ANG WIKA AY KASANGKAPAN NG MAYKAPANGYARIHAN:

ANG WIKA BILANG INSTRUMENTONG POLITIKAL

Bienvenido Lumbera
National Artist
Panayam, Seryeng Filipinolohiya DLSU
29 Oktubre 2003
Parang hininga ang wika, sa bawat sandali ng buhay natin ay nariyan ito.
Palatandaan ito na buhay tayo, at may kakayahang umugnay sa kapwa nating
gumagamit din dito. Sa bawat pangangailangan natin ay gumagamit tayo ng wika
upang kamtin ang kailangan natin - kung nagugutom, humihingi ng pagkain; kung
nasugatan, dumadaing upang mabigyan ng panlunas; kung nangungulila,
humahanap ng kausap na makapapawi sa kalungkutan.
Subalit kaiba sa hininga, hindi likas na bahagi ng pisikal na buhay natin ang wika.
Isa itong instrumentong hiwalay sa ating katawan, isang konstruksiyong panlipunan
na kinagisnan nating "nariyan" na. Natutunan natin ito sa magulang, pamilya,
paaralan at komunidad, at pagdating sa atin, kargado na ng mga kahulugan at
pagpapahalaga na galing sa ibang tao, ibang lugar, at ibang panahon. Sa pagtanggap
natin sa wika, pumapaloob tayo sa isang lipunan at nakikiisa sa mga taong naroon.
Samakatwid, ang kamalayan natin bilang indibidwal ay karugtong ng kamalayan ng
iba sa lipunan. Kapag may kapangyarihang sumakop sa kamalayan ng kapwa natin
sa lipunan, kasama tayong napapailalim sa nasabing kapangyarihan.
Mula sa paksaing "Wika at Politika," humango ako para sa panayam na ito ng buod
na nakasaad sa pamagat: "Ang wika ay kasangkapan ng maykapangyarihan."
Ihahanap ko sa ating kasaysayan ng mga halimbawa ang nasabing buod. Sa aking
pakahulugan, ang "maykapangyarihan" ay sinuman at alinman na may lakas na
pinanghahawakan na nagpapasunod sa tao o nagpapatupad ng balak at layunin.
Ang "instrumentong politikal naman" ay mekanismo na kumukuha ng pagsangayon ng
maraming tao sa mga espesipikong gawaing itinatakda ng
maykapangyarihan.
Ang wikang Filipino (sa anyo nitong Tagalog sa maagang yugto ng ating
kasaysayan) ay naging instrumentong politikal nang sakupin tayo ng dayuhan
noong siglo 16. Ang dumating na mga kolonyalista ay alagad ng dalawang
panginoon, ang Monarkiyang Espanyol at ang Simbahang Katoliko. Nauna nang
sinakop ng mga kolonyalista ang Amerika Latina, at doon ay natuto sila sa naging
karanasan nila sa pagpapasuko ng mga katutubo. Naging madugo ang walanghabas na
pagpapasuko nila roon, kaya't nang dumating sila sa Filipinas, ay handa
nilang subukin ang "mahinahong" pagpapasuko, lalo pa't maliit lamang ang pangkat
nila kung ikukumpara sa mga mamamayang dinatnan nila.
Sa panig ng mga misyonerong kasama ng mga sundalo, ang misyon nila ay ang
pagpapalaganap ng relihiyong Katoliko. May pag-aalangan sa hanay nila kung
paano ibabahagi sa mga katutubo ang doktrina ng Simbahan - ayon sa paniniwala
1
na naipalaman na ng Simbahan sa Peninsula ang mga banal na aral ng Katolisismo
sa kanilang wika, tila wikang Espanyol ang kailangang gamitin sa pagsasalin ng
relihiyon sa mga bagong binyagan. Subalit iilan lamang ang mga misyonero at
lubhang marami ang mga paganong kailangang agawin sa demonyo sa lalong
madaling panahon. Sa isang pagpupulong ng mga pinuno ng mga orden relihiyoso,
naipasyang sa mga wikang katutubo gagawin ang pagtuturo ng pananampalataya.
Sa kapasyahang iyon, naging instrumentong politikal ang mga wika ng mga
katutubo. Ang bawat orden ay nagtalaga ng mga misyonero na ang tutungkulin ay
ang pag-aaral ng mga wikang katutubo, at dito lumitaw ang mga pangalang ngayon
ay kinikilala bilang mga tagapagpauna sa pag-aaral ng wika ng mga Tagalog
-Francisco Blancas de San Jose, Gaspar de San Agustin, Juan de Plasencia, Pedro de
San Buenaventura, Francisco de San Antonio, Domingo de los Santos, Juan de
Noceda at Pedro de Sanlucar.
Ang pagsasalin ng mga tekstong Espanyol ay masasabi nating siyang panimulang
hakbang sa pag-angkin ng mga misyonero sa Tagalog. Noong 1593, lumabas ang
uang librong limbag sa Filipinas, ang Doctrina Christiana. Nasa librong ito ang mga
batayang dasal ng Simbahan na isinalin sa Tagalog: Padre Nuestro, Ave Maria
Purissima, Credo, Salve Regina atbp. Mahalagang banggitin na ang librong ito ay
nilimbag hindi para sa mga katutubo kundi para sa mga misyonerong
magpapalaganap ng pananampalataya. Matututunan ng mga katutubo ang mga
dasal sa pamamagitan ng tradisyong pabigkas. Ibig sabihin, sa simbahan sa oras ng
katesismo, isinasaulo ang mga dasal at paulit-ulit na bibigkasin hanggang ang mga
ito ay maging bahagi na ng kamalayan ng mga binyagan.
Sa unang hati ng siglo 17, isang misyonerong nagngangalang Pedro de Herrera ang
nagsalin ng mga pagninilay tuwing may Santo Exercicio, na nalimbag bilang
Meditaciones, cun manga mahal na pagninilay na sadia sa Santong pag Eexercicios
(1645). Nasa anyong patula ang mga pagninilay, dalit ang tawag ng mga Tagalog, at
ito ay nagpapakilala sa bisa ng tradisyong pabigkas na inangkin na rin ng mga
misyonero upang mapadulas ang pagkatuto ng mga katutubo.
Sa pagsisimula ng siglo 18, isang manlilimbag na layko ng mga Heswita, si Gaspar
Aquino de Belen, ang magsasalin ng Recomendacion del Alma ni Tomas de
Villacastin at ilalabas ito bilang Mga panalanging pagtatagobilin sa caloloua ng
tauong naghihingalo (1703). Ang saling ito ni Aquino de Belen ay katibayan ng
masinsinang pagsakop sa kamalayan ng mga katutubo na hanggang sa hukay ay
inaakay sa pananampalataya ng mga misyonerong armado ng wikang katutubo.
Nakita natin sa halimbawa ng Meditaciones ni Pedro de Herrera kung paano
inangkin ang anyong pabigkas upang maihatid sa mga bagong binyagan ang mga
kapaniwalaang Kristiyano. Ang lumang anyo ng tulang dalit ay pinasukan ng
bagong nilalaman. Upang ang mga paganong tulang pasalaysay, marahil ay
kabilang dito ang nawalang epiko ng mga Tagalog, ay magamit sa ikasusulong ng
Kristiyanismo, ang salaysay ng pagsakop ni Kristo sa kasalanan ng sangkatauhan ay
iginawa ni Gaspar Aquino de Belen ng mahabang tula na aawitin ayon sa tradisyon
2
ng mga Tagalog. Ito ay ang Mahal na Passion ni Jesu Christong P. Natin na Tola
(1703), ang akdang pagsusumundan ng Pasyong Pilapil na hanggang sa
kasalukuyan ay inaawit ng mga Filipino tuwing sasapit ang Mahal na Araw.
May mahabang kasaysayan ang tula sa Filipinas, na ang pinagsimulan ay hindi na
natin matutunton palibhasa'y kasintanda ito ng tradisyong pabigkas. Subalit ang
unang akdang nakasulat sa prosa ay tila nalikha lamang noong siglo 17 at ito ay
pamanang kolonyal ng prayleng Francisco Blancas de San Jose. Memorial de la vida
cristiana en lengua tagala (1605) ang pamagat na Espanyol ng libro subalit ito ay
kinatha sa wikang Tagalog. Nilalaman ng Memorial de la vida cristiana ang
malasermong pagpapaliwanag sa bawat isa sa Sampung Utos ng Diyos sa prosang batbat
ng talinghaga at nagpapamalas ng galing ni San Jose sa paghuli sa estilo ng mga
Tagalog. Totoo na ang sinaunang mga Tagalog ay nagsasalita ng prosa sa kanilang
pang-araw-araw na pakikipag-usap sa kanilang mga kabaranggay, kaya lamang ang
kanilang prosa ay hindi pa isang anyo ng pagpapahayag dahil wala silang imprenta.
Si San Jose ang siyang naging unang prosista dahil ang ordeng Dominiko ay nagaari
noong mga unang taon ng siglo 17 ng tanging imprenta sa Filipinas.
Ang kapangyarihan ng mga prayle sa unang yugto ng kolonyalismong Espanyol ay
sinisimbolo ng imprenta. Ito ay bagong teknolohiya na ipinasok sa kultura ng mga
Tagalog sa pamamagitan ng mga misyonero. Hindi nito nahalinhan ang tradisyong
pabigkas ng mga Tagalog kahit pa sa panahon ng Rebolusyong 1896, pero dahil
kamangha-manghang teknolohiya ang magsatitik sa papel ng mga salitang dati'y
mga tunog lamang, ang imprenta ay nangyaring maging bukal ng lakas ng
kulturang dayuhan na ipinatanggap sa mga katutubo.
Magsisimulang bawiin ng mga Filipino sa siglo 19 ang kapangyarihang kalakip ng
wikang Tagalog na inagaw ng mga prayle. Sa bagong siglo, ang imprenta ay hindi
na esklusibong pag-aari ng mga orden relihiyoso. May naitayo na noong mga
imprentang komersiyal, at ang produksiyon ng mga libro ay nakapagpalitaw na ng
mga akdang sinulat ng mga katutubo. Ang Florante at Laura (ca. 1838) ni Francisco
Baltazar ay isa sa mga akdang iyon. Iilan pa sa panahong iyon ang marunong
bumasa kaya't lumaganap ang tula sa pamamagitan ng tradisyong pabigkas at
paawit. Sa bawat pagkakataong ito ay bigkasin/awitin sa mga pagtitipon ng mga
Tagalog, ang karanasang nilalaman ng tula ay namamahay sa kamalayan ng mga
nakikinig at doon ay nagkakaanyong personal at umuungkat sa mga danas at alaala
ng indibidwal sa kanyang pakikipamuhay sa ilalim ng kolonyal na pamahalaan.
Nag-iba na ang nilalaman ng wikang naririnig at isinasaloob ng mga katutubo na
dati'y ang danas na dala ng mga salita ay limitado lamang sa mga sermon at
pagninilay. Ngayo'y may pagsusuyuan, pagbabaka at pagtutol sa pagtataksil at
pang-aapi. At hindi nag-iisa ang tula ni Baltazar sa paghahatid ng bagong
karanasan; may iba pang mga awit na kapanahon ng Florante at Laura.
Ang pagsilay ng Florante at Laura sa lipunang kolonyal ay naghatid ng
kapangyarihan sa wikang Tagalog. Gumamit ito ng tradisyonal na himig at ng
ritmong pamilyar ng pagtulang Tagalog. Isinunod ni Baltazar ang daloy ng naratibo
3
sa naratibo ng mga romance na mula sa Espanya. Ang mga tauhan ay isinunod rin
sa padron ng mga tauhan sa mga romance. Subalit sariling imbento ng imahinasyon
ni Baltazar ang kanyang salaysay. Samakatwid, tila gustong ipakita ni Baltazar na
kaya rin ng isang indio ang humabi ng tulang maihahanay sa mga tulang pasalaysay
na dala ng mga Espanyol. At habang lumalawak ang madlang nakarinig at tinablan
ng bisa ng naratibo ni Baltazar, sa pagsasanib ng karanasan ng iba't ibang
indibidwal na umangkin sa tula, nagsimulang ituring na isinasatinig ng tula ang
hinaing ng mga mamamayang nahihirapan sa pamamahala ng mga dayuhan. Sa
ganitong transpormadong anyo tatanggapin ng mga edukadong indio at mestisong
tulad nina Rizal at Mabini ang tula ni Baltazar.
Ang kapangyarihang ibinalik ni Baltazar sa wikang Tagalog ay magbubunsod ng
hayagang pagtutol sa pagtula ni Marcelo H. del Pilar. Ang "Sagot ng Espanya sa
Hibik ng Filipinas" ay hindi na lamang naghahandog ng isang kawiliwiling salaysay
at mga pahiwatig. Ang diyalogong nakapalikod sa tula sa pagitan ng Ina at Anak ay
umungkat sa mga isyu laban sa mga prayle. May pagtalakay sa tula sa relasyon ng
Monarkiya, Simbahan at mga mamamayan. Ito ay tahasang pag-angkin sa
kapangyarihan ng wikang Tagalog upang maipaabot sa Monarkiya ang paghihirap
na dinaranas ng mga mamamayan. Sa dakong hulihan ng tula, ipinahihiwatig ng
Inang Espanya na pulutin ng Filipinas ang mga aral sa isinalaysay na kinahantungan
ng mga prayle sa Europa nang maganap ang Repormasyon ni Martin Luther.
Ang Rebolusyong 1896 ay pinasabog ng mitsang sinindihan ng Kilusang
Propaganda nina Rizal at Del Pilar. Ang pag-angkin ng kapangyarihan ng wika ay
lalong titingkad kung gugunitain ang prosa ng misyonerong Francisco Blancas de
San Jose sa Memorial (1605) at itatabi ito sa prosa ni Emilio Jacinto sa Liwanag at
Dilim (ca. 1896). Kapwa prosang matalinghaga ang dalawang akda. Ang una ay
pagpapaliwanag sa mga kapaniwalaang Kristiyano na ipinatanggap ng mga
misyonero, ang ikalawa ay paglilinaw sa mga kaisipang mapagpalaya na ang
tinatanaw ay ang pagsasarili ng mga Filipino.
Ang "Pag-ibig sa Tinubuang Bayan" (1896) ay isang pagninilay gaya ng mga
pagninilay sa Meditaciones (1645) ni Pedro de Herrera. Ang inihaharap ni Andres
Bonifacio sa kanyang madla ay ang kalagayan ng bayang lugmok sa mga
kahirapang dulot ng kolonyal na pamahalaan. Sa pamamagitan ng mga ispesipikong
halimbawa ng pagkaapi at pagkaduhagi, hinahalukay ng tula ang kalooban ng
kanyang mga tagapakinig upang ang mga ito ay makiisa sa paghihimagsik ng
Katipunan. Taglay pa rin ng wikang binawi sa mga misyonero ang mga konotasyon
ng pagsisisi at pagtangis sa naging bunga ng pagpapabaya ng Kristiyano kay
Hesukristo na pamana ng kasaysayan ng wika. Ngayo'y nagiging instrumento ang
wika para maihiwalay ang mga Filipino sa mga taliba ng kolonyal na pananakop.
Pagsapit ng 1898, nang ang Filipinas ay sakupin ng mga Amerikano, ang wikang
Tagalog ay humakot sa Rebolusyon ng matinding lakas at ito ay ginamit ng mga
rebolusyonaryong manunulat sa pagsisikap na maitaboy ang mga bagong
kolonyalista. Ang panitikan, ang teatro at ang peryodismo ay nagpamalas ng tapang
at giting na nagpasigla sa paglabang gerilya sa kanayunan. Ang unang dekada ng
4
siglo 20 ay kinatampukan ng mga nobelistang Inigo Ed. Regalado at Faustino
Aguilar, ng mga makatang Pedro Gatmaitan at Albino Dimayuga, ng mga
mandudulang Aurelio Tolentino, Juan Abad at Juan Matapang Cruz, at ng mga
peryodistang Lope K. Santos at Pascual Poblete.
Mananatiling sandigan ng lakas ng wikang Tagalog ang Rebolusyon at ang
pakikidigma sa mga Amerikano. Hanggang sa kasalukuyan ay pinasisigla ng
pinagdaanang kasaysayan ng wika ang paggamit sa wikang Tagalog ng mga
manunulat. Subalit sa pagkatatag ng sistema ng edukasyong sa Ingles tinuturuan
ang mga kabataang Filipino, may ilang panahon ding naliliman ng wika ng mga
bagong kolonyalista ang wikang Tagalog. Ang bagong instrumentong politikal ng
mga mananakop ay ang school, paaralang publiko sa simula, at di naglaon, pati na
ang mga pribadong paaralan na tumanggap sa wikang panturong dala ng dayuhan.
Dahil ito ay nasantabi sa labas ng paaralan, walang institusyong masilungan ang
wikang Tagalog. Hindi ito inagaw ng bagong mananakop, itinulak lamang sa
laylayan ng lipunang kolonyal. Sa larangan ng paglalathala, nasadlak ang wikang
Tagalog sa mga babasahing popular na inaba-aba ng mga edukadong sa Ingles
nagbabasa at nakikipag-usap. Sa kabutihang palad, pinulot ito ng bagong
teknolohiya ng pelikula at sa pamamagitan ng kamangha-manghang sining ng
tinawag na "aninong gumagalaw," pinalakas ito sa hanay ng nakararaming
mamamayan hindi lamang sa Katagalugan kundi pati sa iba pang bahagi ng bansa.
Subalit ang lingguhang magasin at ang pelikulang Tagalog ay mga anyong popular
na sa panahon ng pananakop ng mga Amerikano ay itinuring na mababang uri ng
libangan, kaya't sa kabila ng malaganap ng pagtanggap sa wikang Tagalog sa iba't
ibang dako ng Filipinas, nanatili itong walang prestihiyo.
Sa huling hati ng dekada 60, isang kilusang politikal ang pinasilang ng mga
kondisyong inihanap ng mga kabataang nasa kolehiyo at unibersidad ng kalutasan.
Ayon sa pagsusuri ng bagong kilusan, ang mga kagipitan sa pamumuhay sa bansa
ay bunga ng kontrol ng mga dayuhan sa ekonomiya at ng paghahari ng mga
mayayamang nagmamay-ari ng malalawak na lupain. Mula sa hanay ng mga lider
na naninilbihan sa mga kapitalistang dayuhan at sa mga panginoong maylupa
nanggagaling ang humahawak sa gobyerno, at ang mga ito ay nagpapayaman sa
pamamagitan ng mga opisinang kanilang inuupan. Hindi sa mga datihan nang
naglilider manggagaling ang pagkilos na maglalapat ng lunas sa sakit ng lipunan.
Ayon sa mga aktibista ng kilusang makabayan, ang babago sa lipunan ay ang
nakararami sa lipunan. May bagong salitang pumasok sa wika, ang salitang "masa,"
na tumutukoy sa nakararaming hindi isinasali sa paghawak ng kapangyarihan. Ang
"masang" iyan na isinisentro ng kilusan ang panggagalingan ng panibagong lakas ng
wikang Tagalog bilang instrumentong politikal.
Nakita ng mga lider-estudyanteng naglalayong baguhin ang lipunan na kailangan
nilang maka-ugnay sa nakararami, at ang Ingles ay nagiging sagwil sa halip na
kawing sa kanilang pakikiisa sa masa. Sa mga kolehiyo at unibersidad,
magsisimulang igiit ng mga aktibista na sila ay bigyan ng kakayahang umugnay sa
mga mamamayang ang karamiha'y hanggang paaralang primarya lamang ang
5
naabot. Iyon, sa kanilang paningin, ay magaganap lamang kung magkakaroon sila
ng kasanayan, kung kindi man katatasan, sa pagsasalita ng wika ng masa. Wala
mang patakaran ang mga paaralan para pagbigyan ang hinihingi ng mga
estudyante, nagkaroon ng pagbubukas ang mga ito sa pagtuturo na gumagamit sa
wikang Tagalog (na noo'y nasimulan nang tawaging "Pilipino").
Sa kasalukuyan, nagkapuwang na ang wikang Filipino sa kurikulum. Hindi pa ito
ang kinikilalang wikang panturo, pero may lugar na ito sa school. Nakapasok na sa
Akademya ang wika ng "masa." Bagamat ang marami sa mga maykapangyrihan ay
nagmamatigas pa rin na sa Ingles lamang magaganap ang tunay na edukasyon ng
kabataang Filipino, hindi na naigigiit ang ganyang delusyon nang walang
sumasalungat. Napanghawakan na ng kilusang makabayan ang wika ng masa, at
wala nang esklusibong kapangyarihan ang mga maykapangyarihan sa wikang
inangkin ng kabataan.

6
WIKA NG HALALAN
Raymond Palatino
Sa Pilipinas may tatlong panahon: wet season, dry season, at election season. Pero
para sa ibang pulitiko, dalawang panahon lang yan: eleksiyon at paghahanda sa
eleksiyon. Hindi nakapagtataka, kung gayon, na umusbong sa bansa ang paggamit
ng mga salitang may kinalaman lamang sa halalan. Anu-ano ang mga salitang ito?
Ano ang gamit at katangian ng wika ng halalan?
Maaari nating ikategorya ang wika ng halalan sa tatlo:
1. Mga salita ukol sa proseso ng halalan;
2. Mga salita ng pangangampanya; at
3. Mga salita na ginagamit ng kandidato para sa name recall.
Kadalasan mga Pilipino lamang ang nagkakaintindihan kapag ginagamit ang wika
ng halalan. Ito ay mga salitang tumutukoy sa partikular na karanasan ng mga
Pilipino sa halalan. Minsan ang mga hiniram na salita mula sa ibang bansa ay
nagkakaroon ng bagong gamit. Halimbawa: Presidentiable. Hindi ito salita sa
wikang ingles pero ginamit ng mga Pilipino para tukuyin ang mga kandidato sa
pagkapangulo ng bansa. Gayundin ang salitang senatoriable para naman sa mga
nais maging senador. Ang salitang sortie sa wikang ingles ay may kinalaman sa
operasyon ng militar. Sa Pilipinas, ang sortie ay tumutukoy sa kampanya ng mga
kandidato o partido.
Noong 2004 naging salita ng tao ang canvass na minungkahi ng iskolar na si Randy
David. Eto ang ilang bahagi ng kanyang paliwanag:
“Sa kasalukuyang takbo ng ating politika, mapapansin ang unti-unting paglalaho ng
isang kahulugan ng canvass na dati nang bahagi ng lumang gamit nito: ang
masusing pagsisiyasat at pagtatalo ukol sa katotohanan ng mga dokumento ng
botohan. Ang kahulugang pumalit at nangibabaw ay pagsusuma, pagtatala, o
paghahanay ng mga boto, na dati nang wala sa mga kahulugan ng salitang ito.
“Nitong nakaraang eleksiyon, pagkatapos tingnan kung kompleto ang mga pirma at
kung malinaw ang pagkakasulat ng mga resulta sa “certificates of canvass,” isa sa
mga miyembro ng Congressional o National Canvassing Committee ay nagsabing,
“I move to canvass.” Malinaw sa ganitong gamit na ang katumbas ng salitang
canvass para sa kanila ay pag-tabulate o pagsusuma.”
Mali ba na binigyan ng bagong kahulugan ng mga Pilipino ang ilang salita ng
wikang ingles? Hindi. Dahil ang wika ay dinamiko at patuloy itong nagiging
makabuluhan hangga’t ginagamit ng tao. Kaya sa tingin ko mali ang Xeroxnang
ito’y magreklamo kung bakit xerox ang ginagamit na salita ng mga Pilipino imbes
na photocopy. Ang Xerox na pangalan ng isang kumpanya ay naging xerox na

7
tumutukoy sa photocopy dahil sa malawak na pag-angkin ng salita ng komunidad.
Hindi dapat magalit ang Xerox, dapat pa nga itong matuwa.
Isa pang katangian ng wika ng halalan ay ang karaniwang paggamit ng acronym.
Nagiging mas mabilis ang usapan kapag may gamit na acronym. Minsan nakakabuti
rin ito sa seguridad ng mga kandidato o partido. Para sa media, nakakatipid ito ng
espasyo o air time. Imbes na Operation Dikit (ng mga poster), OD na lang ang
ginagamit. Bukal para sa Provincial Board Member. ACOR ay area coordinator
samantalang BACOR para sa Barangay Coordinator. Acronym din ang gamit para sa
pangalan ng mga kandidato o pulitiko o partido: PGMA, FVR, LAKAS-NUCD, FM,
JPE, NPC.
Lumalabas din ang ugaling mapagpatawa ng mga Pilipino sa wika ng halalan. Ang
Partido Lakas Kampi ay naging PALAKA. Trapo (basahan) ang tawag sa tradisyunal
na pulitiko. Ang kontrobersiyal na recording sa pagitan ng isang taga-Comelec at
kandidato ay binansagang Hello Garci scandal noong 2005. Naging ringtone pa nga
ito. Nagagamit ang text jokes para batikusin ang mga kilalang personalidad.
Nagpapatawa pero nag-iiwan din ng kirot o pitik ang wika ng halalan. Hindi ba,
Ben’s Burjer?
Proseso
Ngayong taon unang beses magkakaroon ng AES o Automated Election System sa
buong bansa. Smartmatic ang partner ng Comelec kaya ang biro Commission on
Smartmatic na ang bagong pangalan ng Comelec o Cosmetic. Hindi pa nasusubukan
sa bansa ang PCOS o Precint Count Optical Scan, ang makinang gagamitin sa
halalan kaya marami ang nangangamba kung magtatagumpay ba ang poll
automation. Tapos ayaw pang ilabas sa publiko ang source code na gagamitin sa
halalan. Baka ang Hello Garci ay maging Cyber Garci. Baka ang dagdag-bawas ay
maging Automated Cheating.
Hindi na isusulat ang pangalan ng kandidato kundi lalagyan na lang ng shade ang
oval sa gilid ng pangalan ng kandidato. Pero mas pinasikat ng Sexbomb ang
paalalang lagyan ng shade ang bilog na hugis itlog. Kaya may mga pilyong
kandidato na kung mangampanya ay sinasabing “bilugan ang itlog ni ___________”
Umaasa ang marami na mababawasan ang dayaan dahil hi-tech na ang pagboto.
Tapos na ba ang career ng mga lansadera – ang pagsusulat sa balota ng ibang
botante. Hindi na ba makakalipad ang mga flying voter? Pero buhay na buhay pa rin
ang mga zombie voter. Tiyak tuloy pa rin ang vote buying. May tinatawag na
technical vote buying: ang pag-upa ng sobra-sobrang bilang ng mga pollwatcher
para makuha ang boto ng pamilya ng pollwatcher.
Sino ang mas kapani-paniwala: SWS o Pulse Asia? Patuloy na nag-aaway ang
Namfrel at PPCRV; buti na lang matatag ang Kontra Daya. At mahigpit ang
pagbabantay ng Cenpeg.

8
Kampanya
Kapag may OD, dapat banig o dikit-dikit ang mga poster. May isang pulitiko ang
tawag niya sa postering ay plastering. Uso ngayon ang mga tarpaulin. Mag-ingat sa
operasyon baklas ng MMDA, Comelec, at ng mga katunggaling kandidato.
MPT o rekorida ang pag-iikot ng sasakyan na may malakas na sound system para sa
pagtugtog ng (plagiarized) jingle ng kandidato. Mahalaga ang motorcade para
maabot ang maraming botante. Mainam din ang tricycle caravan o padyak.
Pinakamabisang paraan ng pangangampanya ang House-to-House kasi may
pagkakataong makausap at makumbinsi ang mga botante. Dapat maraming
volunteers para sa leafleteering at gift-giving.
Kapag nag-uusap ang kandidato kasama ang kanyang campaign team, natatalakay
ang candidate awareness, vote conversion, single voting, bloc voting, flock voting
(lalo na ang boto ng Iglesia), solid votes, at nego votes (negotiated votes). May
administration vote, opposition vote, protest vote, at sympathy vote. Ang single
voting ay katumbas yan ng junking. Nakukumpirma ang junking kapag lumabas na
ang sample ballot ng mga partido. Kadalasan lumalaro ang mga kandidato:
nakikipag-usap kahit sa mga kalabang partido. Kadalasan din hindi nag-eendorso
ang kandidato para maging free zone ang lugar at hindi siya pag-initan ng mga
bigating pulitiko.
May dirty tricks department ang mga partido. Dito niluluto ang black prop na
gagamitin laban sa kalaban. Bahagi nito ang guns, goons, gold. Marami kasing
pulitiko, lalo na sa probinsiya, ang may sariling private army. Mga warlord,
landlord, druglord at jueteng lord na mahilig manindak ng botante. Mag-ingat sa
pagtanggap ng pekeng pera, nagkalat yan ngayong halalan.
Hindi naluluma o nawawala sa uso ang Miting de Avanse. Pagkakataon ito upang
magpakita ng lakas at gilas ang kandidato at partido. Napapatibay din ang loob ng
mga taga-suporta.
Kandidato
Huwag maliitin ang mga islogan. Kahit minsan corny, may epekto ito sa pag-iisip ng
mga botante. Hindi tanga ang mga kandidato. May balak silang likhaing opinyon o
emosyon sa publiko.
Noong 1993 ang islogan ni Bill Clinton ay “It’s the economy, stupid!” Naging
epektibo ito upang isipin ng tao na ekonomiya ang isyu na dapat pag-usapan sa
halalan at hindi gera sa Iraq. Nanalo si Clinton. Epektibo rin ang “Erap para sa
Mahirap” na ginamit ni Estrada noong 1998. Ramdam noon ang hagupit ng 1997
Asian Financial Crisis.
Ngayong patuloy na sumisirit ang ekonomiya dulot ng 2008 Global Financial Crisis,
magiging matagumpay pa rin kaya ang “Erap para sa Mahirap” o mas matunog ba
9
ang “Tatapusin ang kahirapan” ni Villar, o “Kung walang corrupt, walang mahirap”
ni Noynoy, o “Mabilis na pag-ahon” ni Gibo?
Dahil tumatakbo rin sa pambansang lebel ang mga senatoriable, susi rin sa kanilang
tagumpay ang matalinong pagpili ng islogan. “Kapag bad ka, lagot ka” ni Joker.
“Huwag matakot, stop kurakot” ni Lacson. “Ang gara ng buhay” ni Angara.
Ngayon ang sabi ni Enrile, “Gusto ko happy ka” – wasto ito para makalimutan ng
tao na siya ay 86 taong gulang na.
Para sa name recall, mahalaga ang tagline. Amigo ng bayan si Zubiri. Tol si Mike
Defensor. Pro-Pinoy si Pichay. Justice Man si Bello. Mr. Palengke si Mar. Korekto
si
Recto. Captain Barbell si Bong Revilla noong 2004 ngayon siya ay Panday. Anak ng
Masa si Jinggoy. Dirty Harry si Lim. Magdalo si Trillanes. Gabriela ng bagong
panahon si Liza Maza. Transformers si Gordon at Bayani.
Nang tinanong si Budget Secretary Rolando Andaya kung bakit ayaw niyang
tumakbong senador, ang sabi niya ay wala naman siyang sikat na apelyido tulad ng
Recto, Osmeña, Legarda, Roxas o Macapagal. Tama siya. Noong unang tumakbong
senador si Ramon Revilla Sr., hindi Revilla ang ginamit niyang apelyido kundi
Bautista. Natalo siya. Mula noon, pinalitan niya na ang kanyang apelyido. Eto
siguro
ang dahilan kung bakit posibleng manalo ang mga kandidatong may kilalang
apelyido tulad ng Pimentel, Biazon, Mitra, Lozada, Roco, Guingona, De Venecia, at
Lacson.
Sa lokal na halalan, ramdam na ramdam ang sobra-sobrang pagmamahal ng mga
kandidato sa kanilang pangalan. Bawat pampublikong programa o serbisyo ay may
katumbas na inisyal batay sa pangalan ng kandidato. Pilit na tinutugma ang lahat ng
greeting materials sa pangalan ng pulitiko. Halimbawa, SB sa Quezon City, LIM at
Atin Siya sa Maynila, BF sa Marikina. Kakaiba si Mayor Rekom ng Caloocan dahil
ang kanyang logo ay smiley na may bigote.
Dahil sa poll automation, hindi lang apelyido ang nakalagay sa mga poster.
Mahalaga ngayon ang mga numero. Halimbawa, si Satur Ocampo ay number 37 sa
balota at number 152 naman ang Kabataan Partylist.
Ang sistemang partylist, nakakalungkot mang isipin, ay labanan sa pagiging una sa
balota. Kaya imbes na pagandahan ng plataporma, nagiging pagandahan ng
pangalan. Kaya karamihan ng partylist, nagsisimula ang kanilang pangalan sa 1 o A.
Wika at halalan
Ano ang silbi ng wika sa halalan? Pwede itong magbuklod sa komunidad (“Tama
na, Sobra na, Palitan na” noong 1986). Pwede itong magtakda ng pambansang
adyenda (People Power Coalition laban sa Puwersa ng Masa noong 2001). Pwede
itong mangalap ng boto (Boses ng Masa ni Kabayan Noli). Pwede itong magamit sa
negatibong pangangampanya (Villaroyo, Arroyoquino, C5 at tiyaga, Mama at Papa).

10
At kadalasan, pwedeng magamit upang linlangin ang publiko. Sa halalan at sa
pulitika, ang katotohanan at kasinungalingan ay mahirap pag-ibahin.
Ang wika ng halalan ay pulitikal. Mula pagpaparehistro hanggang pagboto,
pulitikal agad ang bisa ng mga salitang may kinalaman sa halalan. Dahil ito’y
pulitikal, lagi itong may pag-anib sa isang puwersa, pabor man o hindi sa
dominanteng partido o uri sa bansa.
Dapat gamitin ang wika upang patingkarin ang pag-asam ng taong bayan sa tunay
na pagbabago. Kaso mas madalas, ginagamit ng mga reaksiyunaryo ang wika para
sa kanilang pansariling interes. Kahit ang radikal na konsepto ng pagbabago ay
nauuwi lamang sa pagbabago ng lider tuwing halalan. Dapat hamunin ang
dominasyon ng mga malalaking partido at makapangyarihang mga pulitiko sa
pagtakda ng mga salitang gagamitin sa halalan. Dapat lagyan ng progresibong
nilalaman ang mga palamuting salita na ginagamit sa halalan.
Hindi pangarap. Hindi simpleng panata. Hindi nostalgia. Hindi TV soundbytes.
Pagbabago. Pag-asa. Pakikibaka. Rebolusyon. Makabayan. Makamasa.

11
WINIKA NA NATIN ANG DAANG MATUWID
Virgilio S. Almario
Ang hindi lumingon sa pinanggalingan
Di makararating sa paroroonan.
ANG IBIG KONG SABIHIN, ang daang matuwid ay matagal nang nakapalaman sa
ating wika. Isa itong katutubong hálagáhan (value) para sa marangal na búhay ng
ating mga ninuno, isang dakilang pamantayang nararapat sundin saanman at
kailanman tungo sa wastong pakikipagkapuwa-tao, isang banal na tuntuning
kailangang tupdin upang hindi “maligaw ng landas.” Isang napakahirap itong
tungkulin, kayâ itinatanim na noon sa kalooban ng kabataan ang mga salawikaing
tulad ng sumusunod:
Isang daang masikip
Iyang daang matuwid
At tigib sa panganib.
Na siyá ring buod ng kasabihang Sebwano na: “Ang masigpit nga dalan maoy dalan
nga matarong.” Ang mahigpit na daan ay daang matuwid. O marahil, ang higit na
angkop na diwa kung isasalin ay: Ang pinakamahigpit na daan ay ang daang
matuwid.
“Pinakamahigpit,” sapagkat dito nasusukat ang buong pagkatao ng isang tao.
Unang-una, dito nasusubok ang antas ng kaniyang baít—ang taal na kakayahan
niyang malimi kung alin ang tama at kung alin ang mali. Kung iisipin, ang daang
matuwid ay laging nangangahulugan ng tumpak na pasiya. Ang pagpilì kung alin
ang tunay na daang matuwid o kung alin ang daang liko-liko; ang pagpilì kung alin
ang daan ng kalinisan o kung alin ang daan ng kasinungalingan; sa kabilâng dako,
para sa mga oportunista, kung alin ang landas ng korupsiyon na dapat piliin o kung
alin ang landas na legal at dapat iwasan; para sa mga politiko, kung alin ang
paraan
ng tunay na paglilingkod bayan at dapat layuan o ang paraan para linlangin ang
bayan at dapat piliin.
Ngunit tulad ng anumang sinaunang hálagáhan, nagdaan ito sa mahabàng
kasaysayan ng Filipinas, lalo na sa panahon ng mga pananakop, at kayâ dumanas ng
mga nagbabagong pananaw. Pinakamalaking impluwensiya sa pagbago sa
oryentasyon ng daang matuwid ang 300 taón ng kolonyalismong Espanyol.
Sa isang bandá, sa bisà ng relihiyong Kristiyano, nanatili ang simbolo ng daang
matuwid bilang “landas na matinik” ngunit naging pagsubok ito upang makaakyat
sa Langit. Naging kasabihan ng mga Ilokano ang “Ti sumina iti dalan ti kinapudno
maiturong ti dana ni sipnget.” Sinumang lumihis sa daan ng kawastuan ay
maglalakad sa kadiliman. Isang kasabihan ito na hindi nalalayô sa katutubong
pagdalumat sa daang matuwid bilang “daan ng kawastuan.” Ngunit ang
pagbanggit ngayon sa “kadiliman” ay may nakatimo nang pagpapakilala sa
12
Kristiyanong kawastuan bilang “liwanag” at sa “dilim” bilang kalagayan ng
diKristiyano at hindi sibilisado.
Sa kabilâng bandá, sa ilalim ng bighani ng makabagong sibilisasyong Europeo na
dulot ng kolonyalismo, napaukol ang daang matuwid sa paghahanap at paglasap ng
materyalistang kaginhawahan. Nagbago ang katutubong konsepto ng ginhawa—na
isang minimithing pilosopiko at sikolohikong antas ng pagtaas ng pagkatao dahil sa
wastong pakikipagkapuwa-tao at kagandahang-loob—at naging isang pagtatamasa
sa yaman at layaw ng katawan. May salawikain hanggang ngayon ang mga
Bikolano na:
Mayong pasil na dalan
Pasiring sa kaginhawahan.
Walang madalîng daan tungo sa kaginhawahan. Ang “pasil” ay malinaw na bahid
ng wikang Espanyol at mula sa facil na nangangahulugang madalî o hindi mahirap.
Ngunit maituturing din itong palatandaan hinggil sa nagbagong pamantayan ukol
sa ginhawa sa ilalim ng kolonyalismo. Ang ibig kong sabihin, ang tinutukoy na
“kaginhawahan” ngayon ay higit na ukol sa prosperidad o kariwasaan—
paghahanap ng layaw at pagkakamal ng salapi, malaking bahay, mamahaling
kasangkapan, malawak na lupain, at lahat ng serbisyo.
Malinaw na nagtutunggali ang “daang matinik” ng Kristiyanismo at ang “daan sa
kaginhawahan” ng sibilisasyong Europeo. Ngunit sinikap itong pagtugmain sa
Filipinas sa ilalim ng kolonyalismo at edukasyong Espanyol. Nagbunga ito ng isang
kamalayang Filipino na kung hindi nalilito ay lubhang alipin ng kaisipang
Kanluranin noon at hanggang ngayon, isang kaisipang nasasamantala hanggang
ngayon ng mariwasa at makapangyarihan.
Ang daang matuwid bilang landas tungo sa kalayaan ang sinikap namang ipaunawa
ng Kilusang Propaganda at ng Katipunan. Nagsimula ito sa mapagpalayang
pagkukuro ni Balagtas sa Florante at Laura nang ihibik niya ang laganap na
paghahari ng kasamaan sa “loob at labas ng bayan kong sawi.” Wika pa niya:
Kaliluha’t samâ ang ulo’y nagtayô
At ang kabaita’y kimi’t nakayuko.
Santong katuwira’y lugami at hapô
Ang luha na lamang ang pinatutulo.
Naglaho aniya ang bait dahil naghari ang kaliluhan. Sa gayon, ang “santong
katuwiran,” ang pag-iisip na nagagabayan ng daang matuwid, ay nakayukayok sa
isang sulok at lumuluha.
Ang naturang mabagsik na paglitis ni Balagtas laban sa tiwaling kaayusang dulot ng
kolonyalismo ang sinundan ng panahon ng himagsik nina Rizal, Plaridel, at
Bonifacio. Ipinilit ng naturang mga bayani ang pagbalik sa daang matuwid.
Napakasigasig ng ideolohiyang Katipunero sa naturang lunggati. Para kay
13
Bonifacio, ang daang natuwid ay pag-iingat ng puri’t dangal ng mga Filipino, na
nawala o nalugmok dahil sa panlulupig, at kailangang bawiin sa pamamagitan ng
himagsikan. Wika niya:
Nasaan ang dangal ng mga Tagalog?
Nasaan ang dugong dapat na ibuhos?
Baya’y inaapi, bakit di kumilos
At natitilihang ito’y mapanood?
Higit kailanman, sa Himagsikang 1896 naidiin ang halaga ng sakripisyo ngayon at
dito para sa daang matuwid. Hindi lamang penitensiya ang kailangan. Hindi
lamang pag-aabuloy ng pera para sa kawanggawa. Kailangang maigpawan ang mga
personal na kahinaan. Kailangan ang kahit paghahandog ng búhay upang makamit
ang kalayaan at upang makapanunton ang lahat sa daang matuwid. May katulad na
hámon ang panawagan sa kasalukuyan hinggil sa pambansang pagtutulungan
tungo sa daang matuwid. Nangangailangan ng katulad na antas ng sakripisyo at
pakikisangkot ang panawagan ngayon sapagkat higit na masalimuot at
mapanlinlang ang kultura ng korupsiyong umiiral sa utak ng kasalukuyang
lipunang Filipino. Dahil naman sa mabibigat na suliranin ng bansa, lalo na ang
problema ng malaganap na kahirapan at kamangmangan, ay mahalaga kahit ang
pasiya ng bawat Filipino kung paano siyá maaaring makilahok tungo sa
pagbabagong inilalatag ng daang matuwid. Uyam nga ng isang salawikaing Ilokano:
Nataltalged ti dalan
A kanayon a pagpagnaan.
Ang gasgas na daan/ ang pinakamagaan. Ang ibig sabihin, bakit kailangan nating
makisunod-sunod lamang sa gasgas nang daan at dinaaanan ng marami? Higit
nating kailangan ang isipang malikhain at mahilig makipagsapalaran. Higit nating
kailangan ang isipang naghahanap ng bagong daan o magsisikap humawan ng
bagong daan tungo sa kaunlaran.
Tulad ng sabi ko sa unahan, winika na para sa atin ng ating mga ninuno ang dapat
nating hanaping daang matuwid. Matututuhan sana natin ang kanilang tumpak na
halimbawa.

Ferndale Homes
20 Hulyo 2013

14