijeni protein (sada glikoprotein) u
Golđijev kompleks za daljnje sazrijevanje.

Ukoliko proces uvijanja nije protekao ispravno,

oligosaharid se isjeca u drugom obliku koji se prepoznaje
drugim lektinom (EDEM), koji inicira pokretanje pogrešno
uvijenog proteina u citosol, gdje će biti degradiran. Na taj
način glikozilacija u ER služi kao vrsta kontrole kvaliteta
signala, omogućavajući ćeliji da eliminira nepravilno
uvijene proteine.

58
 10/23/2017

Lektin-ugljikohidrat interakcije su visoko specifične

i često polivalentne

U svim opisanim i brojnim drugim poznatim funkcijama

lektina koje uključuju lektin-oligosaharid interakcije,
osnovno je da oligosaharid ima jedinstvenu strukturu,
tako da je prepoznavanje lektinom visoko specifično.
Visoka gustoća informacije u oligosaharidima osigurava
šećerni kod sa u osnovi neograničenim brojem
jedinstvenih “riječi” koje se ne mogu u potpunosti
“pročitati” jednostavnim proteinom.

Na svojim ugljikohidrat-vezujućim pozicijama lektini

imaju finu (suptilnu) molekularnu komplementarnost

koja omogućava interakciju samo sa određenim,

njima sličnim ugljikohidratom. Kao rezultat toga je

izvanredno visoka specifičnost u ovim interakcijama.

59
 10/23/2017

Afinitet između oligosaharida i svake ugljikohidrat-

vezujuće domene (CBD) lektina ponekad je umjeren (Kd u
M do mM), ali efektivni afinitet (akumulirani ili
funkcionalni afinitet, odnosno aviditet) u većini slučajeva je
znatno uvećan polivalentnošću lektina, pri čemu jedna
molekula lektina ima više CBD.

U klasterima ugljikohidrata (čest slučaj na površini

membrane) svaki oligosaharid može zauzeti jednu od CBD
lektina, ojačavajući interakciju. Kada ćelije proizvedu više
receptora, aviditet takve interakcije može biti vrlo visok,
omogućavajući visoko kooperativne događaje kao što je
spajanje sa ćelijom, kotrljanje itd.

60
 10/23/2017

Izučavanja strukture nekoliko lektin-ugljikohidrat kompleksa

difrakcijom X-zraka osigurala su detalje lektin-ugljikohidrat
interakcija:

Detalji interakcije lektin-ugljikohidrat.

a) Prikazana je struktura goveđeg manoza-6-fosfatnog receptora kompleksiranog sa manoza-6-fosfatom (PDB ID
1M6P). U datoj konturi strukture proteina područja sa dominantnim negativnim nabojem prikazana su crvenom
bojom, a ona sa pozitivnim nabojem plavom bojom. Manoza-6-fosfat prikazan je štapičastim strukturnim
modelom, a jon mangana (Mn2+) ljubičastom bojom.
b) Uvećani dio strukture sa vezujućim pozicijama. Manoza-6-fosfat povezan je vodikovom vezom (H-veza) na
Arg111 i koordiniran sa Mn(II). Svaka OH grupa manoze povezana je preko H-veze sa proteinom. Ostatak
histidina (His105) povezan H-vezom na kisik iz fosfatne grupe manoza-6-fosfata, mogao bi biti ostatak koji, kada
se protonira pri niskom pH, uzrokuje da receptor otpusti manoza-6-fosfat u lizozom.

Kod ljudi, porodica od 11 lektina koji vežu oligosaharidne

lance koji završavaju sa ostacima sijalinske kiseline ima
neke važne biološke uloge. Svi ovi lektini vežu sijalinsku
kis. u -sendvič domenama kao što su one nađene u
imunoglobulinima, te su ovi lektini nazvani sigleks 1-11
(sijalinskom kiselinom prepoznavajuće Ig-superporodice
lektina) ili ponekad sijaloadhezini.

Sigleksi reguliraju aktivnosti u imunom i nervnom

sistemu, kao i aktivnosti pri razvoju krvnih ćelija.

61
 10/23/2017

Siglek-7 npr. vezivanjem na specifični gangliozid (GD3) koji

sadrži dva ostatka sijalinske kiseline, inhibira aktivnost

ćelija prirodnih ubica (NK ćelije) u imunom sistemu,

čuvajući ćelije koje su imunim sistemom već označene za

destrukciju aktivnošću NK ćelija. Povišen nivo GD3 u

tumorima kao što je maligni melanom i neuroblastom može

biti mehanizam za izbjegavanje zaštitne aktivnosti imunog

sistema.

Pored ovih vrlo specifičnih interakcija, postoji više općih

interakcija koje doprinose vezivanju brojnih ugljikohidrata
na njihove lektine. Brojni šećeri npr. imaju polarniju i manje
polarnu stranu; polarnija strana veže se H-vezama za lektine,
a manje polarna za nepolarne aminokiselinske ostatke
hidrofobnim interakcijama.

Vodikove veze i hidrofobne

interakcije šećernih ostataka.
Šećerne jedinice kao npr. galaktoza
imaju polarniju stranu raspoloživu
za H-veze sa lektinom, te manje
polarnu stranu koja može stupiti u
hidrofobne interakcije sa
nepolarnim bočnim lancima
proteina (kao što je npr. indolski
prsten ostatka triptofana, Trp)

62
 10/23/2017

Suma svih interakcija dovodi do vezivanja visokog afiniteta

i visoke specifičnosti lektina prema njihovim
ugljikohidratima.

To predstavlja vrstu prenosa informacije, koja je

ključna u brojnim procesima unutar i između ćelija.

Sljedeća slika prikazuje neke biološke interakcije

posredovane šećernim kodom:

Uloga oligosaharida u prepoznavanju i

adheziji na površini ćelije.
a) Oligosaharidi jedinstvenih struktura
(prikazani ovdje kao nizovi heksagona) kao
komponente različitih glikoproteina ili
glikolipida na vanjskoj površini plazma
membrane stupaju u interakciju visoke
specifičnosti i afiniteta sa lektinima u
ekstracelularnom prostoru.
b) Virusi (npr. virus gripe) koji inficiraju
životinjske ćelije, vežu se za glikoproteine
ćelijske površine, što čini prvi korak
infekcije.
c) Bakterijski toksini (npr. toksini kolere i
magarećeg kašlja) vežu se za glikolipide
membranske površine prije ulaska u ćeliju.
d) Neke bakterije (npr. H. pylori) prijanjaju
za ćelije, a zatim ih okružuju i inficiraju;
e) Selektini (lektini) u plazma membrani
nekih ćelija posreduju ćelijskim
interakcijama (npr. neutrofila sa endotelnim
ćelijama kapilarnog zida na mjestu infekcije;
f) Manoza-6-fosfatni receptor (lektin)
transportnog Golđijevog kompleksa veže se
za oligosaharide lizozomalnih enzima,
označavajući ih za prenos u lizozom.

63