ജവഹർലാൽ

െന ഹു
ജവഹർലാൽ െന ഹു ഭാരത ിെ
https://ml.wikipedia.org/wiki/Jawaharlal_
ആദ പധാനമ ി
Nehru

ജവഹർലാൽ െന ഹു (നവംബർ 14,

1889 - േമയ് 27, 1964) ആധുനിക
ഇ യുെട ശി ി എ ു
വിേശഷി ി ു ഇ യുെട പഥമ
പധാനമ ി.[1][2] ഇ ൻ സ ാത
സമരേനതാവ് രാഷ് ടീയ
ത ചി കൻ, ഗ കർ ാവ്,
ചരി തകാരൻ എ ീ നിലകളിെല ാം
വ ിമു ദപതി ി െന ഹു
രാജ ാ രതല ിൽ േചരിേചരാനയം
അവതരി ി ം ശ േനടിയിരു ു.
േമാഹൻദാസ് കരംച ് ഗാ ിയുെട
ആശി കേളാെട ഇ ൻ
സ ാത സമര ിെ മു ണി
േ ാരാളിയായി മാറിയ ഇേ ഹം
ഇ ു സ ാത ം കി ിയ 1947
മുതൽ 1964ൽ മരി ു തു വെര
ഇ യുെട പധാനമ ിയായി
േസവനമനുഷ്ഠി ..
േസാഷ ലിസ ിലൂ ിയ െന ഹുവിെ
രാഷ് ടീയദർശന ളാണ്
നാലുപതി ാേ ാളം ഇ െയ നയി ത്.
അേ ഹ ിെ ഏകമകൾ ഇ ിരാ
ഗാ ിയും െചറുമകൻ രാജീവ്
ഗാ ിയും പി ീട് ഇ യുെട
പധാനമ ി ാനം വഹി ി ്.
 പ  ജവഹർലാൽ െന ഹു
ി ്

1947 ൽ എടു ചി തം

ഇ യുെട പഥമ പധാനമ ി

പദവിയിൽ
15 ഓഗ ് 1947 – 27 േമയ് 1964

രാജാവ് േജാർ ്
ആറാമൻ
1950 ജനുവരി 26
വെര

പസിഡ ് രാേജ പസാദ്

 എസ്.
രാധാകൃഷ്ണൻ

ഗവർണർ ജനറൽ ലൂയി മൗ ്ബാ ൻ

സി.
രാജേഗാപാലാചാരി
1950 ജനുവരി 26
വെര

Deputy വ ഭായി പേ ൽ

മുൻഗാമി ഇ

പിൻഗാമി ഗുൽസാരിലാൽ
ന (ഇട ാലം)

ഇ യുെട പതിേരാധമ ി
പദവിയിൽ
31 ഒക്േടാബർ 1962 – 14 നവംബർ 1962

മുൻഗാമി വി.െക.
 കൃഷ്ണേമേനാൻ

പിൻഗാമി യശ ്റാവു
ചൗഹാൻ

പദവിയിൽ
30 ജനുവരി 1957 – 17 ഏ പിൽ 1957

മുൻഗാമി ൈകലാഷ് നാഥ്

കട്ജു

പിൻഗാമി വി.െക.
കൃഷ്ണേമേനാൻ

പദവിയിൽ
10 െഫ ബുവരി 1953 – 10 െഫ ബുവരി 1955

മുൻഗാമി എൻ.
േഗാപാലസ ാമി
അ ാർ

പിൻഗാമി ൈകലാഷ് നാഥ്

കട്ജു
 ഇ യുെട ധനകാര മ ി
പദവിയിൽ
13 െഫ ബുവരി 1958 – 13 മാർ ് 1958

മുൻഗാമി ടി.ടി.
കൃഷ്ണമാചാരി

പിൻഗാമി െമാറാർജി േദശായി

പദവിയിൽ
24 ജൂൈല 1956 – 30 ഓഗ ് 1956

മുൻഗാമി സി. ഡി. േദശ്മുഖ്

പിൻഗാമി ടി.ടി.
കൃഷ്ണമാചാരി

ഇ യുെട വിേദശകാര മ ി
പദവിയിൽ
 15 ഓഗ ് 1947 – 27 േമയ് 1964

മുൻഗാമി ഇ

പിൻഗാമി ഗുൽസാരിലാൽ
ന

ജനനം 1889 നവംബർ 14

അലഹബാദ്,
ബി ീഷ് ഇ
ഇേ ാൾ
ഉ ർ പേദശിൽ

മരണം 1964 േമയ് 27

( പായം 74)
ന െഡൽഹി,
ഇ

പഠി   ാപന ൾ ടിനി ് േകാേളജ്

േകം ബിഡ്ജ്
സർവകലാശാല
 ഇൻസ് ഓഫ്
േകാർ ്
രാഷ് ടീയ ാർ ി ഇ ൻ നാഷണൽ
േകാൺ ഗ ്

ജീവിത പ ാളി(കൾ) കമല കൗൾ

കു ി(കൾ) ഇ ിരാ ഗാ ി

പുരസ്കാര( ൾ) ഭാരതര

ഒ ്

ല നിെല പശസ്തമായ േകം ബിഡ്ജ്

സർ കലാശാലയിൽ നി ുമാണ്
െന ഹു ബിരുദം കര മാ ിയത്.[3]
സർ കലാശാലയിെല ഇ ർ
െടംപിളിൽ നി ും വ ീൽ
ആകുവാനു പരിശീലനവും െന ഹു
പൂർ ിയാ ി. വിദ ാഭ ാസം കഴി ്
ഇ യിേല ു തിരി വ െന ഹു
അലഹബാദ് േകാടതിയിൽ
അഭിഭാഷകനായി ഉേദ ാഗം ആരംഭി .
ഇ ാലയളവിൽ അേ ഹ ിന്
രാഷ് ടീയേ ാടും
താൽപര മു ായിരു ു. പതുെ
അഭിഭാഷകേജാലി വി ് െന ഹു മുഴുവൻ
സമയ രാഷ് ടീയ ിേല ് േചേ റി.
ഇ ൻ നാഷണൽ േകാൺ ഗ ിെല
ഇടതുപ ചി ാഗതി െവ
പുലർ ു വേരാെടാ ം
നിൽ ാനാണ് െന ഹു
താൽപര െ ത്.[4]. തെ മാർ ദർശി
കൂടിയായ േമാഹൻദാസ് കരംച ്
ഗാ ിയുെട അനു ഗഹേ ാേടയും,
മൗനസ തേ ാേടയും െന ഹു
േകാൺ ഗ ിെ ഏ വും പധാനെ
േനതാവായി മാറി. ബി നിൽ നി ും
ഇ ു പൂർ സ ാത ം
േവണെമ ് ജവഹർലാൽ ഉറെ
പഖ ാപി .[5]ഇടതുപ പരമായ
േകാൺ ഗ ിെ നയ ൾ ്ആ ം
കൂ കയും െചയ്തു.

സ ാത ിേല ു പയാണ ിൽ
1930 കളിൽ ഇ ൻ രാഷ് ടീയെ
മു ിൽ നി ു നയി ത് േകാൺ ഗ ം
അതിെ തലവനായിരു
ജവഹർലാൽ െന ഹുവുമായിരു ു.
മതനിരേപ മായ ഒരു ഭാരതം എ
െന ഹുവിെ ആശയ ൾ 1937 െല
െ പാവിൻഷ ൽ തിരെ ടു ്
തൂ ുവാരിയേ ാെഴ ഏതാ ്
െതളിയി െ ിരു ു. മു ീം ലീഗ്
തിരെ ടു ിൽ അേ
പരാജയമായിരു ു. എ ാൽ 1942െല
കി ്ഇ ാ മുേ ം അേ ഹ ിെ
സ പ്ന െള ആെക തകിടം മറി .
ബി ീഷുകാർ േകാൺ ഗ ിെ ഒരു
രാഷ് ടീയ സംഘടന എ നിലയിൽ
നി ് തകർ ുകള ിരു ു.
േലാകമഹായു സമയ ്
സഖ ശ ികെള
ശ ിെ ടു ാനുേ ശി ിരു െന ഹൂ,
ഗാ ിജിയുെട പൂർ സ ാത ം ഉടെന
േവണെമ ആവശ ം
മന ി ാമനേ ാെട ൈകെ ാ ു
എ ിലും ജയിലിേല ് േപാേക
അവ വ ു. ഒരു നീ കാലെ
ജയിൽവാസ ിനുേശഷം തിക ം
പുതിയ രാഷ് ടീയ
കാലാവ യിേല ാണ് െന ഹു മട ി
വ ത്. മു ീം ലീഗും അതിെ േനതാവ്
, െന ഹു െവറു ു തുട ിയിരു
മുഹ ദാലി ജി യും അേ ാേഴ ും
വളെര പധാനെ ഒരു ശ ിയായി
മാറി മു ീം രാഷ് ടീയെ
ഗസി തുട ിയിരു ു. െന ഹുവും
ജി യും ത ിൽ അധികാരം
പ ുെവ ു തിേനെ ാ ിയു
തർ ൾ നിരാശാജനകമാകുകയും
1947ൽ ഇ െയ ര രൂ ിതമായ
പിളർ ിേല ു നയി ുകയും െചയ്തു
[6]

ഇ യുെട ആദ പധാനമന ിയായി

െന ഹുവിെന േകാൺ ഗസ്
തിരെ ടു ുകഴി ിരു ു. ഗാ ി
തൻെറ രാഷ് ടീയ പിൻഗാമിയായി
െന ഹുവിെന ക ുതുട ിയ 1941 േല
തെ േനതൃത ിെ വിഷയ ിൽ
തീരുമാനമായിരു ു. പധാനമ ിഎ
നിലയിൽ ഭാവി ഇ െയ ുറി
സ പ്ന െള യാഥാർ മാ ി
തീർ ാനു ഒരു പ തി െന ഹു
ആവിഷ്കരി .
സാമൂഹിക,സാ ിക, രാഷ് ടീയ
രംഗ ് നവീകരണപ തികൾ െന ഹു
നട ിലാ ുകയു ായി.[4][7]
െന ഹുവിെ േനതൃത കാല ്
േകാൺ ഗ ് ഒരു വൻ
രാഷ് ടീയപാർ ിയായി മാറി.
അേ ഹ ിെ േനതൃത ിൽ
തുടർ യായി മൂ ു
െപാതുതിരെ ടു കളിൽ
േകാൺ ഗ ് വിജയം ൈകവരി .
േലാേകാ രനിലവാര ിലു
വിദ ാഭ ാസ ാപന ൾ, ഇ യുെട
ബഹിരാകാശ പ തി, ഇം ീഷ്
ഭാഷയുെട വ ാപകമായ പചാരം
എ ിവയിെല ാം െന ഹുവിെ
ദീർഘവീ ണ ൾ പത മായും
പേരാ മായും കാണാവു താണ്.[8][9]
േകാളനി വാഴ്ചയിൽ നി ും
ഇ െ ാ ം േമാചിതമായ മ പല
രാജ ള ം േസ ഛാധിപത ിെ
പിടിയലമർ േ ാഴും ഇ യിൽ
ജനാധിപത ം കരുേ ാെട
തഴ വളർ ത് ജവഹർലാൽ
െന ഹുവിെ ഏ വും വലിയ േന മായി
കണ ാ ാവു താണ്.[10]
അേ ഹ ിെ ജ ദിനമായ നവംബർ
14 രാജ ം ശിശുദിനമായി
ആേഘാഷി ു ു.

ആദ കാലജീവിതം (1889–
1912)
േസവാദളിെ ഖാ ി യൂണിേഫാമിൽ െന ഹു.

അലഹബാദിെല കാശ്മീരി പ ി ്
കുടുംബ ിൽ േമാ ിലാൽ
െന ഹുവിേ യും, ഭാര സ രുപ്റാണി
തു വിേ യും മകനായാണ്
ജവഹർലാൽ ജനി ത്. പിതാവ്
േമാ ിലാൽ െന ഹു സ ാത സമര
കാലഘ ിൽ േകാൺ ഗ ിെ
പസിഡ ായിരു ി ്. ജവഹറിെ
അ േമാ ിലാലിെ ര ാം ഭാര
ആയിരു ു, ആദ ഭാര യുെട
മരണേശഷമാണ് േമാ ിലാൽ സ രുപ്
റാണിെയ വിവാഹം െചയ്തത്.[11]
ഇവർ ു ജനി മൂ ുമ ളിൽ
മുതിർ ആളായിരു ു ജവഹർ.
െന ഹുവിെ സേഹാദരിമാരിെലാരാൾ
വിജയല ്മി പ ി ് പി ീട്
ഐക രാഷ് ടസഭയുെട ജനറൽ
അ ം ിയുെട ആദ െ വനിതാ
പസിഡ ്എ
ബഹുമതി ുടമയായി.[12] ര ാമെ
സേഹാദരി കൃഷ്ണഹുതിസിങ്
അറിയെ ടു ഒരു
എഴു ുകാരിയുമായി മാറി.[13]
അമൂല ര ംഎ ാണ് ജവാഹർ എ
അറബി വാ ിെ അർ ം. [14] ലാൽ
എ ാൽ പിയെ വൻ എ ാണർ ം.
െന ഹു എ ത് യഥാർ
കുടുംബേ ര . കാശ്മീരിെല കൗൾ
കുടുംബമാണ് െന ഹുവിേ ത്. എ ാൽ
െഡൽഹി വാസ ിനിടയിൽ
തലമുറകൾ ു മു ് ലഭി താണ്
െന ഹു എ കുടുംബേ ര്. നഹർ എ
േപർഷ ൻ ഭാഷയിൽ നി ാണ് െന ഹു
എ നാമം ഉ ായത്. ഔറംഗസീബ്
ച കവർ ിയുെട കാലഘ ിൽ
കാശ്മീരിൽ നി ും െഡൽഹിയിേല ു
കുടിേയറി ാർ െന ഹുവിെ
മുൻതലമുറ ാരിൽ രാജ് കൗൾ എ
വ ിയാണ് പി ീട് േപരിെനാ ം
െന ഹു എ ് ഉപേയാഗി ാൻ
തുട ിയത്.[15]

ബാലനായ ജവഹർ മാതാപിതാ ൾെ ാ ം

സ ിെ നടുവിലായിരു
ജവഹറിെ ബാല ം.
സംഭവബഹുലമ ാ കു ി ാലം
എ ാണ് െന ഹു തെ
ബാല കാലെ ുറി ്
വിേശഷി ി ാറു ായിരു ത്.
േമാ ിലാൽ തെ മ ൾ ്ന
വിദ ാഭ ാസം നൽകു തിൽ
ശ ി ിരു ു. അ ാപകെര വീ ിൽ
വരു ിയാണ് തെ മ െള
േമാ ിലാൽ വിദ
അഭ സി ി ിരു ത്[16].
െഫർഡിനാ ്.ടി. ബൂ ്സ് എ
അ ാപകേനാടു ഇഷ്ട ാൽ
െന ഹു കൂടുതൽ സ്േനഹി ത്
സാേ തികവിദ യും ബ വിദ യും
ആയിരു ു.[17] പതിമൂ ാം വയ ിൽ
കുടുംബസുഹൃ ായിരു
ആനീബസ െ കൂെട
തിേയാസഫി ൽ െസാൈസ ിയിൽ
െന ഹു അംഗമായി. തെ ഏെറ
സ ാധീനി ബൂ ്സുമായി
േവർപിരി േതാെട െന ഹു
തിേയാസഫി ൽ െസാൈസ ിയിൽ
നി ും വിടുതൽ േനടി[17].

ഇം ിെല ഹാേരാ സ്കൂളിെല യൂണിേഫാമിൽ

െന ഹു

ബി ീഷ് ഇ യിെല ഏ വും മിക

വിദ ാലയ ളിൽ പാഥമിക വിദ ാഭ ാസം
േനടിയ ജവഹർലാൽ,
ഉപരിപഠന ിനായി ഇം ിേല ്
േപായി . ഇം ിെല ഹാേരാസ്കൂൾ,
േകം ബിഡ്ജ് - ടിനി ി േകാളജ്
എ ിവിട ളിലായിരു ു െന ഹുവിെ
സർ കലാശാലാ വിദ ാഭ ാസം. ടിനി ി
േകാേളജിൽ നി ും െന ഹു
ജീവശാസ് ത ിൽ ബിരുദം
കര മാ ി. ഈ കാലഘ ിൽ
േലാക പശസ്തരായ എഴു ുകാരുെട
കൃതികളിൽ അേ ഹം ആകൃഷ്ടനായി.
െബർണാഡ് ഷാ, എ .് ജി. െവൽസ്,
റ ൽ തുട ിയവരുെട രചനകൾ
െന ഹുവിൽ രാഷ് ടീയെ ുറി ം,
സാ ികശാസ് തെ ുറി മു
ചി കള െട വി ുകൾ പാകി.[18]
പി ീട് ര ുെകാ ാലം ല നിെല
ഇ ർ െടംപിളിൽ നി ും നിയമ പഠനം
പൂർ ിയാ ിയ െന ഹു 1912-ൽ
ബാരി ർ പരീ പാ ായി ഇ യിൽ
മട ിെയ ി. ഇ യിൽ
തിരിെ ു തിനു മു ് യൂേറാ ്
ആകമാനം ചു ി റ ുവാൻ
അവസരം ലഭി . ഈ യാ തകൾ
അേ ഹെ പാ ാത
സംസ്കാരവുമായി ഏെറ അടു ി .
തിക പാ ാത ജീവിത രീതികള ം
ചി കള മായാണ് ജവഹർലാൽ
ഇ യിൽ തിരിെ ിയത്.

 
അലഹബാദ് േകാടതിയിൽ

1916-ൽ മാതാപിതാ ള െട
താൽപര പകാരം കമലെയ വിവാഹം
കഴി . ജീവിതരീതികൾെ ാ ും
ചി കൾെ ാ ും ര ു
ധുവ ിലായിരു ു െനഹ്റുവും
കമലയും. സാ ികമായി ഉയർ
കുടുംബ ിൽനി ുവ കമല
നി ബ്ദ ജീവിതം നയി ാൻ
ഇഷ്ടെ . അതുെകാ ുതെ
െനഹ്റുവിെ ജിവിത ിൽ അവർ ്
യാെതാരു സ ാധീനവുമി ായിരു ു.
വിവാഹ ിെ ര ാം വർഷ ിൽ
അവർ ് ഇ ിരെയ
ഏകമകള ായി.
ഇ ൻ സ ാത സമരം
(1912-1947)
അ ൻ േമാ ിലാൽ െന ഹു ഇ ൻ
നാഷണൽ േകാൺ ഗസിെ പസിഡ ്
പദവിയിലിരു ുെകാ ്ഇ ൻ
സ ാത സമര ിെ മു ണിയിൽ
നിൽ ുേ ാഴാണ് ജവഹർലാൽ
െന ഹുവും സജീവ
രാഷ് ടീയ ിെല ു ത്. ബി നിെല
വിദ ാഭ ാസ കാലഘ ിൽ തെ
രാഷ് ടീയ ിൽ െന ഹുവിന് താൽപര ം
േതാ ി ുട ിയിരു ു. ബി നിൽ
നി ും വിദ ാഭ ാസം പൂർ ിയാ ി
വ യുടൻ തെ പാട്നയിൽ െവ
നട േകാൺ ഗ ിെ ഒരു
സേ ളന ിൽ െന ഹു
പെ ടു ിരു ുെവ ിലും, ഇം ീഷ്
സംസാരി ു ഒരു കൂ ം സ ർ
എ ുമാ തേമ അേ ഹ ിന് ആ
സേ ളനെ ുറി
വിലയിരു ാൻ കഴി ിരു ു .
അ ാലഘ ിൽ േകാൺ ഗ ിെ
േനതൃത ം മുഴുവൻ സ െരെ ാ ു
നിറ ിരി ുകയായിരു ു. ഒ ാം
േലാകമഹായു െ
സ ി ശവികാര േളാെടയാണ് െന ഹു
േനാ ിക െത ്
അേ ഹെ ുറി
ജീവചരി ത ിൽ
േരഖെ ടു ിയിരി ു ു[19].
ഫാൻസിെ സംസ്കാരെ ഏെറ
സ്േനഹി ിരു െന ഹുവിന് ആ
രാജ ിെ പതനം
േവദനയു ാ ിയതായി
ജീവചരി തകാരനായ േമാറിസ്
അഭി പായെ ടു ു[19].
േലാകമഹായു കാല ് െന ഹു
വിവിധ
ജീവകാരുണ സംഘടനകൾ ുേവ ി
സ പവർ നം െചയ്തിരു ു.
ബി ീഷ് സർ ാർ െകാ ുവ
െസൻസർഷി ് നിയമ ൾെ തിേര
െന ഹു ശ മായ രീതിയിൽ
പതിേഷധം േരഖെ ടു ിയിരു ു.
 

െന ഹു 1918 ൽ പ ി കമല െന ഹു വിനും മകൾ

ഇ ിരയ് ും ഒ ം

ഏതാ ്ഒ ാം
േലാകമഹായു ിെ സമയ ാണ്
െന ഹു സമൂലമായ രാഷ് ടീയ
കാഴ്ചകള മായി ഒരു േനതാവായി
ഉയർ ുവ ത്..
േഗാപാലകൃഷ്ണേഗാഖേലയുെട
േനതൃത ിലായിരു ുഅ ്ഇ ൻ
രാഷ് ടീയം [20]. ബി ീഷ് സർ ാരിനു
കീഴിലു എ ാ ഉേദ ാഗ ളം
വലിെ റിയാൻ ജന േളാട് െന ഹു
ആഹ ാനം െചയ്തു. ഇ ൻ സിവിൽ
സർവീസിെന നിശിതമായ ഭാഷയിൽ
വിമർശി . േമാ ിലാൽ െന ഹു
മകെന ഉപേദശി ാൻ ശമിെ ിലും
അെതാ ും െചവിെ ാ ാെത
സ യംഭരണം വിഭാവനം െചയ്തിരു
േഹാംറൂൾ പ ാനേ ാെടാ ം
േചരാനാണ് െന ഹു തീരുമാനി ത്.[21]
േഗാഖേലയുെട മരണേ ാെട
മിതവാദികള െട സ ാധീനം കുറയാൻ
തുട ി. േലാകമാന തിലക് , ആനി
ബസ ്എ ിവേരേ ാലു
ഉത്പതിഷ്ണു ൾ
േഹാംറൂളിനുേവ ിയു ആവശ ം
ശ ിയു ംഉ യി ാൻ തുട ി.
1916 ൽ ജയിൽവിേമാചിതനായ
ബാലഗംഗാധര തിലകൻ സ മായി
ഒരു പ ാനം രൂപീകരി .ല ം
േഹാംറൂളിേ തുതെ യായിരു ു.
െന ഹു ര ു സംഘടനകളിലും
പവർ ി ിരു ു. എ ിരി ിലും
അേ ഹ ിന് ഏെറ അടു ം
ബസ െ േഹാംറൂൾ
പ ാനേ ാടായിരു ു. ബസ ്
അ തേമൽ െന ഹുവിെന
സ ാധീനി ിരു ു.[22]

1916-െല ലക്നൗ േകാൺ ഗ ്

സേ ളന ിലാണ് െന ഹു ആദ മായി
ഗാ ിജിെയ ക ുമു ത്[23].
ബി ീഷുകാരുമായി ശണ്ഠകൂടാ
േമാ ിലാലിെ ൈശലിേയ ാൾ
െന ഹുവിെന ആകർഷി ത് മഹാ ാ
ഗാ ിയും, അേ ഹ ിെ
നിസഹകരണ പ ാനവുമാണ്.
െന ഹുവിൽ ഇ യുെട ഭാവി
ഒളി ിരി ു തായി ഗാ ിയും
കെ ി. കേമണ െന ഹു കുടുംബം
മുഴുവൻ ഗാ ിജിയുെട
അനുയായികളായി. ജവഹറും അ നും
പാ ാത േവഷവിധാന ൾ
െവടി ു. സ ാത സമര ിൽ
സജീവമായേതാെട അറ ം
ജയിൽവാസവും ജീവിത ിെ
ഭാഗമായി.ഇ ് സ ാത ം
േനടി രു തിൽ െന ഹു
ഗാ ിജിേയാെടാ ം സു പധാന പ ്
വഹി .

ഇ ൻ സ ാത സമര ിന് ഒരു

അ ർേദശീയ ശ
ആകർഷി ു തിനായിരു ു
െന ഹുവിെ ശമം. േലാകെ ാടും
ജനാധിപത ിനും സ ാത ിനും
േവ ി നട ു സമര ള മായി
ഇ ൻ സ ാത സമരെ
ബ ി ി ാൻ അേ ഹം
വിേദശ ുനി ുമു സമാന
ചി ാഗതി ാെര േതടി ുട ി. ഈ
ശമ ള െട ഭാഗമായി ബ ൽസിൽ
നട ഒരു സേ ളന ിേല ു
െന ഹുവിന് ണം
ലഭി ുകയു ായി.[24][25]
സാ മാജ ത ിെനതിേര സമരം
നയി ു സംഘടനകള െട ഒരു
കൂ ായ്മയായിരു ു ഇത്.
സാ മാജ ത ിെനതിേര രൂപം െകാ
സംഘടയിെല ക ിയിേല ്ഇ െയ
പതിനിധീകരി ് പെ ടു െന ഹു
തിരെ ടു െ [24].

സത രാഷ് ട ളിെല
സർ ാരുകള മായി ഒരു ന ബ ം
െക ി ടു ു തിനായ് െന ഹു
സുഭാഷ്ച േബാസുമായി കൂടിേ ർ ്
പവർ ി ിരു ു. പേ
സ ാത ലബ്ധി ായി
ഫാസി കള െട സൗഹൃദം
തിരെ ടു സുഭാഷുമായി െന ഹു
പി ീട് േവർപിരി ു. സ്െപയിനിൽ
ഫാേ ാഎ
േസ ഛാധിപതിെ തിേര േപാരാടു
ജനത ് പി ുണയുമായി െന ഹു
തെ സുഹൃ ായിരു
വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാേനാെടാ ം
സ്െപയിൻ സ ർശി .[26]

പൂർ സ രാജ്

ബി ീഷുകാരിൽ നി ും പൂർ മായ

സ ാത ംഎ ആവശ ം ആദ മായി
മുേ ാ െവ ത് െന ഹുവാണ്.
േകാൺ ഗ ് ബി നുമായു എ ാ
സഖ ള ം അവസാനി ി ണെമ ്
െന ഹു ആവശ െ . 1927 ൽ
പൂർ സ ാത ംഎ ആശയം
െന ഹു മുേ ാ വ െവ ിലും,
ഗാ ിജിയുെട എതിർ മൂലം അേ ഹം
പി ീട് അത്
ഉേപ ി ുകയാണു ായത്. എ ാൽ
1928 ൽ ഗാ ി െന ഹുവിെ
ആവശ േളാട് അനുകൂലമാവുകയും
ബി േനാട് പൂർ സ ാത ം
ആവശ െ െകാ ു ഒരു പേമയം
പാ ാ ുകയും െചയ്തിരു ു. ഈ
അധികാരൈകമാ ിനു
നൽകിയിരു
ര ുവർഷകാലാവധിയിൽ െന ഹു
തൃപ്തനായിരു ി . ഉടനടിയു ഒരു
മാ ം ആണ് അേ ഹം
ആ ഗഹി ിരു ത്. െന ഹുവിെ
സ ർ ള െട ഫലമായി
ബി നുെകാടു ിരു
ര ുെകാ ാലം എ കാലാവധി,
ഒരുെകാ മായി ചുരു ാൻ ഗാ ി
നിർബ ിതനായി. ഈ പേമയം
ബി ീഷ് സർ ാർ ത ി, പി ാെല
ഇ ് പൂർ സ ാത ം
ആവശ െ െകാ ു ഒരു പേമയം
െന ഹുവിെ േനതൃത ിൽ
േകാൺ ഗ ് പാ ാ ി.

1929 െല പുതുവ രതേല ് െന ഹു

ലാേഹാറിെല രവി നദി രയിൽ
തിവർ പതാക ഉയർ ി അവിെട
കൂടിയിരു വെര
അഭിസംേബാധനെചയ്തു
സംസാരി .[27][28] അവിെട
കൂടിയിരു വെര ാം തെ
െന ഹുവിെ ആവശ േ ാട് പൂർ
പി ുണ പഖ ാപി . ജനുവരി 26
റി ി ് ദിനമായി ആേഘാഷി ാൻ
േകാൺ ഗ ് ആഹ ാനം െചയ്തു.
കൂടാെത അേ ദിവസം െപാതു
ഇട ളിലും മ ം തിവർ പതാക
ഉയർ ാനും ജന േളാട് േകാൺ ഗ ്
േനതൃത ം ആവശ െ . െന ഹു
പതുെ േകാൺ ഗ ിെ
സു പധാന ാനേ ്
ഉയരുകയായിരു ു. ഗാ ി താൻ
വഹി ിരു ാനമാന ളിൽ
നിെ ാഴി ് കൂടുതൽ
ആ ീയതയിേല ് നീ ുകയും
െചയ്തു. ഗാ ി െന ഹുവിെന തെ
പിൻഗാമിയായി
പഖ ാപി ിരു ി െയ ിലും
ഭാരത ിെല ജനത
െന ഹുവായിരി ും ഗാ ിയുെട
പിൻഗാമി എ ് ധരി ിരു ു.

നിയമലംഘന പ ാനം

ഗാ ിജി മുേ ാ െവ
ഉ സത ാ ഗഹം, നിയമലംഘനം എ ീ
ആശയ േളാട് അ ാല ് െന ഹു
ഉൾെ െടയു മി േകാൺ ഗ ്
േനതാ ൾ ും എതിർ ായിരു ു.
എ ാൽ ഈ ആശയ ൾ ്
െപാതുജന ൾ ിടയിൽ നി ും
കി ിയ സ ീകാര ത അവരുെട
ചി ാഗതികെള മാ ാൻ േ പരി ി .[29]
1930 ഏ പിൽ 14 നു അലഹബാദിെല
റായിപൂർ എ ല ു െവ ്
െന ഹുവിെന അറ െചയ്തു.[30] ഉ
നിയമം ലംഘി തിനായിരു ു അറ ്,
ബി ീഷ് സർ ാർ െന ഹുവിെന
ആറുമാസെ തടവിനു ശി ി .[31]
െന ഹു ജയിലിലായിരി ുേ ാൾ,
ഇ ൻ നാഷണൽ േകാൺ ഗ ിെ
പസിഡ ായി അേ ഹം, ഗാ ിജിെയ
നിർേ ശി െവ ിലും, ഗാ ി അതു
നിരസി . െന ഹുവിെ അറേ ാെട,
നിയമലംഘന സമര ിനു പുതിയ
ഭാവ ൾ ൈക വ ു. രാജ െമ ും
അറ ം, ലാ ി ചാർ ുകള ം
െകാ ു നിറ ു.

നവഭാരത ിെ ശിൽ ി

െന ഹു 1942-ൽ ഗാ ിേയാെടാ ം

െന ഹുവിെ േനതൃത ിൽ
േകാൺ ഗ ് അതിെ ല ൾ ്
കൂടുതൽ വിശാലമായ മാന ൾ
നൽകി.[32][33] മതസ ാത ം, സംഘടനാ
സ ാത ം, നിറം, ജാതി എ ീ
േവർതിരിവുകളി ാെത നിയമം
എ ാവർ ും ഒേര േപാെല നട ാ ുക,
കർഷകരുെട താൽപര െള
സംര ി ുക, െതാ കൂടായ്മ
തീ ി ൂടായ്മ എ ീ ദുരാചാര ൾ
ഉ ൂലനം െച ക, വ വസായ ൾ
േദശസാത്കരി ുക, എ ാ ിനുമുപരി
മതനിരേപ യായ ഇ
എ ിവയായിരു ു െന ഹുവിെ
ദർശന ിലു ഭാവി ഇ .
അടി ാന അവകാശ ള ം,
സാ ിക നയ ള ംഎ
േപരിലു ഒരു പേമയം െന ഹു
അവതരി ി ുകയു ായി.[34]
ഗാ ിജിയുെട േനതൃത ിൽ പേമയം
നട ിലാ ിെയ ിലും ചില േനതാ ൾ
െന ഹുവിെ നയ േളാട് വിേയാജി ്
പകടി ി ുകയു ായി.

േസാഷ ലിസം എ േകാൺ ഗ ിെ

ആശയം നട ാ ാൻ വളെര
ബു ിമു ഒ ായിരു ു. ഇതിനു
േവ ി വാദി െന ഹു േകാൺ ഗ ിെല
വലതുപ ശ ിയുെട േനതാ ളായ
സർദാർ പേ ൽ, േഡാക്ടർ
രാേജ പസാദ്, സി.രാജേഗാപാലാചാരി
എ ിവരാൽ
എതിർ െ ടുകയു ായി. അത്
േനടിെയടു ാൻ വളെര ബു ിമു ാണ്
എ ാണ് ഇവർ എതിർ ിനു
കാരണ ളായി പറ ിരു ത്.
േകാൺ ഗ ിനു ിെല
ഇടതുചി ാഗതി ാരായ മൗലാനാ
ആസാദിേ യും
സുഭാഷ്ച േബാസിേ യും
പി ുണേയാെട െന ഹു േഡാക്ടർ.
രാേജ പസാദിെന േനതൃ ാന ു
നി ും നീ ുകയും െന ഹു തെ
േകാൺ ഗ ിെ ജനറൽ
െസ ക റിയാവുകയും െചയ്തു. പി ീട്
സുഭാഷ്ച േബാസും, ആസാദും
െന ഹുവിെന പി ുടർ ് േകാൺ ഗ ്
പസിഡ മാരായി ീർ ു. എ ാൽ
സ ാത സ ാദന ിന് ഫാസി ്
രീതി തിരെ ടു സുഭാഷ്
േകാൺ ഗ ിൽ നി ും വി കലുകയും,
സർദാർ പേ ൽ മരണമടയുകയും
െചയ്തേതാെട െന ഹു േകാൺ ഗ ിെല
അനിേഷധ േനതാവായി തീർ ു. തെ
ആശയ ൾ യാെതാരു എതിർ ം
കൂടാെത നട ിലാ ാൻ അേ ഹ ിനു
കഴി ു.

െന ഹു ര ാംവ ം ജനറൽ െസ ക റി
പദ ിെല ിയേ ാൾ ഭാവി
ഭാരത ിെ വിേദശനയം
രൂപെ ടു ു തിനുേവ ിയു
പേമയ ളിലാണ് ശ െവ ത്.
ഫാസിസ ിെ ഒരു കാലഘ ിൽ
ജനാധിപത ിേ യും
സ ാത ിേ യും കൂെട
നിൽ ാനാണ് ജവഹർലാൽ െന ഹു
തീരുമാനി ത്. കൂടാെത ഇ യുെട
സാ ിക നയ ൾ രൂപെ ടു ാൻ
േദശീയ ആസൂ തണ ക ീഷെന
നിയമി .എ ാൽ 1947 െല ഇ ാ
വിഭജനം മൂലം അേ ഹ ിെ പല
നയ ള ം നട ാ െ ടാെത േപായി.
ക ണി ് ചി കനായിരു കാൾ
മാർക്സിെ ചി കൾ െന ഹുവിെന
കുെറെയാെ സ ാധീനി ിരു ു[35]
തെ ജയിൽവാസകാല ്
െന ഹുവിെ വായന ിടയിൽ കാൾ
മാർക്സിെ രചനകള ം ഉ ായിരു ു.
കാൾ മാർക്സിെ പല
ആശയ േളാടും വിേരാധം
ഉ ായിരു ുെവ ിലും,
അേ ഹ ിെ സാ ിക
ആശയ ളാണ് ഇ ു
േചരു െത ് െന ഹു
വിശ സി ിരു ു.[36]

ര ാം േലാകമഹായു ം,
കി ്ഇ പ ാനം

ര ാം േലാകമഹായു ം
െപാ ി റെ േ ാൾ ഇ ബി െ
കൂെട നിൽ ണെമ ് ബി ീഷ്
സർ ാർ ആവശ െ .ഇ യുെട
േനതാ േളാട് ആേലാചി ുകേപാലും
െച ാെതയാണ് ബി ൻ
ഇ െനെയാരു ആ
പുറെ ടുവി ത്. ഇത് ഇ ൻ
േനതാ ൾ ്
അേലാസരമു ാ ി.[37] ൈചനാ
സ ർശന ിലായിരു െന ഹു ഉടൻ
തെ തിരിെ ി. ഫാസിസവും,
ജനാധിപത വും ത ിലു ഒരു
യു ിൽ ഫാസിസെ
ഇ ാതാ ാൻ ഇ അതിെ
സർ ശ ിയുെമടു ു േപാരാടുെമ ്
െന ഹു അസ ിഗ്ദമായി പഖ ാപി .
ബി നിൽ നി ും ഇ ്
പൂർ സ ാത ം നൽകാെമ ിൽ
യു ിൽ ബി െ കൂെട
നിൽ ാെമ ് േകാൺ ഗ ്സ തി .
എ ാൽ ൈവേ സായ് ഈ നിർേ ശം
ത ി ള ു. ൈവേ സായിയുെട ഈ
നിേഷധനിലപാടിേനാടു
പതിേഷധസൂചകമായി പവിശ കളിെല
മ ിമാേരാട് രാജിെവ ാൻ
േകാൺ ഗ ് ആവശ െ .
അേതാെടാ ം തെ മു ിം
ലീഗിേനാടും ഈ സമര ിൽ
പ ുേചരാൻ െന ഹു
ആവശ െ െ ിലും അവർ ഈ
ആവശ ം ത ി ളയുകയായിരു ു.

1940 മാർ ിൽ മുഹ ദാലി ജി

പാകിസ്താൻ പേമയം പാ ാ ി.
മു ി ൾ ്സത രാഷ് ടം
എ തായിരു ു പേമയ ിെ
കാതൽ. പവി തമായ നാട് എ ർ ം
വരു പാകിസ്താൻ
എ തായിരി ണം ഈ
സത രാജ ിെ നാമം[38]. ലീഗിെ
പുതിയ നിലപാട് െന ഹുവിെന
അേ യ ം കുപിതനാ ി.
േകാൺ ഗ ിനുമാ തമായി പൂർ
അധികാരം ൈകമാറു തിനും ലീഗ്
എതിരായിരു ു. 1940 ഒക്േടാബറിൽ
യു ിൽ പ ുേചരാനു ബി െ
ആവശ ം െന ഹുവും ഗാ ിയും
ത ി ള ു. സമരമുഖേ ്
ഇറ ിയ െന ഹുവിെന ബി ീഷ്
സർ ാർ അറ െചയ്ത്
നാലുവർഷേ ് ജയിലിലടെ ിലും
ഒരു വർഷ ിനുേശഷം
േമാചിതനാ ി.

1942 ൽ ജ ാൻ ബർ യിലൂെട ഇ ൻ
അതിർ ിയിേല ് ആ കമണം
തുട ിയേ ാൾ ബി ീഷ് സർ ാർ
ഭയചകിതരാവുകയും ഇ യുമായി
എ തയും െപെ ് ഒരു ഒ ു
തീർ ിെല ാൻ ആ ഗഹി ുകയും
െചയ്തു[39][40]. ഇതിനായി
െന ഹുവിേനാടും, ഗാ ിേയാടും ഏെറ
അടു മുെ ു കരുതു
സർ. ാേഫാർഡ് കിപ്സിെന
വിൻ ൺ ചർ ിൽ ഒരു മ
ചർ ായി ഇ യിേല യ ുകയും
െചയ്തു[40][41]. പാകിസ്താൻ എ
സത രാഷ് ടം എ തിൽ നി ും
പിേ ാ ം േപാകാ ലീഗിെ
നിലപാട് ഈ ഭരണഘടനാ പതിസ ി
ഏെറ രൂ മാ ി. െന ഹു ഒരു
വി വീഴ്ച ുത ാറാെയ ിലും, ഗാ ി
കിപ്സ് ക ീഷെന
ത ി ളയുകയായിരു ു[42]. 15
ഒക്േടാബർ 1941 ന് ഗാ ിജി ഒരു
േവളയിൽ െന ഹുവിെന തെ
പിൻഗാമിയായി പഖ ാപി ുകയും
ത ൾത ിൽ യാെതാരു അഭി പായ
വ ത ാസവുമിെ ു തുറ ു
പറയുകയും െചയ്തു[43][44].

െന ഹുവും ജി യും ഒരുമി ് സിംലയിൽ 1946

8 ഓഗ ് 1942 ൽ േകാൺ ഗ ്
വർ ിംഗ് ക ികി ്ഇ പേമയം
പാ ാ ി. ബി ീഷുകാേരാട് യാെതാരു
ഉപാധികള ം കൂടാെത ഇ
വി േപാകുക
എ ാവശ െ ടു തായിരു ുഈ
പേമയം[40]. െന ഹുവിന് ചി റ
വിേയാജി കൾ
ഉ ായിരു ുെവ ിലും തൽ ാലം ഈ
പേമയേ ാടു േയാജി നിൽ ുക
എ തായിരു ു അേ ഹ ിെ
തീരുമാനം. െന ഹുവും ഗാ ിയും
ഉൾെ െട എ ാ േകാൺ ഗ ്
േനതാ ള ം അറ െച െ .
േകാൺ ഗ ിെ േനതാ െള ാം
ജയിലിലായസമയം മു ീം ലീഗ്
കരു ാർ ി ുകയായിരു ു. മു ിം
സമുദായ ിന് സ ത രാഷ് ടെമ
സ പ്നം
യാഥാർ ിേല ടു ുകയുമായി
രു ു. എ ാൽ ഇത് അധികകാലം
തുടർ െകാ ുേപാകാൻ
ജി ായി . കാരണം, ജയിലിൽ
കിട ു േകാൺ ഗ ്
േനതാ ൾ നുകൂലമായി ഒരു
സഹതാപതരംഗം മു ിംകൾ ിടയിൽ
തെ രൂപെ വ ു. കൂടാെത
ബംഗാളിെല പ ിണിമരണ ിെ
ഉ രവാദി ം പാേദശിക മു ിം
സർ ാരിെ ചുമലിൽ
ചാർ െ തുെമ ാം ലീഗിന്
തിരി ടിയായി. ജി യുെട
സേ ളന ളിൽ പെ ടു ു
ആള കള െട എ ം കുറ ുവ ു.
ഇതിനിെട ആേരാഗ കാരണ ളാൽ
ജയിൽവിേമാചിതനാ െ ഗാ ി,
മുംൈബയിൽ വ ് ജി യുമായി
കൂടി ാഴ്ച നട ി. സ ത
രാഷ് ട ിെ ആവശ കതെയ ുറി ്
മു ിംകൾ ിടയിൽ ഒരു
ജനഹിതപരിേശാധനനട ാനു
നിർേ ശം ഗാ ി ജി ു
മു ിൽെവ . ഇത് യഥാർ ിൽ
ഗാ ി ു സംഭവി െത ം, ജി ു
കി ിയ ശ മായ
ആയുധവുമായിരു ു.

ഇ യുെട പഥമ
പധാനമ ി (1947–64)
 പധാനമ ി (1947–64)

ഇ ൻ ഭരണഘടനയിൽ ഒ െവ ു െന ഹു
c.1950

േലാർഡ് മൗ ് ബാ ൺ മു ിൽ പഥമ
പാധാനമ ിയായി െന ഹു സത പതി
െച ു. (8:30 am ഇ ൻ സമയം 15 ആഗ ്
1947)
 

തീൻ മൂർ ി ഭവൻ, പധാനമ ിയായിരു

സമയെ െന ഹുവിെ വസതി ,(ഇേ ാൾ
അേ ഹ ിെ മൂസിയം ആണ്)

1947 ആഗ ് 15 ന് ജവഹർലാൽ
െന ഹു സ ത ഇ യുെട പഥമ
പധാനമ ിയായി
സത പതി െചയ്ത അധികാരേമ .
മു ീം ലീഗുമായി ചർ കൾ
നട ിെയ ിലും ഇ ാവിഭജനം
തടയാൻ െന ഹുവിനായി . 1948
ജനുവരി 30 ന് ഗാ ിജി നാഥുറാം
േഗാഡ്െസ എ യാളാൽ െകാ െ .
അേ യ ം വികാരാധീനനായാണ്
െന ഹു ഗാ ിയുെട വിേയാഗം
ജന െള അറിയി ത്. ഗാ ിയുെട
മരണം േകാൺ ഗസിനു ിൽ
െന ഹുവിെ സ ാധീനശ ി ഏെറ
വളർ ിെയ ് ജീവചരി തകാര ാർ
അഭി പായെ ടു ു. പി ീടു
കാല ളിൽ െന ഹുവിെ മകൾ
ഇ ിരാ ഭരണപരമായ കാര ളിൽ
അ െന സഹായി ാൻ തുട ി.
െന ഹുവിെ വിേദശയാ തകളിലും മ ം
ഇ ിര അേ ഹെ പി ുടർ ിരു ു.
ഫല ിൽ ഇ ിര െന ഹുവിെ
സു പധാന സഹായിയായി മാറി.
സ ാത ിനു െതാ മു ് 1946
െസപ്തംബറിൽ െന ഹു ഇട ാല
മ ിസഭ രൂപീകരി . ഏ വും
കൂടുതൽ കാലം ഇ യുെട
പധാനമ ിയായിരു വ ിയും
െന ഹു തെ .1952-ൽ
ഏഷ യിലാദ മായി ഇ യിൽ
ക ണി ി ഡവലപ്െമ ് േ പാ ഗാം,
ജനസംഖ ാനിയ ണ ിനു രാജ ്
കുടുംബാസൂ തണപ തി തുട ിയവ
െന ഹുവാണ് നട ാ ിയത്.[45]
അധികാരവിേക ീകരണെ ുറി ്
പഠി ് നിർേ ശ ൾ സമർ ി ാൻ
ബൽവ ് റായി േമ ക ിെയ
നിേയാഗി .ക ി സമർ ി
നിർേ ശ ൾ പകാരം പ ായ ്
രാജ് പ തി ആവിഷ്കരി . 1959
ഒക്േടാബർ 2-ന് രാജ ാനിെല
നഗൗരിൽ ഇ യിെല പ ായ ് രാജ്
സംവിധാന ിനു ആരംഭമായി. 1960
ജനവരി 18-ന് എറണാകുള ്
േകരള ിെല പ ായ ് രാജ്
ഭരണസംവിധാനം ഉദ്ഘാടനം
െചയ്തതും െന ഹുവാണ്.

വധ ശമ ൾ

നാലു തവണയാണ് െന ഹുവിനുേനെര

വധ ശമം ഉ ായത്.1947 ൽ
വിഭജനകാല ാണ് െന ഹുവിനുേനെര
ആദ മായി വധ ശമം ഉ ായത്. കാറിൽ
േനാർ ് െവ ് ഫ ിയർ െ പാവിൻസ്
(ഇേ ാൾ പാകിസ്താനിെല)
സ ർശി ു സമയ ായിരു ു
ഇത്.[46].ര ാമെ ത് 1955 ൽ
മഹാരാഷ് ടയിൽ െവ ്
ക ിയുമായി ഒരു
റി ാരനിൽ
നി ായിരു ു.[47][48][49][50] മൂ ാം
തവണയും മഹാരാഷ് ടയിൽ െവ ാണ്
വധ ശമം ഉ ായത്.1956 ൽ
ആയിരു ു ഇത്.[51][52][53] നാലാം തവണ
1961 ൽ മഹാരാഷ് ടയിെല െ ടയിൻ
ടാ ിൽ സ്േഫാടനം നട ിയും
െന ഹുവിെന അപായെപടു ാൻ ശമം
നട ി.[54] തെ ജീവനു ഭീഷണി
ഉ ായി ം തനി ു ചു മു സുര
വർ ി ി ാെനാ തെ യാ തകൾ
മൂലം െപാതുഗതാഗതം
തട െ ടു ാേനാ െന ഹു
ആ ഗഹി ിരു ി .[55]

സാ ിക നയ ൾ

രാജ ിെ സാ ികസുര ്
മുൻഗണന നൽകിയ െന ഹു 1951 ൽ
ആദ െ പ വ രപ തി
അവതരി ി .[56] ഇതിനായി േദശീയ
ആസൂ തണ ക ീഷനും രൂപീകരി .[57]
വ വസായേമഖലയിലും
കാർഷികേമഖലയിലും രാജ ിെ
നിേ പം ഈ പ തിയിലൂെട
ഉറ ാ ി. കൂടാെത കൂടുതൽ
വ വസായം തുട ാനും അതിലൂെട
രാജ ിന് വരുമാനനികുതി
വർ ി ി ാനും
പ വ രപ തിയിലൂെട ല മി .
വിവിധ േമഖലകൾ ത ിലു ഒരു
സ ുലനം ആയിരി ണം
ആസൂ തണം െകാ ് ഉേ ശി ു ത്
എ ് െന ഹു വിശദീകരി .
വ വസായേമഖലയും കാർഷിക
േമഖലയും ത ിലു സ ുലനം,
കുടിൽ വ വസായവും,
സമാനേമഖലയിലു
മ വ വസായ ള ംത ിലു
സ ുലനം. ഇവയിൽ ഒ ് തുലനം
െത ിയാൽ െമാ ംസ ദ് വ വ
തെ തകരാറിലാവും. സർ ാരും
സ കാര േമഖലയും കൂടിേ ർ ു ഒരു
സ ി ശസ ദ് വ വ യാണ് ഒ ാം
പ വ രപ തിയിലൂെട
അവതരി ി െ ത്.[58]
ജലേസചന ിനായി കൂടുതൽ
നിേ പം നട ുകവഴി
കാർഷികേമഖലേയയും അേതാെടാ ം
ൈവദ ത ഉൽ ാദനേ യും ഒരു
േപാെല പരിേപാഷി ി ാൻ പുതിയ
ആസൂ തണ ൾ സഹായി .[59]
ഇ യുെട അണെ കെള
രാജ ിെല പുതിയ േ ത ൾ
എ ാണ് െന ഹു വിേശഷി ി ിരു ത്.
െന ഹുവിെ ഭരണകാലഘ ിൽ
ഇ യുെട സ ദ് വ വ
ിരതേയാെടയാണ് നിലനി ിരു ത്
എ ് കണ ുകൾ പറയു ു.
ര ാമെ
പ വ രപ തിെയ ിയേ ാേഴ
ും വ ാവസായിക ഉൽ ാദനം ര ്
ശതമാനം എ നിര ിൽ വർ ി .
എ ാൽ കാർഷിക േമഖലയുെട വളർ
ര ് ശതമാനം താേഴ ാണ് േപായത്.
േദശീയ വരുമാനേതാത് ര ്
ശതമാന ിലധികം ഉയർ
കാണി .[58] എ ിരി ിലും
വർ ി വരു െതാഴിലി ായ്മയും,
ജനസംഖ ാെപരു െ തുടർ ു
ദാരി ദ വും എ ാം രാജ ് ആകമാനം
നിലനി ിരു ു.

സാധാരണ ജന ളിേല ു
െചെ ാ ഈ വികസന ൾ
പരെ വിമർശനം ണി വരു ി.
മുതലാളി ം നട ിലാ ാനു ഒരു
കപടത ം മാ തമായിരു ു െന ഹു
െകാ ിേഘാഷി ജനാധിപത ം എ ്
പശസ്ത മാർക്സി ് ചി കനായ
േകാസ ി പറയു ു.[60] െന ഹുവിെ
വ ാവസായിക നയ ളിലൂെട ഇ െയ
മെ ാരു റഷ യാ ിമാ ാനാണ്
ശമി െത ് െന ഹുവിെ നയ െള
വിമർശനബു ിേയാെട മാ തം
ക ിരു രാജേഗാപാലാചാരി
പറയു ു. ഗാ ി തെ
പി ുടർ ാരനായി സർദാർ
പേ ലിെനയാണ്
തിരെ ടുേ ിയിരു ത് എ ും
കൂടി രാജേഗാപാലാചാരി
അഭി പായെ ിരു ു[61].

െന ഹുവിെ േനതൃത ിൽ ഒരു

ഭൂപരിഷ്കരണ ിനു പ തിതെ
ത ാറാ ി. ആവശ ിലധികം ഭൂമി
ൈകവശം െവ ിരി ു ജ ികളിൽ
നി ും, ഭൂമി പിടിെ ടു ് വ ാവസായിക
കാർഷിക ആവശ ിനായി
വിനിേയാഗി ു തിനു േവ ി
വിതരണം െച കഎ തായിരു ു
ഉേ ശം[7][62]. ഭൂമി ജ ികളിൽ നി ും
പിടിെ ടുെ ിലും യഥാർ
ആവശ ാർ ് വിതരണം
െച തിൽ സർ ാർ പരാജയെ .
സഹകരണാടി ാന ിലു കൃഷി
എ വി വകരമായ ആശയംേപാലും
ജ ികള െട ഇടെപടൽ മൂലം
െന ഹുവിന് ഉേപ ിേ ിവ ു.
ജ ികൾ േകാൺ ഗ ിെല ഒരു
വിഭാഗെ സ ാധീനി ് െന ഹുവിെ
നീ ൾ ് തട ം
സൃഷ്ടി ുകയായിരു ു.
കാർഷികരംഗ ് നവീന ആശയ ൾ
നട ിലാ ാൻ േവ ി
കാർഷികസർ കലാശാലകൾ
െന ഹുവിെ േനതൃത ിൽ
ആരംഭി . ഇവിെട ഇ യുെട
സാഹചര ൾ ുതകിയ
വി ിന ള ംമ
കാർഷികഉൽ ളം
വികസി ി ാൻ തുട ി. എ ാൽ
േമാശം കാലാവ ഇ രം
നീ ൾെ ാം വില ുതടിയായി
മാറി.

വിദ ാഭ ാസരംഗെ
നവീകരണ ൾ

ഇ െ കു ികളാണ് നാളെ
പൗര ാർ എ
ഉറ വിശ ാസമു യാളായിരു ു
െന ഹു.[63] അതുെകാ ു തെ
വിദ ാഭ ാസരംഗ ് നവീനമായ
ആശയ ൾ െന ഹുവിെ
കാലഘ ിൽ അവതരി ി െ .
ഉ തവിദ ാഭ ാസ ിനായു നിരവധി
ാപന ൾ ാപി ത്
അേ ഹ ിെ ഭരണകാല ാണ്.
അതുേപാെല തെ
പാഥമികവിദ ാഭ ാസം പൂർ മായും
സൗജന മാ ി. ഗാമ ൾേതാറും
ആയിര ണ ിന് വിദ ാലയ ൾ
നിർ ി . കു ികൾ ായു
േപാഷകാഹാര ുറവ്
നിക ു തിനായി ഭ ണവും പാലും
സൗജന മായി നൽകു ഒരു
പരിപാടി ും അേ ഹ ിെ കാല ്
തുട മി .
വേയാജനവിദ ാഭ ാസ ിനും,
െതാഴിലധിഷ്ഠിതവിദ ാഭ ാസ ിനും
പാമുഖ ം നൽകി. ഇ ൻ ഇൻ ി ്
ഓഫ് െടക്േനാളജി, ഇ ൻ ഇൻ ി ്
ഓഫ് മാേനജ്െമ ,് ഓൾ ഇ
ഇൻ ി ് ഓഫ് െമഡി ൽ സയൻസ്,
നാഷണൽ ഇൻ ി ് ഓഫ്
െടക്േനാളജി തുട ിയ ഉ ത
വിദ ാഭ ാസ ാപന െള ാം
തുട ിയത് െന ഹു ഇ െയ
നയി ിരു കാല ാണ്.

േദശീയ സുര ,
വിേദശനയം

1947 മുതൽ 1964 വെര െന ഹുവാണ്

ഇ െയ നയി ിരു ത്.
ശീതയു കാല ് അേമരി യും
റഷ യും ഇ െയ ത ള െട
സഖ ിയാ ാൻ ശമ ൾ
നട ിെയ ിലും െന ഹു
ര ുരാജ േളാടും േചരിചരാ
സമീപനം ൈകെ ാള കയായിരു ു.[64]
1950 ൽ റി ി ായതിേനതുടർ ്
േകാമൺെവൽ ് രാജ ള െട
സംഘടനയിൽ ഇ അംഗമായി.
േചരിേചരാ പ ാനം
െക ി ടു ു തിൽ െന ഹു ഒരു
സു പധാന പ ു വഹി . കാശ്മീരിൽ
നി ും പാകിസ്താൻ പിൻമാറിയാൽ
അവിെട ജനഹിതപരിേശാധന
നട ാെമ ് െന ഹു
ഐക രാഷ് ടസംഘടന മു ാെക ഉറ
നൽകിയിരു ു. എ ാൽ
പാകിസ്താെ പി ിരി ൻ
നിലപാടുമൂലം, െന ഹു അവിെട
ജനഹിതപരിേശാധന ുത ാറായി .
െന ഹുവിെ വലംൈക
എ റിയെ ിരു
വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാനായിരു ു
ഇ യുെട കാശ്മീർ സംബ ി
നയ െള ഐക രാഷ് ടസഭയിൽ
അവതരി ി ് അനുകൂലമായ പി ുണ
േനടിെയടു ിരു ത്. 1957 ൽ
െന ഹുവിെ നിർേ ശ പകാരം
കാശ്മീർ വിഷയ ിൽ ഇ യുെട
നിലപാടുകെള ുറി ് കൃഷ്ണേമേനാൻ
ഐക രാഷ് ടസഭയിൽ എ മണി ൂർ
നീ ു നി ഒരു പസംഗം നട ി.[65]
ഈ പസംഗം കാശ്മീർ വിഷയ ിൽ
ഇ ് േലാകരാഷ് ട ള െട ഇടയിൽ
വ ാപക പി ുണ േനടിെ ാടു ു.[66]
കൃഷ്ണേമേനാെന കാശ്മീരിെ
നായകൻ എ ാണ് പ തമാധ മ ൾ
വിേശഷി ി ത്, അേതാെടാ ം തെ
െന ഹുവിെ ജനസ തി പല മട ായി
കുതി യർ ു.

1949 ൽ േദശീയ പതിേരാധ

അ ാദമിയുെട ശിലാ ാപനം
െചയ്തുെകാ ് െന ഹു നട ിയ
പസംഗം േദശീയ സുര െയ ുറി ്
ഉൽ ണ്ഠാകുലനായ ഒരു
േനതാവിേ തായിരു ു.[67] നാം ന ുെട
രാഷ് ടപിതാവിെന പി ുടർ ്
സമാധാനവും, അഹിംസേയയും ന ുെട
ദിനചര യായി മാ ണം അേതാെടാ ം
തെ മഹാ ാ ഗാ ി പറ ി ്
േതാേ ാടുകേയാ പരാജയെ ടുകേയാ
െച തിനു മു ് വാൾ
എടു ു തായിരി ും ഉ മം എ ്.
ന ുെട പതിേരാധ േസന എ ാ രം
ആധുനിക ൈസനിേകാപകരണ ളം
െകാ ്സ മായിരി ണം.
ദ ിേണഷ ൻ രാജ ൾ ിടയിൽ
ഇ െയ സു പധാന
ആണവശ ിയായി മാ തിനു
േവ ി െന ഹു ആേ ാമി ് എനർജി
ക ീഷൻ ാപി .[68] പശസ്തനായ
ശാസ് ത നായിരു
െ പാഫ ർ.േഹാമി.െജ.ഭാഭെയ
അതിെ തലവനായും നിയമി .[69]
പധാനമ ിയുെട േനരി
നിയ ണ ിൽ വരു തായിരു ു
ഈ സു പധാന വകു .് ഇതിലൂെട
അയൽരാജ ൾ നട ിയിരു
ഭീഷണികൾ ്ത തായ മറുപടി
നൽകുകയായിരു ു െന ഹു.

ഇ ാ-ൈചന അതിർ ി ചർ കള െട
ഫലമായി െന ഹുവിെ േനതൃത ിൽ
ഇ പ ശീലതത ളിൽ ഒ
െവ .എ ാൽ ൈചനയുെട
അതിർ ിയിെല തുടെരയു
ആ കമണ ൾപ ശീലതത ള െട
മാ കുറ . 14 ആമെ
ദൈലലാമ ്ഇ രാഷ് ടീയ അഭയം
െകാടു ത് ൈചന ്ഇ േയാടു
വിേരാധം വർ ി ി .[70][71] േഗാവെയ
േപാർ ഗീസ് സാ മാജ ത ിൽ നി ും
േമാചി ി ാൻ െന ഹു നട ിയ
ൈസനിക നീ ം ഏെറ ജനസ ിതി
േനടിയിരു ുഎ ിലും, ക ണി ്
സംഘടനകൾ ഈ നീ െ
അപലപി ുകയാണു ായത്.[72]

ഇ ാ-ൈചനാ യു ം

പധാനമ ി െന ഹു യുഎൻ അസം ി

പസിഡ ് െറാമുെളായുമായി
സംസാരി ു ു(ഒക്േടാബർ 1949).
ഹിമാലയൻ അതിർ ി
തർ െ ുടർ ്ഇ യും
ൈചനയും ത ിലു ായ യു മാണ്
ഇ ാ ൈചനാ യു ം അഥവാ ഇ ാ
ൈചനാ അതിർ ി സംഘർഷം.[73][74]
ഇ ഹിമാലയൻ അതിർ ിയിൽ
പുതിയ ൈസനിക ഔ ്േപാ കൾ
ാപി ുകയു ായി. ൈചനീസ്
ൈസനികർ ഈ താവള ൾ ുേനെര
ആ കമണ ൾ തുട ി. ഇത്
അതിർ ിയിെല സംഘർഷം
രൂ മാ ി. കൂടാെത ഇ
പതിനാലാമെ ദൈലലാമ ്
രാഷ് ടീയ അഭയം നൽകിയതും
ൈചന ്ഇ േയാടു വിേരാധം
വർ ി ാൻ കാരണമായി.[75][76]
യു ിെ സമയ ്ഇ യുെട
േസനേയ ാൾ പതി ട ്
കൂടുതലായിരു ു ൈചന
അതിർ ിയിൽ വിന സി േസന. ഇത്
െന ഹുവിെ
ഉ രവാദി മി ായ്മയായി
വ ാഖ ാനി െ . രാജ ിെ
സുര െയ െന ഹു വളെര
നി ാരമായാണ് ക ിരു െത ്
പരെ ആേ പം ഉയർ ു.[77]
ഉടൻതെ അ െ പതിേരാധ
മ ിയായിരു
വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാേനാട്
അേമരി യിൽ നി ും ൈസനിക
സഹായം ആവശ െ ടാൻ െന ഹു
നിർേ ശി . ഈ യു െ
ക ണിസ ിെ കട ാ കമണമായി
ക പാകിസ്താനും ഇ ് പി ുണ
പഖ ാപി ുകയു ായി. ഇ േയാടു
സ്േനഹ ിലുപരി, ൈചനേയാടു
വിേരാധമായിരു ു ഈ പി ുണ ു
കാരണം.[78][79]

ഇ ാ ൈചന യു ിൽ േതാൽവി
ഏ വാ ിയ ഇ യുെട
പധാനമ ിയായ െന ഹുവിന് ധാരാളം
വിമർശന ൾ േനരിേട ിവ ു.
ഇ ൻ േസനയുെട മുഴുവൻ േശഷിയും
ഉപേയാഗി ാൻ കഴിയാെത വ തും,
യു ത ളിൽ വ പാളി കള ം
പരെ ആേ പ ിനു കാരണമായി.
യു സമയ ് ൈചന ്
വായുേസനെയ ഉപേയാഗി ്
ആ കമണം നട ാൻ കഴി ിരു ി .
കാരണം അവർ ് ആവശ ിനു
ഇ നേമാ, വിമാന ൾ ്
പറ ുയരാനു റൺേവകേളാ
ടിബ ിലു ായിരു ി . ഇതു
കെ ി, ഇ യുെട ഭാഗ ു നി ും
േവ ാമാ കമണം നട ു തിൽ ഇ ൻ
േസന പരാജയെ ടുകയാണു ായത്.
ഭാവിയിൽ ഇതുേപാലു
ആ കമണ ൾ േനരിടാനായി
പതിേരാധ േസനെയ
സ മാ ാനു നടപടികൾ ു
തുട ം കുറി . ൈചനയുെട
ആ കമണെ മുൻകൂ ി അറി ു
േവ പതിേരാധ സംവിധാനം
ഒരു ു തിൽ ഇ പരാജയെ .
ൈചനയുമായി ഇ നട ു
സമാധാന ശമ ൾ ് ൈചന
ചതിയിലൂെട മറുപടി
നൽകുകയായിരു ുഎ ്
പറയെ ടു ു. കൂടാെത ഇ യും
ൈചനയും ഏഷ യിെല ഒരു അ ത ്
ശ ിയായി മാറിേയ ും എ
ചി കൾ ും ഈ യു േ ാെട ഒരു
പരിണാമമായി.

ഈ യു ിെ മുഴുവൻ
ഉ രവാദി വും ഏെ ടു ്
പതിേരാധ മ ി
വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാൻ
രാജിെവ ുകയും ഇ ൻ േസനെയ
ആധുനികരി ാൻ കഴിവു
മ ാെര ിലും മുേ ാ വരാൻ
ആവശ െ ടുകയും െചയ്തു[80][81].
പി ീട് െന ഹുവിെ പിൻഗാമിയായി
വ അേ ഹ ിെ മകൾ ഇ ിരാ
ഗാ ിഈല ം ഏെ ടു ു
നട ാ കുകയും ആജ ശ തുവായി
കണ ാ െ ിരു പാകിസ്താെന
1971 ൽ ഒരു യു ിലൂെട
േതാൽ ി ുകയും െചയ്തു.

മരണം
1962 നുേശഷം െന ഹുവിെ ആേരാഗ ം
യി ാൻ തുട ി. െന ഹു ഏെറ
വിശ ാസമർ ി ിരു ൈചനയിൽ
നിേ ് ചതിയാണ് െന ഹു െപെ ്
േരാഗബാധിതനാവാനു ായ
കാരണെമ ് ചരി തകാര ാർ
അഭി പായെ ടു ു[82]. 1964 ൽ
െന ഹുവിന് ഹൃദയാഘാതമു ായി.
കാശ്മീരിൽ നി ും തിരി വ
ഉടെനയായിരു ു ഇത്. 27 െമയ് 1964 ന്
മ ാ േ ാെട െന ഹു
അ രി [83][84]. അേ ദിവസം ഉ ്
ര ് മണി ് െന ഹുവിെ മരണം
േലാക സഭയിൽ ഔേദ ാഗികമായി
ിരീകരി . യമുനാനദിയുെട
കരയിലു ശാ ിവന ിൽ
ൈഹ വാചാര േളാെട
അേ ഹ ിെ
മരണാന രകർ ൾ നട ി.
ഏതാ ് 15 ല േ ാളം ജന ളാണ്
െന ഹുവിന് ആദരാ ലി
അർ ി ാെന ിയത്.[85]

മതം
ഒരു ഹി ു അേ യതാവാദിയായി
വിേശഷി െ െന ഹു [86] മതപരമായ
വില ുകൾ ഇ യുെട മുേ ാ
വളർ െയ തടയുെമ ും ആധുനിക
സാഹചര െള സ ീകരി ു തിൽ
നി ു പിേ ാ ം വലി ുെമ ും
വിചാരി . തെ ആ കഥയിൽ
കിസ്തുമതെ [87] കുറി ംഇ ാം
മതെ ,[88] കുറി ം വിശകലനം
െചയ്തി െന ഹു ഇവയുെട
ഇ യിെല സ ാധീനെ കുറി ം
േരഖെ ടു ു ു ്.ഇ െയ ഒരു
മേതതര രാജ മായി കാണാൻ
ആ ഗഹി െന ഹുവിെ മേതതര
നയ ൾ പലേ ാഴും ചർ യ് ്
വഴിെവ ി ്.[89][90]

വ ിജീവിതം
െന ഹു-ഗാ ി കുടുംബ ിെല
അംഗമായ െന ഹു 1916 ൽ കമലാ
കൗളിെന വിവാഹം െചയ്തു. ഇവർ ്
ജനി ഏക മകളായിരു ു ഇ ിര.1942-
ൽ ഇ ിരാഗാ ി ഫിേറാസ് ഗാ ി
വിവാഹം നട ു.ഇവർ ് രാജീവ്
(ജനനം 1944.) സ യ് (ബി 1946.) എ
േപരിൽ ഉ ആൺ കു ികൾ പിറ ു.

ഇ യുെട അവസാന ൈവേ സായ്

ആയിരു മൗ ്ബാ ൺ പഭുവിെ
ഭാര യായിരു എഡ ിനയുമായി െന ഹു
ശ മായ ഒരു ബ ം
പുല൪ ിയിരു ു[91][92].ഇതിനു പുറെമ
ശ മാതാ[93],പദ്മജ നായിഡു
[94][95]എ ിവരുമായും െന ഹുവിനു
അടു ബ മു ായിരു ു.

മഹ ം
 

െകാൽ യിെല പാർ ് സ് ടീ ിെല െന ഹു

പതിമ

െന ഹുവിെ അർധ കായ പതിമ ല നിൽ

െന ഹുവിെ അർധ കായ പതിമ ല നിൽ

ഇ യുെട പഥമ
പധാനമ ി,വിേദശകാര മ ിഎ ീ
നിലയിൽ ജവഹർലാൽ െനഹ്റു
ആധുനിക ഇ യുെട
സർ ാർ,രാഷ് ടീയ സംസ്കാരം വളെര
ന വിേദശ നയ ിെ
സഹായേ ാെട രൂപെ ടു ു തിൽ
സു പധാന പ ്
വഹി ി ്.രാജ വ ാപകമായി
പാഥമിക വിദ ാഭ ാസം
നൽകു തിനായി െന ഹുവിെ
നടപടികൾ വളെര പശംസ
േനടിയി ്. [96]െനഹ്റുവിെ
വിദ ാഭ ാസ നയ ൾ േലാേകാ ര
നിലവാര ിലു വിദ ാഭ ാസ
ാപന ള െട വികസന ിന്
കാരണമായി ്.ഇ ൻ ഇൻ ി ്
ഓഫ് െടക്േനാളജി , ഇ ൻ
ഇൻ ി ്സ് ഓഫ് മാേനജ്െമ ് ഓൾ
ഇ ഇൻ ി ് ഓഫ് െമഡി ൽ
സയൻസ്, തുട ിയ ഉ ത
വിദ ാഭ ാസ ാപന െള ാം
തുട ിയത് െന ഹു ഇ െയ
നയി ിരു കാല ാണ്[97][98]
"െനഹ്റു
മഹാനായിരു ു
... െനഹ്റു
ഇ ാർ ്
അവരുെട
അസ്തിത ം
നൽകി. ഇതിൽ
മ വർ
വിജയി ും
എ ു ഞാൻ
കരുതു ി   - 
സർ
െയശ ാവു
െബർലിൻ[99]

ചരി തകാരൻ രാമച ഗുഹ െനഹ്റു

1958 - ൽ െന ഹു
വിരമി ിരു ുെവ ിൽ  '' ഇ യുെട
മിക പധാനമ ിഎ തിലുപരി
ആധുനിക േലാക ിെല മിക
ഭരണകർ ാ ൾ ഒരാളായി
ഓർമി െപടുമായിരു ു.. " എ ു
അഭി പായെ ."[100]

സ്മാരക ൾ

േമഘാലയിൽ കു ികൾ ് മധുരം വിതരണം

െച െന ഹു
 

െന ഹുവിെ ഓർമയ് ് 1989-ൽ േസാവിയ ്

യൂണിയൻ പുറ ിറ ിയ ാ ്

െന ഹുവിെ ജ ദിനം ഭാരത ിൽ

ശിശുദിനമായി ആചരി ു ു..
കു ികേളാടു സ്േനഹവും, അവരുെട
േ മ ിനും, വിദ ാഭ ാസ ിനുമായി
െചയ്ത സംഭാവനകൾ
കണ ിെലടു ാണ് അേ ഹ ിെ
ജ ദിനം രാജ ം ഇ െന
ആചരി ു ത്. രാജ െ ാടുമു
കു ികൾ ് െന ഹു ചാ ാ െന ഹു
ആയിരു ു.ഇ ൻ നാഷണൽ
േകാൺ ഗസ് േനതാ ളം
പവർ കരും പലേ ാഴും
െന ഹുവിെ വസ് ത രീതിയും മ ം
പേത കി ് ഗാ ി െതാ ിയും െന ഹു
ജാ ം ഉപേയാഗികാറു ്.
െന ഹുവിേനാടു സ്േനഹവും
ആദരവും അേ ഹ ിെ മകളായി
ഇ ിര ് രാഷ് ടീയ പേവശനവും
ഉയർ യും ത രിതെ ടു ുവാൻ
സഹായി .

െന ഹുവിേനാടു ആദരപൂർ ം
െപാതു ാപന ൾ ്
അേ ഹ ിെ േപരു നൽകിയി ്.
ഇ യിെല മിക
സർ കലാശാലകളിെലാ ായ
െഡൽഹിയിെല ജവഹർലാൽ െന ഹു
സർവകലാശാല, മുംൈബയിെല
ആധുനിക തുറമുഖമായ ജവഹർലാൽ
െന ഹു േപാർ ് എ ിവ ഇ യുെട
ഭാവിെയ ുറി
ദീർഘവീ ണ ിേനാടു
ആദരവായി ് രാജ ം നാമകരണം
െചയ്തതാണ്. െന ഹു
അധികാര ിലിരു േ ാൾ
താമസി ിരു െഡൽഹിയിെല തീൻ
മൂർ ി ഭവൻ എ വീട് ഇേ ാൾ ഒരു
മ സിയമായി സംര ി ിരി ു ു.
രചനകൾ
െന ഹു ഒരു മിക ഗ കാരൻ
കൂടിയായിരു ു. ഇ െയ
കെ ൽ, േലാകചരി താവേലാകനം
എ ിവ ഇേ ഹ ിെ പശസ്ത
ഗ ളാണ്. 1955-ലാണ്
ജവഹർലാൽ െന ഹുവിന് ഭാരതര ം
ബഹുമതി സ ാനി ത്.

ദ ഡിസ്കവറി ഓഫ് ഇ
ിംപ്സസ് ഓഫ് േവൾഡ് ഹി റി
െലേ ഴ്സ് ഫം എ ഫാദർ ടു ഹിസ്
േഡാ ർ
 എബ ് ഓഫ് ഓൾഡ് െലേ ഴ്സ്
മഹാ ാ ഗാ ി
ദഎ ൻഷ ൽ ൈറ ിംഗ്സ്
ആൻ ആേ ാളജി
െലേ ഴ്സ് ടു ചീഫ് മിനിേ ഴ്സ്

ബഹുമതികൾ
ഒരു കുടുബ ിെല മൂ ് േപർ ്
ഭാരതര ം ലഭി ി ത്
െന ഹുകുടുംബ ിനാണ്. പ ി ്
ജവഹർലാൽ െന ഹുവിന് 1955-
ലും,മകൾ ഇ ിരാഗാ ി ് 1971-ലും
െന ഹുവി െചറുമകൻ
രാജീവ്ഗാ ി ് 1991-ലും ഭാരതര ം
സ ാനി െ .മൂ ുേപരും
ഇ ൻ പധാനമ ിമാരായിരു ു.
െന ഹുവിനും ഇ ിരാഗാ ി ും
പധാനമ ിമാരായിരി ുേ ാഴാണ്
ഭാരതര ം ലഭി ത്.രാജീവ്ഗാ ി ്
മരണാന ര ബഹുമതിയായാണ് ഈ
പുരസ്കാരം സ ാനി ത്.

കൂടുതൽ വായനയ് ്
എ ടി ് വി ് െഡ ിനി- ഇ ൻ
പധാനമ ിയായി ാനേമെ ടു
േശഷം രാഷ് ടേ ാടായി െചയ്ത
പസംഗം
െന ഹു - ദ ഇൻെവൻഷൻ ഓഫ് ഇ
ശശി തരൂർ (നവംബർ 2003)
ആർേ ഡ് ബുക്സ് ISBN 1-55970-
697-X
ജവഹർലാൽ െന ഹു
(എസ്.േഗാപാൽ, ഉമ അ ാർ)
(ജൂൈല 2003) ദ എ ൻഷ ൽ
ൈറ ിംഗ്സ് ഓഫ് ജവഹർലാൽ
െന ഹു ഓക്സ്ഫഡ് യൂണിേവഴ്സി ി
പ ് ISBN 0-19-565324-6
ആ കഥ - ടുേവഡ്സ് ഫീഡം,
ഓക്സ്ഫഡ് യൂണിേവഴ്സി ി പ ്
ജവഹർലാൽ െന ഹു - ൈലഫ് &
വർ ് എം.ചലപതി റാവു, നാഷണൽ
ബുക് ബ് (1 ജനുവരി 1966)

അവലംബം
ഫാ ,് േമാറിസ് (1959). ജവഹർലാൽ
െന ഹു . മുംൈബ: ൈജേകാ
പ ിഷിംഗ്. ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 978-
81-7992-695-6.
ലിേയാൺ, അഗർവാൾ (2008). ഫീഡം
ൈഫേ ഴ്സ് ഓഫ് ഇ . െഡൽഹി:
ഇഷ ബുക്സ്. ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-
8205-470-2.
ശ ർ, േഘാഷ് (1993). ജവഹർലാൽ
െന ഹു - എ ബേയാ ഗഫി . മുംൈബ:
അൈലഡ് പ ിേഷഴ്സ്.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-7023-369-0.
രാേജ പസാദ്, ദുെബ (1998).
ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ ഡി ഇൻ
ഐഡിേയാളജി ആ ് േസാഷ ൽ
 േച ് . െഡൽഹി: മി ൽ
പ ിേഷഴ്സ്. ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-
7099-071-8.
തരൂർ, ശശി (2003). െന ഹു - ദ
ഇൻെവൻഷൻ ഓഫ് ഇ .
ന േയാർ :് ആർേ ഡ്
പ ിേഷഴ്സ്. ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 1-
55970-697-X.
1. "ജവഹർലാൽ െന ഹുവിെ ലഘു
ജീവചരി തം" . േഫമസ് പീ ിൾ.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
2. "ജവഹർലാൽ െന ഹു - ജീവിത
േരഖ" . ജവഹർലാൽ െന ഹു
െമേ ാറിയൽ ഫ .് േശഖരി ത് 2016-
12-09.
3. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ്ഹാേരാ &
േകം ബിഡ്ജ് എ അ ായം. പുറം. 32-
35
4. സുര ൻ, ദാസ്. "െന ഹു ഇേയഴ്സ്
ഇൻ ഇ ൻ െപാളി ിക്സ്".
എഡിൻബേറാ സർ കലാശാല. p. 5.
5. "പൂർ സ രാജ്". ന േയാർ ്
സർ കലാശാല.
6. ഷിറിൻ, കീൻ. "പാർ ിഷൻ ഓഫ്
ഇ " . എേമാറി സർ കലാശാല.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
7. "Jawaharlal Nehru" . BBC. േശഖരി ത്
2016-12-09.
8. എൻ.ബി.ദാസ്, ഗുപ്ത (1993). െന ഹു
ആ ് ാനിംഗ് ഇൻ ഇ . മി ൽ
പ ിേഷഴ്സ്. pp. 225–229.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-7022-451-9.
9. ൈമ ിൾ, ഷീഹൻ. ഇ ർനാഷണൽ
െപാളി ിക്സ് ഓഫ് സ്േപസ് .
റൗ െലഡ്ജ്. p. 45.
10. വി കം, സിങ് (2009-05-11). "ഹൂസ്
ബീൻ ഇ ാസ് െബ ് & േവഴ് ് ൈ പം
മിനി ർ" . ൈടംസ് ഓഫ് ഇ .
േശഖരി ത് 2016-12-09.
11. റഫീ ,് സഖറിയ (1989). എ ഡി
ഓഫ് െന ഹു . രൂപ&ക നി. p. 22.
12. "Vijaya Lakshmi Pandit (India)" . United
Nations. േശഖരി ത് 2016-12-09.
13. "Krishna nehru Heethising" . National
library of Australia. േശഖരി ത് 2016-12-
09.
14. പി.എം., േജാസഫ് (1995).
മലയാള ിെല പരകീയ പദ ൾ.
തിരുവന പുരം: േകരള ഭാഷാ
ഇൻ ി ്.
15. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ്
േമാറിസ്േബായ്ഹുഡ് എ അ ായം.
പുറം. 18
16. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ് പുറം. 29
17. സി.വി., വി ംസ് (2004). ജി
കൃഷ്ണമൂർ ി - േവൾഡ്
ഫിേലാസഫർ . െഡൽഹി: േമാ ിലാൽ
ബനാർസിദാസ്. p. 487.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-208-2032-0.
18. ശശി, തരൂർ (2003). െന ഹു ദ
ഇൻെവൻഷൻ ഓഫ് ഇ .
ന േയാർ .് p. 13.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 1-55970-697-X.
19. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ് പുറം. 52
20. Moraes 2008, p. 50.
21. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ് ഗാദറിംഗ്
േ ാം എ അ ായം പുറം. 54
22. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ് ഗാദറിംഗ്
േ ാം എ അ ായം പുറം. 56
23. "െന ഹു&ഗാ ി ആദ ക ുമു ൽ".
ഒറീ സർ ാർ ഔേദ ാഗിക െവബ്
വിലാസം.
24. "ലീഗ് എെഗയിൻ ്
ഇംപീരിയലിസം" . Openuniversity, London.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
25. "സാ മാജ ത ിെനതിേര
സഖ ക ികെള േതടു ു" .
ഇ ിരാഗാ ി നാഷണൽ െസ ർ
േഫാർ ആർ ്സ് - െന ഹു ഇേയഴ്സ് റീ
വിസി ഡ് എ ഭാഗം. േശഖരി ത് 2016-
12-09.
26. ര , സാഗർ (2005). േസാഷ ൽ
സയൻസ് - ഹി റി 8 . േസാഷ ൽ
സയൻസ് ഹി റി അേ ാ ിേയഷൻ.
p. 100.
27. "േകാൺ ഗ ് & ഫീഡം മൂവ്െമ ്".
ഓൾ ഇ േകാൺ ഗ ്ക ി ി.
28. ലിേയാൺ, അഗർവാൾ. ഫീഡം
ൈഫേ ഴ്സ് ഓഫ് ഇ . ഇഷ ബുക്സ്.
p. 128. ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-8205-470-
2.
29. "The Great Dandi March — eighty years
after" . The Hindu. 2010-04-06.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
30. "Fourth Imprisonment : 14 April 1930 -
11 October 1930" . Nehruportal,
Government of India. േശഖരി ത് 2016-
12-09.
31. "Mahatma Gandhi describes Nehru’s
arrest in 1930 as ‘rest’" . Times of india.
2014-11-13. േശഖരി ത് 2016-12-09.
32. ജവഹർലാൽ െന ഹു - ഫാ ്
േമാറിസ് ൈടം േഫാർ ടൂസ് എ
അ ായം പുറം. 195 , ര ാമെ
ഖ ിക
33. Louis, Tillin. Remapping India: New
States and their Political Origins . Hust &
Company.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 9781849042291.
34. ജവഹർലാൽ െന ഹു - ഫാ ്
േമാറിസ് പുറം. 522
35. പി.സി., േജാഷി (2012-12-22). "ദ
െന ഹു െലഗസി" . െമയിൻസ് ടീം.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
36. പി.സി., േജാഷി (2012-12-22). "ദ
െന ഹു െലഗസി" . െമയിൻസ് ടീം.
േശഖരി ത് 2016-12-09.
37. ഐഷ, ജലാൽ. ദ േസാൾ
സ്േപാ ്സ്െമൻ-ജി ദ മു ിം ലീഗ് &
ദ ഡിമാ ് േഫാർ പാകിസ്താൻ .
േകം ബിഡ്ജ് യൂണിേവഴ്സി ി പ ്.
p. 47.
38. പാകിസ്താൻ പേമയം
പാകിസ്താൻ മു ിം ലീഗ് നവാസ്
39. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി - ഫാ ് േമാറിസ്ഇൻ ദ
ൈവൽെഡർന ്എ അ ായം.
പുറം. 306-307
40. ക ി ് ഇ ാ പ ാനം ഓ ൺ
യൂണിേവഴ്സി ി ല ൻ
41. േറാജർ, ലൂയീസ് (2006). എൻഡ്
ഓഫ് ബി ീഷ് ഇംപീരിയലിസം .
ൈല ബറി ഓഫ് േകാൺ ഗ ്. p. 398.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 1-84511-347-0.
42. കിപ്സ് ക ീഷൻ പരാജയെ ടു ു
ഫ ് ൈലൻ-േശഖരി ത് ഓഗ ്
2,2002
43. ഗാ ി െന ഹുവിെന തെ
പിൻഗാമിയായി പഖ ാപി ു ു
േറാബിൻസൺ ൈല ബറി
44. െന ഹു ഗാ ിയുെട പിൻഗാമി
ല ൻ റിവ ബു ്സ്
45. "Destination Man: Towards A New
World (Book Review)" . Indiatoday. 2013-
07-18. േശഖരി ത് 2016-12-09.
46. Mathai (1978). Reminiscences of the
Nehru Age.
47. "Assassination Attempt on Nehru Made
in Car" . Gettysberg Times. 1955-03-22.
48. "Rickshaw Boy Arrested for Nehru
Attack" . Sarasota Herald Tribune. 1955-03-
14.
49. "Rickshaw Boy Arrested for Attempting
to Kill Nehru" . The Victoria Advocate. 14
March 1955.
50. "Knife Wielder Jumps on Car of Indian
Premier" . The Telegraph. 1955-03-12.
51. "Nehru's Assassination is Balked in
Bombay" . The Miami News. 1956-06-04.
52. "Police Say Nehru's Assassination Plot
is Thwarted" . Altus Times-Democrat.
1956-06-04.
53. "Bombay Police Thwart Attempt on
Nehru's Life" . Oxnard Press-Courier. 1956-
06-04.
54. "Bomb Explodes on Nehru's Route" .
Toledo Blade. 1961-09-30.
55. Mathai, M.O. (1979). My Days with
Nehru. Vikas Publishing House.
56. "ഒ ാം പ വ രപ തി" .
േദശീയ ആസൂ തണക ീഷൻ.
േശഖരി ത് 2016-12-16.
57. േവാറ, രൺബീർ (1997). ദ േമ ിങ്
ഓഫ് ഇ എ ഹിേ ാറി ൽ സർേവ.
അേമരി : ഷാർെപ. p. 205.
58. ഒ.പി., മി ശ (1995). ഇ േണാമിക്
േതാ ്സ് ഓഫ് ഗാ ിആ ് െന ഹു എ
കംപാരിസൺ .
എം.ഡി.പ ിേ ഷൻസ്. p. 80-82.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-85880-71-9.
59. ["ഒ ാം പ വ രപ തി
കണ ുകൾ" . േദശീയ
ആസൂ തണക ീഷൻ െവബ് വിലാസം.
േശഖരി ത് 2016-12-16.
60. "െന ഹുവിെ കപടജനാധിപത ം" .
മാർക്സി ് ആർൈ വ്. േശഖരി ത്
2016-12-16.
61. ജവഹർലാൽ െന ഹു - എ
ബേയാ ഗഫി -ശ ർ േഘാഷ് പുറം. 245
62. "െന ഹു ക ി ഡ് ടു റീേഫാം" . ദ
ന സ് ആ ് കുറിയർ. 8 ജനുവരി 1959.
63. "കു ികെള ുറി െന ഹുവിെ
സ ൽപം" . ഇൻേഫാർേമഷൻ &
േ ബാഡ്കാ ിംഗ് മ ാലയം - ഇ .
േശഖരി ത് 2016-12-16.
64. റി ാർഡ്, ഇ ർമാൻ (2013). ദ
ഓക്സ്ഫഡ് ഹാൻഡ് ബു ് ഓഫ് ദ
േകാൾഡ് വാർ . ഓക്സ്ഫഡ്
യൂണിേവഴ്സി ി പ ്. p. 224.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 978-0-19-923696-1.
65. "A short history of long speeches" .
BBC. 2009-09-24. േശഖരി ത് 2016-12-16.
66. "Speech of V K Krishnamenon in United
Nations". United Nations.
67. "An iconic institution in the making" .
National Defence Academy. േശഖരി ത്
2016-12-16.
68. "Department of Atomic Energy ,
Government of India" . േശഖരി ത് 2016-
12-16.
69. "Homi J. Bhabha" . ആേ ാമി ്
എനർജി ക ീഷൻ -
ന ിയർെവ ൺആർൈ വ്.
േശഖരി ത് 2016-12-16.
70. "How and Why the Dalai Lama Left
Tibet" . Time. 2015-03-17. േശഖരി ത്
2016-12-16.
71. "Birth to Exile" . Dalailama, Biography.
േശഖരി ത് 2016-12-16.
72. ഹാർഡിങ്, േപാൾ. േലാൺലി
ാെന ് . െസൻ ടൽ ബു ് ഹൗസ്.
p. 224.
73. മാക്െസ ൽ, െനവിെ (1970).
ഇ ാസ് ൈചനാ വാർ . പാ ിേയാൺ
ബുക്സ്.
74. െക., സു ബ ണ ം. "െന ഹു&ഇേ ാ-
ൈചനാ വാർ" . ന േയാർ ്
സർ കലാശാല.
75. ദിേനഷ്, ലാൽ. ഇൻേഡാ-ടിബ ്-
ൈചന േകാൺ ിക്ട് . കാൽപാസ്
പ ിേ ഷൻസ്. p. 3.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 81-7835-714-3.
76. േകണൽ അനിൽ, അഥാെല. "വാ ്
െ പാേവാ ്ഡ് ദ ഇ ൈചനാ വാർ" .
റിഡിഫ്.
77. ഗുഹ, രാമച . "ജവഹർലാൽ
െന ഹു & ൈചന - എ ഡി ഇൻ
െഫയില ർ" . ഹാർവാർഡ്. p. 21.
78. ഇ ാ ൈചനാ യു ിൽ
ഇ ു പാകിസ്താെ പി ുണ
റിഡിഫ് വാർ - േശഖരി ത് ജൂൈല 6
- 2012
79. കുൽദീപ്, ന ാർ (2012). ബിേയാ ്
ദ ൈലൻസ് . േറാളി ബുക്സ്.
ഐ.എസ്.ബി.എൻ. 978-8174369109.
80. െന ഹു വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാെ
രാജി സ ീകരി ു ു ദ ഹി ു ദിനപ തം
- േശഖരി ത് 8 നവംബർ 2012
81. കൃഷ്ണേമേനാെ ലഘു
ജീവചരി തം ന േയാർ ്
സർ കലാശാല
82. ബി.എസ്, രാഘവൻ (2012-11-27).
"മിസ് ടി ഓഫ് െന ഹുസ് ബിേഹവിയർ" .
ദ ഹി ു (ബിസിന ് ൈലൻ).
83. െന ഹുവിെ മരണേ തുടർ ്
ബി.ബി.സിയിൽ വ വാർ
ബി.ബി.സി വാർ - േശഖരി ത് 27
െമയ് 1964
84. െന ഹു അ രി ന േയാർ ്
ൈടംസിൽ വ വാർ
85.
http://mobile.nytimes.com/1964/05/29/1-
5-million-view-rites-for-nehru.html
86. Sarvepalii Gopal. Jawaharlal Nehru: A
Biography, Volume 3; Volumes 1956–1964.
p. 17.
87. A. A. Parvathy (1994). Secularism and
Hindutva, a Discursive Study. p. 42.
88. Mohammad Jamil Akhtar. Babri Masjid:
a tale untold. p. 359.
89. Ram Puniyani (1999). Communal
Threat to Secular Democracy. p. 113.
90. Sankar Ghose (1993). Jawaharlal
Nehru, a Biography. p. 210.
91. എഡ ിന മൗ ് ബാ ണുമായി
െന ഹുവിനു ായിരു അവിശു
ബ ം ഇ ൻ എക്സ് പ ്-
േശഖരി ത് 15 ജൂൈല 2007
92. െന ഹുവും എഡ ിനയുമായുളള
ബ ം ൈടംസ് ഓഫ് ഇ -
േശഖരി ത് 21 ഏ പിൽ 2010
93. Reddy, Sheela (23 February 2004). "If I
Weren't A Sanyasin, He Would Have Married
Me" . Outlook. Outlook. േശഖരി ത് 6
August 2015.
94. Srinivasan, Rajeev. "The Rediff Interview
/ Stanley Wolpert 'I have tried to tell Nehru's
story as honestly as possible' " . The Rediff
Interview (Rediff). Rediff. േശഖരി ത് 6
August 2015.
95. Wolpert, Stanley (1996). Nehru: A Tryst
with Destiny . Oxford University Press.
േശഖരി ത് 6 August 2015.
96. Universal primary education first on the
Prime Minster's agenda . Pucl.org (15
August 1947). Retrieved on 2013-12-06.
97. "Introduction" . AIIMS. യഥാർ
ൈസ ിൽ നി ് 25 June 2014-നു
ആർൈ വ് െചയ്തത്.
98. "Institute History" . യഥാർ
ൈസ ിൽ നി ് 13 August 2007-നു
ആർൈ വ് െചയ്തത്., Indian Institute
of Technology
99. Jahanbegloo, Ramin Conversations
with Isaiah Berlin (London 2000), ISBN
1842121642 pp. 201–2
100. Ramachandra Guha (26 September
2012). "Manmohan Singh at 80" . BBC.

പുറേ ു ക ികൾ
െമൗ ് ബാ ൺ പഭുവിെ മകൾ
െന ഹുവിെന ഓർ ി ു ു
ജവഹർലാൽ െന ഹുവിെ
ജീവചരി തം
ജവഹർലാൽ െന ഹു
സർവകലാശാല
െന ഹുവിെ ജീവചരി തം
ഇ ാടുേഡ , െന ഹു ജീവചരി തം
 പദവികൾ

ഇ യുെട
പധാനമ ി
1947–1964

വിേദശകാര
വകു ് മ ി
New title
1947–1964

ആസൂ തണ
ക ീഷൻ
െചയർേപഴ്സൺ
1950–1964

Preceded by പതിേരാധ വക
എൻ.േഗാപാലസ ാമി മ ി
അ ാർ 1953–1955

Preceded by സാ ികവക
 സി.ഡി.േദശ്മുഖ് മ ി
1956

പതിേരാധ വക
Preceded by
മ ി
ൈകലാസ് നാഥ് കട്ജു
1957

സാ ികവക
Preceded by
മ ി
ടി.ടി.കൃഷ്ണമാചാരി
1958

പതിേരാധ വക
Preceded by
മ ി
വി.െക.കൃഷ്ണേമേനാൻ
1962
        ഇ ൻ സ ാത സമര
േനതാ ൾ            
അ ാ െചറിയാൻ - ആനി ബസൻറ് -
ഇ വാര ർ - കസ്തൂർബാ ഗാ ി-
എ.വി. കു ിമാള അ - ഐ.െക.
കുമാരൻ - സി. േകശവൻ - െക.പി.
േകശവേമേനാൻ - െക. േകള ൻ -
െക.െക. കു ുപി - ഗാഫർ ഖാൻ -
േഗാഖെല - എ.െക. േഗാപാലൻ -
സി.െക. േഗാവി ൻ നായർ - ച േശഖർ
ആസാദ് -െച കരാമൻ പി - െനഹ്റു
- േജാർ ് േജാസഫ് - ഝാൻസി റാണി -
താ ിയാ േതാ ി - ദാദാഭായ് നവേറാജി
- െക.എ. ദാേമാദരേമേനാൻ - പ ം
താണുപി - എ. െജ. േജാൺ,
ആനാ റ ിൽ - വ ം മജീദ് -
പന ി ി േഗാവി േമേനാൻ - പി.
കൃഷ്ണപി - എ.െക. പി - ബാല
ഗംഗാധര തിലകൻ - ഭഗത് സിംഗ് -
മംഗൽ പാേ - മഹാ ാ ഗാ ി-
ജയ പകാശ് നാരായൺ- റാം മേനാഹർ
േലാഹിയ- മഹാേദവ് േഗാവി ് റാനാേഡ
- ഭി ാജി കാമ -െക. മാധവൻ നായർ -
മുഹ ദ് അബ്ദുൾ റഹിമാൻ - മൗലാനാ
ആസാദ് - മുഹ ദലി ജി - മദൻ
േമാഹൻ മാളവ - രാജേഗാപാലാചാരി -
ലാലാ ലജ്പത് റായ്- മഹാേദവ് േദശായ് -
വ ം മൗലവി - വിജയല ്മി പ ി ്-
സി.ശ രൻ നായർ - സേരാജിനി
നായിഡു - പേ ൽ - േബാസ് -
സ േദശാഭിമാനി രാമകൃഷ്ണപി -
റാഷ് ബിഹാരി േബാസ് - ബിപിൻ
ച പാൽ - പുരുേഷാ ം ദാസ് ടാ ൻ
- കു ാലി മര ാർ - ടി
സുൽ ാൻ - കുറൂർ നീലകണ്ഠൻ
ന ൂതിരി ാട് - ഇ.എം.എസ്.
ന ൂതിരി ാട് - വി.എസ്.
അച താന ൻ - ബീഗം ഹ സ ്
മഹൽ - കൂടുതൽ...

"https://ml.wikipedia.org/w/index.php?
title=ജവഹർലാൽ_െന ഹു&oldid=2637804" എ
താളിൽനി ു േശഖരി ത്

അവസാനം തിരു ിയത് 2 മാ…

പേത കം പറയാ പ ംഉ ട ം CC BY-SA

3.0 പകാരം ലഭ ം.