Nicole G.

Yalung
11882131

Pisamban Maragul: Produkto ng Polo Y Servicio (1887-1896)

I. INTRODUKSYON

Isang katangi-tanging palatandaan ang Holy Rosary Parish sa siyudad ng

Angeles. Kadalasang tinatawag itong “Pisamban Maragul” ng mga lokal o Angeleno
na ang ibig sabihin sa Kapampangan ay “ Malaking Simbahan”, dahil sa malaki
nitong istraktura. Masasalamin sa karingalan ng gusali ng Pisamban Maragul ang
mayamang kasaysayan nito. Nagmula sa pagsisikap at pamamahala ng mga
Angeleneo ang pagkakatatag ng kasalakuyang gusali na Pisambang Maragul na yari
sa bato noong 1887 at natapos noong 1896. Sa loob ng huling 11 na taon ng pagbuo
ng simbahan ay sumailalim ito sa sistema ng Polo y Servicio. Ang pananaliksik na
ito ay magbibigay ng pangunahing at karagdagang impormasyon patungkol sa Polo y
Servicio na naganap sa Pisamban. Nilalayon ng pag-aaral na ito masuri ang mga
naging pagbabago sa simbahan sa panahon na sumailalim ito sa patakarang Polo y
Servicio.

II. METODOLOHIYA

Nagsagawa ng pananaliksik sa mga primaryang dokumento hinggil sa paksa

mula sa artsibo ng Archdiocese ng San Fernando sa Pampanga tulad ng Exactitud de
las Cuentas de Cargo y Data de la Parroquia de Ángeles, Erecion de los Pueblos
1784-1892, Kasama sa mga sinaliksik na primaryang dokumento ay mula sa
Pambansang Artsibo ng Pilipinas.Sinuri din ang mga akda ayon sa kasaysayan ng
Holy Rosary Parish at sumangguni sa mga akdang nailathala sa lokal na Kasaysayan
ng Lungsod ng Angeles. Nagsaliksik din ng mga kaugnay na akda mula sa silid-
aklatan ng Center for Kapampangan Studies.
 III. NILALAMAN

A. Pagtatag ng Simbahan sa loob ng Bayan ng Angeles sa ilalim ng mga

Augustino

Ang Pisamban Maragul (Malaking Simbahan) ay matatagpuan sa siyudad ng

Angeles, nasa hilagang-silangan bahagi ng lalawigan ng Pampanga. Ito ay nakatali sa
Hilaga ng Mabalacat at Magalang, Sa Silangan, hangganang Arayat at Sta. Ana, Sa
Timog, Porac, Mexico at San Fernando, at sa kanluran naman ay ang lalawigan ng
Zambales.1 Bago ito tawagin sa kasalukuyang pangalan nito na Angeles, isang kagubatan,
malawak, malayo,masukal at matalahib na lugar ito,Punong-puno ng mga halamang
baging na tinatawag na Culiat (Onetum Indicum) 2. Kung kaya’t mula sa halamang ito
nagmula ang dating pangalan ng siyudad.

Noong 1796 nilinis ang kagubatan nina Don Angel Pantaleon Miranda at Dona
Rosalia de Jesus, mga kilalang pamilya mula sa San Fernando.Inumpisahan ang paglilinis
ng Culiat , kasama ang kanilang mga nangungupahan ng lupa at tagasunod (inquilinos at
casamajanes) upang makahanap ng bagong matitirahan, at para mapagtamnan ng asukal
at palay.3Pagkatapos ng paglilinis ng magubat na lugar ng Culiat, walang sinayang na
panahon si Don Angel at ang mga residente sa pagtatayo ng mga pangunahing mga
istruktura para sa pagtatatag ng mga pormal na pamayanan ,gaya ng eskwelahan, bahay
ng Husgado at ng kapilya na may kumbento 4. Kung kaya’t itinayo ang ang unang kapilya
ng bayan ng Culiat nina Don Angel Panteleon De Miranda taong 1812 5. Kalaunan
binigyan ito ng kalayaang pastoral ,ayon sa Act Of Santa Visita del Lubao noong ika 29
ng Abril dahil sa kalayuan nito mula sa kaniyang matriz, San Fernando6.
Sa ika-8 na araw ng buwan ng Disyembre sa taong 1829, humiwalay ang ang
barrio ng Culiat mula sa Munacipalidad ng San Fernando, at binigyan ito ng bagong
pangalan na Angeles bilang karanglan sa tagapagtatag nito na si Don Angel Pantaleon
1
Department of Local Government and Community Development,
Symbols of The State: Republic of The Philippines (Quezon City: National Media Production Center,1975),32.
2
Romeo Cabusao, Capampangan: Casalpantayan at Casalesayan (San Fernando Pampanga: Arkibu Sentru
Kapampangan,2006),15.
3
Mariano,Henson, The Town of Angeles: In the province of Pampanga Philippines.
(San Fernando,Pampanga:Ing Katiwala Press,1948), 1-2.
4
Nicolas Vicente Navarro, The Travails of Don Angel, The Untold Story, trans. Edgardo Cura
Sibug (Angeles City: Museo ning Angeles, 2013) 1.
5
Henson,4.

Letter by Don Angel Pantaleon de Miranda, Churches in the Archdiocese of Manila; Pampanga,
6

(1812), RCAM 13.C.9, Folder 7, Archdiocesan Museum of San Fernando, Assumption University,Pampanga.
 de Miranda, at ng mga banal na patron na “Los Santos Angeles Custodios”7. Sa
parehong taon humilaway din ang Parroquia de Culiat mula sa administratibong
pamahahala ng San Fernando at pormal na tinanggap ng mga Augustinong misyonero
bilang bahagi ng kanilang ministeryo. 8
Sa taong 1834, ang orihinal na santuwaryo ay pinalitan ng isang mas malaking
simbahan sapagkat ito ay napakaliit upang tumanggap ng lumalaking bilang ng mga
naninirahan; samakatuwid, ang pangalan na Pisamban Maragul ay tila tumutukoy sa
pagtatayo ng isang mas malaking istraktura9. Ayon sa tala ni Mallat (1846) ang pueblo
ng Angeles ay may …3, 640 na naninirahan residente 10. Lumaki nang mabilis ang
populasyon ng Angeles, noong 1848 , na humating sa bilang na 4,695 11

Nagpatuloy ang mga pagkukumpuni nito, noong taong 1855, may nailathalang datos,
kung saan nakalahad ang mga ginastos sa pagpapakumpuni ng simbahan,upang
matustusan ang pagpapagawa at pagpapalawak nito, nang-utang ang Parokya ng
angeles mula sa mga pondo ng ibang Parokya ng walang interes 12

Demonstration of the accuracy of the cargo accounts and Data from the
parish of Angels from 1855 to the end of January 1877.
Details of the amounts taken according to receipts.
From Lubao, 10,422
Of Guagua 2000
Of Sta Rita 700
Of Tarlac 300
Of Mabalacat 434
Of Porac 4.151
Of Concepcion 3000

7
Henson,3.

8
Pablo Virgillo David and Nina Tomen, Pisamban Maragul: The living Church of Angeles City,
(San Fernando:Curia Sancti Rosarii, Inc, 2015),21.
9
Joel Pabustan Mallari, A Look at Pisamban Maragul’s Material Culture (Angeles City: KATATAGAN,
Inc.,2013),1.

10
Jean Mallat, The Philipines: history geography, customs,agriculture, industry and commerce of the
Spanish colonies trans by Pura Santillan-Castrence: (Manila, National Historical Commission of the Philippines
2012), 127.
11
Pedro Galende, Angels in Stone: Architecture of Augustinian Churches in the Philippines
(Metro Manila:G.A Formoso Publishing,1987), 228.
12
Pedro Galende, Philippine Church Façade. (Manila: San Agustin Museum,1996),160.
 Total amount of receipts 21,007 pesos13

Sa pagpapatuloy ng pagkumpuni ng simbahan nabuo ang kasalukuyang

estraktura nito na gawa sa bato noong 1877, sa taong ito ay nagsimula ang
paghuhukay para sa pundasyon ng isang mas malaki at permanenteng simbahan ng
mga matitibay na materyales14 Isinagawa ito ayon sa plano at disenyo ng
inhinyerong sibil na si Don Antonio de la Camara, Ang kaniyang disensyo ay isang
europeong romansque na may mga kambal kampanaryo at may taas na 35 metro 15

B. Ang pagkabuo ng Pisambang Maragul sa ilalim ng Polo y Servicio

Kapag magtitindig ng isang simbahan, tinatawag ang mga mamamayan sa

isang polo y servicio. Ang polo ay pinaikling salitang “polong” na ayon sa Diccionario
nina Padre San Buenaventura at San Lucar, ay ang pagtulong ng walang hinihinging
kapalit, kasingkahulugan ng “batares” o “palusong” o “bayanihan”. Ang servicio
naman ay malinaw na paglilingkod. Ngunit tulad ng alam natin ngayon, ang
pagkaunawa ng mga guro at ang mababasa sa mga aklat ng historya, kasingkahulugan
ito ng sapilitang patrabaho.16. Sa ilalim ng patakarang ito tinatawag na polista ang
mga trabahador.

Upang maisakatuparan ang planong pagpapatayo ng isang malaking simbahan,

kinakailangan ng maraming lakas paggawa, kung kaya’t humiling ang simbahan ng
mga polista sa taong 1885,upang makatulong sa pagkukumpuni at pagbuo ng mas
matatag na gusali. Sumulat noong Enero 17,1885 ang kasalukuyang Pari ng panahon
na iyon na si Padre Juan Merino upang pahintulutan ang proyekto at ang pagkuha ng
mga polista na magbibigay ng kanilang serbisyo hanggang sa matapos ang simbahan:
“I also need the civil approval, and the people to fast in order
to carry out the work begun. I ask you to take me for a present and,
aware of everything and presumes the formalities and urgent
governmental instructions to approve this project, to grant every year
four polists for each head of barangay for the duration of the work. 17

13
Guillermo Masnou, “Demostración de la Exactitud de las Cuentas de Cargo y Data de la Parroquia de
Ángeles durante el tiempo que fue desempanada por el Fr. Guillermo Masnou,o sea,desde 1855 a fines de enero de
1877.”,In Parroquias de la Pampanga,Cargo Y Data 1805-1895,RCAM 13.C9,Folder 5, Archdiocesan Museum of
San Fernando, Assumption University,Pampanga.
14
Henson, 15.
15
David and Tomen, 178.
16
Jaime Veneracion,”Pagsilang ng Bulakenyo”,Facebook Post, Agosto 15, 2017,
https://www.facebook.com/sampakabulacan/posts/pagsilang-ng-bulakenyojaime-b-veneracionayon-sa-heswitang-
historyador-na-si-fr-j/1521826477881644/
17
 At noong Ika-25 ng Abril sa sulat ni Padre Merino ang inilahad niya
kahalagahan na maitayo ang simbahan para sa mga Angeleno, dahil dito binigyang
katuwiran niya pagkuha ng tulong mga polista:
“report concerning the reconstruction of the parish church, I
must say to V. E. that it is of absolute necessity, because to do
so is the congregation of the Angels, without the church the
Gift of the divine office cannot be celebrated with the due
propriety; and therefore I do not find it inconvenient that V. E.
to approve the Project of the works they accompany, having
regard to the favorable report issued by the general
Inspectorate of public Works. With respect to the help of
polists, I believe just the request of the parish priest to expose
,since it is a public building that cannot be thought of and has
recognized the utility and necessity of the same people and
that the Church of Angels has already exhausted all its
resources in the works of it.”18

At kalaunan ang kahilingan ng simbahan ay inirekomenda para ma-aprubahan

ayon sa ulat ng pagsisiyasat ng pamahalaan noong ika-29 ng Abril sa taong 1885:
“The former governor general by agreement of 24 of current has
arranged to refer to V. E. and for in the former promotion by the parish
priest of Angels, in request that the project for the construction of the
Parish Church of the aforementioned villages be approved.” 19
At sa sumunod na araw ito ay tuluyang binigyan ng permiso ng Pamahalaan:
“In visit …promoted by the parish priest of the village of Los
Angeles provincial of Pampanga in request that the construction project of
the Parish Church of the mentioned thermal town be approved in
consideration of the favorable inferring by V. E. Y. This inspection by Public
Works; This Governor General vice RL Patronato as accredited yesterday
...I have to well approve the construction project “

18
Juan Merino. “Expediente Promovido por el Parroquia de Angeles sobre que se
apruebe el Proyecto para la Construction de la Iglesia Parroquial de Referido Pueblo,11
December 1884”, In Patronatos 1884-1894, NAP Exp. 57, Fol 20-37, National Archives of the Philippines, Paco,
Manila.
19
Ibid.
 C. Mga pagbabagong naganap sa ilalim ng Polo y Servicio sa Pisamban
Maragul

Maraming pagbabagong naganap mula sa taong 1855, mula sa tulong ng mga

polistang nagtrabaho sa simbahan upang ito ay matapos. Maaring pagbasehan ang mga
pagbabago dulot sa ilalim ng patakarang Polo y Servicio ang manuskrito ni Mariano
Vicente Henson de Miranda na apo ng mga tagapagtatag ng Angeles. Isinalin ito mula
sa wikang espansyol sa akda na Pisamban Maragul: A living Church of Angeles City.

Isa sa mga pagbabagong naganap ay ang Pagpapala at pagpapasinaya ng

nauunang gitnang bahagi ng simbahan at pagtatapos ng pader at pagsisimula ng gawain
para sa pundasyon ng mga tore20.

Nagpatuloy ang konstruksyon ng simbahan , sa taong 1890, Inilarawan ayon

sa ulat ang kalagayan ng simbahan at ang mga parte na kailangan pang kumpunihin:

“Church of this town is unfinished, but in a fairly

advanced state, gram's missing part of the quizme; we had
risen with the help of the people and personal works and
pious personal works from the foundation; ascendents the
amount donated since the beginning to more than twenty-five
thousand It should be noted that during the last diocesan
visits, the church's funds were not used in the work of the
church, until the decision on parish works was paid in
full.”21

Sa taong 1891, binasbasan at pinasinayaan ang natitirang bahagi ng iglesya,

na istilong Byzantine at may panloob na lapad na 24 metro at may haba na 79 metro na
may higit sa 12 metro ang taas, ang mga lateral na may 9 metro, 11 na may access na mga
pinto na may 9 na metro , 11 mga pintuan sa pag-access, 23 mga bintana ng isang
artistikong, isang masining na harapan na may 21 metro ng tangkad at malaking cupola na
may 30 metros ang kataasan, Nakaragdag sa mga pagbabagong naganap sa simbahan sa
buwan ng Disyembre parehong taon ang isang organ na nakuha sa pamamagitan ng isang
pagbili sa simbahan ng Bacolor bilang donasyon mula sa ilang mayaman na
residente.Noong sumunod na taon naman ng 1892 , pinasinayaan ang isang magarang
benditahan ng pagbibinyag na gawa sa marmol na .Pagkatapos nito ay ang pagtayo ng
dalawang posting pangkidlat sa taong 1893, isa sa simbahan at isa naman sa tirahan ng
kura, Sa sumunod na taon ng, 1894 patuloy ang paggawa sa mga tore, pitong kampana ang
ang iniligay sa mga ito. at noong Setyembre 7, ang pitong kampana ay ikinabit sa mga ito;
ang dalawa sa kanila ay nakabitin at ang iba pang limang ay naka-ugoy. Isang magarang
20
David and Tomen, 28.
21
Letter of Father Pedro Ibeas. Errecion de los Pueblos 1784-1892” (S 83- S 196) Exp. 4, Fol. 83-196,
Archdiocesan Museum of San Fernando, Assumption University, Pampanga.
 tabernakulo na binalutan ng ginto ay inagurahan sa araw ng Corpus Christi na donasyon
mula sa relihiyosong pamliya sa parehong taon 22

At sa taong 1896, ika 17 ng Pebrero nakaroon ng dalawang “stoup” o “water

fonts” na ipinatayo bilang donasyon mula sa isang relihiyosong pamilya. Na hanggang sa
kasalukuyang panahon ay makikita pa sa Simbahan Sa taong ding ito nakumpleto ang
Pisamban Maragul sinimulan sa taong 1877. 23

Sa kabuaan, Masusuri mula sa mga batis na nakalap na naitatag ang

kasalukuyang simbahan dahil sa pagsusumikap ng mga angeleno, sa pamamaitan ng
polista na nagtrabaho at ng mga donasyon ibinigay ng mga residente upang mabuo ang
simbahan.
Nabuo ang Pisamban Maragul at nagsilbing buhay na bantayog ng
pagtutulungan, paghihirap at pagbibigayan ng mga Angeleno lalung lalo na sa
matiyagang pagtitiis sa paggawa ng mga magsasaka at nangungupahan ng lupa sa loob
ng halos dalawampung taon24

D. Konklusyon
Mayaman ang kasaysayan ng Pisambang Maragul, kalakip na dito ang madaming pagbabagong
naganap sa simbahan, madaming proseso itong napagdaanan , mula sa pagiging kapilya nito
hanggang sa pagsasarili nito sabay ng paghiwalay ng pueblo ng Angeles mula sa San Fernando.
Sunod- sunod ang mga naganap na pagkukumpuni sa simbahan upang magpatuloy na
mapaunlakan ang dumadaming populasyon ng Angeles para sa ispirituwal na pangangailangan
ng mga Angeleno, dahil dito sinikap ng mga residente na mabuo ang kasalukuyang estraktura
ng simbahan na yari sa bato, na ngayon tinatawag ng Holy Rosary Parish o Pisamban Maragul
dahil kalakihan nito na nagsisilbing katangi-tanging palatandaan na nasa sentro ng siyudad ng
Angeles. Mahalaga ang pagtalakay nito dahil mula sa pahihirap, pagsusumikap at pagtutulungan
ng polistang angeleno at ng mga normal na mamayan ng Angeles ay nabuo ang Simbahan.
Nasalamin sa pagpapatayo ng simabahn ang pagtutulungan at pagbibigayan ng mga Angeleno.
Ang pag-aaral na ito ay nangangailangan pa ng mas malalim na pananaliksik hinggil sa kung
sino-sino ang mga naitalagang mga Polista, at kanilang bilang sa buong panahon na sumailalim
ang Simbahan sa Polo y Servicio at kung ano ang naging kondisyon ng simbahan sa panahon ng
kanilang pagtratrabaho dito.

22
David and Tomen, 28
23
Henson,19.
24
Henson, I.
 IV. APENDISE
APPENDIX A
Sanggunian: Demostración de la Exactitud de las Cuentas de Cargo y Data de la Parroquia de
Ángeles durante el tiempo que fue desempanada por el Fr. Guillermo Masnou,o sea,desde 1855 a
fines de enero de 1877.In Parroquias de la Pampanga,Cargo Y Data (1805-1895)

Demonstration of the accuracy of the cargo accounts and Data from the parish of
Angels during the time it was unpacked for Fr. Guillermo Masnou that is from
1855 to the end of January 1877.

Contents
This demonstration has made necessary the necessity of justifying the F.
Guillermo Masnou, of the doubt that on the exactitude of accounts of the parish of
Angels, manifested to him the current parish priest P. Ramon Larrionan dia, in a
letter signed by him and dated 8 February 1879 and that copied to the tetra in the
concession to this matter says so:

I have to communicate something serious. This is the case that only 18007 pp
from parochial works as a loan are loaded in the cargo and Data Book of this
parish. and the receipts (libalos) and the creditor parishes import 21,007 pp so it is
hard that 3000 pp are missing. Details of the amounts taken according to receipts.

From Lubao, ten thousand, four hundred and twenty-two 10,422

Guagua 2000
Of Sta Rita 700.
Of Tarlac 300
Of Mabalacat
Of Porac 4.151
Of Concepcion 3000
Total amount received 21,007 pesos

"I thought it opportune to bring the rest to V.'s attention for his government.”

Fleets and data relating to the accounts of the parish of Angels.

With the authorization and license in sariptis of the Diocesan, the construction
works of the Yglesia were planned in 1864 to replace the one of tables and Nipa
that then had another,of Stone and iron. For this purpose ,in addition to the
existing funds and income of the parish, the parish priest was granted the sum of
eight thousand pp of funds from other churches. Had is that such funds were
deposited y the exclusive responsibility of the P. Glycario Foraneo, who was
 supplying the parish priest of Angels with the quantity stated, as needed.In
November 17, 1868 turn ' the Diocesan prelate
Santa Visita a la Parroquia de Angeles; by His Decree of Vista asprobo las cuentas ,and the same
one says: "that the Yglesia De Angeles is in duty for advances for the work made with license
competence, the following amounts: to the Church of Lubao 3,000 pp, to that of Porac 4,000, to
that of St. Rita 700, to that of Tarlac 300.

APPENDIX B
Sanggunian: Ibeas, Pedro. Letter of Father Pedro Ibeas. Errecion de los Pueblos 1784-1892.

Brother Pedro Ybeas, Augustinian religious and pastor of Angels in La Pampanga, with a
card of unlike class no.192, issued by the Public Finance Administration of this province,
majestically to V. E. and cupone; that the Church of this people is unfinished, but in a fairly
advanced state, lacking much of the quizame; table floor, altarpieces and painting with him;
having raised with the help of the people and other pious persons from the foundations;
increasing the amount given since the beginning to more than twenty-five thousand. It is to be
noted, that in the last diocesan visits I decree, that the use of the foundations of the church in
works of it is not mistaken, until the Dec organism that I own with other parishes was paid in
full;but state on very bad condition the early church, the Construction of the present year was
given beginning the year one thousand eight hundred seventy-seven with the donations of
congratulations, and the Year One Thousand Eight Hundred Eighty-Eighty-Four, The Excellency
Archbishop. the Most reverend Lord Archbishop deceased (L. E. P. D.) agreed willingly are his
words; to invest the inns of the parish on the continuation of the church; this license ended the
eighty and ninth year; and his Excellency Vicar capitular (vacant see) decree on October 21 of 90
that is deployed to four hundred pesos to pay the debt that my predecessor had this parish.
Fulfilling this and covering the attention of the worship and repair of the necessary spring, there
will be some surplus, that I would like to invest in the continuation of the work of the so often
repeated and the church, because I think that with this and the silos of the parishioners, who are
encouraged by the best wishes, could end in the space of four years. In the light of what I have
stated: I beg and pray that you will grant me the license I request to invent this remnant in the
construction of the work, digma of the great one of our God and denor The gratuitous one that I
do not doubt deserves the acknowledgment of goodness and they Of V. E. Y., whose important
health may God keep for many years. Parish House of Angels January 20, 1892. Father Ibeas
APPENDIX C
Sanggunian: Merino, Juan. Expediente Promovido por el Parroquia de Angeles sobre que se
apruebe el Proyecto para la Construction de la Iglesia Parroquial de Referido Pueblo,11
December 1884. In Patronatos 1884-1894.

Fr Juan Merino religious Augustinian and pastor of Angels in Pampanga with all due
respect to you. I present myself thinking that I have found in this parish more than a model of
miniature wood of which I have been told. Antecessor as a plane for the building of the ...
church, and not believing that enough ... ask. .. worked by an artist; and desecrated ... this work is
being carried out under a well-thought-out, erect plan. Engineer civill Antonio De la Camarra
which after you have measured and ...the assemblage of the works echos has formed the one that
together with the memory and budget of the whole work ... honor to to ... the Exmo. And I am
Archbishop of this archdiocese; I also need the civil approval, and the people to fast in order to
carry out the work begun. I ask you to take me for a present and, aware of everything and
presumes the formalities and urgent governmental instructions to approve this project, to grant
every year four polists for each head of barangay for the duration of the work

April 25,1885
report concerning the reconstruction of the parish church, I must say to V. E. that it is of
absolute necessity, because to do so is the congregation of the Angels, without the church the
Gift of the divine office cannot be celebrated with the due propriety; and therefore I do not find it
inconvenient that V. E. to approve the Project of the works they accompany, having regard to the
favourable report issued by the general Inspectorate of public Works.
With respect to the help of polists, I believe just the request of the parish priest to expose ,since it
is a public building that cannot be thought of and has recognized the utility and necessity of the
same people and that the Church of Angels has already exhausted all its resources in the works
of it.
This is what I have the honor of the manifest to V., And on the above-mentioned instance of R.
Parish Priest los Angeles.
Manila April 25 1885 inspection.
The archbishop and the priest of the parish
30 April 1885

In visit of the mirror promoted by the parish priest of the village of Los Angeles
provincial of Pampanga in request that the construction project of the Parish Church of the
mentioned thermal town be approved in consideration of the favorable inferring by V. E. Y. This
inspection by Public Works; This Governor General vice RL Patronato as accredited yesterday
...I have to well approve the construction project

APPENDIX D
Sanggunian: Miranda, Angel de Pantaleon. Letter of Don Angel Pantaleon de Miranda, Churches
in the Archdiocese of Manila; Pampanga, (1812)

“the title of Fr. Don Juan Sablan shows that he has been the first chaplain, but after
seeing me presented asking for separation, and total independence, V. T. T in consideration of
the remarkable distance, that there is from where to s. Fernando issued my favor a decree in
Lubao the following Act Santa Visita del lubao 29, April 1812. We should not separate parishes
without cause, and being one of the distances, we come in to prepare, and independent
declaration in spiritual the visit of culiat from his Matrix. S. Fernando”
E.Bibliograpiya
Primaryang Batis:
Masnou, Guillermo. Demostración de la Exactitud de las Cuentas de Cargo y Data de la
Parroquia de Ángeles durante el tiempo que fue desempanada por el Fr. Guillermo
Masnou,o sea,desde 1855 a fines de enero de 1877.In Parroquias de la Pampanga,Cargo
Y Data (1805-1895),RCAM 13.C9,Folder 5, Archdiocesan Museum of San Fernando,
Assumption University,Pampanga.

Ibeas, Pedro. Letter of Father Pedro Ibeas. Errecion de los Pueblos 1784-1892”
(S 83- S 196).Exp. 4, Fol. 83-196, Archdiocesan Museum of San Fernando, Assumption
University,Pampanga.

Mallat, Jean. The Philipines: history geography, customs,agriculture, industry and commerce of
the Spanish colonies, trans by Pura Santillan-Castrence,Manila, National Historical
Commission of the Philippines,2012.

Merino, Juan. Expediente Promovido por el Parroquia de Angeles sobre que se

apruebe el Proyecto para la Construction de la Iglesia Parroquial de Referido Pueblo,11
December 1884. In Patronatos 1884-1894.Archdiocese of San Fernando. Exp. 57, Fol 20-
37, Archdiocesan Museum of San Fernando, Assumption University,Pampanga.
Miranda, Angel de Pantaleon. Letter of Don Angel Pantaleon de Miranda, Churches in the
Archdiocese of Manila; Pampanga, (1812), RCAM 13.C.9, Folder 7, Archdiocesan
Museum of San Fernando, Assumption University,Pampanga.

Navarro, Nicolas Vicente. The Travails of Don Angel, The Untold Story, trans. Edgardo Cura
Sibug,Angeles City: Museo ning Angeles, 2013.

Sekundaryang Batis:

Cabusao, Romeo.Capampangan: Casalpantayanan at Casalesayan..San Fernando Pampanga:

Arkibu Sentru Kapampangan,2006.

David, Pablo Virgillo and Tomen Nina. Pisamban Maragul: The living Church of Angeles City.
San Fernando:Curia Sancti Rosarii, Inc, 2015.

Department of Local Government and Community Development. Symbols of The State:

Republic of The Philippines. Quezon City: National Media Production Center,1975.
Galende,Pedro. Angels in stone: architecture of Augustinian churches in the
Philippines. Manila: San Agustin Museum,1996.

Henson, Mariano.The Town of Angeles: In the province of Pampanga Philippines.

San Fernando,Pampanga: Ing Katiwala Press,1948.
Henson, Mariano, The Province of Pampanga and its Towns (AD 1300-1955). Azcaraga,Manila:
Villanueva Book Store,1955.
Larkin, John, The Pampangans; Colonial Society in a Philippine Province. Berkeley:
University of California Press, 1972.
Mallari, Joel Pabustan, A Look at Pisamban Maragul’s Material Culture.Angeles City:
KATATAGAN, Inc.,2013.
Veneracion,Jaime ”Pagsilang ng Bulakenyo”.Facebook, August 15, 2017.
https://www.facebook.com/sampakabulacan/posts/pagsilang-ng-bulakenyojaime-b-
veneracionayon-sa-heswitang-historyador-na-si-fr-j/1521826477881644/