SPOJNICE su mašinski elementi obrtnog kretanja, a služe za stalno ili povremeno spajanje dviju osovina u svrhu

prenošenja okretnog momenta. Zadatak spojnica je spajanje u jedinstvenu cjelinu bilo da se radi od zasebnim
vratilima (npr. elektromotora i obrtne pumpe), ili jednog dužeg vratila koje je napravljeno od segmenata (više
dijelova) radi jednostavnije izrade, transporta, sklapanja i montaže (npr. transmisiona vratila).

Spojnice se postavljaju neposredno iza ležišta, iduć u smjeru od izvora energije (motora) i trebaju da budu što
lakše, naročito pri većim brzinama obrtaja, statički i dinamički uravnotežene. Ponekad se postavlja uslov da
spojnica bude tako konstruktivno izvedena da se može lako rasklopiti i skinuti kada neki ogranak vratila treba
da duže vremena bude isključen iz rada. Poželjno je da budu što prostije konstrukcije i što lakše za montažu i
demontažu.

Osnovna podjela spojnica se vrši prema načinu kako je ostvarena cjelina između zasebnih vratila ili dijelova
vratila:

A) Krute spojenice (čvrsta veza između dijelova vratila) – stvaraju statičku, krutu cjelinu između dijelova
vratila cije se ose moraju poklapati, pa se može smatrati da su spojena vratila - vratilo,
B) Uzdužno pokretljive (diletacione spojnice)- omogućavaju da se spojena vratila uzdužno relativno pokreću
kompenzirajući na taj način temperaturne dilatacije ili aksijalne oscilacije rotora elektromotora,
C) Elastične ili gipke spojnice – dopuštaju da se spojena vratila međusobno pokreću i u radijalnom
pravcu.Ovakve spojnice prigušuju torzione oscilacije. U njih spadaju spojnice sa prigušenim elementima
(od kože i/ili gume) i spojnice sa elastičnim elementima (oprugama).
D) Zglavkaste spojnice – spajaju vratila pod uglom (vratila drumskih vozila ),
E) Frikcione koje omogućuju radijalne dilatacije pa se mogu u toku rada uključivati i isključivati.
F) Specijalne spojnice koje imaju naročitu namjeru, npr. automatsko isključne spojnice koje prekidaju vezu
između vratila kada moment prekoraći određenu vrijednost. U njih spadaju spojnice za puštanje u rad,
sigurnosne spojnice i jednosmjerne spojnice.

Po načinu djelovanja spojnice mogu biti : stalne i isključne (kandžaste i zupčaste) odnosno uključne koje
dopuštaju da se susjedna vratila spoje ili razdvoje bez ikakvog rasklapanja elemenata, bilo samo za vrijeme
mirovanja ili u toku obrtanja.

Prema načinu uključivanja i principu rada, spojnice se dijele na: mehaničke koje se najviše koriste, hidraulične,
pneumatske i elektromagnetne.

Prilikom proračuna spojnica treba voditi računa o slijedećim faktorima:

1. Masenim momentima inercije pogonskog i prijemnog dijela agregata,

2. O krutosti spojnice, odnosno eventualno sposobnosti da prigušuje oscilacije,

3. O karakteru rada motorne i konzumne mašine.

Za proračun spojnica mjerodavan je maksimalni obrtni moment koji spojnica treba da prenesi:

- faktor
neravnomjernosti.

Kapacitet spojnice s obzirom na opterećenje izražava se obrtnim momentom koji spojnica sa

sigurnošću prenosi, koji se računa kao:

Maksimalni moment MM odgovara jačini pri kidanju nekog od elemenata spojnice, obično najkarakterističnijeg
elementa koji se jedino i proračunavam, dok se ostali elementi ne proračunavaju nego se njihove dimenzije
usvajaju na osnovu iskustva. Maksimalni obrtni moment kojim je opterećena spojnica mora uvijek biti manji od
momenta Ms, a jedino u posebnim slučajevima može biti jednak.
Krute spojnice – neprilagodljive spojnice- Karakteristika krutih spojnica je da se pomocu njih dva vratila
spajaju kruto, tj. vratila spojena krutim spojnicama čine statičku cjelinu i ovakve spojnice obavljaju samo
funkciju prenosa. Svi udari i neravnomjernosti se prenose sa jednog vratila na drugom tj. sa pogonske mašine
na prenosnik ili radnu mašinu. Mora biti što bliže ležištu jer spojnica prenosi i momente torzije i momenta
savijanja. Geometrijske ose vratila se moraju tačno podudarati jer bi se u suprotnom vratilo kretalo
ekscentrično u ležištima, što bi imalo za posljedicu lupanje i zagrijavanje ležišta. Mogu se koristiti kao
redukcione spojnice, tj. kao spojnice koje povezuju vratila različitog prečnika (dopuštena razlika 15 do 20%).
Nisu u stanju da kompenzuju greške izrade i montaže i zahtjevaju veoma tačno centriranje vratila. Spojena
vratila se mogu razdvojiti rasklapanjem elemenata spojnice, ali ta radnja je teška i zahtjeva mnogo vremena. U
krute spadaju: Valjkaste neprilagodljive spojnice, Krute spojnica sa naglavkom (čahuraste spojnice/spojnice
sa klinom), Krute spojnica sa naglavkom (SKF - Svenska Kullagerfabriken AG), Selersova kruta spojnica
(Sellers), Oklopna ili školjkasta spojnica, obodne spojnice i Hirth-ova.

PRILAGODLJIVE SPOJNICE: Predstavljaju onu grupu spojnica koje su u mogućnosti da kompenzuju sva
odstupanja koja nastaju pri izradi i montaži. Usljed pojave grešaka, pri izradi i montaži uvijek su prisutne
netačnosti uzajamnog položaja geometrijskih osa vratila koji se spajaju. U ovu grupu spadaju: Kandžasta
spojnica, Oldhamova spojnica, elastična spojnica – Periflex, eupex, Benn spojnica, Bibby spojnica i Deli spojnica.
Moguća odstupanja su:

ELASTIČNE SPOJNICE: izravnaju male netačnosti u sklapanju susjednih vratila i prigušuju promjene obrtnog
momenta i udare, proizvedene u radu. To se postiže upotrebom elastičnih posrednika : kože, gume ili plastične
mase u vidu valjka, čaure, traka, lamela, opruga itd. U ovu grupu spadaju: elastična spojnica sa obodom,
periflex spojnica, eupex spojnica,Bibby spojnica, Take spojnica i zglavkaste spojnice.

UKLJUČNE I ISKLJUČNE SPOJNICE: Razlikuju se dvije vrste isključnih odnosno uključnih spojnica:

Za uključivanje i isključivanje spojnica potrebni su posebni uređaji, koji po načinu djelovanja mogu biti:

A) Mehanički (poluge, opruge, djelovanje centrifugalne sile..)

B) Pneumatski ( kompirimiranog ili razređenog zraka)
C) Hidraulički (pomoću tečnosti pod pritiskom) i
 D) električni (elektromagnetni).

TRIBOLOGIJA:
Definicija tribologije: Tribologija je naučna disciplina koja obuhvata istraživanje pojava i procesa na površinama
koje su u međusobnom djelovanju, direktnom ili indirektnom dodiru i relativnom kretanju. Naziv tribologija
potiče od grčke riječi TRIBOS što znači trenje ili trljanje i riječi LOGOS – nauka. Iako ne sasvim tačno,
tribologijom često nazivamo nauku o trenju, habanju i podmazivanju.

Poddiscipline tribologije i veza sa drugim naučnim disciplinama:

OSNOVNI CILJEVI TRIBOLOGIJE: istraživanje uslova za optimalnu eksploataciju proizvodnih procesa, odnosno
smanjenje potrošnje energije, smanjenje troškova održavanja mašina i povećanje pouzdanosti mehaničkih
sistema.

TRIBOLOŠKI SISTEM: Kontakt dva elementa sa trećim elementom koji ih u manjoj ili većoj mjeri razdvaja naziva
se TRIBOLOŠKI SISTEM. Unutrašnji procesi tribološkog sistema nazivaju se TRIBOLOŠKIM PROCESIMA.
Struktura generalnog triboloskog sistema:

Osnovno tijelo je važniji mašinski element sa aspekta trošenja (klizna staza vodilice, grabilica bagera, i sl.).
Protutijelo je kod zatvorenih sistema usvojeni mašinski element (rukavac vratila, klizna prizma vodilice), a kod
otvorenih stalno promjenljivo tijelo (presani komadi, itd). Međutijelo ili „treće tijelo“ nalazi se između
osnovnog tijela i protutijela (sredstvo za podmazivanje/hlađenjem abrazivno sredstvo). Okolina koja
neposredno okružuje osnovno tijelo, protutijelo i međutijelo, najčešće je rijeć o zraku sa određenim udjelima
O2, CO2, SO2, H2O i prašine. Skup opterećenja (sila, brzina, temperatura, vrijeme trajanja opterećenja, i sl.)

KLASFIKACIJA KONTAKTA:

KLASIFIKACIJA TRIBOLOSKIH PROCESA: Materijalna interakcija čvrstih tijela u kontaktu (međusobno),

a i zajedno prema okolini u okviru tribološkog sistema predstavlja triboloski proces. Triboloski proces
i njegova veza sa okolinom:

KONTAKTNI PROCESI: Sa aspekta tribologije najznačajniji pojam je hrapavost površine, odnosno skup neravnina koje
obrazuju reljef površine. Pojam površina, u tribološkim istraživanjima, podrazumjeva površinski sloj materijala male
debljine. Neravnine koje se mogu uočiti na površini mogu se podjeliti na makroneravnine (iskrivljenost i valovitost površine)
i mikroneravnine (izbrazdanost površine). Tehničke površine su sve one površine mašinskih elemenata koje su dobivene
nekom od obrada odvajanjem čestica (glodanjem, tokarenjem, bušenjem, brušenjem, itd.). U fazi eksploatacije površine
elemenata su izložene djelovanju različitih vrsta opterećenja (mehanička, toplotna, hemijska, itd.) a posljedice ovih
opterećenja su trošenje, korozija, izvod koncentracije napona, ...

PROCESI TRENJA I HABANJA: Osnovni procesi koji se javljaju pri relativnom kretanju dva čvrsta tijela su trenje na dodirnim
površinama i habanje dodirnih površina. Usljed pojave trenja dolazi do gubitka mehaničke energije pri radu mehaničkog
sistema. Zbog pojave habanja dolazi do promjena površina mašinskih dijelova tokom eksploatacije.

TEORIJA TRENJA:

Trenje predstavlja mehanički otpor koji nastaje na površini dodira dva tijela pri kretanju jednog tijela po
drugom ili pri međusobnom relativnom kretanju. Trenje se može podijeliti u dva osnovna oblika: Unutrašnje
trenje i Spoljašnje trenje. Spoljašnjim trenjem naziva se međudjelovanje tijela koje se javlja na mjestima
njihovog neposrednog dodira, a suprostavlja se njihovom relativnom kretanju. Unutrašnje trenje je trenje
između čestica tijela pri njegovom kretanju. Odvija se po Newtonovom zakonu i imamo ga npr. Kod viskoznih
tečnosti poput ulja.

Prema teoriji Bowdena Taboram Darjagina et.al., sila trenja je u funkciji od normalnog opterećenja, stepena
hrapavosti kontaktnih površina, stvarnoj dodirnoj površini, međumolekularnom privlačenju na mjestima
nepsorednog dodira, mehaničkih osobina materijala (tvrdoće), itd. Matematski se može opisati prema izrazu: F
= μ { Fn, v, Ar , Fo, K} gdje je: Ar – ukupna površina neposrednih dodira v – brzina klizanja Fo – dopunsko
opterećenje usljed međumolekularnog privlačenja.

Na bazi agregatnih stanja osnovnog- među- i protutijela razlikuju se:

Kontakti vrhova neravnina mogu biti: lokalni kontakti (dodir samo vrhom neravnina), plastične deformacije ( naprezanje na
pritisak vrhova neravnina prelazi granicu plasticnosti i plasticno se deformisu ), te usostavljen dodir.

TRENJE KOTRLJANJA: Trenjem kotrljanja naziva se otpor relativnom tangencijalnom kretanju koji se javlja
kotrljanjem nekog predmeta po površini. Ako je dodirivanje u tački ili liniji, što je slučaj za kotrljanje idealne
kugle ili valjka po idealnoj površini, sila trenja (Ft) je upravo proporcionalna opterećenju (Fn) a obrnuto

proporcionalna poluprečniku kotrljajućeg tijela (r):

Koeficijent trenja mijenja se u vrijednosti od 0,001 do 1

zavisno od vrste kretanja(klizanje,kotrljanje) te vrste trenja (suho, granično, mješovito, tekućine, plina).

TROŠENJE(habanje): Po definiciji, habanje je progresivni proces gubitka materijala elemenata ili djelova mašina
koji su u neposrednom kontaktu i nalaze se u relativnom kretanju.
Klasifikacija trošenja:

ADHEZIVNO TROŠENJE: Adhezivno trošenje predstavlja osnovni vid habanja opterećenih površina koje su u
kontaktu. Pojava ovog vida habanja nalazi se u direktnoj vezi sa trenjem klizanja, sa kontaktom površina i
adhezivnim vezama molekula tih površina. Do pojave adhezivnog trošenja dolazi kod visokoopterećenih
površina, kod kojih se, bez obzira na prisutno mazivo između njih, ostvaruje kontakt vrhova neravnina. Razlog
tome je visoka Vrijednost specifičnog pritiska na mjestu kontakta, što dovodi do cjepanja sloja maziva

ABRAZIVNO TROŠENJE: Abrazivno habanje je oblik odstranjivanja materijala sa površina u kontaktu kao
posljedice zadiranja neravnina površine veće tvrdoće ili čvrstih delića raznog porjekla u površinu manje tvrdoće.
Djelići materijala mogu biti slobodni i ponašati se kao treće tijelo, ali i utisnuti u jednu ili obje površine. Oni
mogu nastati ili unutar samog tribomehaničkog sistema kao rezultat procesa habanja površina ili se mogu
unijeti sredstvom za podmazivanje.
TROŠENJE USLJED ZAMORA MATERIJALA: Habanje usljed zamora se javlja u slučajevima kada se površine
stalno kližu ili valjaju po istom putu. Ciklusi promjenljivih opterećenja, kao i naprezanja na pritisak i istezanje
mogu prouzrokovati površinske i podpovršinske pukotine. Takođe makro i mikro neravnine kao posljedica
mehaničke ili termičke obrade, pogoduju nastanku površinskih mikropukotina. Pukotine se, naročito usljed
promjenljivih opterećenja, progresivno šire sve do momenta otkidanja sitnih komadića materijala.

TROŠENJE EROZIJOM: Erozija nastaje kada se oštre čestice neke čvrste materije zalijepe na jednu od
kliznih površina. Često se pogrešno upoređuje s adhezijom. Osnovna razlika je u tome da je hrapavost
izazvana erozijom površine daleko veća, a i mehanizam je različit. Može biti izazvana i višestrukim
djelovanjem udara toka fluida, što se često javlja na lopaticama turbina i centrifugalnih pumpi. Tako
nastala oštećenja superponiraju se ako fluid nosi abrazivne čestice.

TROŠENJE USLJEDE KOROZIJE: Korozivno habanje je proces oštećivanja površina koje klize u korozivnoj sredini,
pri čemu djelovanje korozivnog medija može biti hemijsko ili elektrohemijsko.U zavisnosti od intenziteta i
stepena zahvaćenosti površine, ono može biti neprekinuto ili mjestimično prekinuto. Kad bi površine mirovale
produkti korozije mogli bi na njima stvarati sekundarne zaštitne slojeve.

KOTRLJAJNI LEŽAJEVI: Elementi za uležištenje su dijelovi koji nose druge rotirajuće ili
translatorne dijelove i koji im ograničavaju stepene slobode kretanja na potreban broj. Za nošenje
rotirajućih dijelova koriste se mašinski elementi sa jedinstvenim nazivom – ležajevi (ležišta), a za nošenje
translatornih dijelove vođice. Osnovna odlika elemenata za vođenje je da znatno smanjuju gubitke energije pri
kretanju, korištenjem različitih metoda za tu svrhu.

DEFINICIJA, FUNKCIJA I POJELA LEŽAJEVA:Ležišta su oslonci vratila, osovina i osovinica. Funkcija ležajeva je
relativno kretanje obrtnih dijelova i za prenošenje opterećenja (sila) sa pokretnih na one koji miruju i obrnuto.
Prema pravcu djelovanja sila koju prenose ležajevi se dijele na: radijalni(sila uglavnom djeluje okomito na osu
dodarnih površina), aksijalni(sila uglavnom djeluje uzduž ose dodirnih površina) i radiaksijalni(istovremeno
djeluju uzdužne i poprečne sile na dodirne površine). Prema vrsti relativnog kretanja (prema vidu trenja, kao i
prema konstrukciji) dijele se na: klizni-rukavac je u posrednom dodiru sa posteljicom ležaja i pri njegovom
obrtanju pojavljuje se otpor klizanja i kotrljajući- rukavac nije u neposrednom dodiru sa ležištima, pošto se
između nepokretnog i pokretno dijela ležaja nalazi niz kotrljajnih tijela, lopatica, valjaka ili iglica, pa se bri
obrtanju pojavljuje uglavnom otpor kotrljanja. Prema kotrljajućim tijelima – (kuglični, valjkasti, iglični, bačvasti,
konusnobačvasti, itd.). KLIZNI I KOTRLJAJNI:

PREDNOSTI I NEDOSTACI KOTRLJAJUĆIH LEŽAJEVA:

Kod kotrljljajućih ležajeva se kuglice, valjci, iglice i drugi oblici kotrljajućih tijela kreću po otvrdnutim, brušenim i
poliranim površinama, zbog čega je glavni otpor koji se pri tom prilikom javlja – otpor kotrljanja. U opštem
slučaju, ovaj otpor je mnogo manji od otpora klizanja. Primjena ove grupe ležajeva je znatno veća u odnosu na
primjenu kliznih, a to je prije svega uslovljeno visokim stepenom standardizacije i masovnom proizvodnjom u
fabrikama koje su specijalizovane u toj oblasti.
PODJELA KOTRLJAJNIH LEŽAJEVA: Osnovna podjela kotrljajnih ležajeva je na :ležajeve za rotacijsko kretanja i za
linearne kretanje. Ležajevi za rotacijsko kretanje dijele se na: radijalne, aksijalne i radijalno-aksijalne. Ležajevi
za linearno kretanje su linearni vodiči. Svi ovi ležajevi mogu biti kuglični i valjkasti (cilindrični valjci(a), konični
valjci(B), bačvasti valjci(C), konusno bačvasti(D) i relativno malog prečnika – iglica(e)). Druga slika je kuglicni.

RADIJALNI LEŽAJEVI: Radijalni kuglični ležajevi su najjednostavniji i najrasprostranjeniji, dozvoljavaju mala

zakošenja vratila (do 1/4 ), a mogu prihvatiti i aksijalno opterećenje. Radijalni valjkasti ležajevi dozvoljavaju
znatno veća opterećenja, zahvaljujući znatno većoj dodirnoj površini. Međutim, oni ne dozvoljavaju zakošenje
vratila.

AKSIJALNI LEŽAJEVI: Prihvataju samo aksjalna opterećenja i loše rade pri zakošenju osa.

Dijelovi kotrljajnog ležaja: Unutrašnji prsten navučen je na rukavac pa se zajedno s njim obrće u radu. Spoljašni
je nepokretno učvršćen u kućici ležišta. Između oba prstena nalazi se niz lopatica koje se kotrljaju za vrijeme
obrtanja rukavca. Držač ima zadatak da održava jednako rastojanje među lopaticama.

Svi kotrljajni ležaji se izrađuju od kvalitetnog legiranog čelika za ležaje (npr. 100Cr6 DIN 17230) koji ispunjava
zahtjeve kao što su podnošljivost sa materijalom rukavca, prilagodljivost, sposobnost uhodavanja, čvrstoća na
pritisak, otpornost protiv habanja, sposobnost fluidnost mazivom, vodljivost toplote itd. i podvrgavaju se
termičkoj obradi. Veliki uticaj na kvalitet ležaja ima kvalitet kaveza. Kavez odvaja i usmjerava kotrljajna tijela.
Kavezi znatno smanjuju trenje klizanja. Oni se rade od čeličnog lima,bronze, mesinga, legura aluminijuma ili
nehrđajućih čelika, mada se danas često izrađuju i od plastičnih masa.

Jednoredni kuglični ležaj – kruti - Namjenjen je za prenošenje radijalnih sila, mada se može koristiti i za prenošenje manjih
aksijalnih sila. Mogući visoki brojevi obrtaja za prenosnike kod svih vrsta mašina i u industriji motornih vozila. Bešumni su u
radu, dozvoljavaju ugib vratila do 15 stepeni. Postoji ograničen broj kuglica koje se mogu postaviti između prstenova – zavisi
od montaže. Zazor kod kugličnih ležajeva se definiše od strane proizvođača. Tolerancijama na vratilima se isti može smanjiti.

Navedene veličine daju se u tablicama i definisane su standardom.

UGAO DODIRA LEŽAJEVA: Jako veliki značaj za konstrukciono izvođenje, kao i za nosivost kotrljajnih ležajeva
ima ugao α (ugao dodira; ugao pritiska). To je ugao između radijalnog pravca (normale na podužnu osu ležaja) i
pravca koji definišu tačke dodira kotrljajnih tijela, odnosno kuglica sa spoljašnjim i unutrašnjim prstenom.
Kotrljajući ležajevi prenose često i aksijalne i radijalne sile. Rezultujuća sila pri tome gradi ugao β sa radijalnom
ravninom. Veličina aksijalne sile koju može da prenese ležaj zavisi od dodirnog ugla α. Sa povećanjem ugla α
povećava se i aksijalna sila koju može da prenese ležaj. Iskorištenje ležaja u pogledu njegove nosivosti povećava
se smanjenjem razlike između uglova α i β.
JEDNOREDNI KUGLI LEŽAJEVI SA KOSIM DODIROM: Za potrebe prenosa većih aksijalnih sila se koriste radijalni
ležajevi sa kosim dodirom (u normalnim uslovom ugao od 40 stepeni). U njih se ugrađuje znatno veći broj
kuglica, što ima za posljedicu veću moć nošenja. Pogodni su i za mašine sa većim brojem obrtaja i za vratila koja
zahtjevaju precizno vođenje.Žljeb za kotrljajna tijela na spoljašnjem i unutrašnjem prstenu ima naslon samo sa
jedne strane, dok je druga strana izvedena ravno, što im omogućava da prenose znatno aksijalno opterećenje u
jednom smjeru. Zbog jednosmjernog aksijalnog opterećenja se vrlo često se ugrađuju u tandemu (u paru)
prema „O“ i „X“ rasporedu. Kad bi ovakvi ležajevi bili izloženi samo radijalnom opterećenju, zbog kosog dodira
javila bi se i aksijalna komponenta pa se i zbog toga ugrađuju u parovima.

Montaža u tandemu: O, X i V(?).

DVOREDNI KUGLIČNI LEŽAJ SA KOSIM DODIROM – NESAMOPODESIVI: Ovaj ležaj konstruktivno odgovara paru
prstenastih kugličnih jednorednih ležajeva sa kosim dodirom. Nije razdvojiv. Ima male aksijalne zazore. Za
prihvatanje većih radijalnih i aksijalnih sila u oba smjera. Jednostavan za ugradnju i ne zahtjeva nikakvo
podešavanje, a treba ga primjenjivati za kruta vratila.

DVOREDNI KUGLIČNI LEŽAJ SA KOSIM DODIROM - PODESIVI: Ima mogućnost zaokretanja osa spoljšnjeg i
unutrašnjeg prstena, prilagođavanje deformacijama vratila do 4 stepena (za sporohodne mašine) – pri ugibu
vratila dolazi do ugiba unutrašnjeg prstena. Prenose radijalna i manja aksijalna opterećenja u oba smjera,
pogodni su za mašine sa velikim brojem obrtanja. Pogodan za ugradnju na elastična vratila i kod
nemogućnosti obezbjeđenja potpune saosnosti oslonaca ležaja. Ugrađuju se na glatka dugačka
vratila.

Jednoredni cilindrični valjkasti ležaj: Namjenjen je za prenošenje većih radijalnih sila, a samo u pojedinim
oblicima ugradnje aksijalnih ležaja i aksijalnih sila. Zahtjeva veliku tačnost izrade, tj. uske tolerancije saosnosti
oslonih površina. Izrađuju se u više varijanti, zavisno od izrade naslona: naslon za vođenje kotrljajnih tijela samo
na jednom prstenu – unutrašnjem (RN) ili sa spoljašnjem (RU), sa vođenjem na spoljašnjem prstenu i sa jednim
naslonom na unutrašnjem prstenu (NJ) i sa vođenjem na oba prstena (RT). Veoma su kruti, ugrađuju se samona
kruta vratila. Rasklopljivi su, pa je laksa ugradnja. Primjenjuju se kod prenosnika, EM, osovina šinskih vozila, itd.
(veliki broj obrtaja). B je širina ležaja.
IGLIČASTI LEŽAJ: Igličasti ležaj je nastao kao modifikacija valjkastih za slučajeve ograničenog radnog
prostora, gdje kotrljajna tijela imaju mali prečnik u odnosu na dužinu (iglice). Namijenjen je za
prenošenje isključivo radijalnih sila. Jako su kruti i zahtijevaju visoku tačnost obrade površina i
precizno vođenje vratila.

Konusni ležaj: Namijenjen je za prenošenje velikih radijalnih i aksijalnih sila. Zahtjeva veliku tačnost
izrade i ugradnje.
Bačvasti valjčani ležaj: Namijenjen za prenošenje velikih radijalnih i aksijalnih sila. Spada u grupu podesivih
ležajeva koji ne zahtijevaju veliku tačnost izrade oslonih površina. Izvanredne karakteristike u pogledu nosivosti
i prijema udarnih opterećenja, kao i mogućnosti prilagođavanja elastičnim deformacijama vratila i
neparalelnosti osa oslonih površina.

Jednoredni i dvoredni kuglični aksijalni ležaj: Namijenjen za prenošenje samo aksijlanih sila u samo jednom
smjeru i pogodni za niže frekvencije obrtanja. Dvoredeni prenose samo aksijalnu silu u oba smjera.
OZNAČAVANJE KOTRLJAJNIH LEŽAJEVA: Oznaka ležaja se sastoji iz:

-osnovne oznake koja se obavezno navodi u tehničkoj dokumentaciji i

-dopunske oznake koja se navodi samo prema potrebi

Osnovna oznaka definiše: • vrstu ležaja, • veličinu (jer u okviru jedne unutrašnje mjere (d) postoji više
širina ležaja (B) i spoljašnjih mjera (D)), • prečnik otvora (za ležajeve većeg prečnika od 17 mm zadnje
dvije cifre u oznaci predstavljaju količnik unutrašnjeg prečnika i broja 5, tj. d /5)..

Prvo broj označava vrstu,drugi broj označava veličinu. Treći i četvrti broj: prečnik otvora.

Dopunska oznaka govori o: • vrsti kaveza, • zazoru u ležaju, • radnoj temperaturi, • načinu izvođenja ležaja, itd.
Sastoji se iz: • prefiksa i/ili • sufiksa.

Sastoji se iz: • prefiksa i/ili • sufiksa. Primjer: 6208 - 2Z • „6“ – kuglični ležaj • „0“– red mjere širine •
„2“– red mjere prečnika • „08“– prečnik provrta (rukavca) (d=8·5=40 mm) • „2Z“– zatvoren sa obje
strane
IZBOR KOTRLJAJNIH LEŽAJEVA: Izbor kotrljajnih ležaja vrši se na osnovu zadatih uslova, a prema radnim
karakteristikama pojedinih ležaja. Konstruktor se najprije opredjeljuje za određeni tip kotrljajnog ležaja, a zatim
određuje potrebne dimenzije prema propisanom standardnom postupku. Izbor njegove veličine vrši se
uzimajući u obzir statičku, odnosno dinamičku nosivost. U slučaju da je veličina ležaja poznata, kao i
eksploatacioni uslovi u kojima se on nalazi, može se za njega provjeriti radni vijek. Izbor ležaja se može vršiti na
ovaj način birajući najbolje rješenje od raspoloživih varijanti.

PRORAČUN NOSIVOSTI LEŽAJEVA: Sve pojave koje nastaju pri kontaktu određenih površina
(naponskodeformacioni odnosi) potrebno je matematski opisati i analizirati. Pri tome se stvarna površina
kontakta aproksimira geometrijskim oblicima. Zbog prisutnih opterećenja na kontaktnim površinama tijela
nastaju: 1. Elastično-plastične deformacije; 2. Otisci kontaktnih površina (razni); 3. Naprezanja (prostorno
ograničeni 3D naponsko područje – malo područje). Nosivost ležaja je sposobnost nošenja određenog
opterećenja. Nosivost ležaja zavisi: od vrste ležaja, materijalu ležaja, kvaliteta izrade, vrsti i načinu opterećenja,
brzini vrtnje (broj obrtaja) i radnoj temperaturi. Statička nosivost Co - je ono dopušteno opterećenje (kojim se
smije opteretiti kotrljajni ležaj kad miruje) koje neće na kotrljajnim stazama izazvati deformacije veće od
1/10.000 prečniku kotrljajnog tijela. Statička nosivost je veća što je ležaj veći. Dinamička nosivost C - je ono
opterećenje u radu pri kojem ležaj treba da izdrži 1.000.000 (milion) obrtaja bez pojave znakova zamora
materijala, tako da na 90% ispitivanih ležaja ne dođe do trajnih razaranja radnih površina. Ispitivanje traje 500
sati pri brzini obrtaja od 33,33 obr/min.

Izbor kotrljajnih ležaja se vrši s obzirom na: potrebne dimenzije (d, D, b) i potrebnu dinamičku nosivost ležaja

(C). Dinamička nosivost (C) se računa prema (DIN ISO 76 / 281):

Fekv [N] - ekvivalentno opterećenje ; fL - koeficijent vijeka trajanja ;fn - koeficijent broja okretaja; f t -
temperaturni koeficijent; f z - koeficijent udara.
Koeficijent vijeka trajanja može se odrediti prema: ,gdje su : Lh [h] – trajnost (vijek trajanja)
ležaja, α = 3 - za kuglične ležaje α =10/3 - za ostale ležaje.

Koeficijent broja obrtaja može se odrediti prema:

, gdje je - n [okr/min] - broj obrtaja ležaja.

Ekvivalentno opterećenje (Fekv ) – je ono opterećenje koje daje jednak vijek trajanja kao i stvarno opterećenje.
Kod radijalnog ležaja je (Fekv ) čisto radijalno, a kod aksijalnog čisto aksijalno.

Fekv=X*Fr+Fa*Y – gdje su: Fr [N] – radijalna (poprečna) sila na ležaj ; Fa [N] – aksijalna (uzdužna) sila na ležaj; x -
koeficijent radijalnog opterećenja; y - koeficijent aksijalnog opterećenja.

PRAVILA UGRADNJE LEŽAJA: Za učvršćivanje osovina i vratila u uzdužnom smjeru predviđa se najčešće čvrst
ležaj. bog tolerancija i toplotnog širenja nisu moguća dva čvrsta ležaja, jer bi se kotrljajna tijela previše
opterećivala na bokove kliznih staza – oštećenje! => AKSIJALNO UČVRŠĆIVANJE. Ako je vratilo sa dva oslonca,
jedan ležaj mora biti aksijalno učvršćen, kako bi primio aksijalno opterećenje u jednom ili dva smjera. Drugi
ležaj mora biti aksijalno slobodan i u tom slučaju može da bude primi samo radijalno opterećenje. Prednost
aksijalnog učvršćivanja ležaja samo u jednom osloncu sastoji se u tome što tolerancije dužinskih mjera vratila i
kućišta mogu biti grube , bez straha da ce će u toku montaže doći do netačnosti nalijeganja u aksijalnom
pravcu, temperaturne dilatacije nemaju utjecaja na napone jer je jedan ležaj aksijalno slobodan. Nedostatak je
u nešto složenijem i skuljem učvršćivanju ležaja u jednom osloncu.

KLIZNI LEŽAJEVI:
FUNKCIJA KLIZNIH LEŽAJEVA: Kao i kotrljajni služe kao oslonci za prihvatanje rotirajućih vratila i osovina na
mjestima koji se nazivaju rukavci. Sastoje se od kućišta sa postoljem i posteljice (košuljice) sa tankim slojem
antifrikcionog materijala na kliznim površinama sa rukavac vratila/osovine.

Kod klizniih ležajeva se javlja trenje klizanja u tri različita oblika i ono zavisi od: • Brzine vrtnje; • Viskoziteta ulja
i • Dimenzija ležajnih površina.
Razlikuju se slijedeće vrste trenja klizanja:

• Suho trenje – javlja se kod pokretanja i zaustavljanja pri direktnom dodiru kontaktnih površina. Uzrokuje veće
zagrijavanje i gubitke u obliku habanja.

• Mokro trenje – javlja se kada rukavac vratila pliva na sloju maziva. Nema dodira između rukavca i posteljice –
predstavlja najpovoljniji slučaj.

• Mješovito trenje – kombinacija suhog i mokrog trenja.

U zavisnosti od oblika rukavca zavisi i namjena ležaja, tako da se on može koristiti za prihvatanje/preuzimanje
radijalnih, aksijalnih i radijalno-aksijalnih sila.

S obzirom na smjer djelovanja sile, klizni ležajevi mogu biti radijalni i aksijalni
S obzirom na izvedbu se kućišta mogu oblikovati kao livena ili zavarena.

Klizni ležajevi mogu biti: a) Jednostavni – u pravilu su jednodijelni, mogu se ugrađivati samo sa čela rukavca
(koriste se samo u slučajevima kratkih vratila/osovina). b) Složeni – dvodijelni, mogu se ugrađivati na bilo koji
rukavac vratila/osovine.

Najvažniji dio kliznog ležaja je košuljica. Može biti: jednodijelna ili dvodijelna (višedijalna). Prema obliku
posteljica može biti: a) Cilindrična – jednostavna izvedba, ali se ne može regulisati zazor između rukavca i
posteljice. b) Konusna – može se regulisati zračnost pomakom po dužini. Posteljica se ugrađuje u ležaj
presovanjem, pri čemu se ostvaruje čvrsti spoj. Nakon trošenja istu je potrebno zamijeniti novom.

Osnovni uslov za normalan rad ležaja je dobro podmazivanje, pri čemu se uglavnom koriste ulja ili masti.
Mazivo se dovodi u zonu podmazivanja preko utora na gornjoj strani posteljice. Otvori za dovod maziva se
izrađuju u gornjem dijelu posteljice jer je tu pritisak znatno manji nego u donjem dijelu.

Način podmazivanja i princip rada kliznog ležaja: HIDRODINAMIČKA TEORIJA PODMAZIVANJA:[Ležajevi se

podmazuju da bi gubici trenja, odnosno zagrijavanja bili što manji. Idealno podmazivanje kliznih ležajeva je
hidrodinamičko podmazivanje uljem , pošto se tada ne troše klizne površine. Uljni nosivi mazivi sloj može
nastati ako se između površina nalijeganja načini uljni klin i ako je brzina klizanja velika. Način nastajanja uljnog
sloja je: Rukavac leži ekscentrično u odnosu na posteljicu ležaja stvarajući klinast procjep u stanju mirovanja.
Prostor između njih ispunjen je uljem koje za vrijeme obrtanja mora stalno da dotiče. Kada se rukavac počne
okretati trenje čvrstih tijela prelazi prvo u mješovito trenje,a kako rukavac nosi ulje koje prijanja i pritišće ga u
klinasti procjep i u procjepu raste pritisak koji rukavac ekscentrično premješta u jednu stranju. Povećanjem
brzine obrtanja povećava se i pritisak rukavac počne plivati na stvorenom uljnom sloju najmanje debljine h0 i
tada mješovito trenje prelazi u trenje okvašenih površina. Brzina obrtanja pri kojoj se događa taj prelaz naziva
se prelazna brzina obrtanja. Zavisnost koeficijenta trenja od periferne brzine rukavca (ili njegove ugaone brzine
omega ili minutnog broja obrtanja n) predstavljana je na dijagramu sa Stribeck-ovom krivom:
U trenutku kada kretanje počinje, tj.kada je brzina jednaka nuli u ležištu vlada trenje suhih površina i
koef.trenja ima najveću vrijednosti i to je područje do tačke 1. Kada počinje da raste brzina, tada koeficijent
pada, dok pri nekoj brzini ne padne do minimuma na dijagramu označenog tačkom 2. Prostor između 1 i 2 je
oblast trenja poluokvašenih površina. Stanje u kojem počinje odvajanje rukavca od posteljice označeno je sa
tačkom 2 i to je ustvari granička oblast koja proteže do tačke 3 dok sloj fluida ne postane toliki da se postigne
potpuno podmazivanje, odnosno sigurno odvajanje metalnih površina posteljice i rukavca. Od tačke 3 počinje
oblast hidrodinamičkog podmazivanja posteljice i rukavca u kojem je koeficijent trenja uvijek oslovljen samo
viskozitetom maziva ulja i raste sa porastom brzine. ] – SVOJIM RIJEČIMA

Hidrostatičkim podmazivanjem (kod kojih se ulje u ležaj dovodi pod pritiskom, čime se stvara tanak uljni film
između dodirnih površina i spriječava njihov direktan kontakt). Ležaj se podmazuje na hidrodinamičkom
principu. Usljed rotacije rukavca ulje se usisava u procijep između rukavca i posteljice. Pri nazivnim brzinama
vrtnje rukavac potpuno pliva na sloju ulja. Pri malim brzinama rukavac se povremeno naslanja na posteljicu.

Pri podmazivanju:

1. U radnom stanju (eksploataciji) ležaj se mora nalaziti u desnoj oblasti od tačke 3. sa minimalnim
odstupanjem od prelazne oblasti. (𝝎 ≅ 𝟑 · 𝝎𝒑𝒓)

2. Pri pokretanju i zaustavljanju se ne smiju pojaviti oštećenja na kontaktnim površinama rukavca ili posteljice
(mješovito trenje).

3. Mora biti prisutna dovoljna količina maziva (pojedinačni-individualni i centralni sistemi podmazivanja).

4. Generisana toplota se mora odvoditi (viskozitet je u funkciji od temperature).

MAZIVA: Za podmazivanje ležajeva se koriste različite vrste ulja i masti. U praksi se najčešće koriste ulja. Koriste
se: mineralna, biljna, životinjska, pri čemu mineralna imaju najčešću primjenu. Masti - se koriste relativno malo
i to kod sporohodnih vratila. Njihova osnovna prednost je što se duže zadržavaju u ležaju i što onemogućuju
prodor nečistoća u ležaj.Z a podmazivanje ležaja se mogu koristiti i čvrsta maziva, kod ležajeva koji rade na
visokim temperaturama sa malim brojem obrtaja vratila. Pri tome se uglavnom koristi grafit ili molibdensulfit
(MoS2). Za brzohodne i manje opterećene ležajeve se kao radni medij može koristi i vazduh. Ulje je pogodno za
skoro sve oblasti brojeva obrtaja, širok spektar radnih temperatura i za relativno velika opterećenja. Osnovna
karakterisitka ulja koja određuje njegov kvalitet je viskoznost. U novije vrijeme se ležajevi izrađuju i od
plastičnih i antifrikcionih masa (PTFL - Politetrafluretilen). Izbor vrste maziva vrši se na osnovu obimne brzine
rukavca, prema tabličnim preporukama:

Za izradu kućišta kliznih ležajeva uglavnom se koriste livena gvožđa, a posebnu pažnju treba posvetiti
materijalima za izradu posteljica. Ovi materijali moraju ispunjavati slijedeće zahtjeve (DIN 50282): Veliku
otpornost na habanje, • Mali koeficijent trenja (antifrikciona svojstva), • Veliku otpornost na koroziju, • Visoku
prilagodljivost, čvrstoću i izdržljivost, • Kompatibilnost, podnošljivost, • Sposobnost uhodavanja, • Dobru
toplotnu provodljivost, • Mali koeficijent linearnog širenja, • Dobro prijanjanje sredstava za podmazivanje, itd.
Obično se koriste: Bronza, mesing, legure aluminijuma, legure magnezija i kalija, bijeli metal (legura Cu-Pb-Sn),
sinterovani materijali (Fe-Cu-Pb-Sn i grafita), vještačke mase (PTFE POM), plastične mase, guma i rijetko sivi liv.

IZBOR KLIZNIH LEŽAJEVA: Faktori koji utiču na izbor ležišta su: • Namjena ležaja, • Specifični pritisak koji djeluje
na ležaj, • Položaj i mjesto ugradnje, • Oblast regulisanja broja obrtaja, • Brzina klizanja, • Opterećenje, i dr.

PRORAČUN KLIZNIH LEŽAJEVA: Ležajevi se konstruišu prema osnovnim mjerama i oblicima rukavca, kao i
prema postojećim ležištima slične izvedbe i namjene. Određivanje osnovnih mjera ležaja vrši se u sklopu
proračuna rukavca. Pri proračunu kliznih ležajeva treba razlikovati: 1. Proračun ležaja za slučaj mješovitog
trenja i 2. Proračun ležaja za slučaj tečnog trenja.

Srednji specifični površinski pritisak u ležištu: .

Proizvod pritiska i obimne brzine: , gdje su: F - radijalno opterećenje ležaja, d - prečnik rukavca
ležaja, l - dužina rukavca pdoz - dozvoljeni pritisak (tabela), (pv)doz - dozvoljeni proizvod pritiska i brzine
(tabela)

Proračun ležaja za slučaj tečnog trenja – uvrštavaju grupu ležajeva koji rade u režimu tečnog trenja na
brzohodnim mehanizmima, koji rade bez ili sa veoma malim brojem prekida i dobrim uslovima podmazivanja. •
Pri proračunu ležaja obično je poznat prečnik vratila, na osnovu kojeg se određuje i prečnik rukavca ležaja. •

Širina ležaja se određuje na osnovu dozvoljenog pritiska u ležaju. , gdje su: Fr

radijalna sila u ležaju, d prečnik ležaja, b širina ležaja, φ = b / d odnos širine i prečnika ležaja i pdoz dozvoljeni
pritisak u ležaju, koji se određuje iz tabele. Na osnovu ove jednačine određuje se prečnik rukavca:

i njegova vrijednost se usklađuje sa standardnim vrijednostima. Na osnovu usvojene vrijednosti

φ = b / d izračunava se širina ležaja i njegova vrijednost se usklađuje sa standardnim vrijednostima. Zatim se
izračunava stvarni pritisak u ležaju: p=Fr/A=Fr/d*b. Fr - radijalna sila u ležaju, d - usvojeni prečnik ležaja i b -
usvojena širina ležaja. Zazor u ležaju se može izračunati posredstvom relativnog zazora u ležaju čija se
vrijednost može izračunati po obrascu: =Z/d= ( 0,0007... 0,0009)* cetvrtikorijeniz v, pri čemu se manje
vrijednosti usvajaju za φ < 0,8; mekše materijale posteljice i manje pritiske p ≈ 2 N/mm2 , a veće vrijednosti za
φ > 0,8; tvrđe materijale posteljice i veće pritiske p ≈ 10 N/mm2 .

v - obimna brzina, v = r ω, r - poluprečnik rukavca r = d / 2, ω - ugaona brzina ω = πn/30

Srednji zazor u ležaju se zatim računa po obrascu Z=*d na osnovu kojeg se, zatim, određuju tolerancije
rukavca i posteljice. Zazor se nastoji obezbijediti sa jednim od slijedećih nalijeganja H7 / a8; H7 / b8; H7 / c8; H7
/ d8; H7 / e8; H6 / f6; H7 / f7; H5 / g4; H5 / g6, itd. Nakon toga se, na osnovu usvojenog maziva i procjenjene
radne temperature, određuje dinamička viskoznost maziva na radnoj temperaturi, na osnovu dijagrama. Poslije

toga se izračunava vrijednost Sommerfeld-ovog broja: . Provjerava da li je usklađena sa

preporučenim vrijednostima, koje se kreću u granicama: • So ≤ 1 za brzohode i lako opterećene ležajeve, • So ≤
(1 – 3) za srednjeopterećene klizne ležajeve i • So > 3 za teško opterećene klizne ležajeve. Na osnovu tako
dobijene vrijednosti Somerfeldovog broja, procjenjuje se da li ležaj spada u predviđenu grupu ležajeva ili je
potrebno izvršiti promjenu vrijednosti srednjeg zazora, odnosno, nalijeganje. Zatim se na osnovu dijagrama,
određuje relativna debljina uljnog filma δ. Na osnovu tako određene relativne debljine uljnog filma izračunava

se relativna ekscentričnost , A na osnovu nje minimalna debljina uljnog filma

- homin - minimalna debljina uljnog filma, čija vrijednost se određuje na osnovu

podataka datih u tabeli u zavisnosti od prečnika rukavca i brzine klizanja v pri čemu je v = dπn / 60. Vrši se
provjera, da li ležaj radi u uslovima tečnog trenja. Obično se izračunava granična ugaona brzina, tj. potrebno je

da je ispunjen uslov : . U protivnom, ležaj radi u

uslovima mješovitog trenja, pa da bi se to izbjeglo, potrebno je ili smanjiti pritisak u ležaju (povećati širinu
ležaja) i/ili promjeniti vrstu maziva.

MEHANIČKI PRENOSNICI: Uređaj ili sklop uređaja čiji je osnovni zadatak da snagu/obrtni
moment/mehaničku energiju efikasno prenosi i transformišu na: • drugu mašinu (pumpa, kompresor,
ventilator, i sl.) • druge mehanizme (pogonski točkovi kamiona za transport, gusjenice bagera, itd.) • direktno
na radni organ (radni točak rotornog bagera, itd.) se jednim imenom nazivaju mehaničkim prenosnicima snage.
Pomoću njih se takođe može izvršiti promjena: • parametara snage, • veličine obrtnih momenata i • ugaonih
brzina ili sila.
Pogonske mašine su mašine koje služe za pogon tj. pokretanje mašina. POGONSKE mašine pretvaraju
neku energiju (npr. kinetička energija vode, toplotna energija vodene pare ili gasa,
električna i si.) u mehaničku energiju neophodnu za izvršenje korisnog rada. RADNE
mašine izvršavaju neku korisnu funkciju i tako čovjeku olakšavaju rad (dizalice, pumpe,
miješalice, strugovi, bušilice, transportne mašine, rudarske mašine...). Radne mašine: rotorni
točak bagera, pogonski bubanj na konvejeru-transporteru, drobilice, pumpe, kompresori, itd Agregat u tehnici
obično označava skup dvije ili više mašine ili uređaja spojenih tako da obrazuju složeni mašinski
uređaj. U takvom uređaju jedna mašina je pokretač ili pogonska mašina, a druga pretvara tu energiju u
drugi oblik. Pogonske mašine mogu biti: elektromotor, vodena turbina, gasna turbina, parna
mašina i motor sa unutrašnjim sagorijevanjem. Kao pretvarači sreću se: električni
generator, kompresor, i pumpa.Zavisno od vrste spojenih mašina agregati mogu biti: motor-generator,
turbo-generator, turbo-kompresor i drugi.
Pravilno odabran prenosnik snage, sa pogonskog motora na radni organ gonjene mašine značajno utiče na: A.
Funkcionalnost; B. Stepen korisnog dejstva (stepen iskorištenja uložene energije); C. Sigurnost u radu; D.
Pouzdanost i raspoloživost; E. Ekonomičnost rada, F. Cijenu koštanja finalnog proizvoda.

Potreba za prenosnicima proizilazi iz slijedećih razloga: • Broj obrtaja radne mašine često se razlikuje od broja
obrtaja standardnih pogonskih agregata (SUS, EM, i dr.) • Standardni pogonski agregati se obično konstruišu za
određeni broj obrtaja, dok radne mašine usljed promjene režima rada zahtijevaju različite brojeve obrtaja u
toku rada (motorno vozilo, alatna mašina, pogoni dizalica, i sl.) • Čest slučaj je da jedna pogonska mašina
pokreće više radnih mašina različitim brojem obrtaja. • Pogonska mašina pri manjem broju obrtaja imala bi
veće dimenzije za istu snagu. Zato se pogonske mašine izrađuju sa relativno velikim brojevima obrtaja kako bi
imale manje dimenzije i težinu a time i nižu cijenu koštanja. • Da obezbijede miran start i zaštitu od
preopterećenja pogonskog motora.

PODJELA: Prenosnici snage mogu biti: 1. Mehanički – moment se prenosi trenjem ili oblikom sa neposrednim ili
posrednim dodirom pogonskog i gonjenog člana. 2. Hidraulični – prenos pomoću tečnosti pod pritiskom. 3.
Pneumatski – prenos pomoću zraka pod pritiskom. 4. Električni – prenos momenta električnim putem

Prema načinu prenošenja obrtnog momenta mehanički prenosnici mogu biti: a)prenosnici trenjem koji rade
tako što se na dodiru elemenata za prenos javlja otpor trenja klizanja koji omogućuje prenošenje obrtnog
momenta: sa neposrednim dodirom- frikcioni točkovi i sa posrednim dodirom- kaišni prenosnici; i b)prenosnici
sa ozubljenjem koji rade tako što zupci pogonskog zupčanika zahvataju zupce gonjenog zupčanika i predaju im
obrtno kretanje– zupčanici, pužasti parovi (puž i pužasti zupčanik sa neposrednim zahvatanjem zubaca) i
lančasti prenosnici sa posrednim dodirom. Mogu biti sa konstantnom ugaonom brzinom – reduktori i rjeđe
multiplikatori, te sa promjenjivom ugaonom brzinom – varijatori.

Da bi se jedan prenosnik snage i kretanja uspješno projektovao/odabrao neophodno je raspolagati većim broja
informacija koji precizno definišu slijedeće zahtjeve: 1. Tip i osnovni tehničko-tehnološki parametri radne
mašine 2. Vrsta i karakteristike pogonskog agregata 3. Kinematsku šemu prenosnika snage 4. Kinematiku
prenosnika snage 5. Dinamiku prenosnika i proračun snage 6. Računska i stvarna opterećenja elemenata i
sklopova prenosnika.
Šema prenosnika snage:

PRORAČUN PRENOSNIKA: Pri proracunu prenosnika polazi se od poznatih podataka 0 radnoj i pogonskoj
masini. testo je poznata snaga P (KW), (K S) iii (Kpmjs); moment uvijanja na gonjenom vratilu M il (Kpm); broj
obrta (min- I) gonjenog vratila II, i pogonskog vratila "I ; osno rastojanje izmcdu pogonskog i gonjenog vratila i
rezim rada prenosnika (sto zavisi od vrste pogonske masine i rezima rada radne masine). Uporedivanjem
karakteristika pojedinih prenosnika, kao sto su : dimenz e) rczina, cena kostanja, radni vek i dr. odlucujemo se
za najpovoijniji prenosmk.

Potrebni podaci za proračun prenosnika:

I. Prenosni odnos (i) – je odnos ugaonih brzina pogonskog i gonjenog člana odnosno odnos brojeva
obrtaja pogonskog i gonjenog člana

Najveći prenosni odnos u jednom stepenu prenosa može se postići sa prenosnicima sa ozubljenjem.
Prenosni odnosi kod zupačnika je (1 do 5), a u izuzetnim slučajevima do 20. • Kod prenosa lancem (1
do 8) /15/ • Pužni prenosnici (5 do 80) /200/ • Kaišni prenosnici (1 do 8) /15/ • Frikcionim točkovima
(1 do 5) /10/
Ako je u prenosniku više parova prenosnih elemenata, tada se ukupan prenosni odnos može definisati
i kao:
II. Snaga (P) [kW ili KS] • Zupčasti prenosnici su pogodni kako za male tako i za one najveće koje dostižu
desetine hiljada KS. Pri povećanim snagama povećani su i i gubici sa sa njima i količina toplote koju
treba odvoditi. • Prenos snage lancem pododan je za velike snage do 5000 KS, u takvim slučajevima se
koriste dvoredni i troredni lanci. • Kaišni prenosnici obično se primjenjuju za male i srednje snage (do
100 KS) • Frikcioni prenosnici primjenjuju se za male snage zbog velikih gubitaka, netačnosti u
prenosnom odnosu, itd.
III. Stepen korisnog dejstva (η) – predstavlja odnos izlazne snage prema ulaznoj (odnos dobijenog i

uloženog rada). • Zupčasti prenosnici imaju najveći stepen korisnog dejstva (0,97 do
0,995) što zavisi od kvaliteta i tačnosti izrade, broja zubaca, vijeka trajanja, načina podmazivanja i
oblika profila zubaca. • Prenos lancem (0,97 do 0,99) • Prenos pljosnatim kaišem (0,95 do 0,98) •
Prenos trapeznim kaišem (0,96) • Prenos frikcionim točkovima (0,7 do 0,95)

ELEMENTI PRENOSNIKA SNAGE : Elementi mehaničkih prenosnika snage su: zupčanici (različitih konstruktivnih
izvedbi), lančanici – za prenosnike kod kojih se prenos snage ostvaruje ozubljenjem, odnosno, kaišnici i frikcioni
točkovi za prenosnike kod kojih se prenos snage obavlja trenjem. • Ovi elementi su u sklopu sa: vratilima,
ležajevima, zaptivačima; Veza pogonski motor-prenosnik snage je direktna (rijetko) ili indirektna preko spojnica
(najčešće).

ZUPČASTI PRENOSNICI: Zupčasti par čine dva nazuljena elementa – zupčanika, čiji zupci međusobnim
naizmjeničnim dodirivanjem pretvaraju jedno kružno kretanje u drugo ili kružno kretanje u pravolinijsko i
obrnuto. Zupčanici prenose kružno kretanje s jednog vratila na drugo. Veza između zupčanika je ostvarena
oblikom (zahvatom zubaca) pa se kretanje prenosi bez gubitaka (proklizavanja). Prednosti zupčanog prijenosa :-
sigurnost pogona (nema proklizavanja) - trajnost - male dimenzije - visok stepen korisnog dejstva. Nedostaci
zupčanog prijenosa: - komplicirana i skupa izrada zupčanika - buka pri radu - krutost - prenos samo na male
udaljenosti.

Spregnuti zupčanici su zupčanici koji pripadaju jednom zupčastom paru. Spregnuti zupčanik sa većom ugaonom
brzinom odnosno manjim brojem zubaca naziva se '' mali zupčanik '' . Spregnuti zupčanik sa manjom ugaonom
brzinom odnosno većim brojem zubaca naziva se ''veliki zupčanik''. Zupčanik koji prenosi kretanje naziva se
pogonski zupčanik, a zupčanik na koji se prenosi kretanje naziva se gonjeni zupčanik. Kinematska osa je
trenutna osa relativnog kretanja jednog zupčanika u odnosu na drugi i njen položaj je određen međusobnim
položajem osa. Kinematske površine su površine koje opisuje kinematska osa pri relativnom kretanju jednog
zupčanika u odnosu na drugi i kinematske dužine spregnutih zupčanika dodiruju se duž kinematske ose.
Kinematske linije su presječne linije kinematskih površina i određenih pogodnih površina. Kinematski pol je
tačka na kinematskoj osi u kojoj se dodiruje par kinematskih linija spregnutih zupčanika.

Zupčasti parovi se na osnovu oblika njihovih kinematskih površina dijele prema obliku na: cilindrične, konične i
hiperboloide. Kod cilindričnih zupčanika kinematske površine su cilindrične površine, a ose rotacija su
paralelne. Cilindrični zupčanici mogu biti spregnuti kao:

ZUPCI ZUPČANIKA: Zubi zupčanika su ispupčenja na zupčaniku pomoću kojih se prenosi kretanje sa jednog
zupčanika na drugi. Prostor između dva zupca jednog zupčanika se naziva međuzublje. Površina koja ograničava
zupce po visini naziva se tjemena površina. Površina koja ograničava međuzublja naziva se podnožna površina.
Površine koje ograničavaju zupce po dužini nazivaju se čeone površine. Razlikujemo prednju i zadnju čeonu
površinu. Površina zupca između tjemene i podnožne površine naziva se bok zupca, na kojem razlikujemo
korisni dio boka i prelazni dio boka zupca. Aktivni dio boka zupca je deo boka zupca nakome se vrši dodirivanje
sa spregnutim bokom. Glava zupca je dio zupca između kinematske i tjemene površine. Noga zupca je dio zupca
između kinematske i podnožne površine.
 Cilindrični zupčanici sa pravim zubima:

Kod koničnih zupčanika prema obliku zubaca dijele se na:

PLANETARNI ZUPČASTI PRENOSNICI: Planetarni reduktori sa vratilima koja se sijeku se masovno koriste u
transportnim uređajima, kada se nazivaju diferencijali. Kod ovih reduktora u stanju kretanja su sva tri osnovna
sklopa. Kod transportnih mašina to dozvoljava mogućnost eliminacije proklizavanja točkova, do kojeg bi sigurno
došlo kada se oni okreću različitom ugaonom brzinom (zbog dužine puta koji treba preći).
PUŽNI ZUPČANICI: Koriste se za postizanje velikih prijenosnih odnosa (do 200). Pužni par čini puž i pušasti
točak. Točak ima oblik zupčanika, a prema obliku poprečnog presjeka razlikuju se Arhimedov puž čiji je presjek
boka zubaca okomito na njegovu osu Arhimedova spirala i evolventni puž gdje je presjek evolventnog puža sa
ravni okomitom na osu evolventni krug.

Zupčanici se mogu izrađivati livenjem ( SL, ČL, rjeđe legure bakra i plastične mase) i rezanjem. Izrada rezanjem
se vrši na dva načina: glodanjem i blananjem.

Kod izrade glodanjem oblik alata odgovara profilu međuzublja zupčanika zupčanika ( profilisani nož ili
profilisano glodalo). Nakon izrade jednog međuzublja predmet obrade se, posredstvom podeonog apara,
zaokreće za jedan korak i zatim se izrađuje sljedeće međuzublje.

Izrada zupčanika blananjem – radi na principu odvajanja strugotina pomakom noža u odnosu na obrađivani predmet. Dakle,
nož alata se kreće okomito ili gotovo okomito u odnosu na gornju ravan obrađivanog predmeta. Izrada zupčanika blananjem
vrši se tako što se i alat i radni predmet kreću u postupku izrade zupaca ko da su u pitanju dva spregnuta zupčanika.
Relativno kretanje alata prema radnom predmetu obavlja se kada alat nije u zahvatu sa radnim predmetom. Za jedan obrt
radnog predmeta obavi se prolaz alata i izvrši obrada jednog međuzublja.
FAZNI POSTUPAK IZRADE ZUPČANIKA: Provlačenje pomoću profilirane igle - alat je igla sa velikim
brojem oštrica koja se kroz pripremak provlači pravolinijski u smjeru aksijalne ose zupčanika sa
unutrašnjim ozubljenjem. Posljednja oštrica na igli ima oblik međuzublja koju treba oblikovati.
Nerentabilan postupak jer se za svaki zupčanik treba izraditi posaban alat – igla

FRIKCIONI TOČKOVI SU: dva točka glatkog obima pritisnuta jedan uz drugi dovoljnom silo, prenosiće
obrtni moment sa vratila na vratilo zahvaljujući otporu protiv klizanja na dodirnoj površini. Točak koji
predaje obrtni moment zove se predajnim, a točak koji ga preuzima prijemnim točkom. Bitna je
karateristika jednakosti obimnih brzina na mjestima kontakta. U suprotnom se javlja fenomen
puzanja. Javlja se kao posljedica deformisanja površinskih slojeva točkova što direktno utiće na
netačnost u prenosnom odnosu.

Profil zupca dobija se presjekom zupca sa pogodno odabranom površinom. Kod cilindričnih zupčanika profil
zupca dobija se presjekom zupca bilo kojom ravni upravno na osu zupčanika. Profil zupca koničnog zupčanika
dobija se presjekom zubaca i omotača bilo koje lopte sa sjedištem u presječnoj tački osa. Presječna linija boka
zupca i kinematske površine naziva se bočna linija zupca. Linija koju opisuje tačka dodira para spregnutih profila
zubaca u odnosu na koordinatni sistem vezan za ose zupčastog para naziva se dodirnica profila zubaca.

Prema obliku bočne linije osnovne zupčaste letve, cilindrični zupčasti parovi dijele se na:
 1) Cilindrične zupčanike sa pravmi zupcima kod kojih su bočne linije zubaca osnovne zupčaste letve i
zupčanika prave linije paralelne kinematskoj osi.
2) Cilindrične zupčanike sa kosim zupcima kod kojih su bočne linije zubaca osnovne zupčaste letve prave
linije pod nekim uglom prema kinematskoj ravni
3) Cilindrični zupčanisi sa krivim zupcima kod kojih su bočne linije zubaca osnovne zupčaste letve krive
linije,npr. Kružni lukovi.

Profil zubaca zupčanika ima oblik cikloide ili evolvente. Cikloidni zupčanici se teže izrađuju i koriste se samo u
urarstvu i kod teških mašina s malim brzinama vrtnje. Zupčanisi sa evolventnim profilom se lakše izrađuju ,
kontrolišu i montiraju pa imaju širu upotrebu u odnosu na zupčanike sa cikloidnim profilom. Cikloidni profili su
pogodniji u kinematskom i dinamičkom pogledu pa se primjenjuju kod preciznih instrumenata i satova.
Osnovni zakon sprezanja zubaca:

U svakoj trenutnoj tački dodira može se povući zajednička tangenta i zajednička normala (koja predstavlja
napadnu liniju profila zupca i koja prolazi kroz trenutni pol, a mora razmak centara obrtanja dijeliti u odnosu
prenosnog omjera).
Obimne brzine spregnutih zupčanika u trenutnoj tački dodira su okomite na odgovarajuće potege R1 i R2 i

iznose: . Razlažemo ih na komponente u pravcu tangente i normalne. Komponente

obimnih brzina u pravcu zajednicke normale moraju biti jednake , jer ako bi prva bila veća
dolazilo bi do prodiranja zupca pogonskog zupčanika u zubac gonjenog zupčanika što nije dozvoljeno, a
nemoguće je da druga bude veća od prve jer pogonski zupčanik saopštava obrtno kretanje gonjenom
zupčaniku. Ako se komponente obimnih brzina u pravcu normale izraze preko ugaonih brzina zupčanika dobija

se: , a kako su one jednake slijedi da je:

odnosno Jednačina
pokazuje da su obimne brzine spregnutih zupčanika u tački C jednake. Što znači da su u trenutnoj tački dodira
jednake i tangencijalne komponente brzine, a to opet znači da nema relativnog klizanja u tački C koja
predstavlja trenutni pol, a odgovarajući prečnici r1 i r2 predstavljaju kinematske krugove koji se kotrljaju jedan
po drugom bez klizanja. Osnovni zakon sprezanja zubaca glasi: Zajednička normala na profile zubaca u
trenutnoj tački dodira mora prolaziti kroz trenutni pol C. Trenutni pol C može mijenjati svoj položaj prema
centrima obrtanja o1 i o2, ali uvijek tako da njegova rastojanja od ovih tačaka odgovaraju trenutnom odnosu
ugaonih brzina spregnutih zupčanika. U slučaju da je taj odnos konstantan, tačka C je nepomična u odnosu na
ose obrtanja.

DODIRNICA:

Zahvat bokova odvija se po pravcu koji se zato naziva dodirnica ili zahvatna linija, a zahvatni kut se
naziva joši kut dodirnice. Zahvatnu liniju dobivamo ako spojimo sve dodirne točke zupčanika, u
kojima se dodiruju bokovi. Zahvatna crta je prema tome geometrijsko mjesto svih uzastopnih dodirnih tačaka
dvaju bokova. (Eugen Oberšmit) Prostorno gledano, dobivamo površinu zahvata. Zahvatna linija je
apsolutna putanja dodirne točke. Kod evolventnog ozubljenja zahvatna linija je pravac. Kod cikloidnog
ozubljenja zahvatna linija je luk. Kut zahvatne linije je standardiziran i iznosi α = 20º, a kod
evolventnog ozubljenja je konstantan. To je kut tangente u točki dodira i spojnice osi vrtnje.
 Lomovi i oštećenja zupčanika: A. Lom zubaca u korijenu - nastaje zbog savijanja zuba. B. Pitting -
nastaje zbog prevelikog površinskog pritiska. C. Zaribavanje - nastaje zbog nedovoljnog podmazivanja
kod izravnog dodira zubaca. D. Lom zubaca na vrhovima - nastaje zbog nejednolikog opterećenja duž
širine zubaca. Izbjegava se skošenjem rubova zubaca. Skošenje rubova se vrši radi izbjegavanja loma
vrhova.
U zupčanom prijenosu javljaju se gubici zbog trenja klizanja između bokova i zbog trenja u ležajevima
vratila koja nose zupčanike.
CILINDRIČNI ZUPČANICI SA KOSIM ZUBIMA: • Nastajanje evolventnih bokova kod cilindričnih zupčanici sa ravnim zubima –
zamišljeno je kao valjanje ravnine po temeljnom cilindru (slika lijevo) • Kod cilindričnih zupčanika sa kosim zubima bok zuba
je helikoidna evolventna koja sa izvodnicom temeljnog cilindra zaklapa ugao βb (slika desno). Ako je pri izradi zupčanika sa
kosim zupcima alat u obliku zupčaste letve, alat treba da vrši pravolinijsko kretanje pod uglom beto0 prema osi zupčanika.
(GLODANJE SAMO SE OVO DODA)

Zupčanik sa kosim zubima je Razrezan cilindrični zupčanik sa ravnim zubima na tanke pločice koje su međusobno
pomaknute tako da kinematski polovi (C) pojedinih pločica nalaze na zavojnici C-C ̓ cilindra diobene (podione) kružnice na
poluprečniku r.
Prednosti zupčanika sa kosim zubima (u odnosu na zupčanike sa ravnim): • Zubi postepeno ulaze u zahvat pa
ovisno o prenosnom odnosu i prečniku zupčanika se u zahvatu nalazi veći broj zubi. • Zbog postepenog ulaska u
zahvat, zubi se postepeno opterećuju. • Tih i miran rad uz veću nosivost i frekvenciju vrtnje. • Granični broj zubi
je manji. • Smanjena pojava oscilacija. Nedostatak: • Postojanje dodatne aksijlane komponente sile što
dodatno opterećuje ležaje (može se poništiti specijalnom izvedbom – strelasti i dvostruko strelasti – veća cijena
izrade). Ova komponenta može dovesti do nagiba zupčanika. • Manji stepen korisnog dejstva zbog većeg trenja
na ležištima. • Složenija izrada.

STRELASTI ZUBI: Za nosivost zupčanika povoljnije da se vrh strelice nalazi u smjeru okretanja. Dvostruko
strelasti su oni koji se okreću u jednom i drugom smjeru.

Odnos između podionih koraka u normalnom i čeonom presjeku se može zapisati kao:

Veličine mn i mt označavaju module zupčanika u normalnom i čeonom i presjeku, respektivno.

Vrijednosti normalnog modula odgovaraju standardnim vrijednostima modula datim u tabelama
standardnih vrijednosti (analogno zupčanicima sa ravnim zubima).
Stepen sprezanja (prekrivanja) – ε: predstavlja srednji broj parova zubaca u zahvatu:

Linije dodira bokova zubaca kod cilindričnih evolventnih zupčanika sa kosim zupcima nisu paralelne
osama obrtanja. Zbog toga zupci zupčanika ulaze u zahvat postepeno. Zahvat počinje na jednoj strani
zupčanika i postepeno se širi po cjelokupnoj dužini boka zupca. Zbog zakošenja bokova zubaca
zupčanika ovi zupčanici imaju veći stepen sprezanja što im, pored ostalog, omogućava mirniji i tih
rad. Stepen sprezanja se računa kao zbir stepena sprezanja profila i stepena sprezanja boka:

. Stepen sprezanja profila se računa kao:

Pored dodirnog luka profila, kod zupčanika sa kosim zupcima se može definisati i dodirni luk bočnih

linija. Dodirni luk bočnih linija je projekcija linija na čeonu ravan i iznosi:

Stepen sprezanja bokova računa se prema:

DIMENZIONISANJE ZUPČANIKA: U fazi dimenzionisanja, uslov jednake nosivosti boka i korijena zuba

glasi: .

Materijali za izradu zupčanika: Pri izboru materijala zupčanika postavljaju se sljedeći zahtjevi:
Postavljaju se slijedeći zahtjevi: • Visoka dinamička čvrstoća • Malo zarezno djelovanje • Površinska
tvrdoća (HB) • Dobre osobine na habanje • Dobre osobine ka podmazivanju • Kompromis između
tvrdoće i odnosa zatezne čvrstoće, pa se najčešće koriste: Čelici za cementaciju - 16MnCr5; 18CrNi8;
20MNCr5 • Čelici za poboljšanje – 42CrMo4; Ck45, itd.

Provjera čvrstoće korijena zuba: Za procjenu opasnosti od loma zuba zupčanika provjerava se
naponsko stanje u korijenu zuba. Fotoelastični model ukazuje na: • Prisustvo složenog naponskog
stanja. • Prisustvo izvora koncentracije napona. • Veličina napona ovisi o napadnoj tački sile. Prema
DIN 3990 propisanim pravilima proračuna korijena zubaca važi: 1. Posmatrati samo naprezanja na
savijanje. 2. Hipotetičke greške i izvor koncentracije naprezanja opisati preko korekcionih faktora Yi.
3. Izvršiti pulzirajuće eksperimente na izrađenim ozubljenjima – formirati uporedne vrijednosti. 4. Silu
posmatrati na glavi zuba (najgori mogući slučaj)

Provjeravaju se uslovi čvrstoće u korijenu zuba pogonskog zupčanika:

i gonjenog

zupčanika