El Fili Talasalitaan

El Filibusterismo Kabanata 1 – Sa Ibabaw ng Kubyerta

Garote – bitayan na ang isang lubid na nakasilo sa leeg ng bibitayin ay napipilipit ng isang pamihit
sa likod ng bibitayin hanggang mamatay sa sakal

Kubyerta – bahagi ng bapor

Pagpugay – pagsaludo, pagbigay dangal o respeto

Pagtutsada – pagmumura nang may paghamak

Panukala – mungkahi, balakin

Paring regular – uri ng pari, kasama sa orden o korporasyon

Paring sekular – uri ng pari, karaniwa’y Pilipino na walang kinasasapiang samahan o orden

Tandisan – tuwiran, harapan

Tikin – mahabang payat na kawayan na ginagamit sa pagpapatakbo ng sasakyang-pantubig sa

pamamagitan ng mga bisig

Uldog – pari, prayle

El Filibusterismo Kabanata 2 – Sa Ilalim ng Kubyerta

Alintana – iniinda

Makihalubilo – makisama

Namula – napahiya

Paurong – paatras

Pinagpupugayan – ibinabalik ang pagbat

Sagabal – hadlang

Sumabat – sumingit
Sumugat – nakasakit

Tutulan – tatangihan

Umiral – namayani

El Filibusterismo Kabanata 3 – Ang mga Alamat

Baging – halamang gumagapang

Bangketa – handaan

Muog – pader

Sinisiyab – binabangga

Taripa – buwis

El Filibusterismo Kabanata 4 – Kabesang Tales

Buwis – tungkulin; bayad sa gobyerno; tax

Gulok – isang malaking kutsilyo; bolo

Kabesa de Barangay – pinuno ng Nayon noong panahon ng Kastla

Manilbihan – maglingkod

Naidlip – nakatulog

Nilinang – tnamnan

Pag-asenso – pag-unlad

Palayok – isang lalagyan para sa pagluluto; kaldero

Pusod – gitna

Sinamsam – kinuha o ipinatapon

Tulisan – taong humaharang sa mga taong naglalakbay upang magnakaw

El Filibusterismo Kabanata 5 – Ang Noche Buena ng Isang Kutsero

Ipipiit – ikukulong

Karumata – kalesa

Karumata – kalesa

Kinulata – hinampas; pinukpok ng baril

Kutsero – taong nagpapatakbo ng kalesa

Natubigan – natgilan

Pitagan – paggalang

Sambalilo – sumbrero

Takba – tampipi

El Filibusterismo Kabanata 6 – Si Basilio

Aprobado – mainam na marka

Bunton – tambak o tumpok

Dalamhat – paghihirap ng kalooban

Dupikal – sunod-sunod na tunog ng kampana

Gatol – hindi nagdadalawang isip o sigurado

Naaninag – makita

Nauliningan – narinig

Pagsisiga – pagsusunog

Primer ano – unang taon

Sable – espada
Sipilis – isang uri ng sakit na nakukuha sa pakikipag talik

Sobresaliente – pinakamataas o pinakamahusay na marka

Tanyag – Sikat

Tari – sandata na kinakabit sa paa ng panabong na manok sa tuwing labanan

Tinalunton – hinarap

El Filibusterismo Kabanata 7 – Si Simoun

Agam-agam – alinlangan

Alatit – tunog

Asarol – kagamitang panghukay

Dumanak – dumaloy

Kasagwaan – kapangitan

Lihis – salungat

Magpakita – lumantad

Mulala – tanga; hangal; walang malay; inosente

Mulato – mestsang negro

Nagkikibit-balikat – nagwawalang-bahala

Natgatg – natnag; nabahala

Paghahabol – pagtugis

Rebolber – maikling baril

El Filibusterismo Kabanata 8 – Maligayang Pasko

Alatit – pigil na salita

Ingkong – lolo

Ketong – sakit sa balat na umaagnas sa laman ng tao at nag-aalis ng pakiramdam

Nakapinid – nakasara

Nananagis – umiyak

Salabat – paboritong inumin ng karaniwang Pilipino. Ito ay dinikdik na luya, pinakuluan sa sapat
na tubig at minamatamisan ng panotso o asukal

Sinunong – ipinatong sa ulo

Tampipi – sisidlan ng damit na yari sa kawayan o buli

El Filibusterismo Kabanata 9 – Ang mga Pilato

Mabubulid – mahuhulog

Matutudla – tatamaan

Nabalisa – nag-alala; hindi mapakali

Nagkibit – balikat – pinagsawalang-bahala

Paglusob – pagsalakay

Pagsanggalang – pagtatanggol

Sumasalungat – tumututol

El Filibusterismo Kabanata 10 – Kayamanan at Karalitaan

Indulgencia – mga binayad na dasal

Karalitaan – kahirapan; dalita; sakuna

Kayamanan – pag-aari; mga mahalagang bagay na naipon o naitago; bagay na mataas ang
halaga; pagkaingat- ingatan

Lantay – tunay
Lugmok – nakalubog

Mahalughog – halungkatn; suriin mabut

Nagdarahop – naghihirap

Namamalikmata – di makapaniwala

Narahuyong – naakit

Niyurakan – sinira

Panggigilalas – pagkagulat

Umaalipusta – nanglalait

El Filibusterismo Kabanata 11 – Los Baños

Apyan – opyo

Armas de salon – sandatang pambulgaw o pandekorasyon

Dumagok – suntukin

Kagyat – kaagad-agad

Katgan – sang-ayunan

Masinsinan – seryosong pag-uusap

Masusugpo – mapipigil

Mulato – tao na may isang magulang na put at isang magulang na negro; biracial

Nakayungyong – nagbibigay lilim

Pag-aalipusta – paghamak

Pag-aalsa – paghihimagsik

Pangangamkam – pagkuha

Punglo – bala

Rebolber – uri ng baril

Tresilyo – sugal na baraha

Tulisan – rebelde; magnanakaw

El Filibusterismo Kabanata 12 – Placido Penitente

Bulastog – mayabang

Dia-pichido – ipit na araw na hindi na pinapasukan ng ibang mga estudyante

Loob ng Maynila na namoogan – Intramuros o Walled City

Mangilak – manghingi

Panghihinawa – pagkasawa

Penitente – nagdurusa

Placido – kalmante o mapayapa

Puerta – pinto

Tandang Basiong Macunat – isang aklat na naglalaman ng mga payo ng kura at mga salaysay
tungkol sa kasamaang dulot ng pagpapaaral ng mga anak

Umiibis – bumababa

Victoria – karuwahe

El Filibusterismo Kabanata 13 – Ang Klase sa Pisika

Ampliacion – mataas na kurso

Asoge – Mercury o Merkurio

Binuling – pinakinis

Dominus Vobiscum – sumaiyo ang Panginoon

Eskaparate – salaming dibisyon

Espiritu Sastre – pauyam na termino ni Padre Millon sa Espiritu Santo

Hinuha – palagay

Iskoba – brush

Kamagong – Mahogany; kahoy na kulay itm

Lavvoiser, Secchi, Tyndall – mga banyagang siyentpiko

Pag-aglahi – pang-iinsulto

Pagupak – patunog na yari sa kahoy na ginagamit sa misa kung Biyernes Santo sa halip na
kampanilyang metal

Pilosopastro – pauyam na tawag sa pilosopo

Ponograpo – pangkaraniwang aparatong pampatugtog

Requiescat in pace – sumalangit nawa

Salamin – isang matgas, babasagin at nakaaaninag na materyal

Santsimo – banal na sakramento

Sihang – Panga

Ultmatum – pinakahuling pahayag

El Filibusterismo Kabanata 14 – Sa Bahay ng mga Mag-aaral

Abuloy – kontribusyon

Aktbidades – gawain

Facultad – nag-aaral ng kursong pampropesyunal o pang-akademiko

Hangarin – pangarap

Kasigabuhan – silakbo

Magpalikaw-likaw – magpaligoy-ligoy

Mapakiling – pumanig; mapapayag; mapasang-ayon

Nagpapasimuno – nagsimula

Nagpipingkian – nag-iiskrima
Nang-uulot – nang-uudyok

Nobya – kasintahan

El Filibusterismo Kabanata 15 – Si Senyor Pasta

Anasan – pag-uusap sa mahinang boses; bulung-bulungan

Kilatsin – uriin

Kondesa – tawag sa asawa ng konde

Nagmamaang-maangan – nagkukunwang walang alam

Pabulalas – pasambulat

Pagsasapantaha – panghihinala

Pahat – kaunt; munt

Palikaw-likaw – pahipit-hipit, pasikot-sikot

Pangangayupapa – pagpapakumbaba, pagyukod, pagluhod, pagpapatrapa, o iba pang kilos na

tanda ng pagpapasakop o pagbibigay-galang

Pasaliwa – pabaliktad

Rector – punong pari

Silyon – isang upuang may patungan ng mga kamay

Sumuong – lumusob

Upaw – kalbo

El Filibusterismo Kabanata 16 – Ang Kasawian ng Isang Intsik

Bulalas – pahayag

Consulado – ukol sa gawain ng konsul

Kapighatan – kahirapan, kalungkutan

Konsul – isang tao na ipinag-utos ng pamahalaan na naninirahan sa ibang bansa para maging
kinatawan ng kanyang bansa.

Kopa – goblet

Nakahuhughog – nakasasaid

Nanduduwit – nangunguha

Paghahamok – labanan, away

Piging – handaan, kainan

Pulseras – bracelet

Sikolo – 25 sentmo

Tsampan – kumikislap na alak (Champagne)

Walang kapangi-pangimi – malakas ang loob

El Filibusterismo Kabanata 17 – Ang Perya sa Quiapo

Galaw – kilos

Kalantriin – inisin

Katog – tunog

Kinamumuhian – kinagagalitan, kinaiinisan

Kkutsero – ang nagkokontrol sa kabayo

Liwasan – parke, plasa

Mabunggo – maumpog, mabangga

Namimirinsa – namamalantsa

Prinsa – plantsang bilog na ang ginagamit na painit ay uling o kahoy.

El Filibusterismo Kabanata 18 – Ang mga Kadayaan

Alingasaw – Singaw

Iginugumon – Inilulubog

Kabuhungan – Kasamaan

Kahindik-hindik – Nakakatakot

Pinaunlakan – Pinagbigyan

El Filibusterismo Kabanata 19 – Ang Mitsa

Arabal – hangganan ng bayan

Basar – tndahan

Candelabra – mahabang tubo na may kandila sa dulo

Ciriales – mahabang tubo na may krus sa dulo

Fenix – isang mahimalang ibon na nabubuhay ng limandaang taon

Iginugupo – pinaghihina

Kabuluhan – may kapupuntahan, may katutururan

Karabinero – isang kawal na armado ng karabin

Kastlyero – tagagawa ng mga paputok

Kinattrikan – kinatatayuan

Lipakin – hamakin

Malamlam – mapanglaw

Mitsa – isang parte ng bomba na sinisindihan para ito’y pumutok; nagsisilbi rin itong orasan kung
iilan nalang na oras ang bibilangin bago pumutok ang bomba

Nagngingitngit – labis na galit

Nakaririmrim – nakapandidiri

Platero – tagapanday ng pilak

Procurador – pinuno ng isang relihiyosong korporasyon

Promotor piskal – pinunong abogado ng isang distrito

El Filibusterismo Kabanata 20 – Si Don Custodio

Bantog – kilala

Di-masusupil – di mapipigil

Ginugol – inaksaya

Himala – kababalaghan

Katukayo – kapangalan

Masawata – masupil

Matapang – malakas ang loob

Nakagagambala – nakagugulo

Nakikini-kinita – nagugunita

Nalathala – naipahayag

Pananalig – paniniwala

Pangahas – nangunguna

Panukala – mungkahi

Sinang-ayunan – kinampihan

El Filibusterismo Kabanata 21 – Mga Anyo ng Taga-Maynila

Alingasngas – usap usapan

Bihasa – sanay, eksperto

Hampaslupa – mahirap

Hudyat – palatandaan
Kalmen – eksapularyong isinusuot bilang deboto sa isang santa o santo

Kawani – opisyal

Kinakatgan – pinapakinggan o kinakampihan

Malamlam – mapungay, malabo

Mapanibughuin – seloso

Masagwa – kahalayan

Nag-ibayo – tumitndi

Nagkukumahog – nagmamadali

Nagpatumpik-tumpik – nagpabagal-bagal

Nanlilimahid – maruming-marumi

Nattgatg – nayayanig

Naulinigan – narinig ng bahagya

Pabuya – premyo, gantmpala

Pagala-gala – paikot-ikot

Pagbabalatkayo – pagkukunwari

Pagkakarinyosa – pagkamalambing

Pakana – plano

Pangingimbulo – pagkainggit

Panunuligsa – pambabatkos

Paskil – karatula

Patd – tgil, hinto

Pinakakalansing – pinapatutunog

Sekreta – pulis

Tiktk – espiya

Walang muwang – walang alam

El Filibusterismo Kabanata 22 – Ang Palabas

Alingawngaw – tnig na bumabalik sa pandinig

Artlyero – kanyunero

Ayuntamiento – Pamahalaang lungsod

Butaka – upuang may patungan ng braso; pang-ibabang mga hanay ng upuan sa teatro o
tanghalan

Butaw – donasyon

Cancan – isang masiglang sayaw na nagsimula pa noong ika-19 na siglo na ang pinakatampok na
galaw ang pasipang pataas sa saliw ng mabilis na tugtog

Dagok – suntok o datng ng suliranin

Dometques – domestc o pantahanan

Entrada General – teatro

Gora – sombrero

Guniguni – imahinasyon

Ipalulon – ipalunok, ipakain

Kahali-halina – kaakit-akit

Matkas – matpuno

Manunuligsa – namumuna

Mapakali – mapalagay

Mapanudyo – mapanukso

Masasal – mabilis at malakas na ubo

Masatsat – masalita, madaldal

Masigabo – mainit na pagtanggap o palakpakan

Nakapukaw – nakagising
Nakaririmarim – nakadidiri, nasusuka

Nakimatyag – nakiusyoso

Nakukutya – namamaliit

Nattgatg – nattbag

Nayamot – nainis

Palko – balkonahe, upuan sa itaas ng teatro

Panlulumo – panghihina

Pasaring – parinig

Peluka – wig, pekeng buhok

Pinagkuskos – pinagkiskis

Servantes – servants o tagapaglingkod

Tabing – kurtna

Tampalasan – walang galang, bastos

Tisiko – may sakit sa baga o tuberculosis

Tumambad – lumitaw

Udyok – tulak

Umilandang – humagis

Winawasiwas – iwinagayway

El Filibusterismo Kabanata 23 – Isang Bangkay

Balaan – bigyan ng paunang paalala

Baligho – laban sa katwiran

Bugnutn – bigla o madaling magalit

Dalisay – puro o walang dungis

Dinaluhong – sinugod

Humimlay – matulog o mahimbing

Kabig – kakampi

Kahindik-hindik – katakot-takot

Lipos – puno

Lubay – tgil o patd

Nagpalahaw – umatungal sa iyak

Nagugulumihanan – naguguluhan

Nag-uulol – nababaliw o nawawala sa isip

Nakabubulahaw – nakaiistorbong ingay

Nangakatanikala – nakagapos o nakatali

Nangatal – nanginig

Natghaw – mabawasan o humina

Pagpapaunlak – napasunod o nagbigay

Pantalya – lampara

Polyeto – lampara

Sinisikil – iniipit o pinahihirapan

Sulak – agos

Talamak – marami o kumalay

Tigib – masobrahan o matambakan

Tigmak – basa o babad

El Filibusterismo Kabanata 24 – Mga Pangarap

Naulinigan – narinig
Mapaniil – mapang-abuso

Naghulas – pagtutubig, lusaw, tunaw, tagas

Pagkabusabos – pagkaalipin

Sumilay – sumulpot, sumipot, dumatng

El Filibusterismo Kabanata 25 – Tawanan at Iyakan

Naaninaw – nabanaagan

Nagmamanman – nag-iimbestga

Pagtalima – pagsunod

Piging – handaan

Sinipat – tnignan

El Filibusterismo Kabanata 26 – Mga Paskil

Gugol – gastos

Kabo – sundalong may rangong “Corporal” sa militar

Kanto – salikop

Magara – magarbo

Nagunita – naalala

Naimpok – naipon

Nakaligtaan – nakalimutan

Paskin o Paskil – poster

Putahe – pagkain
El Filibusterismo Kabanata 27 – Ang Prayle at ang Estudyante

Buhong – mapanlinlang

Capista – tagapaghatd

Inuupasalaan – manirang-puri

Itnangi – pinapahalagahan, pinag uukulan ng mamumukod na pagmamahal

Karangalan – dignidad

Katedratko – paring propesor

Lumait – umapi, kumutya

Mangmang – walang alam

Nakatutop – nakalagay

Pagbabalatkayo – pagkukunwari

Paghuhulo – pagkakaintndi

Payabungin – paunlarin

Pensing – eskrima

Salat – kulang

Siniil – ginipit

Tinakpan – ipininid

Tinutuligsa – pinupuna

Tutusin – bibilangin

El Filibusterismo Kabanata 28 – Pagkatakot

Albacea – tagaganap ng huling bilin o testamento ng namatay

Aleman – taong taga-Germany

Kimi – namumula ang pisngi

Kuwalta – salapi, pera

Pahumal – nauukol sa ilong

Pinagpipiit – pinagkukulong

Sable – espada

Timpiin – supilin

Tudling – kulubot

El Filibusterismo Kabanata 29 – Ang Huling Pat-ukol kay Kapitan Tiyago

Apyan – opium; droga

Budhi – kalooban

Dayukdok – gutom an gutom

Hitso – nganga

Kuwakong – pinaglalagyan ng Tabako

Maringal – marangya

Prak – barong Tagalog

Pinawalang-bisa – binalewala

Sumakabilang-buhay – namatay

El Filibusterismo Kabanata 30 – Si Huli

Agua Bendita – Banal na tubig (Holy Water)

Islas Carolinas – lugar kung saan ipatapon si Tano na maaaring pagtapunan din kay Basilio

Kandili – proteksyon
Nahimatay – nawalan ng malay-tao

Takipsilim – dapit-hapon

Umiimik – kumikibo

Umuukilkil – paulit-ulit

El Filibusterismo Kabanata 31 – Ang Mataas na Kawani

Katampalasanan – kalupitan

Koreo – sulat

Lakayo – komikero (clown)

Padrino – ninong

Umalingawngaw – magkalat ng balita

El Filibusterismo Kabanata 32 – Ang Bunga ng mga Paskil

Bilangguan – piitan, bilibid, kulungan

Bitayan – entablado kung saan binibigt ang mga kriminal

Hukom – tagahatol

Mabimbin – maantala

Mapawi – maparam, kumupas

Pagsalakay – paglusob

Palugid – pagpapaurong sa parusa

Talumpat – panayam

El Filibusterismo Kabanata 33 – Ang Huling Matuwid

Balang – lukton

Makahuma – makagalaw

Nag-aatubili – nag-uunong-sulong, nag-aalinlangan

Nagbunsod – nagtulak

Pinaglagakan – pinagtaguan

El Filibusterismo Kabanata 34 – Ang Kasal ni Paulita

Bumabaha – napapailalim sa tubig; umaapaw

Gumigiit – pumipilit

Lasug-lasog – wasak, punit-punit, durog

Mawaglit – mawala

Nasinagan – nasikatan

Pagdarausan – paggaganapan

Puluhan – tangkay, tatagnan, bitbitan

Pumpon – kumpol, bungkos

El Filibusterismo Kabanata 35 – Ang Piging

Lumagpak – bumagsak, nahulog

Nagbabantulot – nag-aalinlangan

Nagbuwal -nabagsak

Panibugho – inggit, selos

Pumanhik – umakyat
El Filibusterismo Kabanata 36 – Mga Kapighatan ni Ben Zayb

Entreswelo – mesanin, isang silid na mas mababa sa pangalawang palapag

Kalakip – kasama

Nilooban – ninakawan

Pagkatgal – pagkabigla

Tinuligsa – binatkos

El Filibusterismo Kabanata 37 – Ang Hiwagaan

Buktot – nakakatakot

Platero – gumagawa ng alahas

El Filibusterismo Kabanata 38 – Kasawiang-palad

Iika-ika – pipilay-pilay

Kabyawan – asukarera

Kapasete – helmet

Pagtudla – pag-asinta

Walang kaabug-abog – biglaan

El Filibusterismo Kabanata 39 – Katapusang Kabanata

Dalumat – dila
Gubat – giyera

Kahalangdon – dignidad

Lubong – lamay

Mabudhion – traydor

Magtutudlo – propesor

Pahamatngon – banta

Pinuy’anan – tahanan

Pusil – baril

Suba – ilog

Ulipon – alipin

Mga Tauhan sa El Filibusterismo:

Simoun

Siya si Juan Crisostomo Ibarra sa nobelang Noli Me Tangere. Nagpanggap siyang mag-aalahas na
nakasalaming may kulay upang hindi makilala ng mga nais niyang paghiganthan. Naging kaibigan
at taga-payo din siya ng Kapitan Heneral.

Basilio

Ang mag-aaral ng medisina at kasintahan ni Juli. Kalaunan ay naging kakampi siya ni Simoun.
Isagani

Ang makatang pamangkin ni Padre Florentno at kasintahan ni Paulita Gomez. Isa rin siya sa mga
mag-aaral na sumusuporta sa hangarin na magkaroon ng eskwelahan para sa wikang Kastla ang
Pilipinas.

Kabesang Tales

Naghangad ng karapatan sa lupang sinasaka na inaangkin ng mga pari. Siya’y kasama sa mga
naghimagsik na tnugis noon ng pamahalaan.

Tandang Selo

Ama ni Kabesang Tales na nabaril ng kanyang sariling apo.

Juli

Anak ni Kabesang Tales at apo ni Tandang Selo. Siya ang nobya ni Basilio na hinalay ng paring
matagal nang may pagnanasa sa kanya.

Placido Penitente

Ang mag-aaral na nawalan ng ganang magtapos ng pag-aaral dahil sa mga suliraning

pampaaralan.

Juanito Pelaez

Ang kubang mag-aaral na may kayabangan ngunit kinagigiliwan ng mga propesor at nabibilang sa
kilalang angkang may dugong Kastla. Siya ang nakatuluyan ni Paulita Gomez sa bandang huli ng
storya.

Donya Victorina

Tiyahin ni Paulita Gomez na mapagpanggap na isang Europea ngunit isa namang Pilipina.
Paulita Gomez

Kasintahan ni Isagani ngunit nagpakasal kay Juanito Pelaez.

Don Tiburcio de Espadaña

Pinagtataguan ang asawang si Donya Victorina.

Ben Zayb

Ang mamamahayag na nagsusulat para sa pahayagan.

Makaraig

Ang mayamang mag-aaral na masigasig na nakikipaglaban para sa pagtatatag ng Akademya ng

Wikang Kastla ngunit biglang nawala sa oras ng kagipitan.

Sandoval

Ang kawaning Kastla na sang-ayon o panig sa ipinaglalaban ng mga mag-aaral.

Padre Camorra

Ang mukhang artlyerong pari na gumahasa kay Huli.

Padre Fernandez

Ang paring Dominikong may malayang paninindigan

Padre Florentno

Ang amain ni Isagani na pinagtapan ni Simoun ng tunay niyang katauhan bago siya malagutan ng
hininga.
Padre Irene

Ang kaanib ng mga kabataan sa pagtatatag ng Akademya ng Wikang Kastla.

Ginoong Pasta

Ang tagapayo ng mga prayle sa mga suliraning ligal.

Don Custodio (Don Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo)

Kilala rin sa tawag na “Buena Tinta”. Sa kanyang mga kamay nakasalalay kung pahihintulutan ang
Akademya ng Wikang Kastla sa Pilipinas.

Quiroga

Isang Intsik na mangangalakal na nais magkaroon ng konsulado sa Pilipinas. Sa kanyang tndahan

pansamantalang ipinatago ni Simoun ang mga sandata at pulbura na gagamitn sa himagsikan.

Hermana Bali

Humimok kay Juli upang humingi ng tulong kay Padre Camorra na mapalaya ang kasintahang si
Basilio.

Hermana Penchang

Ang mayaman at madasaling babae na pinaglingkuran ni Juli noong mga panahon na kaylangan
niya ng pandagdag na salapi para may maipantubos sa ama na binihag ng mga tulisan.

Ginoong Leeds

Ang misteryosong Amerikanong nagtanghal sa perya.

Imuthis

Ang mahiwagang ulo sa palabas ni Ginoong Leeds

Kabesang Andang

Ina ni Placido Penitente na taga-Batangas.

Pepay

Ang mananayaw na sinasabing matalik na kaibigan daw ni Don Custodio. Siya rin ang hinilingan
ng mga mag-aaral na kumumbinsi kay Don Custodio para suportahan nito ang paaralang nais
nila.

Camarroncocido

Isang Espanyol na ikinahihiya ng kanyang mga kalahi dahil sa kanyang panlabas na anyo.

Tiyo Kiko

Isang matandang lalaki na sinasabing matalik na kaibigan ni Camaroncocido.

Gertrude

Mang-aawit sa palabas.

Serpolette

Isang mang-aawit sa palabas na kaibigan ni Padre Irene

Paciano Gomez

Kapatd ni Paulita Gomez.

Mautang

Isa sa mga Pilipinong gwardiya sibil na nagpahirap sa mga Pilipinong bilanggo.

Carolino

Nakapatay sa kanyang lolo na si Tandang Selo.

Dona Victorina

nag-iisang babae

pakialamera

kilala

tagapangasiwa ni Paulita Gomez

hinahanap si Don Tiburcio para maki- "divorce" sa kanya

Don Custodio

mahilig gumawa ng mga panukala/ suhestyon

Ben Zayb

Manunulat

Isip niya na sya lang ang nag-iisip dito si Pilipinas

Padre Irene

Ningning ng mga kaparian

Padre Camorra

Kaaway ni Ben Zayb

Padre Salvi

Pransiskanyo

Simoun

Matangkad

Matpuno

Kayumanggi

Damit Ingles

Put ang buhok, itm ang balbas

Laging nakasalamin

Boses Ingles pero parang Latn ang tnig

Malapit sa Kapitan Heneral

Nagttnda ng alahas ("jewellery")

Si Crisostomo Ibarra (Kab 7)

Kapitan Basilio

Negatbong tao

Padre Florentno

Paring Pilipino

Pinakamatapat na pari

kaibigan ni Don Tiburcio

Tito ni Isagani

Isagani
Tahimik

Matulungin

Mainitn ang ulo

Kasintahan ni Paulita

Basilio

Anak ni Sisa (ang baliw sa NMT)

Kasintahan ni Juli/ Huli (anak ni Tales)

Nag-aral ng medesina

Kabesang Tales

Kabesa de Barangay

Dinukot ng mga tulisan

Ama nina Huli at Tano

Magsasaka

Tata Selo

Ama ni Tales

Huli

Kasintahan ni Basilio

Naging katulong ni Hermana Penchang

Nasa kanya ang relikaryo ni Maria Clara

Tano
Naging guwardiya sibil

Sinong

Kotsero

Hinuli at binugbog ng guwardiya sibil

------------------------------------------------------------------------------------------------

Kabanata 1: Sa Ibabaw ng Kubyerta

Umaga ng Disyembre, ang bapor tabo ay naglalakbay sa liku-likong daan ng Ilog Pasig patungong
Laguna.

Sakay sa bapor sina Donya Victorina, Don Custodio, Benzayb, Padre Salvi, Padre Sibyla, Padre
Camorra, Padre Irene, at si Simoun. Paksa sa usapan nila ang pagpapatuwid ng Ilog Pasig at ang
mga gawain ng Obras del Puerto.

Nagmungkahi si Simoun na maghukay ng isang tuwid na daan mula pagpasok hanggang sa

paglabas ng Ilog Pasig. Ang mga lupang nahukay ay siyang gagamitn upang takpan ang datng
ilog.
Pagtatrabahuhin ang mga bilanggo upang hindi mag-aksaya ng malaking halagang pera. Kung
hindi sapat ay pagtatrabahuhin din ang mamamayan ng sapilitan at walang bayad.

Hindi sinang-ayunan ni Don Custodio ang paraang iminungkahi ni Simoun dahil maaari itong
magsimula ng himagsikan.

Sa halip, pilitn na mag-alaga ng itk ang lahat ng naninirahan malapit sa Ilog Pasig. Sa gayon ay
lalalim ang lawa sa kanilang pagkuha ng susong pagkain ng pato. Ito’y hindi rin sinang-ayunan ni
Donya Victorina dahil dadami ang balot na pinandidirihan niya.

Talasalitaan:

Bapor tabo – barko na hugis tabo

Patungo – papunta

Paksa – pinag-uusapan

Nagmungkahi – nagsalaysay

Himagsikan – rebelyon, pakikidigma

Kabanata 2: Sa Ilalim ng Kubyerta

Marami ang sakay sa ilalim ng kubyerta. Katabi nila ang mga maleta, tampipi, at bakol. Malapit
sila sa makina at init ng kaldero kung kaya’t halu-halo na ang mabahong singaw ng langis at
singaw ng tao. Kabilang sa naroon sina Basilio, Isagani, at Kapitan Basilio.

Tungkol naman sa Akademya ng Wikang Kastla ang paksa ng usapan nila. Sinabi ni Basilio na
magbibigay ito ng salapi, ngunit ang magtuturo ay kalahatng Pilipino at kalahatng Kastla. Ang
bahay naman ay magmumula kay Makaraeg.

Bumaba si Simoun sa ilalim ng kubyerta at lumapit sa magkaibigan Isagani at Basilio. Pinakilala ni

Basilio si Isagani kay Simoun. Hindi tnanggap ng magkaibigan ang paanyaya ni Simoun na
uminom ng serbesa.
Binanggit ni Basilio na ayon kay Padre Camorra kulang sa lakas ang mga Pilipino dahil ito ay
palainom ng tubig at hindi ng serbesa. Sinagot ito ni Isagani, aniya ang tubig ay matamis at
naiinom ngunit lumulunod sa serbesa at pumapatay ng apoy.

Habang nag-uusap ay may dumatng na utusan. Pinapatawag ni Padre Florentno ang kaniyang
pamangkin na si Isagani. Ayon sa iba ay anak daw ito ni Padre Florentno sa datng katpan nang
mabalo.

Talasalitaan:

Kubyerta – palapag o sahig ng barko

Tampipi – isang lalagyang gawa sa dahon ng niyog

Bakol – lalagyan o basket

Paksa – pinag-uusapan

Salapi – pera

Serbesa – alak

Kabanata 3: Alamat ng Ilog Pasig

Nang dumatng si Padre Florentno ay tapos na ang naganap na pagtatalo. Nagbubulungan ang
mga prayle at pinag-uusapan ang pagtutol ng mga Pilipino sa pagbabayad ng buwis at bayarin sa
simbahan.

Habang nag-uusap ay dumatng si Simoun. Pinanghinayangan ni Don Custodio dahil hindi nakita
ni Simoun ang tanawin habang naglalakbay ang bapor.

Ani Simoun walang halaga ang magandang tanawin kung ito’y walang alamat. Sumagot si Don
Custodio at sinabing may mga alamat ang nasabing ilog. Unang isinalaysay ni Don Custodio ang
alamat ng Malapad na Bato.

Noong hindi pa nakakaratng sa Pilipinas ang mga Kastla ay sinasamba ng mga tao ang Malapad
na Bato na pinaniniwalaang trahan ng mga espiritu. Ito ay nagsimulang maging trahan ng mga
tulisan na humaharang sa mga bangka nang mawala na ang pamahiin na iyon.
Ikinuwento naman ni Padre Florentno ang alamat ng yungib ni Donya Geronima. Si Donya
Geronima ay tumandang dalaga dahil sa pag-iintay nito sa kaniyang kasintahan. Nag-arsobispo
ang lalaki at pinatra naman niya ang Donya sa isang yungib.

Nagsalaysay naman si Padre Salvi ng ginawang himala ni San Nicolas kung saan ay nagawa nitong
maging bato ang isang buwaya.

Habang nag-uusap ang lahat ay may nabanggit si Ben Zayb tungkol sa pagkamatay ni Crisostomo
Ibarra. Itnuro ng kapitan ng bapor kung saan tnugis si Ibarra labing-tatlong taon na ang
nakalipas.

Talasalitaan:

Prayle – pari

Pagtutol – di pagsang-ayon

Bapor – barko

Isinalaysay – ikiniwento

Tulisan – hindi sumusunod sa batas

Yungib – kweba

Arsobispo – mataas na uri ng pari

Tinugis – hinanap

Kabanata 4: Si Kabesang Tales

Si Telesforo o mas kilala sa tawag na Tales ay anak ni Tandang Selo. Inalagaan niya ang isang
bahagi ng kagubatan dahil sa palagay niya ay walang nagmamay-ari nito. Kasama niya roon ang
kanyang ama, asawa, at mga anak.

Pinamuhunan niya ito kahit walang kasiguraduhan ang pag-unlad niya dito. Subalit malapit na
sana nilang anihin ang mga unang tanim nang biglang inangkin ito ng korporasyon ng mga pari.
Hinihingian ng nasabing korporasyon si Tales ng dalawampu o tatlumpung piso kada taon.
Tinanggap ni Tales ang utos na ito dala narin ng kanyang natural na kabaitan. Habang lumalaki
ang kanyang ani ay lumalaki din ang hinihinging buwis ng korporasyon.

Nagkaisa ang kanyang mga kanayon na gawin itong Kabesa ng barangay dahil kita naman ang
naging pag-unlad nito. Plano sana niyang pag-aralin ang kaniyang dalaga sa Maynila ngunit ito ay
di nangyari dahil sa taas ng buwis.

Nang umabot sa dalawang daang piso ang buwis na hinihingi ng korporasyon ay napilitan na
itong tumutol. Ngunit tnakot siya ng nangangasiwa na kung hindi ito makakapagbayad ng buwis
ay sa iba nalang ipapatanim ang lupa.

Naubos na ang kanyang salapi sa pakikipaglaban sa hukuman subalit nanatli parin itong bigo.
Madalas siyang may dala-dalang baril sa tuwing pupunta sa bukid upang ipagtanggol ang sarili
kung sakaling may tulisan.

Pagkaraa’y ipinagbawal ang baril kaya gulok naman ang dinala nito. Sinamsam ang dala nitong
gulok kaya palakol naman ang sunod na dinala. Nabihag si Tales ng mga tulisan at ipinapatubos
ito sa halagang limang daang piso.

Napilitang ipagbenta ni Huli ang lahat ng kaniyang alahas maliban sa agnos na bigay ni Basilio.
Ngunit hindi parin ito sapat upang matubos si Tales kaya namasukan ito bilang utusan.

Nalaman ni Tandang Selo ang ginawang iyon ni Huli kaya hindi ito nakakain at nakatulog nang
gabing iyon. Sa halip ay umiyak lang ng umiyak ang matanda.

Talasalitaan:

Kabesa– barangay

Tumutol – di-pagsang-ayon

Nangangasiwa – nangangalaga, nagpapatakbo

Tulisan – hindi sumusonod sa batas

Gulok – itak

Agnos – kwintas

Kabanata 5: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero

Dumatng si Basilio sa San Diego habang kasagsagan ng prusisyon. Naabala ito sa daan nang
bugbugin ang kutserong kaniyang sinasakyan noong dumaan sa kwartel. Nalimutan ni Sinong na
dalhin ang kanyang Sedula.

Iniutos ni Basilio na palakarin nalang ang kaniyang sinasakyan nang makaraan ang prusisyon.
Nalibang ito sa mga nakikita niya habang naglalakd kung kaya’t hindi na niya napansin ang
pagkawala ng ilaw sa parol ng karitela. Nang muling mapatapat sa kwartel ay nabugbog ulit ang
kutsero dahilan kung bakit naglakad nalang ito.

Tanging ang bahay ni Kapitan Basilio ang nag-iisang masaya sa lahat ng nadaanan niya. Nagulat
ito nang makita niyang kinakausap ni Kapitan Basilio, kura, at alperes si Simoun.

Nagpatuloy ito sa paglalakad hanggang sa makaratng sa tahanan ni Kapitan Tiago na kaniyang

tnutuluyan.

Nalaman niya ang balitang pagkabihag kay Tales dahilan kung bakit hindi ito nakakain ng gabing
iyon.

Talasalitaan:

Kasagsagan – kasalukuyan

Prusisyon – parada

Kutsero – drayber ng kalesa

Kwartel – trahan ng sundalo

Sedula – tax o kasulatan ng buwis

Karitela – sasakyan na hinihila ng kabayo

Kura – pari

Alperes – batang opisyal ng militar

Pagkabihag – pagkadakip

Kabanata 6: Si Basilio

Hatnggabi nang palihim na tumungo si Basilio sa kagubatan na pagmamay-ari ni Ibarra na nabili

naman ni Kapitan Tiago. Tumigil si Basilio sa bunton ng mga batong malapit sa kinalalagyan ng
punong balite, kung saan nakalibing ang kanyang ina.

Sa tuwinang umuuwi si Basilio sa bayan na iyon ay una niyang dinadalaw ang yumaong ina ng
palihim. Muli nitong naalala ang pagkamatay ng ina at ng lalaking sugatan na si Elias
labingtatlong taon na ang nakaraan.

Sa pamamagitan ng perang ibinigay ni Elias ay lumisan si Basilio sa bayan na iyon at nagtungo sa

Maynila. Walang sinuman ang tumanggap dito dahil sa ito ay may sakit, marumi, at gula-gulanit
na kasuotan.

Nagtangka siyang magpasagasa sa dumadaang sasakyan mabut’t nakita siya ni Kapitan Tiago.
Dito ay pumasok siya bilang alila nang hindi binabayaran. Pinahintulutan ni Kapitan Tiago na
mag-aral si Basilio sa San Juan de Letran.

Mula ng pumasok si Maria Clara sa kumbento ay kinamuhian na ni Kapitan Tiago ang mga pari.
Pinalipat ito sa Ateneo Municipal at mas lalo pang nagpakadalubhasa sa pag-aaral.

Ngayon ay nasa huling taon na siya sa Medisina. Dalawang buwan pa at magiging isang ganap na
doktor na si Basilio. Pagkatapos ay muling babalik sa bayan at papakasalan si Huli.

Talasalitaan:

Palihim – patago

Bunton – tambak
Yumao – pumanaw

Lumisan – namatay

Gula-gulanit – sira-sira

Alila – alipin

Kumbento – simbahan

Kinamuhian – kinasuklaman

Nagpakadalubhasa – eksperto, nagpakahusay

Kabanata 7: Si Simoun

Pabalik na si Basilio ng bayan nang may nabanaag na liwanag sa gubat at may narinig na mga
yabag. Pumunta ang anino sa kanyang kinaroroonan. Nagtago ito at nakitang nandoon si Simoun
na mag-aalahas. Inalis nito ang kanyang salamin at nag-umpisa sa paghuhukay.

Habang pinapanood ni Basilio si Simoun ay may nagbalik na ala-ala sa kanya labing tatlong taon
na ang nakalipas. Siya ang tumulong sa paglilibing sa kaniyang ina na si Sisa at kay Elias.

Nagulintang si Basilio sa kanyang natuklasan ngunit ito ay lumapit upang tumulong nang makita
niyang pagod at patgil-tgil na si Simoun sa paghuhukay. Nagpakikila si Basilio at sinabing
tnulungan siya nito na ilibing ang bangkay ng kanyang ina at ni Elias kaya’t siya naman ang
nagbigay ng tulong kay Simoun.

Binalak ni Simoun na patayin si Basilio upang manatli ang kanyang lihim ngunit alam niyang
parehas lang sila ni Basilio na nais makapaghigant. Ipinagtapat ni Simoun kay Basilio ang
kaniyang ginawa sa loob ng paaralan ng wikang Kastla.

Hiningi niyang gawing lalawigan ng Espanya ang Pilipinas at bigyan ng pantay na pantay na
karapatan ang mga Pilipino at Kastla. Ayon kay Simoun ang mga hiling na ito ay ang pagpawi sa
kanilang pagkamamamayan at pagkapanalo ng mga naniniil.

Dagdag pa niya, ang pagdadagdag ng isa pang wika ay hahantong sa di pagkakaunawaan. Taliwas
naman ang paniniwala ni Basilio. Aniya ang Kastla ang siyang magbubuklod sa mga pulo at
makakapagpalapit sa mga Pilipino sa pamahalaan.

Hindi sinang-ayunan ni Simoun ang sinabing ito ni Basilio. Ani Simoun ang wikang Kastla ay
kailanma’y hindi magiging wika ng pangkalahatan dahil bawat bayan ay may sariling wika na
kaugnay sa damdamin at kaugalian nito.

Sa huli ay hinikayat ni Simoun si Basilio na makisali sa kanyang planong paghihimagsik laban sa

pamahalaan ng Kastla. Ngunit hindi pinaunlakan ni Basilio ang panghihikayat ni Simoun dahil
naniniwala ito na walang katapusan ang karunungan. Ang galing ng tao ang siyang magiging
paraan upang maging malaya ang lahat ng tao.

Talasalitaan:

Yabag – tunog ng lakad

Nagulintang – nagulat, nabigla

Pagpawi – pagalis

Naniniil – nang-aapi

Hahantong – daratng

Taliwas – kabaliktaran, hindi pagsunod

Paghihimagsik – pagsuway, pagrerebelde

Pinaunlakan – pinayagan

Kabanata 8: Masayang Pasko

Madilim pa ay gising na si Huli. Naisip niya na baka gumawa ng himala ang Birhen kaya hindi
sumisikat ang araw. Ngunit mali siya dahil sumikat ang araw.

Sunod naman niyang tnignan ang ilalim ng imahen ng Birhen upang silipin kung may salapi
ngunit nanatli itong bigo. Dahil sa magkasunod na pagkabigo ay inaliw nalang ni Huli ang
kanyang sarili.

Malapit lang ang kanyang paglilingkuran na tahanan at balak nitong umuwi tuwing makalawa
upang dalawin ang kaniyang lolo. Iniayos ni Huli ang kanyang tampipi at agad na lumapit sa
kanyang lolo na si Tandang Selo upang halikan ang kamay nito.

Ibinilin ni Huli kay Selo na sabihin sa kanyang ama na siya ay napasok sa pinakamurang kolehiyo.
Dali-daling umalis si Huli ang makita nitong nattgmak na sa luha ang kaniyang lolo.

Araw ng Pasko, marami ang dumalaw na kamag-anak ni Selo. Ngunit marami ang nagtaka dahil
hindi makapagsalita si Selo kahit isang kataga. Ito’y napipi.

Talasalitaan:

Imahen – larawan

Salapi – pera

Tampipi – lalagyang gawa sa dahon ng niyog

Nattgmak – lubhang basa, babad

Kataga – salita

Kabanata 9: Si Pilato

Mabilis na kumalat ang balitang pagkapipi ni Tandang Selo. Nang marinig ni Hermana Penchang,
amo ni Huli ay sinabing iyon ay parusa ng langit dahil hindi marunong magdasal ang dalaga.

Nang mabalitaan din nito ang pagluwas ni Basilio upang kumuha ng perang pantubos kay Huli ay
higit itong nangamba sa kaligtasan ng dalaga. Si Hermana Penchang ay may paniniwalang ang
mga kabataan na nag-aaral sa Maynila ay nasasawi at nagsasama pa ng iba.

Iniutos ni Hermana Penchang kay Huli na basahin ng paulit-ulit ang aklat na may pamagat na
“Tandang Basiong Makunat” at ibinilin na makipagkita lagi sa pari upang maligtas nag kaluluwa
nito.

Sa kabilang dako ay nagdidiwang ang mga pari dahil sa pagkapanalo sa usapin. Nang dumatng si
Tales buhat sa pagkabihag ng mga tulisan ay naipamigay na sa iba ang kaniyang lupain.
Nakatanggap din siya ng kautusan na lisanin ang kanilang trahan sa loob ng tatlong araw.
Walang ginawa si Tales kundi tahimik na nakaupo sa tabi ni Selo maghapon.

Talasalitaan:

Parusa – Pahirap

Pagluwas – pagtungo sa ibang lugar

Pantubos – tawag sa bayad upang lumaya

Nangamba – pagkabahala

Nasasawi – namamatay

Pagkabihag – pagkadakip

Lisanin – lumikas, lumayo

Kabanata 10: Kayamanan at Karalitaan

Si Simoun ay nagtungo sa bahay ni Kabesang Tales upang magbili at makipagpalitan ng alahas.

Kabilang sa mga mamimili sina Kapitan Basilio, ang kanyang asawa at anak na si Sinang, at si
Hermana Penchang.

Marami ang humanga nang ilabas ni Simoun ang mamahaling hiyas. Marami ang nagsibili.

Inalok ni Simoun na bilihin ang agnos ni Maria Clara na napunta kay Huli, ngunit kailangan
munang puntahan ni Kabesang Tales si Huli upang isangguni ang tungkol dito.

Nangakong babalik ito bago mag takipsilim ngunit hatng gabi na ay di parin bumabalik si Tales.
Nakatulog si Simoun sa kakaintay.

Nang magising kinaumagahan ay wala na ang dala niyang rebolber ngunit may isang liham na
mula kay Tales.
Ayon sa sulat, kinuha ni Tales ang rebolber dahil kailangan niya ito sa panunulisan sa halip
iniwang kapalit ni Tales ang agnos ni Maria Clara.

Talasalitaan:

Nagtungo – nagpunta

Humanga – nagalingan

Agnos – kwintas

Isangguni – komunsulta

Takipsilim – panahong pagkatapos lumubog ang araw

Rebolber – maliit na uri ng baril

Liham – sulat

Panunulisan – pamimirata, pandarambong

Kabanata 11: Sa Los Baños

Pumunta ang Kapitan Heneral sa Busobuso upang mangaso kasama ang banda ng musiko.
Ngunit wala itong nahuli kaya ipinag-utos din na bumalik sa Los Baños.

Naglaro si Kapitan Heneral kasama sina Padre Irene, Padre Sibyla, at Padre Camorra ng tresilyo.
Sinadyang magpatalo ng dalawang pari upang mabigyang kasiyahan ang heneral, habang galit
naman si Padre Camorra.

Hindi lingid sa kaalaman ni Padre Camorra ang sadyang pagpapatalo ng dalawa ay para sa
akademya ng wikang Kastla na nais ipatayo ng mga mag-aaral. Nagkaroon ng talakayan at
pagtatalo tungkol dito ang mga prayle at si Simoun.

Sumang-ayon din ang Kapitan Heneral na palayain si Tandang Selo.

Talasalitaan:

Mangaso – manghuli
Tresilyo – sugal gamit ang braha

Lingid – lihim, sikreto

Talakayan – pagtuturo ng isang leksion

Prayle – pari

Kabanata 12: Placido Penitente

Masama ang loob ni Placido Penitente habang patungo sa Pamantasan ng Sto. Tomas. Dalawang
beses nang sinulatan ng liham ang kanyang ina upang sabihin na nais na niyang tumigil sa pag-
aaral ngunit sinabi nitong magtis pa ng kont dahil malapit na itong magtapos.

Habang naglalakad ay sinalubong ito ni Juanito Pelaez na noo’y naatasan upang mangolekta ng
ambag para sa pagpapatayo ng bantayog ng isang paring Dominiko.

Nang papasok na ay may tumawag sa kaniya upang lagdaan ang isang kasulatan na tumututol sa
pagpapatayo ni Makaraeg ng akademya ng wikang Kastla.

Hindi naman ito nilagdaan ni Placido dahil wala itong panahon upang basahin ang nasabing
kasulatan. Natawag na ng propesor ang pangalan nito nung siya ay pumasok.

Upang mapansin ay nilakasan niya ang tunog ng kaniyang takong. Tiningnan siya ng kanyang
propesor na may lihim na pagbabanta.

Talasalitaan:

Liham – sulat

Mangolekta – manguha

Ambag – kontribusyon

Bantayog – kilala

Lagdaan – pirmahan

Kabanata 13: Klase sa Pisika

Ginaganap ang klase sa pisika sa isang bulwagang pahaba na may bintanang rehas. Meron ditong
gabinete na naglalaman ng mga kagamitang pampisika ngunit ito ay inilalaan lamang sa mga
panauhing dumadalaw at hindi sa mga mag-aaral.

Ang dominikanong pari na si Padre Millon ang siyang propesor sa pisika. Tungkol sa salamin ang
diskusyon sa araw na iyon. Unang tnawag ang isang antuking estudyante ngunit nang hindi
makasagot ay tnawag ng propesor si Juanito Pelaez.

Nang walang mabulong na sagot sa kaniya si Placido Penitente ay inapakan nito ang kanyang paa
dahilan kung bakit napasigaw si Placido dahilan naman kung bakit ito sunod na tnawag.

Wala ding maisagot si Placido kaya nilait ito ng kanyang propesor. Galit na umalis si Placido sa
bulwagan matapos magkaroon ng sagutan sa pagitan niya at ng pari.

Talasalitaan:

Bulwagan – gusaling pinagtatanghalan

Rehas – kulungan

Gabinete – tauhan sa pamahalaan

Inilalaan – pagbibigay ng oras

Nilait – pagsasabi ng negatbo o paninira

Kabanata 14: Isang Tahanan ng mga Mag-aaral

Ang bahay ni Makaraeg ay malaki at mayroong dalawang palapag. Tahimik dito tuwing umaga at
magulo pagsapit ng hapon.

Unt-untng napawi ang ingay nang magsidatngan ang mga kamag-aral na inanyayahan ni
Makaraeg upang ibalita ang nilalakad nilang akademya ng wikang Kastla.

Unang dumatng si Isagani at Sandoval. Sumunod sina Pecson at Pelaez. Dumatng si Makaraeg
dala-dala ang magandang balita.
Sinabi niya ang pakikipag-usap ni Padre Irene sa Kapitan Heneral. Ibnalita din niya ang
pagsalungat ni Don Custodio sa planong akademya ng wikang Kastla. Nakaisip sila ng dalawang
paraan kung paano nila mapapapayag si Don Custodio.

Una ay paki-usapan si Ginoong Pasta, isang manananggol na pinangangayupapaan ng Don,

ikalawa ay si Pepay na isang mananayaw. Napagkaisahan ng lahat na unang kausapin si Ginoong
Pasta dahil ayon kay Isagani kailangang maging marangal ang kapamaraanang gagawin nila.

Talasalitaan:

Pagsapit – pagdatng

Napawi – nawala

Inanyayahan – pinapapunta

Pagsalungat – pagtutol

Manananggol – abogado

Pinangangayupapaan – kilos na tanda ng pag-sakop o pag-galang

Marangal – mabut

Kabanata 15: Ginoong Pasta

Nagtungo si Isagani sa bahay ni Ginoong Pasta upang ito ay hikayatn na sumang-ayon sakaling
sumangguni si Don Custodio dito. Ngunit ito ay nabigo dahil napagpasyahan na ng ginoo na
huwang makialam sa panukala.

Ayon sa kaniya ay kailangan niyang maging maingat dahil siya ay maraming pagmamay-ari kung
kaya’t kailangan niyang kumilos ng ayon sa batas.

Pag-alis ni Isagani ay naiwang nag-iisip si Ginoong Pasta. Siya ay humanga sa katalinuhan at

estado ng pag-iisip ni Isagani ngunit para sa ginoo ito ay kaawa-awa.

Talasalitaan:
Nagtungo – nagpunta

Hikayatn – kumbinsihin

Sumangguni – pagdulog, pagkunsulta

Napagpasyahan – napagdesisyonan

Panukala – mungkahi

Kabanata 16: Ang Kapighatan ng Isang Intsik

Araw ng sabado ay naghandog ng isang hapunan si Quiroga, isang Intsik na naghahangad

magkaroon ng konsulado ng kaniyang bansa.

Naroon sa hapunan ang ilang panauhin kabilang ang kilalang mangangalakal, mga prayle, mga
militar, mga kawani ng pamahalaan, at ang kaniyang mga suki. Nang dumatng si Simoun ay
kinausap niya ang mga mangangalakal na nagsisidaing sa takbo ng kanilang negosyo.

Si Quiroga man ay dumaing din nang singilin siya ni Simoun sa utang na siyam na libong piso.
Ayon kay Simoun babawasan niya ng dalawang libong piso ang utang ni Quiroga kung papayag
ito na itago sa kanyang bodega ang mga dumatng na armas.

Sa huli ay sumang-ayon na din si Quiroga bagaman may pag-aalinlangan sa una. Sa isang

pulutong na kinabibilangan nina Ben Zayb, Juanito Pelaez, mga pari, at Simoun ay nag-uusap-
usap tungkol sa ibinalita ni Pelaez na ulong nagsasalita.

Si Ben Zayb ay nag-aakalang ito ay isang ilusyong likha ng salamin. Upang mapatunayan ang sabi-
sabi umalis sila sa bahay ni Quiroga at nagtungo sa perya.

Talasalitaan:

Naghandog – nagbigay

Naghahangad – nangangarap

Konsulado – isang maliit na opisyal na tangapan ng isang bansa na nasa ibang bansa

Prayle – pari
Kawani – kabilang

Nagsisidaing – nagrereklamo

Pag-aalinlangan – pagdadalawang-isip

Pulutong – grupo

Likha – gawa

Nagtungo – nagpunta

Kabanata 17: Ang Perya

Maganda ang gabi at puno ng tao ang liwasan. Si Padre Camorra ay libang na libang na
pinagmamasdan ang mga magagandang dalaga. Labis ang kanyang paghanga kay Paulita Gomez.

Napadaan sila sa tndahan na nagbebenta ng mga tau-tauhang yari sa kahoy. Marami sa mga
inukit ay anyong pari katulad ni Padre Irene. Nang makakita sila ng kamukha ni Simoun ay naalala
nila ito at hinanap ngunit di nila ito natagpuan.

Ayon kay Padre Camorra, natakot ito na pagbayarin ng tket sa tanghalan ni Mr. Leeds. Habang si
Ben Zayb ay nangangambang malaman ni Simoun na panlilinlang lamang ang kaniyang palabas.

Talasalitaan:

Liwasan – parke ng isang lugar na may espasyo para sa pag-aaliw

Paghanga – iniidolo o nagustuhan sa isang tao o bagay

Inukit – panlililok

Nangangamba – nag-aalala

Panlilinlang – pandaraya

Kabanata 18: Mga Pandaraya

Sa tanghalan ay malugod na sinalubong ni Mr. Leeds ang mga manonood kabilang ang mga
prayle at mga kasama nito.
Bago magsimula ang pagtatanghal ay binigyan si Ben Zayb ng pahintulot upang magsiyasat
ngunit bigo siyang makita ang salamin na kanyang tnutukoy. Dahil dito ay napahiya ang
mamahayag.

Pumasok si Mr. Leeds sa isang pinto at bumalik na may bitbit na isang kahong gawa sa kahoy.
Ang kahong iyon ay natagpuan sa libingan nasa piramide ni Khufu. Ipinasiyat niya ito sa mga
manonood.

May ilang nagsabi na ang kahon ay amoy bangkay. Para kay Ben Zayb iyo’y amoy simbahan. Ang
kahon ay naglalaman ng abo at kaputol na papirong kinatatalaan ng dalawang salita.

Sa pamamagitan ng unang salita’y nabubuhay ang sandakot na abo at nakakausap ang isang ulo.
Ang ikalawang salita naman ay nakakapagbalik sa dat nitong kinalalagyan.

Nang binigkas ni Mr. Leeds ang unang salita ay may lumitaw na ulo. Habang nagsasalita ang
espinghe ay nakatuon ang paningin nito kay Padre Salvi. Dahil sa takot ay nahimatay ang pari.

Kinaumagahan, iniutos ng gobernador eklesiyastko na ipagbawal ang ganung uri ng palabas.

Ngunit wala na si Mr. Leeds, siya ay nagtungo sa Hong Kong dala-dala ang kaniyang lihim.

Talasalitaan:

Prayle – pari

Pahintulot – pagpayag

Pagsisiyasat – pagmamanman

Pirimide – pyramid

Papiro – isang halamang tubig

Kinatatalaan – kinasusulatan

Espinghe – isang halimaw na may katawan ng leon at ulo ng tao

Nakatuon – nakatutok, nakattg

Kabanata 19: Ang Lambal

Umalis si Placido Penitente sa klase na puno ng poot ang kalooban. Wala siyang ibang inisip
kundi ang paghihigant. Buo na ang kanyang desisyon na tumigil na sa pag-aaral dahil sa
paghamak na natanggap mula sa kaniyang propesor. Muli siyang gagawa ng liham para sa
kaniyang ina.

Nang makaratng sa bahay ay di niya inakalang madaratnan doon ang kanyang ina na si Kabesang
Andang. Napansin ng ina nito ang galit sa mga mata ni Placido kaya ito nag-usisa. Ipinagtapat ni
Placido ang nangyari.

Nalungkot naman ang kaniyang ina dahil hindi nito natupad ang pangako sa asawa na
pagtatapusin ng pag-aaral ang kanilang anak. Nagpatuloy sa pangangaral ang ina kaya napilitang
umalis sa bahay si Placido. Nagpalaboy-laboy ito sa lansangan ngunit umuwi din nang
makaramdam ng gutom.

Sa pag-uwi ay naroroon parin ang ina nito. Muling pinangaralan ng ina si Placido kung kaya’t muli
itong lumabas at nagtungo sa daungan. Doon ay nag-intay siya ng kaibigang mandaragat ngunit
nabigo ito.

Sa halip ay nakaratng ito sa perya. Nakita niya doon si Simoun na nagsama sa kaniya sa mga
pook na hindi niya inaasahang mararatng ng mayamang mag-aalahas. Hatnggabi na ng
makauwi si Placido galing sa bahay ng mag-aalahas.

Samantala, naiwang nag-iisip si Simoun. Naisip niyang bahagi siya ng kasamaang nais niyang
puksain. Muli niyang naalala ang mukha ng kaniyang ama at ni Elias, na kapwa namatay dahil sa
paggawa ng mabut.

Kinabukasan ay masayang pinapakinggan ni Placido ang pangangaral ng ina.

Talasalitaan:

Poot – galit
Liham – sulat

Kabesa – pinuno, kapitan

Nag-usisa – pagtatanong

Lansangan – kalye, kalsada

Daungan – pantalan o tgilan ng barko

Puksain – alisin

Kabanata 20: Ang Nagpapalagay

Ang pagdedesisyon sa akademya ng wikang Kastla ay nasa mga kamay ni Don Custodio. Si Don
Custodio de Salazar y Sanchez de Monteredondo ay tanyag sa lipunan ng Maynila.

Bawat kilos niya ay pinapansin ng mga mamahayag. Tinagurian siyang Buena Tinta. Bata palang
siya nang dumatng siya sa Maynila. Siya ay nakapag-asawa ng isang maganda at mayamang
mestsa. Aktbo siya at nahirang sa maraming posisyon sa pamahalaan.

Kabaliktaran naman ang sinapit nito nang bumalik siya sa Espanya. Walang pumapansin dito ni
hindi siya makahalubiho sa mga mayayaman dahil sa kakulangan sa pag-aral. Wala pang isang
taon ay napagpasyahan nitong bumalik sa Pilipinas.

Mahigit labinlimang araw na niyang sinusuri ang kasulatan. Nang usisain ng mataas na kawani
ang lagay ng mga balak ng mag-aaral, sumagot si Don Custodio ng may kasamang pag-
aalinlangan, bagama’t ibig ipakilalang natapos na niya.

Talasalitaan:

Tanyag – kilala

Mamamahayag – namamahagi ng balita

Tinagurian – binansagan

Makahalubilo – makasama

Sinusuri – inaalam
Kawani – kasapi

Pag-aalinlangan – pagdadalawang-isip

Kabanata 21: Mga Ayos-Maynila

Magdaraos ng ikaunang palabas ang samahan ng operang Pranses ni Mr. Jouy sa dulaang
Variedades. Ikapito’t kalahat palang ng gabi ay wala nang mabiling tket. Sa ikawalo’y malaking
halaga na ang itnatawad sa mangisa-ngisang nabibiling tket.

Ngunit may isang Kastla ang nararahuyo sa gayung kaguluhan, siya si Camaroncocido. Lumapit
naman ang isang matandang na katumbalikan nito, siya si Tiyo Kiko. Ayon sa nauna, ang
pagkapuno ng dulaan ay utang sa mga prayle.

Ang pagbabawal na manood ay mas lalong nakakaakit upang manood ng palabas. Akala naman
ng iba ay may itnuturo ang palabas kung kaya’t pinagbabawal ng mga pari ang panonood. Nahat
ang Maynila sa dalawa dahil sa nasabing palabas.

Tutol ang mga prayle, ang mga babaing may asawa’t kasintahan, samantalang ang mga pinuno ng
hukbo, mga marino, kawani at maraming matataas na tao ay nagtanggol dito. Sa pag-iisa ni
Camaroncocido ay marami itong napuna sa kaniyang pagmamatyag.

May narinig siyang “ang palatandaan ay isang putok” ngunit hindi niya ito pinansin.

Talasalitaan:

Magdaraos – magdiriwang

Dulaan – aktngan

Mangisa-ngisa – paunt-unt

Nararahuyo – maakit

Katumbalikan – kaagapay

Nakakaakit – nagagandahan

Pagmamatyag – tumitngin tngin

Kabanata 22: Ang Palabas

Punong-puno ng tao ang dulaan. Huli na ng labinlimang minuto bago nagsimula ang palabas
dahilan bakit di na napigilang mag-ingay ng mga tao.

Ang mga mag-aaral ay nakapuwesto sa palkong katapat ng kinalalagyan ni Pepay. Ipinuwesto din
malapit dito si Don Custodio upang mapasang-ayon ito.

Nang hapon ding iyon ay sumulat si Pepay at tnipan si Don Custodio, kaya hindi naiwasan nitong
di dumalo sa dulaan.

Masaya ang lahat maliban kay Isagani sapagkat nakita niya si Paulita na kasama si Juanito Pelaez.

Habang nagpapatuloy ang palabas ay patuloy ding sinasalin ni Tadeo sa Kastla ang mga salitang
Pranses. Ganun din si Pelaez sa magtyahing kasama niya.

Sinang-ayunan na ni Padre Irene ang kahilingan ng mga mag-aaral na magtayo ng akademya

ngunit sasailalim pa ito sa isang korporasyon kung sakaling hindi iibigin ng mga Dominikanong
masama ang akademya sa Unibersidad.

Kakasimula palang ng ikalawang bahagi ng palabas nang nagtayuan at lumabas ang mga mag-
aaral.

Talasalitaan:

Palko – itaas na bahagi ng tanghalan o teatro

Ipinuwesto – inilagay

Sinang-ayunan – pumayag

Sasailalim – dadaan sa proseso

Kabanata 23: Isang Bangkay

Sa ikapito ng gabi ay naroon na si Simoun. Naroong umalis at bumalik nang makalawa sa
kaniyang bahay na may kasamang ibang tao. Naroong may binabantayan sa isang daang kalapit
ng kumbento ng Sta. Clara at naroong nakita si Camaroncocido sa dulaan na may kausap na mag-
aaral.

Tapat ang hangarin ni Basilio na mapagaling ang kaniyang tagapag-ampon. Ngunit ipinagtataka
nito kung bakit sa kaniyang panggagaling sa ospital ay dinaratnan niya si Kapitan Tiago na tulog,
naglalaway, at namumutlang parang isang patay. Hindi niya malaman kung sino ang nagbibigay
ng apyan gayung si Simoun at Padre Irene lamang ang dumadalaw dito.

Nang gabing iyon ay nagsadyaa si Simoun sa bahay ni Basilio upang ipaalam ang gagawing
himagsikan noong gabing iyon. Nais ni Simoun na pangunahan ang isang pulutong ng
manggigiba ng pinto ng kumbento upang makuha si Maria Clara.

Subalit huli na ang lahat dahil si Maria Clara ay namatay ng hapon ding iyon. Sa una ay di
makapaniwala si Simoun ngunit naniwala lang ito nang may ipadala si Padre Salvi kay Padre Irene
upang ipaalam kay Kapitan Tiago ang pagkamatay ng dalaga.

Halos sumabog ang puso ni Simoun sa balitang natanggap dahil ito ang dahilan ng kaniyang
paghihimagsik. Samantala’y naiwan si Basiliong awang-awa kay Simoun.

Talasalitaan:

Kumbento – simbahan

Dulaan – aktngan

Ipinagtataka – ikinamamangha, naguguluhan

Dinaratnan – naabutan

Apyan – isang uri ng halaman

Himagsikan – rebelyon, pag aalsa

Kabanata 24: Mga Pangarap

Kinabukasan, bago magtakipsilim ay naglalakad si Isagani patungo sa Malecon upang kitain si

Paulita. Inaasahan ng binata na pag-uusapan nila ang nangyari sa dulaan.

Sa kaniyang paghihintay ay naalalang muli ni Isagani ang sari-saring gunita ng kanilang

maliligayang sandali. Naisumpa niya tuloy ang dulaan at ang nakikipag-tunggalian na si Juanito
Pelaez.

Marami na ang sumagi sa isip ni Isagani at unt-unt naring dumidilim. Nang lumingon ay nakita
niya ang karwaheng dumaratng lulan si Paulita, ang kaibigang kasama niya sa dulaan, at si Donya
Victorina.

Lumapit si Donya Victorina kay Isagani upang makibalita sa nawawala nitong asawa, subalit hindi
maituro ng binata sapagkat sa tahanan ng kaniyang amain nagtatago.

Nang magkaniig na ang magkasintahan, si Paulita ang unang nagpahayag ng kanyang

nararamdaman. Hindi man lang daw siya pinansin ni Isagani dahil sa mga mananayaw nakattg.
Sa halip na si Isagani ang manumbat ay siya pa ang nagpaliwanag.

Sinabi din ni Paulita na si Donya Victorina ang umiibig kay Pelaez at hindi siya. Napadako ang
usapan sa bayan ni Isagani.

Umaasa ang binata sa pag-unlad ng kanilang bayan. Pinapangarap din niya magkaroon ng
pagawaan sa bawat pook, mga daungan, at ng tanggulang bansa.

Nag-aalinlangan si Paulita sa mga pangarap na ito ni Isagani. Ngunit di naman mawawala ang
pananalig na ito ng binata. Kahit ang nag-iisang buhay niya ay handa niyang isugal para makamit
ang karapatang hinihingi ng bayan.

Talasalitaan:

Magtakipsilim – palubog na ang araw

Nakikipagtunggalian – nakikipaglaban
Sumagi – naalala

Karwahe – sasakyang hila hila ng kabayo

Lulan – nakasakay

Makaniig – makapagsarilinan

Nagpahayag – nagsabi

Manumbat – manlait

Napadako – napunta

Kabanata 25: Tawanan at Iyakan

Labing-apat na binata ang nagsama-sama sa bulwagan ng Pansiteria Macanista de Buen Gusto.

Dito magdadaos ng piging na iminungkahi ni Padre Irene alang-alang sa kapasiyahang iginawad
ni Don Custodio tungkol sa akademya ng wikang Kastla.

Naghalong tawanan at iyakan ang naramdaman ng mga binata. Nagtatawanan at nagbibiruan sila
ngunit ito ay pilit lamang sapagkat dinaramdam nila ng labis ang kapasyahan ginawa ni Don
Custodio.

Sinang-ayunan nga ang pagtatayo ng akademya ngunit ito ay ipapasailalim ng korporasyon, at

ang mga mag-aaral ay gagawin lamang tagapaningil ng mga ambagan at abuloy.

Ang mga nakahandang ulam ay may pinatutungkulan. Ang pansit langlang ay kay Don Custodio,
lumpiyang Intsik kay Padre Irene, ang tortant alimango sa mga prayle, at ang pansit gisado ay sa
pamahalaan at sa bayan.

Nagkaroon ng talumpatan dahilan kung bakit may mga lumapit sa durungawan at nanood sa
kanila. Napansin ng mga mag-aaral na may nagmamanman na binata kasama ang isang taong di-
kilala na lumulan sa sa isang sasakyang naghihintay. Ang sasakyan ay kay Simoun.

Talasalitaan:

Bulwagan – gusaling pinagtatanghalan

Iminungkahi – opinyon, kuro kuro

Iginawad – pinagkaloob

Sinang-ayunan – pumayag

Pinatutungkulan – pinamumunuan

Nagmamanman – nagmamasid

Kabanata 26: Mga Paskin

Maagang bumangon si Basilio dahil sa marami siyang nakatakdang gawin sa araw na iyon.
Dadalaw siya sa kaniyang mga maysakit, tutungo sa Pamantasan para sa kaniyang lisensyura, at
makikipagkita kay Makaraeg upang manghiram ng salapi para sa kanyang pagtatapos.

Ang malaking bahagi ng kanyang naimpok ay pinantubos kay Huli at pinambili ng isang maliit na
dampa para sa kanilang maglolo.

Nang makaratng si Basilio sa San Juan de Dios at tanungin ng kaniyang mga kaibigan tungkol sa
paghihimagsik ay napalundag si Basilio at naalala ang binalak ni Simoun na hindi natuloy dahil sa
sakunang nangyari dito.

Nalaman ni Basilio na maraming mag-aaral ang nasasangkot. Lumayo ito sa mga nag-uusap. Sa
kaniyang paglalakad ay may nakasalubong siyang isang propesor sa Klinika. Tinanong ang binata
kung kasali ba ito sa piging at kung kasama ba ito sa kapisanan ng mga mag-aaral.

Pinayuhan ito ng propesor na iligpit ang anumang papel na maaaring magdala dito sa panganib.
Nalaman nitong ang dahilan ay ang pagkakalagay ng mga paskin na may mga masasamang
sinasabi sa pamahalaan.

Ang pinaghihinalaang may kagagawan ay ang mga mag-aaral. Nang nagtungo si Basilio sa
Pamantasan ay nakita niyang itnataboy ng gwardiya sibil ang mga estudyanteng lumalabas sa
paaralan. Tumuloy si Basilio sa loob ng Pamantasan.

Nagtungo ito sa bahay ni Makaraeg upang manghiram ng salapi nang matapos pumunta sa
Pamantasan. Sa kanyang pagpasok ay may sumalubong na dalawang gwardiya sibil at tnanong
ang kaniyang pakay.

Nang malamang siya’y si Basilio ay dinakip ito kasama ni Makaraeg.

Talasalitaan:

Paskin – isang limbag na tumutuligsa sa pamahalaan

Pamantasan – paaralan

Salapi – pera

Naimpok – naipon

Pinaghihimagsik – pagrerebelde sa awtoridad

Dampa – bahay kubo

Nasasangkot – nasasama

Piging – handaan

Pinaghihinalaan – sinosospetsa

Kapisanan – samahan

Nagtungo – nagpunta

Itnataboy – pinapaalis

Dinakip – hinuli

Kabanata 27: Ang Prayle at ang Pilipino

Kasalukuyang nagsasalita sa mga kaibigan nito si Isagani nang siya ay ipatawag ni Padre
Fernandez. Dinatnan niyang malungkot at nakakunot ang noo ng pari nang ito’y pumasok sa silid.

Agad naman itong tumindig nang makapasok si Isagani. Ayon sa pari, narinig niya itong
nagsasalita. Itnanong ng pari kung kasama ba si Isagani sa nangyaring hapunan, hindi naman
itnatwa ito ng binata.
Pinuri ng prayle ang binata dahil sa pagkakaraon ng sariling panghulo. At sa lahat ng mag-aaral
na kaniyang nakasalamuha ay isa si Isagani sa mga kakauntng mag-aaral na nakakapagsalita ng
tapat o harapan kung sila ay pinupulaan.

Ayon kay Isagani, hindi ang mga mag-aaral ang may kasalanan kundi ang mga gurong nagtuturo
sa kanila ng pagbabalatkayong ugali. Sinabi ng pari na malayang makapaglahad ng anuman si
Isagani nang walang pag-uusig, bagkus ay itnatangi pa niya ito.

Dahil sa mga sinabi ng pari ay napangit si Isagani. Nagpasalamat ito at sinabing natatangi din ang
pari. Sa kadahilanang ang pag-uusap ay di lamang tungkol sa kanilang sarili, minabut nilang
ibahin na ang usapan.

Tinanggap ni Padre Fernandez ang paraan ng pakikipag-usap ni Isagani. Sinabi nitong kausapin
siya bilang isang guro at hindi prayle, habang kakausapin din si Isagani ng pari bilang isang mag-
aaral.

Dahil dun, tnanong ng pari si Isagani kung ano ang nasa sa kanila ng mga mag-aaral na Pilipino.
Nabigla ang binata sa tanong ng pari kaya pabigla din itong sumagot.

Ninanasa nilang magsitupad ang mga prayle sa kanilang mga kautangan. Dahil aniya tungkulin ng
mga prayle na pabuthin ang mga bata at mabigyan ang mga ito ng maayos na bayan.

Muling nangahas na magtanong si Isagani sa pari kung tnutupad nga ba ng mga prayle ang
gayong tungkulin. Agad namang sumagot ang prayle at sinabing siya’y tumutupad, ngunit
hinadlangan naman ito ng binata. Ani Isagani maaaring tnutupag nga ni Padre Fernandez ang
kaniyang tungkulin ngunit ang kalipunang prayle ay hindi.

Dagdag ni Isagani, nagkakaisa ang mga prayle at ang pamahalaan upang mapanatling
mangmang ang mga Pilipino. Sinabi pa niya na kung ano ang mga Pilipino ay dahil iyon sa
kagagawan ng mga prayle. Ramdam ni Padre Fernandez ang lahat ng mga tugon ni Isagani.
Noon lamang niya naranasan na talunin ng isang mag-aaral na Pilipino. Dahil sa kagipitan, sinabi
ng pari na ang pamahalaan ang taga-utos at sila’y tagasunod lang. Upang mapaikli at malusutan
ng pari ang usapan, nagtanong ito kung ano ang ibig ng mga mag-aaral na gawin ng mga prayle
para sa kanila.

Ang sagot ni Isagani ay tumulong at huwag tumutol sa kalayaan ng mga ito. Ani Padre Fernandez
ang hinihiling ng binata ay katumbas ng kanilang pagpapatwakal.

Nagpatuloy pa sa pag-uusap ang dalawa hanggang sa nangako itong sasabihin sa mga kaparian
ang mga sinabi ng binata.

Talasalitaan:

Dinatnan – naabutan

Tumindig – tumayo

Itnatwa – itnanggi

Prayle – pari

Panghulo – pagkaintndi

Nakasalamuha – nakasama

Pinupulaan – pinipintasan

Pagbabalatkayo – mapagkunwari

Makapaglahad – makapagsabi

Pag-uusig – pagsisiyasat, pinaghahanap

Ninanasa – inaasam

Nangahas – naglakas loob

Hinadlangan – pinigilan

Mangmang – walang alam

Pagpapatwakal – pagpapakamatay
Kabanata 28: Pagkatakot

Naibalita sa pahayagang El Grito ang nagkatotoong hula ni Ben Zayb na makakasama ang ang
pag-aaral sa Kapuluan ng Pilipinas.

Ang balita tungkol sa pagkuha ng mga paskin sa pinto ng Pamantasan ay ikinatakot ng mga Intsik
maging ang Heneral. Maging ang mga prayle na pumupunta sa tndahan ni Quiroga ay hindi
nagsiputan. Malas naman si Quiroga dahil napataong natanggap niya ang bagong bahay.

Nagtungo ito sa bahay ni Simoun dahil sa pag-aakalang iyon na ang oras upang gamitn ang mga
armas na nasa kaniyang bodega. Ngunit ayaw makipagkita ni Simoun kaninuman. Sunod itong
pumunta kay Don Custodio upang itanong kung dapat ba nitong baluthan ang kaniyang
tndahan.

Katulad ni Simoun, ayaw ding makipagkita ni Don Custodio kahit kanino. Pinili nitong tumuloy sa
bahay ni Ben Zayb upang doon makibalita. Dinatnan niya itong nakabalut mula ulo hanggang
paa, at ang ginagamit na pabigat sa mga papel ay dalawang rebolber.

Dali-dali itong umuwi, nahiga at nagdahilang maysakit. Patuloy parin sa pagkalat ang balitang
magtutulong ang mga mag-aaral at ang mga tulisan. May mga kumakalat ding nagtungo sa
Malakanyang ang mag-aaral upang magpahayag ng pagkamaka-Kastla.

Ibinalita ni Padre Irene kay Kapitan Tiago na may ilang nag-uudyok sa Heneral na barilin ang ilan
upang bigyan ng aral ang mga binata. Ang pagkahuli kay Basilio at ang pagkahalughog sa mga
akalat at papel nito ay lalong nagpalubha kay Kapitan Tiago.

Samut’saring patayan ang nangyari dahil sa maling akala. Marami ang pinagkamalan at
pinaghinalaan. Nagkaroon ng usapin kung sino ang may kagagawan ng mga paskin.

Ayon sa platero’y si Padre Salvi ang may kagagawan. Para naman sa iba ay si Quiroga ang may
gawa.
Kinabukasan, habang naglalakad ay may natagpuang bangkay na babae si Ben Zayb sa Luneta.

Talasalitaan:

Paskin – isang limbag na tumutuligsa sa pamahalaan

Prayle – pari

Nagsiputan – nagdatngan bigla

Tagapamahala – nangangalaga,

Palatuntunan – schedule, program

Naghihingalo – nag-aagaw buhay

Tulisan – rebelde

Kabanata 29: Mga Huling Salita Tungkol Kay Kapitan Tiago

Nagkaroon ng maringal na libing si Kapitan Tiago.

Bagaman may ilang pari ang pumuna sa kanya dahil ito ay hindi nakapagkumpisal bago ito
mamatay, pinagtanggol naman ito ni Padre Irene. Ayon sa pari, ang paghihigpit ay ginagawa
lamang sa mga hindi nagbabayad.

Si Padre Irene ang inatasan na maging tagapamahala ng huling habilin ni Kapitan Tiago.
Ipinamana sa Sta. Clara, sa Papa, sa Arsobispo, sa mga korporasyon ng mga pare, at ang
dalawampung piso para sa matrikula ng mga dukhang mag-aaral. Ang dalawampu’t limang piso
na sana’y pamana kay Basilio ay napunta sa bulsa ni Padre Irene.

Kinabukasan, sa bahay ni kapitan Tiago ay pinag-uusapan ang himala. Nagpakita raw si Kapitan
Tiago sa mga mongha ng Sta. Clara nung ito’y kasalukuyang naghihingalo.

Tatlong pari ang lumapit sa inilibing. Lahat ng magagawang palatuntunan ay ginawa.

Si Donya Patrociniong na siyang kalaban ni Kapitan Tiago sa paghahandog sa simbahan ay

naghangad na mamatay na din ito kinabukasan, upang malaluan ang libing ng yumao.

Talasalitaan:

Maringal – engrade, kahanga hanga

Nakipagkumpisal – pagpapahayag ng kasalanan

Naghihingalo – nag-aagaw buhay

Palatuntunan – program

Naghangad – nagnais

Yumao – namatay

Kabanata 30: Si Huli

Marami ang hindi naniniwala sa mga paskin at paghihimagsik. Sa palagay ng ilan ito ay
paghihigant ng mga prayle dahil sa pagkakatubos kay Huli na anak ng tulisang mahigpit na
kalaban ng isang korporasyon.

Ayon kay Hermana Penchang ay mabut’t pinaalis na nito si Huli dahil ayaw niyang magalit ang
mga prayle sa kanya; gayong dinamdam naman talaga niya ang pagkakatubos sa dalaga.

Sa simula’y di makapaniwala si Huli sa balita ni Hermana Bali na patay na si Kapitan Tiago. Ngunit
nang malaman ang totoo ay nahimatay ang dalaga.

Dahil wala na si Kapitan Tiago ay wala nang tagatangkilik ang binata. Naging malungkutn si Huli
simula noon. Binalak nitong magpatwakal ngunit hindi natuloy dahil sa takot na sa impyerno ito
mapunta.

Nagbigay ng abuloy ang mga kamag-anak ni Basilio ngunit kulang parin ito upang mailigtas ang
binata. Kung kaya’t umisip si Hermana Bali ng mas mabutng paraan.

Sumangguni sila sa tagasulat ng bayan ngunit wala itong nagawa kundi ituro sila sa Hukom. Ang
Hukom naman ay ipinayong sadyain si Padre Camorra.
Habang nasa daan ay tumanggi si Huli na dumaan sa kumbento. Minsan na itong tumanggi sa
mga prayle nung nangangailanagn ang kaniyang magulang. Kung ngayon ay lalapit sya sa prayle
dahil kay Basilio ay tyak na marami ang kukutya sa kaniya.

Tiniis pa rin ni Huli ang mga sisi ng kamag-anak na hindi nakakabatd ng mga nangyari sa kanila ni
Padre Camorra. Nang gabing iyon ay bahagyang nakatulog si Huli. Ngunit ito ay pagising gising
dahil sa masasamang panaginip.

Kung hindi lang sana gabi at madilim sa labas ay tumakbo na ito sa kumbento. Dumaan ang
maraming araw ay hindi parin nagtungo si Huli sa prayle.

Isang araw ay dumatng ang balitang si Basilio nalang ang nabibilanggo. Doon ay hindi na ito nag-
atubiling hanapin si Hermana Bali upang magpasama sa kumbento.

Nang sumapit na sa pinto ng kumbento ay ayaw nang pumasok ni Huli. Kailangan pa itong
batakin at itulak papasok.

Kinagabihan ay may balitang isang dalaga ang tumalon mula sa bintana ng kumbento. Kasabay
noon, isang matandang babae ang lumabas na nagsisisigaw na parang isang baliw.

Sa kabilang dako, si Tandang Selo ay galit na pumunta sa kumbento, ngunit ito ay pinaalis doon
sa pamamagitan ng mga palo at tulak.

Bumalik ang matanda sa nayon na umiiyak na parang isang bata. Kinabukasan ay nawala si
Tandang Selo dala ang kaniyang gamit sa pangangaso.

Talasalitaan:

Paghihimagsik – pagrerebelde sa awtoridad

Pagkakatubos – pagkalaya

Tulisan – rebelde

Tagatangkilik – tagapangalaga

Magpatwakal – magpakamatay

Sumangguni – pagkonsulta

Kukutya – aasar

Nag-atubili – nagdalawang-isip

Kabanata 31: Mga Mataas na Kawani

Ang pahayagan sa Maynila ay patungkol lang sa nabunyag na patayan sa Europa, pagbibigay

karangalan sa mga predikador sa Maynila at sa tagumpay ng operatang Pranses. Wala man lang
nabalita tungkol sa nangyari kay Huli.

Balita din ang pag-alis sa bayang iyon ni Padre Camorra upang manirahan sa kumbento ng
Maynila. Dahil sa pagsisikap ng mga kamag-anak ng mga bilanggo ay unt-unt silang nakalaya.

Sunud-sunod na nakalaya ang mga mag-aaral, sina Makaraeg, at Isagani. Hindi parin nakakalaya
si Basilio dahil sa kasalanang pagkakaroon ng mga aklat na bawal.

Ipinagtanggol ng mataas na kawani si Basilio ngunit lalo iyong nakasama nang malaman ng
Kapitan Heneral na ito’y naging utusan lamang.

Pinangatawan ng mataas na kawani ang pagtatanggol kay Basilio. Dahil dito, higit naging
malubha ang alitan sa pagitan ng mataas na kawani at ng Kapitan Heneral.

Talasalitaan:

Nabunyag – nalaman

Predikador – taga hatd ng mensahe sa simbahan o preacher

Pagsisikap – pagpursige
Kawani – taong kabilang sa nagtatrabaho sa loob ng isang insttusyon

Malubha – malala

Alitan – pagaaway

Kabanata 32: Mga Ibinunga ng mga Paskin

Dahil sa mga sunud-sunod na nangyayari, maraming magulang ang napilitang patgilin ang
kanilang mga anak sa pag-aaral, sa halip ay harapin na lamang ang pagsasaka. Kasama sa mga
tumigil sina Pecson, Tadeo, at Pelaez.

Sinigaan ni Tadeo ang kanilang aklat. Habang si Pelaez ay namahala sa tndahan ng ama. Si
Makaraeg ay napunta sa Europa at si Isagani nama’y sa asignatura lang ni Padre Fernandez
nakasulit.

Dahil sa husay sa pagtatalumpat ay nakapasa si Salvador. Si Basilio ay nananatling nakabilanggo.

Habang si Sinong naman ang nagbalita dito ng pagkamatay ni Huli at pagkawala ni Tandang Selo.

Si Simoun naman ay gumaling na. Ayon kay Ben Zayb, ito ay hindi na mag-uusig sa halip ay
magdaraos ng isang handaan bilang pasasalamat sa kaniyang paggaling.

Naging maswerte naman ang kapalaran ni Pelaez. Nakabili ito ng bahay na walang bayad, malaki
ang kinita ng kanilang tndahan, nakasama sa pangangalakal si Simoun, at higit sa lahat ay
makakasal sa babaeng ninanasa ng lahat na si Paulita.

Ang pag-ibig ni Paulita para kay Isagani ay naglaho na simula nang masangkot ito sa paskin at
nabilanggo. Walang ibang pinagkakabalahan ang Maynila kundi ang maghanda upang
maanyayahan sa pistang idaraos ni Don Timoteo Pelaez para sa kasal ng anak.

Si Simoun ang nakaatang na mamahala sa lahat. Samantalang ang Kapitan Heneral naman ang
magiging inaama ng ikakasal.

Talasalitaan:
Napilitan – puwersahin

Sinigaan – sinunog

Namahala – namuno

Pagtatalumpat – pagsasalita sa entablado

Nakabilanggo – nakakulong

Kabanata 33: Ang Huling Matuwid

Dumatng na ang araw na pinakahihintay. Umaga palang ay abala ni Simoun sa pag-aayos ng

kaniyang mga hiyas at sandata. Kasama niya ang Kapitan Heneral sa kaniyang pag-alis.

Marami ang nagsasabi na takot si Simoun na maiwang mag-isa dahil baka raw ito paghiganthan
ng mga pinagsamantalahan at inapi niya.

Dumatng ang kahambal-hambal na si Basilio. Payat na payat, gusot ang buhok at walang
kaayusan ang damit. Ito ay lumapit kay Simoun at sinabing siya ay masamang anak at kapatd.

Habang nagsasalita si Basilio ay tahimik lang na nakikinig si Simoun. Kung noong una’y ipinagkait
ni Basilio ang tulong kay Simoun, ngayon ay handa na itong sumama at tumulong dahil utang
nito kay Simoun ang kaniyang kalayaan.

Biglang napawi ang pag-aalinlangan ni Simoun dahil sa wakas ay natagpuan na niya ang kaniyang
hinahanap. Isinama ni Simoun si Basilio sa kaniyang laboratoro. Inilabas nito ang isang lampara
na may katangi-tanging itsura.

Matapos na maalis ang ilawan ay inilantad ang loob ng sisidlan. Nagulat si Basilio at napaurong
sa takot nang makita niyang nitrogliserina ang laman.

Ayon kay Simoun, sa gabing iyon ay maririnig ng Pilipinas ang putok na dudurog sa mga maniniil
at sa mga mapagsamantalang nagkukubli sa simbahan at pamahalaan. Pagkatapos ay inayos na
muli ni Simoun ang lampara.
May bagay na itnurnilyo siya roon. Sinabi ni Simoun na ang lamparang iyon ay ilalagay sa gitna
ng isang kioskong kakainan sa pistang gaganapin din sa gabing iyon.

Ang lampara ay may maningning na liwanag, pagkaraan ng dalawampung minuto ay unt-untng

mawawala ang liwanag nito. Kapag may nagtangkang itaas ang mitsa nito ay puputok ng
malakas.

Si Simoun at Kabesang Tales ay magkikita sa siyudad upang iyo’y kunin habang sina Basilio na
nasa arabal ay tatayo sa mga tulay upang saklolohan sila.

Kinuha ni Simoun ang isang rebolber at iniabot ito kay Basilio. Nagbilin si Simoun na maghintay
sa tapat ng simbahan ng San Sebaston sa ganap na ikasampu para sa susunod na utos.

Matapos siyasatn ni Basilio ang armas ay agad itong itnago sa kaniyang bulsa.

Talasalitaan:

Hiyas – mamahaling alahas

Inapi – inaway

Kahambal-hambal – kaawa-awa

Ipinagkait – ipinagdamot

Napawi – nawala

Inilantad – sinabi, isiniwalat

Sisidlan – lalagyan

Nitrogliserina – likwido na maaaring sumabog

Maniniil – mapang-api

Nagkukubli – nagtatago
Kiosko – istructurang maliit na maaaring bukas ang harapan o iba pang bahagi nito

Arabal – nayon

Rebolber – maliit na uri ng baril

Siyasatn – maghanap, mag-imbestga

Kabanata 34: Ang Kasal

Nasa daan na si Basilio ikapito palang ng gabi. Wala siyang mapuntahan at ginugulo ng lampara
ang kaniyang isip.

Nang mga sandaling iyon ay may dumaan sa harap niyang sunud-sunod na sasakyan. Sa isang
karuwahe ay nakita niya ang bagong kasal. Naawa si Basilio kay Isagani.

Makalipas pa ang ilang oras ay naiinip na si Basilio sa mabagal na takbo ng oras.

Nakita ni Basilio na lumabas si Simoun ng bahay bitbit ang lampara. Nakita rin niya ang kutsero
ng karuwaheng sinasakyan nito walang iba kundi si Sinong.

Maliwanag ang datng bahay ni Kapitan Tiago. Dinig din ang masasayang tunog na gawa ng
orkestra at ang mga tawanan at salitaan ng mga tao sa loob. Malaki na ang pinagbago ng datng
bahay ni Kapitan Tiago.

Talasalitaan:

Lampara – isang sisidlan o lalagyan na nagbibigay ng liwanag

Karuwahe – sasakyang hila-hila ng kabayo

Bitbit – dala-dala

Kutsero – drayber ng karuwahe

Orkestra – tawag sa banda na tumutugtog

Kabanata 35: Ang Pista

Mag-iikapito na ng gabi nang magsimulang magsidatngan ang mga panauhin. Nandoon ang
ibanag panauhin nang dumatng ang bagong kasal kasama si Donya Victorina. Huling dumatng
ang Kapitan Heneral kasama ang asawa nito.

Habang nagsasaya ang lahat, si Basilio naman ay nasa harap ng tahanang iyon at pinapanood ang
mga panauhin.

Nakaramdam ng awa si Basilio sa mga taong walang sala, ngunit nang makita nito si Padre Salvi
at Padre Irene ay muling nagsiklab ang kaniyang kalooban.

Maya-maya pa’y dumatng ang karuwaheng sinasakyan ni Simoun. Bumaba ito dala-dala ang
lampara at pumanhik ng bahay. Marami ang pumalibot kay Simoun upang bumat at marami din
ang humanga sa dala nitong lampara.

Muli na namang umiral ang kabaitan ni Basilio. Naisip niyang iligtas ang mga walang kasalanan
kung kaya’t sinubukan nitong pumasok sa bahay ngunit hinarang naman ito ng mga bantay dahil
sa karumihan ng kaniyang damit.

Ilang sandali pa ay bumaba na si Simoun sa bahay. Nakita ni Basilio na ito’y paalis na kaya’t
nangatal ito sa takot at lumayo sa tahanang iyon.

Nang papalayo na ay nakita nito si Isagani. Nakiusap si Basilio na sumama ito sa kanya ngunit
hindi ito pinansin. Walang magawa si Basilio kundi sabihin ang totoo kay Isagani.

Hindi naman sumama si Isagani kaya mag-isa nalang itong lumayo. Nang mapansin ni Isagani na
totoong takot si Basilio ay mabilis itong nagpasiyang lumabas ng bahay dahil sa pag-aakalang
totoo nga ang magaganap na pagsabog.

Samantala, sa lansangan ay may isang papel na may ttk na tntang pula ang nagpalipat-lipat sa
kamay ng mga mataas na panauhin.
Nang itanong ng Kapitan Heneral kung sino iyon ay sumagot si Don Custodio. Aniya’y iyon ay
napakasamang biro, sapagkat ang nakalagda sa papel ay ang sulat kamay na pangalan ni Juan
Crisostomo Ibarra, ang pilibusterong mahigit sampung taon nang namatay.

Marami ang natakot. Kahit iniutos ng Kapitan Heneral na ipagpatuloy ang pagkain ay walang
nangahas dahil sa takot na baka malason. Nangungulimlim na ang ilaw sa lampara. Ipinataas ng
heneral ang mitsa kay Padre Irene.

Ngunit ng mga sandaling iyon, sa isang kisap-mata ay may pumasok na anino at dali-daling
sinunggaban ang lampara sabay tapon nito sa ilog. Maliksi ang anino. Bago pa man magkailaw
muli ay nakalundag na ito sa ilog.

Talasalitaan:

Nagsiklab – nagsimulang lumaganap

Karwahe – sasakyang hila-hila ng kabayo

Pumanhik – pumunta

Umiral – pag-sipot, pagdatng

Nangatal – nanginig

Nangahas – nagtangka

Nangungulimlim – humihina, dumidilim

Sinunggaban – biglang kinuha

Nakalundag – nakatalon

Kabanata 36: Ang Kagipitan ni Ben Zayb

Nang malaman ang balita ay dali-daling umuwi si Ben Zayb upang gumawa ng balita. Nais niyang
bigyan ng papuri sa kaniyang balita ang heneral.

Pinalabas niyang bayani ang Kapitan Heneral, si Padre Irene, si Don Custodio, at Padre Salvi.
Ipinadala niya agad ito sa pasulatan ngunit ito ay pinabalik dahil mahigpit na ipinagbabawal ng
heneral na pag-usapan ang nangyari noong gabing iyon.
Nalungkot si Ben Zayb nang hindi nailathala ang kanyang balita. Nanghihinayang siya dahil
malapit na niyang iwan ang Pilipinas. Ang bawat magaganap na pangyayari ay pinapalaki niya
upang makuha ang atensyon ng madami.

May bagong balitang umaalingawngaw. Ang isa sa mga tulisan ni Matanglawin ay nagsabing
tnipon sila sa Sta. Mesa upang makasama sa mga manloloob sa kumbento. Pinangakuan din sila
na babahaginan sa mga nasamsam.

Ayon pa sa kanila, ang palatandaan daw ay isang putok. Nang walang narinig na putok ay
nagsiuwian na ang iba dahil sa pag-aakalang nililinlang lang sila.

Ninais nilang paghiganthan ang Kastlang hindi marunong tumupad sa usapan. Sa halip ay
binalak nilang manloob sa isang bahay na kanilang nasumpungan.

Ito agad pinaniwalaan ang salaysay ng mga tulisan dahil ang anyong ibinabalita ay kamukha ni
Simoun. Ang pagkawala at ang pagkatagpo sa mga bayong ng pulbura at bala sa kaniyang bahay
ay nagpatotoo dito.

Unt-untng kumalat ang balita. Marami ang nabigla at hindi makapaniwala. Kinahapunan ay
dumalaw si Ben Zayb kay Don Custodio na sa mga oras na iyon ay naghahanda ng isang panukala
laban kay Simoun.

Talasalitaan:

Dali-dali – kaagad

Papuri – ipinagbubunyi, ipinagmamalaki

Nailathala – naisapubliko, naipabalita

Umaalingawngaw – umiingay, dumadagundong

Tulisan – hindi sumusunod sa batas

Kumbento – simbahan

Nasamsam – nakuha

Nililinlang – niloloko

Nasumpungan – nakita

Panukala – mungkahi, pahayag

Kabanata 37: Ang Hiwaga

Kumalat ang balita sa madla bagaman ito ay pilit na nililihim. Ang lahat ay nakikinig sa mga
kwento ni Chichoy.

Aniya, nung siya’y maghatd ng hikaw kay Don Timoteo para sa bagong kasal ay napansin niyang
ginigiba ang kiosko at nakita din nito ang mga bayong ng pulburang nasa ilalim ng lamesa, sa
bubong, at sa mga suluk-sulok. Mamutla-mutla si Chichoy habang ibinabalita niya ang nakita.

Si Momoy na ilan din sa mga dumalo ay natakot sa mga narinig. Ayon kay Ginoong Pasta
maaaring ang may gawa noon ay taong may galit kay Don Timoteo o di kaya’y kaagaw ni Juanito
kay Paulita.

Napatngin ang mga dalaga kay Isagani dahil batd ng lahat na siya ang datng kasintahan ni
Paulita.

Pinayuhan ni Kapitan Loleng na magtago si Isagani dahil baka raw ito pagbintangan. Ang binata
ay di sumagot, sa halip ay ngumit lang.

Hindi malaman ni Don Custodio kung sino ang may gawa noon gayong sila lang ni Simoun ang
namamahala sa piging.

Ayon kay Kapitan Toringgoy, maaaring ang mga prayle, o si Quiroga o si Makaraeg ay may
kagagawan nun.
Nagulat ang lahat nang umiling Chichoy at sinabing si Simoun ang naglagay ng bayong na puno
ng pulbura.

Naalala din ni Chichoy ang di-kilalang nagnakaw sa lampara. Anito mabilis na tumalon sa ilog at
walang makakapagsabi kung iyon ba ay isang Kastla, Intsik, o Indio.

Noon lamang nagsalita si Isagani. Aniya hindi mabut ang kumuha ng hindi kaniya. Kung nalaman
lang sana ng magnanakaw ang pakay ay hindi niya kukuhanin ang lampara.

Talasalitaan:

Nililihim – tnatago

Kiosko – istrukturang maliit

Dumalo – pumunta

Batd – alam

Namamahala – namumuno

Piging – salu-salo, handaan

Prayle – pari

Kabanata 38: Ang Kasawian

Si Matanglawin ay naghasik ng lagim sa iba’t-ibang parte ng Luson.

Sinunog niya ang kabyawan ng Batangas at sinira ang mga pananim sa Tiyani, nangloob sa isang
bahay sa Kabite at sinamsam ang lahat ng armas. Maging sa lugar ng Tayabas hanggang
Panggasinan, Albay hanggang Cagayan ay pininsala nito.

Tinanggalan ng armas ang bawat bayan dahil sa kawalan ng twala ng pamahalaan. Dahil dito,
mas madali silang nahulog sa mga kamay ni Matanglawin.

Sinasabing nasa anim o pito ang pinaghihinalaang nadakip ng mga sibil. Sila ay nakatali sa isa’t-
isa habang naglalakad sa ilalim ng trik na araw ng Mayo. Ang mga bilanggo ay punong-puno ng
alikabok at nagpuputk na dahil sa pawis.

Habang pinapahirapan ay nilalait din ang mga ito ng mga guwardiya. May isang sibil ang tutol sa
gayung pagpaparusa. Nang di na makatis ay sinaway nito si Mautang.

Ayon kay Mautang ay dapat pinaparusahan ang mga bilanggo para kung sakaling may manlaban
ay mabaril na nila. Ang isa sa mga nakatali ay nakiusap na tumigil dahil sa isang pangangailanagn
ngunit ito ay hindi pinagbigyan.

Ilang sandali pa ay isang putok ang narinig. Nagpagulong-gulong si Mautang na tutop ang dibdib
at nilalabasan ng dugo sa bibig. Inutos ng kabo na patgilin ang lahat sa paglalakad.

Huminto ang mga sundalo at nagmasid sa paligid. Humaging ang isang punglo at ang kabo’y
tnamaan sa hita. Dahil sa galit ay iniutos ng kabo na barilin ang lahat ng bilanggo.

Hindi hihigit sa tatlo ang nakipagputukan sa mga sundalo. Nang mga sandaling iyon isang lalaki
ang lumitaw sa isang talampas habang iwinawasiwas ang baril na hawak. Pinaputukan iyon ng
kabo ngunit nakatayo parin ito.

Napatgil si Carolino nang wari’y nakikilala niya ang lalaki. Inutusan siya ng kabo na magpaputok.
Nawala ang mga ito sa bato.

Naramdaman ng mga kalaban na nagsitakbuhan na ang mga ito, kaya agad-agad silang lumusob.
Isa pang lalaki ang lumitaw sa ibabaw ng bato na ikinukumpay ang dalang sibat.

Muling nagpaputok ang mga kawal at unt-untng napayuko ang lalaki hanggang sa sumubsob ito
sa bato.

Ang unang sundalo na umabot sa talampas ay may dinatnang isang matandang naghihingalo.
Ang matanda ay si Tandang Selo.

Ito ay ay sinaksak ng bayoneta. Nakattg ang matanda kay Carolino habang ang daliri’y nakaturo
sa likod ng bato.

Talasalitaan:

Naghasik – nagkalat

Lagim – mapait na pangyayari

Kabyawan – pakinisan o tstsan ng mga tubo

Pininsala – sinira

Nadakip – nakuha

Bilanggo – nakulong o preso

Tutop – takip

Kabo – korporal

Punglo – bala

Lumusob – sumugod

Ikinukumpay – iwinawasiwas

Bayoneta – kutsilyong nakakabit sa dulo ng baril

Kabanata 39: Wakas

Naiwang malungkot si Padre Florentno dahil sa pag-alis ng kaniyang kaibigan na si Don Tiburcio.
Si Don Tiburcio ay umalis upang magtago dahil sa pag-aakalang siya ang darakpin sa gabing iyon.

Umaga ng araw na iyon ay nakatanggap ng telegrama si Padre Florentno galing sa tnyente ng

gwardiya sibil. Dahil hindi masyadong malinaw ang nakalahad sa telegrama, inakala ni Don
Tiburcio na siya ang tnutukoy bagama’t si Simoun ang nabanggit.

Dalawang araw na ang nakakaraan nang sugatang dumatng si Simoun sa bayan ni Padre
Florentno. Sapagkat di pa nakakatanggap ng balita ang pari ay inakala nitong may naghigant na
kay Simoun dahil wala na ang Kapitan Heneral.

Naitanong din ng pari sa kaniyang sarili kung ano ang sanhi ng mga sugat nito. Mas lalo pang
naghinala ang pari na tumakas nga si Simoun sa mga sibil na umuusig sa kanya nang matanggap
nito ang sulat at dahil ayaw ni Simoun na magpadala sa ospital upang doon magpagamot.

Inisip ni Padre Florentno ang ibig sabihin ng pakutyang ngit ni Simoun nang malaman nito ang
laman ng telegrama at sa ikawalo ng gabi daratng ang mga darakip.

Nilimot ng pari ang di pagpansin noon ni Simoun sa pakiusap nitong tulong upang mapalaya si
Isagani. Maging ang ginawa ni Simoun upang mapadali ang pagpapakasal ni Juanito Pelaez at
Paulita Gomez na lubos na dinamdam ni Isagani ay nilimot niya din.

Pumasok ang pari sa silid ni Simoun. Hindi na maaninag ang mapangutyang mukha nito.
Natuklasan ng pari na uminom si Simoun ng lason at tnitis lamang niya ang sakit na dulot nito.

Nagtangka pa itong humanap ng lunas ngunit nakiusap nalang na huwag nang mag-aksaya ng
panahon at dahil ayaw niyang mahuli siya ng mga sibil na buhay. Sinabi ni Simoun na mayroon
siyang lihim na na ipagtatapat.

Naupo ang pari malapit sa ulunan ni Simoun at nakinig sa salaysay ni Simoun.

Labintatlong taong namalagi si Simoun sa Europa. Bumalik ito sa Pilipinas dala-dala ang bagong
pag-asa. Handa na niyang patawarin ang lahat ng nagkasala sa kaniya at umuwi siya para
pakasalan si Maria Clara.

Ngunit dahil sa isang kaguluhan na likha ng kanyang mga kaaway ay nawala ang lahat ng sa
kaniya. Nailigtas lamang siya sa kamatayan sa tulong ng isang kaibigan.
Magmula noon ay isinumpa ni Simoun na siya ay maghihigant. Sumali siya sa himagsikan sa
Kuba at dito niya nakilala ang heneral na noo’y komandante pa lamang. Naging magkaibigan si
Simoun at ang heneral.

Gamit ang salapi ni Simoun ay naging Kapitan Heneral ang kaibigan. Napaparito niya at nagamit
bilang kasangkapan sa paghihigant. Gabi na nang natapos ang pagtatapat ni Simoun.

Sinabi ni Padre Florentno na patatawarin siya ng Diyos. Ang lahat ng tao ay nagkakasala at sapat
na ang mga hirap at pagttis ni Simoun upang pagbayaran ang kanyang kasalanan.

Ayon sa pari, hindi hinayaan ng Diyos na mangyari ang plano ni Simoun dahil mali ang kaniyang
naging pamamaraan bagama’t maganda ang kaniyang layunin.

Dagdag pa nito, nararapat lang na magtis ang mga matatapat at mababait upang makilala at
lumaganap ang mga adhikain nito. Sinagot din ng pari ang tanong ni Simoun na anong klase ng
Diyos ang ganoong nagbibigay ng pasakit.

Ani Padre Florentno, ito ang Diyos na makatarungan. Siya ang nagpapala sa mga mababait at
nagpaparusa sa mga masasama. Ilang sandali pa’y naramdaman ni Padre Florentno na pinisil ni
Simoun ang kaniyang kamay.

Inantay ng pari na ito’y muling magsalita ngunit muli niyang naramdaman ang dalawang pisil at
narinig ang buntong hininga ni Simoun. Isang mahabang katahimikan ang naghari sa buong silid.

Nangilid ang luha sa mga mata ng pari kaya binitwan ang kamay ng may sakit. Kumatok ang
isang utusan upang itanong kung magsisindi na ng ilawan.

Sa tulong ng liwanag ng lampara ay nakita niyang patay na ang may sakit. Lumuhod ito at
nanalangin. Tinawag din niya ang mga utusan upang lumuhod at manalangin.
Kinuha ni Padre Florentno sa taguan ang maletang bakal na kinalalagyan ng mga kayaman ni
Simoun. Pagkatapos ay tumungo ito sa bato na inuupuan ni Isagani upang masdan ang kalaliman
ng dagat.

Doon ay hinagis ng pari ang kayamanan ni Simoun.

Talasalitaan:

Darakpin – huhulihin

Telegrama – uri ng sulat

Sanhi – dahilan

Pakutya – nang-aasar

Natuklasan – nalaman

Lunas – gamot

Lihim – sikreto

Salaysay – kwento

Namalagi -tumira

Salapi – pera

Kasangkapan – kagamitan

Adhikain – layunin, plano

Tumungo – nagpunta

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Pahiwatg ng iba't ibang kabanata

Ang pahinang ito ay naglalaman ng mga pahiwatg ng mga iba't ibang kabanata ng El
Filibusterismo.

Kabanata I:Sa Kubyerta

-Ang bapor Tabo’y larawan ng atng pamahalaan, ng atng bayan. Mahina ang pagtakbo at
maraming balakid sa landas na ang ibig sabihi’y mahina ang pag-unlad. Marami pang dapat
gawin upang sumulong ang bansa.

-Ang mga taong sakay ng bapor ay may dalawang kinalalagyan; ang kubyerta at ang ilalim nito.
Ang pamahalaan ay nagpapalagay na may mataas at mababang uri ng tao.

-Si Simoun, ang mayamang mag-aalahas na siyang tagapayo ng kapitan heneral, ay walang iba
kundi si Ibarra.

Kabanata II: Sa Ilalim ng Kubyerta

-Ang mga kabataan ay masigasig sa kanilang mga balak. Humahanap sila ng mga paraan upang
maisakatuparan ang kanilang mga adhika. Lipos ng pag-asa ang mga kabataan.

-Mapupusok ang kanilang kalooban. Hayagang sinasagot nang makahulugan si Simoun gayung
ang pagkakakilala nila’y malapit sa kapitan heneral.

- Ang pagpapari ni Pare Florentno dahil sa kagustuhan ng ina ay nagpapakita ng kapangyarihan

ng mga magulang sa anak noong unang panahon. Anumang bagay na naisin ng magulang maging
laban man sa kalooban ng anak ay nasusunod.

Kabanata III: Mga Alamat

-Ayon sa alamat, Si Donya Geronima ay tumanda dahil sa kahihintay sa kaniyang kasintahan. Ito’y
nagpapahayag ng pagkamatapat ng babaing Pilipina.

-Maalamat ang atng bansa. Hindi lamang Pasig ang mayroon. Halos lahat ng bayan pat na ang
pinagmulan ng mga bagay, halaman o tao.
Kabanata IV: Kabesang Tales

-Ang pagkakaagaw ng Korporasyon sa lupain ni Tales ay nagpapahiwatg ng mga kasamaang

umiiral noong panahon ng Kastla.

-Ang paghahanda ni Kabesang Tales ng baril, gulok o palakol ay nagpapakitang handang

ipakipaglaban ng mga Pilipino ang kanilang karapatan.

-May mga Pilipino ring nagpapahirap sa kapuwa Pilipino. Nariyan ang mga tulisang dumakip kay
Kabesang Tales upang ito’y ipatubos.

Kabanata V: Ang Noche Buena ng Isang Kutsero

-Ang kaawaawang mga Pilipino’y tumatanggap ng mabigat na parusa sa kauntng pagkukulang.

Malulupit ang maraming mga nasa tungkulin.

-Malaki ang pagnanais ni Kapitan Basiliong makasundo ang kura at alperes. Sila ang
makapangyarihan sa bayan.

Kabanata VI: Si Basilio

-Ang pagpapaalila ni Basilio upang makapag-aral ay nagpapakita ng pagpapahalaga ni Rizal sa

Karunungan. Maging ano mang uri ng gawain basta’t marangal ay kailangang pasukan upang
makatapos ng pag-aaral. Kailangan ang pagttis, pagttyaga at pagsusumigasig upang matuto.

-Sa kabanatang ito’y napabulaanan ang kasabihang kung ano ang puno’y soyang bunga. Si Basilio
ay may mga mabubutng katangiang kabaligtaran ng sa ama.
Kabanata VII: Si Simoun

-Ang lahat ng pag-uusap sa kabanatang ito’y mahalaga. Isinisiwalat dito ang buong diwa,
kaisipan, damdamin at mga mithiin ng may akda para sa kaniyang bayan.

-Nalalarawan din dito ang dalawang pangkat ng mga Pilipino na humihingi ng pagbabago. Ang
isa’y humihiling na maging bahagi ang Pilipinas ng Espanya at ang isa nama’y nagnanais
humiwalay upang maging ganap na malaya.

Kabanata VIII: Maligayang Pasko

-Ang mga Pilipino ay mapaniwalain sa mga himala. Ang paghahanap ni Huli ng Salaping
inaasahang ibibgay ng Birhen ay kaigsian ng pag-iisip. Ibig ipaunawa ni Rizal na nasa tao ang
gawa at nasa Diyos ang awa.

-Ang pagkapipi ni Tandang Selo Ay nagpapahiwatg ng pagkaka-alis sa mga Pilipino ng kalayaang

magpahayag ng kanilang nais sabihin.

Kabanata IX: Si Pilato

-Masalapi at makapangyarihan ang korporasyon. Walang Pilipinong maaaring lumaban dito

noong panahong iyon.

-Si Pilato ang siyang naggawad ng hatol na si Hesus ay ipako sa krus. Siya’y naghugas ng kamay at
sinabibg siya’y walang kasalanan.

Kabanata X: Kayamanan at Karalitaan

-Ang isinasama ng mga mamamayan ay nasa mga taong namamahala.

-Ang mga Pilipino’y handang magbuwis ng buhay alang-alang sa kanilang karapatan.

Kabanata XI: Los Banos

-Magkasamang nagpapasiya ang mga prayle at ang pamahalaan, karaniwang nananaig pa ang
pasiya ng mga prayle.

-Magkaiba ang pamamalakad ng mga Dominiko at mga Heswita.

-Ang panunuyo sa mga may kapangyarihan ay kaugalian natng mga Pilipino.

Kabanata XII: Si Placido Penitente

-Ang di pantay-pantay na pagtngin ng guro sa mag-aaral ay hindi nararapat sapagkat ito’y

nagiging dahilan ng pagkawala ng kawilihan ng mga mag-aaral at ng di-paggalang ng mga ito sa
guro.

Kabanata XII: Ang Klase ng Pisika

-Ang mga mag-aaral noong panahong iyon ay hindi nasisiyahan sa pamamalakad at pamamaraan
ng pagtuturo sa pamantasan. Sila’y naghain ng kahilingan upang magkaroon ng pagbabago.

-Ang malaking laboratoryo sa Pisika ay laging inihahanda sa mga panauhing daratng at hindi sa
pag-aaral. Isa ito sa sakit ng atng lipunan-ang pakitang tao.

Kabanata XIV: Sa Bahay ng mga Estudyante

-Si Sandoval ay larawan ng mga kastlang may malasakit sa atng bayan at pagpapahalaga sa mga
Pilipino.

-Ang pagitang inilalagay ng pulitka sa mga lahi ay nawawala sa mga paaralan, na wari’y
nalulusaw sa init ng kabataan at karunungan. Magandang halimbawa si Sandoval, isang Kastlang
naging kasama’t kamag-aral nina Isagani at Makaraig.

Kabanata XV: Si Ginoong Pasta

-Upang mailapit at makahingi ng tulong sa isang taong makapangyarihan, kailangang hanapin

muna ang kaibigan o kinaaalang-alangan nito; isang sakit ng lipunan na ngayon ay palasak.

-Maraming taong tumitgin sa pansariling kapakanan at winawalng bahala ang ikabubut ng

bayan.

Kabanata XVI: Ang mga Kapighatan ng Isang Insik

-Ang pagtanggap ng suhol ng mga nanunungkulan sa pamahalaan at ang pagsasamantala sa mga

lumalapit sa kanila ay nakapagdaragdag ng paghihirap ng bayan. Ito ang pinakamalubhang sakit
ng lipunan sa ngayon.

Kabanata XVII: Ang Perya sa Quiapo

-Masining ang mga Pilipino. At sa dahilang ang singing ay kinakikitaan ng damdamin at ng iniisip
ng gumagawa nito, makikitang ang nalalarawan sa kanilang mga inukit ay ayon sa mga
pangyayari noong panahong yaon.

Kabanata XVIII: Mga Kadayaan

-Ang mga bagay na nabanggit ng ulo ay tumutukoy sa pangyayaring nagaganap noong panahon
ng Kastla.

-Ang pagkatakot at tuluyang pagkakahimatay ni Pari Salvi ay nagpapakilala ng pagtanggap ng mga

prayle sa kanilang kasamaa’t pagkakasala.

Kabanata XIX: Ang Mitsa

-Ang di-mabutng pagtngin ng Kastla sa mga Pilipino ay siyang nagtataboy sa huli upang
maghimagsik.

-Ang layunin ng maraming magulang sa pagpapaaral sa kanilang anak upang maipagmalaki at

masabing sila’y magulang ng isang nakapag-aral at nagkattulo.

Kabanata XX: Ang Nagpapalagay

-Mataas ang pagpapalagay ng mga Pilipino sa mga banyaga. Agad-agad tayong humahanga. Hindi
na natn sinusuri ang kanilang mga tunay na pagkatao at kakayahan.

-May paniniwala si Rizal na ang tao’y pantay-pantay. Walang pagkakaiba ang put at kayumanggi.

Kabanata XXI: Mga Ayos-Maynila

-Karaniwan sa maraming tao ang pagwawalang bahala sa kapakanan ng kapwa at ng bayan.

Walang inaalagata ang marami kundi ang kagalingang pansarili.

Kabanata XXII: Ang Palabas

-Ang kaugaliang pagdatng nang huli sa takdang oras at hindi taal na sa atn. Ginaya lamang natn
ito sa mga Kastla.

-Ang mga Pilipino’y mahilig sa mga palabas na buhat sa ibang lupain. Maging ano mang bagay na
gawa ng mga dayuhan ay tnatangkilik at hinahangaan natn.

Kabanata XXIII: Isang Bangkay

-Ang pagbabalik at balak ni Simoung agawin si Maria Clara sa kumbento ay nagpapatunay ng

kawagasan ng pag-ibig nito; at ang pagkamatay ng dalaga ay nagpapahiwatg ng pananatli ng
kapangyarihan ng relihiyon sa atng bansa.

Kabanata XXIV: Mga Pangarap

-Ang pag-unald na nakikinikinita ni Isagani ay siyang pangarap ng may-akda para sa kaniyang

bayan.

-Ito’y hindi nanatling pangarap. Ang lahat ay nagkaroon ng katuparan.

Kabanata XXV: Tawanan at Iyakan

Ang kapasiyahang ginawa ni Don Custodio tungkol sa akademya ay isang katunayang ang
kabataan ay hindi binibigyang laya upang gumawa ng mga bagay na ikauunlad ng sarili at ng
bayan.

-Makapangyarihan ang mga prayle dito sa atng bansa. Sa pamamagitan ng relihiyon, ng

pananampalataya, ay nangyayaring mapasunod at masakop tayo ng lubusan.
Kabanata XXVI: Ang Paskin

-Ang mga makapangyarihan ay nakagagawa ng mga paraan upang masugpo ang anumang
kilusang labag sa kanilang kapakanan.

-Anumang pagsulong ay hinahadlangan nila sapagkat malaki ang kanilang pagnanasang manatli
sa Pilipinas.

Kabanata XXVII: Ang Prayle at ang Pilipino

-May mga paring marunong umunawa. Hindi lahat ay may masamang ugali at di-mabutng
pagkilala sa mga Pilipino.

Kabanata XXVIII: Tatakut

-Higit na nakatatakot pagkaminsan ang mga bali-balita kaysa tunay na pangyayari. Kalimitan, pag-
nagpasalin-salin, ito’y marami nang dagdag.

-Sa kabilang dako, may mga pangyayari namang aring pagtakpan kahit ng mga pahayagan.

Kabanata XXIX: Mga Huling Salita Ukol kay Kapitan Tiyago

-Ang huling habilin ay nabago na ayon sa nais ni Pare Irene.

-Lubos ang paniniwala ng mga tao noon sa mga himala; isa sa mga bagay na idiniin sa isipan ng
mga mananampalataya.
Kabanata XXX: Si Huli

-Walang sukat napuntahan ang mga taong naghahanap ng katarungan. Ang lahat maging ang
mga may tungkulin sa pamahalaan ay nasa ilalim ng kapangyarihan ng simbahan.

-Walang nattra sa mg kawawa kundi ang mamundok at manulisan.

-Makapangyarihan ang pag-ibig.

Kabanata XXXI: Ang Mataas na Kawani

-Ang pagtatanggol ng mataas na kawani kay Basilio ay isang pagpapatunay na may ilan ding
Kastlang ,ay ugaling marangal.

-Palaging api ang mga walang lakas at mga dukha. Hanggang ngayon ay ito ang larawan ng
katarungan sa atng bansa.

Kabanata XXXII: Mga Ibinunga ng mga Paskin

-Si Paulita’y larawan ng isang dalagang makabago. magkalayo ang daigdig nila ni Isagani. Hindi
siya makapaghintay sa katuparan ng mga “pangarap” ng binata.

-Ang dalaga’y makasarili, ang binata’y makabayan.

Kabanata XXXIII: Ang Huling Matuwid

-Si Simoun at Basilio ay kapuwa uhaw sa paghihgant. Nais nilang maipaghigant ang sariling
kaapihan.

-Sa mga dukha at api nagsisimula ang paghihimagsik. Bihira ang nanggagaling sa mga maruruning
at mayayaman. Ito’y pinatutunayan ng kasaysayan.

-Si Simoun ay may paniniwalang ang nilalayon ang nagbibigay katuwiran sa pamamaraan. Hindi
baling masama ang pamamaraan, mabut lamang ang layunin. Nalimutan niyang ito’y labag sa
alituntunin ng kagandahang-asal.

Kabanata XXXIV: Ang Kasal

Ang kabanatang ito’y naglalarawan ng sakit ng atng lipunan:

-Sa pagpili ng ninong at ninang- Marami ang nagpapaanak sa mataas na tao kahit ito’y di lubhang
kakilala. Ikinararangal nila iyon at ipinagmamalaki. Sa katotohanan ang mga ito ay hindi
nakagaganap sa kanilang tungkulin bilang ninong pagkat nin hindi natatandaan ang inaanak.

-Ang paghahanda- sadyang pinagkakagastahan nang malaki ang kasalan, binyagan at ano mang
pisata dito sa Pilipinas. Inuubos ng may handa ang kanilang makakaya. Ang iba’y kahit na
mangutang.

Kabanata XXXV: Ang Pista

-Makahulugan ang tatlong salitang nakattk sa papel na nagpalipat-lipat sa mga piling panauhin.
Sinasabing “Bilang na, natmbang na, hat ang inyong kapangyarihan.” Nangangahulugang
nabibilang na ang araw ng mga maykapangyarihan. Nalalapit na ang kanilang wakas, sapagkat
natagpuang nagkulang at nakgkasala.

-Magnum Jovem- Dakilang Jupiter. Si Jupiter ay ang Diyos ng kalangitan, ayon sa relihiyong
Romano.
Kabanata XXXVI: Mga Kagipitan ni Ben-Zayb

-Muling ipinakita ng may-akda ang walang katapatan sa pagbabalita noong panahong iyon.

Kabanata XXXVII: Ang Hiwaga

-Totoo ang kasabihang may pakpak ang balita at may tainga ang lupa. Walang lihim na hindi
nahahayag.

Kabanata XXXVIII: Kasawinan

-Maraming mga kawal na Pilipinong mahigpit pa sa mga Kastla. Walang pakundangan sa

kanilang mga kababayan.

Kabanata XXXIX: Katapusan

-Ang kayamanan ay malaking tukso sa buhay ng tao.

-Kailangang maging mabut ang kaparaanan upang maging mabut ang wakas.

-Binibigyang diin ang katotohanang kung walang kalayaan ay walang katarunga.

-Ang kalayaa’y maaaring makamit sa tulong ng pagpapataas ng uri ng katuwiran at ng karangalan

ng tao.

-Nasa kabataan ang pag-asa ng bayan.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------