HAI ĐỨA TRẺ

Thạch Lam

1. khái quát về tác giả và tác phẩm

Thạch Lam (1910-1942) là một nhà văn tiêu biểu của văn học Việt Nam thời kì
1930-1945. Là một nhà văn lãng mạn nhưng tác phẩm của ông lại giàu yếu tố hiện
thực, thấm đượm lòng nhân ái và niềm xót thương những con người bất hạnh. Mỗi
truyện ngắn của ông như một bài thơ trữ bài thơ đượm buồn trong đó có bài thơ Hai đứa
trẻ.

2. Hai đứa trẻ là một truyện ngắn xuất sắc của Thạch Lam in trong tập Nắng
trong vườn (1938). Truyện ngắn thể hiện niềm xót thương chân thành và thấm thía của
nhà văn với những kiếp người sống cơ cực, quẩn quanh, mòn mỏi trong phố huyện tăm
tối, cũng đồng thời phát hiện, trân trọng, nâng niu những mong ước khiêm nhường, nhỏ
nhoi và rất mơ hồ trong tâm hồn họ.

II. TÌM HIỂU TÁC PHẨM

1. Bức tranh thiên nhiên và cuộc sống con người nơi phố huyện và sự cảm nhận
của bé Liên, cô bé nghèo có tâm hồn nhạy cảm và trái tim nhân hậu.

1.1Trong truyện ngắn Hai đứa trẻ, Thạch Lam đã miêu tả một bức tranh thiên
nhiên với những nét đặc trưng nhất của một không gian phố huyện, vừa làm nền cho
hoạt động của còn người, vừa gián tiếp thẻ hiện tâm trạng nhân vật, tạo ra chất trữ tình
rất đặc biệt cho truyện ngắn. Đó là bức tranh thiên nhiên êm ả, đượm buồn của phố
huyện nghèo trong giờ khắc ngày tàn.
Cảnh ngày tàn trước hết được gợi ra qua âm thanh của tiếng trống thu không.
Trong cảm nhận của Liên, những âm thanh ấy vang ra từng tiếng một- cảm giác cho
thấy không gian xung quanh Liên rất yên ả, tĩnh lặng, và trong một sắc thái nào đó, nó
gợi liên tưởng tới sự ngưng đọng buồn tẻ của thời gian. Tiếng trống ấy với Liên không
đơn thuần chỉ là tín hiệu vô chi, hờ hững của thời gian, nó là những âm thanh vang ra để
gọi buổi chiều- động từ gọi khiến tiếng trống phút hoàng hôn như có linh hồn, có tâm
trạng, một linh hồn ảm đạm, một tâm trạng buồn bã-một nỗi buồn của âm thanh gợi
một nỗi buồn trong cảnh vật, một sự giao cảm tha thiết, u hoài. Câu văn “Chiều, chiều
rồi…” tựa như một câu thơ trong bài thơ trữ tình đượm buồn, nó là tiếng kêu khẽ khàng,
tiếng thở dài âm thầm của nhà văn, của nhân vật để bộc lộ nỗi buồn dịu dàng tỏng một
chiều êm ả như ru… Trong không gian êm ả của chiều quê, chỉ có tiếng ếch nhái văng
vẳng gợi sự buồn tẻ, hiu quạnh của xóm làng, tiếng muỗi vo ve làm rõ hơn sự tĩnh lặng,
tiếng hoa bàng rụng khe khẽ từng loạt vừa êm đềm, thi vị vừa man mác u buồn…
Thiên nhiên còn được hiện ra trong những hình ảnh, màu sắc đầy ấn tượng. Đầu
tiên là hoàng hôn với hình ảnh mặt trời đỏ rực như lửa cháy, những đám mây hồng được
só ánh với “hòn than sắp tàn”- đó đều là những gam màu chói gắt và ấm nóng, nhưng
vẫn không xua được cảm giác về sự lụi tàn bao trùm lên không gian chiều quê. Sau cảnh
hoàng hôn là những hình ảnh đầy ấn tượng của bóng tối. Bắt đầu là một nét vẽ ngược
sáng của hoàng hôn với bóng tối đen sẫm của dãy tre làng in lên nền trời, rồi sau đó,
bóng tối mênh mông, thăm thẳm, dày đặc trùm lên con đường ra sông, con dường qua
chợ về nhà, các ngõ vào làng và toàn thể không gian phố huyện. Bóng tối không chỉ phủ
lên cảnh vật, bóng tối còn ngập dần đầy trong mắt Liên, thấm vào tâm hồn ngây thơ,
nhạy cảm của em, nỗi buồn man mác trước cái giờ khắc của ngày tàn… Đó là nỗi buồn
dường như vô cớ, ngay Liên cũng không hiểu sao mình lại buồn, có lẽ đó là nỗi u hoài
vốn có của con người khi chứng kiến sự trôi chảy, tàn lụi của thời gian. Và cũng có thể
thấy trong tâm hồn Liên, bóng tối ở phố huyện không hề xa lạ hay dáng sợ mà gần gũi,
quen thuộc, đầy thi vị, nhà văn miêu tả Liên gồi trong một đêm mùa hạ êm như
nhung… đêm tối vẫn bao bọc xung quanh, đêm của đất quê và ngoài kia, đồng ruộng
vẫn mênh mang và yên lặng…- những câu văn không chỉ thể hiện chất thơ của cuộc
sống mà còn bộc lọ cả sự tinh tế trong tâm hồn con người. Thiên nhiên phố huyện còn
được miêu tả thật gợi cảm với ngàn sao lấp lánh trên bầu trời đêm thăm thẳ lẫn với vệt
sáng nhấp nahays của đom đóm chập chờn, khuất lấp trong những cành cây.

Thiên nhiên phố huyện đã được miêu tả vơi sự hòa hợp giũa hình ảnh, âm thanh,
màu sác,ánh sáng và cả bóng tối trong những câu văn êm ả như thơ. Đặt trong ánh mắt
quan sát tinh tế và sự cảm nhận mơ mộng của Liên, bức tranh thiên nhiên nơi phố huyện
nghèo vừa êm đêm, vừa thân thuộc, thấm được cảm xúc trìu mến, nâng niu của con
người trước cảnh sắc quê hương.

1.2. Bức tranh cuộc sóng của con người nơi phố huyện
1.2.1. bức tranh cuộc sống con người nơi phố huyện trước hết được gợi ra trong
cảnh chiều tàn. Phố huyện vốn đã nghèo, chợ huyện cũng nghèo, khi chợ chiêu đã vãn,
người về hết và tiếng ồn ào cũng mất, chỉ còn những lều quán trơ trọi, rác rưởi ngổn
ngang, sự nghèo nàn tàn tạ càng hiện rõ. Không còn sự đông đúc để nhìn, không còn sự
ồn ào để nghe, hai đứa trẻ cảm nhạn sự tĩnh lặng tàn tạ của cảnh chợ chiều qua khứu
giác: mùi âm ảm bốc lên,hơi nóng của ban ngày lẫn với mùi cát hụi quen thuộc quá,
khiến hai chị em Liên tưởng là mùi riêng của đát, của quê hương này...- một sự cảm
nhận của con người có niềm yêu mến gắn bó thân thiết với quê hương.
 1.2.2. Cảnh tàn tạ cuối ngày đã khiến Liên buồn man mác, những khiếp người
mòn mỏi nơi phố huyện nghèo càng khiên trái tim nhân hậu, nhạy cảm của em tràn ngập
niềm thương xót.

Nhìn những đứa trẻ con nhà nghèo.., cúi lom khom… nhặt rác, tìm tòi những thứ
còn dùng được trong chỗ nhặt rác rưởi ở chợ, Liên động lòng thương dù chính em cũng
không có tiền để giúp lũ trẻ. Bản thân duy trì sự sống bằng những phế thải của sự sống
đã cho thấy sự tàn tạ buồn thảm của cuộc sống nơi đây.

Tiêu biểu cho những kiếp đời tàn là hình ảnh của mẹ con chị Tí. Ban ngày ò cua
bắt tép, một công việc chất chưởng cầu may, tối về mới dọn hàng nước. Khách hàng của
chị loanh quanh cũng chỉ là vài anh phu xe, phu gạo, mua nhiều lắm cũng chỉ bát nước
chè tươi hay điếu thuốc lào- kiếm chẳng được là bao mà hôm nào chị cũng dọn hàng.
Tuy nhiên, dáng điệu uể oải, thái độ chán chường mà nhất là cái chép miệng đày ngán
ngẩm: ối chao, sơm với muộn mà có ăn thua gì… cho thấy chị Tí dọn hàng không trông
mong sinh kế, không có niềm vui, chị làm chỉ như một thói quen tẻ nhạt, nhàm chán,
một sự lặp lại mòn mỏi, đơn điệu mỗi ngày.Hình ảnh chiếc đèn con của chị trở đi trở đi
trở lại trong truyện như một biểu tượng đầy ám ảnh về những kiếp sống leo lét trong
bóng tối của xã hội cũ. Chiếc đèn không làm cho cuộc đời họ sáng thêm nhưng lại đủ
sức soi rõ sự nghèo khổ, héo hắt của họ. Ấn tượng nhât cho những kiếp đời tàn là hình
ảnh bà cụ Thi hơi điên với tiếng cười khanh khách, lảo đảo khuất dần trong bóng tối…
Cảnh hai chị em Liên đứng sững nhìn theo cụ không chỉ thể hiện cảm giác sợ hãi mà
còn bộc lộ nỗi sót thương, ái ngại cho một kiếp sống vô cảm, vô thức. Cuộc đời cụ cũng
là một bóng tối triền miên, góp phần làm dày đặc thêm bóng tối của phố huyện.Góp
thêm cho sự tàn tạ của cuộc sống những cư dân phố huyện là hình ảnh bác phở Siêu với
món quà xa xỉ thường là ế ẩm, là gia đình bác Xẩm trên manh chiếu rách, với mấy tiếng
đàn bầu bật trong yeenn lặng không có người nghe, lag hình ảnh thằng con lê la nghịch
nhặt rác bẩn vùi trong cát bên đường.

Bản thân hai chị em Liên và An cũng đang sống trong một kiếp đời tàn. Cuộc
sống với những gì có thể coi là tốt đẹp đã lùi vào dĩ vãng trong kí ức của xa xăm, mơ hồ
của hai đứa trẻ về Hà Nội, một vùng sáng rực và lấp lánh với những cốc nước lạnh xanh
đỏ…Bây giờ, bố mất việc, mẹ quần quật suốt ngày với gánh hàng xáo, hai chị em trông
coi một cửa hàng tạp hóa nhỏ xíu, ế ẩm- sự nghèo nàn, tàn tạ trong cuộc sống của hai
đứa trẻ hiện ra trong hình ảnh chiếc chõng nan sắp gãy kêu cót két, tấm phên núa dán
giấy nhật trình cũ nát, hai bánh rưỡi xà phòng bán được trong ngày chợ phiên! Ở cuối
truyện, khi đoàn tàu đã đi qua, khi không còn gì để chờ đợi, hai đứa trẻ thiếp đi trong
giấc ngủ tịch mịch và đầy bóng tối. Chi tiết này cho thây cuộc sống ban ngày của hai
đứa trẻ nhạt tới mức ngay cả trong giấc mơ cũng là một cõi tăm tối hư vô.
 Như vậy, ngày này qua ngày khác, chừng ấy con người trong bóng tối mong đợi
một cái gì đấy tươi sáng hơn cho sự sống nghèo khổ hàng ngày của họ. Tất cả những cư
dân phố huyện sống âm thầm, mòn mỏi trong bóng tối, xơ xác, héo hắt trông nghèo khổ,
và họ vẫn mơ hồ chờ đợi” một cái gì” tốt đẹp hơn dẫu sự chờ đợi ấy thật xa xôi , vô
vọng. Có thể nhận ra sự chờ đợi ấy trong lời nhắc chậm rãi, bâng quơ của chị Tí về
những người khách hàng chưa ra, trong cách góp chuyện bằng tiếng đàn buồn bã của
bác Xẩm hay cái “ ngểnh cổ” trông ngóng của bác Siêu khi hướng về phía ga đón đợi
đoàn tầu, đặc biệt là qua tâm trạng khắc khoải của hai đứa trẻ khi hằng đêm chờ đoàn
tàu từ Hà Nội đi qua ga xép nhỏ của phố huyện…Hi vọng vào sự thay đổi của cuộc đời,
dù mong manh, mơ hồ,Thạch Lam vẫn cho thấy những con người ở đây không muốn bị
chìm lấp vào bóng tối, không muốn sự tồn tại của mình trong cuộc đời trở thành vô
nghía bởi sự quẩn quanh mòn mỏi.

2. Tâm trạng của Liên và An trong cảnh đợi tàu.

2.1Đêm nào Liên và An cũng cố thức chờ đoàn tàu từ Hà Nội đi qua ga xéo nhỏ
của phố huyện. Dù mẹ có dặn phải cố thức để đợi những người khách cuối cùng của
đêm khuya nhưng trong thực tế, cửa hàng tập hóa nhỏ xíu của Liên và An ngay trong
ngày chợ phiên cũng chẳng bán được gì nhiều, cho nên đêm tối càng chẳng hi vọng bán
được hàng, Lien khống trông mong ai đến mua nữa. Với lại, đêm họ chỉ mau bao diêm
hay gói thuốc là cùng…Như vậy, việc chờ đoàn tàu hằng đêm của Liên và An không
hoàn toàn xuất phát từ nhu cầu đời sống vật chất mà hầu như chỉ xuất phát từ nhu cầu
của đời sống tinh thần.
2.2Hàng ngày, hai đứa trẻ phải sống trong một thế giới buồn tẻ, tăm tối và nghèo
khổ của phố huyện. Chính cuộc sống quẩn quanh, tàn tạ bao bọc xung quanh hai đứa trẻ
cũng như sự đơn điệu tẻ nhạt trong cuộc sống nghèo khổ của chính chúng khiến cho
Liên và An khao khát, khắc khoải chờ đợi giờ khắc đoàn tàu đêm từ Hà Nội đi qua.
Đoàn tàu là sự hoạt động cuối cùng của đem khuya, với hai đứa trẻ, hoạt động ấy
có khả năng khuấy động mãnh liệt, nhịp sống tẻ nhạt, tù đọng của phố huyện nghèo,
đem lại cho nó sự đổi thay dù chỉ trong chốc lát. Đoàn tàu đem đến cho phố huyện một
thế giới khác hẳn: nếu phố huyện tàn tạ, tối tăm thì đoàn tàu sáng trưng và rực rỡ, nếu
phố huyện tù đọng, ngưng trệ thì đoàn tàu náo nhiệt và sống động, nếu phố huyện sơ
xác, nghèo khổ thì đoàn tàu sang trọng và giàu có. Sự khác biệt sâu sắc giữa hai thế giới
ấy là nguyên nhân của niềm khao khát được chờ đợi của hai đứa trẻ.
Niềm khao khát khiến giờ khắc đoàn tàu ngang qua ga xép nhỏ của phố huyện trở
thành một thời khắc thiêng liêng,trang trọng- thiêng liêng, trang trọng đến mức nếu bỏ
lỡ giờ khắc ấy thì một ngày của hai đứa trẻ sẽ trôi qua vô nghĩa. Hai đứa trẻ buồn ngủ
ríu cả mắt vẫn cố thức để được nhìn chuyến tàu, bé An trước khi đi ngủ còn dặn chị
đánh thức khi tàu đến. Tàu chưa đến, hai đứa trẻ đã nhận thấy dấu hiệu của nó qua sự
xuất hiện của người gác ghi. Tà còn ở phía xa, Liên đã trông thấy ngọn lửa xanh biếc,
sát mặt đất như ma trơi, đã xúc động nghe tiếng cói xe lửa từ đây vang lại, trong đêm
khuya kéo dài ra theo ngọn gió xa xôi- trong tâm trí Liên, tiếng cói tàu trở tahnhf một
âm thanh mơ hồ, xao xuyến, ngân vang, tiếng cói dịu dàng trong gió đêm, trong sự chờ
đợi da diết của con người.
Thế rồi, hai chị em choáng ngợp trước hình ảnh đoàn tàu rầm rộ đi tới, háo hức
lắng nghe tiếng dồn dập, tiếng xe rít mạnh vào ghi…tiếng hành khách ồn ào khe khẽ,
quan sát thấy cả một làn khói bừng sáng trắng phía xa…Khi tàu ngang qua, Liên và An
say mê ngắm nhìn các toa tàu đèn sáng trưng…những toa trên sang trọng lố nhố những
người, đồng và kền sáng lấp lánh, và sau cùng, khi đoàn tàu khuất dần trong đêm tối, chỉ
để lại những đốm sáng nhỏ bay tung trên đường sắt… chiếc đèn xanh treo trên toa cuối
cùng, xa xa mãi rồi khuất sau rặng tre, hai đưa trẻ vẫn ngẩn ngơ dõi theo cái chấm nhỏ
của ngọn đèn ấy trong niềm tiếc nuối, khát khao.
Thực ra, đó là chuyến tàu không đông như mọi khi, thưa vắng người và hình như
kém sáng, vậy mà nó vẫn đem đến cho hai đứa trẻ bao nhiêu xúc động. Sự xúc động đó
hiện lên trong cử chỉ Liên cầm tay em không đáp khi An hỏi chị một câu gì đó; trong
dáng vẻ Liên lặng người theo mơ tưởng về một thế giới khác mà đoàn tàu vừa đêm qua.
Hai chữ Hà Nội ngân nga trong lòng cô bé nghèo:…họ ở Hà Nội về…HÀ Nội xa xăm,
Hà Nội sáng rực…đoàn tài khiến hai đứa trẻ như thoát ra khỏi không gian tăm tối, buồn
tẻ, nghèo khổ của phố huyện, đoàn tàu cũng đem đến nhữn hiện hữu của thời gian trong
tâm tư hai đứa trẻ, đó là niềm vui sướng trong chốc lát của hiện tại, là những kí ức tuổi
thơ êm đẹp trong quá khứ, là mong manh một thoáng ước mơ nhưng mơ hồ chờ đợi một
tương lai tươi sáng, tốt đẹp hơn.