PANEVROPSKI UNI VERZI TET " A P E I R O N " BANJA LUKA

FAKUL TET POSLOVNE EKONOMIJE

Mr TOMISLAV I. STAJČI Ć

" UPRAVLJANJE TROŠKOVI MA KAO ELEMENTOM

ULAGANJA U FUNKCIJI UNAPREĐENJA TRŽIŠNE POZI CIJE
PREDUZEĆA"

- DOKTORSKA DISERTACIJA -

BANJ A LUKA, 2007.

1
 P RE DGO VO R

Moje opredjelenje za obradu teme doktorske disertac ije pod nas lovom
"UPRAVLJ ANJ E T ROŠKOVIMA KAO ELEMENT OM ULAGANJ A U
FUNKCIJI UNAPREĐENJ A TRŽIŠNE POZICIJ E PREDUZEĆA" prois-
teklo je iz dugogodišnjeg rada u privredi sa s vim problemima koji prate
pos lovanje pos lovnih s ubjekata i njihove uspješnosti.

Takođe, u tom smis lu i dosadašnji pedagoški rad iz oblas ti Računo-

vodstva i Pos lovnih finans ija uvjerili su me da mogu da odgovorim
izazovima obrade problema koju tretira ova doktorska dis ertac ija.

U obradi ove teme, od presudnog značaja bila mi je nes ebič na pomoć

mentora, uvaženog prof.dr Šefkije Berberović a te mu s e s a izuzetnim
poštovanjem najsrdačnije zahvaljujem.

Svakako, bezgraničnu zahvalnost dugujem mojoj porodic i, posebno

suprugi Slobodanki, na izuzetnom strpljenju, razumjevanju i podršc i, kojoj
sa bes krajnom ljubavlju posvećujem ovo djelo.

Autor

Banja Luka, 2007. godine

Mr Tomis lav I. Stajč ić

2
 UVOD

1. PREDMET ISTRAŽIVANJA

Osnovni princ ipi ekonoms ke efikasnosti proizlaze iz nastojanja da s e

ostvare što već i rezultati- izlazni elementi procesa pos lovanja- uz što
manja angažovanja i trošenja- ulaznih elemenata u proc esu reprodukc ije.

Smanjenje angažovanja i trošenja elemenata pos lovanja a radi

ostvarivanja maks imalnih pos lovnih rezultata, treba da ima za pos ljedicu i
odgovarajuć i kvalitet ekonomije privrednog subjekta.

Ukoliko se pođe od bitne postavke o uspješnosti pos lovanja i

efikasnosti korišćenja vrijednosti, sadržane u materijalnim elementima
proces a reprodukc ije, kao minulog rada i utrošaka radne s nage , kao
trošenje tekućeg rada, aktivnos ti upravljačke strukture preduzeć a-
menadžmenta- treba usmjeriti na praćenje tih elemenata u proces u
reprodukc ije, a u c ilju njihovog minimiziranja , odnosno svođenja na
objektivno us lovljenu velič inu.

Polazeć i od navedenog, ovaj istraživački rad je usmjeren na

iznalaženje odgovarajuć ih pokazatelja i mjerila za utvrđivanje i
objektiviziranje ulaznih elemenata proces a reprodukcije sa naglas kom na
troškove i njihov uticaj na ukupne kvalitativne rezultate materijalno-
organizac ionog s istema. Znač i, istraživanje će biti posebno usmjereno na
nač in minimiziranja trošenja kao elementa ulaganja po jedinic i rezultata,
što u osnovi bitno utiče na kvalitet ekonomije preduzeća.

Polazeć i od prednjih postavki, predmetno istraživanje posebno s adrži:

- praćenje faza angažovanja sredstava, uključ ivanjem vremens ke

dimenzije u c iklusu reprodukc ije;
- analizu kvantitativne strukture trošenja elemenata proizvodnje s a
posebnim osvrtom na dinamiku proces a reprodukc ije,
- analizu uticaja i značaj troškova kod utvrđivanja i vođenja pos lovne
politike sa stanovišta tržišne pozic ije privrednog subjekta,
- definis anje modela za izražavanje ukupnih kvalitativnih rezultata kao
sintetičkog izraza , te utic aja pojedinih elemenata na ukupan pos lovn i
uspjeh , kao ključnog faktora kod utvrđivanja tržišnog položaja
preduzeća kao materijalno-organizac ionog s istema.

3
 2. CILJ ISTRAŽIVANJA

Na os novu predložene teme doktorske dis ertac ije, istraživanje ima

prevashodni c ilj da doprinese razvoju teoretsko-metodoloških pokazatelja,
o ponašanju troškova kao elementa ulaganja proces a reprodukcije, što bi
trebalo da pomogne menadžmentu preduzeća kod izbora odgovarajuć ih
mjera za poboljšanje tržišne pozic ije preduzeća.

Pored toga , ovo istraživanje treba da obuhvati s ve aspekte ulaganja

elemenata procesa reprodukc ije, i to kako, sa stanovišta tekućeg
pos lovanja, tako i razvoja preduzeća, uz poboljšanje kvaliteta
ekonomije.To podrazumijeva pripremanje odgovarajućih pokazatelja kao
instrumenta za kontrolu s vih oblika ulaganja, kao elemenata koji imaju
značajan uticaj na ukupne pos lovne rezultate.

Znač i, is traživanje treba da pruži i odgovor na to kolika je realna

pomoć i korisnost dos adašnjih saznanja iz oblasti teorije troškova i
metodologije menadžmenta u dobijanju objektivnih i vjerodostojnih
pokazatelja kod vođenja pos lovne i razvojne politike a u cilju unapređenja
ekonomskog položaja preduzeća u tržišnim us lovima.

3. OSNOVNE NAUČNE HIPOTEZE

Sve intenzivniji proces širenja tržišta, te prisustvo naglašene

konkurenc ije, us lovljava potrebu pos jedovanja prec iznih pokazatelja za
praćenje rezultata pos lovanja, kako ukupnih, tako i pojedinih faza proces a
reprodukc ije. Ovo treba da pomogne menadžmentu za bržu i pouzdaniju
identifikac iju utic aja svih elemenata koji mogu negativno uticati na ukupne
rezultate pos lovanja a u c ilju donošenja is pravnih upravljačkih odluka.

Uzimajuć i u obzir gornje karakteris tike, u ovom radu s e polazi od

sledeć ih hipoteza:

- Determinis anje svih pokazatelja o pojedinačnim elementima, kako

ulaznim, tako i izlaznim u proces u reprodukc ije i njihovog uticaja na
ukupne kvalitativne rezultate, obezbjeđuje definisanje i konstruis anje
modela za izražavanje i mjerenje kvaliteta ekonomije preduzeća i
efikasnost pos lovanja is tog;

4
 - Na osnovu odnosa između svih izlaznih elemenata proces a i izvršenih
angažovanja i trošenja, moguće je identifikovati kompleksn i
pokazatelj ukupnog pos lovnog us pjeha i njegov tržišni položaj;
- Pored globalnih pokazatelja pos lovnog uspjeha preduzeća, mode l
treba da omoguć i i parc ijalne pokazatelje efikasnosti svakog
pods istema na ukupne rezultate. T i pokazatelji treba da obezbijede
podatke o efikasnosti pods istema: proizvodnja, razmjena i
finansiranje

Navedena is traživačke hipoteze treba da daju određeni doprinos

razvoju teoretskih saznanja i konstruisanje modela pokazatelja u c ilju
efikasnosti menadžmenta kod donošenja upravljač kih odluka, njihovom
izvršenju i kontroli.

4. NAUČNE METODE ISTRAŽIVANJA

Navedeno is traživanje na predloženu temu doktorskog rada treba da

se zasniva na metodama s istema analize procesa ulaganja u proces u
reprodukc ije na nivou preduzeća kao materijalno- organizac ionog s istema.

U tom c ilju predviđa s e konstituis anje modela upravljanja troškovima

pos lovanja kao elementom ulaganja.

Za tu svrhu bile bi u primjeni metode koje su od velikog značaja za

ekonomsko istraživanje. T o su:

- metode statis tičke analize, kao što su: regres iona i korelac iona analiza,
metoda eliminac ije ekstrema, analiza varijans e, koefic ijent
determinacije kao mjere međusobnog s laganja ekonoms kih pojava;
- metode matematičke analize, kao dopune ekonomskoj analizi kod
utvrđivanja opšteg i konkretnog matematskog izraza, linearne i
nelinearne funkc ije, metoda najmanjih kvadrata, metoda marginalne
analize;
- komparativna analiza zas novana na komparac iji ekonomskih mjerila i
pokazatelja u dinamic i i pros toru.

Od ostalih naučnih metoda najviše bi s e koristile s ledeće metode:

- opšta naučna metoda modeliranja,

- opšta naučna metoda dedukc ije, indukc ije, s inteze i analize,
5
 - metode za analizu podataka: deskriptivne mjere, grafič ka metoda,
analiza ekstremnih vrijednosti.

U fazi prikupljanja podataka i informac ija korišć ene su metode

uzorkovanja, ankete, intervjua i zapažanja.

Kod upravljanja mjerilima i indikatorima pos ebno se primjenjuje

metod koefic ijenata, što je rezultat široke primjene u konkretnoj praks i.

6
 PRVI DI O

STRUK TURA EKONOMSKOG RADA KAO

USLOVA OSTVARIVANJA REZUL TA TA

7
 I. EKONOM SKI RAD KAO US LOV EKONOM SKIH
REZULTATA

1. Organizac ioni o blici pre duze ća

Proces ekonoms kog, političkog i kulturnog povezivanja zemalja u

svjets kom društvu, kao osnovni elementi početka novog milenijuma,
potenc iraju informaciju kao glavno sredstvo za ostvarivanje os novnih
ekonomskih c iljeva preduzeć a.

Na osnovu utvrđenih potreba potrošača, njihovoj kupovnoj snazi,

estetskim vrijednostima, kulturi, navikama i drugim elementima, osvajaju
se novi tržišni pros tori a s amim tim i poveć ava vrijednost uloženih
sredstava a takođe i dohodak.

Svaki pos lovni subjekt nastoji da osvoji nova i proširi postojeć a

tržišta zašto svjetsko tržište postaje standard za upoređivanje c ijena i
kvaliteta proizvoda.

Osnovni motiv organizovanja svakog pos lovnog s ubjekta, je dobitak,

tj. razlika između os tvarenih rezultata i uloženih sredstava kojim s e
raspolaže i raspoređuje na osnovu svojine određenog vlasnika kapitala. Na
taj nač in s e podstič e njegova preduzetnič ka inic ijativa.

Funkc ija kapitala u preduzeću i titular svojine-vlas nik postaju osnova

za upravljanje pos lovnim subjektom po osnovu kapitala, odnosno osnova
motivisanosti vlasnika kapitala za optimalno raspolaganje i sudbinu
uložene imovine.

Relac ija privatna s vojina- kapital- dobitak predstavljaju suštinu

pos lovanja svakog pos lovnog subjekta i os novu svakog međusobnog
povezivanja.

Privatno vlas ništvo i kapital-odnos i stvorili su kod nas od početka

90-tih godina us love za formiranje više tipova preduzeća kao pravnih lic a a
izbor konkretnog tipa i strukture ostaje u nadležnosti menadžerskih
struktura.

Svakako, sve ovo sa jednim jedinim c iljem, optimalnim korišćenjem

resursa i realizac ijom ekonomskih interes a kroz zadovoljenje potreba
tržišta i uvećanje uloženog kapitala.

8
 Ovaj cilj je imperativ pos lovanja i za koji je vlasnik primarno i
najneposrednije zainteresovan.

Prema tipu svojine, kod nas, postoje društvena-javna, privatna,

državna i mješovita svojina, a na os novu toga i društvena-javna, privatna,
državna i mješovita preduzeća.

Sami oblic i organizovanja koji zavis e od vrste djelatnos ti, osnivaču,

nač inu obezbjeđenja uloženog kapitala, nač inu preuzimanju obaveza,
nač inu upravljanja i raspodjeli ostvarenog dobitka u stvari su pravo svakog
vlas nika kapitala.

Po s lobodnoj proc jeni on bira adekvatan tip organizac ionog oblika

preduzeća uz predpostavku da ć e mu is ti najuspješnije omoguć iti
maks imalan dobitak, svakako u skladu sa zakonskim propisima, dobrim
pos lovnim obič ajima i pos lovnim m oralom.

Po važeć im zakons kim propis ima, osnovni oblic i organizovanja su:

društvo sa ograničenom odgovornošću, dionič arsko društvo, akcionarsko
društvo, društveno-javno preduzeć e, mješovito preduzeće, tj. društva lic a i
društva kapitala.

Društva lica su ustvari privredna društva osnovana sredstvima

udruženih članova kojima najčešće s ami upravljaju i obič no, obavljaju
pos lovanje.

Upravljačku funkc iju u društvima kapitala ne obavljaju vlasnic i

kapitala nego profes ionalni nos ioc i te funkcije kao što su menadžeri,
preduzetnic i i lideri.

Svakako da s u i ovi delegirani nos ioc i upravljačke funkc ije s timu-

lis ani i motivisani na maks imalnu oplodnju uloženog kapitala i s tvaranje
što već eg dobitka.

Os im preduzeća, postoje u pozitivnim zakonskim propis ima i mo-

gućnost organizovanja i funkc ionisanja na tržištu i preduzetnika koji nis u
pravna, nego fizička lic a.

Osnovna razlika je u tome što preduzetnik obavlja s ve funkc ije a

ujedno je i vlasnik, a pravno lic e može da obavlja funkc iju nezavisno od
samog vlasništva.

Neovisno o tome, koji je tip organizovanja ili s vojine, svi pos lovni
subjekti u zemljama u tranzic iji, zasnivaju svoje pos lovanje na uloženom
novcu, nastoje optimalno koris titi resurs e uz pretpos tavljene tržišne
parametre privređivanja, s a ciljem da uvećaju uložena sredstva.
9
 Osnova za upravljanjem pos lovanja predstavljaju početni uloženi
kapital, a naknadno i uveć ani kapital, sa osnovnom željom maks imizac ija
dobitka.

Svakako, kapital postaje osnova za udruživanje i povezivanje subje-

kata u nac ionalnim i svjetskim okvirima.

Integrac ijom pos lovnih subjekata na osnovu uč ešća kapitala stvaraju

se mnogobrojne prednosti kao što su: objedinjavanje na jednom mjestu
velike kapitale, materijalne i kadrovs ke resurs e, izos tajanje konkurenc ije
na tržištu, kompletaniji i prilagodljiviji proizvodni programi, veće tržišno
učešć e i daleko jača pozic ija na tržištu, maks imalno korišćenje instalis anih
proizvodnih kapaciteta a samim time i snižavanje ukupnih troškova
pos lovanja, skraćenje samog proc esa u proizvodnji kao i brži obrt kapitala,
a na osnovu toga i uveć anje uloženog kapitala.

Prema tome, c ilj s vakog kapitala je integrac ija u tržišnoj privredi.

Pos lovni subjekti s e mogu integrisati na više nač ina i to:

horizontalno kada su djelatnosti s lične ili iste, vertikalno kada s u vezani
proizvodni proces i od s irovine do finalnog proizvoda i konglomeratski
kada djelatnosti nisu u neposrednoj vezi.

Ovi oblic i povezivanja zasnivaju s e na udruživanje kapitala u

grupac ije preduzeća u formi holding društva ili preduzeća s a uzajamnim
učešć em kapitala.

Os im toga, u c ilju unapređenja djelatnosti privredni subjekti pove-

zuju se i u pos lovna udruženja kao što su konzorc iji, franšizing, pos lovne
unije i dr.

2. Pre duze će kao dina mičk i o rga nizac io ni s is te m

Preduzeća predstavljaju dijelove makroekonomske stvarnosti svake

zemlje kao zajednice. Oni su ustvari organizac ioni s is temi koji obavljaju
neke od elemenata c iklusa proizvodnje, a na bazi društvene podjele rada.

Bitna obilježja takvih s istema je da predstavljaju zbir povezanih

elemenata, da su dio nekog s loženijeg s istema tj. ustvari su pods istem
sistema koji funkc ioniše po utvrđenim princ ipima i pravilima.

10
 "P rema teoriji sistema, ekonomski sistem, može se objasniti kao
skladno povezivanje dijelova u cjelini, čime se omogućuje njeno
funkcionisanje. Pri tome se razlikuju prirodni, tehnički i organizacioni
1
sistemi ".
Na preduzeće, kao osnovni privredni subjekt i osnovni organizac ioni
oblik privređivanja utič u kako njegovi pods istemi tako i viši s istemi č iji je
on dio.

Glavni elementi preduzeća kao osnovnog oblika privrednog

djelovanja s u: ulaganja (input-i) , rezultati (output-i) , unutrašnji i vanjski
faktori utic aja na promjene istih i svakako pos lovni uspjeh kao rezultat tih
promjena.

Funkc ionis anje preduzeća usmjereno je prema ostvarenju što boljeg

pos lovnog uspjeha kao glavnog cilja reguliše se organizac ijom i
uspostavljanjem osnovnih pravila međusobnog povezivanja svih unut-
rašnjih i vanjskih elemenata.

Pos lovanje preduzeća kao organizac ionog s is tema u vremenu i

prostoru sa svim proces ima koji s e obavljaju unutar istog, č ine ga
dinamičkim s istemom. U us lovima sve intenzivnijeg procesa širenja tržišta
i prisustva naglašene konkurenc ije, ostvarenje konač nog ekonomskog cilja
zahtjeva od svakog organizac ionog sistema pos ebnu dinamičnos t
unutrašnjih procesa. Svakako, pos ebnu pažnju treba posvetiti onim
proces ima koji odstupaju od projektovanih i koji negativno utiču na ukupne
pos lovne rezultate.

Sva s loženost i bremenitost problemima i teškoćama u funkc i-

onis anju preduzeć a us lovljava sis tem upravljanja koji svojim odlukama
mjenja i stanje u samom organizacionom s istemu.

Glavna osobina dinamike organizac ionog s istema je upravljanje

usmjereno ka pos tavljenom c ilju, a to je rac ionalno pos lovanje, tj.
ostvarenje što već ih rezultata iz što manje angažovanje sredstava u proces u
reprodukc ije.

1
Stavri ć B.,B erberovi ć Š., i grupa autora “ Teori ja ekonomij e preduzeća”
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 3

11
 3. Strukt ura i dina mika mate rija lno - o rga nizacio nog
s is te ma

Složenost pos lovanja i aktivnosti menadžmenta u nastojanju da s e

ostvari i proširi tržišno učešće kao dio zajedničkog c ilja pos lovnog s istema,
traži ne samo razvijen informac ioni s istem nego i druge aktivnosti kojima
se postiže ostvarivanje planiranih pos lovnih zadataka.

Sve te aktivnosti us trojene su u adekvatne funkc ije tj. pos lovna

popdruč ja kao dijelove s istema pos lovnog subjekta odnosno pods is teme
organizac ionog i ekonoms kog s istema preduzeća.

Najznačajnije funkc ije su svakako proizvodnja, nabavka, marketing i

finans ije.

Međutim, s ve s e više naglašava i funkc ija informis anja, is traživačko-

razvojna funkcija kao i kadrovska funkc ija.

Inače, funkc ije se organizac iono mogu formirati u sektore ili pogone,
a manje organizac ione c jeline su odjelenja, s lužbe i pos lovne jedinic e.

Kako će ove funkc ije biti organizovane zavis i od niza faktora a

najviše od djelatnosti i vrste preduzeća, velič ine, kadrovske mogućnosti,
povezanosti funkc ija u samom s istemu i dr.

Za svaku funkc iju potrebno je utvrditi strategiju koje zajednički

moraju biti u c ilju ostvarivanja globalne strategije na nivou pos lovnog
sistema, ali is to tako moraju biti usaglašene s a posebnim operativnim
strategijama nižih organizac ionih dijelova.

Proizvodnja kao glavni pods is tem svakog organizac ionog s istema u

funkc iji novih informac ionih tehnologija u suštini mjenja svoj proizvodno-
tehnološki proces.

Naime, proces koji s e odvijao po ustaljenim princ ipima, mjenja se u

skladu sa stalnim tehničkim, tehnološkim i organizac ionim unapređenjima i
svjets kim dostignućima.

Marketing, č iji je zadatak istraživanje domaćeg i svjetskog tržišta,

polazi od sve različ itijih zahtjeva potrošač a, a u c ilju boljih rezultata nego
prisutna konkurenc ija.

Proizvodnja diverzifikovanih proizvoda koji su veoma prilagodljivi

visoko segmentiranim tržištima, jeste suština buduće reprodukc ije.

12
 Ipak, s ve ove funkc ije su nezamis live bez funkc ije finans ija, jer bez
iste nema ni početka, trajanja niti daljnjeg razvoja i prosperiteta preduzeća.

Ova funkcija je osnovna poluga postojanja kompletnog organiza-

cionog s istema.

Suština ove funkc ije vezana je za pribavljanje i korišć enje novč anih
sredstava- kapitala iz što povoljnijih izvora i pravilno upuć ivanje u
najis plativije tokove.

Značajno je navesti i kadrovske res urse kao ljudski kapital jer se sve
više traže stručni kadrovi na svim nivoima č ija kreativnost, inventivnost i
potrebe za novim saznanjima dolazi do sve već eg znač aja.

Svakako, sve podfunkc ije s istema funkc ionišu sa osnovnim motom:

minimalno ulaganje sredstava po jedinici proizvoda- pozitivno

poslovanja-jačanje i proširenje tržišnog statusa - što veći dobitak na
kraju svakog ciklusa procesa reprodukcije.

4. Princ ipi f unkc io nis anja

e konomije pre duze ća kao M OS-a

Preduzeće kao privredni subjekt, kao spec ifičan organizac ioni

sistem- mezoekonoms ki s istem- izražava svoju efikasnost odnosom ulaza i
izlaza tj. ulaganja elemenata proizvodnje u procesu reprodukc ije i rezultata
reprodukc ije.

Da bi s e uopšte moglo utvrđivati kvaliteet mezoekonomskog s is tema,

neophodno je prije toga shvatiti zakonitosti po kojima funkc ioniše
mezoekonoms ki s istem.

Ekonomski posmatrano, uložena sredstva elemenata proizvodnje

uvać avaju se u samom ciklus u reprodukc ije djelovanjem radne snage, koja
pored prenošenja vrijednos ti sreds tava za proizvodnju na novi proizvod,
stvara i višak vrijednosti veći nego što je potrebno za njeno obnavljanje.

Pošto mezoekonomski s is tem ima moguć nost uvećavanja uložene

vrijednosti, pos tavlja s e i zadatak da u svom pos lovanju ostvari već i
rezultat od uloženih sredstava.

13
 Us tvari zahtjeva se pos lovanje po os novnom ekonomskom princ ipu
reprodukc ije:

ostvariti maksimalni rezultat uz minimalna ulaganja

Praćenje rezultata reprodukc ije moguće je izraziti kroz fizički
proizvod, c ijenu proizvodnje i dohodak, a ulaganja u reprodukc iju u obliku
angažovanja i trošenja.

Isto tako, dva su vida izražavanja pokazatelja i to naturalni i novčani,

ali i tri elementa proizvodnje, radna snaga, sredstva za rad i materijal.

Zbog nemogućnosti potpunog obuhvatanja svih navedenih oblika

is kazivanja elemenata reprodukcije, u funkc ionisanju mezoekonomskog
sistema, kons truišu se i parc ijalni princ ipi, koji se odnose na pravila
ponašanja u pojedinim s egmentima tog s istema.

U mezoekonomskom s istemu razlikujemo dvije sfere c iklus a

reprodukc ije sfera proizvodnje i sfera razmjene, ogranič ene s egmentom
finans iranja.

Rezultat tog s is tema je fizič ki proizvod, a ulaganje izraženo

naturalnim velič inama, pos ebno radne snage, pa s e na toj osnovi konstruiše
prvi parc ijalni princ ip reprodukc ije- princip produk tivnosti:

ostvariti određeni fizičk i proizvod s minimalnim utrošcima

radne snage
Us tvari on je princip produktivnosti živog rada i odnos i s e na
rac ionalnost utroška radne snage. Proširenjem rac ionalnosti na utroške sva
tri elementa proizvodnje- tekućeg i opredmećenog rada, formira se princ ip
globalne produktivnosti.

Cijena proizvodnje, odnosno vrijednosti koja se javlja u funkc iji

obima fizičkog proizvoda i prodajnih c ijena tih proizvoda, predstavljaju
izlaznu velič inu tog segmenta mezoekonomskog s istema, ograničenog
fazama sfere razmjene.

Paralelno, ulazne velič ine u ovom pods is temuobuhvataju, pored

utroška elemenata proizvodnje i njihove nabavne c ijene, po kojima s e
pribavljaju sredstva za rad i materijal, dok s e utrošc i radne snage
reprodukuju iz zarada radnika.

Na toj osnovi se konstruiše drugi parc ijalni ekonoms ki princ ip

reprodukc ije- princip ekonomičnosti:

14
 ostvariti određenu cijenu proizvodnje uz minimalne troškove
elemenata proizvodnje.
U ovom parc ijalnom princ ipu obuhvaćeni su i elementi produk-
tivnosti jer je kroz njega proširen i na sferu razmjene.

Kako je c iklus reprodukc ije us lovljen cirkulac ijom ekonomskih

vrijednosti koje poč inju od novca a završavaju se dohotkom, moraju s e
zahtjevi proširiti i na s egment finans iranja.

Tako se konstituiše treć i parc ijalni ekonomski princ ip reprodukc ije-

princip rentabilnosti:

ostvariti maksimalni dohodak uz minimalno angažovanje

sredstava u reprodukciji.
Kao svodni ekonomski princ ip reprodukc ije, rentabilnost u s ebi
obuhvata i elemente princ ipa produktivnos ti i elemete princ ipa
ekonomičnosti.

U skladu sa zakonitos tima privređivanja provode se i ekonomski

princ ipi reprodukc ije, pa se uspješnost pos lovanja mjeri stepenom
sprovođenja istih ekonomskih princ ipa.

Znač i, pos ebno se mjeri produktivnost kao izraz uspješnos ti u sferi

proizvodnje, ekonomič nost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje i sferi
razmjene, a rentabilnost kao izraz uspješnosti u sferi proizvodnje sferi
razmjene i segmentu finans iranja.

Posmatrajuć i mezoekonomski s istem kao dinamički s istem kao i

neus aglašeno ponašanje princ ipa, rentabilnost ne može pos lužiti kao izraz
ukupnog kvaliteta ekonomije.
Zbog neusaglašenosti ponašanja utrošaka elemenata proizvodnje s a
troškovima, kao i troškova s a angažovanim sredstvima, da bi s e uoč ila
spec ifična dejstva svakog princ ipa, svaki od njih s e mjeri i izražava
posebno.

Jedino svođenjem na radni ekvivalent može s e oc jenjivati i ukupni

pos lovni uspjeh.

Faktori mezoekonomije svojim djelovanjem us lovljavaju velič inu i

strukturu ulaganja i rezultata reprodukc ije.

15
 U svojoj organizacionoj strukturi, mezoekonoms ki s istem obuhvati i
radni kolektiv koji je nos ilac ne s amo procesa rada nego i upravljanja
pos lovanjem i razvojem.

Us tvari, on predstavlja teleološki s is tem- s istem cilja- što

podrazumjeva svjesni utic aj na njegovo funkc ionisanje i razvoj.

Zbog djelovanja radnog kolektiva i njegovih organa, kao objektivna

dejstva i s ubjektivna dejstva utiču na pos lovanje mezoekonomskog
sistema, pa ekonomska teorija razlikuje objektivne i subjektivne faktore
koji us lovljavaju velič inu i strukturu ulaganja i rezultata mezoekonomskog
sistema.

U objektivna dejs tva koja djeluju na pos lovanje mezoekonomskog

sistema s e svrstavaju: društveni, tehnički i prirodni faktori, a na njih ne
mogu djelovati radni kolektiv sa svojim upravljačkim mjerama.

Promjenama objektivnih okolnosti u društvu, investic ionim

ulaganjem u nove tehničke mogućnosti dolazi do povećanja proizvodne
snage rada i raspolaganjem povoljnijim prirodnim resurs ima.

Objektivni faktori utiču na stvarno odstupanje pos lovanja od

objektivno us lovljenih ulaganja i rezultata.

Pošto s u oni pos ljedica propusta u organizac iji pos lovanja, eko-
nomska teorija ih naziva i organizac ioni faktori, č ije dejs tvo s e može
otklanjati mjerama organizac ije, bez dodatnog ulaganja akumulac ije.

16
 II. ANGAŽOVANJE KAPI TALA KAO OB LIK
ULAGANJA I TROŠENJA

1. Uloga s re ds tava u re pro dukciji

Bitan us lov za ostvarenje pos lovanja preduzeća je s vakako obezbje-

đenje elemenata proizvodnje pri ulaganju u procesu reprodukc ije.

"Sredstva za proizvodnju kao materijalni elementi procesa reprodukcije

obuhvataju dvije osnovne komponente koje se razlikuju po svojoj namjeni i
ponašanju u tom procesu. To su sredstva za rad i predmeti rada. P ri tome,
sredstva za rad su stvari koje radnik koristi kao oruđe pomoću kojih
prenosi djelovanje svoga rada na predmete rada, mjenjajući ih u nov e
2
upotrebne kvalitete ".
Uloga sredstava je u njihovoj upotrebi u proces u proizvodnje i
reprodukc ije.

Us tvari, ona se manifestuje u neprekidnom c iklič nom kretanju

sredstava iz jedne faze reprodukc ije u drugu.

Sredstva se u svakoj od faza javljaju u drugom obliku, iz novčanog

oblika, robni oblik pa ponovo novčani oblik itd.

Pošto s e ukupna sredstva ne reprodukuju potpuno u svakoj fazi

reprodukc ije odnos no vremenski se ne podudaraju, preduzeće ima
istovremeno sreds tva u svim oblic ima u svim fazama reprodukc ije.

Znač i, kompletna sredstva preduzeća nemaju jedinstveno kretanje u

ciklusu reprodukc ije

Sredstva s e ustvari ispos tavljaju u dva os novna vida:

1. slobodna u odnosu na proizvodnju ili

2. vezana za proc es proizvodnje

1.Sredstva koja nisu vezana za bilo koji dio procesa proizvodnje s u
slobodna i nalaze se u novčanom obliku. Ona mogu imati svoju namjenu,

2
Stavri ć B., B erberovi ć Š.,i grupa autora, “ Teorij a ekonomij e preduzeća”
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 39

17
ali su u princ ipu s lobodna sve do vezanja za neki od procesa proizvodnje,
kada dolazi do promjene u neki od materijalnih oblika.

Znač i, sredstva u s vakom drugom obliku os im novčanog, vezana s u

za proces proizvodnje, odnos no angažovana s u u nekom od dijelova
reprodukc ije.

2.Proces prelas ka oblika iz univerzalnog u neki s pec ijalni oblik je

ustvari proces angažovanja kapitala u reprodukc iji.

Sredstva ostaju blokirana- vezana- angažovana do momenta

realizac ije na tržištu kada ponovo prelaze iz završnog robnog u završni
novčani oblik.

Us tvari tada dolazi do transformac ije iz robnog u novčani oblik

sredstava, tj. od spec ijalnog u univerzalni.

2. Vre me ns ki as pe kt anga žova nja ka pitala

Smisao angažovanja kapitala u proc esu reprodukc ije us lovljen je

njegovom transformac ijom u svom kružnom kretanju od početnog
novčanog u robni, iz robnog u tehnološke oblike, zatim u završni robni
oblik i ponovo u novčani oblik.

Angažovanje kapitala u početnom robnom obliku je, ustvari početak

njegove vezanosti za jedan od dijelova proizvodnog ciklus a. Naime,
nabavkom materijalnih elemenata proizvodnje i eventualnim isplatama
zarada zapos lenima, novčani oblik kapitala je angažovan u konkretnoj
funkc iji u reprodukc iji.

Svakako da je ovaj oblik angažovanja poč etak tehnološkog proces a i

osnova njegovog daljnjeg nas tavka.

Kapital angažovan u tehnološkim oblic ima je najmanje raspoloživ

jer, poprimajuć i naturalni oblik nedovršene proizvodnje, nema upotrebnu
vrijednost za tržište i predstavljaju suštinu samog proces a proizvodnje.

Tek nakon prodaje (i naplate) proizvoda, odnosno kada s e izvrši

razmjena robe za novac, ostvaruje se dezangažovanje vrijednosti, tj. robni
oblik prelazi u univerzalni oblik- novac.

18
 Dužina ovih c iklus a mjeri s e vremenom - dužinom angažovanja
sredstava od početnog novčanog oblika i prelaska u poč etni robni oblik do
pos ljednje promjene iz završnog robnog oblika u novčani oblik.

"Tako se ciklus angažovanja, mjeren v remenom, javlja kao zbir v remena

pojedinih faza procesa reprodukcije u kojima su v rijednosti provele u
naturalnim oblicima (početnom robnom, prelaznom tehnološkom i
zav ršnom robnom) . Ovaj ciklus angažovanja, u poređenju sa ciklusom
proizvodnje, kraći je za jednu fazu u kojoj su v rijednosti u univerzalno
3
raspoloživom obliku -nov cu . " .
Ukupno trajanje reprodukc ije direktno zavis i od c iklus a angažovanja
kapitala odnosno vremena u kojem je kapital u naturalnom obliku.

Što je vrijeme angažovanja sreds tava duže, u jedinic i vremena

(najč ešć e u godini dana) manji će biti broj c iklus a i manje puta os tvarenje
rezultata proizvodnje i obrnuto.

"U tehnološkom procesu proizvodnje, elementi proizvodnje kombinuju se

u odgovarajućem kvalitativnom-određene vrste elemenata proizvodnje,
kvantitativnom- količine elemenata proizvodnje i vremenskom-
4
pravovremenom skladu ".
Uticaj vremena angažovanja sredstava je dvostruk i to kroz dužinu
ciklusa i samim ritmom proces a angažovanja.

Ukupna sredstva u reprodukc iji jednaka su vrijednosti blokiranih

sredstava u pojavnim vidovima u naturalnom obliku- prethodni robni oblik,
prelazni tehnološki oblik i završni robni oblik.

Kalendarski gledano, vrijeme konkretnog c iklusa angažovanja kapi-

tala je period od prvog blokiranja sreds tava (nabavka materijalnih
elemenata proizvodnje, isplata zarada zapos lenih) do pos ljednjeg
deblokiranja sredstava (naplatom prodate robe) .

Međutim, u stvarnosti veoma je teško odrediti trenutak blokiranja

odnosno deblokiranja sredstava.

Svaka od faza angažovanja sredstava vezano za vrijeme ima

karakteristič ne oblike.

3
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora,»Teorij a ekonom ij e preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 159
4
Stavri ć B., Kokeza G.,»Upravlj anj e posl ovnim sis temom»
Tehnološ ko- m et alurš ki fakult et, Beograd, 2002. st r. 141

19
 Sama dužina angažovanja kapitala u fazi prethodnog robnog oblika
različ ita je od uloška do uloška u proizvodnji.

Takođe, različ iti su i iznos i kapitala u svakoj fazi konkretnog c iklus a

angažovanja.

Angažovanje kapitala u tehnološkoj fazi je us tvari trošenje materijala

potpuno u skladu s a tehnološkim postupkom, dok se sredstva za rad
djelimično troše, izraženo amortizac ijom, kao obračunatim novč anim
izrazom trošenja onog dijela koja su učestvovala u proizvodnji konkretnog
proizvoda.

Završni trenutak robne faze angažovanja kapitala je izlazak gotovog

proizvoda iz proizvodnje.

3. Po jav ni o blic i ka pita la

Postoji nekoliko kriterijuma za klas ifikac iju sreds tava koja uč estvuju
u proces u reprodukc ije kao:

- oblic i;
- namjena;
- faze reproduktivnog proc esa;
- vrijeme kruženja;
- nač ini obezbjeđivanja i
- porijeklo angažovanog kapitala.

Međutim, dva su osnovna kriterijuma podjela i to:

1. podjela prema tehnič kim oblic ima-naturalni oblik- sreds tava;

2. podjela prema ekonoms kim oblic ima- ekonomski oblik- sredstava.

"U svom tehničkom aspektu u njihovim naturalnim oblicima proces

reprodukcije se, s obzirom na funkcionalnu upotrebu sredstava,
manifestuje kao proces transformisanja jednih upotrebnih kvaliteta u
druge, kao proces trošenja energije u cilju omogućenja toka tehnološkog

20
procesa, i proces rada, od početka njegov e pripreme do kraja njegov e
5
zav ršne faze . "

Sva ova sredstva su ustvari sredstva za proizvodnju a prema svojim

naturalnim oblic ima mogu se podjeliti na:

- osnovni materijal;
- pomoćni materijal;
- potrošni materijal i
- sredstva za rad.

Osnovni materijal u potpunostu ulazi u supstancu novog proizvoda te

prenos i svoje tehničke karakteristike novom proizvodu.

Pomoćni materijal djelimično ulazi ili uopšte ne ulazi u novi proizvod,

ali je njegova potrošnja us lov da bi s e tehnološki proces obavio.

Potrošni materijal se troši izvan tehnološkog proces a te s amo

indirektno utič e na sam proces proizvodnje.

Sredstva za rad su s va ona sredstva pomoću kojih s e obavlja proces

rada a to su alati, mašine, postrojenja, uređaji, građevinski objekti s
odgovarajuć im instalac ijama.

Ova sreds tva se fizički troše kao funkc ija proc esa rada i ekonomsk i
kao funkc ija vremena nezavis no od proc esa rada, ali u višekratnoj upotrebi
i na spec ifičan nač in prenose dio vrijednosti na novi proizvod.

U ekonomskoj literaturi kao mjerilo razvrstavanja sredstava na

osnovna ili obrtna sredstva s e uzima koefic ijent obrta tj. vremenski a ne
funkc ionalni aspekt, a to znač i ukoliko je obrt manji od jedan- osnovna
sredstva dok obrtna sredstva imaju koefic ijent obrta već i od jedan.

Us tvari, obrtna sredstva u procesu proizvodnje, u jednom c iklusu,

potpuno gube svoju upotrebnu vrijednost te u potpunos ti prenose s voju
vrijednost u vrijednost novog proizvoda.

Prema zakonskim propis ima obrtna sredstva preduzeća sač injavaju :

novčana sredstva, potraživanja iz pos lovnih odnos a, potraživanja iz
dohotka, sredstva u obračunu i zalihe.

5
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 4

21
 Svaka od ovih grupa obuhvataju već i ili manji broj sreds tva.

Novčana sredstva obuhvataju: žiro račune, blagajnu, devizna sredstva,

čekove, mjenice i akceptne naloge, obveznic e i druge blagajničke zapise i
ostala efektivna novčana sredstva.

Potraživanja iz poslovnih odnosa obuhvataju kupce u zemlji i

inostranstvu, potraživanja od radnika, akontac ije dobavljač ima, pot-
raživanje iz kooperac ijskih odnosa, potraživanja iz zajedničke izgradnje
pos lovnih objekata, ostala potraživanja iz pos lovnih odnos a tj. potraživanja
preko zakonskog roka.

Potraživanja iz dohotka su obračunate kamate na kredite, premije

os iguranja, provizije i druge naknade za bankars ke us luge, doprinos e i
članarine, ostale ugovorne obaveze, porez na promet, zakonske obaveze na
osnovu opštih propis a, ostale zakonske obaveze, lične dohotke, trošenje u
ime trgovačkih putnika, primanja na os novu građans kopravnih odnos a,
ostala lič na primanja.

Sredstva u obračunu obuhvataju interne kupce u zemlji, kredite za

obrtna i os novna sredstva date drugim preduzeć ima, s anac ijske kredite,
ostala potraživanja, interne kupc e u inostrans tvu, uložena sredstva u
vlastita preduzeća u inostranstvu, kredite date vlastitim preduzećima u
inostranstvu i ostala potraživanja u inostranstvu.

Zalihe obuhvataju zalihe materijala, zalihe s itnog inventara, guma i

ambalaže, zalihe nedovršene proizvodnje i sopstvenih poluproizvoda,
zalihe gotovih proizvoda, zalihe trgovačke robe i zalihe robe u kons ignac iji
i komis ionoj prodaji.

Podjela obrtnih sredstava moguće je izvršiti po osnovu viš e

kriterijuma:
- prema pojavnim oblicima-
energetski, pomoćni, potrošni materijal, nedovršena proizvodnja, gotov i
proizvodi, potraživanja od kupaca i novčana sredstva, blagakna, žiro računi
i s l.
- prema ekonom skoj sadržini-
u robnom obliku-reprodukc ioni materijal, nedovršena proizvodnja i
gotovi proizvodi;
u novč anom obliku- blagajna i sreds tva na žiro računima;

22
 u obračunu-potraživanja iz pos lovnih odnosa kao i sredstva u obračunu
po pozitivnim zakonskim propis ima.

- prema fazama reprodukcije-

u fazi proizvodnje- nedovršena proizvodnja i poluproizvodi;
u prometnim fazama- reprodukc ioni materijal, gotovi proizvodi,
potraživanja od kupac a i sredstva u blagajni i na žiro računima.

4. Utica j s re ds tava na kvalite t e konomije

Sredstva kao ulazni element mezoekonoms kog s istema čine značajna

obilježja kvaliteta ulaganja pa s vojim oblic ima ulaganja, djeluju na
dinamiku mezoekonoms kog kvaliteta na trojak nač in:

- ulaganjem u obliku trošenja,

- ulaganjem u obliku angažovanja,
- kao nos ilac nove tehnike koja se uključuje u proizvodnju.

Upotrebne vrijednosti sredstava se u procesu trošenja u reprodukc iji

troše ili potpuno gube a s amim tim i njihova vrijednos t putem prenošenja
te vrijednosti na novi proizvod.

Svakako uz us lov da društvo prizna opravdanos t proizvodnje kon-

kretnog proizvoda kao i prihvati nastale troškove kao društveno opravdane.

U praks i ne pos toji s inhronizac ija između procesa trošenja sreds tava
za proizvodnju i procesa prenošenja vrijednosti na novi proizvod. Rezultat
toga je razlika između utrošenih vrijednos ti (troškova) i prenijete
vrijednosti koje dolaze do izražaja:

- sa stanovišta proces a rada,

- pod dejs tvom vremena trošenja,
- pod dejs tvom tržišta.

Trošenje sredstava u procesu reprodukc ije ustvari nastaje u procesu

trošenja radne snage. Međutim, treba posebno posmatrati trošenje radne
snage u proces u rada pri proizvodnji koji su us lovljeni prirodom,

23
zahtjevima i karakterom konkretne tehnologije, kao faktor trošenja radne
snage odnos no faktor mezoekonomskog kvaliteta.

Na drugoj strani postoje i druga trošenja radne snage nezavisno od

trošenja sreds tava u proc esu rada i procesu proizvodnje, kao neproizvodni
utrošc i radne snage, utrošc i angažovane radne snage.

To znač i, utrošena radna snaga se troši i protič e mimo proizvodnog

ciklusa i ne može se iskoristiti za proizvodnju, za razliku od sredstava za
proizvodnju koja iako nisu angažovana u konkretnoj proizvodnji, čuvaju
svoju upotrebnu vrijednost.

Karakteris tična su djelovanja vremena trošenja sredstava u

reprodukc iji na mezoekonomski kvalitet, jer se reprodukovana sreds tva
ponovo vraćaju u proizvodnju i na taj nač in obnavljaju se i c iklus i
sopstvene reprodukc ije.

Ako su ovi c iklus i duži kao i duža vremenska dimenzija trošenja, tada
je izraženije djelovanje trošenja na mezoekonomski kvalitet.

Posmatrajuć i to kroz vremensku dimenziju, ovi oblic i trošenja s e

ponašaju kao:

- starenje sredstava nastaje pod dejstvom vremena i odvija se bez

obzira da li se sreds tvo koristi ili ne, čak je veće ukoliko je sredstvo
van upotrebe;
- fizičko trošenje sredstava je rezultat djelovanja u proizvodnji kao
direktna funkc ija trajanja rada i intenziteta njihove opterećenosti, što
znač i da kada s e ista ne koriste u proc esu, ona se fizič ki ne troše ali je
izraženo njihovo starenje;
- zastarjevanje ili «moralno»- ekonomsko trošenje nastaje kao rezultat
novih nauč nih i tehničkih rješenja jer potiskuje stara tehnološka
rješenja iako nisu fizički iskorišćena, jer ih č ine neekonomič nim.

Interes preduzeća da efikasnije proizvodi radi s avladavanja

konkurenc ije, a to je moguće samo sa najs avremenijim tehničkim rješe-
njima.

Mehanizmom c ijena, tržište unos i korektiv u dejstvo proces a trošenja

sredstava mezoekonomski kvalitet.

«Cijene, formirane pod dejstvom ponude i tražnje predstavljaju korek-

tive v rijednosti: konk retna tržišna cijena određene robe odstupa na više ili

24
na niže od vrijednosti te robe zavisno od odnosa između ponude i tražnje
6
na tržištu iste te robe» .
Znač i, ukoliko je cijena veća od vrijednosti, društvo je spremno da
utroške valorizuje povoljnije kao i obrnuto ako je tržišna cijena niža od
vrijednosti teoga proizvoda.

5. Spe cifič nos ti a nga žova nja ka pitala po fa za ma c iklus a

re pro dukcije

Karakteris tike angažovanja osnovnog kapitala prois tiče iz ključ ne

uloge sredstava kojima radnik direktni ili indirektno utič e na predmete
rada, u tehnološkom proc esu ili u drugim fazama pos lovanja preduzeća.
Spec ifičnost angažovanja kapitala u ovom materijalnom obliku
određuje i spec ifičnost trošenja sredstava za rad, jer višekratna upotreba
sredstava za rad us lovljava da se njihova upotrebljivost zadržava kroz više
uzastopnih reprodukc ionih ciklusa tj. kroz više godina pos lovanja.

Trošenje sreds tava za rad tokom njihovog vijeka upotrebe, ne mjenja

njihove upotrebne kvaliteete, ali mjenja odnos no skraćuje upravo, njegov
vijek trajanja.

U računovodstvenom s mis lu, sredstva za rad relativno manje

vrijednosti i kraćeg vijeka upotrebe od jedne godine kao što su alati i s itan
inventar, evidentiraju se kao obrtna sredstva, iako u osnovi vrše funkc iju
sredstava za rad.

Us ljed fizičkog habanja ili zbog ekonomskog (moralnog) zasta-

rjevanja, sreds tva za rad će vremenom izgubiti svoje upotrebne vrijednosti,
te će se njihovo trošenje, odnos no s manjenje vrijednosti pretpostaviti,
proc jeniti i novč ano obračunati po vremenskoj jedinic i, najč ešće jednoj
godini upotrebe, ili po svakom proizvedenom proizvodu.

Prenošenje vrijednosti, odnos no obračuna određenog dijela

vrijednosti osnovnih sredstava vrši s e na osnovu predviđenog vijeka
upotrebe sredstava za rad i proc jenjenog broja jedinic a koje se pomoću
njega mogu proizves ti.

6
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora «Teorij a ekonom ij e preduzećaEkonoms ki fakult et S araj evo
i Ekonom ski fakult et B anj a Luka, 1991. st r. 46

25
 Zbog toga je amortizacija pretpostavljena i procjenjena, obračunska
kategorija.

«To znači da je novčani izraz trošenja sredstava za rad u vidu

amortizacije, kao pretpostavljenog, prenijetog dijela njihov e kvote na novi
proizvod, tj. sume koje se na ime reprodukovanja sredstava za rad po
okončanju svakog procesa proizvodnje, zaračunavaju u troškov e proizvoda
7
toga preduzeća, nazivaju se amortizacionim kvotama» .

Jer postepeno deblokiranje vrijednosti angažovanih u sredstvima za

rad, putem realizac ije proizvedenih jedinic a, predstavlja njihovo
reprodukovanje koje se takođe odvija postepeno kroz niz sukces ivnih
ciklusa proizvodnje.

Pretvaranje univerzalno raspoloživog novčanog oblika kapitala u

fizički oblik konkretnih sredstava za rad neophodnih za obavljanje
konkretnog pos lovnog zadatka preduzeća, č ine prvi korak angažovanja
kapitala u osnovnim sredstvima.

Ta sredstva angažuju se u tehnološkoj fazi i u fazi prekrivanja

uzastopnih tehnoloških proc esa u kojima se proc jenjuje i obračunava
amortizac ija u novč anom obliku, ali sredstva nis u još os lobođena.

Tek s a prodajom proizvoda kao robe na tržištu, angažovani kapital s e

postepeno realizuje kao što su s e postepenou tehnološkom procesu trošila
tj. postepenom obračunatom amortizac ijom prenosila s voju vrijednost na
nove proizvode.

Sredstva za rad, uz us lov pravilnog procjenjivanja i obračuna

amortizac ije, po završetku konačnog prenošenja svoje vrijednosti na nove
proizvode postaje univerzalno raspoloživ što znači za kupovinu novih
sredstava za rad ili s veobuhvatno za iznošenje izvan pos tojećeg preduzeća.

Novč ana sredstva u amortizac ionom fondu, tokom vijeka upotrebe

sredstava za rad sve do definitivnog gubitka njihovih upotrebnih kvaliteta i
funkc ionalne sposobnosti, mogu s e koristiti za druge namjene, s ve dok ne
budu neophodna za nabavku novih sreds tava za rad.

Brojni faktori utiču na velič inu angažovanog kapitala u sreds tvima za

rad, kao:

- karakter određenog preduzeća

7
Kukol eča S.,»Ekonomika preduzeća»,
Inform at or, Zagreb, 1961, (prerađeno) st r.132

26
 - zadac i u reprodukc iji u skladu sa društvenom podjelom rada
- velič ina preduzeća izražena obimom pos lovanja
- asortiman proizvoda
- finans ijske mogućnosti konkretnog preduzeća.

Neovisno, koji od ovih faktora opredjeljuju s umu angažovanog kapi-

tala, vrijeme angažovanja se javlja kao ključna determinanta ukupnog
kapitala u u ovom obliku pos lovnih sredstava. Jer, ako se u predviđenom
vremenu trajanja sredstva za rad ne proizvede predviđena, tehnički moguć a
količ ina proizvoda, is ta ć e zastarjeti, pa se neće reprodukovati njegova
vrijednost.

Osnovna odlika s avremenog pos lovanja preduzeća vezano za anga-

žovanje kapitala, bilo da se radi o sumi ili vremenu s u svakako adekvatne
upravljačke odluke i organizac ione mjere u pravcu potpunijeg korišćenja
kapac iteta.

Sa druge strane, definitivno deblokiranje angažovanog kapitala zavis i

od brzine i ritma promjena završnog robnog oblika u novčani oblik tj. od
prodaje gotovih proizvoda.

Znač i, deblokiranje angažovanog kapitala u sredstvima za rad bić e

brže, ukoliko je brzina ovog proc esa veća.

Što s e tiče ove faze angažovanja kapitala u sredstvima za rad,

napovoljnije trošenje s e pos tiže kada je prodaja gotovih proizvoda
obezbjeđena a zalihe svedene na minimum ili ih nema.

Ovo je osnovni razlog što s e upravljanje angažovanim kapitalom u

sredstvima za rad, pored proizvodno- tehnološke faze, proširuje i na
prometnu fazu c iklus a reprodukc ije.
Drugi dio pos lovnih sredstava s u obrtna sredstva koja predstavljaju
finans ijski izraz vrijednosti nabavljenog materijala kao predmeta rada i
is plać enih zarada radnika.

Materijal kao predmet rada se s vrstava u vitalni dio materijalnog

oblika obrtnih sredstava.

U materijalni oblik oblik obrtnih sredstava ubraja se i nedovršena

proizvodnja i gotovi proizvodi.

Takođe, u nematerijalni oblik obrtnih sredstava ubrajaju se s va

kratkoročna potraživanja, kao što s u avans i, depoziti, kauc ije i s lično, kao i

27
gotovina i potraživanja od kupaca u vidu novčanog oblika obrtnih
sredstava.

Prema pojavnom obliku, odnosno prema svom karakteru, po fazama

ciklusa reprodukc ije, mogu imati: početni oblik (zalihe materijala);
prelazni tehnološki oblik (nedovršena proizvodnja) i završni robni oblik
(zalihe gotovih proizvoda) i na kraju ponovno novčani oblik- po realizac iji
proizvoda.

Prema tome, pod angažovanjem kapitala u obrtnim sreds tvima podra-

zumjeva s e početni robni oblik zaliha materijala, kao i vrijednost utrošenog
materijala i isplaćenih zarada u prelaznom tehnološkom i završnom
robnom obliku.

Analiza robnih oblika obrtnih sredstava i usmjeravanje tokova kapitala

angažovanog u materijalu, nedovršenoj proizvodnji i gotovim proizvodima
je suština analize u praćenju vis ine, strukture i dinamike obrtnih sredstava
u reprodukc iji.

Momentom nabavke materijala kojim je univerzalni, novčani oblik

kapitala blokiran u zalihama, pa do početka tehnološke faze, odnos no do
ulas ka materijala u proizvodni proces nastaje i otpoč inje proces
angažovanja.

Kompleksnim utic ajem brojnih objektivnih i subjektivnih faktora, kao

što su djelatnos t preduzeć a, finans ijs ki us lovi njegovog pos lovanja, obim i
asortiman proizvodnje, karakter tehnološkog postupka, ritam nabavke i
ritam prodaje, brzina naplate potraživanja i ponašanje pos lovnih partnera,
utiče s e na vis inu i strukturu angažovanog obrtnog kapitala.

Kapital blokiran u robnim oblic ima sredstava transformiše s e

momentom prodaje gotovih proizvoda i njihovom naplatom u nematerijalni
oblik kratkoročnih potraživanja od kupaca i konačno gotovine- kao
univerzalnog novčanog oblika kapitala.

Na taj nač in završava se angažovanje kapitala u naturalnim oblicima i

njegovo vraćanje u oblik novca kojim može otpoč eti novi c iklus
reprodukc ije.

Iz tog novčanog oblika isplaćuju se i zarade zapos lenih radnika kao

poseban oblika angažovanja obrtnog kapitala.

Isplata zarada zapos lenih radnika kao naknada za djelovanje radnika u

procesu pos lovanja preduzeć a usmjerena na obnavljanje utrošene radne

28
snage, ispoljava s e kao gubitak bioenergije u proces u rada a izražava s e
kao društveno priznata vrijednost utrošene radne snage u obliku zarada.

«Zarada se formira na bazi trošenja radne snage izraženog vremenom

8
rada uz normalan intenzitet i određenu složenost rada» .
Zbog neophodnog kontinuiteta u obnavljanju bioenergije, zarade s e
is plaćuju za djelovanje radnika u proizvodno- tehnološkom procesu, obično
u periodu od mjesec dana.

Poznato je da ciklus reprodukc ije traje najč ešće duže od mjesec dana,
pa se is plata zarada zapos lenih isplaćuje prije okonč anja proizvodno-
tehnološkog procesa, realizac ije i naplate proizvedenih proizvoda.

Prema tome, zarade se isplaćuju unaprijed, kao unaprijed obračunati,

akontirani finans ijs ki izrazi trošenja radne snage, što us lovljava dodatno
angažovanje obrtnih sredstava.

Kod angažovanja kapitala u zaradama nema početne robne faze c iklus a

angažovanja datog kapitala jer se radna snaga ne kupuje na tržištu kao
roba.

Pošto se zarade isplaćuju u novcu, kao univerzalnom platežnom

sredstvu, izvori mogu biti samo obrtna sredstva preduzeća u finans ijskom
obliku.

Vis ina angažovanog obrtnog kapitala i vrijeme njegovog angažovanja

biće različ ito u zavisnos ti od vis ine zarada, kao novčanog multiplikatora
radne snage kao i trajanja tehnološke faze.

Angažovanje kapitala u zaradama u dugim c iklus ima reprodukc ije

priključuje se i angažovani kapital u akontiranim zaradama faze
prekrivanja u okviru iste tehnološke faze. Od obima tog prekrivanja
neposredno zavis i kako vis ina angažovanog kapitala tako i pros ječno
vrijeme trajanja njegovog angažovanja.

Sve dok s e proizvodi ne realizuju i ne naplate, angažovani kapital u

akontiranim zaradama kako u proizvodno- tehnološkoj fazi tako i u
završnoj fazi, u zalihama gotovih proizvoda.

Na velič inu angažovanog kapitala u zaradama utiču uglavnom isti

faktori koji utiču na velič inu angažovanja u sredstvima za proizvodnju uz

8
Šunji ć-B eus M.,B erberovi ć Š., Stavrić B., ” Teorij a ekonomij e preduzeća”
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1998. s tr. 82

29
svakako faktore vezane za kadrovsku strukturu kroz broj, vrstu i s tepen
stručnosti koji us lovljavaju velič inu angažovanja u zaradama.

Svakako da s e ovim faktorima treba dodati i spec ifični faktori

motivac ije zapos lenih- humani ili intelektualni kapital, kao jedini humani
i ključni proizvodni faktor smjernic a za upravljanje - kontrolu i
usmjeravanje- vis ine, strukture i dinamike ovog resurs a.

Prelazna tehnološka faza s a fazom prekrivanja kao faze proizvodnje i

završna robna faza, kao faza zaliha gotovih proizvoda koja je s a s ličnim
karakteristikama kao početna robna faza, su prometnog karaktera.

Znač i, nabavkom odgovarajuć ih sredstava za rad i predmeta rada na

tržištu reprodukc ione potrošnje, kapital se iz univerzalnog novčanog oblika
transformiše u početni robni oblik u okviru faze prometa c iklus a
reprodukc ije, tj. otpoč inje angažovanje kapitala u odgovarajućoj početnoj
robnoj fazi.

Vremenom angažovanja, angažovanom sumom i funkc ijom ili svrhom

samog angažovanja kao ključnim determinantama određeno je angažovanje
kapitala u početnoj robnoj fazi.

Angažovanjem kapitala u zalihama gotove robe, spremne za prodaju,

produžava se tehnološka faza, iz komerc ijalnih razloga i kao takva
preds tavlja fazu prometa u c iklusu angažovanja kapitala i određena je
osnovnim determinantama- vremenom, s umom i samom funkc ijom ili
svrhom angažovanja konkretnog kapitala.

Funkc ija angažovanja kapitala u završnoj robnoj fazi kao fazi zaliha
gotove robe je u stvari, obezbjeđenje prodaje proizvedenih gotovih
proizvoda kao robe, č ime se zadovoljavaju potrebe potrošača, ali i s ama
reprodukc ija utrošenih vrijednosti u konkretnoj proizvodnji.

Od vremena angažovanja i sume angažovanog kapitala u zalihama

gotovih proizvoda, uz obezbjeđivanje njihove prodaje na tržištu i naplatom
će se dezangažovati i os loboditi neophodni kapital za ponovni c iklus
reprodukc ije, ostvariće se i s ama funkc ija angažovanja- upravo od sve tri
determinante zavis i ostvarivanje samog c ilja pos lovanja-

što brže, sa što manjom angažovanom sumom ostvariti poslovni

zadatak preduzeća i obnoviti proizvodni proces.
Znač i, vrijeme angažovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda
jednaka je vremenu od završetka tehnološke faze zajedno sa fazom
prekrivanja, do prodaje gotovih proizvoda kao robe na tržištu.

30
 Stručnost, is kustvo i instrumenti prodajne s lužbe i ukupnog
marketinga, zatim mogućnost prodaje i karakteristike tehnološkog
postupka s a fazom prekrivanja, utiču na s loženost angažovanja kapitala u
ovoj završnoj fazi reproduktivnog c iklus a.

Prodaja gotovih proizvoda kao robe na tržištu se odvija sukces ivno i

povremeno a dovršenje proizvodno- tehnološkog procesa jednog c iklus a
reprodukc ije, dešava se u jednom trenutku, pa se na taj nač in s tvaraju već e
zalihe gotove robe i produžava vrijeme angažovanja kapitala u ovom
obliku.

Prema tome, od ritma isporuke gotovih proizvoda kupc ima i ritma

naplate realizovanih proizvoda zavis i i vrijeme angažovanja kapitala u
zalihama gotovih proizvoda tj. što je isporuka i naplata brža, to je vrijeme
angažovanja kapitala u zalihama gotovih proizvoda krać e. Na taj nač in
angažovana suma kapitala u ovom obliku je manja, a ponovna
reprodukc ija, obezbjeđena novčanim kapitalom, brže omogućena.

Proizvodnjom po narudžbi- za poznatog kupca-Jus t in T ime- tačno na

vrijeme eliminišu s e zalihe gotovih proizvoda ili se bar svode na minimum.

Angažovani kapital u početnom robnom obliku sredstava za rad

ostaje angažovan u svom punom iznosu, angažovan u materijalu onoliko
koliko zahtjeva tehnološki proc es, dok u fazi proizvodnje sa fazom
prekrivanja uzastopnih tehnoloških postupaka, angažovanje kapitala u
radnoj snazi tek otpoč inje.

Obim prekrivanja u okviru tehnološke faze povećava sumu

angažovanog kapitala i s kraćuje pros ječno vrijeme angažovanja kapitala u
tehnološkoj fazi, a i u sveobuhvatnom c iklusu angažovanja.

Tokovi prenošenja vrijednosti angažovanog kapitala u elementima

proizvodnje u ovoj proizvodnoj fazi, imaju karakter proizvodnog trošenja
koje se svodi na prenošenje utrošene vrijednosti u datim elementima
proizvodnje.

U proizvodnu fazu, angažovani kapital u sredstvima za rad ulazi u

cjelosti, a u s am proces prenošenja vrijednosti na novi proizvod ulazi s amo
djelimično, u iznosu obračunatog alikvotnog dijela njegove vrijednos ti.

Upotrebna vrijednost sredstava za rad, odnosno funkc ionalna

svojstva ostaju nepromjenjena, s tim što dio angažovanog kapitala
postepeno preko prelaznog tehnološkog oblika do oblika gotovih proizvoda
u vis ini obračunate amortizac ije poprima drugi oblik.

31
 Angažovanje sredstava za rad u procesu reprodukcije 9

Angažovanje kapitala u sredstvima za rad, pored funkc ije, kao c ilja i

svrhe, karakteriše i njegova s uma i vrijeme angažovanja, finans ijska
moguć nost, velič ina preduzeć a, karakter i djelatnost, opredjeljuju vis inu
angažovanog kapitala u sreds tvima za rad koja mogu biti manje ili više
savremena.

Svakako da ovi faktori utiču na dužinu same tehnološke faze i na

obim prekrivanja više c iklus a u okviru iste.

Znač i, svi ovi faktori utiču kako na vis inu i vrijeme angažovanja
kapitala u sredstvima za rad u proizvodnoj fazi, tako i na iznos prenes ene
vrijednosti na novi proizvod.

Obezbjeđivanje poč etka, a pos ebno kontinuiranog odvijanja proiz-

vodne faze, pogotovo u neizvjes nom savremenom tržišnom okruženju,
utiče na obaveznost postojanja zaliha materijala, te je angažovani kapital u
materijalu u početnoj robnoj fazi već i od onog koji se mora angažovati u
proizvodnoj fazi, što je us lovljeno diskontinuitetom između nabavke i
potrebe proizvodnje.

9
Stavri ć B., Kokeza G., “ Upravlj anje pos lovnim si st emim a»
Tehnološ ko- m et alurš ki fakult et B eograd, 2002. st r. 15

32
 «Kapital se angažuje u materijalu u proizvodnoj fazi u onoj vremenskoj
sukcesiji, u onom ritmu i u onim razmjerama koje nameće njegovo
10
proizvodno trošenje opredjeljeno tehnološkim postupkom» .
Sumirano posmatrano, suma angažovanog kapitala i trajanje
tehnološke faze utiču na velič inu angažovanja kapitala u proizvodnoj fazi,
tj. suma angažovanog kapitala u materijalu us lovljena je s amim trošenjem
materijala i vremenom same proizvodne faze.

Na srazmjerno povećanje sume angažovanog kapitala i na srazmjerno

skraćenje pros ječnog vremena angažovanja kapitala utiče velič ina
prekrivanja dv aili više sukces ivnih ciklusa u okviru tehnološke faze.

Samo pros ječno angažovanje kapitala ravnomjerno raspoređeno na

cijelu dužinu trajanja tehnološke faze se može uzeti za izražavanje
angažovanja kapitala u tehnološkoj fazi.

Angažovanje kapitala u zaradama radnika poč inje još u proizvodnoj

fazi c iklus a angažovanja gdje s e kapital u zaradama angažuje kao funkc ija
obavljanja proces a rada, po ritmu i u vremens kim razmac ima rada,
najč ešć e u vremenskim intervalima od kalendarskih mjes ec dana.

Jer angažovanje kapitala u zaradama radnika je u funkc iji proces a

rada kojim radnic i, bez obzira o kojoj djelatnosti je riječ, djeluju na
materijal, uz pomoć sredstava za rad, i stvaraju novi proizvod.

Suma i vrijeme angažovanja kapitala, pored funkc ije proces a rada,

obezbjeđenja početka i kontinuiteta proizvodnje, s u bitne determinante
angažovanja.

10
Kost ić Ž., i grupa autora, «Ekonomi ka preduzeća» Konsalting cent ar, B eograd 1993. str. 213

33
 III TROŠ ENJE KAO OBLIK ULAGANJA
U PROCESU POS LOVANJA

1. Troš e nja e le me na ta proizvo dnje i njihovo izra žava nje

Zajednič ko je za sva preduzeć a je č injenica da raspolažu s a

ograničenim resurs ima pomoću kojih primjenom različ itih tehnologija i
metoda upravljačkih struktura, žele proizvesti i ponuditi tržištu proizvode i
us luge koji bi trebali zadovoljiti uočene potrebe potrošača (kupc i, klijenti,
korisnic i us luga i s l. su različ iti nazivi krajnjih konzumenata proizvoda i
us luga, u zavis nosti od vrste proizvoda i us luga koji s e nude na tržištu, kao
i od djelatnosti kojom s e preduzeće bavi) ili čak i nametnuti nove potrebe.

Sam proces reprodukc ije odvija se interakc ijom osnovnih elemenata

proizvodnje i neminovno izaziva trošenje elemenata proizvodnje i naziva
se reprodukc iono trošenje.

Različ ito ponašanje elemenata u proces u reprodukc ije, različ ito je i

učestvovanje u stvaranju novog proizvoda i prenošenje vrijednosti na nov
proizvod.

Znač i, elementi proizvodnje s e različ ito troše i to u naturalnom

obliku, pa se takvo trošenje naziva utrošci.

Međutim, u tržišnoj ekonomiji svaki element ima svoju c ijenu po

kojoj se nabavlja i reprodukuje, te na taj nač in vrijednos no- finansijski
izraženo trošenje nazivamo troškovi.

Pošto je proizvodnja podjeljena u nekoliko faza, i troškovi se u

svakoj fazi razlikuju po obimu i intenzitetu u zavisnosti od količ ine
proizvedenih proizvoda.

Proces reprodukc ije prolazi kroz:

1. fazu pripreme proizvodnje,

2. fazu proizvodnje,
3. fazu realizac ije proizvoda i us luga na tržištu,
4. prelaznu fazu

34
 Brži protok novca i multiplic iranje uloženih sredstava- oplodnja
kapitala- je c ilj svakog proc esa reprodukc ije.

Ne može se zamis liti vođenje pos lovne politike niti na kratki niti na
duži rok, bez analize uticaja troškova na njene rezultate.

Ozbiljnije bavljenje troškovima od strane ekonomskih analitičara i

teoretič ara poč elo je s a prvim radovima Eugena Schmalenbaha dvades etih
godina prošlog vijeka.

Intenziviranjem konkurenc ije u industrijskoj revoluc iji, nezabilazno

je kontrolis anje troškova, s c iljem što ekonomič nijeg pos lovanja.

Pošto s e proizvod prodaje na tržištu po tržišnoj c ijeni, od izuzetnog

je značaja za menadžment svakog preduzeća poznavanje koliko košta
proizvodnja svake jedinic e proizvoda i us luge, da li je c ijena koštanja niža
od prodajne c ijene, da li se is plati proizvoditi konkretni proizvod ili ne ?

U privrednoj praks i se često zamjenjuju pojmovi utrošc i, troškovi i

izdac i.

"Svako trošenje izvršeno u cilju proizvodnje novih proizvoda, izražav a

se u količinama i predstavljaju kvantitativni ili količinski okvir troškova,
koji je determinisan tehničko- organizacionim svojstvima proizvodnih
uslova, kao i proporcijama u kojima međusobno stoje količine faktora koje
se ulažu u proizvodnju." 11
Izražavanje različ itih elemenata proizvodnje, različ itim jedinic ama
mjera, obavezuje na svođenje zajedničke mjerne jedinice tj. na novčani
izraz vrednovanja troškova.

Svi naturalno izraženi utrošc i ne moraju biti i troškovi i najč ešće s e

ne poklapaju izdac i sa troškovima. Nabavka već ih količ ina materijala
stvorit će velike izdatke za preduzeć e ali će troškove predstavljati s amo
vrijednost utrošenog materijala u istom obračunskom periodu.

Razni autori, definišu troškove na različ ite nač ine, "od utvrđenih
11
vrijednosti utrošenih dobara za proizvodnju proizvoda " (Schmalenbah),
do naših teoretičara, Š. Babića, koji pod troškovima smatra "količine
utrošenih faktora proizvodnje, pomnoženi odgovarajućim cijenama,

11
Perovi ć D., “ Teorij a t roš kova” S vj etlost, Saraj evo, 1984. s tr. 13

35
stavovima ličnih dohodaka, stavovima naknada za usluge, s cijenama
12
nabavljenog materijala . "
Slobodan Markovski, pod troškovima smatra " nov čano izražena
trošenja sredstava i rada koji su sastavni dijelovi cijene koštanja
13
učinaka . "
Uzevši u obzir sve definic ije, možemo reć i da su troškovi vrijednosni
izraz utrošaka elemenata proizvodnje, kao i tuđih us luga nač injenih s
ciljem proizvodnje proizvoda i us luga koji će realizac ijom na tržištu
omoguć iti zadovoljavanje potreba krajnjih potrošača proizvoda tj.
korisnika us luga i reprodukc iju uloženih elemenata proizvodnje.

2. Naturalno i fina ns ijs ko izra žava nje t roš e nja

S obzirom na različ ite uloge u procesu reprodukc ije, i elementi

proizvodnje se različ ito troše pa s e teorijski trebaju posebno tretirati,
posebno materijal i sredstva za rad kao materijalni elemennt proizvodnje, a
posebno radne s nage kao stvaralačkog elementa proizvodnje.

U tehnološkom proc esu, radi dobijanja novih upotrebnih kvaliteta,

nad materijalom kao predmetom rada, pomoću sredstava za rad,
djelovanjem radne s nage, vrše se tehnološke operac ije trans formac ije u
kome s e gubi njihov upotrebni kvalitete i stvara upotrebna vrijednos t
novog proizvoda.

Znač i, unošenje određenih fizičkih količ ina materijala kao elemenata

proizvodnje č iji se upotrebni kvalitete nepovratno izgubi, predstavlja
osnovnu karakteris tiku utroška materijala- jednokratna upotreba.

«Osnovna karakteristika trošenja materijala u procesu reprodukcije

izražena je: materijal se u proizvodnju unosi postepeno, a tako unesena
14
količina se utroši odjednom» .

12
Babi ć Š., «Uvod u ekonomiku preduzeća» Škols ka knj iga Zagreb, 1984. s тр. 316.
13
Markovs ki S.,»Troškovi u pos lovnom odl učivanju»
Naučna knjiga B eograd, 1991. st r. 3
14
Stavri ć B., B erberovi ć Š.,i grupa autora “ Teeorij a ekonomij e preduzeća”
Ekonom ski fakult et Saraj evo I Ekonomski fakult et B anja Luka, 1991. st r. 53

36
 Razne su vrs te materijala koje se koriste u procesu reprodukc ije:

- osnovni materijal,
- pomoć ni materijal i pogonska energija, i
- režijski materijal
te se teorijski pos ebno i razmatraju.

U grupu osnovni materijal spadaju s vi predmeti rada sa s ledeć im

karakteristikama:

- ulazi u potpunosti u sastav novog proizvoda,

- određuje karakteris tiku proizvoda,
- odluč ujuć i je za izbor tehnološkog postupka, i
- obim proizvodnje direktno utiče na obim njegovog utroška.

Zbog toga za materijal koji ulazi u novi proizvod kažemo da

preds tavlja materijal izrade koji prolazi kroz faze tehnološke metamorfoze
i mjenja svoje fizič ka i hemijska s vojstva kai i fazu ekonomske
metamorfoze gdje s e upotrebni kvalitet materijala mijenja u upotrebni
kvalitet proizvoda.

Materijal izrade, odnosno utrošene količ ine su u direktnoj proporc iji

sa obimom proizvodnje, svakako u zavisnosti od tehničkih faktora,
karakteristika:

- proizvoda,
- tehnološkog procesa,
- sredstava,
- osnovnog materijala, i
- tehničkih us lova rada.

Potrebna količ ina osnovnog materijala izrade u proizvodnji

konkretnog proizvoda zavis i od: oblika, dimenzije, kvaliteta i drugih
perfomans i.

Pored osnovnog materijala kao osnovne supstanc e u proces u

proizvodnje proizvoda, troši s e i određena količ ina pomoćnog materijala
koji ima s lijedeće karakteristike: troši se proizvodnji novog proizvoda ali
ga bitno ne opredjeljuje, doprinos i odvijanju tehnološkog postupka ali ga
ne opredjeljuje i u direktnoj je zavisnos ti od obima proizvodnje.

37
 U ovu skupinu pomoćnog materijala pripada i pogonska energija č iji
su utrošc i vezani za pokretanje mašina i izvršavanje određenih fizič kih i
hemijskih proc esa i isti su us lovljeni objektivnim, tehničkim, prirodnim i
organizac ionim faktorima.

U proizvodnom c iklusu os im osnovnog i pomoćnog materijala koji

direktno učestvuju svojom supstancom u nastanku novog proizvoda,
javljaju se i utrošc i materijala na pripremno- završnim pos lovima koje
nazivamo režijski troškovi.

Karakteris tike režijs kog materijala su da supstanc om ne ulazi u

sastav proizvoda, ne utiče na karakteristike proizvoda niti tehnološkog
postupka, ne zavis i od obima proizvodnje.

Njegova vis ina zavis i od ukupnog proizvodnog kapac iteta tj. njegovo
trošenje je fiksnog odnosno relativno fiksnog karaktera.

Osnovna karakteristika trošenja sredstava za rad je u višekratnoj

upotrebi jer s e koris te u više reprodukc ionih c iklus a i prenos i na novi
proizvod sukces ivno dio vrijednosti.

Vijek trajanja sredstava za rad ograničen je njihovim fizičkim

habanjem ali i ekonoms kim zastarjevanjem.

Zbog nemogućnosti kvantitativnog izražavanja habanja – utroška

sredstava za rad u konkretnom c iklusu, mada s e zna da ć e sredstvo biti
potpuno uništeno, utrošak s e proc jenjuje a ovaj nač in se naziva
pretpostavljenim.

Poznato je da se vitalni- os jetljivi dijelovi sreds tava za rad (mašina)

brže troše- kvare – lome- ali s e kroz zamjenu tih dijelova kompletno
sredstvo za rad ponovo aktivira. Sa tog aspekta, vijek trajanja, odnosno
vijek upotrebe sredstva je naizgled neogranič en.
U s lučaju nemogućnosti popravke (veliki kvar, havarija) kompletno
sredstvo s e izbacuje iz upotrebe, jer je isplativije nabaviti novo sredstvo za
rad.

Takođe, kada tehnički progres dovede do efikas nijih sredstava za rad,

postavlja se pitanje opravdanosti korišćenja postojećih manje efikasnih
sredstava. Svakako da će se nas tojati u što krać em roku postojeća sreds tva
za rad zamjeniti novim, efikas nijim, što znač i da se prevremeno isključuju
nepohabana sredstva za rad, što s e naziva ekonomsko ili moralno rabaćenje
sredstava za rad.

38
 U eri bržeg tehnološkog progresa, sve manji broj sredstava za rad
dočeka svoju fizičku istrošenost. Svakako, sredstva za rad, odnos no razne
grupe kao što su mašine, postrojenja, instalac ije, uređaji, alati, inventar,
trans portna sredstva, građevinski objekti i dr. s e različ ito ponašaju i fizički
i ekonomski troše a us lovljeno njihovim funkc ionalnim karakteristikama.

U tom c ilju, nastoji se intenzivnijim korišćenjem instalis anih

sredstava za rad proizvesti što veća količ ina proizvoda jer je vijek upotrebe
skraćen i na taj nač in bi s e smanjila- snizila c ijena koštanja proizvoda.

«Radna snaga kao element proizvodnje može da se definiše kao skup

fizičkih i umnih sposobnosti rada, odnosno da se ispoljava u svrsishodnoj
15
djelatnost»i .
Kao neodvojivi dio radnika- ličnosti, radna snaga s e analizira i
praktično tretira kao gubljenje upotrebnih svojstava, naturalno izraženo ali
i potrebu njenog reprodukovanja. A reprodukovanje izgubljene bioenergije
podrazumjeva ponovno uspostavljanje njene upotrebne vrijednosti koja
omogućuje da pokrene njene umne i fizič ke sposobnosti.

Jer radni čovjek je s loženo biće s a važnim osobinama biološkim,

tehnološkim i soc iološkim, što će reć i da upotrebne karakteris tike radne
snage nose obilježja biološkog, umnog i društvenog is poljavanja čovjeka.

Zbog s loženosti is poljavanja i mjerenja čovjekova učešća i uticaja u

proizvodnom procesu ali i utic aja proces a na čovjeka, stvorena je posebna
nauka o radu i njegovom organizovanju u č ijem s astavu s u fiziologija rada,
ps ihologija rada i s oc iologija rada, č ija izučavanja traže odgovore na ulogu
čovjekove lič nosti u procesu rada i djelovanja tog procesa na čovjeka.

Dva su cilja ovih uč enja koja s u dijametralno suprotna i to.

- povećati proizvodnu efikasnost rada kroz produktivnost i

- os lobađanje čovjeka i njegovog rada kroz humanizac iju.

Kako se utrošc i radne snage ispoljavaju kao trošenje čovjekove

bioenergije, kvantitativno iskazivanje podrazumjeva mjerenje ne s amo
fizičkih nego i umnih s posobnos ti. Svakako, mjerenje umnih sposobnosti,
znanja i vještina koje se primjenjuju u proc esu reprodukc ije nemoguće je
mjeriti energetskim jedinicama mjere.

15
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora « Terij a ekonomij e preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 59

39
 U savremenoj nauc i o radu i organizac iji rada detaljno se izučava
trošenje radnikove bioenergije koja se izražava u džulima (Jull) .

Mjerenje samo energetskog potenc ijala izraženog u džulima, zane-

marilo bi mjerenje ostalih elemenata radne snage, pa se u ekonomskoj
teoriji primjenjuje metod indirektnog mjerenja kojim s e utvrđuje trajanje
proces a rada i njegovog intenziteta u jedinic i vremena, c jeneći s tepen
složenosti- kvalifikovanosti radne snage.

To znač i da dužina trajanja proizvodnog proces a direktno utič e na

količ inu utrošene radnikove bioenergije, kao i da intenzivniji rad uz već i
broj pokreta u jedinic i vremena zahtjeva i već i utrošak bioenergije.

Nasuprot tome, već i stepen znanja i umješnos ti radne snage izis kuje i
veća ulaganja u školovanje, uvježbavanje i druge oblike obučavanja
radnika, tj. veće ulaganje društvenog fonda rada.

Pošto je proces reprodukc ije u mezoekonomskom s istemu organizovan

na princ ipu tehnič ke podjele rada, razlikujemo utroške radne snage na:

- izradu proizvoda,
- pomoć nim pos lovima u proizvodnji, i
- pripremno- završnim pos lovima.

Utrošak radne snage na izradi proizvoda naziva s e proizvodni rad koji

je karakteristič an po tome što određuje karakteristike proizvoda, utič e na
formiranje tehnološkog postupka i izbor sredstava za rad kao i da s e troši u
srazmjeri sa obimom proizvodnje.

U interesu je svakog mezoekonomskog s is tema da izradu proizvoda

izvrši s a manjim utrošc ima proizvodne radne snage, pa određene pos love
pomoć nog karaktera povjeravaju pos ebnoj grupi radnika – unutrašnji
trans port- i na taj nač in obezbjeđuju kontinuitet proizvodnje, a proizvodni
radnic i ne gube vrijeme i energiju na donošenje materijala, alata, pribora i
dokumentac ije.

Osnovna karakteristika utrošaka radne snage na pomoćnim pos lovima

u proizvodnji je da ne us lovljava kvalitet proizvoda, ne utiče na izbor
tehnološkog postupka i sredstava za rad kao i da s e troši u srazmjeri s a
obimom proizvodnje.

Na pripremno- završnim pos lovima- režijskim pos lovima zapos leni s u

najč ešć e obučena radna snaga sa višim stepenom kvalifikovanos ti. Utrošc i

40
ovih radnika nis u u direktnoj vezi sa karakteristikama proizvoda niti s a
tehnološkim proc es ima i izborom sredstava za rad.

Nezavisnost njihovog obima od velič ine proizvodnje je najvažnija

karakteristika, jer trošenje radne snage na režijs kim pos lovima nije
ograničeno količ inom proizvoda nego velič inom instalis anog proizvodnog
kapac iteta. Znač i, već i instalis ani kapac itet zahtjeva veće utroške radne
snaga na režijs kim pos lovima.

U funkciji izrade novog upotrebnog kvaliteta- proizvoda nastaje

trošenje elemenata proizvodnje pri č emu je determinis an objektivnim
faktorima (prirodnim, tehničkim i društvenim) .

Svakako, da u konkretnoj ekonomskoj stvarnosti dolazi do neoprav-

danih utrošaka elemenata proizvodnje što se nastoji raznim mjerama
radnog kolektiva spriječ iti ili s manjiti.

One količ ine elemenata proizvodnje koje su funkc ionalno vezane za

stvaranje novog proizvoda predstavljaju objektivno us lovljeno trošenje
koje su ograničene:

- prirodnim,
- tehničkim, i
- društvenim faktorima.

U skladu sa zahtjevima i mogućnostima koje obezbjeđuju us lovi u

kojima pos luje konkretna organizac ija, te količ ine materijala, sredstava za
rad i radne snage se objektivno moraju utrošiti u procesu proizvodnje radi
dobijanja određenog obima i kvaliteta proizvoda.

Društveni faktori utiču na konkretnu organizac iju preko opšteg nivoa

razvijenosti dok prirodni i tehnički faktori us lovljavaju trošenje ovih
elemenata proizvodnje neposredno.

Na ovaj nač in ovi utrošc i se određuju kao standardi trošenja za

konkretnu proizvdonju, koja se utvrđuje za:

- jedinicu proizvoda
- ukupni obim proizvodnje.

Smatra se da su pojedinačni utrošc i, osnovnog i pomoćnog materijala,

radne snage na pos lovima izrade i pomoćnim pos lovima u proizvodnji
ustvari standardi, kao izraz društveno potrebnog rada za upotrebni kvalitet.

41
 U datim objektivnim us lovima pos lovanja, dinamika utrošaka je u
upravnoj srazmjeri s a dinamikom obima proizvodnje konkretne vrste
proizvoda.

Kada s e radi o zajedničkim utrošc ima, režijs kog materijala, sreds tava
za rad, radne snage na režijs kim pos lovima, standardi s e određuju u
globalnom iznosu, što je u funkc iji društveno opravdane organizac ije,
izražene u velič ini kapac iteta i organizac ionoj strukturi korišćenja
kapac iteta.

Jasno je da jednom utvrđeni standardi nis u trajnog karaktera i isti s e

mjenjaju u s kladu sa opštim razvojem proizvodnih s naga i usavršavanjem
ekonomskog s istema društvene zajednic e.

Svakako da s e standardna trošenja trebaju ustanoviti i na nivou

pros jeka grane ili grupac ije proizvođač a.

U robno- novčanoj privredi elementi proizvodnje kao ekonoms ke

vrijednosti izražavaju s e u novcu pojedinačno u obliku cijene kada su u
pitanju sredstva za rad i materijal i zarada kada je radna snaga u pitanju.

U okviru teorije troškova, ova novč ana izražavanja, odnosno

finansijska izražavanja utrošenih elemenata proizvodnje, polaze od
okolnosti da su ove vrijednos ti rezultata društveno potrebnog rada
uloženog u proteklom vremenu.

Mada s u svaki od tih elemenata s a pos ebnim s pec ifičnostima, ipak s e

svi oni pos matraju kao proizvodi određenog proces a reprodukc ije i č ija s e
razmjena odvija posreds tvom novca.
Zbog toga što su sredstva za rad i materijal rezultat prethodne faze
reprodukc ije, konkretna mezoekonomska organizacija ih pribavlja u
razmjeni za novac od onih subjekata koji s u ih proizveli.

Kada se utrošc i posmatraju kao kons tanta, velič ina troškova zavis i u
prvom redu od cijene kao novčanog izraza meterijalnih oblika elemenata
proizvodnje izraženo s ljedeć im pokazateljem:

Tmi = M x Cm + I x Ci odnosno Tmi = f (M, I, Cmi)

pri čemu je :

Cm = nabavna cijena materijala

Ci = nabavna cijena sredstava za rad
42
M, I = utrošc i materijalnih elemenata proizvodnje
Cmi = nabavne c ijene sreds tava za proizvodnju

Kada trošenje sredstava za proizvodnju posmatramo sa as pekta

nabavnih cijena, potrebno je prihvatiti da je formiranje nabavnih c ijena
sredstava za proizvodnju objektivno us lovljeno tržišnim odnos ima ili
planiranjem, kao društvenim faktorom koji djeluje izvan preduzeća.

Ako konkretnu ekonoms ku stvarnost preduzeća posmatramo kao

pods istem ekonomskog s istema društva, tržišni odnos i i planiranje (kao i
druge mjere ekonomske politike društvene zajednice) na njeno pos lovanje
djeluju kao objektivni faktori.

To znač i da se na takve utic aje iz društvenog okruženja ne može

neposredno djelovati mjerama organizac ije u datom pods istemu, odnosno
mezoekonoms kom s is temu.

«Međutim, time se ne isključuje mogućnost da kolektiv preduzeća bude

akter u formiranju odnosa u razmjeni, bilo putem tržišta bilo u okviru
16
društvenog planiranja» .
Međutim, uključ ivanjem preduzeća u globalni ekonomski s is tem
društvene zajednic e, stvaraju s e pretpostavke da učestvuje u formiranju
stvarnih nabavnih c ijena sredstava za proizvodnju koje su u funkc iji
društvenih faktora kao objektivnih us lova i subjektivnih faktora kolektiva,
kao izraz njegove organizac ione umješanosti.

Konkretna nabavna c ijena sredstava za proizvodnju zavise od dvije

komponente i to:

Cmi =Cmi ± cmi

pri čemu je :

Cmi = stvarna nabavna c ijena sredstava za proizvodnju po kojoj s e

nabavljaju ovi materijalni elementi proizvodnje

Cmi = objektivno us lovljena nabavna c ijena sredstava za proizvodnju,

formirana pod dejstvom tržišnih odnos a ili organizovanog, svjes nog
društvenog uticaja na ekonomske odnose

16
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 65

43
 ± cmi = organizac iono ili subjektivno us lovljeno odstupanje konkretnih
nabavnih cijena sredstava za proizvodnju od objektivno us lovljenih, kao
izraz manje ili veće umješnosti datog radnog kolektiva u odnosu na
pros jek.

Formiranje konkretnih nabavnih c ijena, ustvari je utvrđivanje njihove

objektivno us lovljene pros ječne velič ine, koja je rezultata objektivnih
odnosa ponude i potražnje na tržištu ali i planiranja kojim se utvrđuje
društveno potreban rad za proizvodnju konkretnog materijalnog dobra.

Svako odstupanje u odnosu na pros ječnu organizovanost u okviru

grupac ije srodnih privrednih subjekata, us tvari znač i izraz manjih ili već ih
subjektivnih sposobnosti datog radnog kolektiva.

Saznanja o povoljnijem ili nepovoljnijem ponašanju konkretnog

privrednog subjekta na tržištu stiče se tek nakon završenog proces a
razmjene, pa se pokazatelji o odstupanju (± cmi) utvrđuju poređenjem
realizovanih nabavnih c ijena.

U teoriji i metodologiji troškova, zarade se smatraju novč anim

multiplikatorom utrošaka radne snage u cilju svođenja na finans ijs ki izraz.
Zarade preds tavljaju uzraz društvenog priznanja vrijednosti izvršenog rada
odnosno utrošene radne snage, analogno c ijenama sredstava za
proizvodnju.

Znač i, zarade su reprodukc iona vrijednost utrošene radne snage tj.

vrijednosti koja je potrebna da s e reprodukuje utrošena radna snaga koja s e
is poljava kao gubitak bioenergije proizvođača u procesu rada, koja se mora
obnoviti da bi s e obnovio i proc es rada.

Podmirenje i obnavljanje radnikove bioenergije je ustvari podmirenje

raznih potreba – primarnih- sekundarnih- lič nih- zajedničkih- tekuć ih-
dugoročnih i s l. radnika- čovjeka u određenom vremenu i konkretnom
proizvodnom procesu.

Zarada se formira na bazi is kazanih utrošaka, kroz naturalno

izražavanje vremena rada, normalni intenzitet i datu s loženos t rada.

Formiranje zarada radnika je s loženo ekonomsko pitanje, kojim s e

posebno bavi politička ekonomija kao opšta i bazna nauka.

«Međutim, ovdje se taj problem posmatra samo u svjetlu utv rđivanja

novčanog multiplikatora naturalno izraženih trošenja radne snage (L, C 1) ,

44
kako bi se dobio kvantitativni finansijski pokazatelj utrošenog elementa
17
proizvodnje» .

T 1 = L C1

pri čemu je :
T 1 = trošak radne snage
L = utrošak radne snage
S 1 = zarada za izvršeni rad po jedinic i vremena

Zarada za izvršeni rad po jedinic i vremena je izraz potrebne

vrijednosti za reprodukovanje radne s nage u jedinic i vremena rada na č ije
formiranje utič u objektivni i subjektivni faktori pos lovanja, pa se stvarna
zarada izražava kao rezultat ove dvije komponente:

S1 = S1 ± s 1

pri čemu je:

S1 = stvarna zarada po jedinic i rada, odnosno utrošaka radne snage

±s 1 = organizac iono ili s ubjektivno us lovljena odstupanja konkretnih

zarada u jednom mezoekonomskom s is temu od pros ječnih na nivou
privredne grane ili grupac ije.

Ukoliko proc es reprodukc ije u konkretnom mezoekonomskom

sistemu traje duže od c iklus a is plata zarada radnika, ova naknada za
obnavljanje radne snage neć e biti u funkc iji dohotka, pošto on još nije
realizovan u proizvodnji i razmjeni proizvoda i kao akontac ija s e
vremens ki dis tanc ira.

Zbog toga s e trošenje radne snage, zarada ili akontac ija plata uzima
kao finans ijs ki izraz trošenja ovog elementa proizvodnje.

17
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora « Teorij a ekonomi je preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 67

45
 3. Klas ifikac ija t roš kova po ra zličitim k rite rijumima

Kako bi s e moglo uticati na faktore koji izazivaju troškove potrebno

je izvršiti diferenc ijac iju i klas ifikac iju troškova u cilju efektivnog i
efikasnog pos lovanja, odnosno ekonomično i rentabilno pos lovanje.

Troškove možemo klas ifikovati u zavisnos ti od cilja posmatranja i to:

18
1. po elementima proizvodnje ,
2. prema mjestima nastanka troškova,
3. prema vezanosti za nos ioce,
4. prema nač inu prenošenja na nos ioc e i
5. prema us lovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom.

1. Proc es proizvodnje se odvija u međusobnoj interakc iji tri osnovna

elementa proizvodnje:

- radne snage,
- materijala i
- sredstava za rad

U savremenoj informatičkoj eri bitni su još dva elementa za

organizovanje proizvodnog proc esa i to:
1. informac ije i
2. us luge drugih organizac ija.

Osnovni zadatak operativnog menadžmenta da obezbjedi kvalitativni,

kvantitativni i vremenski sklad osnovnih elemenata proizvodnje koji s e
nalaze u međusobnoj interakc iji.

Svakako, najbitniji element proizvodnje je radna snaga, jer b i

materijal i sreds tva za rad bez radne snage bila beskoris na gomila
nepotrebnih stvari.

18
Berberovi ć Š., Šunji ć-Beus M., Troškovi i pos lovna politika preduzeća,
Ekonom ski fakult et B anj a Luka 1999. str.

46
 Jer radna snaga svojom kreativnošću i spos obnošću produkuje više
nego što s e potroši i uloži u nju i predstavlja centar svih akcija kako
materijalnih stimulativnih tako i nematerijalnih

Znač i, troškovi radne snage su u funkc iji utroška radne snage,

gubitka bioenergije zapos lenih ali i u funkciji novčanih multiplikatora tih
utrošaka- zarada:

T 1 = f (L; C1 )

pri čemu je :

T 1 – troškovi radne snage

L - utrošc i radne snage, odnosno izvršeni rad
C1 – zarada po jedinic i mjere

Ljudski potenc ijal s e u s amom procesu različ ito troši i različ ito s e
vrednuje a zavis i od: s tepena kvalifikovanosti, intenziteta rada, vrste
djelatnosti, vrste pos lova i dr.

U kojoj fazi zapos leni učestvuju u procesu reprodukc ije,

diferenc iramo s ledeć e vrste troškova radne snage:

- troškove radne snage na pripremno-završnim pos lovima, koje u

literaturi srećemo pod zajedničkim nazivom- režijs ki pos lovi. Shodno
podjeli pos lovnih aktivnosti po funkc ijama, timovima, projektima u
režijske pos love spadaju: istraživanje i razvoj, marketing, istraživanje
tržišta,
- nabavka, prodaja, finans ije, knjigovodstvo i s l.
- troškovi radne snage na izradi proizvoda
- troškovi radne snage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji.

Shodno različ itim trošenjima radne snage na pos lovima izrade ili na
drugim pos lovima, različ ita su i vrednovanja njihovih utrošaka.

Inače, utroške radne snage je veoma teško mjeriti, pa se zajedno s a

troškovima sredstava za rad svrstavaju u pretpostavljena trošenja.

Posredstvom radne snage, materijali kao predmeti rada s e podvrgavaju

manipulac iji sa ili bez upotrebe sredstava za rad, čime se mjenjaju njihovi

47
upotrebni kvaliteti i prenos e na novi proizvod i doprinos e stvaranju novih
upotrebnih vrijednos ti.

Osnovna karakteristika materijala je da se u kontinuirani proizvodni

proces unos i postepeno a u tom procesu odjednom utroši.

Pored materijala, koristi se i s inonim s irovine, mada pod s irovinama

podrazumjevamo predmete rada preuzete iz prirode na kojima nije vršena
nikakva fizička ili hemijs ka reakc ija tj. dorada.

Svakako, s em fizič kog trošenja materijala bitan faktor u vrednovanju

trošenja igra i c ijena materijala koja s e formira na tržištu, a zavis i od
finans ijske moć i preduzeća i sposobnosti pregovaranja u s lužbi nabave.

Dakle, trošenje materijala je u funkc iji utrošaka materijala i njihovih

cijena:

T m = f (M; C m)

pri čemu je :
T m – troškovi materijala
M - utrošc i materijala
C m - c ijene materijala

Pošto s avremeno pos lovanje uglavnom podrazumjeva proizvodnju

više proizvoda od različ itih materijala, troškovi materijala su jednaki zbiru
proizvoda utrošaka pojedinačnih materijala i njihovih c ijena.

Za razliku od materijala, koji s e u proizvodni proces unos i

postepeno, ali troši jednokratno, uloga sreds tava za rad u proizvodnom
procesu je u njihovoj višekratnoj upotrebi, što znač i da djelovanjem radne
snage, postepeno prenos e svoju vrijednos t na svaku jedinicu proizvoda i da
se postepeno troše.

Troškovi sredstava za rad s u u funkc iji njihove c ijene i utrošaka:

T i = f (I; Ci )

pri čemu je:

T i – troškovi sredstava za rad

48
 I - utrošc i sredstava za rad
Ci - nabavna c ijena po jedinic i sredstava za rad

«Reprodukovanje utrošenih sredstava za rad ostvaruje se realizacijom

proizvoda dobijenih pomoću njih na tržištu, jer je u strukturi proizv edene
vrijednosti i dio prenesene vrijednosti ovog elementa proizvodnje, izražen
19
u obliku amortizacije .
Obzirom na važnos t uloge, njihove c ijene i vijeka trajanja,
kontrolis anje trošenja sredstava za rad je od krucijalnog značaja u vođenju
pos lovne politike preduzeća, kako na kratki tako i na dugi rok.

2. Prema tehničkoj podjeli, pos love možemo razvrs tati na :

- pripremno- završne pos love, i

- pos love izrade proizvoda.

Osnovna karakteristika troškova prouzrokovanih režijskim pos lovima

(pripremno- završne pos love jednom riječ ju nazivamo režijski pos lovi, a
dijele se na pogons ku, razmjensku i upravnu režiju) je da su nezavisni od
obima proizvodnje i tek prodajom uč inaka na tržištu, oni dolaze do
izražaja.

U troškove pripremno- završnih pos lova s padaju:

- troškovi radne snage na pripremno- završnim pos lovima, plate

menadžera na svim nivoima, plate i troškovi zapos lenih u nabavno j
službi, marketingu, prodaji, finans ijama, plate menadžmenta ljudskog
potenc ijala i dr.,
- troškovi materijala, energije, us luga treć ih lica na pripremno-
završnim pos lovima,
- troškovi sredstava za rad u us lovima vremenske amortizac ije.

U kategoriju troškova izrade spadaju:

- troškovi radne snage na pos lovima u proizvodnji, rač unajuć i i

troškove radne s nage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji,
- troškovi os novnog i pomoćnog materijala,
- troškovi pogonske režije,

19
Berberovi ć Š. i St avri ć B. , Troškovi i posl ovna poli tika preduzeća, B anj a Luka 1990. st r. 36

49
 - troškovi sredstava za rad koji uč estvuju u tehnološkom procesu izrade
poluproizvoda i gotovih proizvoda.

3. U nastojanju da troškove vežemo neposredno za proizvod kao

nos ioc a troškova, javljaju s e grupe troškova koje ne možemo neposredno
vezati za proizvode, pa na os novu te mogućnosti diferenc iramo troškove na
pojedinačne i zajedničke troškove.

Svi oni troškovi koji s e neposredno vežu za proizvod odnos no koji s u

nastali kao pos ljedica izrade proizvoda su pojedinačni troškovi. T u
ubrajamo:

- troškove radne snage na pos lovima izrade i na pomoćnim pos lovima u

proizvodnji,
- troškovi osnovnog i pomoćnog materijala, kao i troškovi pogons ke
režije.

Troškovi koji posredno i neposredno učestvuju u pripremi, izvršenju

i realizac iji proizvodnje, ali ih ne možemo rasporediti po jedinic ama i
vrstama proizvoda su zajednički troškovi, među koje ubrajamo:

- troškovi materijala, energije, us luga treć ih lica na pripremno-

završnim pos lovima,
- troškovi radne snage na pripremno- završnim pos lovima tj. režijs kim
pos lovima,
- troškovi s vih sreds tava za rad os im s pec ijalnih alata u pojedinač no j
20
proizvodnji .

Kao rezultat podjele rada, javljaju s e grupe troškova koje možemo

direktno i neposredno vezati za nos ioce troškova, i koje zovemo direktni
troškovi i grupe troškova koji s u us lovljeni savremenom organizac ijom
rada kako na nivou organizac ionih pods istema, tako i na nivou c ijelog
preduzeća kao materijalno- organizac ionog s istema i koje ne možemo
vezati neposredno za nos ioce, koje nazivamo indirektni troškovi.

U direktne troškove ubrajamo:

- troškove osnovnog i pomoćnog materijala,

- troškove pogons ke režije,

20
Berberovi ć Š., St avri ć B., «Troškovi i pos lovna politika preduzeća»
Ekonom ski fakult et B anj a Luka, 1990. str

50
 - troškove radne s nage na pos lovima izrade,
- troškove radne s nage na pomoćnim pos lovima u proizvodnji,
- troškove sredstava za rad č iji se uč inak neposredno može mjeriti-
amortizac ija u us lovima funkc ionalnog obračunavanja.

U kategoriju indirektnih troškova svrs tavamo:

- troškove materijala, energije, us luga treć ih lic a na pripremno-

završnim pos lovima,
- troškovi radne snage na pripremno- završnim tj. režijskim pos lovima,
- troškovi s vih sreds tava za rad os im s pec ijalnih alata u pojedinač no j
proizvodnji.
Koristeć i jednu ili kombinujuć i više postojeć ih poznatih metoda
kalkulac ije c ijena, podjelom troškova na nos ioce raspoređujemo kako
pripadajuć i dio direktnih troškova svakoj jedinic i proizvoda, tako i
alikvotni dio indirektnih troškova.

U krajnjem s lučaju, raspoređivanje troškova po nos ioc ima predstavlja

postupak utvrđivanja c ijene koštanja kao najznač ajnijeg elementa
marketing miks a.

Cijena koštanja je svojevrs no upozorenje, do koje granic e može ić i

snižavanje c ijena koje je u c entru djelovanja menadžmenta na podizanje
kvaliteta i snižavanje c ijena, a da se na dugi rok ne ugrozi pos lovanje
preduzeća.

Svakako, zajedničkim timskim radom svih pods is tema u preduzeću, a

naroč ito marketinga i proizvodnje, moguć e je ostvariti najracionalnije
efektivno i efikas no pos lovanje, koje će uz zadovoljavanje potreba krajnjih
potrošača na tržištu, stvoriti i najveću pozitivnu razliku između prodajne
cijene i c ijene koštanja, a time i najveći profit koji je i najznačajniji
motivator egzis tenc ije preduzeća.

Profes or Peter Drucker definiše efektivno, kada radite prave stvari, a

efikasno, kada prave stvari radite na pravi nač in.

4. Sve prethodne klas ifikac ije i podjele troškova su veoma znač ajne za
praćenje ulaganja u proizvodnju, ali diferenc iranje troškova prema
us lovljenosti proizvodnjom i njenom pripremom, zauzima u ekonoms ko j
teoriji i praks i posebno mjes to.

Svakako, posebno kod prać enja velič ine i dinamike troškova u

zavisnosti od dinamike proizvodnje i njene pripremljenos ti.

51
 Ova klas ifikac ija troškova izaziva i najveća nes laganje najpoznatijih,
kako stranih tako i domać ih ekonomskih teoretičara i analitičara.

Inače, s ve troškove s a aspekta pripremljenosti i dinamike proizvodnje,

možemo svrstati u dvije kategorije troškova i to:

1. fiksni troškovi, i
2. varijabilni troškovi (proporc ionalni, degres ivno- varijabilni,
progres ivno- varijabilni i relativno fiks ni troškovi)

Sama priprema proizvodnje u vidu uspostavljanja proizvodnih

kapac iteta, us lovljava troškove koji s u u apsolutnom iznos u nezavis ni od
korišćenja tih kapac iteta- fiksne troškove.
Pojedini teoretič ari vrše daljnju podjelu fiksnih troškova na aps olutno
fiksne i relativno fiksne troškove, koji su i najveć i kamen s potic anja i
razlikovanja u definis anju predstavnika s intetič kih i analitič kih teorija
dinamike troškova.
Činjenica je da samo uspostavljanje proizvodnog kapac iteta na
početku pos lovanja izaziva fiksne troškove i to s amo u kratkom roku dok
ne dođe do zamjene i proširenja kapac iteta.
Osnovna karakteristika je nepromjenjivost u odnos u na obim
proizvodnje, a po jedinic i proizvoda s u obrnuto proporc ionalni stepenu
korišćenja kapac iteta.

Bez obzira na procenat korišćenja proizvodnih kapac iteta, fiksni

troškovi os taju nepromjenjivi.

Međutim, po jedinic i proizvoda fiksni troškovi se ponašaju obrnuto

proporc ionalno i dolazi do degres ije troškova, jer što je veći obim
proizvodnje smanjuju se fiksni troškovi po jedinic i proizvoda

Znač i, u kategoriju fiksnih troškova svrstavamo sve one troškove koji

su nezavisni od obima proizvodnje, a učestvuju u pripremno- završnim i
pos lovima proizvodnog izvršenja, a to su:

- troškovi sredstava za rad u us lovima vremenske amortizac ije,

- troškovi radne snage na pripremno- završnim tj. režijskim pos lovima
na nivou c ijelog preduzeća,
- troškovi režijskog materijala,
- troškovi zakupnine,

52
 - troškovi rasvjete, rashlađivanja i grijanja, kamate, i
- redovno investic iono održavanje os novnih sreds tava, i dr.

Sa svakom novom proizvedenom jedinicom proizvoda javljaju s e

troškovi koje nazivamo varijabilni troškovi, što znač i, ako nema
proizvodnje nema ni varijabilnih troškova.

Neki varijabilni troškovi proporc ionalno prate poveć anje i smanjivanje

proizvodnje, dok degres ivno-varijabilni i progres ivno- varijabilni troškovi
u zavisnosti od stepena njihove reagibilnosti.

U varijabilne troškove svrstavamo:

- troškove osnovnog i pomoćnog materijala,

- troškove radne s nage u proizvodnji, u us lovima pretežno ručne i
ručno- mašins ke proizvodnje,
- troškovi pomoćne radne snage u proizvodnji,
- troškovi sreds tava za rad, uglavnom trans portnih sredstava u us lovima
funkc ionalne amortizac ije,
- troškovi energenata koji učes tvuju u proizvodnji itd.

53
 IV ODNOSI I ZM EĐU ANGAŽOVANJA I
TROŠENJA U DINAM ICI POS LOVANJA PREDUZEĆA

1. Us lovlje nos t ve ličine anga žova nja

kapitala i t roš e nja e le me na ta proizvo dnje

U c ilju započ injanja, trajanja i razvoja reprodukc ije, angažuje s e

kapital, jer bez toga nebi bilo ni proizvodnje niti razmjene proizvedenih
proizvoda.

Bez obzira u kojem se od pojavnih oblika nalazi, kapital je u funkc iji

proces a reprodukc ije.

Us lov za obavljanje i kontinuirano odvijanje proizvodno-

tehnološkog proces a je da kapital bude angažovan u sva tri elementa
proizvodnje. Svakako, ključna funkcija angažovanja kapitala vezana je za
tzv. robne fazu ciklus a pos lovanja.

Suštins ki, elementi procesa reprodukc ije diktirani tehnološkim

postupkom u s vom kvalitativnom, kvantitativnom i vremenskom
usaglašenos ti č ine trošenje svih faktora proizvodnog c iklus a.

Različ ita trošenja elemenata proizvodnog procesa imaju različ ite

uticaje na karakteristike angažovanja kapitala u tim elementima.

Poznato je, da sredstva za rad u potpunosti ulaze u proces

reprodukc ije, ali u proces prenošenja vrijednosti samo djelimično, u iznos u
obračunate amortizac ije, dok materijali ulaze u proces djelimično,
us lovljeno tehnološkim postupkom, ali u proc es prenošenja vrijednosti u
potpunosti i u cjelokupnom iznosu vrijednosti unes ene količ ine.

Svakako, sve ovo je je us lovljeno uz dejs tvo ljudske radne snage u

procesu stvaranja novih vrijednosti.

Iz svega ovoga prois tiče, da s e u tehnološkoj fazi sredstva za

proizvodnju troše i prenose (djelimično ili u cjelosti) svoju vrijednost na
novi proizvod u vrijednos ti njihovih utrošaka tj. troškova, a zapos leni
radnic i svojim trošenjem dodaju iznos vrijednosti potreban za pokrić e
troškova radne s nage i stvaranje profita preduzeću.

54
 Osnovna razlika angažovanja kapitala kao us lova trošenja elemenata
proizvodnje je u s amom nač inu trošenja tih elemenata u tehnološkoj fazi.

Znač i, vrijeme angažovanja kapitala u pojedinim elementima

proizvodnje odnos no blokiranost kapitala u proces u reprodukc ije je ustvari
ta razlika.

Jer, kapital u sredstvima za rad se os lobođa ili dezangažuje kroz više

proces a reprodukc ije, odnosno onoliko dugo koliko traje konkretno
sredstvo za rad.

Međutim, iz materijala kapital s e os lobađa u cjelos ti i odjednom, u

zavisnosti od brzine tehnološkog proc esa.

Svakako da će dužina tehnološke faze odrediti i vrijeme angažovanja

dijela obrtnih sreds tava u zaradama zapos lenih radnika kao i fazama
prodaje i naplate gotovih proizvoda.

Vis ina angažovanog kapitala i vis ina trošenja elemenata proizvodnje

tj. vis ina troškova proizvodnje us lovljene su samom razlikom između
angažovanja i trošenja kao oblika ulaganja. Samim tim količ ins ka razlika
između angažovanog kapitala i troškova pos lovanja je suština ova dva
pods istema ulaganja u reprodukc iju.

Pošto se kapital angažuje i u prethodnom periodu pred proizvodni

ciklus kao i nakon završetka tehnološke faze, ne može s e posmatrati kao
stanje u određenom trenutku, već isključ ivo kao proces vezan za period
vremena u kome se troše elementi proizvodnje u tehnološkoj fazi, u njenoj
pripremi ali i u realizac iji i naplati prodatih proizvoda.

Suštins ka razlika između angažovanja kapitala u sredstva za rad i

njihovog trošenja je u vijeku trajanja sredstva zašto je potrebno
angažovanje kapitala i u pripremnoj fazi prije korišćenja sredstva kao i
djelimičnog prenošenja vrijednosti na novi proizvod kroz proc jenjenu-
obračunatu godišnju amortizac iju i postepeno deblokiranje istog u nizu
uzastopnih proizvodnih ciklusa.

Angažovani kapital u sredstvima za rad se postepeno smanjuje za

iznos obračunate i naplaćene amortizac ije, zbog čega je uvjek već i od
troškova obračunate amortizacije, os im u pos ljednjem ciklus u
reprodukc ije.

Još u početnoj fazi reproduktivnog c iklusa, poč inje angažovanje

kapitala u predmetima rada.

55
 Stvaranjem zaliha materijala- angažovanjem kapitala u zalihama
materijala- izbjegavaju s e pos ljedic e i ostvaruju efekti u samom preduzeću.
Znač i, angažovanje kapitala u materijalu je najčešć e već e od troškova
materijala u jednom reprodukc ionom ciklus u.

Angažovanje kapitala u u zaradama zapos lenih spec ifično s e

is poljava u odnosu prema troškovima radne snage, jer u početnoj fazi ne
angažuje se kapital u zaradama već tek početkom tehnološke faze c iklus a.
Znač i, c jelokupni iznos isplać enih zarada obračunava se kao trošak radne
snage.

Kada s e izvrši naplata realizovanih proizvoda u kojoj s u uračunati svi

troškovi sva tri elementa proizvodnje, deblokira s e i i angažovani kapital u
zaradama zapos lenih radnika.

Uticaj i faze prekrivanja u okviru tehnološke faze ne smije s e

zanemariti, jer prekrivanje direktno utiče na skraćenje pros ječnog vremena
angažovanja ali i na povećanje sume angažovanog kapitala, što utiče na
vis inu trošenja elemenata proizvodnje u jedinic i vremena.

2. Kvantita tiv ni poka za te lji

e fikas nos ti anga žova nja ka pitala

Bez obzira što su odnos angažovanja kapitala i trošenja elemenata

proizvodnje suštinski različ ite ipak su oni funkc ionalno zavis ni.

Sredstva angažovanog kapitala obezbjeđuju sam proces proizvodnje

ali i kontinuitet tog proces a.

U tehnološkoj fazi ciklus a proizvodnje, angažovanje kapitala

preds tavlja kontinuitet trošenja vrijednosti koji po okončanju te faze daje
novi proizvod novih upotrebnih kvaliteta i vrijednosti.

Koefic ijent angažovanja kapitala je odnos između pros ječne s ume

angažovanog kapitala u jednom c iklus u reprodukc ije i količ ine proizvoda u
istom c iklusu i izražava s e formulom:

K
β=
Q

56
 pri čemu je :

β = koefic ijent angažovanja kapitala

K = pros ječna suma angažovanog kapitala u jednom c iklusu
Q = obim proizvodnje u tom c iklusu

Pros ječna s uma kapitala koja s e angažuje izračunava s e kao pros jek
angažovanja sume u određenoj fazi ili u ukupnom ciklus u angažovanja,
posmatrano da bi se obavio određeni ciklus reprodukc ije.

Kao ključni indikator rac ionalnosti ulaganja pokazuje pros ječnu

sumu angažovanog kapitala potrebnog za proizvodnju jednog proizvoda u
određenom ciklus u reprodukc ije.
U ekonomskoj teoriji ovaj indikator se smatra primarni racio input
odnosno rac io ulaganja – kao pokazatelj odnos a između angažovane s ume
kapitala za proizvodnju jedinic e proizvoda kao output.

Diferencijac ija koefic ijenta angažovanja kapitala na objektivno

us lovljen, stvarno subjektivno us lovljen od značaja je za upravljanje
angažovanjem kapitala u dinamic i reprodukc ije, kako zbog tehnike
upravljanja, tako i zbog donošenja odgovarajuć ih upravljač kih odluka i
preduzimanja organizac ionih mjera kojima će se djelovati na relevantne
faktore- uzroke ods tupanja stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta
angažovanja.

Različ itost proizvodnje u svim segmentima, ogranič ava korišćenje

konstituis anog koefic ijenta angažovanja kapitala.

Međutim, s vođenjem količ ine proizvodnje na finans ijs ku velič inu,

odnosno reprodukovanu vrijednost u novim proizvodima, ta se ograničenja
prevazilaze.
Pošto s e reprodukovana vrijednost izražava troškovima sva tri
elementa proizvodnje- objektivno us lovljenom c ijenom koštanja,
koefic ijent angažovanja kapitala je:

K
β =
T

pri čemu je dosadašnja količ ina proizvoda (Q) sada izražena cijenom
koštanja- troškovima (T) .

57
 "Ulaganja u reprodukciju ekonomske su žrtve u svrhu ostvarivanja
rezultata reprodukcije. Smisao ekonomije ulaganja određuje njihov racio.
Nema u ekonomskim procesima tako velikih rezultata koji mogu podnjeti
tako neograničene žrtv e u vidu ulaganjareproduk cije.

Optimalan odnos između rezultata i ulaganja za njihovo ostvarivanje,

21
univerzalni je princip u ekonomiji. "
Znač i, koefic ijent angažovanja kapitala pokazuje odnos između
pros ječne s ume angažovanog kapitala u jednom c iklus u reprodukc ije i
iznosa objektivno us lovljenih troškova u tom ciklusu, ili bolje rečeno to je
odraz međusobne kvantitativne us lovljenosti dva pods istema ulaza (input)
ekonomskog s istema- angažovanja i trošenja.

Sumirajući prednje, koefic ijent angažovanja kapitala predstavlja

jedan od značajnih indikatora rac ionalnosti angažovanja, kojim se izražava
i mjeri, prati i ocjenjuje, kontroliše i usmjerava efikasnost korišćenja
angažovanog kapitala u reprodukc iji.

Sa stanovišta ekonomskog kvaliteta, odnosno efikasnosti pos lovanja

preduzeća, težnja je da koefic ijent angažovanja kapitala u dinamic i
pos lovanj apreduzeća opada, odnosno težnja je da po jedinic i objektivno
us lovljene cijene koštanja u jednom ciklusu reprodukc ije otpada što manja
suma angažovanog kapitala.

Efikas nost korišćenja angažovanog kapitala izražava se globalno-

sintetički na nivou c jelokupnog c iklusa reprodukc ije, kao i parc ijalno-
analitič ki po elementima proizvodnje ili po fazama c iklus a angažovanja.

Parc ijalni koefic ijenti angažovanja kapitala mogu biti:

- po elementima proizvodnje,
- po fazama ciklus a proizvodnje u kojima se kapital angažuje,
- po elementima proizvodnje i po fazama.

Analitič ki pos matrano po vrstama u sredstvima za rad, koefic ijent

angažovanja kapitala predstavlja odnos angažovanog kapitala u sredstvima
za rad, odnosno osnovnim sredstvima (Ki) i objektivno us lovljenih
troškova sredstava za rad (T i) u jednom c iklusu reprodukc ije, odnosno:

21
Bandin T., i grupa aut ora, «Ekonomika preduzeća»
Ekonom ski fakult et Suboti ca 2003. str. 50

58
 Ki
βi =
Ti

pri čemu je ovaj koefic ijent uvjek već i od 1.

Koefic ijent angažovanja kapitala u materijalu (βm) je ustvari odnos

pros ječne sume angažovanog kapitala u materijalu, odnosno obrtnim
sredstvima (Km) i objektivno us lovljenih troškova materijala u jednom
ciklusu reprodukc ije i to:

Km
βm =
Tm

gdje je u princ ipu ovaj koefic ijent manji od 1.

Kada se radi o zaradama radnika, koefic ijent angažovanja kapitala

(βl) izražava odnos s ume toga dijela obrtnih sredstava (Kl) i objektivno
us lovljenih troškova radne snage (T l) , znač i:

KI
βI =
TI

gdje koefic ijent može biti već i, manji ili jednak 1, i koji zavis i od dužine
tehnološke faze i intervala is plata zarada.
Kada se utvrđuju koefic ijenti angažovanja kapitala po fazama
ciklusa, stavlja se u odnos suma angažovanog kapitala u određenoj fazi i
utvrđenih troškova datog ciklus a reprodukcije.

U poč etnoj fazi, koefic ijent angažovanja (β 2) predstavlja odnos

angažovanog kapitala u početnom robnom obliku sredstava za rad i
materijala (Kh 2) i objektivno us lovljenih troškova materijalnih elemenata
proizvodnje (T im) ,

Kh 2
β2 =
Tim

koji s e može dalje analitički izražavati pos ebno za sreds tva za rad, a
posebno za materijal u početnoj robnoj fazi.

59
 Koefic ijent angažovanja kapitala u tehnološkoj fazi (β 3) izražava
odnos proc jene s ume angažovanog kapitala u sva tri elementa u toj fazi
(Kh 3) i objektivno us lovljene c ijene koštanja (T)

Kh3
β3 =
T

sa mogućnosti daljnjeg analitič kog i parc ijalnog izražavanja po pojedinim

elementima proizvodnje u tehnološkoj fazi i njihovim pojedinačnim
trošenjem.

Koefic ijent angažovanja kapitala u fazi prekrivanja (β 4) jednak je

odnosu dopunskog angažovanja kapitala u fazi (Kh 4) i objektivno
us lovljenih troškova materijala i radne s nage (Tml) u fazi prekrivanja u
okviru tehnološke faze konkretnog c iklusa angažovanja.

U završnoj robnoj fazi angažovanje kapitala zaviis i od iznos a

troškova sredstava za rad, materijala i troškova radne snage u zalihama
gotove robe,

Kh 5
β5 =
T

On odražava odnos pros ječne sume angažovanog kapitala u sva tri

elementa proizvodnje (Kh 5) i objektivno us lovljenih troškova sva tri
elementa, odnos no c ijene koštanja gotovog proizvoda (T) u jednom c iklus u
reprodukc ije.

Kombinac ijom parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala po

elementima i po fazama c iklus a angažovanja, dobijamo samo drugač iju
sistematizac iju dve prethodne klas ifikac ije parc ijalnih koefic ijenata
angažovanja kapitala. Kao rezultanta utvrđenih parc ijalnih indikatora s luži
sintetički indikator- ukupni koefic ijent angažovanja kapitala. Znač i, zbir
svih navedenih parc ijalnih koefic ijenata angažovanja kapitala, jednak je
ukupnom koefic ijentu angažovanja u jednom c iklusu.

Kad pos matramo po elementima proizvodnje, ukupni koefic ijent

angažovanja kapitala je :

β = βi + βm+ βl

60
 Ako to posmatranje vršimo po fazama c iklus a angažovanja, onda je:

β = β2 + β3 – β4 + β5

Sva nastojanja za rac ionalnijim angažovanjem kapitala zahtjevaju da

koefic ijenti angažovanja bilo parcijalni ili ukupni budu što niži, te da u
dinamic i reprodukc ije opadaju.

U princ ipu znač i, da troškovi po jedinic i opadaju i da pros ječno

angažovana sredstva budu što manja.

Međutim, ukoliko se za istu količ inu proizvoda angažuje veća s uma

kapitala, reprodukovanje utrošenih elemenata proizvodnje je sporije.
Drugim rječ ima, ukoliko je manja s uma angažovanog kapitala reprodukc ije
u jednom c iklus u, utoliko je je kruženje angažovanog kapitala u istom
ciklusu reprodukc ije sporije.

Znač i, reprodukovanje je obrnuto proporcionalno angažovanju ili

koefic ijent reprodukovanja je rec ipročni izraz koefic ijenta angažovanja
kapitala i izražava s e:

1 T
=
β K

gdje je (T) objektivno us lovljena c ijena koštanja proizvoda datog

ciklusa, a (K) je pros ječna suma angažovanog kapitala.

Što s e tič e utvrđivanja objektivno us lovljenog i stvarnog koefic ijenta

reprodukovanja is ta je s ituac ija koa kod koefic ijenta angažovanja kapitala.
Što s e tič e organizac iono us lovljenog koefic ijenta reprodukovanja, on s e
po pravilu ne is kazuje.

Kada bi bilo moguće izražavati koefic ijent reprodukovanja preko

količ ine proizvoda umjes to što s e on izražava preko objektivno us lovljene
cijene koštanja- ko adekvatnog izraza količ ine proizvoda u jednom ciklus u
reprodukc ije, tada bi značenje ovog koefic ijenta bilo još jasnije, a to je da
on izražava i mjeri količ inu proizvoda po jedinic i pros ječne c ijene
angažovanog kapitala u jednom, datom c iklusu reprodukc ije.

Parc ijalni koefic ijenti reprodukcije jednaki su rec ipročnim

vrijednostima prethodno utvrđenih parc ijalnih koefic ijenata angažovanja
kapitala. Sa aspekta elemenata proizvodnje, koefic ijent reprodukc ije je :

61
 1 1
=
β β1 + βm + βl

a po fazama c iklusa angažovanja kapitala, koefic ijent reprodukc ije je:

1 1
=
β β2 + β3 − β4 + β5

Logično, kefic ijent reprodukovanja u sredstvima za rad je s asvim

drugih vrijednosti u odnosu na koefic ijent angažovanja kapitala, jer su u
inverznoj kvantitativnoj relac iji, a to znač i da je on manji od 1.

Inače ovaj oblik s e zadržava dugo u više c iklusa reprodukc ije s a

višekratnim trošenjem, pa je :

1 Ti
=
βi Ki

Koefic ijent reprodukovanja angažovanog kapitala u obrtna sreds tva

(materijal i zarade zapos lenih radnika) je u princ ipu > 1

Dakle:

1 Tm 1 Tl
= i =
βm Km βl Kl

Princ ip efikasnos ti korišć enja angažovanog kapitala na strani input-a

i maks imiranje rezultata reprodukc ije, na strano output-a predstavlja stalni
zahtjev da koefic ijent reprodukovanja, i parc ijalni i ukupni, budu što već i,
a u dinamic i reprodukc ije da kontinuirano rastu.

To znač i, ako koefic ijent reprodukc ije u dinamic i pos lovanja raste,
biće brže kruženje kapitala u reprodukc iji. U praks i s e to naziva veći broj
obrta- reprodukovanja kapitala u jednoj godini.

Na kraju, već i broj c iklus a reprodukc ije, višekratni rezultati

pos lovanja i višekratno oplođavanje predujmljenog kapitala, č ime s e
zadovoljava uspješna globalna struktura odnos a između pods istema ulaza i
elemenata pods is tema izlaza preduzeća kao mezoekonomskog s istema.

62
 3. Ciklus anga žova nja kapita la
u re pro dukciji

Vrijeme koje prođe od trenutka prelaska kapitala iz novčanog u

početni robni oblik do trenutka prelas ka završnog robnog u novčani oblik
preds tavlja c iklus angažovanja kapitala i vrijeme –period blokiranosti
kapitala u naturalnom obliku.

Spec ifičnu funkc iju koju obavlja angažovani kapital u reprodukc iji
ogleda se u obezbjeđenju otpoč injanja i kontinuitetu proizvodnje i
razmjene uz nastojanje da se kvalitet konkretne ekonomije preduzeća što
više približi optimalnom.

Reprodukc ija angažovanog kapitala nije završena ni okončanjem

tehnološke faze, ni momentom prodaje nego tek nabavkom novih
elemenata proizvodnje u istom ili proširenom obimu, obnavljanjem i
nastavljanjem proizvodnje i na taj nač in ostvarenjem osnovne funkc ije
angažovanog kapitala.

Kada s e kapital nalazi u pojavnom novč anom obliku to vrijeme

preds tavlja fazu kapitala u novčanom obliku, u kojoj kapital nije u funkc iji
proces a reprodukc ije.

Jer, u završnom novčanom obliku, kapital izlazi iz funkc ije u

reprodukc iji, dok u početnom novčanom obliku, kapital se priprema za
uključenje u funkc iju reprodukc ije.

Međutim, iako je u sklopu c iklus a reprodukcije, faza novčanog

oblika kapitala da li u poč etnom ili u završnom novčanom obliku je izvan
njegovog c iklus a angažovanja.

Prema tome, c iklus reprodukc ije obuhvata sve faze c iklus a

angažovanja kapitala uključujuć i i faze novčanog oblika kapitala, te je
redovno duži od c iklusa angažovanja kapitala.

Naime, c iklus angažovanja kapitala bi bio ravan ciklusu reprodukc ije

samo ako bi vrijeme trajanja faze novč anog kapitala bilo ravno nuli.
Vrijeme koje prođe od momenta obezbjeđenja novčanog kapitala
namjenjenog konkretnoj reprodukc iji, do momenta ponovnog početka
reprodukc ije u narednom c iklusu, predstavlja c iklus reprodukc ije, to je
period koji prođe od momenta angažovanja kapitala do momenta njegovog
funkc ionalnog reprodukovanja u istom ili već em obimu.

63
 Znač i, dužina c iklus a reprodukc ije je obrnuto proporc ionalna
koefic ijentu reprodukovanja. Koefic ijent reprodukc ije ustvari pokazuje
brzinu reprodukovanja, te što je c iklus reprodukc ije krać i, koefic ijent
reprodukc ije je već i i obrnuto.

Nasuprot tome, pošto je najveć i dio c iklus a reprodukc ije prekriven

ciklusom angažovanja kapitala, između njih postoji intenzivan i direktan
uzročno- pos ljedič ni odnos, jer što je c iklus angažovanja kapitala duži, to
je duži i ciklus reprodukc ije.

Međutim, što je koefic ijent angažovanja kapitala već i, to je

koefic ijent reprodukovanja manji, a c iklus reprodukc ije duži i obratno što
je koefic ijent angažovanja kapitala manji, to je koefic ijent reprodukovanja
već i, a c iklus reprodukc ije krać i.

Kako su koefic ijenti angažovanja kapitala i koefic ijenti

reprodukovanja u rec ipročnom odnos u, njihova korelac ija (negativan
koefic ijent korelacije) je inverzna, ali intenzivna.

Potrebno je uvjek imati u vidu da s e u reprodukc iju ne unos i

odjednom sav kapital, već se on unos i postepeno i povremeno u toku
trajanja c iklus a reprodukc ije.

Zato se tek pros ječnim c iklusom reprodukc ije, koji označ ava vrijeme
koje je potrebno da bi s e reprodukovala pros ječna suma kapitala, može
is kazati vrijeme reprodukovanja kapitala.

4. Odnos anga žova nja i t roš e nja u dina mic i pos lova nja

Cirkulac ijom kapitala u reprodukc iji, kroz metamorfozu novčanog u

naturalne oblike, obavljaju se pos lovni zadac i privrednih subjekata u
društvenoj podjeli rada.

Angažovanje kapitala č iji je obim ogranič en velič inom konkretnog

pos lovnog zadatka i brzinom kojom se isti funkcionalno reprodukuje, č ine
osnovne pretpostavke i us love funkc ionisanja privrednih subjekata.

Vis inu trošenja elemenata proizvodnje u obliku troškova proizvodnje

ograničena je velič inom konkretnog zadatka, dok je brzina reprodukovanja
angažovanog kapitala određena vremenskom dimenzijom odnosno
vremenom zadržavanja kapitala u jednom c iklusu reprodukc ije.

64
 Znač i, angažovanje kapitala i trošenje elemenata proizvodnje uz
obaveznu vremensku dimenziju, dva su kvantitativno međusobno povezana
i us lovljena pods istema ulaza ekonoms kog s istema preduzeća.

Što je koefic ijent angažovanja već i, to je potrebna veća suma

angažovanog kapitala za određenu proizvodnju, odnosno za određeno
trošenje elemenata proizvodnje, a time i duže vrijeme angažovanja
kapitala.

Jer, angažovana suma kapitala je funkc ija troškova elemenata

proizvodnje (T) i vremena angažovanja, izraženog koefic ijentom
angažovanja kapitala (β) . ,

K = f (T, β) odnos no K = T x β

poznato je da se K = T x β dobije iz obrasca za koefic ijent angažovanja

K
β =
T

Ako su troškovi kao izraz trošenja elemenata proizvodnje već i,

potrebno je angažovati više kapitala i obrnuto. Isto tako, ako je vrijeme
angažovanja duže, to je angažovani kapital već i i obrnuto.

U nizu s ukces ivnih c iklus a reprodukc ije, u dinamic i reprodukc ije,

često se mjenjaju pros ječne sume angažovanog kapitala kao rezultat
promjena vis ine toškova i objektivno us lovljene cijene koštanja, ali i
vremena angažovanja kapitala, pod dejstvom kako objektivnih tako i
organizac ionih faktora.

Znač i, pros ječna suma angažovanog kapitala u dinamic i reprodukc ije

mjenja se zbog promjena objektivno ustanovljene c ijene koštanja i zbog
promjena vremena angažovanja kapitala u nizu ciklus a reprodukcije.

Zbirni izraz, kao koefic ijent angažovanja bić e:

±Δ β = βt + βh

a promjena pros ječne sume angažovanog kapitala u dinamic i reprodukc ije

65
 K ± ΔK = (β ± Δβ) x T odnosno K ± ΔK = (β ± βt ± βh) h T

pri čemu je :

ΔK- promjena pros ječno angažovane sume kapitala u dinamic i

reprodukc ije,
Δβ- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala u dinamic i reprodukc ije,
βt- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala us ljed promjena
objektivno us lovljene c ijene koštanja (±ΔT) u dinamic i reprodukc ije,
βh- promjena koefic ijenta angažovanja kapitala us ljed promjena vremena
(± Δh) angažovanja kapitala u dinamic i reprodukc ije

Prethodno prikazani nač in praćenja dinamike angažovanja i trošenja,

može se dalje analizirati i mjeriti parc ijalno po elementima proizvodnje
kao i po fazama c iklus a reprodukc ije ili (i) po elementima i i po fazama,
pri čemu s e polazi od obrasca (K=βhT) gdje je pros ječna suma
angažovanog kapitala jednaka utrošku koefic ijenta angažovanja i
objektivno us lovljene c ijene koštanja.

Prema tome, parc ijalno angažovane sume kapitala, njihove promjene

u dinamic i reprodukc ije, angažovani kapital može biti:

po pojavnim oblicima

- u sredstvima za rad Ki = βi x T i
- u materijalu Km= βm x Tm
- u zalihama Kl = βl x T l

po fazama ciklusa angažovanja

- u početnoj robnoj fazi Kh2=β2 h T im

- u tehnološkoj fazi Kh3=β3 x T
- u fazi prekrivanja Kh4=β4 x Tml
- u završnoj robnoj fazi Kh5=β5 x T

Posmatrano u dinamic i reprodukc ije, parc ijalno angažovane sume

kapitala (ΔKi, ΔKm i ΔKl, odnosno ΔKh2, ΔKh3, ΔKh4 i ΔKh5) mjenjaju
se pod uticajem promjena parc ijalnih koefic ijenata angažovanja (Δβi, Δβm
i Δβl) odnosno pod uticajem promjena i koefic ijenata (Δβ2, Δβ3, Δβ4 i

66
Δβ5) izazvanih promjenama objektivno us lovljenih troškova i promjenama
vremena angažovanja.

Parc ijalno posmatranje i praćenje angažovanih suma kapitala

izražava se prethodnim analitičkim indikatorima kao instrumentima
kontrole i us mjeravanja dinamike parc ijalnih koefic ijenata angažovanja,
odnosno brzine reprodukovanja parc ijalno angažovanog kapitala i
objektivno us lovljenih odgovarajuć ih troškova.

67
 DRUGI DI O

UPRAVLJANJE TROŠKOVIMA KAO

EL EM EN TOM ULAGANJA

68
 I PROI ZVODNI KAPACI TET- US POS TAVLJANJE I
KORIŠĆENJE

1. De finis anje i klas if ikacija pro izvo dnih ka pacite ta

Riječ kapac itet potiče od latinske riječ i capacitas 22 koja znač i

sposobnost, mogućnost primanja nečega u sebe. Mada s e, kako u domaćoj
tako i inostranoj literaturi, pojam kapac itet kao ekonoms ka kategorija i
metodološka os nova analize dinamike troškova različ ito definiše, ipak s e
svi s lažu da suštinskih razlika, oko ove ekonomske kategorije nema.

Jer opšte je prihvaćeno u teoriji da kapac itet zavis i od: sreds tava za
rad, zapos lenih radnika, predmeta rada i nivoa organizac ije, a značaj
utvrđivanja kapac iteta dijeli preduzeć a na kapitalno intenzivna, radno
intenzivna i materijalno intenzivna koja opredjeljuju strukturu njihovih
troškova.

Profes or Mellerow iez tumač i pojam kapac iteta kao proizvodnju

jednog preduzeća u jednom vremenskom periodu. Pod proizvodnom
snagom podrazumjeva proizvodnu sposobnost postrojenja- pri punom
korišćenju i proizvodnu sposobnost radnika pri punoj zapos lenosti.

Proizvodni kapac itet s a stanovišta proizvoda je maks imalna

moguć nost za ostvarivanje proizvodnje jednog određenog proizvoda iz
proizvodnog programa, gdje se pogonski i proizvodni kapac itet podudaraju
samo kada se proizvodi jedan proizvod.

Različ iti su kriterijumi za kategorizac iju kako tehničkog i

ekonomskog kapac iteta na jednoj s trani i minimalni, maks imalni i
optimalni stepen korišć enja bilo tehničkog ili ekonomskog kapac iteta, na
drugoj strani.

Kao proizvodna spos obnost određenog preduzeća, tehnički kapacitet

ograničen tehničkim faktorima proizvodnje, po os novu mogućnosti
korišćenja može biti: minimalni is pod koga nebi bilo tehnički moguć e niti
opravdano proizvoditi; maksimalni – teorijski, idealni kapac itet kojem s e
samo može težiti jer podrazumjeva potpunu is korišćenost s vih elemenata

22
Kukol eča S., Organi zacioni l eks ikon, B eograd,

69
proizvodnog procesa i radni –normalni kapac itet pri kojem sreds tva
normalno funkc ionišu u tehničkom smis lu.

2. Ekono ms ki as pe kt izbo ra ve lič ine kapacite ta

Pored tehnič kih ogranič enja, ekonomski kapac itet je determinis an i

faktorima ekonomskog karaktera i predstavlja određeni stepen korišćenja
tehničkog kapac iteta.

U ekonomskoj teoriji, ekonoms ki kapac itet dijelimo na :

- minimalni,
- maks imalni,
- optimalni.

Pod ekonomski minimalnim kapac itetom podrazumjevamo onaj

stepen korišćenja tehničkog kapaciteta na kojem se izjednačavaju
realizovana vrijednos t proizvodnje sa ukupnim troškovima. Ovaj stepen ili
tačka se naziva i prag ili tačka ekonomičnosti.

U teoriji i praks i, često se pojam praga ekonomičnosti identifikuje s a

pragom rentabilnosti, a javljaju s e i drugi nazivi, kao što je prag koris nosti,
«mrtva tačka», tačka pokrić a i s l. Međutim, svi ovi i s lični nazivi mogu se
prihvatiti s a određenom rezervom, jer naziv «prag rentabilnosti» ne
odgovara znač enju ove pojave, jer se u ekonomskoj teoriji pod izrazom
rentabilnost podrazumjeva odnos između dobitka i sume angažovanih
sredstava, dok se u ovom izrazu, kome jedino odgovara naziv prag
ekonomičnosti, stavljaju u odnos realizovana vrijednost proizvoda i
troškova elemenata proizvodnje.

Na maks imalnom stepenu korišćenja tehničkog kapac iteta, zbog

izražene progres ije varijabilnih troškova u strukturi ukupnih troškova,
ponovo se izjednač avaju vrijednost realizovane proizvodnje i c ijene
koštanja.

Pojedini autori ovu tačku nazivaju gornjom granicom rentabilnos ti.

Između ove dvije zone nalazi se zona dobitka, na kojoj s e postiže

najpovoljnija pozitivna razlika između vrijednosti proizvodnje po jedinic i
proizvoda i c ijene koštanja tog proizvoda. Ta zona može biti uža ili šira i

70
zavis i i od kvantitativne strukture ukupnih troškova i vrste privredne
djelatnosti kojom s e bavi preduzeć e.

3. Organizac iona s t rukt ura ko riš će nja ka pac ite ta

Globalno posmatrano, proizvodni kapac itet je ustvari proizvodna

sposobnost određenog organizac ionog s istema u jedinic i vremena, izražena
količ inom proizvoda.

Pri tome s e mis li da je to proizvodnja is torodnih proizvoda za koju je

potrebna jedinstvena tehnološka priprema, pa se proizvodni kapacitet
posmatra kao prosta velič ina sa mogućnošću izrade određene količ ine istih
jedinic a proizvoda.

Međutim, u stvarnosti, proizvodni kapac itet jednog organizacionog

sistema, podrazumjeva spos obnost proizvodnje više vrsta prozvoda
različ itih po namjeni, s astavu, dimenzijama i drugim karakteristikama.

To znač i da je proizvodni kapac itet s ložena pojava koja se ogleda u

većem broju sredstava za rad koji se u proc esu međus obno kombinuju.

Što su tehničke mogućnos ti uspos tavljenih kapaciteta veće, to je i

priprema takvog kapac iteta s loženija i obuhvatnija jers u zahtjevi potrošač a
veoma izdiferenc irani kako po pitanju vrste, dimenzije, oblika, estetskog
izgleda, kvaliteta i s l.
Znač i, preduzeće kao mezoekonomski s istem, nastoji pri uspos-
tavljanju proizvodnog kapac iteta obezbjediti prilagodljivost tj.
adaptibilnos t dinamič kih potrebama tržišta, odnos no potrošača.

Drugim riječ ima, projektovanje kapaciteta uključuje i

osposobljavanje za različ ite varijante njegovog korišćenja, u zavisnos ti od
tekuć ih zahtjeva društvene potrošnje, jer različ ite varijante korišćenja
kapac iteta zahtjevaju posebne pripreme, a to znač i i različ ite nivoe
troškova elemenata proizvodnje.

Svakako, os im onih koji su neophodni i us lovljeni s amim

uspostavljanjem globalnog proizvodnog kapac iteta.

71
 Razlaganje globalnog proizvodnog kapaciteta

gdje s imboli Q1 , Q2 , Q3 , i Q4 predstavljaju velič ine pojedinih serija ili

drugih pods istema globalnog proizvodnog kapac iteta datog organizac ionog
sistema, a simboli T 1 , T 2 , T 3 i T 4 označavaju iznose troškova pripreme
proizvodnje svakog parc ijalnog kapac iteta.

Za svaku novu vrs tu, dimenziju ili oblik proizvoda vrši se posebna
priprema i proizvodna mogućnost se rasč lanjuje na već i broj s lojeva
proizvodnje, ali ne kao novi tehnički potenc ijal nego kao rezultat
organizovanja korišćenja raspoloživog proizvodnog kapaciteta, u skladu sa
zahtjevima potrošnje.

Us tvari, ovo ras lojavanje, predstavlja određeno organizac iono pri-

lagođavanje princ ipima rac ionalnosti proizvodnje, izražene odnosom
između rezultata i ulaganja proces a reprodukc ije i tretira se kao
organizac ija korišćenja kapac iteta. Velič ina tih organizac iono
uspostavljenih s lojeva u okviru globalnog kapac iteta ogranič ena je
uglavnom ekonomskim kriterijumima, jer gornju granic u jednog s loja
određuje kapac itet tržišta, a donju granic u diktira razlika između c ijene
koštanja i prodajne c ijene.

Znač i, kada je s loj proizvodnje manji, s vaka jedinica proizvoda je

optereć ena većim dijelom troškova njegove pripreme.

72
 II KAR AKTERIS TIKE PONAŠ ANJA
TROŠKOVA U DINAM ICI POS LOVANJ A PR EDUZEĆA

1. Po naš anje t roš kova u f unkciji us pos tavlja nja i

koriš će nja ka pacite ta

Izrada proizvoda pomoću pripremljenih sredstava za rad tj.

korišćenje kapac iteta, stvara određene troškove koji su u funkc iji svake
nove jedinic e proizvoda. Svakako, to podrazumjeva da prilikom pripreme
novih s lojeva proizvodnje, stvara s e dodatni s loj troškova pripreme
promjenjiv u funkc iji same promjene tih s lojeva. Ovaj dio troškova, u
princ ipu varijabilnih troškova, s e razlažu na dvije komponente u zavis nosti
od njihovog ponašanja u funkc iji dinamike proizvodnje tj. korišćenja
kapac iteta, a to su:

- proporc ionalni troškovi i

- relativno fiksni troškovi

Fiksni troškovi s e javljaju u funkc iji uspostavljanja mezo-

ekonomskog s istema odnosno ukupne proizvodne pripreme na nivou
preduzeća, a varijabilni troškovi nastaju u vezi s a funkc ionis anjem tog
proizvodnog subjekta

1.1. Po naš anje fiks nih

troš kova u dina mici

Pri uspostavljanju proizvodnog kapc iteta koncentriše se određena

količ ina sredstava za rad koja se u princ ipu troše nezavisno od njihove
upotrebe pod dejs tvom fizičkog ili ekonomskog rabaćenja. T aj dio troškova
preds tavlja fiksnu velič inu u odnosu na dinamiku obima proizvodnje, i
najč ešć e se nazivaju fiksni, odnosno stalni, nepromjenjeni ili neotkonjivi.

Pored vremenski posmatranog amortizovanja sredstava za rad, u ovu

grupu troškova, ubrajamo i ostale troškove koji su us lovljeni pripremno-
završnim pos lovima na nivou mezoekonoms kog s is tema preduzeća i to:

73
 - troškovi materijala na pripremno- završnim i ostalim organizac ionim
pos lovima,
- troškovi radne s nage na pos lovima organizovanja funkc ionis anja
mezoekonoms kog s is tema.

Pošto isti nastaju u vezi uspos tavljanja mezoekonomskog kapac iteta,

njihova vis ina je u funkc iji njegove velič ine:

Tφ = f (Q)

pri čemu je:

Tφ = objektivno us lovljena velič ina ukupnih fiksnih troškova;

Q = objektivno us lovljena velič ina proizvodnje, tj. proizvodni kapac itet.

Ukupni fiksni troškovi u funkciji kapaciteta

Pošto fiksni troškovi u ukupnom iznosu ostaju nepromjenjivi

nezavisno od promjena stepena korišć enja kapac iteta, to znač i da ć e
njihova vis ina po jedinic i proizvoda mjenjati u obrnutoj proporc iji s a
promjenama količ ine proizvoda:

Tϕ
Tϕ q = = T ϕq (Q − q ) + tϕ q
Q − q

pri čemu je.

74
Tφq – stvarni iznos fiksnih troškova po jedinic i ostvarene proizvodnje (Q-
q) ,

Tφq (Q-q) - objektivno us lovljeni fiksni troškovi po jedinic i proizvoda za

ostvareni obim proizvodnje,

tφq- organizac iono us lovljena komponenta fiksnih troškova po jedinic i

proizvoda nas tala zbog nepotpunog korišć enja kapac iteta kao subjektivne
slabosti.

Dinamika fiksnih troškova po jedinici proizvoda

Kada s e obim proizvodnje kreć e u okviru datog kapac iteta, fiksn i

troškovi koji s u us lovljeni velič inom kapac iteta ostaju nepromjenjeni

Fiksni troškovi se reprodukuju preko izlaza toga elementa, a osnovna

komponenta izlaza je obim proizvodnje, a to znač i da je za reprodukovanje
fiksnih troškova korišćenje proizvodnog kapaciteta.

Reprodukovanje fiksnih troškova nije us lovljeno bilo kakvim

obimom proizvodnje nego potpunim iskorišćenjem proizvodnog
potenc ijala. Jer vraćanje uloženih sredstava vrši s e prodajom proizvoda na
tržištu u vidu prodajnih cijena kao novčanog izraza vrijednosti jedinic e
proizvoda u kojem je sadržan i odgovarajuć i dio fiksnih troškova.

75
 Vis ina ukupnih fiksnih troškova je u funkc iji us postavljenog
kapac iteta Tφ = f (Q) dok je dinasmika fiksnih troškova po jedinic i
proizvoda us lovljena rec ipročnom vrijednošću koeficijenta iskorišćenja
kapaciteta:

⎛ 1 ⎞
Tϕ q = f ⎜⎜ ⎟⎟
⎝ Kq ⎠

pri čemu je :

Tφq = fiksni troškovi po jedinic i ostvarene proizvodnje, Kq = koefic ijent

is korišćenja kapaciteta koji s e izračunava po s ledećem obrascu:

Q −q Q
Kq = =
Q Q

što znač i da se fiksni troškovi po jedinic i proizvodnje kreću u obrnutoj

proporc iji s a dinamikom stepena korišć enja kapac iteta.

Zbog organizac ionih slabosti u funkc ionisanju mezoekonomskog

sistema, pri smanjivanju stepena korišć enja kapac iteta, ne dolazi do
smanjivanja ukupnih fiksnih troškova, zbog čega je jedinica proizvoda
optereć ena povećanim iznosom fiks nih troškova. Međutim to povećanje
fiksnim troškovima po jedinic i proizvoda ne prois tiče s amo iz objektivnih
ekonomskih razloga nego i zbog nedovoljne organizac ione us pješnosti
radnog kolektiva.

Znač i ukupni iznos fiksnih troškova ustvari predstavljaju zbir

objektivno us lovljene komponente uspos tavljanjem kapaciteta koji s e
mjenjaju u upravnoj srazmjeri sa korišć enjem kapac iteta i organizac iono
us lovljene komponente nepotpunim korišć enjem kapac iteta kreće obrnuto
srazmjerno promjenama obima proizvodnje u okviru datog kapac iteta.

Ove dvije komponente se međusobno dopunjuju do iznosa stvarnih

fiksnih troškova, koji su jednaki iznosu objektivno us lovljenih fiksnih
troškova za ukupni kapac itet.

76
 Razlaganje ukupnih fiksnih troškova, uslovljenih kapacitetom, na
objektivnu i organizacionu komponentu

Ponašanje ukupnih fiks nih troškova pri promjeni stepena korišćenja

kapac iteta tj. njihovo razlaganje na objektivno i subjektivno us lovljene
komponente može se predstaviti :

Tφ = Tφ (Q – q) + t φ

Stvarni iznos fiks nih troškova po jedinic i proizvoda (T φq) jednak je

zbiru objektivno us lovljenog iznos a fiks nih troškova po jedinic i proizvoda
(Tφq) i organizac iono us lovljenog iznosa fiks nih troškova po jedinic i
ostvarene proizvodnje (t φq) i može se izraziti:

Tφq = Tφq + tφq

Vidljivo je da se organizac iono us lovljena komponenta fiksnih

troškova po jedinic i os tvarene proizvodnje mjenja u obrnutoj srazmjeri s a
promjenama korišćenja kapac iteta.

77
 1.2. Po naš anje varija bilnih t roš kova u dina mici

1.2.1. Ponašanje proporcionalnih troškova

Izrada proizvoda pomoću pripremljenih sredstava za rad,

korišćenjem kapac iteta, ustanovljava pojavu određenih troškova koji s u u
funkc iji svake nove jedinic e proizvoda.

Pri samom korišćenju kapac iteta javlja s e potreba pos ebne pripreme
pojedinih s lojeva proizvodnje (smjene, serije, modeli, tipovi proizvoda i s l.
) stvaraju se dodatni troškovi pripreme koji s u promjenjivi u funkc iji
promjena tih s lojeva. U funkc iji dinamike proizvodnje odnos no korišćenja
kapac iteta, varijabilni troškovi s e razlažu na dvije komponente, i to:

- proporc ionalni troškovi,

- relativno fiksni troškovi

Pored izvršene pripreme koja omogućuje viši stepen rac ionalnost i

ulaganja, izrada svake jedinice proizvoda podrazumjeva trošenje os novnog
i pomoćnog materijala, radne snage na pos lovima neposredne proizvodnje.
Nivo trošenja vezana je za broj jedinica proizvoda tj. obim ostvarene
proizvodnje, pa je njihovo ponašanje direktno proporc ionalno s
promjenama stepena korišć enja kapac iteta.

Konstantnost po jedinic i proizvoda u okviru datih objektivnih

prirodnih, tehnič kih i društvenih faktora kroz us lovljenost pojave svake
nove jedinice proizvoda je osnovna odlika proporc ionalnih troškova.

Zbog toga se ukupni proporcionalni troškovi kvantitativno utvrđuju u

funkc iji ostvarene proizvodnje:

Tπ = f (Q)

Dok je njihov iznos po jedinic i proizvoda konstantan:

Tπ
Tπq = const.
Q

78
 Zakonitost ponašanja proporcionalnih troškova u funkciji dinamike
korišćenja kapaciteta

Vis ina proporc ionalnih troškova po jedinic i proizvoda može s e

utvrditi kao tangens ugla koji zatvara linija proporc ionalnosti po kojoj s e
kreće ukupni iznos ovih troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje,
te apsc isna osa, na kojoj je predstavljena dinamika s tepena korišćenja
kapac iteta:

T πN
Tπq = Tπ1 = T π2 = = tgα
Q1 Q2 QN

pri čemu je Tπ1 do T πN = vis ina ukupnih proporc ionalnih troškova za

različ ite velič ine ostvarene proizvodnje, Q 1 do QN= velič ine ostvarene
proizvodnje na različ itim stepenima korišć enja kapaciteta, fg α =tangens
ugla alfa.

Trošenje osnovnog i pomoćnog materijala, te radne snage na pos lovima

neposredne izrade posmatrano kroz stepen racionalnosti, odnosno parcijalnu
ekonomičnost predstavlja konstantnu veličinu u odnosu na dinamiku obima
proizvodnje u okviru datog kapaciteta. Jer, ekonomičnost predstavlja jedan od
izraza uspješnosti poslovanja preduzeća i iskazuje se odnosom između ostvarene
proizvodnje (Q) i utrošaka elemenata proizvodnje uslovljenih tom

79
proizvodnjom, izraženo u naturalnim pokazateljima ili kao odnos ostvarene
vrijednosti proizvodnje i ukupnih troškova izraženo finansijskim pokazateljima.
Parc ijalna ekonomičnost proporc ionalnih troškova može se
preds taviti obrascem:

Q
Eπ = = ctgα
Tπ

pri čemu je Eπ = ekonomičnost proporc ionalnih troškova, a ctg α =

kotangens ugla alfa.
Prodajnom c ijenom proizvoda (Cq) koja mora biti dovoljna da
pokrije ove troškove za svaku izrađenu jedinicu proizvoda, reprodukuju s e
proporc ionalni troškovi.
Pošto je ponašanje proporc ionalnih troškova po jedinic i proizvoda u
funkc iji dinamike stepena korišćenja kapac iteta, odnosno kako je njihova
vis ina po jedinic i proizvoda nezavisna od dinamike stepena korišćenja
kapac iteta, oni se kreću po liniji paralelnoj s a apscis nom osom:

Dinamika proporcionalnih troškova po jedinici proizvoda u funkciji

korišćenja kapaciteta

Velič inu utrošaka osnovnog i pomoćnog materijala po jedinic i

proizvoda, kao i radne s nage na pos lovima izrade svake jedinice proizvoda,
determinišu prirodni, tehnič ki i društveni faktori.

80
 Klas ifikac ija prirodnih i tehničkih faktora na bazi objektivnih us lova
trošenja elemenata proizvodnje je:

- karakteristika proizvoda,
- karakteristika materijala,
- stepen umješnosti radnika,
- karakteristike sredstava za rad,
- karakteristike tehnološkog postupka,
- prirodni us lovi privređivanja,
- vid organizac ije proizvodnje.

Radni kolektiv s vojim mjerama organizac ije na ove faktore ne može

uticati, jer se oni mogu mjeriiti samo pod dejstvom dodatnog ulaganja u
nove tehničke faktore tj. razvojem proizvodne snage rada, č ime s e
obezbjeđuje rac ionalizac ija trošenja ili supstituc ija elemenata trošenja.

Formirane c ijene osnovnog i pomoćnog materijala i zarada po

jedinic i rada, us lovljavaju društveni faktori, č ije se grupis anje može
izvršiti:

- tržište sredstava za proizvodnju,

- politika raspodjele dohotka i formiranja lič nih dohodaka radnika,
- razvijenost ekonomske strukture društva,
- ekonomski s istem društvene zajednice,
- mjere tekuć e ekonomske politike društva,
- međunarodni ekonomski odnos i, i dr.

Takođe, radni kolektiv, ne može neposredno uticati na ove faktore

jer s e is ti mjenjaju samo u vezi s a opštim društvenim kretanjima, koja s u
nezavisna od volje i napora i predstavljaju objektivizirane s nage društva.

Svakako, ne smijemo zanemariti ni uticaj organizacionih dejstava

koja mogu doves ti do odstupanja stvarnih promjena od društveno
potrebnih.

81
 1. 2. 2. Ponašanje re lativno fiks nih trošk ova u dinamici

Ponašanje relativno fiks nih troškova us lovljeno je ras lojavanjem

datog proizvodnog kapac iteta na manji ili već i broj zona proizvodnje, što
znač i da pri uspostavljanju svakog novog s loja proizvodnje (s erije, modela,
tipa proizvoda i dr. ) dolazi do pojave određenog iznos a relativno fiksnih
troškova.

Bez obzira na broj jedinica proizvoda u okviru uspostavljene

pripreme, vis ina relativno fiks nih troškova će ostati nepromjenjena:

Tp = f (Qz)

pri čemu je:

Qz= izraz ras lojavanja (broj zona ili s lojeva proizvodnje) korišćenja
kapac iteta.

Jednom izvršena priprema proizvodnje na nivou mezoekonomskog

sistema predstavlja izraz uspostavljanja proizvodnog kapac iteta kao
objektivno us lovljene proizvodne s posobnos ti toga s is tema ras lojavanja
proizvodnje predstavlja određeni oblik organizac ionog dejstva u okviru
tehnički datih us lova.

82
 Zakonitost ponašanja relativno fiksnih troškova u funkciji mnogostrukog
raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta mezoekonomskog
sistema

Troškovi svakog pojedinog s loja proizvodnje, kao izraz ulaganja

ekonomskih vrijednosti u pripremno- završne aktivnosti, reprodukuju s e
preko izlaza tog s istema a to znač i proizvoda. Svakako, to znač i da će s e
relativno fiks ni troškovi reprodukovati tek izradom proizvoda kao
upotrebnog kvaliteta i njegovom razmjenom na tržištu. Zbog nemogućnosti
potpunog reprodukovanja relativno fiksnih troškova bilo kojom količ inom
proizvoda, nego potpunim iskorišćenjem ins talisanog kapac iteta.

Relativno fiksni troškovi po jedinic i proizvoda su u funkc iji

ras lojavanja datog kapac iteta mezoekonomskog s istema, i n alaze s e u zoni
degres ije pri poveć anju broja jedinic a u okviru pojedinih zona proizvodnje.

83
 Načelno predstavljena dinamika relativno fiksnih troškova po jedinici
proizvoda u funkciji organizacione strukture korišćenja kapaciteta

Uočava se obrnuta proporc ionalnost ponašanja relativno fiksnih

troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje u okviru datog s loja tj.
zone iskorišćenosti kapac iteta.

Organizacionim mjerama u pravcu odgovarajuć eg programiranja

asortimana proizvoda ili uspostavljanjem drugih organizac ionih
pods istema, dolazi do skokovitog rasta relativno fiksnih troškova po
jedinic i proizvoda.

Zbog potpunog neis korišćenja tako uspostavljenog potenc ijala, taj

skokoviti rast troškova us lovljen dodatnom pripremom i uspostavljanjem
novog pods istema kapac iteta nije u potpunosti reprodukovan. Radi toga
novonastali relativno fiksni troškovi terete s amo ostvareni obim
proizvodnje iz prethodnog s loja iskorišćenja kapac iteta, i po jedinic i
proizvoda su izuzetno visoki.

Izvršena priprema određene serije, modela, tipa proizvoda ili druga

organizac iona mjera u smis lu pripreme iskorišćenja kapaciteta
mezoekonoms kog s istema, ne mora biti realizovana uopšte, ili njeno
realizovanje može zakasniti ili biti nepotpuno.

Tpz + Tpz
Tpq = 1 2

Qz + Kq×Qz
1 2

84
pri čemu je Tpz1 = objektivno us lovljena vis ina relativno fiksnih troškova
prve zone obima proizvodnje; Tpz2 =stvarna vis ina relativno fiksnih
troškova druge zone obima proizvodnje (zbog objektivno us lovljenog
neis korišćenja pripreme drugog s loja) ; Qz2 = objektivno us lovljena
velič ina proizvodnje prvog sloja neis korišćavanja kapac iteta; Kq =
koefic ijent iskorišćenja objektivno us lovljene velič ine s loja proizvodnje
(od 0-1) ; Qz2 = objektivno us lovljena velič ina iskorišćenja kapac iteta
drugog s loja Tpq =stvarni iznos relativno fiksnih troškova po jedinic i
proizvodnje u varijanti neiskorišćenja pripreme drugog s loja proizvodnje.

Kako je koefic ijent is korišć enja objektivno us lovljene velič ine s loja
proizvodnje jednak nuli (0) velič ina Tφq je već a od iznosa T pz1 q.
U s ituac iji nepotpunog korišć enja kapac iteta drugog s loja, koefic ijent
is korišćenja objektivno us lovljene velič ine s loja između 0- ispod 1, s tim
da razlika između T pq i Tpq1 manja, jer je ukupni iznos relativno fiksnih
troškova raspodjeljen na već i broj jedinica proizvodnje (zbir c ijelog prvog
i dijala drugog s loja) .

Ras lojavanje korišćenja globalnog mezoekonoms kog s istema odvija

se u izuzetnim prilikama po jednom kriterijumu i ravnomjerno, jer s e
ras lojavanje inače istovremeno odvija po osnovu više kriterijuma.

Tendenc ija u razvoju relativno fiksnih troškova pravilnije je izraziti

krivom a ne izlomljenom linijom, jer u određenom dijelu s vog razvoja
slična degres ivnoj hiperboli fiksnih troškova po jedinic i proizvoda u
funkc iji dinamike stepena korišć enja kapac iteta, da bi se preobrazila u
progres ivnu krivu na datom s tepenu korišćenja kapac iteta. Jer ova
progres ija je rezultat određenog prenaprezanja organizac ije iskorišćenja
globalnog kapaciteta mezoekonomskog s istema.

Kada s e želi ostvariti potpuno is korišćenje kapac iteta mezo-

ekonomskog s istema i pored poteškoća u plasmanu proizvoda na tržištu,
organizac ioni napori u pravcu povećanja plasmana podrazumjevaju
dodatno trošenje elemenata proizvodnje na reklamu i propagandu, na
širenje mreže prodavnica, na s lužbu trgovačkih putnika i s l.

Tada može doć i do pojave da su takva trošenja veća od rezultata koji

se mogu ostvariti na os novu organizac ionih mjera.

85
 Ponašanje relativno fiksnih troškova po jedinici proizvoda u uslovima
mnogostruk og raslojavanja proizvodnje u okviru datog kapaciteta
mezoekonomskog sistema

2. Obje ktiv na i s ubje ktiv na ko mpo ne nta

troš kova u dina mici

Da bi proizvodni s istem mogao funkc ionis ati, neophodno je izabrati

odgovarajuć i program proizvodnje, koji će odgovarati tekuć im zahtjevima
tržišta odnosno potrošača, te obaviti projektovanje i konstrukc iju pojedinih
modela, tipova, dimenzija proizvoda i s l. iako s e pripremno- završni
pos lovi odnose i na istraživanje tržišta, ugovore sa dobavljač ima i
kupc ima, nač in plasmana proizvoda (vlastita maloprodajna mreža ili
posredni robni promet) kao i druge mjere pos lovne politike privrednog
subjekta.

Inače postoje dva nivoa pripremno- završnih aktivnosti, prvi, pri

uspostavljanju globalnog kapac iteta mezoekonomskog s istema, građevinski
objekti, mašinski park i mnogobrojni objekti infrastrukture, dok drugi č ine
izbor odgovarajuć eg programa proizvodnje, te projektovanje i konstrukc ija
pojedinih modela, tipova dimenzija proizvoda.

86
 Prva grupa pripremno-završnih aktivnosti, us lovljava pojavu fiksnih
troškova, koji zadržavaju uspostavljeni nivo neovis no o promjenama obima
proizvodnje.

Druga grupa pripremno- završnih aktivnosti, koje s e odnos e na

neposrednu pripremu određene vrste, modela, s erije, tipa i s l. proizvoda,
ustanovljava pojavu relativno fiks nih troškova. Poznato je da s e
reprodukovanje ovih troškova ostvaruje izradom i realizac ijom proizvoda
toga pods istema korišć enja kapac iteta mezoekonomskog s istema.

Znač i, vis ina relativno fiksnih troškova po jedinic i proizvoda

zons kog kapac iteta je objektivno us lovljena, jer je ukupni iznos tih
troškova nastao u funkc iji pripreme tog s loja tj. zone obima proizvodnje.

Ali, ako s e is koristi puni kapac itet date zone obima proizvodnje,
ukupni iznos relativno fiks nih troškova te zone ras poredić e se na ostvareni
broj jedinic a proizvoda.

To je razlog što će relativno fiks ni troškovi po jedinic i ostvarene

proizvodnje biti već i od objektivno us lovljene vis ine, kao rezultat
djelovanja organizac ionih faktora, kao određenih subjektivnih s labosti,
izraženih u neis korišćenju kapac iteta zone ili s loja koji je uspostavljen u
okviru ukupnog kapaciteta mezoekonomskog s istema.

Zbog toga s e vis ina ukupnih relativno fiksnih troškova razlaže na

dvije komponente, i to:

- objektivno us lovljenu Tpz1 (Qz- qz) ,

- subjektivno us lovljenu (tpz 1 )

87
 Razlaganje ukupnih relativno fiksnih troškova jednog sloja proizvodnje
na objektivnu i subjektivnu komponentu

Smatra se da su ukupni relativno fiks ni troškovi, koji se kao stvarna

velič ina, razlažu na objektivnu i subjektivnu komponentu, samonjihov
iznos u okviru jedne zone obima proizvodnje, č ijom primjenom s u
us lovljeni. T o se č ini u želji da se postigne jasniji uvid u tokove pojave, jer
se ponašanje relativno fiksnih troškova u smis lu razlaganja pomenute dvije
komponente najbolje uočava u okviru jednog s loja, kao pods istema
kapac iteta mezoekonomskog s istema.

Međutim, kada se ponašanje relativno fiksnih troškova u funkciji

organizac ione strukture korišćenja globalnog kapac iteta mezoekonomskog
sistema pos matra kao rezultat dejs tva ras lojavanja proizvodnje po više
kriterijuma, linija razvoja ovih troškova od izlomljene prave preobražava
se u krivu.

Jer, os im degresije koja je karakteris tika za rast proizvodnje do

optimalnog stepena korišćenja proizvodne mogućnosti mezoekonomskog
sistema, prisutna je i progresija pri porastu proizvodnje iznad optimalnog
stepena korišćenja kapac iteta.

88
Objektivna organizaciona komponenta ukupnih relativno fiksnih troškova
u vezi sa prenaprezanjem organizacije korišćenja globalnog kapaciteta
mezoekonomskog sistema

Jer stvarna velič ina fiks nih troškova po jedinic i proizvoda

kvantitativno se izražava po obrascu:

Tpq = T pq + tpq

pri čemu s e velič ina organizac iono us lovljene komponente (tpq) kreće u
srazmjeri sa porastom obima proizvodnje iznad optimalnog stepena
korišćenja kapac iteta mezoekonomskog s istema, dok je vis ina objektivno
us lovljene komponente (T pq) data kao društveno potrebna količ ina rada
(živog i minulog) uloženog u pripremu neposrednog korišćenja globalnog
kapac iteta i odgovara optimalnom stepenu korišćenja kapac iteta.

89
 3. Upravlja nje ponaš a nje m po je dinih v rs ta
troš kova u dina mici pos lovanja

Upravljanje predstavlja funkc iju, čiji je c ilj efektivno usmjeravanje i

efikasno (us pješno) korišć enje raspoloživih res ursa. Kod trošenja
elemenata proizvodnje – c ilj upravljanja s e svodi na minimiziranje
troškova, pri čemu se faktor vremena ne pojavljuje kao izvor
rac ionalizac ije.

Naime, planiranje, kontrola i usmjeravanje tokova kapitala ide u c ilju

da se po jedinic i ostvarenog rezultata reprodukcije u što krać em vremenu,
angažuje što niža suma kapitala.

Svaka neracionalnost angažovanja kapitala sanc ioniše se strogim

mjerama izraženim ekonoms kim ekvivalentom trajanja ciklus a
angažovanja, a to je kamata kao c ijena pozajmljenog ili pak sopstvenog
kapitala koja direktno utič e na ostvarenu vis inu ulaganja, a time i na
ukupni pos lovni uspjeh.

Znač i, upravljač kim mjerama usmjerenim kako na vis inu, strukturu i

dinamiku troškova elemenata proizvodnje moguće je rac ionalizovati
ulaganje kapitala ali i na skrać ivanje c iklus a reprodukc ije.

Upravljanje tokovima kapitala u skladu s a osnovnim ekonomskim

princ ipom reprodukc ije omogućuje da s e planirani zadatak u društvenoj
podjeli rada ostvari u što kraćem vremnu, uz minimalnu sumu kapitala.

Raznim tehnikama upravljanja djeluje se na pozitivna a eliminišu

negativna dejstva. U tom s lučaju, organizac ioni faktori s e javljaju kao
uzroc i ali i kao izvori uticaja na dinamiku angažovanja kapitala, s ciljem
obezbjeđivanja kontinuiteta reprodukc ije i os tvaricanja optimalnog
kvaliteta konkretne ekonomije.

Kod upravljanja trošenjem elemenata proizvodnje, kontrolno-

upravljačkim instrumentima i metodama, izražava se i mjeri uspješnos t
upravljanja ovim oblikom ulaganja. Racionalizac ija tokova kapitala po
pojedinim elementima proizvodnje, us lovljena je rac ionalizac ijom trajanja
pojedinih faza c iklus a njegovog angažovanja.

Rac ionalnost angažovanja kapitala u sredstvima za rad izražava s e

koefic ijentima angažovanja kapitala koji predstavljaju kontrolno-
upravljačke instrumente, kako globalni- za c jelinu ciklus a angažovanja,
tako i parc ijalni- za pojedine faze toga ciklus a.

90
 Paralelno, utvrđuju se i globalni i parc ijalni koefic ijenti
reprodukovanja kapitala, kao rec ipročne vrijednosti koefic ijenata
angažovanja kapitala u sredstvima za rad.

Za cjelinu c iklusa angažovanja, koefic ijent angažovanja kapitala u

sredstvima za rad ima izraz:

Ki
β =
Ti

Na taj nač in se iskazuje i omogućuje uvid u strukturni odnos između

djela pros ječ ne sume angažovanog kapitala u sredstvima za rad (Ki) i
objektivno us lovljenih troškova sredstava za rad, odnosno objektivno
us lovljenog troška amortizac ije (T i) u jednom c iklusu reprodukc ije.

Mada je ovaj koefic ijent uvjek već i od 1, nastojanja da se postigne

viši kvaliteet ekonomije predstavlja i težnju da njegov konkretni iznos u
dinamic i reprodukc ije bude što je moguće niži.

Načelno, faktori velič ine angažovanog kapitala u sredstvima za rad

su faktori koji opredjeljuju s umu- iznos, a to s u karakter i velič ina
preduzeća, kao i novč ani kapital, odnosno finans ijski potenc ijali kojima
raspolaže konkretno preduzeće s jedne strane i faktori vremena
angažovanja is tog kapitala s druge strane.

Izuzetno važne kontrolno-upravljač ke instrumente predstavljaju

potparc ijalni koefic ijenti angažovanja kapitala u sredstvima za rad po
pojedinim fazama c iklus a reprodukc ije. Izraz potparc ijalni je upotrebljen iz
razloga što je koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad sam po
sebi već parcijalan u odnos u na ukupan koefic ijent angažovanja kapitala u
cjelokupnom c iklus u angažovanja.

Primjenjujući adekvatne s imbole, us aglašene sa dosadašnjim, ovi

koefic ijenti s u:

Kih2 Kih3 Kih5

βih 2 = βih 3 = βih 5 =
Ti Ti Ti

U fazi prekrivanja nema dodatnog angažovanja kapitala u sredstvima

za rad pa s e βih4, ne iskazuje. Slič na s ituac ija je i sa koefic ijentom
reprodukovanja kapitala kao rec ipročnim izrazom koefic ijenta angažovanja

91
kojim se izražava, kontroliše i usmjerava brzina c irkulis anja kapitala u
sredstvima za rad :

1 Ti
λi = odnos no λi =
βi Ki

kao i iskazivanje potparc ijalnih koefic ijenata reprodukc ije kapitala po

pojedinim fazama (λih2, λih3 i λih5) .

Organizaciono us lovljeni koefic ijent reprodukc ije kapitala se ne

is kazuje jer s e intenzitet reprodukovanja organizac iono us lovljenog
angažovanog kapitala iskazuje putem stvarnog koefic ijenta reprodukc ije.

Naime, sa stanovišta ekonomske funkc ije koefic ijenta reprodukcije

važan je intenzitet reprodukovanja ukupno angažovanog kapitala a ne
dijelova prema faktorima njihovog nastanka.

Rac ionalnost angažovanja kapitala u sredstvima za rad iskazuje s e

pomenutim koefic ijentima, kao kontrolno- upravljač kim instrumentima.
Najznačajnijim internim metodama, metoda vremenske komparac ije, uz
primjenu statističke aparature indeksa i ekonomske matematike, is kazuje s e
kvantitativna racionalnost angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u
odnosu na planiranu ili standardnu rac ionalnost.

Svakako, metodama teritorijalne komparac ije, kao vodeć im eks-

ternim metodama, upoređuje s e ostvarena rac ionalnost angažovanja
kapitala u sredstvima za rad s a odgovarajuć im koefic ijentima konkurenata.

U pos lovnoj praks i s e sve više primjenjuje metoda upoređivanja s a

liderom u grani, a u ekonomskoj teoriji sve više s e razmatraju metode
benchmarking-a.

Faktori objektivno us lovljenog angažovanja su tehnič ke prirode,

društvene prirode i tehnič ko- organizac ione prirode. Izmjene faktora
tehničke prirode nisu č este i vremenski obično duže traju, jer su rezultat
dopunskog angažovanja kapitala i proširenja pos tojeć ih kapac iteta ili u
rekonstrukc iji tehničkih faktora proizvodnje u s mis lu rekonstrukc ije
preduzeća, sredstava za proizvodnju proizvoda ili (i) tehničkog proces a.

Izmjene društvenih faktora koji us lovljavaju angažovanje kapitala,

vrlo su čes te i mogu imati direktan uticaj na vis inu angažovanog kapitala-
kroz promjenu c ijena sredstava za proizvodnju na tržištu reprodukc ione
potrošnje, ili (i) indirektan uticaj na promejnu vis ine anagažovanog

92
kapitala kroz dinamiku zahtjeva tražnje za konkretnim asortimanom
proizvoda na tržištu konačne potrošnje, što us lovljava različ ite koefic ijente
angažovanja, spec ifič ne za svaki, zahtjevima tržišta određen proizvodni
asortiman.

Faktori tehničko-organizac ione prirode su najviše podložni

promjenama i ispostavljaju se kroz optimalne c iklus e angažovanja. Oni
us lovno predstavljaju objektivne faktore angažovanja kapitala to jes te oni
su objektivni faktori angažovanja s amo u onim konkretnim s lučajevima u
kojima dotična angažovanja imaju za rezultat optimalan c iklus
angažovanja.

Izborom bilo koje druge varijante pos lovanja- koja se ne ispoljava

kroz optimalni c iklus angažovanja, konkretno preduzeće je napravilo
pogrešan izbor, koji ima za pos ljedic u organizac iono us lovljeno odstupanje
konkretnog od optimalnog c iklus a angažovanja kapitala i time negativne
efekte na kvalitete konkretne ekonomije sa aspekta rac ionalizac ije
angažovanja kapitala.

Organizacioni faktori negativno djeluju na tokove kapitala

angažovanog u sredstvima za rad, prvenstveno na vrijeme trajanja njegove
angažovanosti.

To su:

- neadekvatna i vremenski duga priprema i montaža sredstava za rad,

- smanjenje obima proizvodnje, odnosno smanjenje stepena korišćenja
postojeć ih kapac iteta,
- pogrešno ili (i) nerac ionalno organizac iono ras lojavanje instalis anih
kapac iteta koje produžava c iklus angažovanja kapitala u ovom
elementu proizvodnje,
- povećano trošenje i neodgovarajuć e rukovanje sredstvima,
- negativno odstupanje nabavnih c ijena sredstava za rad od njihovih
tržišnih c ijena izazvano nestručnim ili (i) ishitrenom nabavkom, i
- usporavanje prodaje i negativna ods tupanja konkretnih prodajnih od
tržišnih c ijena proizvoda stvorenih u konkretnom c iklusu angažovanja
i s lič no.

Kao spec ifični izdatak koji ugrožava ekonomski kvalitet preduzeća,

kamata poveć ava sumu kapitala u sredstvima za rad, us led produženja
vremena angažovanja. Stepen korišć enja instalis anih kapaciteta predstavlja
posebno važan faktor rac ionalizac ije ne samo troškova sredstava za rad

93
nego i angažovanja kapitala u ovom elementu proizvodnje. Ukoliko s e
postojeća sredstva za rad više koris te, niži s u iznos i amortizac ije kao i
angažovani kapital po jedinic i reultata reprodukc ije u određenom
vremens kom periodu.

Stepen iskorišć enja sredstava za rad se izražava, mjeri i određuje

koefic ijentom njihovog iskorišćenja:

Σnc × X
Kisk =
T1

Pri čemu je:

Σ nc - zbir norma čas ova za sve gotove proizvode

Χ - obim proizvodnje

T i - fond ukupno mogućeg radnog vremena svih sredstava za rad u

konkretnom proizvodno-tehničkom procesu

Što je koefic ijent iskorišćenja sredstava za rad već i, angažovani

kapital u sredstvima za rad po jedinic i rezultata je manji, a preduzete
upravljačke mjere u pravcu rac ionalizacije i ovog oblika ulaganja
uspješnije.

Svakako da je čuvanje, pravilno rukovanje i održavanje sredstava za

rad od pos ebnog značaja u pravcu ostvarivanja rac ionalizac ije angažovanja
kapitala u sredstvima za rad.

Faktori koji determinišu velič inu angažovanog kapitala u materijalu

su objektivni faktori društvene, tehnič ke i organizaciono-tehnič ke prirode i
organizac ioni faktori s ubjektivnog karaktera.

Načelno, faktori velič ine angažovanog kapitala u materijalu s u

faktori sume (iznosa) angažovanog kapitala u materijalu i faktori vremena
angažovanosti a to su: karakter i velič ina preduzeća, stepen korišćenja
kapac iteta, karakteristike tehnič ko- tehnološkog proc esa, mogućnos t
nabavke materijala i njegove cijene, mogućnost prodaje proizvoda i
njegove c ijene, kao i njegov raspoloživi novčani kapital i s lično.

Smanjenje sume potrebnog kapitala po jedinic i rezultata reprodukc ije

je suština i cilj upravljanja dinamikom angažovanja kapitala u materijalu.

94
 Znač i, aktivnost upravljanja dinamikom korišćenja kapitala zasniva
se na praćenju, kontroli i usmjeravanju određenih faktora i predstavlja
rac ionalnije angažovanje kapitala u materijalu po svim fazama c iklus a
reprodukc ije.

Pored organizac ionih, subjektivnih faktora dinamike kapitala u

materijalu, neophodno je angažovanje i faktora trajanja pojedinih faza
ciklusa, gdje se velič ina angažovanog kapitala is poljava kao funkc ija
uložene sume i vremena angažovanja.

Suština upravljačkih dejs tava na ovaj s egment pos lovanja i c iljevi

angažovanja kapitala opredjeljuju analitičko- metodološki ins trumentarij. I
ovdje je bazični- kontrolni- upravljački instrument kojim se iskazuje
rac ionalnost angažovanja u globalnom smis lu koefic ijent angažovanja
kapitala u materijalu:

Km
βm =
Tm

koji je uvjek manji od 1, a u cilju ostvarivanja višeg kvaliteta ekonomije

nastoji se da bude što je moguće niži, a to znač i da se po jedinic i
objektivno us lovljenog troška materijala angažuje što je moguće manja
suma kapitala.

Odnos proc jenjene sume angažovanog kapitala u materijalu i

objektivno us lovljenih troškova materijala, kvantitativno izražavaju
parc ijalni koefic ijenti:

Kmh 2 Kmh3 Kmh4 Kmh5

βmh 2 = ; βmh3 = ; βmh 4 = ; βmh5 =
Tm Tm Tm Tm

U tehnološkoj fazi, parc ijalni koefic ijent angažovanja kapitala ima

vrijednost manju od 1, sa zahtjevom da bude što niži i kontinuirano opada.
Isto tako je i u početnoj i završnoj robnoj fazi što pozitivno utiče na
velič inu angažovanja kapitala i viši kvalitete konkretne ekonomije.

Brzina reprodukovanja mjerena objektivno us lovljenim troškovima

materijala, izražava s e u i mjeri, prati i kontroliše, globalnim i parcijalnim
koefic ijentima reprodukc ije kapitala angažovanog u materijalu (λm)

95
 1 Tm
λm = odnos no λm =
βm Km

Svako preduzeće teži da u dinamic i pos lovanja, sa stanovišta

uspješnosti upravljanja ulaganjem kapitala, ovaj koefic ijent stalno raste i
da bude što viši, kako u c jelini (λm) tako i u pojedinim fazama (λmh2,
λmh3, λmh4 i λmh5) što preds tavlja ubrzavanje reprodukovanja
angažovanog kapitala u materijalu.

To ustvari znač i već i broj c iklusa konkretnog kapitala u konstantnoj

jedinic i vremena i viši kvaliteet ekonomije. Zbog stvaranja us lova za
odstupanje stvarnih od objektivno us lovljenih koefic ijenata angažovanja,
preduzeće nastoji da se s tvarne velič ine što više približe objektivno
us lovljenim troškovima i objektivno us lovljenom ngažovanju kapitala po
jedinic i os tvarenog rezultata reprodukc ije.

Od izbora adekvatne tehnike upravljanja i pravilne primjene zavis i

uspješnost upravljač kih odluka na organizac ione faktore angažovanja
kapitala, gdje vrijeme kao faktor us ložnjava upravljanje više nego u s lučaju
trošenja materijala.

Svakom promjenom troškova materijala i vremena angažovanja

izraženog stvarnim koefic ijentom angažovanja, mjenja s e stvarna suma
kapitala u materijalu.

Svako odstupanje stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta

angažovanja u materijalu, profiliše organizac iono us lovljeni koefic ijent
angažovanja :

Km
Ym =
Tm

Računajuć i fazu prekrivanja, kapital je angažovan u sve četiri faze

ciklusa proizvodnje u kojima se nalaze rezerve njihovog skraćenja.

Ritam ulaganja materijala u tehnološku fazu i troškovi skladištenja,

koji obuhvataju troškove kamata na angažovani (pozajmljeni ili sopstveni)
kapital, troškove us kladištenja, troškove os iguranja, porezi na imovinu, kao
faktori interne prirode s jedne strane i nabavne cijene materijala i us lovi
nabavke, kao faktori eksterne prirode, su najznačajniji faktori koji utiču na
velič inu angažovanog kapitala u zalihama materijala.

96
 Ritam ulaganja materijala u tehnološku fazu ne može se vremenski
podudariti u potpunosti sa ritmom nabavke zbog utic aja najč ešće eksternih
faktora. Udaljenost dobavljača, spremnost za is poruku adekvatnih količ ina
kao i us lovi prodaje direktno utiču na velič inu zaliha materijala koje ne
smiju da budu premale da ugrožavaju odvijanje tehnološke faze i
kontinuitet proizvodnje ali ni prevelike stvarajuć i nepotrebne troškove
ugrozile kvalitet konkretne ekonomije.

Svakako, tu treba dodati i utic aj nabavnih c ijena, rac ionalno

manipulisanje materijalom na zalihama s a što manjim kalom, ras turom,
lomom i škartom, jer samo tako nastoji s e dostić i optimalna zaliha
materijala, sa osnovnim c iljem obezbjeđenja kontinuiteta tehnološkog
proces a, sa minimalno angažovanim kapitalom u zalihama i u što kraćem
vremenu.

Os im organizacionih faktora koji utiču na troškove materijala, na

velič inu angažovanog kapitala u materijalu utiču is ti organizac ioni faktori
djelovanjem na vrijeme konkretnog angažovanja. Vid organizac ije
proizvodnje direktno utiče na velič inu prekrivanja u tehnološkoj fazi. U
masovnoj proizvodnji ono je najveć eg, a u pojedinačnoj ono je najmanjeg
obima. Što su češć i vremenski razmac i otpoč injanja novih c iklusa u okviru
određene tehnološke faze, veća je suma angažovanog kapitala u materiajlu
u tehnološkoj fazi.

Znač i, os im objektivnih faktora trajanja proizvodno- tehnološkog

proces a na velič inu angažovanog kapitala u materijalu u tehnološkoj fazi
utiču i organizac ioni faktori. Samo trajanje tehnološke faze možemo
posmatrati kao vrijeme neposredne izrade proizvoda određeno
tehnologijom i s amom organizac ijom ali i kao vrijeme izazvano
subjektivnim djelovanjem zapos lenih radnika. Razlozi usporavanja ili (i)
prekida proizvodno- tehnološkog proces a mogu biti: nedostatak materijala,
kvar mašina, nedostatak tehničke dokumentac ije, nedostatak pos la na
pojedinim radnim mjestima us led loše organizac ije, koa i prekida rada
us led opravdanih ili neopravdanih izostanaka radnika.

Iz faze nedovršene proizvodnje, angažovani kapital u materijalu

prelazi u završni robni oblik novog proizvoda i u završnoj robnoj fazi
ciklusa angažovanja.

Realizac iojom proizvoda na tržištu se tek deblokira konkretno

angažovani kapital i zavis i prvens tveno od ritma izlaska gotovih proizvoda
iz proizvodnje i od ritma prodaje proizvoda.

97
 Svakako, na ritam izlaska gotovih proizvoda izproizvodno-
tehnološkog procesa prvenstveno utiče s tepen korišć enja postojeć ih
kapac iteta, dok je ritam prodaje us lovljen režimom prodaje.

Iako je veoma važno dejstvo na prodaju proizvoda na prodajnom

tržištu kao objektivnom društvenom faktoru, ipak s u mjere rac ionalizac ije
angažovanja kapitala i upravljačke akc ije u tom c ilju od neproc jenjivog
značaja.

Jer, dejstvom na pos ebno prodajnu s lužbu u c ilju us pješnosti,

povećanju stepena i nač ina obrade prodajnog tržišta, doprinos i s e
adekvatnijem kvalitetu funkc ionalnosti i dizajnu proizvoda,
zadovoljavajućoj c ijeni, promoc iji i kanalima prodaje, što i jeste c ilj
savremenog pos lovanja.

4. Po naš anje uk upnih t roš kova u f unkciji njihove

kvant itat iv ne s trukt ure

U s vakoj proizvodnji nastaju troškovi elemenata proizvodnje koji s u

u funkc iji uspostavljanja kapac iteta kao i u funkc iji korišćenja tog
kapac iteta, čije reprodukovanje je moguće samo realizac ijom proizvoda na
tržištu.

Znač i, troškovi su us lovljeni pripremom i proizvodnjom a njihovo

reprodukovanje s amo putem izvršenja proizvodnje.

zučavanje ponašanja ukupnih troškova u us lovima uspostavljanja ka-

paciteta i organizac ije njegovog korišć enja, upoređivanjem kvantitativnog
izraza ovog dijela pods istema ulaganja sa vrijednošću realizovane
proizvodnje, vrlo je značajno kako za ekonomsku teoriju tako i za praks u.

Troškove elemenata proizvodnje prema kriterijumu us lovljenosti

uspostavljanjem i korišćenjem kapac iteta razlikujemo kao fiksne, relativno
fiksne i proporcionalne troškove i na taj nač in ostvarujemo uvid u
kvalitativnu strukturu pods is tema mezoekonomskog s istema. Nizak s tepen
razvijenosti i organizovanosti privrednih subjekata u proc esu privređivanja,
odlikuje se vis okim učešćem proporc ionalnih troškova u ukupnom iznos u
ulaganja, naroč ito troškova osnovnog materijala i radne snage, dok s u troš-
kovi sredstava za rad minimalni.

98
 Razvoj proizvodnih snaga kroz koncentrac iju većeg obima
društvenog fonda rada u sredstvima za rad i u pripremno- završnim
aktivnostima zahtjeva veću zastupljenost fiksnih troškova u ukupnoj
vrijednosti ovog obima ulaganja.

I pored značajnih ulaganja u pripremu proizvodnje ovaj proces

dovešće do snižavanja ukupnih troškova po jedinic i ostvarene proizvodnje.

“Razvoj proizvodnih snaga podrazumjeva uvođenje novih,

djelotvornijih sredstava za rad, kao i jačanje sposobnosti, odnosno
umješnosti radne snage. Taj proces se odvija upravo dodatnim ulaganjima
u pripremu proizvodnje, što uslovljava i povećanje troškova. Međutim,
takav proces, prema ekonomskim kriterijumima ima opravdanje samo u
uslovima snižavanja ukupnog trošenja elemenata proizvodnje za datu
količinu proizvoda, odnosno sporiji rast ovog oblika ulaganja u odnosu na
23
porast obima proizvodnje, koji je omogućen tom pripremom» .
Pošto se s vi troškovi reprodukuju jednako prodajom proizvoda na
tržištu, veća ili manja zastupljenost određene vrste troškova, posmatrano
statički, nema nikakav ekonomski značaj.
Ali, pos matrano u dinamic i, promjene obima proizvodnje utiču na
različ ito ponašanje pojedinih troškova, što rezultira promjeni odnos a
efekata reprodukc ije i ulaganja u taj proces.
Jer, poznato je da, ukoliko su fiksni troškovi u malom proc entu zas-
tupljeni u s trukturi ukupnih troškova, dinamika ovog oblika ulaganja
odlikovaće s e osobinama varijabilnih troškova u najvećoj mjeri, za razliku
kada je velika zastupljenost fiksnih troškova, determinisaće ponašanje
ukupnih troškova prema njihovim karakteristikama.
Nisko uč ešć e fiksnih troškova u ukupnim troškovima i karakteristike
ponašanja troškova u dinamic i obima proizvodnje mogu s e grafički
prikazati:

23
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora «Teorij a ekonomi je preduzeća
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 114

99
 Pretežno učešće varijabilnih troškova u ukupnim troškovima elemenata
proizvodnje

Visoka zastupljenost fiksnih troškova u ukupnim troškovima us lović e

ponašanje ukupnih troškova osobinama njihove fiksne komponente, što s e
može grafički prikazati:

Pretežno učešće fiksnih troškova u ukupnim troškovima elemenata

proizvodnje

100
 Poredeć i ove varijante nameć e se s ledeć i zaključak, da je pretežno
učešć e proporc ionalnih i eventualno relativno fiks nih troškova u ukupnim
troškovima, razlog već eg s tepena elastič nosti mezoekonoms kog s istema u
korišćenju kapac iteta, ali i smanjen utic aj na odnos između rezultata i
ulaganja.

U s lučaju većeg uč ešć a fiksnih troškova u ukupnim troškovima

stvara s e neelastičnost mezoekonomskog s istema u korišćenju kapac iteta
ali i već e mogućnosti za poboljšanje odnos a između rezultata i ulaganja.

Kako se reprodukovanje troškova elemenata proizvodnje odvija

realizac ijom proizvoda na tržištu, poveć ano korišćenje kapac iteta, u
us lovima visoke zastupljenosti fiksnih troškova u ukupnim troškovima,
omogućuje snižavanje c ijene koštanja.

«Na taj način, razlaganjem ukupnih fiksnih troškova na veći broj

jedinica proizvoda smanjuje se i ukupan iznos troškova po jedinici
proizvoda uz neizmjenjenu prodajnu cijenu, čime se pospješuje kvalitet
24
ekonomije» .
Tendenc ije promjena kvantitativne strukture ukupnih troškova
us lovljene su razvojem proizvodnih snaga društva, pa jedni proizvodni
subjekti imaju nizak organs ki sastav elemenata proizvodnje za razliku od
drugih gdje je taj organski sasatav proizvodnih elemenata visok. Zbog toga
kod jednih se težište upravljanja bazira na racionalnom korišć enju
osnovnog materijala i radne snage (T π) a kod drugih na potpunijem
korišćenju pos tojećeg kapac iteta, tj. rac ionalnijem korišćenju sredstava za
rad (Tρ) .

Zavis no od privredne djelatnosti, kao i od prirodnih i tehničkih

faktora, određeni mezoekonomski s istemi se odlikuju velikom
zastupljenošću sredstava za rad i drugih ulaganja u pripremu proizvodnje,
tj. izrazito vis okim fiks nim troškovima u ukupnim troškovima elemenata
proizvodnje.

S druge strane, pojedine mezoekonomske organizac ije, zavis no od

spec ifičnih us lova privređivanja, odlikuju se naglašeno visokim učešćem
varijabilnih, odnosno proporcionalnih troškova gdje dominiraju troškovi
osnovnog materijala i radne snage izrade.

24
Stavri ć B., B erberovi ć Š., I grupa aut ora “ Teorij a ekonomi je preduzeća”
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki faklult et B anj a Luka, 1991. st r.115

101
 5. Spe cifič nos ti po naš anja
uk upnih t roš kova u dina mic i

Na ponašanje ukupnih troškova u dinamic i proizvodnje utič u mnogi

faktori kao kvalitativna i kvantitativna struktura ukupnih troškova
elemenata proizvodnje i karakteris tike pojedinih njihovih komponenti, kao
i spec ifične pojave koje prate pojedine vrste troškova.

Ukupni troškovi, u zavisnosti od svoje kvantitativne strukture,

pokazivaće različ ite stepene reagibilnosti tj. reagovanja na promjene
stepena korišćenja kapac iteta.

Osnovna karakteristika fiksnih troškova, ili kako ih još ekonomski

teoretič ari nazivaju troškovi kapac iteta ili vremenski troškovi, je njihova
nepromjenjivost u dužem roku. U ukupnom iznosu oni su nepromjenjivi,
ali po jedinic i proizvoda su obrnuto proporc ionalni s tepenu korišćenja
kapac iteta i imaju degres iju cijelim svojim razvojnim tokom.

Svaka nova jedinic a proizvoda izaziva varijabilne troškove, koji u

zavisnosti od svoje reagibilnosti, mogu da reaguju proporc ionalno, ali u
praks i mnogo č ešć e is pod ili iznad proporc ionalno s a s vakom novom
proizvedenom jedinicom proizvoda.

Svaka novo us postavljena zona u okviru postojećih kapac iteta, nova

organizac ija korišćenja postojeć ih kapac iteta izaziva s pec ifič ne troškove
koji s e nazivaju relativno fiksni troškovi.

U onim preduzeć ima kod kojih u strukturi ukupnih troškova

preovladavaju fiks ni troškovi, i tačka ekonomič nosti i zona optimalnosti ć e
se nalaziti na višim s tepenima korišćenja kapaciteta, zbog toga što
degres ija fiks nih troškova po jedinic i proizvoda nadjačava progres iju
varijabilnih troškova.

Međutim, obrnut je s lučaj kod onih preduzeća koja su intenzivna s a

ulaganjem u materijal i proizvodnu radnu snagu.

102
III. UPRAVLJ ANJE RAZVOJNIM TOKOM TROŠKOVA
KROZ ZONE KORIŠ ĆENJA KAPACI TETA

Promjenom stepena korišćenja kapac iteta, troškovi kao oblik

ulaganja se različ ito ponašaju u pojedinim s lojevima- zonama-
proizvodnje.

Svakako da se to odnos i na sve komponente ukupnih troškova,

proporc ionalna, fiksna i relativno fiksna sa s pec ifič nim ponašanjima u
različ itim s lojevima stepena korišćenja kapac iteta.

Pri promjeni obima proizvodnje, vezano za zakonitostima ponašanja

troškova, bilo u ukupnom iznosu, bilo po jedinic i proizvoda, uočavaju se
karakteristič ne zone, s a međusobnim razlikama koje stvaraju:

- degresiju,
- progresiju, ili
- optimalnost
u odnosu na količ inu proizvoda.

1. Zo na de g re s ije

Proizvodnjom prve jedinic e proizvoda i s vakom narednom, u

strukturi ukupnih troškova, pored fiksnih troškova koji su pos tojali i prije
proizvodnog proces a, javljaju s e proporc ionalni troškovi. To su varijabilni
troškovi č iji je stepen reagibilnosti jedan.

Obzirom da je fiksna komponenta troškova u ukupnoj strukturi

troškova jača od varijabilne, ukupni troškovi u svom razvojnom toku
zaostaju za povećanjem stepena korišć enja kapac iteta.

Osnovna karakteris tika u ukupnom iznosu je da se povećavaju

is podproporc ionalno. Zona troškova u kojoj rast ukupnih troškova zaostaje
za porastom stepena korišćenja kapac iteta, a troškovi po jedinic i proizvoda
tj. cijena koštanja opada, nazivamo zonom degresije.

103
 Ponašanje ukupnih troškova u zoni degres ije:

Degresija ukupnih troškova u funkciji dinamike proizvodnje

Širina zone degres ije zavis i od kvantitativne strukture troškova.

Što je već i udio fiksnih troškova u strukturi ukupnih troškova, zona

degres ije je šira zbog poznate osobine fiksnih troškova po jedinic i
proizvoda.

Naime, fiksni troškovi po jedinic i proizvoda se kreću obrnuto

proporc ionalno stepenu korišćenja kapac iteta i opadaju s a s vakom novom
jedinicom proizvoda.

Ukoliko posmatramo ukupne troškove po jedinic i proizvoda, oni ć e

opadati sve do onog stepena korišćenja kapac iteta kada s e to opadanje
zaustavlja i poč inje da poprima karakteristike proporcionalnosti, a c ijena
koštanja stagnira.

104
 Degresija troškova po jedinici proizvoda u funkciji
dinamik e proizvodnje

Poznato je da širina zone degres ije prvenstveno zavis i od

kvantitativne strukture ukupnih troškova i stepena korišćenja kapac iteta. U
strukturi ukupnih troškova, u zavisnosti da li je preduzeće intenzivnije s a
ulaganjima u sredstva za rad, materijal ili radnu snagu, do degres ije
troškova dolazi zbog dominantnosti fiksnih troškova č ija degres ija
nadjač ava proporc ionalnost i iznadproporc ionalnost varijabilnih troškova.

Ukoliko je intenzivnije ulaganje u materijal i radnu snagu, zona

degres ije bi bila pomjerena prema poč etku koordinatnog s istema.

2. Zo na optimalnos ti

Korišćenjem proizvodnog kapaciteta i povećanjem broja proizve-

denih proizvoda i us luga, sporiji rast ukupnih troškova u odnosu na poras t
stepena korišć enja u zoni degres ije zaustavlja se u jednoj tač ki, tj. stepenu
korišćenja kapac iteta. U toj tački, c ijena koštanja je najniža.

Zato s e ta tačka naziva optimalni kapacitet.

105
 Kretanje uk upnih troškova u zoni optimalnosti

Da bismo mogli utvrditi optimalni kapac itet, moramo u posmatranom

vremenu eliminis ati određene faktore koji su dinamični. Prodajna c ijena u
određenom vremenu posmatranja treba biti tretirana kao konstantna
kategorija, što često i nije s lučaj u praks i i otežava objektivno računanje
ove tačke.

S druge s trane, kada govorimo o optimalnos ti, ipak ne možemo

govoriti s amo o tački, tj. određenom proc entu korišćenja kapac iteta, već o
zoni optimalnosti, koja može biti uža ili šira. Osnovna karakteristika
ponašanja ukupnih troškova u toj zoni, tj. s loju je da se ukupni troškovi
kreću proporc ionalno sa s tepenom korišćenja kapaciteta.

Degres ija fiksnih troškova s e izjednačava sa progres ijom iznad-

proporc ionalnih i relativno fiksnih, tj. varijabilnih troškova i omogućuje
najveću pozitivnu razliku između prodajne c ijene proizvoda i pros ječnih
troškova, tj. cijene koštanja.

Dinamičkom analizom troškova moguće je zapaziti da se najbolji

finans ijski rezultat u ukupnom iznos u ne ostvaruje u onoj tački, tj. proc entu
korišćenja kapac iteta gdje kriva kretanja troškova po jedinic i dostiže
maks imum konveksnosti, već na onom stepenu korišćenja kapac iteta gdje
se sijeku krive prosječnih i graničnih troškova, a koja s e po pravilu nalazi
udes no od tačke optimalnos ti na ordinati.

106
 Kretanje prosječnih troškov a u zoni optimalnosti

S obzirom na činjenicu da se i prodajne cijene proizvoda mijenjaju

kao element marketinške s trategije svakog posmatranog preduzeća, kao i
opšti us lovi pos lovanja izazvani dejstvom vanjs kih i unutrašnjih
organizac ionih faktora, u okviru is tog preduzeća zona optimalnosti s e
mijenja.

Njena širina se povećava ili smanjuje, pri čemu treba uzeti u obzir
dejstvo svih relevantnih faktora prilikom njenog projektovanja.

3. Zo na prog re s ije

Kapac itet kao s loženi tehnički i ekonomski fenomen je neophodno

maks imalno is korišć avati, kako bi s e eliminisao utic aj tzv. troškova
neis korišćenog kapaciteta koji opterećuje cijenu koštanja.

Jasno je da s e najbolji rezultati pos lovanja preduzeća ostvaruju u

okviru zone optimalnosti korišć enja kapac iteta.

U toj zoni troškovi s e ponašaju proporc ionalno u odnosu na stepen

korišćenja kapac iteta. T a proporc ionalnost traje sve do onog momenta kada
u strukturi ukupnih troškova degres ije fiks nih troškova biva nadvladana
progres ijom komponente relativno- fiksnih troškova.

107
 Spec ifičnost i s loženost organizac ije proizvodnje čes to na višim
stepenima korišćenja kapac iteta izaziva brži rast ukupnih troškova u
odnosu na porast stepena korišćenja kapac iteta. U zoni progres ije, c ijena
koštanja je još uvjek niža od prodajne c ijene, ali se ta pozitivna razlika
smanjuje na višim stepenima korišć enja kapac iteta, tako da u jednom
trenutku ona može da postane čak i negativna.

Kada ta razlika postane negativna, preduzeće ulazi u zonu gubitka,

što se obič no dešava kada s e korišćenje kapac iteta približava maks imumu
tehnički instalis anog kapac iteta.

Progresija ukupnih troškova u funk ciji dinamike proizv odnje

Zbog s loženosti organizac ione strukture često dolazi do prenapre-

zanja uspos tavljene organizac ione strukture.

Ulaganja u inovac ije, modernizac iju proizvodnog proces a, redizajn

postojećeg proizvodnog asortimana, uvođenje druge i treć e smjene,
diskontinuitet u obezbjeđenju energenata, premor i fluktuac ija zapos lenih,
samo s u neki od razloga progres ivnog rasta troškova na višem stepenu
korišćenja kapac iteta.

108
 Kretanje prosječnih troškov a u zoni progresije

Kretanje c ijene koštanja pos lije izlaska pros ječnih troškova iz zone
optimalnos ti je iznadproporc ionalno, a do ove pojave dolazi kod s loženih
organizac ionih s istema sa širokim asortimanom proizvoda, koji rade po
narudžbama ili u manjim serijama.

4. Re mane nt nos t t roš kova

Za razliku od pojave degres ije i progres ije troškova koja su

karakteristič na za porast obima proizvodnje, remanentnost se javlja u
funkc iji smanjivanja stepena korišćenja kapac iteta.

Smanjivanje obima proizvodnje sa određenog dostignutog stepena

korišćenja kapac iteta na niži nivo, uočava se i tendenc ija opadanja iznos a
ukupnih troškova. Ovo opadanje iznosa ukupnih troškova s a nivoa koji s u
dostigli ne ponaša se istim intenzitetom nego jednim us porenijim tempom
u odnosu na njihov dosadađnji porast.

Svakako, povećanjem obima proizvodnje u okviru us postavljenog

kapac iteta povećavaju se ulaganja društvenog rada u proširenja uskih grla
proizvodnje, nove izvore energije, nove skladišne objekte i na taj nač in
dolazi do porasta ukupnih troškova.

Ali, smanjivanjem obima proizvodnje, iznos ukupnih troškova ne

smanjuje se adekvatno tom smanjenju nego to smanjenje zaostaje.
109
Zaostajanje smanjenja ukupnih troškova sa tempom opadanja obima
proizvodnje, vezano je za karakteris tike relativno- fiksnih troškova koji
us lovljavaju progres iju u funkc iji povećanja stepena korišćenja kapac iteta.

Pojava remanentnosti troškova

U us lovima privremenog poveć anja stepena korišćenja kapac iteta,

pojava remanentnos ti troškova je karakteristična, i treba odmah po
smanjenju potreba za povećanim obimom proizvodnje smanjiti i s tepen
korišćenja kapac iteta. Uspostavljanjem novog s loja korišćenja kapac iteta
dolazi do dodatnog ulaganja u obliku trošenja elemenata proizvodnje.

«Ako određeni mezoekonomski sistem, zbog privremenih potreba za

povećanim obimom proizvoda (sezonska tražnja, moda i sl. ) uspostavi
novu pripremu proizvodnje (projektovanja novog modela proizvoda,
proširenje kruga kupaca, povećanje radijusa transporta robe i sl. ) nastaće
i odgovarajući iznos troškova elemenata proizvodnje u vezi s tim
organizacionim rješenjima. Bude li taj sistem prinuđen da svede obim
proizvodnje na niži nivo, neće moći da otkloni troškov e radne snage na
projektovanju novih modela proizvodnje ili sve troškove transportnih
25
sredstava nabavljenih zbog pov ećanih potreba prevoza robe i sl . »

25
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora, «Teorij a ekonomi je preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 125

110
 5. Troš kovi dife re nc ije i g ra nič ni t roš kovi

Izraz «granični troškovi» ima u ekonomskoj nauc i dva sasvim

različ ita značenja.

U prvom s luč aju, kojim se ovdje nećemo baviti, taj izraz s luži da s e
označe troškovi tzv. graničnih preduzeća.

Prema drugom značenju izraz «granični troškovi» označava iznos za

koji s e mjenjaju ukupni troškovi preduzeć a kada s e njegova proizvodnja,
odnosno prodaja poveća za jednu novu količ insku jedinicu.

«Prema tome, granični troškovi pokazuju za koliko su porasli ukupni

troškovi kad se uz stanovitu količinu proizvoda ova poveća za još neku
26
sasvim malu količinu . »
Kao što je poznato, to nisu pros ječni, nego samo onaj višak troškova
koji ne bi bio ni nastao da je izostala proizvodnja odnosno pos lednje
količ inske jedinic e. Proizvodnja te pos lednje jedinic e izazvala je stanovite
dopunske troškove, pa izraz granič ni troškovi s luži da označ i upravo te
dopunske troškove.

U ekonomskoj teoriji granič ni troškovi se poistovjećuju sa

marginalnim troškovima, jer s e oni odnose na povećano trošenje zbog
dodatne marginalne proizvodnje (margina= rub, ivic a) .

Podjela troškova prema njihovoj us lovljenosti kapac itetom,

organizac ijom njegovog korišć enja i proizvodnjom č ini teoriju graničnih
troškova.

Savremena organizovana proizvodnja se ne može odvijati bez

izvršene pripreme izražene u uspostavljanju kapac iteta bez obzira na
velič inu fiksnih troškova.

Poznato je da svaka nova jedinic a proizvoda, od početka

proizvodnog proces a izaziva samo varijabilne troškove, odnosno
proporc ionalnu i relativno fiksnu komponentu u njihovoj strukturi.

«Kako su fiksni troškovi uslovljeni uspostavljanjem kapaciteta njihov a

veličina je neotklonjiva i pri najmanjem stepenu korišćenja proizvodne
mogućnosti mezoekonomskog sistema. Zato se s njima računa kao s

26
Babi ć Š., “ Uvod u ekonomi ku poduzeća” Školska knji ga Zagreb, 1973. st r. 346

111
veličinom, te se u sav remenoj metodologiji obračuna trošk ova operiše
samo sa varijabilnim troškovima, čija je dinamika uslovljena dinamikom
27
obima proizvodnje, te se njima može upravljati mjerama organizacije . »
Kod svakog novog s loja proizvodnje ili pojavom svake nove jedinic e
proizvoda, nastaju varijabilni troškovi, koji preds tavljaju troškov e
diferencije.

Kada stavimo u odnos troškove diferencije i dodatnog obima

proizvodnje, dobijamo izraz koji predstavlja granične troškove.

Znač i, granič ni troškovi preds tavljaju količ nik troškova diferencije i

dodatne proizvodnje.

27
Stavri ć B., B erberovi ć Š., i grupa autora, « Teorij a ekonomij e preduzeća»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. s tr. 13

112
 IV GRANI ČNI TROŠKOVI I POS LOVNA POLI TIKA
PREDUZEĆA

1. Granič ni t roš kovi i njihov o dnos

pre ma pros je čnim t roš kovima

«Granični troškovi s u pros ječni varijabilni troškovi izazvani u

pos ljednjem s loju proizvodnje, tj. troškovi izazvani pos ljednjim porastom
28
količ ine proizvoda . »
Drugim riječ ima, granič ni troškovi su pros ječni varijabilni troškovi
pos ljednjeg s loja, dok su pros ječni varijabilni troškovi pros jek varijabilnih
troškova u svim s lojevima.

Granični troškovi s e izračunavaju na osnovu s ljedeć eg obrasca:

ΔVT
gt =
Δx

gdje je

ΔVT – pros ječni varijabilni troškovi pos ljednjeg s loja proizvodnje, a

Δh - pos ljednji s loj proizvodnje

U vezi s a pojmom graničnih troškova izgrađena je i pos ebna teorija,

teorija graničnih troškova. Mis ao od koje ova teorija danas polazi jeste da
su život, djelovanje i pos lovanje preduzeća us lovljeni vođenjem dviju
posebnih pos lovnih politika, jednom koja ima na umu neki dugi rok, i
drugom kratkoročnom koja s e stara o svakodnevnim pos lovima preduzeć a,
o tekućoj proizvodnji, tekuć im nabavkama, tekućim prodajama i s lič no.

Osnivanje preduzeća, njegovo eventualno proširivanje i s tvaranje

potrebnih opštih predus lova koji predstvaljaju bazu na kojoj se onda može
odvijati i redovno, tekuće, svakidašnje pos lovanje, javljaju s e kao
ostvarenje dugoročne pos lovne politike. Stvaranje te baze na kojoj će s e

28
Maj cen Ž., «Troškovi u t eoriji i praksi» Inform at or, Zagreb, 1981. s tr. 92

113
odvijati redovna proizvodnja i drugi tekuć i pos lovi vrši s e pribavljanjem
potrebnih prostorija i odgovarajuć ih sreds tava za rad, postavljanjem
rukovodećeg kadra i raznovrsnog tehnič kog osoblja za vođenje pogona, za
obavljanje finans ijs kog pos lovanja, za prodaju i s l.

Kao jedan od rezultata dugoročne pos lovne politike koji se ne mogu

izbjeć i, javljaju se fiksni troškovi.

Kratkoročna pos lovna politika preduzeća odnos i se na pitanja koja s u

u vezi s a tekuć im pos lovanjem preduzeća, proizvodnjom itd.

U vezi s a vođenjem kratkoročne pos lovne politike preduzeća i

izvršavanjem zadataka koje ona postavlja, takođe se javljaju troškovi, ali
ne fiksni nego promjenjivi, varijabilni troškovi.

Buduć i da se fiksni i varijabilni troškovi javljaju kao rezultat vođenja

dvije pos lovne politike, oč igledno je da bi s e mješanje jednih s a drugima
onemoguć ilo mjerenje posebne uspješnosti svake od politika. Takvim
mješanjem bi bilo otežano i poređenje uspjeha pri različ itim stepenima
zapos lenosti jer je pri mjerenju stepena zaposlenos ti i kretanje i fiksnih i
varijabilnih troškova različ ito.

2. Znača j g ra ničnih t roš kova kod utv rđiva nja o pt imalnog

s te pe na koriš će nja kapa cite ta

Svaki porast obima proizvodnje u okviru datog kapac iteta, us lovljava

i pojavu određenog iznosa troškova. T akav iznos troškova, us lovljen
dodatnom proizvodnjom, posmatrano u odnos u na dati s tepen korišćenja
kapac iteta, predstavlja marginalne troškove.

Ovako posmatran porast troškova između dva stepena korišćenja

kapac iteta, us lovljen je ponašanjem pojedinih komponenti troškova. Kako
se javljaju u funkc iji razlike dva stepena korišćenja kapac iteta, nazivaju se
još i diferenc ijalnim troškovima.

Teorija marginalnih troškova zasniva s e na podjeli troškova prema:

- njihovoj us lovljenosti kapac itetom,
- organizac ionom strukturom njegovog korišćenja, i
- ostvarenim obimom proizvodnje.

114
 S obzirom na to što s e savremeno organizovana proizvodnja ne može
ostvariti bez pripreme izražene u izgradnji kapaciteta, fiks ni troškovi s e
uzimaju kao data velič ina. Zato svaka nova jedinic a proizvoda, poč ev od
nultog s tepena korišć enja kapac iteta, izaziva samo varijabilne troškove. Na
taj nač in troškovi koji su izazvani svakom novom jedinic om proizvoda ili
novim s lojem proizvodnje, predstavljaju troškove diferencije.

Ponašanje marginalnih troškova, odnosno troškova diferenc ije u

funkc iji dinamike korišćenja kapac iteta može se i grafič ki preds taviti:

Dinamika marginalnih troškova u funkciji

dinamik e obima proizvodnje

Ako se iznos troškova diferenc ije, odnosno marginalnih troškova,

podijeli brojem jedinica dodatnog s loja proizvodnje, dobija s e velič ina
granič nih troškova.

Na taj način, «granični troškovi se utvrđuju kao količnik troškova

29
diferencije i dodatne proizvodnje . »
Kvantitativno izražavanje troškova diferenc ije omogućuje s ledeć i
obrazac :

ΔT = T II – T I = (T πI I- TπI) + (TpI I – TpI ) + (Tφ II – Tφ I)

29
Nikoli ć M., i grupa autora, «Ekonomi ka preduzeća»
Ekonom ski fakult et B eograd, 1996. st r.210.

115
 iz čega se može dobiti s ledeća jednač ina:

ΔT = ΔTπ + ΔTp

Velič ina ΔTφ jednaka je 0 jer su fiksni troškovi konstantna velič ina,
odnosno (T φII – T φI) = 0

Izračunavanje granič nih troškova se može izves ti po s ledećem

30
obrascu :

Δ Tπ + Δ Tp + Δ T ϕ ΔT
ΔTq = =
ΔQ ΔQ

pri čemu je:

ΔQ = QII – QI
a Q predstavlja dodatni obim proizvodnje. Dodatni obim proizvodnje
jednak je razlic i obima proizvodnje višeg stepena korišćenja kapac iteta QI I
i količ ine proizvoda koja je prethodno ostvarena Q I.

Na osnovu poznavanja zakonitosti ponašanja troškova u ukupnom

iznosu, kao i njihovih pojedinih komponenti, može se zaključ iti da će
granič ni troškovi, pri poras tu proizvodnje u zoni degres ije, biti niži od
pros ječnih troškova po jedinic i proizvoda, bilo zatečenog, bilo novog nivoa
proizvodnje.

To znač i da će c ijena koštanja dodatnog s loja proizvodnje biti niža

od c ijene koštanja proizvoda za obim proizvodnje prije povećanja stepena
korišćenja kapac iteta.

Na određenom stepenu korišć enja kapac iteta dolazi do

izjednačavanja graničnih troškova (ΔTq) sa pros ječnim troškovima po
jedinic i proizvoda (Tq) .

Ovo izjednačavanje graničnih troškova sa pros ječnim troškovima,

nastaje na nivou optimalnog stepena korišćenja kapac iteta. Prema tome,

30
Berberovi ć Š., Šunji ć-Beus M., « Troš kovi i poslovna politi ka»
Ekonom ski fakult et Saraj evo i Ekonoms ki fakul tet Banj a Luka, 1991. страна 153.

116
najpovoljniji obim proizvodnje je zona optimalnosti- onaj pri kojem s e
izjednačavaju granični i prosječni troškovi.

Kada obim proizvodnje raste u okviru zone depres ije, granični

troškovi opadaju i pri tome su niži od pros ječnih troškova. Ali, granični
troškovi poč inju da rastu u odnosu na svoju najnižu tačku još prije porasta
obima proizvodnje do zone optimalnosti, odnosno još na gornjem nivou
proizvodnje u zoni degres ije.

Ponašanje granič nih troškova u poređenju sa razvojem pros ječnih

troškova u funkc iji dinamike obima proizvodnje, može s e predstaviti:

Dinamika graničnih i prosječnih troškova

u funkciji dinamike obima proizv odnje

Granični i pros ječni troškovi intenzivno ras tu u zoni progres ije, ali
već od tačke optimalnog korišć enja kapac iteta granični troškovi postaju
već i od pros ječnih. To je pos ljedica pojave progres ije, do koje dolazi u
us lovima prenaprezanja organizac ije radi potpunog iskorišćenja proizvodne
moguć nosti datog proizvodnog s ubjekta.

U us lovima progres ije dolazi do s nažnog rasta relativno- fiksnih

troškova koji su u funkc iji prenaprezanja korišć enja kapac iteta.

Organizacionim mjerama radi otklanjanja subjektivnih s labosti

privredni subjekt dolazi u pozic iju da povećanom proizvodnjom ne može
da reprodukuje naras li iznos troškova us lovljen pripremno- završnim
pos lovima radi potpunijeg korišć enja kapac iteta. Zakonitost ponašanja
granič nih troškova pa prema tome i troškova diferencije, primjenjuje se i
pri konc ipiranju pos lovne politike preduzeća. Tako dolazi do povećanja
117
razlike između prodajne c ijene i c ijene koštanja, i u us lovima pada tržišne
cijene, jer prodajna cijena proizvoda se određuje uglavnom na tržištu, pod
dejstvom ponude i potražnje.

Neophodno je pri tome raspolagati podac ima o c ijeni koštanja tih

proizvoda odnosno o troškovima proizvodnje. Zbog toga se utvrđuju i
cijena koštanja proizvoda po pojedinim s lojevima obima proizvodnje,
odnosno granični troškovi.

3. Znača j g ra ničnih t roš kova kod is tupa na t ržiš te i

odre điva nje minima lnih pro da jnih c ije na

Suština pos lovanja preduzeća svodi se na nas tojanje naplate svih

troškova nas talih u funkc iji proizvodnje tj. od kupaca s vojih proizvoda uz
ostvarenje određene akumulac ije.

U zavisnosti od potreba društva za nekim proizvodima kao i

odnosom ponude i potražnje, kao rezultat velič ine proizvodnje u pojedinim
privrednim granama, tržište će za neke proizvode priznati višu a za neke
nižu c ijenu.

Na taj nač in s e izražava društveno priznanje opravdanosti

proizvodnje dotič nih proizvoda.

Da li povećavati stepen korišćenja kapaciteta kada tržišne cijene

proizvoda opadaju?
Ovo je pos ebno bitno kada su tržišne cijene proizvoda ispod c ijene
koštanja proizvoda, a privredni subjekt ne koristi optimalno svoj izgrađeni
kapac itet.

Poznavanje zakonitos ti ponašanja troškova pri promjeni stepena

korišćenja kapac iteta, us tvari predstavlja i odgovor na postavljeno pitanje.

Jer, povećana proizvodnja u okviru zone depres ije i zone

optimalnos ti us lovljava granič ne troškove koji s u niži od pros ječnih
troškova po jedinic i proizvoda na zateč enom stepenu korišćenja kapac iteta
prije ovog povećanja.

Sniženjem c ijene koštanja smanjuje se i prodajna c ijena proizvoda i

na taj nač in ostvaruje pozitivan efekat pos lovanja- akumulac ija.

118
 Svakako, da svako povećanje proizvodnje ne izaziva u istoj srazmjeri
i porast ukupnih troškova, nego posebno u zoni degres ije rastu s amo
proporc ionalni troškovi i eventualno relativno- fiksni troškovi, jer su fiksni
troškovi nepromjenjivi.

Zbog toga je i c ijena koštanja svakog novog- dodatnog proizvoda ili

sloja proizvodnje jednaka zbiru proporc ionalnih i jednog dijela relativno-
fiksnih troškova, te je kod privrednih subjekata s a relativno vis okim
organskim s astavom elemenata proizvodnje, znatno niža od cijene koštanja
proizvoda na prethodnom stepenu korišć enja kapac iteta, zbog visokog
učešć a fiks ne komponente.

Znač i, svaka prodajna cijena povećane proizvodnje, koja pokriva

granič ne troškove i doprinos i pokrivanju jednog dijela fiksnih troškova je
više opravdana nego da se ne povećava obim proizvodnje, a proizvodi
prodaju po ranije važećim prodajnim c ijenama.

Pri formiranju c ijene koštanja granič ne proizvodnje i pros ječne

cijene koštanja ukupne proizvodnje nakon poveć anja stepena korišćenja
kapac iteta, može s e voditi elastič na prodajna politika.

I niže cijene koštanja omogućuju da se i pri nižim prodajnim

cijenama ostvaruje odgovarajuć i iznos akumulac ije.

Međutim, niže prodajne c ijene koje nudi prodajni s ubjekt,

obezbjeđuje konkurentnu sposobnost i za os vajanje novih tržišta u zemlji i
inostranstvu.

Poznato je da ukupni troškovi imaju fiksni ili varijabilni karakter.

Potreba razdvajanja fiks ne od varijabilne komponente, zahtjeva
između ostalog i utvrđivanje graničnih troškova koji su neophodni za
donošenje određenih pos lovnih odluka, a na osnovu zahtjeva koji dolaze s e
tržišta.

Svakom ekonoms kom analitič aru stoje na ras polaganju s ledeć e

metode za iznalaženje diferencijalnih troškova u praks i:

- knjigovods tveno odvajanje fiksnih i varijabilnih troškova,

- odvajanje pomoću interpolac ije, i
- odvajanjem fiksnih i varijabilnih troškova iznalaženjem linije trenda.
Iskusni stručnjac i iz oblasti upravljačkog računovodstva primjenom
analitič ke metode i na bazi iskustva, proc jenom razgranič avaju troškove na
fiksne i proporc ionalne troškove.

119
 Znač i, troškovi koji s u nepromjenjivi u dužem vremens kom periodu,
bez obzira na osc ilac ije u korišćenju kapac iteta, tretiraju s e kao fiksni.

To su prije s vih vremenska amortizacija, zarade zapos lenih u

menadžmentu i pripremno- završnim pos lovima, režijski materijal ukoliko
se troši kontrolisano.

Direktni troškovi proporc ionalnog karaktera, troškovi osnovnog i

pomoć nog materijala, pogonske energije, zarada direktnih proizvodnih
radnika koje se obračunavaju po učinku, trošenje sredstava za rad
obračunato metodom funkc ionalne amortizac ije, zovemo proporc ionalni
troškovi.

Prilikom proc jene budućeg kretanja troškova, za nepoznati s tepen

korišćenja kapac iteta koristi s e metoda interpolac ije. Moguće je ovom
metodom utvrditi i pojedinač ne vrijednosti troškova.

«Preostale troškove, koji se mjenjaju neproporcionalno u odnosu na

stepen korišćenja kapaciteta, na osnovu knjigovodstvenih evidencija prema
mjestima njihovog nastanka, treba rasčlaniti na fiksnu i proporcionalnu
31
komponentu u njima . »

31
Berberovi ć Š., St avri ć B.,» Troškovi i pos lovna poliiti ka»,
Ekonom ski fakult et B anj a Luka, 1990. str. 14

120
 V INDIKATORI EFIKASNOSTI TROŠKOVA KAO
ELEM ENATA ULAGANJA

1. Poka zate lji utica ja t roš kova kao e le me nata ulaga nja na
uk upne re zultate
pos lovanja- kvalite t e kono mije pre duze ća

Sa aspekta proces a reprodukc ije, osnovna ekonomska karakteristika

obrtnih sredstava, kao dijela pos lovnih sredstava preduzeć a, je u tome da
se relevantan iznos vrijednosti prenos i na novi proizvod u punom iznosu i
reprodukuje u potpunosti u jednom c iklusu.

Tom metamorfozom od materijala, preko nedovršene proizvodnje i

gotovih proizvoda, pa do ponovnog novčanog oblika, obrtna sreds tva
obezbjeđuju ponavljanje c iklus a angažovanja kapitala kružnim kretanjem u
dinamic i pos lovanja.

Svakako, ako je trajanje ciklusa angažovanja kapitala u obrtnim

sredstvima kraće, i angažovana suma kapitala manja, njihova rac ionalnos t
korišćenja je veća. U s tvari, to je rezultat efikasnos ti upravljanja
angažovanjem kapitala u obrtnim sredstvima.

Rukovodeć i se princ ipom rac ionalnosti u korišćenju angažovanog

kapitala u obrtnim sredstvima, svaki menadžer, nastoji da to
transformis anje pojavnih oblika bude kontinuirano.

Uz pomoć određenih upravljačkih tehnika, preduzima se niz

složenih, kontinuiranih upravljačkih aktivnosti planiranja, analize, kontrole
i usmjeravanja angažovanja kapitala u obrtnim sreds tvima.

Osnovni c ilj je da s e u što krać em vremenu angažovanosti i sa što

manjom sumom kapitala ostvari određeni zadatak preduzeća.

Vrijeme angažovanosti kao bazič na determinanta angažovanja

kapitala i u obrtnim sredstvima, određuje i potrebnu sumu angažovanog
kapitala i strukturu angažovanog kapitala po pojavnim oblic ima obrtnih
sredstava. Normalno, u skladu sa zahtjevima kontinuiranog obavljanja
proces a reprodukc ije i os tvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije.

Jer vrijeme angažovanosti direktno utiče na brzinu cirkulisanja

obrtnih sredstava, koja određuju potrebnu sumu angažovanog kapitala i

121
njegovu strukturu po pojavnim oblic ima obrtnih sredstava u pojedinim
fazama c iklusa reprodukc ije.

Poznato je da u početnoj robnoj fazi kapital angažovan u pojavnim

oblic ima obrtnih sredstava- zalihama materijala, u proizvodno-tehnološkoj
fazi- zalihama nedovršene proizvodnje, sa akontiranim zaradama dugih
tehnoloških proc esa, u završnoj fazi – u zalihama gotovih proizvoda.

Zadovljenje osnovnih težnji za angažovanjem kapitala u funkc iji

ostvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije, formiraju se i kontrolno-
upravljačke tehnike kao analitičke strukture kombinac ija indikatora
efikasnosti angažovanja kao instrumenta i metoda, kao nač ina kontrole i
ocjenjivanja ovog pods istema ulaganja.

Svakako da je pri tome, vrijeme angažovanosti tj. brzina cirkulisanja

angažovanog kapitala u ibrtnim sreds tvima osnovna determinanta
konkretnog konstituis anja.

Koefic ijent angažovanja je bazični indikator efikasnosti korišćenja

anagažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, koji se is kazuje objektivno,
organizac iono i stvarno potreban angažovani kapital po jedinic i objektivno
us lovljene cijene koštanja, kako u ukupnom iznosu tako i u pojavnim
oblic ima obrtnih sredstava.

Posmatrano računovodstveno to je prosječno potreban angažovani

kapital koji je jednak prosječnoj sumi početka i k raja posmatranog
obračunskog perioda, a za zalihe kotovih proizvoda u zav ršnoj robnoj fazi
32
ciklusa angažovanja to je cijena koštanja realizovanih proizvoda .
U ovom inverznom obliku koefic ijent angažovanja kapitala kao
koefic ijent reprodukc ije kapitala daje jasniju s liku efikasnosti korišćenja
angažovanog kapitala u obrtnim sreds tvima. Jer, kao indikator brzine
reprodukc ije objektivno i s tvarno angažovanog kapitala u obrtnim
sredstvima, on mjeri broj obrta ukupnih obrtnih sredstava u jedinic i
vremena ali i brzinu transformac ije pojedinih pojavnih oblika angažovanog
kapitala u obrtnim sredstvima.

Isto tako, indirektno, ovaj indikator izražava vrijeme angažovanja

kapitala u pojedinim pojavnim oblic ima obrtnih sredstava u početnoj
robnoj fazi, tehnološkoj i završnoj robnoj fazi c iklusa reprodukc ije.

32
Kras ulj a D., «Posl ovne fi nanasij e» Ekonoms ki fakult et B eograd, 1997. s tr. 270

122
 Kao neizos tavni analitič ko- metodološki instrumenti za izražavanje,
mjerenje, kontrolu i usmjeravanje korišćenja obrtnih sredstava, globalni i
parcijalni koeficijenti reprodukovanja kapitala su najznačajniji indikatori
efikasnosti upravljanja korišć enjem kapitala u ukupnim i pojedinačnim
obrtnim sredstvima.

Suština raspoloživih teorijskih razmatranja o efikasnosti finans ijs kog

upravljanja pos lovanjem preduzeća je svakako izuč avanje rac ionalnosti
korišćenja obrtnih sredstava, a pos ebno zaliha, u koje os im zaliha
materijala, nedovršene proizvodnje, gotovih proizvoda, u obrtna sreds tva
se ubrajaju i kratkoročna novčana potraživanja od kupac a, gotov novac na
žiro računu i blagajni, devize na deviznom računu, kao i mjenic e i čekovi.

U računovodstvenoj praks i, angažovani kapital u obrtnim sredstvima

se uzima u pros ječnoj sumi (iznosu) određenog perioda, obič no godinu
dana (iznos na početku plus iznos na kraju perioda, podjeljeno sa dva) bilo
da s u u pitanju ukupna obrtna sredstva, bilo pojedini oblic i obrtnih
sredstava- zavis no od toga kojem s egmentu pos lovanja ovaj indikator-
globalni koefic ijent reprodukcije kapitala u obrtnim sreds tvima treba da
pos luži.

Inače ima izraz

T
λobs =
K obs

dok parc ijalni koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u pojedinim
oblic ima obrtnih sredstava, odnos no u zalihama materijala

Tm
λm =
Km

u zalihama nedovršene proizvodnje, koefic ijent reprodukc ije angažovanog

kapitala

Tm
λnp =
Km

dok koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u zalihama gotovih

proizvoda
123
 T T
λgp = odnos no λgp =
K gp Kh5

jer je s uma angažovanog kapitala u zalihama gotovih proizvoda ( Kgp ) isto

što i suma angažovanog kapitala u završnoj robnoj fazi ( Kh5) c iklus a
reprodukc ije.

Ukoliko je koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u obrtnim

sredstvima u dinamic i reprodukc ije već i, tada s e angažovani kapital brže
reprodukuje s a krać im vremenom trajanja pojedinih faza c iklus a i ukupnog
ciklusa angažovanja, što znač i već i broj c iklusa reprodukc ije u konkretnoj
jedinic i vremena.

«Veći koeficijent reprodukcije kapitala, ili brže obrtanje sredstav a

doprinosi da se isti rezultat reprodukcije ostvari sa manjom sumom
angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, odnosno da se istom sumom
angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima finansira veći obim
33
poslovanja . »
U praks i preduzeća, često s e koristi i treć i indikator efikasnosti
upravljanja angažovanim kapitalom u obrtnim sredstvima, a to je vrijeme
obrta ili vrijeme angažovanosti kapitala u obrtnim sredstvima (h obs)
odnosno broj dana vezivanja ili broj dana angažovanja kapitala u obrtnim
sredstvima.

Izračunava s e na s ledeć i nač in:

hobs= v rijeme trajanja posmatranog perioda poslovanja x koeficijent

angažovanja kapitala

odnosno hobs = vrijeme trajanja posmatranog perioda pos lovanja (365 dana)
x Kobs / T

1 365
ili hobs = 365 x βobs ili h = 365x ili h obs =
λ
obs
obs λobs

33
Perovi ć M.,i grupa aut ora, «Ekonomika preduzeća»,
Savrem ena adm inis tracij a B eograd, 1999, st r. 76

124
pri čemu je λobs –koefic ijent reprodukovanja angažovanog kapitala u
obrtnim sredstvima

Najč ešć e se u praks i kao konstantna jedinica vremena uzima godišnji

broj dana, a to je, zbog pojednos tavljenja, vrijeme od 360 dana. Na
primjer, ako je koefic ijent reprodukc ije kapitala u obrtnim sredstvima
jednak iznosu 6, tada je (pros ječno) vrijeme angažovanos ti (c iklus a
angažovanja) kapitala u obrtnim sredstvima 60 dana ili dva mjesec a, a isti
obračun se primjenjuje i za izražavanje i mjerenje vremena angažovanosti
kapitala po pojedinim oblic ima obrtnih sreds tava u relevantnim fazama
ciklusa (obrta) .

Logično je da je ovaj treć i indikator u direktnoj srazmjeri s a

koefic ijentom angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima, a obrnutoj
srazmjeri sa koefic ijentom reprodukc ije angažovanog kapitala u istim
obrtnim sredstvima.

Znač i, što je koeficijent angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima

manji, to je koeficijent reprodukovanja (obrtanja) kapitala veći, vrijeme
angažovanja kapitala u obrtnim sredstvima k raće, a efekat tj. kvalitet
konkretne ekonomije uspješniji.

Inače ovi indikatori predstavljaju polaznu osnovu za kons tituisanje

drugih analitičko- metodoloških aparatura kojima se upotpunjuju
informac ije u c ilju uspješnijeg upravljanja angažovanjem kapitala u
obrtnim sredstvima.

Iako je primarni c ilj ubrzanje reprodukovanja obrtnih sredstava,

primjenom odgovarajuć ih tehnika upravljanja, dolazi s e do optimalne
velič ine i strukture ukupno angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima, što
je dovelo da s e u ekonomskoj teoriji i praks i konkretno upravljanje obrtnim
sredstvima naziva optimalizacijom obrtnih sredstava.

Sve metode optimalizac ije zas nivaju se na odnos u raspoloživih i

potrebnih sredstava a osnovni c ilj je utvrditi i planirati potrebe po velič ini i
strukturi angažovanog kapitala u obrtnim sredstvima i što više približiti,
stvarno angažovani kapital prema potrebama kako po pojedinim oblic ima
tako i ukupno.

Mnoge su metode utvrđivanja i planiranja potreba za angažovanjem

kapitalom u obrtnim sredstvima ali s e najčešće koris te:
- metoda broja dana tehnološkog procesa u preduzeću,
- metoda kamatnih brojeva,
- metoda materijalnih bilansa,
125
 - metoda proporc ionalnosti,
- metoda utvrđivanja zaliha predmeta rada,
- metoda utvrđivanja zaliha gotovih proizvoda, i druge.

Zbog znač aja u kontinuitetu reprodukc ije, u ekonoms koj teoriji i

praks i, pos ebnu pažnju zas lužuju zalihe materijala.

Osnovni zadatak upravljanja angažovanim kapitalom u zalihama

materijala je određivanje normalne, prihvatljive tj. optimalne velič ine i
strukture.

Količ ina materijala koja je uz minimalne troškove pos jedovanja

dovoljna za kontinuitet planiranog obima reprodukc ije, predstavlja
optimalne zalihe materijala.

Naime, utvrđivanje optimalnih zaliha materijala, zahtjeva balans irane

troškove držanja i čuvanja, sa uključenim kamatama sops tvenog i
pozajmljenog kapitala u zalihama, sa troškovima nabavke zaliha, s a
koristima u kontinuitetu reprodukc ije i kvalitetu ekonomije.

Prije konstituisanja indikatora optimalnih zaliha materijala, potrebno

je utvrditi kontrolno- upravljački instrument rac ionalizac ije zaliha,
optimalnu količinu nabavke.

U postupku utvrđivanja optimalne količ ine nabavke, neophodno je

utvrditi količ inu godišnje potrošnje određenog materijala (Pg ) , troškova
nabavljanja (T f) , troškove skladištenja u odnosu na konačne zalihe (s-
izraženo u %) i utvrditi nabavnu cijenu konkretnog materijala (Nc )
Znač i, indikator optimalne veličine nabavke materijala (Q o ) poznat
kao Willsonova formula se konstituiše:

200xPg xTf
Q =
0
Nc xTf

ili indikator optimalnog broja godišnjih narudžbi:

Pgx N cx Pg
N0 = ili N 0 =
200 ∗ Tf Q0

126
 Pri utvrđivanju ovih indikatora uvjek s e mora imati u vidu da zalihe
materijala na skladištu nisu potpuno iscrpljene i da je možda već neka
narudžba na putu.
Ovi indikatori s u samo komponente inadikatora optimalnih zaliha
materijala (Zlopt ) u kojima su angažovani kapital maks imalno us pješno, s a
najnižim troškovima ostvaruje s voje funkc ije u obezbjeđivanju kontinuiteta
planiranog procesa reprodukc ije i optimalnog, što višeg kvaliteta konkretne
ekonomije.

Znač i

Q0
Zl opt = + Rs
2

pri čemu je Rs = s igurnos na rezerva koja nije objektivno određena, već

zavis i od subjektivnog shvatanja rizika onih koji je utvrđuju kao normativ
rezervne zalihe materijala.

Što se tič e strukture zaliha sa stanovišta upravljanja angažovanim

kapitalom u njima, zalihe se najč ešće klas ifikuju po takozvanoj AB C
metodi, po kojoj s e zalihe materijala klas ifikuju tako da prvo idu one koje
zahtjevaju najveću sumu angažovanog kapitala, a na kraju one zalihe
materijala koje zahtjevaju najmanju sumu angažovanog kapitala.

Utvrđene optimalne zalihe materijala postaju normativ kojem s e teži,

ali je neophodno utvrditi kako donju granic u količ ine materijala na zalihi, a
da s e ne ugrozi kontinuitet proces a reprodukc ije, minimalne zalihe
materijala (Zlmin ) je proizvod pros ječne količ ine dnevne potrošnje u
proizvodno- tehnološkoj fazi (Pd) i vremena nabavke (Vn ) .

Zlmin = Pd x Vn

tako i gornja granic a, maksimalna količina zaliha materijala, koja s e

izračunava po s ledećoj formuli:

Zlma x = Zlmin + Qo

pri čemu je Qo = optimalna količ ina nabavke od koje neposredno zavis i

maks imalna količ ina zaliha materijala.

127
 Svako prekorač enje maks imalne zalihe preds tavlja prekomjernu
zalihu i bespotrebno opterećuje pos lovanje preduzeć a.

Tempo angažovanja kapitala u nedovršenu proizvodnju prvenstveno

zavis i od velič ine proizvodne serije. Indikator optimalne velič ine (male,
srednje ili velike) proizvodne serije je u bliskoj međuzavisnosti s a
optimalnom količ inom nabavke materijala. Razlika je samo u tome što s e
prilikom utvrđivanja optimalne velič ine proizvodne serije primjenjuje i
stepen korišćenja kapac iteta, odnosno intenzitet prodaje gotovih proizvoda
sa zalihe.

Optimalna količ ina zaliha gotovih proizvoda se može izraziti takođe

preko navedenog obrasca za optimalne zalihe materijala pri č emu s e
izuzimaju fiksni troškovi nabavke, umjesto nabavne c ijene materijala
uzima objektivno us lovljena c ijena koštanja, a umjesto godišnje potrošnje
se uključuje proc jena godišnje proizvodnje. Sigurnos ne rezerve su ovdje
količ ine koje se drže na zalihama gotovih proizvoda u koje preduzeć e drži
zavisno od njegove procjene rizika iznenadnih tržipnih kolebanja na strani
tražnje.

Shvatanje da primjena adekvatne kvantitativne i kvalitativne analize

velič ie i strukture obrtnih sredstava i ostvarivanje vis okog stepena
koordinac ije i us aglašavanja svih nivoa menadžmenta u domenu politike
nabavke, proizvodne, prodajne i finans ijs ke funkc ije, trebalo bi da budu
osnovna načela racionalizac ije angažovanja kapitala i u našim
preduzeć ima, pogotovo u s ituac iji tranzic ije na tržišne us love
privređivanja. J er, efikasnost upravljanja angažovanim kapitalom u
obrtnim sredstvima može se poboljšati jedino posredstvom efikasnog
upravljanja pojedinim oblic ima obrtnih sredstava u pojedinim fazama
ciklusa angažovanja kapitala u njima.

Koristeć i se s avremenim tehnikama kontrole zaliha, nabavna funkc ija

treba da teži s talnom poveć anju koefic ijenta reprodukc ije materijala,
vodeć i računa da s e time ne ugrozi neophodni kontinuitet reprodukc ije.

Što veće skraćivanje proizvodno- tehnološke faze c iklus a

angažovanja kapitala uz primjenu adekvatnih metoda organizac ija
proizvodnje, proizvodna funkcija treba da omoguć i povećanje koefic ijenta
reprodukc ije nedovršene proizvodnje, ne dovodeć i u pitanje uredno
snabdijevanje skladišta gotovih proizvoda potrebnim količ inama i
asortimanom tih proizvoda.

Analizom i stimulisanjem tražnje, unapređenjem prodaje po

pojedinim s egmentima i kanalima, prodajna funkc ija utič e na povećanje
koefic ijenta reprodukc ije angažovanog kapitala u gotovim proizvodima, što
128
je podjednako znač ajno i za efikas nost finans ijskog upravljanja u
preduzeću kao efikas nost smog finans iranja proc esa reprodukc ije.

Spec ifičnosti sredstava za rad sastoji se u tome da traju više godina,

da se u proizvodno- tehnološkoj fazi postepeno troše i pos tepeno prenos e i
reprodukuju svoju vrijednost u više uzastopnih ciklus a angažovanja u
dinamic i reprodukc ije, a da pri tome zadršavaju upotrebljivost sve do
isteka vijeka trajanja. Svakako to us lovljava i spec ifičnos ti utvrđivanja
indikatora racionalnosti korišć enja angažovanog kapitala u sredstvima za
rad.

Konstituisanje indikatora efikasnosti upravljanja angažovanim

kapitalom u sreds tvima za rad bazira s e na prouč avanju problematike
is kazivanja rac ionalnosti njihovog korišć enja, trošenja i reprodukovanja.

Kada otpočne, proizvodnju u datom preduzeću karakteriše određena

uspostavljena tehnička struktura sredstava za rad, koja je objektivni faktor
reprodukc ije, sve do eventualne rekonstrukc ije novim investic ijama, kada
se, u novim us lovima, uspostavljena struktura sreds tava za rad opet
pojavljuje kao objektivni faktor.

Indikatori tehničke strukture angažovanog kapitala u sredstvima za

rad izražavaju s e u procentima i različ iti su kod različ itih privrednih
djelatnosti, što je us lovljeno prvenstveno karakteristikama proizvodno-
tehnološkog procesa.

U industriji je najčešće podjednaka zastupljenost iznosa angažovanog

kapitala u građevinskim objektima i u sredstvima za rad, a u poljoprivredi
je najveća zas tupljenos t angažovanog kapitala u sredtvima za rad.

Tehnič ka opremljenost rada sredstvima za rad je indirektan izraz

tehničke strukture osnovnih sredstava, i zavis i od karaktera djelatnosti,
spec ifičnosti proizvodno- tehnološkog proces a i od njihove finans ijske
moć i.

Us tvari pokazatelj tehnič ke opremljenosti rada sreds tvima za rad

preds tavlja odnos između iznos a angažovanog kapitala u sredstvima za rad
(Ki ) i broja radnika (Rs ) a to je:

Ki
TOR =
R

ili samo broja proizvodnih radnika (Rp)

129
 Ki
TOR =
Rp

Kako se suma angažovanog kapitala u sredstvima za rad može

izražavati i mjeriti po nabavnoj i po vrijednosti umanjenoj za proc jenjenu
amortizac iju konkretnog sredstva za rad, to se ovaj indikator može dvojako
is kazivati.

Bitno je naglas iti, da su u nabavnoj vrijednosti sredstava za rad

uključeni tzv. zavisni troškovi nabavke (trans port, os iguranje, montaža,
obuka kadrova za montažu i s l. ) kojima se ostvaruje priprema konkretnog
sredstva za rad, za otpoč injanje proizvodno- tehnološke faze, odnosno koji
se dešavaju u fazi početnog robnog oblika c iklusa angažovanja kapitala.

Tehnič ka opremljenost rada sredstvima za rad se mkože izražavati,

kako u odnos u na broj radnika, tako i u odnosu na ukupan fond čas ova
rada.

Neovisno koja varijanta indikatora tehničke opremljenosti

primjenjujemo, ovaj pokazatelj uvjek izražava koncentrac iju sredstava za
rad na jedinic u rada tj. iznos angažovanog kapitala u ovom elementu
proizvodnje u odnosu na broj radnika.

Indikator tehnič ke opremljenosti rada sredstvima za rad, us ljed

naučnog i tehničko- tehnološkog progresa, dobija sve već e vrijednosti pri
čemu se usavršavaju pos lovna sredstva, efekti angažovane radne snage
uveć avaju a pos lovni s istem preduzeća uspješnije funkcioniše.
Indikator istrošenosti sredstava za rad izražava i mjeri odnos
između fizič ki istrošene (amortizovane) reprodukovane vrijednosti, za koji
je umanjen kapital pri njihovoj nabavc i i broja radnika.

Oba ova indikatora se zajedno koriste i tumače jer izražavaju iznos

angažovanog kapitala u sredstvima za rad koja su već reprodukovana u
odnosu na broj radnika ili broj časova rada. Indirektno se isti pokazatelji o
fizičkoj is trošenosti sredstava za rad mogu dobiti upoređivanjem indikatota
tehničke opremljenos ti rada sreds tvima za rad, na osnovu nabavne
vrijednosti, s a onim, na osnovu njihove sadašnje vrijednosti.

Naime, indikator zastarjelosti sredstava za rad izražava i mjeri tzv.

moralno amortizovanje, ekonomsko zastarjevanje sredstava za rad po
jedinic i čas ova rada ili u odnos u na broj radnika, odnos no is kazuje nivo
savremenosti tehnike u preduzeću i zastarjelost sredstava za rad,
prouzrokovanu prvenstveno tehničkim progres om i dinamikom sve
130
zahtjevnijeg tržišta, č ime s e angažovani kapital u takvim sreds tvima stavlja
van funkcije u reprodukc iji i nepovoljno utič e na kvalitet ekonomije.
Stepen korišćenja kapaciteta je pos ebno važan indikator efikasnosti
angažovanja kapitala u sredstvima za rad, koji se obično iskazuje
procentualno, i ima izraz:

K ost K
%kk = × 100 %kk = ost × 100
K re K opt

pri čemu je kk-kapac itet mjeren količ inom gotovih proizvoda koji s e mogu
proizvesti u jedinic i vremena; Kr e – realni kapac itet us lovljen tehničkim
karakteristikama i obaveznim objektivno us lovljenim prekidima, a Kopt -
optimalni kapac itet sa aspekta minimalnih troškova po jedinic i proizvoda,
ali s a aspekta maks imalnog ukupnog dobitka.
Ako se kapac itet izražava časovima rada tada se iskorišćenje
konkretnog sredstva za rad izražava kao koefic ijent:

K ost K
kk = ili kk = ost
K re K opt

ili u čas ovima rada:

∑ nč × Q
kk =
∑ nč

Kada se kapital angažuje u nabavci sredstava za rad i njihovu

pripremu za proizvodnju, pos lije toga su ona instalisana i funkcionalano
sposobna za otpoč injanje proizvodno- tehnološke faze. Sve do eventualne
rekonstrukc ije ili dopune kapac iteta, postojeć i kapacitet sredstava za rad
ostaje neizmjenjen i predstavlja objektivni faktor ovog pods istema
ulaganja.

Koefic ijent angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u proizvodno-

tehnološkoj fazi je:

Ki
βi 3 =
Ti

131
koji iskazuje vis inu angažovanog kapitala u odnosu na objektivno
us lovljenu amortizac iju, dok koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima
za rad u završnoj robnoj fazi is kazuje vis inu angažovanog kapitala po
objektivno us lovljenoj c ijeni koštanja gotovog proizvoda:

Ki
βi 5 =
Ti

Kako u fazi poč etnog robnog oblika angažovanog kapitala, trošenje

elemenata proizvodnje, pa i sredstava za rad, nije otpočelo, to koefic ijent
angažovanja, kao i koefic ijent reprodukc ije kapitala angažovanog u
sredstvima za rad se u praks i ne utvrđuje.

Međutim, u ovoj fazi ne nastaju zavis ni troškovi nabavke i pripreme

konkretnog sredstva za rad za proizvodnju, minimizirati i svesti njihov
iznos na što manju zastupljenost u odnos u na fakturnu vrijednos t
konkretnog sredstva za rad.

Analognim već razmatranim iskazivanjem realnog, ostvarenog

koefic ijenta angažovanja kapitala u sredstvima za rad u konkretnom
procesu reprodukc ije, indirektno s e dolazi do organizaciono us lovljenih
odstupanja stvarnog od objektivno us lovljenog koefic ijenta angažovanja
kapitala u ovom elementu proizvodnje.

Daljom analizom s e utvrđuju i faktori, odnosno uzroc i is poljenog

odstupanja, predlažu i preduzimaju organizac ione mjere u pravcu već e
rac ionalnosti korišć enja postojeć ih sredstava za rad u datom preduzeću.

Brzina reprodukovanja kapitala angažovanog u sredstvima za rad

mjerenu objektivno us lovljenom amortizac ijom izražava s e koefic ijentom
reprodukc ije kapitala, koji za proizvodno- tehnološku fazu ima izraz:

Ti 1
λi 3 = =
Ki βi3

a za završnu robnu fazu:

T 1
λi5 = =
Ki βi 5

132
 Ukoliko je koefic ijent reprodukc ije angažovanog kapitala u
sredstvima za rad već i, njegovo reprodukovanje je brže. Kod angažovanja
kapitala u sredstvima za rad, iznos koefic ijenta reprodukovanja je uvjek
manji od jedan, pa se zbog toga u ekonomskoj teoriji i praks i ovaj indikator
naziva randman sredstava za rad.

Us tvari, on predstavlja i kvantitativni indikator efikasnosti

upravljanja angažovanim kapitalom u određenom vremenu, jer se iskazuje
odnosom ostvarenih rezultata reprodukc ije i angažovanog kapitala u
konkretnim sreds tvima za rad.

U privrednoj praks i se najčešće koriste dvije grupe indikatora kao

izraza randmana vezanih za angažovani kapital u osnovnim sredstvima,
odnosno sredstvima za rad.

Prva grupa obuhvata odnos rezultata reprodukc ije mjerenim ukupnim

prihodom ili dobitkom na jednoj strani, i nabavne ili s adašnje vrijednosti
ukupnih osnovnih sredstava, odnosno sredstava za rad, na drugoj strani,

Druga grupa indikatora je, po s vojoj metodologiji konstituisanja, a i

tumačenju analogna prvoj grupi, samo što s e njima izražava i mjeri
efikasnost upravljanja angažovanim kapitalom u opremi kao vitalnom
dijelu sreds tava za rad. Bitno je is tać i da je korišćenje navedene dvije
grupe indikatora validno samo ako se eliminišu uticaj promjena c ijena na
ukupan prihod i dobitak i ako se uvaži eventualna revalorizac ija os novnih
sredstava odnosno sredstava za rad, izvrši adekvatna korekc ija njihove
nabavne odnosno sadašnje vrijednosti.
Treć i bazični indikator efikasnosti konkretnog angažovanja je
vrijeme angažovanosti kapitala u sredstvima za rad. Inače je
komplementaran i kompatibilan po metodologiji konstituis anja i po
tumačenju sa prethodna dva indikatora. Indikator vremena angažovanosti
kapitala u sredstvima za rad za proizvodno-tehnološku fazu izgleda:

365
h i3 =
λi 3

pri čemu je λi3 – koefic ijent reprodukcije ili randman angažovanog kapitala
u sredstvima za rad u proizvodno- tehnološkoj fazi, a 365 je broj dana u
godini kao jedinic a vremena pos matranja.

133
 Analogno tome je i indikator za početnu robnu fazu, kada s e kapital
takođe angažuje u sredstvima za rad u smis lu njihove montaže i pripreme
za funkc ionis anje u proizvodno- tehnološkoj fazi.

S obzirom da ova faza za sreds tva za rad (opremu) traje obič no jako
kratko, to se ovaj indikator za poč etnu robnu fazu rijetko izračunava.

U fazi prekrivanja (h 4) nema dodatnog angažovanja kapitala u

sredstvima za rad.

Za vrijeme angažovanja kapitala u sreds tvima za rad u završnoj

robnoj fazi, relevantni indikator ima izraz:

365
h i5 =
λi 5

pri čemu je λi5 – koefic ijent reprodukc ije ili randman angažovanog kapitala
u sredstvima za rad u završnoj robnoj fazi
kako je po definic iji :

λ = 1/β to je β = 1/λ onda je hi3 = 365 x βi3 a h i5 = 365 x β i5

pri čemu je β i3 - koefic ijent angažovanja kapitala u sredstvima za rad u

proizvodno- tehnološkoj fazi, a β i5 – koefic ijent angažovanja kapitala u
sredstvima za rad u završnoj robnoj fazi. Bitno je da što je koefic ijent
angažovanja kapitala u sredstvima za rad već i, koefic ijent reprodukc ije
kapitala (1/βi ) odnosno randman sredstava je manji, a vrijeme
angažovanosti kapitala u sredstvima za rad duže.

Krajnji efekat porasta kvaliteta ekonomije, s jedne strane i imperativ

savršene tržišne orjentac ije, s druge strane, afirmiše sve intenzivniju
potrebu, preduzeća u tranzic iji, da efikasnom upravljanju angažovanim
kapitalom pos većuje sve ozbiljniju pažnju.

Finans iranje reprodukc ije iz tuđih izvora uz visoke kamate kao c ijenu
us luge kreditiranja kao i ogranič enost novč anog kapitala na tržištu
zaoštravaju ovaj problem i č ine ga kompleksnijim i sve aktuelnijim.

Zbog toga što novčana faza c iklusa reprodukcije prethodi

angažovanju jednog dijela društvenog fonda rada u naturalnim oblic ima,
ciklus reprodukc ije je šira ekonomska kategorija od ciklusa angažovanja.

134
 «Vrijednost ukupnih sredstava, odnosno veličina preduzeća zavisi od
potrebe i poželjnosti ulaganja u pojedinačne oblike sredstava kao i od
opštih i specifičnih uslova koji određuju raspoloživost i cijenu izvora
finansiranja.

Sa druge strane, pak, na raspoloživost i cijenu izvora finansiranja

mogu itekako da utiču kvantitet i kvalitet poslovnih ulaganja koja treba da
budu finansirana.

Zbog toga je ek splicitna analiza ovih centralnih pitanja neophodna

prije nego što se pruži argumentovan odgovor, kako potrebna finansijska
34
sredstva mogu biti pribavljena . »
Transformac ijom raspoloživog novčanog kapitala u početni robni
oblik, pribavljaju se elementi proizvodnje.

Problem optimalne strukture novč anog kapitala preduzeć a je

dominantan problem u dos adašnjoj teoriji i praks i finans iranja.

Teorijs ki, pod optimalnom strukturom kapitala smatra s e onaj odnos

sopstvenih i tuđih izvora finans iranja u pas ivi bilansa s tanja kojima s e
minimizira kamata kao c ijena us luga kreditiranja.

2. Me tode obrač una cije na koš ta nja u f unkciji t ržiš ne

po zicije pre duze ća

Us pješnost pos lovanja preduzeća sa as pekta atributa us pješnog

upravljanja na relac iji: ulaganja- dobitak- tržišna pozicija u okviru
praćenja, kontrolisanja, usmjeravanja i predviđanja razvojnog toka
troškova, us tvari sadrži izražavanje i mjerenje c jenovnih izraza vrijednosti
svih utrošaka elemenata proizvodnje po jedinic i proizvoda.

Isto tako, upoređivanje prodajnih c ijena sa utvrđenim troškovima po

jedinic i proizvoda, rezultat je rac ionalnih odnos a prema svim faktorima
trošenja elemenata proizvodnje.

34
Kras ulj a D., «Posl ovne fi nansi je»,Ekonoms ki fakult et B eograd, 1997. str. 10

135
 Samo razvrstavanje troškova po jedinic i proizvoda kao konačnog
efekta- uč inka, vezano je za potrebu izražavanja i mjerenja izazvanih
troškova u proizvodnji.

Pojam uč inak s e načelno definiše kao količ inski izražen output

proizvodnje, bilo da je u pitanju njihov zbirni izraz (obim proizvodnje) bilo
da je u pitanju njihov pojedinačni izraz (jedinica konkretnog proizvoda) .
Dakle, uč inak je i nos ilac troškova koji na tržištu dobija društveno priznatu
vrijednost odnosno prodajnu c ijenu na tržištu pa na taj nač in postaje
ključni nos ilac vrijednosnih rezultata reprodukcije, tj. ukupnog prihoda kao
kvalitet konkretne ekonomije preduzeća.

Kalkulac ija c ijena koštanja grupiše troškove po uč inc ima nakon

razvrstavanja po mjestima nastajanja.

Pod mjestima troškova podrazumjeva se uži organizac ioni dijelovi

preduzeća u okviru kojih s e obavljaju određeni srodni, homogeni pos lovi.

«Vezivanjem odgovornosti za troškove po mjestima troškova

zadovoljavaju se informacione upravljačk e potrebe kalkulacije, planiranja,
35
kontrole i usmjeravanja troškovima» .

Obračun troškova s a aspekta njihovih nos ilaca, a to su proizvodi ili

drugi uč inc i, predstavlja kalkulac iju c ijene koštanja č iji je c ilj u
izražavanju i mjerenju novčanih izraza vrijednosti utrošaka pri proizvodnji
određenih proizvoda- nos ilaca troškova.

Tri su osnovna kriterijuma kalkulac ije c ijene koštanja, i to:

1. vrijeme u kome s e kalkulac ije vrše

2. obuhvatnost troškova u c ijeni koštanja
3. nač in izrade kalkulac ije

Sa aspekta vremena kalkulac ija može biti prethodna (planska) po

stalnim ili standardnim troškovima, ali i tekuća ili naknadna (po
obračunskom periodu) po stvarnim troškovima.

Napominjem da su planski troškovi rezulatat obračuna planske

službe preduzeć a a standardni troškovi su rezultat multidisciplinarnih
naučnih troškova u ili izvan preduzeća.

35
Stevanovi ć N., «Upravlj ačko računovodstvo» Ekonom ski fakult et B eograd, 2003. st r.68.

136
 Sa aspekta obuhvatnosti troškova, razlikuje se kalkulacija pune
cijene koštanja (Full Costing) sa obuhvatanjem s vih troškova i kalkulac ija
nekompletne c ijene koštanja (Direct Costing ili Marginal Costing) s a
obuhvatanjem samo varijabilnih ili s amo graničnih troškova.

U američkoj literaturi ovaj obračun troškova se najčešće naziva

Absorption Costing, i uglavnom se koristi za eksterno izvještavanje,
mjerenje privrednih agregata i dugoročne aspekte privređivanja.

Osnovnu s trukturu pune c ijene koštanja (Full Costing) č ine troškovi

osnovnog i pomoćnog materijala za izradu, troškovi zarada proizvodnih
radnika, amortizac ija, opšti troškovi pogons ke i upravno- prodajne režije.

Sa as pekta nač ina izrade kalkulac ije, najč ešće primjenjivane u praks i,
su metode divizione, dodatne, pomoću ekvivalentnih brojeva i vezanih
(kuplovanih) proizvoda i predstavljaju metode kompletnog (Full Costing)
obračuna.

Svakako, paralelno u preduzeću obavlja s e pravovremena i

uporediva, prethodna (planska) i obračunska (stvarana) kalkulac ija. U
ekonomskoj teoriji s e navodi nekoliko princ ipa na kojima se zasniva
valjana kalkulacija tj. pravilna (alokac ija) raspodjela troškova na nos ioc e,
tačnost, prilagodljivost, preglednost, dokumentovanost, pravovremenost,
uporedivos t i ekonomičnost.

Kombinac ije više metoda obračuna c ijene koštanja proizvoda

omogućuje prać enje, izražavanje i mjerenje, analizu i planiranje, kao i
kontrolu i usmjeravanje pos lovanja u okviru upravljačkih aktivnosti
preduzeća.

Zadaci obračuna cijene koštanja proizvoda, se sastoji u:evidentiranju

odstupanja stvarnih utrošaka elemenata proizvodnje od planiranih ili
standardnih (normiranih) utrošaka, stvarnih nabavnih c ijena od pros ječnih
tržišnih, zatim u stvaranju mogućnosti za poređenje stvarne c ijene koštanja
sa prethodnim ili planskim periodom, kao i sa cijenom koštanja drugog
konkurents kog preduzeć a, kao i formiranje uspješne prodajne politike
preduzeća na bazi upoređivanja stvarne c ijene koštanja sa predviđenom
prodajnom c ijenom.

Na kraju, zadatak pravilnog obračuna c ijene koštanja proizvoda je

omogućavanje realne nadoknade vrijednosti uloženih elemenata
proizvodnje č ime će s e održati materijalna baza konkretne proizvodnje kao
supstanca preduzeća.

137
 «Bilo koja metoda kalkulacije da se primjenjuje i sa kojim zadacima i
tercijalnim ciljevima da se v rši, kalkulacija se uvjek izrađuje u pravcu
ostvarivanja integralnog upravljačkog cilja- racionalnog trošenja
36
elemenata proizvodnje i utv rđivanja prodajne politike preduzeća» .
Obračun troškova po proizvodima pruža i opšte informac ije u sastavu
internog i eksternog izvještavanja, a posebno informac ionu osnovu
upravljačkom odluč ivanju u pravcu formulis anja buduć ih aktivnosti
preduzeća, postupaka kontrole i preduzimanja eventualnih korektivnih
akc ija.

Bilo da je u pitanju planirana varijanta, bilo da je to proces kontrole

efekata već izabran i primjenjene pos lovne varijante, informac iona
obilježja obračuna c ijene koštanja omoguć avaju i donošenje odluka u
pravcu izbora najrac ionalnijih varijanti.

Od validnos ti primjenjene kalkulac ije cijene koštanja zavis i

uspješnost pos lovanja preduzeća, a s avremena teorija sve više razrađuje, a
pos lovna praksa pak primjenjuje nove metodologije kalkulacija (obračuna)
cijena koštanja, od kojih je, u us lovima savremenog tržišta
najrasprostranjenija, a u ekonomskoj teoriji neizostavno razmatrana metoda
Direct Costing ili direktan obračun.

Ovaj metod polazi od okolnosti što se proizvodi realizuju, uglavnom,

po tržišnim c ijenama, koje s e formiraju na os novu odnosa između ponude i
tražnje. Cijena koštanja, u takvim us lovima, s luži samo kao orjentac ija u
vođenju pos lovne politike preduzeća u okviru dejstva datih objektivnih-
društvenih, tehničkih i prirodnih faktora.

Indirektni troškovi, koji s e odnos e na više proizvoda ili

organizac ionih dijelova određenog privrednog subjekta, utvrđuju se u
ukupnom iznosu i ne raspoređuju se po vrstama i jedinic ama proizvoda.
Ovi troškovi nis u, u stvari, ni izazavani samom proizvodnjom nego s u
rezultata njene pripreme- us postavljanja kapac iteta i organizac ione
strukture njegovog korišć enja.

Direktni troškovi, koji nastaju neposredno u funkc iji pojave svake

nove jedinice proizvoda, utvrđuju s e neposredno po nos ioc ima.

Njihovim utvrđivanjem po jedinic i proizvoda dobija se komponenta

cijene koštanja u č ijoj strukturi je s amo iznos direktnih troškova. Kada s e

36
Stavri ć B., B erberovi ć Š.,»Troš kovi i poslovna politi ka preduzeća»
Ekonom ski fakult et B anj a Luka, 1990. st r.160

138
ovako utvrđena c ijena koštanja proizvoda pomoži obimom proizvodnje i
tako utvrđeni iznos ukupnih direktnih troškova uporedi sa mogućom
vrijednošću proizvodnje, obračunatom po tržišnim c ijenama, dobija s e
iznos moguće razlike (pozitivne ili negativne) , koja predstavlja, s jedne
strane, izvor za pokrić e ukupnih indirektnih troškova i, eventualno, dobitak
koji nakon toga ostane, odnosno s druge strane, gubitak u pos lovanju. Ovo
se može predstaviti i s ledećim kvantitativnim izrazom

n >
C − ∑ Q iTdigj Tin
j=1 <

odnosno, jednostavnije

>
C − Tdi T
< in

Ukoliko je lijeva strana obrasca koja preds tavlja razliku između

iznosa moguć e realizacije proizvodnje (C) i iznosa ukupnih direktnih
troškova (T di ) veća od des ne s trane obrasca, koja predstavlja iznos ukupnih
indirektnih troškova (T in ) , preduzeć e će ostvariti dobitak u svome
pos lovanju. U protivnom, ukoliko je desna strana veća od lijeve, pojavić e
se gubitak. Samo u s luč aju izjednač avanja lijeve i desne strane neto
pos lovni rezultat jednak je nuli.

Ovakav obračun troškova ima za c ilj da ukaže na opravdanost us-

vojenog programa proizvodnje. Pri tome, indirektni troškovi tretiraju s e
kao neotklonjivi u datim us lovima uspostavljenog kapac iteta i organizac ije
njegovog korišćenja. Zato je opravdana svaka proizvodnja ako s e njenom
realizac ijom na tržištu pokrivaju direktni troškovi i nakon toga ostane
jedan iznos za pokrić e izvjesne velič ine indirektnih troškova, ako s e
upoređuje sa pozic ijom obustavljanja korišćenja us postavljenog kapac iteta,
kada su ukupni indirektni troškovi nepokriveni i preds tavljaju gubitak u
pos lovanju.
Metoda direct costing primjenjiva je naroč ito kod preduzeća s a
izrazito vis okim organs kim sastavom elemenata proizvodnje, i kojem s e
mora respektovati neotklonjivost indirektnih troškova (koji se mogu,
us lovno, poistovjetiti s a fiksnim troškovima) , uslovljenih velikom
koncentrac ijom sreds tava za rad i s loženom organizac iojom pos lovanja.

139
 Nedostac i metode obračuna po varijabilnim troškovima otklanjaju se
metodom marginalnog obračuna troškova ili metodom postepenog pokrić a
fiksnih troškova, koja je u suštini dorađena metoda obračuna po
varijabilnim troškovima. Naime, metoda obračuna po standardnim
varijabilnim troškovima predstavlja predračunsku (prethodnu) metodu
kalkulac ije c ijena koštanja po varijabilnim troškovima.

Stvarni troškovi, kao novčani izraz vrijednosti stvarnih utrošaka

elemenata proizvodnje u određenom obračunskom periodu, predstavljaju
osnovu za sve kalkulac ione i informac ione podloge za donošenje
upravljačkih odluka o troškovima. NJ ima s e ne može osporiti izuzetna
važnos t za evidentiranje, oc jenu, praćenje i analizu trošenja u protekloj
proizvodnji, rac ionalnosti korišćenja elemenata proizvodnje, kao i efekata
pos lovanja u vis ini ostvarenog dobitka jer s e is ti obračunavaju naknadno.
Us tvari oni s u nezamjenjivi dio internih i eksternih izvještaja o ostvarenom
pos lovanju preduzeća, kao i osnova za predviđanje tj. planiranje troškova u
buduć im periodima pos lovanja. Paralelno, obračun po stvarnim troškovima
nema validnost informac ione podloge subjektima upravljanja za potrebe
kontrole i usmjeravanja tj. za potrebe upravljanja troškovima.

Stvarni troškovi, bez obzira da li se radi o obračunu po punim

troškovima ili po obračunu po varijabilnim troškovima, predstavljaju samo
instrument evidenc ije troškova nastalih pri proizvodnji određenih
proizvoda. Po kriterijumu obuhvatnosti troškova metode obračuna s e dijele
one s a punim troškovima i na one po varijabilnim (nepotpunim)
troškovima, dok se podjela na stvarne, planske i standardne troškove vrši
po kriterijumu vremena obračuna ili po kriterijumu predviđanja i kontrole.

«Međutim, samo standardni troškovi kao novčani izrazi v rijednosti

standardnih utrošaka po standardnim cijenama, mogu pružiti
sveobuhvatnu ili bar dovoljnu informacionu podlogu za upravljačko-
37
kontrolne aktivnosti u domenu racionalizacije poslovanja preduzeća» .
Proc jena planske s lužbe o njihovoj vis ini, strukturi i razvojnom toku
u narednim predviđenim us lovima pos lovanja i ostvareni evidentirani
troškovi u proteklom periodu, predstavljaju osnovu za utvrđivanje-
predviđanje plans kih troškova. Ustvari predstavljaju normalne troškove s a
kojima s e mogu upoređivati os tvareni troškovi, koji su pod uticajem
subjektivnih karakteristika i spos obnosti analitič ara, odnosno planera da ih
tačno proc jeni.

37
Kukol eča S., «Ekonomika organi zacij e udruženog rada» knj iga 1.
Savrem ena adm inis tracij a B eograd,1978. s tr. 199.

140
 Pojedini autori ove troškove nazivaju željenim a u savremenom
konceptu upravaljanja i ciljnim troškovima koji s e sve češće razmatraju u
savremenoj ekonomskoj teoriji i privrednoj praks i.

Bilo da je u pitanju interni uzrok odstupanja utrošaka ili eksterni

uzrok odstupanja nabavne c ijene, ods tupanje novčanog izraza vrijednosti
ostvarenog trošenja kao standarda - mjerila, izuzetno je značajan indikator
rac ionalnosti trošenja. Neophodno je odrediti uzrok odstupanja, da li je ono
pos ljedic a količ inske komponente (utrošaka) ili c jenovne komponente
(nabavne cijene) . Utvrđivanje količ inske ili c jenovne komponente
odstupanja stvarnih i standardnih troškova s e vrši posebnom metodom
odgovarajuć ih komparac ija stvarnih utriošaka i c ijena s a standardnim
utrošc ima i c ijenama.
Analizom odstupanja stvarnih troškova od standardnih ili analiza
varijansi, otkriva uzroke odstupanja koja se javljaju primjenom poređenja
stvarnih s a standardnim troškovima kao i nadležnost za buduću kontrolu i
usmjeravanje troškova u okviru njihove racionalizac ije- koja je određena
standardima.
U pravcu rac ionalne upotrebe elemenata prizvodnje, ostvarivanju
planiranog pos lovnog zadatka i unapređenja tekuć ih i buduć ih efekata
pos lovanja preduzeća, standardni troškovi su izuzetno vrijedan kontrolno-
upravljački instrument s avremenog preduzeća.
Standardni troškovi kao kontrolno- upravljački instrument zauzimaju
centralno mjes to u proc esu praćenja, analize i oc jene odnosno planiranja,
kontrole i usmjeravanja trošenja elemenata proizvodnje.

Standardni troškovi kao kontrolno- upravljački instrument

141
 «U domaćoj literaturi, standardi troškova se definišu kao normativ i
objektivno potrebnih troškova za proizvodnju određenog proizvoda,
odnosno oni se tretiraju kao određena v rsta cilja racionalizacije kojem se
38
teži» .
U inostranoj literaturi, standardi troškova se klas ifikuju kao idealni
ili kao operativno mogući, pri čemu idealni standardi traže maks imalnu
rac ionalizac iju trošenja i mogu biti ostvareni uz idealne us love, dok
operativno moguć i standardi s e mogu postić i u postojeć im, realnim i
tekuć im us lovima pos lovanja.

Nerealno vis oki s tandardi koji s e objektivno ne mogu ostvariti, mogu

biti izrazito destimulativni što dovodi do vrlo loših rezultaat jer se ne
ostvaruju ni pros ječni uobič ajeni rezultati. Dovoljno objektivizirane
standardne troškove i dobro postavljeni interni obračun nije s asvim
jednostavno postić i pogotovo ne u našim us lovima, gdje već duže vrijeme
vlada ps ihologija stimulativnih, dosta komotnih normativa što nis u razlozi
odstupanja od ideje da istražujemo koliko troškova treba da iznos e i
39
nastojimo da im stvarne troškove što više približimo .

U težnji za kontinuiranim revidiranjem i unapređenjem s tandarda,

razvija se i us avršava tradic ionalni obračun što je dovelo do savremenog
upravljanja troškovima pod nazivom Kaizen obračun troškova, koji
preds tavlja s avremenu varijantu obračuna po standardnim troškovima.
Zbog toga što u sebi integriše planirano unapređenje pos lovanja s a
fokus om redukovanja troškova akc ijama i zas lugama svih zapos lenih,
veoma s e razlikuje od metoda obračuna po standardnim troškovima.

38
Stevanovi ć N.,” Upravlj ačko računovodst vo”Ekonom ski fakult et B eograd, 2000. st r.304.
39
Stevanovi ć N., «Upravlj ačko računovodstvo» Ekonom ski fakult et B eograd, 2000. st r. 304.

142
 I Obračun po st andardnim t roškovim a:
• Koncepti si st em a kont rol e t roš kova
• Pretpost avl ja st abil nos t u t ekućem
proi zvodnom proces u
• Cilj j e ispunj enj e st andardnih efekat a
racional izacij e t roškova
II T ehnike obračuna po st andardnim t roškovim a:
• Standardi s e post avlj aju godi šnj e il i
polugodišnje
• Anali za odstupanj a t roškova uključuje
poređenj e st varnih i st andardnih t roškova
• ispiti vanj e odst upanj a s e obavl ja ako
standardi nisu ispunj eni
III Ko posj eduj e znanj e za sm anj enj e t roš kova:
Menadžeri i inženj eri post avl j aju st andard e, j er
posj eduju st ručnost.
I Kai zen obračun:
• Koncept sis tema sm anj enja t roškova
• Pretpost avl ja kontinui rana pobol jš anj a u
proi zvodnj i
• Cilj j e ispunj enj e st andarda redukovanj a
troškova
II T ehnike Kai zen obračuna:
• Ciljevi sm anj enj a t roškova s e post avlj aj u
mjes ečno, a m etode kontinuiranog
poboljš anj a (Kai zen m etod) s e primj enj uj e
tokom ci jel e godine
• Anali za odstupanj a t roškova uključuje
poređenj e cilj nih Kai zen t roš kova sa stvarno
smanj enim iznos im a
• Ispitivanj e s e obavlj a kada nij e ost varen
cilj ni i znos sm anj enj a t roš kova (Kai zen
iznos )
III Ko posj eduj e znanj e za sm anj enj e t roš kova:
Svi zaposl eni su uklj učeni u proces, j er oni t o
naj bol je znaju.

Uporedne karakterist ike obračuna po st andardnim troškovima i Kaiz en obračunu 40

Metoda obračuna po standardnim varijabilnim troškovima, čiju

okosnic u č ine standardni varijabilni troškovi koji se potvrđuju kao posebno
važni i pouzdani instrumenti prać enja i mjerenja, planiranja, kontrole i
usmjeravanja troškova, u olakšavaju obračun c ijene koštanja proizvoda i
čine proces donošenja upravljačkih odluka lakšim i jedonstavnijim,
pravovremenim i bržim.

Ova metoda je dala pozitivne rezultate i veoma je popularna u

američkoj privrednoj praks i. U našoj privrednoj praks i je obrnuto, mali
broj preduzeća (koristi) primjenjuje obračun po standardnim troškovima, a
još manji je broj onih koja primjenjuju direct costing metodu.

Metoda obračuna po standardnim varijabilnim troškovima

objedinjuje s ve prednosti direct costing-a kao metode obračuna po
varijabilnim troškovima i prednos ti metode obračuna po standardnim
troškovima. Na taj nač in ona obuhvata i aloc ira nastale stvarne troškove,
kontinuirano ih evidentira i prati i upoređivanjem sa standardnim
troškovima utvršuje odstupanja kao i nos ioc e odgovornosti za njih.

Znač i, ova metoda ne napušta ukupne stvarne troškove nego ih samo

drugač ije obračunava, i na taj nač in zadovoljava i kalkulac ioni i

40
Figar N., «Troškovi P reduzeća» Nadi ca Figar Ni š, 2003. (prerađeno) st r. 215

143
informac ioni zahtjev u pravcu stimulativnog nagrađivanja ili
sankc ionis anja onih zapos lenih koji s u doprinjeli, odnosno koji s u
odgovorni za pozitivna ili negativna odstupanja.

Ova metoda je informac iona podloga za upravljačke odluke u pravcu

povećanja tekuć ih i buduć ih efekata pos lovanja preduzeća.

Posebna prednos t ove metode je u određivanju troškovne osnove

formiranja prodajnih c ijena i pri alternativnom odlučivanju što ga č ini
izuzetno značajnom analitičko- metodološkom aparaturom pos lovnog
odluč ivanja u pravcu rac ionalizac ije korišć enja elemenata proizvodnje,
zbog čega istu č ine popularnom posebno u savremenoj inostranoj teoriji i
praks i.

U pravcu postizanja konkurentnosti na savremenom tržištu u

us lovima globalizac ije i integrac ije svjets ke privrede, s ve je izraženiji
razvoj modela međunarodne standardizac ije pos lovanja.

Preduzeća čije pos lovanje prelazi nac ionalne okvire, u težnji ka

postizanju profita- dobitka, nailazi na teškoće u utakmic i sa s ve jačom
inostranom konkurenc ijom u tehnološkim dostignuć ima, rac ionalizac iji
kapitala i redukc iji troškova, kao i u kvalitetu, funkc ionalnos ti i dizajnu
proizvoda.

Zbog navedenih procesa u svjetskoj privredi, položaj zemalja u

tranzic iji, kao što je i naša zemlja, je još s loženiji.
Donošenje značajnih ekonomskih odluka učesnika na različ itim tržištima,
prvenstveno tržištima kapitala i roba, nije moguće sprovesti bez
kvalitetnih, transparentnih i uporedivih informac ija kao i posebno velikog
uticaja međunarodnih organizacija, naroč ito onih finans ijskog karaktera
(Međunarodni monetarni fond i Svjetska banka) .

Jedinstvenost pos lovnih izvještaja i pos lovnih informac ija predstavlja

okosnic u funkc ionis anja nac ionalnog, a pogotovo međunarodnog tržišta i
osnovu internac ionalne pos lovne komunikac ije i uporedivosti pos lovanja
njihovih učes nika.

U c ilju rješenja problema transnac ionalne pos lovne komunikac ije i

podizanja opšteg kvaliteta pos lovanja s avremenih preduzeć a javljaju s e
međunarodni standardi i standardizac ija pos lovanja kroz formiranje
Međunarodne organizac ije za standardizac iju (ISO) .

Međutim, preduzeć a su i prije primjenjivala brojne standarde kao

kontrolno- upravljačke instrumente rac ionalizac ije pos lovanja u c ilju
postizanja što veće konkurentnos ti na tržištu, tačnije od definisanja prvog

144
modela standardizac ije, modela izvrsnosti ili Demming Prize, standarda za
proizvodna i us lužna preduzeća u Japanu, 1951. godine, koji u prevodu
znač i Demingova poluga.

Koliko je primjena ovih standarda u pos lovanju japanskih preduzeć a

efikasna, govori i podatak da je Japan dospio na prvo mjesto po
konkurentnosti- sve do 1993. godine.

Uvođenje američke standardizac ije pos lovanja proizvodnih

preduzeća sa Malcolm Baldrige standardom 1987. godine, kao
konkurents ka reakc ija, dovodi 1994. godine Ameriku na prvo mjesto gdje
je i danas, zadržavajuć i epitet svjetskog ekonoms kog lidera.

Evropski model standarda, European Foundation Quality

Management, što u prevodu znač i Fondac ija evropskih upravljanja
kvalitetom, uspostavljen 1988. godine, omoguć io je Finskoj, Holandiji,
Švajc arskoj, Danskoj, Velikoj Britaniji i NJemačkoj da zauzmu vis oko
mjesto po konkurentskoj moć i na globalnom s vjetskom tržištu.

Godine 1987. Međunarodna organizac ija za standardizac iju (ISO)

donijela je seriju standarda ISO-9000, kao i revizija 1994. godine,
naglašavaju kvalitet proizvoda i njegovu kontrolu, bez kontrole i
usmjeravanja proizvodnog proces a prema efikasnom pos lovanju.

Decembra 2000. -te godine se postavlja i zvanično stupa na snagu

novi međunarodni standard ISO- 9001: 2000, koji više nije standard
kvaliteta kao prethodna dva modela, već je to procesni model standarda u
koji je uključena provjerena praks a standardizac ije pos lovanja u J apanu,
Americ i i Evropi, mada još zaostaje za tim modelima.
Za razliku od standardizac ije kvaliteta proizvoda koja akcentira
tržišni aspekt i zadovoljstvo kupaca, standardizac ija proizvodnog proc esa u
prvi plan stavlja proces ni aspekt pos lovanja, a to je rac ionalizac ija
ulaganja, sticanje dobitka, ostvarivanje što višeg kvaliteta konkretne
ekonomije i dostizanje zadovoljavajuće konkurents ke prednosti
savremenog preduzeć a. Svakako, bez međunarodnih standarda, svjetsko
tržište gubi s voje vitalne smjernic e.

Harmonizac ija odnosno usaglašavanje informac ione podloge

upravljačkih odluka pri čemu računovodstvo sa neminovnim korišćenjem
međunarodnih standarda, predstavlja izuzetno znač ajan ins trument
rac ionalizac ije pos lovanja, konkurentnosti i zadovoljavajuće pozic ije na
svjets kom tržištu.

145
 Posebno usklađeno i konc ipirano po međunarodnim računovod-
stvenim standardima- MRS- računovodstvo s a informac ionom podrškom
upravljačkom odluč ivanju, postaje najznačajniji informac ioni res urs-
podloga donošenja uspješnih upravljač kih odluka o kapitalu i troškovima, u
vezi pos lovnih aktivnosti, kako na domaćem, tako i na svjets kom tržištu.

Primjena nove zakons ke i profes ionalne regulative po međunarodnim

računovodstvenim standardima (MRS) u našoj zemlji poč inje 1.1. 2004.
godine, a inače uvođenje MRS započelo je 1973. godine os nivanjem
Komiteta za međunarodne računovodstvene standarde od strane šesnaes t
profes ionalnih asoc ijac ija iz devet svjetskih zemalja.

Ciljni obračun troškova, Kaizen praksa i Just in T ime princip

Baza savremenog pristupa ciljnog upravljanja troškovima je ciljni

obračun troškova (Target Costing) a nastao je kao pos ljedic a sve
složenijeg savremenog tržišta i izrazito oštre konkurenc ije potenc irane
globalizac ijom i integracijom s vjetske privrede.

Kvalitet- funkc ionalnost i dizajn proizvoda- vrijeme i cijena kao

proizvodna relac ija u takvim us lovima postaje sve zahtjevnija kao i
traženje novih nač ina efikasnijeg upravljanja.

Jedan od najmoćnijih mehanizama jač anja konkurentnosti

savremenog preduzeća je svakako mehanizam predviđenog ciljnog troška.

U us lovima nemilosrdne globalne konkurenc ije kontinuirano i

disciplinovano, redukuje troškove, obračun c iljnih troškova postiže svoj
cilj- proizvodnju visokokvalitetnih, funkcionalnih i moderno dizajniranih
proizvoda uz niske c iljne troškove. Iako je nastao prije četiri decenije u
automobils koj industriji J apana, kao baza specifičnog savremenog
koncepta upravljanja troškovima, postaje integralni dio razvojnih strategija
u pos lovanju današnjih savremenih preduzeć a.

Smisao ciljnog obračuna troškova su dozvoljeni c iljni troškovi koji

ne mogu niti smiju biti prekoračeni a samo dostizanje predstavlja osnovni
pravac i pokretačku snagu svih upravljačkih aktivnosti preduzeća.
Us tvari, obračun c iljnih troškova zasnovan je na upravljanju troškova
u najranijim fazama razvoja proizvoda- faza istraživanja, razvoja i
inženjeringa proizvoda, dok je dos tizanje c iljnih troškova osnova Kaizen
pristupa.

146
 Model ciljnog obračuna troškova

U osnovi Kaizen pristupa, koncepta ili praks e- je redukovanje

troškova postojeć ih proizvodno- tehnoloških procesa tj. u redukovanju
troškova koji ne dodaju vrijednost postojeć im proizvodima i proces ima, što
znač i da se kontrolis anjem i usmjeravanjem rac ionalnosti
trošenjastandardima zas novano, vrši u tekućoj fazi c iklusa proizvodnje.

Svakako, to podrazumjeva planirano i kontinuirano poboljšanje

proizvoda i procesa za buduć i period pos lovanja preduzeć a.

Planirano poboljšanje se dostiže, te je Kaizen praks a nač in tekućeg

dostizanja postavljenih standarda, c ilj je ispunjenje standardnog
redukovanja troškova, kroz uspostavljanje i primjenu planiranog
standardnog poboljšanja proizvoda i proces a.

«Dakle, Kaizen praksa podrazumjeva specifičnu redukciju troškova koju

41
karakteriše specifična suština i tehnika, kao i subjekti koji je sprovod» .

41
Figar N., «Troškovi preduzeća» Nadi ca Figar Niš, 2003, s tr. 215

147
 Suština Kaizen praks e je redukovanje troškova uz is punjenje
standarda redukovanja u pravcu kontinuiranog poboljšanja proizvoda i
pos lovnih procesa.
Spec ifičnosti tehnike koje s e koriste su: c iljevi redukovanja s a
postavljaju i primjenjuju mjes ečno, a praksa kontinuiranog poboljšanja s e
primjenjuje tokom cijele godine; proučavanje odstupanja troškova
uključuje poređenje c iljnih troškova sa stvarno redukovanim iznos ima ; i
analiza s e obavlja kada c iljni iznos tog smanjenja troškova (Kaizen iznos)
nije ostvaren.

Svi zapos leni u preduzeću, od neposrednih izvršilaca do menadžera

najvišeg ranga su subjekti koji provode Kaizen praksu.

Analizirajuć i suštinu Kaizen praks e, ona s jedne strane predstavlja

metodu obračuna c iljnog troška, dok s druge strane, radi uvošenja
kontinuirane primjene standarda trošenja, se tretira kao savremena metoda
obračuna po standardnim troškovima.

Neovisno kako tretiramo Kaizen praksu, kao poseban model ili

kombinac iju više metoda, ona u pos lovanju savremenog preduzeć a
preds tavlja izuzetno vrijedan analitič ko- metodološki instrumentarij,
značajan za upravljanje troškovima i poboljšanju proizvoda.

Ostvarivanje zadovoljavajuć eg ciljnog dobitka i odgovarajuć e,

konkurentno pozic ioniranje na tržištu je glavno usmjerenje metode c iljnog
troška i Kaizen prakse, kroz redukovanje troškova proizvoda do
predviđenog novoa.

U tom c ilju, karakteristič ne s u tri metode redukc ije troškova koje su u

savremenoj praks i dale znač ajne rezultate, to su:
1. ponovan inženjering proizvoda,
2. analiza vrijednosti,
3. metoda poboljšanja proizvodnog proc esa.

Da bi se c iljni trošak odredio, potrebno je primjeniti s ledeć e pos tupke:

- razviti proizvod koji odgovara potrebama potenc ijalnih kupac a,

- projektovati (utvrditi) prodajnu c ijenu proizvoda polazeć i od c ijene
koju su potenc ijalni kupc i spremni da prihvate za dati proizvod, uz
uvažavanje c ijene konkurenc ije,
- utvrditi c iljni trošak izvlačenjem željene ciljne stope dobitka iz
utvrđene c ijene,

148
 - izvršiti funkc ionalnu analizu troškova, kao i obračun troškova po
aktivnostima i obračun troškova kvaliteta na kojima se zasniva
obračun troškova životnog c iklus a, a u s vrhu postizanja c iljnog troška.

Potvrda ovog postupka vidljiva je pri primjeni ključnih pristupa

upravljanja sa s vojim spec ifičnim instrumentima i metodama kojima s e
fokus ira primjena na pojedine faze životnog c iklusa konkretnog proizvoda.

Životni ciklus proizvoda i različiti obračuni troškova 42

Princ ip c iljnog troška i Kaizen praks e, su suštinski princ ipi

savremene rac ionalizac ije trošenja kao oblika ulaganja, a time i
rac ionalizac ije c jelokupnog proizvodno- pos lovnog s istema preduzeća i
postizanje Just in T ime (JIT) princ ipa, kao proizvodnja tačno na vrijeme
koji se u savremenoj inostranoj ekonomskoj teoriji i praks i smatra ciljem
rac ionalizac ije cjelokupnog pos lovanja i osnovnim princ ipom s avremene
Nove proizvodne filozofije (NPF)
Princip ciljnog troška, pojedini autori nazivaju i netroškovnim
principom racionalizacije proizvodnje kojim se cjelokupna aktivnost
menadžmenta usmjerava na smanjivanje troškova u okviru knstantne
prodajne cijene, za razliku od troškovnog principa kada se prodajna cijena
43
posmatra kao funk cija troškova .

Nova proizvodna filozofija (NPF) je nastala i razvijena je u Japanu i

u ekonomskoj teoriji i praks i s e naziva i tojotizam za razliku od američke
(NPF) proizvodne filozofije koja se naziva fordizam.

42
Stevanovi ć N., “ Savrem eni koncepti upravlj anj a troškovi ma» Zborni k radova
Evropska integraci ja S rbij e, Beograd, 2003. st r.226
43
Todorovi ć J., «M enadžm ent proi zvodnj e» Mrlj eš, Beograd, 1999. s tr. 259 . prerađeno

149
 Inače, smatra s e jednim od najviših nivoa dostignuća u pogledu
tehnike, tehnologije, organizac ije i upravljanja proizvodnjom savremenog
preduzeća.

U mehanizmu NPF, c iljni trošak je početni, a JIT krajnji c ilj

upravljanja proizvodnjom kao pods istema ulaganja.

U okviru NPF, neophodno je rac ionalnim trošenjem elemenata

proizvodnje, proizvesti proizvod koji tačno na vrijeme, po kvalitetu,
funkc ionalnosti, dizajnu i što nižoj c ijeni zadovoljava zahtjeve kupac a, što
ustvari znač i da je krajnji c ilj savremenog nač ina rac ionalizacije trošenja
elemenata proizvodnje, ostvarivanje JIT princ ipa.

Opšti model racionalizacije trošenja

44
po novoj proizvodnoj filozofiji

Navedeni model rac ionalizacije trošenja pokazuje da ostvarivanje JIT

princ ipa po Novoj proizvodnoj filozofiji –PNF- podrazumjeva metodu
obračuna ciljnog troška kao osnova ove filozofije.

Svakako da s lijedi kontinuirano unapređenje akc ija i mjera u pravcu

redukc ije troškova kroz redefinis anje svih aktivnosti koje se vrše u
organizac iji njihove proizvodnje.

JIT princ ipom se omogućuje dostizanje c iljnog nivoa, pri čemu

predmeti rada stižu pravovremeno do odgovarajućih sredstava za rad, gdje

44
Todorovi ć J.,»M enadžm ent proi zvodnj e» Mrlj eš, Beograd, 1999. str. 261

150
radnic i s vojim stručnim, pažljivim i maks imalnim zalaganjima u pravcu
eliminis anja ras ipanja bilo vremena, bilo pros tora, bilo predmeta rada.

Subjektivni, odnosno organizac ioni faktori s u ovdje od sve većeg

značaja.

Kvalifikac iona struktura svih zapos lenih, njihovo us avršavanje i

motivisanost za maks imalan doprinos u ostvarivanju projektovanih ciljeva,
među kojima je i ostvarivanje c iljnog troška, od presudnog je značaja u
savremenom upravljanju pos lovanjem preduzeć a po JIT princ ipu.
Odnos obračuna ciljnog troška i Kaizen koncepta po JIT principu
savremene proizvodne filozofije je komplementarno integralan, pa s e u
raspoloživoj ekonoms koj literaturi smatra suštinom najs avremenijeg
dostignuć a u upravljanju troškovima u pravcu troškovne konkurentnosti,
podizanja kvaliteta konkretne ekonomije i unapređenja tržišne pozic ije
preduzeća.

151
 TR EĆI DI O

MODEL UPRAVLJANJA TROŠKOVIMA KAO

EL EM EN TOM POSLOVNOG USPJEHA

152
 I. M ETODOLOŠ KA DEFINIS ANJA KVALI TETA
EKONOM IJE PR EDUZEĆA

1. Pos lovni us pje h kao poka zate lj ma te rijalnog ra zvo ja

pre duze ća

U us lovima savremene tržišne privrede, preduzeć e kao organizac ioni

ekonomski s istem, može opstati samo ako raste i ako se razvija.

«Opstanak, rast i razvoj preduzeća zasniva se na konceptu njegov e

efektivnosti i efikasnosti. Nekada se efektivnost preduzeća analitički
45
posmatra kao proizvodna, prometna, alokativna i investiciona ».

Preduzeća moraju da nauče da egzistiraju u promjenama i moraju

znati šta da rade i kako najbolje da rade da bi se ostvarila tekuća i
dugoročna prednos t nad konkurentima i obezbjedila trajnost u ostvarivanju
što višeg kvaliteta ekonomije.

Maks imiranje rezultata reprodukc ije uz minimalna ulaganja je

globalan ekonoms ki princ ip pos lovanja. Znač i da je kvalitet ekonomije
preduzeća određen odnosom između rezultata reprodukc ije i ulaganja
kapitala u ostvarenje tih rezultata. Nivo kvaliteta ekonomije preduzeć a
određen je s is temom efikasnosti u ostvarivanju maks imalnih rezultata s a
minimalnim ulaganjima. Kvantitativni izraz promjena pojedinih elemenata
rezultata reprodukc ije i pojedinih elemenata ulaganja predstavlja nivo
kvaliteta ekonomije preduzeć a.

Taj kvantitativni izraz, indikator promjena navedenog odnos a u

sukces iji vremenskih perioda je ustvari pos lovni uspjeh preduzeć a.

Bez obzira na to koliko se č inilo is traživanje pos lovnog uspjeha kroz

istraživanje perfomans i preduzeća s avremenim i potpuno novim pristupom,
sva dostupna literatura, kako domać a tako i strana, govori o dobitku kao o
sintetičkom c ilju pos lovanja, a svi željeni podc iljevi s u samo varijac ije iste
težnje ka efikas nosti kao primarnom, suštinskom i krajnjem efektu
pos lovanja.

45
Grozdanovi ć D., «Ekonomika preduzeća» Ekonoms ki fakult et Niš, 2002. st r. 32

153
 Prema tome, pos lovni uspjeh je kvantitativan izraz kvaliteta
ekonomije tj. efikasnosti pos lovanja preduzeća jer je to suština kvaliteta
ekonomije, a pos lovni uspjeh njihov kvantitativni izraz. Identičnos t
ekonomskog znač enja pojma efikasnosti i pojma kvaliteta ekonomije,
dovodi do identič nosti u tumačenju pos lovnog uspjeha kao pokazatelja
efikasnosti i kao pokazatelja kvaliteta ekonomije.

Obim proizvodnje, ukupan prihod i dobitak kao determinante

pos lovnog uspjeha na strani rezultata reprodukc ije kao i na strani ulaganja
u reprodukc iju- angažovanje i trošenje- mogu biti rezultat dejs tva faktora
objektivnog i s ubjektivnog odnosno internog i eksternog karaktera.

Praćenjem pos lovnog us pjeha kao indikatora dinamike kvaliteta

pos lovanja preduzeća, omogućuje se sagledavanje faktora koji opredjeljuju
pos lovanje i dobija se uvid u os tvareni nivo kvaliteta njegove ekonomije.

Komparativnim vremenskim metodama u odgovarajućoj kombinac iji

indikatora pos lovnog uspjeha, dolazi s e do pouzdanih kvantitativnih
pokazatelja os tvarene dinamike pos lovnog uspjeha.

«Budući da faktori poslovanja djeluju na sve elemente, faze i tokove u

njemu, neki aspekti te neizbježne uslovljenosti mogu se identifikovati u
tekućem periodu, a neki dolaze do izražaja tek u cjelokupnom životnom
46
ciklusu preduzeća . »
Znač i, pos lovni uspjeh preduzeća je s intetič ki kontrolno- upravljački
instrument rac ionalizac ije trošenja i angažovanja kao pods istema ulaganja
u pravcu ostvarivanja što višeg kvaliteta ekonomije.

2. Kvantita tiv ni re zultati pos lov nog us pje ha

Osnovni ekonomski princ ip pos lovanja istovremeno je i glavni

kriterijum ostvarivanja ciljeva ekonomske aktivnosti. Ujedno je to i glavni
kreiterijum oc jene postignutog pos lovnog uspjeha.

Svaka oc jena pos lovnog uspjeha primjenom odgovarajuć ih metoda

izvodi se na osnovu suštinskog ekonomskog kriterijuma efikasnosti, a u
cilju ne samo sagledavanja nego i mjerenja pos lovnog uspjeha.

46
Grozdanovi ć D., “ Ekonom ska efi kasnost s trat egij e preduzeća”
Ekonom ski fakult et Ni š, 1995. st r. 110

154
 «Mjerenje poslovnog uspjeha je aktivnost kojom se identifikuje stepen
uspješnosti u realizovanju prethodno postavljenih ciljeva poslovanja, kako
na nivou cjelokupnog preduzeća, tako i na nivou njegovih poslovnih
jedinica, funkcija, procesa i aktivnosti, a posebno na nivou odgovornosti
47
nosilaca pojedinih radnih zadataka ».
Takođe, mjerenje pos lovnog uspjeha je neizostavni dio us pješnog
upravljanja kvalitetom ekonomije preduzeća.

Kvantitativno izražen pos lovni uspjeh omogućuje ne s amo postizanje

željenih pos lovnih rezultata već i sagledavanje, pojedinačno mjerenje i
korekc iju svake pojedinačne determinante kao i mjerenja utic aja
društvenih, tehničkih i organizacionih faktora indirektnog ili direktnog
dejstva.

Na taj nač in izmjeren pos lovni us pjeh postaje izuzetno značajan

instrument kontrole i usmjeravanja tekuće pos lovne politike, a time i
nezamjenjljiv kontrolno- upravljački instrument za rac ionalizac iju ukupnog
pos lovanja preduzeća.

«Pristupanje mjerenju poslovnog uspjeha zahtjeva rješavanje tri

osnovna metodološka problema, i to: prvi, odrediti šta će se mjeriti na
strani rezultata, a šta na strani ulaganja za ostvarivanje tih rezultata,
drugi, koja mjerila će se pri tome koristiti i treći, koji indikatori i modeli
48
mjerenja će se primjeniti . »
U s avremenoj privrednoj praks i, sve češće se kaže, ono što izmjeriš, i
kao takvim upravljaš- to i dobiješ, a ono što os taje na nivou kvalitativnih
atributa podložno je subjektivnim, arbitrarnim i nerac ionalnim odlukama i
efektima.

Izučavani i primjenjivani indikatori pos lovnog us pjeha u ekonomskoj

teoriji i praks i bazirani su na osnovnom ekonomskom kriterijumu
efikasnosti.

Fundamentalno polazište izražavanja, praćenja, kontrole i

usmjeravanja odnosa između pojavnih oblika rezultata i ulaganja,
preds tavlja osnovni kreiterijum pos lovnog uspjeha čime se ujedno rješava
prvi metodološki problem- šta se mjeri.

47
Kost ić B., «Mj erenj e perfom ans i u m enadžment kompenzacij am a m enadžera»
Poslovna politi ka, Beograd, 2002, s tr. 39
48
Draker P., “ Menadžm ent za budućnost» Grm eč, B eograd, 1995.s tr. 85

155
 Znač i na strani rezultata reprodukc ije, mjere se obim proizvodnje,
ukupan prihod, dohodak i dobitak, a na strani ulaganja utrošena radna
snaga, ukupni troškovi i angažovani kapital.

Navedena mjerila na strani rezultata i na strani ulaganja u zavis nosti

od posmatranja podc iljeva proizvodnje, akumulativne i reproduktivne
sposobnosti u sastavu osnovnog c ilja preduzeća, uobličavaju s e u određene
tradic ionalno poznate indikatore kompleksa produktivnosti, ekonomič nosti
i rentabilnosti.

Ovi indikatori su ujedno i metode mjerenja stepena sprovođenja

ekonomskih princ ipa i kvantitativni pokazatelji- instrumenti kontrole,
posebno u slučaju heterogene proizvodnje, svode se uglavnom na
finans ijske izraze, a njihova informac iona osnova je računovodstveni
pods istem preduzeć a.

U privrednoj praks i pri konkretnom izboru modela mjerenja

pos lovnog uspjeha, potrebno je imati u vidu da se : kvantifikuju odnos i
između relevantnih ekonomskih kategorija u određenom periodu, da se
izmere s ve ekonoms i relevantne promjene u tim odnos ima u toku
određenog vremenskog perioda, da se kvantifikuju os tvarenja u odnos u na
plan ili s tandard kao da s e konkretizuje položaj datog preduzeć a u odnos u
na pos lovni uspjeh konkurenta ili lidera u grani, i pored svega da s e
obuhvate i kvalitativni pokazatelji.

Prema tome, mjerenje pos lovnog uspjeha je u funkc iji izvještavanja i

kontrole kao i funkc iji izvođenja promjena, usmjeravanja i sprovođenja
poboljšanja efikasnos ti pos lovanja preduzeć a.

Poštujuć i realne č injenice, privredna praksa je dos ljedno uvažavajuć i

zakons ke propise o obaveznim pokazateljima, dopuns ki proučavala i
usvajala s amo one makar i parc ijalne instrumente koji su pružali s liku
parc ijalnih stanja i promjena, u iznalaženju nač ina mjerenja pos lovnog
uspjeha kao analitič ko- metodološkog- upravljačkog instrumentarijuma.

156
 3.Be nchma rking

Postoje mnoge s avremene definic ije i tumačenja pojma

bechmarkinga, od kopiranja, vrste špijunaže i otkrivanja strogo čuvanih
tajni konkurenata do unapređenja pos lovanja na osnovu rješenja najboljih i
postati bolji od najboljeg.

"Benchmarking je kontinuirani proces identifikacije, razumjevanja i

prilagođavanja proizvoda, usluga, opreme i postupaka kompanija sa
najboljom prak som u cilju poboljšanja sopstvenog poslovanja. Ovaj proces
u sebi uključuje:

- poređenje kompanije i njezinih dijelova s najboljima ne

ograničavajući se na istu djelatnost ni istu zemlju gdje se djelatnost
obavlja;
- poređenje proizvodnih i drugih aktivnosti kompanije sa
ekvivalentnim aktivnostima drugih kompanija iste djelatnosti kako bi
se utv rdili najbolji;
- poređenje proizvoda i usluga kompanije s proizvodima i uslugama
konkurenata koji imaju vodeće rezultate;
- poređenje tehničkih rješenja kompanije u cilju izbora najbolje
opreme za specifičnu primjenu;
- primjenu najbolje definisanog poslovnog procesa;
- planiranje budućih pravaca razvoja i aktivno prilagođavanje novim
trendovima;
49
- ispunjavanje i nadmašivanje potrošačkih očekivanja. "

"Benchmarking je umjeće utv rđivanja kako i zašto neki pojedinci ili

50
preduzeća posluju bolje od drugih "
U us lovima žestoke konkurenc ije na svjetskom tržištu već ina s e
kompanija susreće s problemima stagnac ije i nazadovanja u pos lovanju.
Rješenje s e nalazi u benchmarkingu.

To je moćno sredstvo koje kompaniji daje smjernice kako bi s e

njezini problemi i pos lovni proces i, tehnička rješenja i funkc ije mogli
unaprijediti. Benchmarking pokazuje neophodnost prekida s a dosadašnjim
nač inom pos lovanja i orijentac iju prema novim ili modifikovanim

49
Hari ngt on H.J. &Hari ngton J.S.,High P erform ance B encm arking, M c Graw- Hill, S AD 1996. st r.15
50
Kotl er P., M arketing m anagem ent, Prenti ce Hall, New J ers ey, 1994. st r. 234

157
postupc ima. On istovremeno pokazuje više nivoe na kojima pos luju druge
kompanije i time usmjerava kompaniju prema tim c iljevima.

Znač i, benchmarking pomaže kompanijama da s e us mjere na okolinu

koja ih okružuje i poboljšaju efikasnost svog pos lovanja. Više je razloga
zbog kojih kompanije pris tupaju benchmarkingu. Neke pozic ioniraju
benchmarking kao dio procesa za rješavanje problema u c ilju poboljšanja
pos lovanja, druge kao aktivni mehanizam da bi os tale u toku i bile svjesne
najbolje prakse.

" Koristimo benchmarking da bismo shvatili koliki nivo izrade je stvarno

moguć i zašto postoji razlika između našeg sadašnjeg poslovanja i
51
optimalnog" .
Biti najbolji na bilo kojem polju težak je zadatak, a kompanije koje
ostvare taj zadatak su izložene zavisti i kritic i i od njih se očekuje da
nadmaše konkurenc iju bez obzira pod kojim okolnostima.

Zašto onda mnoge kompanije žele biti najbolje?

Iz prostog razloga, jer biti najbolji znač i više potrošača, zadovoljne

zapos lene i upravu, priznanja, moć, novac i dr.

Benchmarking počiva na ideji da je moguć e is tražiti najbolje

postupke drugih kompanija i zatim primjeniti promjene formirane na bazi
tih zapažanja.

Da bi se postalo najbolji moraju se preduzeti s ledeć i korac i

- poznavati sebe, svoje snage i s labosti,

- razumjeti kako pos luju vodeće kompanije na područ ju na kojem s e
želimo istać i,
- koristimo najbolje raspoložive postupke,
- nikad ne prestati poboljšavati pos lovanje.

Različ iti autori i kompanije koris te razne benchmarking proc ese s a

već im ili manjim brojem faza.

51
Hari ngt on H.J. & Harington J.S., Hi gh P erformance Benchm arki ng,
Mc Graw- Hil l, SAD 1996. st r.

158
 Slogan Harington-a je "postanite zvijezda koristeći 5 faza
52
benchmarking procesa"

Pet faza benchmarking procesa

Ovih pet faza obuhvataju 20 aktivnosti s a svojim spec ifičnim

53
zadac ima, prikazanih u tabeli :

52
Hari ngt on H.J.& Hari ngton J.S., Hi gh P erform ance Benchm arki ng, M c Graw- Hil l, SAD 1996.
str.94
53
Hari ngt on H.J.& Hari ngton J.S., Hi gh P erform ance Benchm arki ng, M c Graw- Hil l, SAD 1996.
str.95

159
 Benchm arki ng faze Aktivnosti
Faza I. 1. Identificiranje što podvrgnuti benchmarkingu
Planiranje benchmarking 2. Dobivanje potpore vrhovne uprave
procesa i karakterizacije 3. Razvoj plana mjerenja
elemenata benchmarking 4. Razvoj plana skupljanja podataka
procesa 5. Pregled planova sa stručnjacima
6. Karakterizacija elemenata benchmarking procesa
Faza II. 7. Sakupljanje i analiza internih objavljenih podataka
Skupljanje i analiza 8. Selekcija potencijalnih internih benchmarking pozicija
podataka o vlastitom 9. Sakupljanje informacija koje su rezultat originalnih
stanju internih istraživanja
10. Provođenje intervjua i anketa
11. Formiranje internog benchmarking odbora
12. Provođenje internih posjeta unutar kompanije
Faza III. 13. Skupljanje eksternih objavljenih podataka
Skupljanje i analiza 14. Skupljanje informacija koje su rezultat
podataka o drugim originalnih eksternih istraživanja
kompanijama
Faza IV. 15. Identificiranje korektivnih akcija
Poboljšanje 16. Razvoj plana primjene
vlastitog stanja 17. Dobivanje potpore vrhovne uprave u
budućim rješenjima
18. Primjena budućih rješenja i mjerenje
njihovog djelovanja
Faza V. 19. Održavanje benchmarking baze podataka
Kontinuirano provođenje 20. Primjena kontinuiranog provođenja poboljšanja
poboljšanja vlastitog poslov anja

Philip Kotler benchmarking proc es dijeli u 7 faza i to 54 :.

1. određivanje koje funkcije podvrgnuti bencmarkingu

2. identifikacija ključnih mjernih varijabli
3. identifikacija najboljih u određenoj kategoriji
4. proučavanje najboljih
5. proučavanje vlastitog stanja
6. specifikacija programa i akcija koje će ukloniti nedostatke
7. primjena i praćenje rezultata

Iako je benchmarking vrlo efikasno sredstvo koje može generis ati

promjene i poboljšanja, on može izazvati i negativne pos ljedice za
organizac iju. Naime, troškovi za njegovo provođenje ponekad su previsoki,

54
Kotl er P., M arketing M enagem ent, Prenti ce Hall, New J ers ey, 1994. st r. 235

160
vrijeme potrebno za provođenje benchmarkinga ponekad je duže od onoga
što ga organizac ija ima za rješenje određenog problema. T akođe, prevelika
koncentrac ija organizac ije na benchmarking može utjecati na smanjivanje
kontakata sa kupc ima.

Svakako, posebno pitanje koje s e postavlja jeste etičnos t

bencmarkinga. U s lučaju pravilne primjene, pitanje etičnos ti se ne
postavlja.

Permanentno smanjivanje troškova jedan je od primarnih zadataka

top menadžmenta. U ostvarenju navedenog zadatka "rezanje" troškova
treba provoditi na nač in, da se ne žrtvuje vrijednost i kvalitet proizvoda što
znač i ne smije biti na štetu kupaca.

Sam proces smanjenja troškova odvija se na nekoliko nivoa:

- smanjenje troškova u okviru proizvodnih linija,

- smanjenje troškova kooperac ijom i s pec ijalizac ijom
- smanjenje troškova u pos lovanju s a dobavljač ima.

Radni proces i s e č esto podvrgavaju bencmarking procesu s namjerom da

se ustanove i razumiju pos lovni proc es i, proizvodni proc es i, dizajn radnih
mjesta, oprema koja se koristi pri proizvodnji i testiranju, radne metode,
upotreba spec ifičnih tehnologija, distribuc ija i s l.

Osnovni c ilj je postić i najniže troškove pos lovanja bez smanjenja

kvalitete i funkc ionalnosti proizvoda.

161
 II PARCIJ ALNI POKAZATELJI POS LOVNOG
USPJ EHA

1. Pro duktiv nos t kao poka zate lj e fikas nos ti pods is te ma

proizvodnje

Parc ijalni indikator produktivnos ti rada formiran na bazi parc ijalnog

princ ipa reprodukc ije, ostvariti određeni obim proizvodnje sa što manjim
troškovima radne snage, predstavlja u ekonoms koj teoriji najč ešć e
razmatran indikator pos lovnog uspjeha.

«Najšire posmatrano, produktivnost predstavlja, sposobnost

proizvođenja (privređivanja) koja je imanentna samo čovjeku,
55
inicijatoru, organizatoru i izv ršiocu proizvodnih procesa» .
Znač i, sam potenc ijal proizvođačke spos obnosti nalazi se u čovjeku,
a njen efekat u količ ini proizvedenih proizvoda adekvatnih potrebama
tržišta.

Kada posmatramo nivo cjelokupne privrede jedne države,

produktivnost predstavlja najdinamičniji i najpropulzivniji faktor
privrednog razvoja jedne zemlje i izraz njenog društvenog standarda.

Kao parc ijalni pokazatelj kvaliteta pos lovanja preduzeć a,

produktivnost se može posmatrati s a aspekta društvene zajednic e kada
is kazuje sposobnost proizvođenja i sa aspekta preduzeća kada iskazuje
racionalnost trošenja radne snage, odnos no sposobnost preduzeć a da po
jedinic i rada ostvari određenu proizvodnju.

Različ iti su indikatori kojim s e izražava produktivnost od kojih je

najjednos tavniji:

Q
P =
L

55
Kukol eče S., «Ekonom et ar»,Beograd 1994. st r.. 46

162
pri čemu je Q = proizvedena količ ina u određenom periodu, L = utrošc i
radne snage, mjereni brojem radnika, odnos no ukupnim čas ovima rada
potrebnim za konkretnu proizvodnju.

To je pokazatelj kojim s e is kazuje uspješnost u s provođenju princ ipa

produktivnosti.

U heterogenoj proizvodnji mali broj proizvođač a može izraziti

produktivnost i proizvodnju jedinstvenim fizičkim jedinicama mjere.

Znač i, raznovrsnost proizvodnje onemoguć ava primjenu indikatora u

kojem s e obim proizvodnje izražava fizičkim jedinicama mjere, ali s e u
praks i primjenjuju različ ita rješenja svođenjem na zajednički imenitelj, od
kojih su najčešć i:

- stalne ili standardne tržišne cijene proizvoda u okviru vrijednosnog

modela (za stalne c ijene se obično uzimaju c ijene nekog poč etnog ili
baznog perioda, a za standardne c ijene s e koris te uobič ajene, već
ustaljene cijene konkretnog proizvoda) kojim s e raznovrs na
proizvodnja svodi na jedinstven pokazatelj vrijednosti ostvarene
proizvodnje, a korišćenjem stalnih i standardnih c ijena neutrališe s e
uticaj tržišta na nerealnu s liku nivoa ostvarene produktivnos ti, pr i
čemu se primjena ovog indikatora ograničava na ustaljeni asortiman
proizvoda, sa već poznatim postojeć im ili standardizovanim c ijenama

P=
∑ Q × cq
L

- norma časovi u okviru takozvanog radnog modela (efektivni ili

ostvareni časovi rada – Oč su jednaki zbiru ukupnih časova
provedenih na pos lu u proc esu proizvodnje s vakog proizvoda
posebno) koji s luži kao ponder za svođenje proizvodnje na zajedničk i
izraz kao ukupni zbir norma čas ova, a efektivni č asovi rada izražavaju
potreban rad za ostvarivanje određene proizvodnje.
Pri tome, obuhvat ove metode je potpuniji od prethodnog, zbog
moguć nosti obračuna norma časova ne samo na izradi gotovih
proizvoda (što je s lučaj kod prethodnog a i narednih indikatora) već i
na is kazivanju produktivnos ti izrade poluproizvoda i nedovršene
proizvodnje:

Nč
P =
Oč
163
 - cijena koštanja formirana pod dejstvom društvenih i tehnič kih, kako
objektivnih faktora proizvodnje, pri čemu se primjena na taj nač in
utvrđenog indikatora produktivnosti, ograničava na s amo one
slučajeve u kojima se asortiman proizvoda ne mjenja, zato što se pr i
promjeni as ortimana mjenja struktura c ijene koštanja proizvedene
količ ine proizvoda, što može uticati na pogrešnu s liku o konkretno
56
izraženom parc ijalnom ekonoms kom kvalitetu ;

P=
∑Q×T
L

gdje je T = objektivno us lovljena cijena koštanja po jedinic i proizvoda,

društveno- potrebnim radom mjerenim trajanjem procesa rada za koji s e
predpostavlja da se odvija uz pros ječne, društveno potrebne us love, pri
čemu društveno potreban rad istovremeno predstavlja i utrošak bio-
energije pros ječnog društvenog proizvođača, a indikator produktivnosti
datog preduzeća s e upoređuje sa produktivnošću pros ječnog proizvođač a,
ali i privrede u c jelini:
Ldpv
P =
Ldpv ± Lodst

gdje je L dpv = društveno potrebno vrijeme rada, a L odst= objektivno i

57
organizac iono odstupanje vremena rada od društveno potrebnog vremena ,
- us lovna ili ekvivalentna proizvodnja u s ituac iji kada su proizvod i
različ itog as ortimana, ali su međus obno toliko srodni da se mogu
izraziti jedins tvenim us lovnim proizvodom, pri čemu se jedan od
proizvoda uzima kao us lovni proizvod, preko kojeg se izražavaju sv i
ostali proizvodi, a na bazi ekvivalentnosti, uspos tavljene na baz i
normativa rada kao utrođenog radnog vremena po jedinic i proizvoda:

Qu
P =
L

gdje je Qu = ukupna us lovna proizvodnja,

56
Detaljnij e vidj et i, Radunovi ć D., «Teorijsko-m etofol oš ki probl em mj erenj a produktivnos ti rada»
Beograd, 170.
57
Kukol eča S., «Ekonomika organi zacij a udruženog rada» knj iga 2., st r. 119

164
 - reprezentativni proizvod izražen fizički:

Qr
P =
L

gdje je Qr = obim proizvodnje reprezentativnog proizvoda.

Prethodni indikatori izražavaju i mjere produktivnost u jednom

određenom vremenskom periodu (momentu ili pres jeku vremena)
pos lovanja preduzeća i predstavljaju statičke kvantitativne izraze novoa tog
spec ifičnog, parc ijalnog kvaliteta ekonomije preduzeć a.

Navedeni indikatori i metode su suštins ke komponente određene

tehnike upravljanja ovim parc ijalnim izrazom ekonoms kog kvaliteta
preduzeća č iji je c ilj izražavanje i mjerenje, kontrole i usmjeravanja
preduzetnika jeste ostvarivanje njenih željenih tokova u sukces iji
vremens kih perioda.

Tehnikama upravljanja dinamikom produktivnosti, kao analitičko-

metodološkim instrumentarijumom menadžmenta preduzeć a, s druge
strane, dolazi se do pouzdanih informac ija o dejs tvu faktora
produktivnosti, koji mogu biti društveni i tehnički, kao objektivni, i
organizac ioni kao subjektivni.
U tehničke faktore produktivnosti se najčešće svrstavaju
karakteristike: proizvoda, tehnološkog proces a, sredstava za rad,
materijala, radne sredine kao i obim proizvodnje, vid organizac ije rada i
nivo organizac ije rada, a u društvene faktore produktivnosti ubrajaju se:
kulturni nivo stanovništva, produkc ioni odnos i, privredne prilike i
ekonomska politika, nivo proizvodnih snaga, karakter tržišne s trukture i dr.
a u organizacione faktore se svrstavaju sva subjektivna djelovanja
učesnika u proizvodnji kroz: izbor i odluč ivanje o nizu tehničkih i
društvenih us lova proizvodnje, uticaj na kvalifikovanost radnog kolektiva,
kao i utic aj na intenzitet i organizovanost procesa rada u konkretnom
58
preduzeću .

Suštinu preds tavlja, iznalaženje mjera kojima ć e se suzbijati dejstvo

negativnih, a stimulis ati dejstvo pozitivnih bilo objektivnih bilo
subjektivnih faktora.

58
Stavri ć B., Kokeza G.,»Upravlj anj e posl ovnim sis temom»
Tehnološ ko- m et alurš ki fakult et, Beograd, 2002.st r. 185-189

165
 Kako se organizac ione mjere odnose na povećanje stepena korišćenja
kapac iteta, dizanje kvalifikac ione strukture kolektiva, obezbjeđenje
normalnog intenziteta i poboljšanja organizac ije rada, to su metode što
potpunijeg iskorišćavanja ovih unutrašnjih rezervi, zajednič kim snagama
svih zapos lenih, i predstavljaju primarni zadatak kolektiva.

Ostale mjere tehničke rac ionalizac ije i rekonstrukc ije u preduzeću i

mjere društvenog karaktera, razmatrali su mnogi naši autori iz ove oblasti,
Kukoleča S. , Stavrić B. , Berberović Š. , Grozdanović D. , Nikolić M. , i
drugi.

U proc esu sprovođenja ovog parcijalnog ekonoms kog princ ipa

osnova upravljač ke akivnosti su izražavanje, kontrola, usmjeravanje
produktivnosti pomoću adekvatnih metodološko-analitičkih aparatura kao
osnova upravljačke aktivnosti.

Tu svakako pripadaju i aktivnosti u cilju poboljšanja čovjekove

efikasnosti o is korišć avanju sveukupnih resurs a.

Često se u savremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, za c iljanu

kontrolu i usmjeravanjepreduzimanja odgovarajućih mjera za razvoj
produktivnosti, koristi koncept aktiviranja sposobnosti ili CAP (Concept
for Activating Performance) tj. metod koji rezultira povećanjem radnih
učinaka u preduzeću i c iljno usmjerava preduzimanje odgovarajuć ih mjera,
a kvantitativnim izražavanjem efekata na produktivnost, oc jenjuje s e,
kontroliše i us mjerava uspješnost preduzetih mjera.

Direktno povezivanje primanja zapos lenih s a njihovim izmjerenim i

ocjenjenim radnim uč inc ima s u odluka s avremenih s istema vrednovanja
rada a posebno s istem nagrađivanja na osnovu perfomans i (Pay for
Performance) .

Na taj nač in nezamjenjljiv potencijal rasta produktivnosti bez

angažovanja dodatnog kapitala č ine s istemats ki i kontinuirano, objektivno i
formalizovano oc jenjivanje i vrednovanje radnih uč inaka.

Ipak, kao pos eban pristup sprovođenju produktivnosti, uz č iju pomoć

se objektivno snima, analizira, izražava, mjeri i kontroliše utrošena radna
snaga u toku određenog proizvodno- tehnološkog proc esa, istič e se s is tem
naučne organizac ije rada u s astavu mjera organizac ione rac ionalizac ije
poznat pod nazivom metod mjerenja vremena – MTM (Method T ime
Measurement) nastao sredinom prošlog vijeka.

Ovom metodom, radno mjesto u proizvodni proc es moraju s e

prilagoditi čovjeku, a rad se rasč lanjava do elementarnih pokreta radnika.

166
 Mjerenje, optimalizac ija rada i sprovedena analiza omogućuje da se u
proizvodno- tehnološkom proc esu efikasno upotrebi čovjekova bio-
energija, kao i da s e rac ionalno iskoriste materijalni elementi proizvodnje,
što za rezultat daje redukc iju troškova konkretne proizvodnje.

Rezultati koji s e postižu korišćenjem MTM s is tema ogledaju se u

vidu stalng pojednostavljenja, olakšavanja i smanjenja učešća živog
ljuds kog rada, što sve vodi povećanju produktivnosti rada putem boljeg
korišćenja postojeć ih resurs a, humanizacijom, a ne intenziviranjem rada tj.
određuje najjednostavniji, najhumaniji i najrac ionalniji način obavljanja
određenog rada ili radnog zadatka.

U okviru «Programa za revitalizac iju švedske privrede» nastao je kao

konačna verzija MT M s istema 1995. godine metod baziran na analizama
sekvenc i aktivnosti, takozvani SAM (Sekvenc ies Ac tivity Method) koji je
baziran na vremens koj analizi sekvenc i od kojih se s astoji svaki manuelni
rad.

Suštins ka prednos t SAM s istema je mogućnost proc jene efekata

različ itih varijanti poboljšanja- kako na trošenje elemenata proizvodnje,
tako i na angažovanje kapitala.

Zadatak navedenih i drugih s avremenih metoda i tehnika

organizac ione rac ionalizac ije i poboljšanja kvaliteta ekonomije, sa as pekta
radnog uč inka, utvrđivanje indikatora izražavanja, mjerenja, kontrole i
usmjeravanje postojeć ih materijalnih, ljudskih i finans ijskih potenc ijala
preduzeća prema postavljenim razvojnim c iljevima.

2. Ekono mič nos t kao poka zate lj

e fikas nos ti po ds is te ma ra zmje ne

Za razliku od produktivnosti koji izražava rac ionalnost trošenja radne

snage i spos obnost proizvođenja, ekonomičnost pos lovanja obuhvata
rac ionalnost trošenja sva tri elementa proizvodnje i akumulativnu
sposobnost preduzeća.

Pošto iskazuje rac ionalnost korišćenja ne s amo živog nego i minulog

rada, ekonomičnos t je širi, obuhvatniji izraz ekonomskog kvaliteta
preduzeća.

167
 Znač i, odražavajuć i odnos vrijednosti proizvodnje prema ukupnim
troškovima, indikatori ekonomičnosti su širi i kompleksniji kontrolno-
upravljački instrumenti ekonomske uspješnosti preduzeća.

Ekonomičnost pos lovanja preduzeća je u funkc iji utrošenih

elemenata proizvodnje i is ti mogu biti fizički ili novčano izraženi. Zbog
toga se iskazivanje, praćenje, kontrola i usmjeravanje ekonomičnosti vrši
uz pomoć fizičkih i novčanih pokazatelja.

Kombinac ijom s a metodama vremens ke i teritorijalne komparac ije,

dolazi se do željenih informac ija o efektima već preduzetih ili buduć ih
upravljačkih mjera.

Naturalni izraz ekonomičnosti je s ledeći:

Q
Eu =
M+ I+ L

gdje je
Eu = ekonomič nost utrošaka elemenata proizvodnje,
Q = proizvedena količ ina u određenom periodu,
M = utrošak materijala,
I = utrošak sredstava za rad
L = utrošak radne snage

Zbog problema praćenja ekonomičnosti naturalnim izražavanjem

heterogene proizvodnje, indikator ekonomičnosti se samo teoretski
razmatra, dok je mogućnost njegovog is kazivanja u praks i is ključena.

Ekonomičnost kao funkc ija utrošaka sredstava za rad se ne iskazuje

posebno jer su utrošc i sredstava za rad nemjerljivi. Ekonomičnost is kazana
vrijednosnim indikatorom, predstavljena ja obrascem:

V
Et =
Tm + Ti + Tl

gdje je V = vrijednost određene proizvodnje; Tm = troškovi materijala; T i

= troškovi sredstava za rad (amortizac ija) i T l = troškovi radne snage
(zarade radnika) .

168
 Konkretni proizvođač ne zna vrijednost obima društveno priznatog
rada u svom proizvodu, jer se proizvodi na tržištu razmjenjuju po njihovim
višim ili nižim tržišnim cijenama.

U praks i se najčešć e vrijednost konkretne proizvodnje svodi na

mjerilo ukupnog prihoda, kao proizvoda realizovanog obima proizvodnje i
konkretnih prodajnih cijena, što realnost utvrđenog indikatora
ekonomičnosti čini problematič nim.

Pošto s e proizvodnja realizuje po tržišnim c ijenama, koje osc iliraju,

ekonomičnost se najč ešć e izražava i mjeri novčanim indikatorom kao
kontrolno- upravljačkim instrumentom:

Cq V ± Cq δ
Ecq = =
T T

gdje je Sq =tržišna c ijena proizvoda; C qδ = odstupanje tržišne cijene od

vrijednosti proizvoda; T = ukupni troškovi proizvodnje određenog
proizvoda.

Razlika između realizovane vrijednosti proizvodnje i troškova,

preds tavlja izvor akumulativnosti preduzeća, ali svih a ne s amo
proizvodno- tehnološke faze c iklus a reprodukc ije.

Ovo iz razloga što je ekonomičnost pod utic ajem prometne faze

ciklusa reprodukc ije, kako nabavne (preko nabavne c ijene elemenata
proizvodnje) tako i prodajne (preko prodajne c ijene proizvoda) .

Jer, tržišna c ijena se izražava ukupnim prihodom, a utrošene

vrijednosti ukupnim troškovima, pa konkretan indikator dobija oblik:

Q × Cq C UP
E= = =
T T T

Adekvatno prethodnom, potparc ijalni indikatori mogu biti u

oblic ima;

UP UP UP
E Tm = E Ti = E Tl =
Tm Ti Tl

169
kojima s e omogućuje upravljanje rac ionalnim trošenjem materijala,
sredstava za rad i radne snage.

Ekonomičnost se može, kako smatraju pojedini uutori, cjenovno

izražavati i sa stanovišta podjele troškova na fiksne i varijabilne, pri čemu
navedeni indikatori dobijaju nešto drugač iji izraz, gdje se imeniocu
indikatora ekonomičnosti pojavljuju varijabilni, odnosno fiks ni troškovi.

Ekonomičnost is kazana prethodnim indikatorima predstavlja odraz

njenog šireg pos matranja, jer obuhvata c jelokupno pos lovanje preduzeć a.
Najč ešć e se pribjegava utvrđivanju s talnih umjesto tekućih c ijena, u pravcu
rješavanja problema novčanog is kazivanja ekonomič nosti. Da bi s e
eliminis ali uticaji izvan zalaganja konkretnog radnog kolektiva, za
izražavanje mjerenja, praćenja.

Kontrolu i usmjeravanje ekonomičnosti pos lovanja u sukces iji

vremena, koriste se indikatori na bazi stalnih c ijena iz poč etnog perioda.

Tako, indikatori ekonomičnosti dobijaju atribute kontrolno-

upravljačkog instrumenta pos lovanja preduzeća, a kombinovanjem s a
statistič kom aparaturom lančanih i baznih indeksa, ili sa aparaturom
ekonomske matematike, a u okviru primjene komparativnih metoda
vremens ke ili teritorijalne komparac ije, predstavlja suštinu izuzetno
vrijednih upravljačkih tehnika rac ionalizac ije c jelokupnog pos lovanja
preduzeća.

Poznato je, da s e indikatori ekonomičnosti formiraju pod dejs tvom

društvenih i tehničkih, kao objektivnih, te organizac ionih kao subjektivnih
faktora.

Društveni faktori (tržišni us lovi, tržišne strukture, mjere ekonomske

politike, i s l. ) i tehnički faktori (karakteris tike proizvoda, tehnološkog
proces a, sredstava za rad i materijala, us lovi rada, vidovi organizac ije
proizvodnje i nivo organizac ije i s l.) predstavljaju objektivne us love
pos lovanja određenog preduzeć a koji utiču na objektivno us lovljene
utroške, odnos no troškove preduzeć a kao njihov c jenovni izraz.

Organizacioni faktori kao faktori subjektivne prirode, rezultat s u

dejstva radnog kolektiva na ekonomičnost u smis lu promjene utrošaka u
odnosu na objektivno us lovljene, promjene troškova (konkretne nabavne
cijene sreds tava za proizvodnju iznad ili is pod pros ječne tržišne c ijene) i
promjene stepena korišćenja kapac iteta u odnosu na optimalni, objektivno
moguć i stepen.

170
 Kako je djelovanje menadžmenta u pravcu povećanja ekonomič nosti
pos lovanja, prvenstveno organizacione prirode, sprovođenje princ ipa
ekonomičnosti manifestuje s e kao organizac iono utic anje na povećanje
vrijednosti proizvodnje i smanjenje trošenja sva tri elementa proizvodnje.

Što se tič e društveno i tehnič ki us lovljenih trošenja elemenata

proizvodnje, kao i društveno, objektivno us lovljenih c ijena kao faktora
ekonomičnosti, na njihova dejstva maenadžeri, kao i c ijeli radni kolektiv
neznatno može utic ati, jer kompleks produktivnosti je dio kompleks a
ekonomičnosti, odnosno parc ijalni izraz ekonomičnosti je produktivnost.

Uporedna analiza obima proizvodnje, troškova i dobitka u inostranoj

literaturi, poznata je pod nazivom CVP (Cost Volume Profit analys is-
relationship) predstavlja ključnu komponentu analize međuodnosa obima
proizvodnje, troškova i profita.

Jer samo upravljanje dinamikom troškova je predus lov i ključna

komponenta razumjevanja CVP analize međuzavis nosti.

Prema tome, ova analiza je druga ključna komponenta međuodnos a

obima proizvodnje, troškova, ukupnog prihoda i dobitka i predstavlja
neizostavni dio kontrole i usmjeravanja ekonomičnosti pos lovanja kao
moćan instrument pos lovnog odluč ivanja.

Us tvari ova analiza je ključni faktor i integralni dio planiranja i

donošenja svako pos lovne odluke koja s e tič e promjena obima proizvodnje
i troškova, kao i promjena prodajnih c ijena, a na taj nač in i njihovih
zajedničkih efekata na dobitak preduzeća, uz us postavljanje optimalnog
proizvodnog asortimana i uz optimalno korišćenje proizvodnih potenc ijala.

Da bi s e izazvalo dejstvo ostalih faktora, na razvojni tok troškova

os im obima proizvodnje, potrebno je poć i od nekoliko pretpostavki, što ova
analiza i č ini. Jedne pretpostavke se odnose na proizvodne karakteristike
pos lovanja, a druge se tič u tržišnog okruženja.

Zbog toga analiza ostavlja po strani utic aj promjena asortimana na

vis inu, strukturu i dinamiku troškova, kroz stabilnost proizvodnog
programa u skladu sa zahtjevima tržišta.

Kontinuitet nabavno- proizvodno- prodajnog procesa je takođe važna

pretpostavka funkcionis anja ove analize, koja polazi od toga da sve što s e
proizvede da se i proda, tj. da je obim proizvodnje jednak obimu
realizac ije- što je saglasno savremenom konceptu Just in T ime, kao
proizvodnja bez zaliha gotovih proizvoda, proizvodnja po narudžbi u

171
malim serijama, s a kvalitetnim funkc ionalnim i dizajniranim proizvodom
dostavljenim kupcu u pravo vrijeme i na pravi nač in.

Ovaj koncept JIT (Just in T ime) ustvari je krajnji c ilj nove

proizvodne filozofije, a usmjeren je u pravcu što uspješnije rac ionalizac ije
cjelokupnog pos lovanja s avremenog preduzeća.

Posebni dio CVP analize, kao teorijskog modela tržišne strukture,

odnos i se na pretpostavke tržišta potpune konkurenc ije. Nekoliko je
pretpostavki za os tvarenje ovog modela, od kojih svakako najznačajniji su:

- veliki broj preduzeća kao granskih učesnika na tržištu, od kojih niko

nije dovoljno jak, da bi uticao na nivo prodajnih c ijena;

- homogenost proizvoda, potpuna mobilnost elemenata proizvodnje,

slobodni ulazak i izlazak preduzeća u granu ili iz grane i potpuna
informisanost svih proizvođač a o tehnič ko- tehnološkim
karakteristikama proizvodnje;

- i svakako rezultat svih prethodnih us lova je na vis inu, strukturu i

razvojni tok troškova i prihoda jedino utiče obim proizvodnje.

Us tvari, osnovni zadatak ove analize je da utvrdi kritične momente u

dinamic i troškova kao prelomnih tač aka, za koje K. Melerovic h, u svojoj
analizi dinamike troškova kaže da postoji šest kritičnih tačaka u razvoju
troškova: prag i granica ekonomičnosti, minimum troškova i maks imum
ukupnog dobitka, kao i minimum i maks imum proizvodnje.

Te prelomne ili kritične tačke u rastu obima proizvodnje, ustvari

preds tavljaju značajne i neizostavne kontrolno- upravljačke instrumente
sprovođenja ekonomič nosti pos lovanja preduzeća.

U torbulentnom tržišnom okruženju, s avremeno pos lovanje ostavlja

malo prostora menadžmentu preduzeć a za predugo razmišljanje, pa
pos lovno odluč ivanje u kratkom i dugom roku nije uvjek komplementarno.

Sva preduzeća koja brzo reaguju na tržišne promjene i zahtjeve, koja

su inovativna u pogledu permanentnog mjenjanja proizvodnog programa,
smatraju se uspješnim preduzeć ima, a svakako da je najvažniji verifikator
pos lovnog uspjeha ostvareni profit.

Poredeć i ukupne prihode sa ukupnim troškovima pos lovanja,

preduzeće može utvrditi da li pos luje ekonomično odnos no rentabilno ili
ne.

172
 Menadžment mora biti u stanju da utvrdi, kako za svaki proizvod
tako i za cijeli proizvodni asortiman, na kojem procentu korišćenja
kapac iteta ukupni prihod pokriva fiksne i varijabilne troškove.

To je jedan određeni, širi s loj obima proizvodnje, koji s e u

ekonomskoj teoriji naziva donja i gornja granica ekonomičnosti, ali i
granic ama rentabilnosti.

Na tom stepenu korišćenja kapac iteta, preduzeće ne pos luje s a

gubitkom, ali ne os tvaruje ni dobitak, pa s e taj obim proizvodnje naziva
prag ekonomičnosti ili prelomna tačka (breik- oven point) .

Obrazac za izračunavanje praga ekonomičnosti proizilazi iz

jednakosti ukupnih troškova i ukupnog prihoda na određenom obimu
proizvodnje, i za linearni oblik funkc ije troškova (UT=ax +b) gdje s e
varijabilni troškovi najčešć e tretiraju kao proporc ionalni, moguće je
preds taviti:

Tϕ
Qp =
Q × Cq − Q × Tvq

pri čemu je T φ= ukupni fiksni troškovi (TF) ; Q x Cq = vrijednos t prodaje,

odnosno ukupan prihod (C ili UP) ; T vq = pros ječni varijabilni troškovi
(tv) . Razlika između vrijednosti proizvodnje (C) i varijabilnih troškova
(T V) s luži za pokrić e ukupnih fiksnih troškova, što se naziva marginalnim
ili kontribucionim rezultatom.

Često se u praks i koristi termin kontribuc ioni rezultat ili

kontribuc ioni dobitak da bi se označ io pojam marginalnog rezultata, a
termin marginalna marža da bi s e označ io pojam marginalna stopa.

Razlika između prodajne cijene i pros ječnih varijabilnih troškova

konkretnog proizvoda, odnos no razlika između ostvarenog ukupnog
prihoda i ukupnih varijabilnih troškova koji se odnose na realizovane
proizvode, predstavlja marginalni rezultat, koji je ključna komponenta
obračuna po varijabilnim troškovima, tj. direct costinga.

Da bi s e došlo do iznos a ostvarenog dobitka, od marginalnog

rezultata odbijaju se ukupni fiksni troškovi.
Stopa marginalnog rezultata je procentualno izražen marginalni
rezultat od svakih 100 novčanih jedinic a prihoda, tj. od prodajne c ijene
posmatrano u pros ječnim iznos ima, koju u teoriji nazivaju i racio

173
marginalne marže (Contribution Margin Ratio) ili jednostavno
marginalna stopa.

Neposredno je povezana marginalna stopa s a cjenovno iskazanim

iznosom praga ekonomičnosti, pa obrazac za njegovo izračunavanje
primjenom marginalne stope izgleda:

Tϕ Tϕ
Cp = =
stopa marginalnog rezultata (C − TV ) : 100

Znač i, prag ekonomič nosti je određen međusobnim odnosom kao

prvim pres jekom krive (S odnosno U tipa) ukupnih troškova (TÛ odnosno
tû) sa krivom (pravom iz koordinatnog poč etka) prihoda (PU=40 X;
odnosno Cq = 40, 00) tj. TÛ=C > X1 = 4345, 49 odnos no tû =Cq > X1 =
4345, 38.

Prag ekonomičnosti u poslovanju preduzeća

174
 Grafikon jasno pokazuje da prag ekonomičnosti označava početak
ekonomične proizvodnje, jer tek kada se s ječe kriva ukupnih troškova s a
pravom ukupnih prihoda, konkretno preduzeće, po dostizanju ove kritične
tačke pos luje sa dobitkom.

To znač i da su prihodi, odnosno prodajna c ijena već i od ukupnih

troškova tj. troškova po jedinic i proizvoda. Zbog toga se ova kritična tačka
i zove tačka prvog pokrića troškova.

Na nivou praga ekonomičnosti, nema ni dobitka ni gubitka, jer je

ostvarena realizac ija tačno na nivou ukupnih troškova, a neto- rezultat
pos lovanja (NR) jednak je nuli.

Na tom stepenu korišć enja kapac iteta prestaje pos lovanje s a

gubitkom (PU < T Û) i poč inje pos lovanje sa dobitkom (PU >TÛ) pa ova
tačka (PU=TÛ) predstavlja i mrtvu tačku ekonomičnosti, u praks i najč ešć e
nazivanu mrtva tačka rentabilnosti, kao kritič nu, prelomnu ili graničnu
tačku između zone gubitka i zone dobitka u pos lovanju preduzeća.

Ako s e posmatraju pros ječne velič ine troškova ili prihoda, dolazi s e
do is tih zaključ aka, jer tačka prvog pres jecanja pros ječnih troškova po
jedinic i ili c ijene koštanja i prodajne c ijene je tačka ods ustva i gubitka i
dobitka po jedinic i proizvoda (nr=0) i ustvari preds tavlja granicu između
nejednakosti pros ječnih troškova i prodajne c ijene (tû > Cq) odnosno (tû <
Cq) .

Množenjem konkretnog obima proizvodnje (H1 ) s a prodajnom

cijenom koja s e u analizi tretira kao konstanta, dolazimo do finans ijs kog
odnosno c jenovnog izražavanja ovog obima proizvodnje.

Suština izračunavanja obima proizvodnje na pragu ekonomič nosti je

u mogućnosti da se te vrijednosti, bilo količ inski bilo vrijednosno utvrde za
svaki vremens ki period, godinu, mjes ec, pa čak i za s vaki dan, što je u
pos lovnom odluč ivanju od izuzetne važnosti.

3. Re ntabilnos t kao poka zate lj e fikas nos ti po ds is te ma

fina ns ira nja

Treć i parc ijalni princ ip, koji obuhvata elemente rezultata i ulaganja
prethodna dva parc ijalna princ ipa- princ ipa produktivnosti i princ ipa

175
ekonomičnosti, uz uključivanje i vremenske dimenzije je princip
rentabilnosti.

Izraz rentabilnosti tretira se kao svodni pokazatelj pos lovnog us pjeha

sva tri elementa rezultata i sve oblike ulaganja u proc es reprodukc ije,
posmatrano statič ki.

Posmatrano u dinamic i, pojavni oblic i rezultata i ulaganja s e

mjenjaju nezavisno jedni od drugih.

Rentabilnos t je odraz rac ionalnosti trošenja elemenata proizvodnje

kao i rac ionalnost tokova kapitala i vrijednosti tokova u proces u
reprodukc ije na relac iji: angažovani kapital- troškovi- obim proizvodnje-
ukupni prihod- dobitak, i kao takva, rentabilnost je konačan, s aldirani izraz
definitivnog finans ijs kog uspjeha u pos lovanju preduzeć a.

D
R =
K

pri čemu je D= dobitak, K= pros ječno anagažovana suma kapitala u

posmatranom periodu.

Međutim, pošto velič ina angažovanog kapitala zavis i od sume koja s e

ulaže u reprodukc iju i od vremena vezanosti kapitala u naturalnom obliku,
koja se izražava koefic ijentom angažovanja (β) pa indikator rentabilnosti
dobija s ledeć i oblik:

D
R=
B×T

pri čemu je T = objektivno us lovljeni troškovi.

Kao kontrolno- upravljač ki instrument, kompleks rentabilnosti

is kazuje pravce i objekte djelovanja upravljač kih akc ija, jer s e u sklopu
provođenja ostala dva parc ijalna ekonomska princ ipa- princ ipa
produktivnosti i princ ipa ekonomičnosti pojavljuje i koefic ijent
angažovanja kapac iteta (β) u kojem je faktor vremena angažovanos ti, pored
troškova, odlučujuća determinanata velič ine ovog oblika ulaganja, a time i
ostvarene rentabilnosti.

U princ ipu polazi s e od toga da je rentabilnost najkompleksniji i

najrigorozniji parc ijalni ekonomski pokazatelj.

176
 U privrednoj praks i dominiraju pokazatelji koje razmatra
tradic ionalna ekonomska teorija i isti se baziraju na informac ionoj os novi
koju pruža računovodstvo, odnosno bilans stanja i bilans uspjeha kao dva
najvažnija računovodstvena izvještaja.
Stopa prinosa, je najč ešć i pokazatelj rentabilnosti, bez kojeg s e ne
može zamis liti ni jedna validna analiza pos lovanja preduzeć a. To je s amo
drugi izraz stope dobitka kao elementarnog izraza kompleks a rentabilnosti
izraženog odnosno ostvarenog dobitka i sume angažovanog kapitala, sve to
pomnoženo sa 100.

Međutim, pojedini autori, stopu prinosa tretiraju kao pokazatelj

produktivnosti angažovanog kapitala i kao profitabilnost proizvodnje.

Dakle:

D
d' = × 100
K

pri čemu je ď = s topa prinosa na ukupno angažovani kapital; K=ukupno

angažovani kapital, odnosno prosječna poslovna sredstva, koja s e utvrđuju
iz bilansa stanja kao pros jek tj. zbir ovih pozic ija na početku i na kraju
godine, podjeljeno s a 2.

Kao relativna mjera rentabilnos ti ulaganja kapitala, indikator stope

prinosa izražava relativan rast, odnosno relativno uvećanje (oplodnju)
ukupno predujmljenog kapitala.
Znač i, ako stopa prinos a iznos i 10%, onda je na s vakih 100 novč anih
jedinic a ukupno angažovanog kapitala, preduzeće određenom pos lovnom
aktivnošću ostvarilo godišnji prirast predujmljenog kapitala od 10
novčanih jedinic a.

Inače, u domaćoj ekonoms koj, a posebno računovodstvenoj literaturi,

stopa prinos a se tretira kao najobuhvatniji indikator pos lovnog uspjeha i
vrhovni kriterijum rentabilnostu ukupnih ulaganja.

Kao indikator rentabilnosti ukupno uloženog kapitala (ď) stopa

prinosa je funkc ija dva specifična dekomponovana indikatora: koefic ijenta
obrta ukupno angažovanog kapitala i stope dobitka u odnosu na prihode od
realizovane proizvodnje (tzv. operativne marže) . Ova dva spec ifična
pokazatelja u s astavu indikatora stope prinos a na ukupno angažovani
kapital su ključni elementi Du Pont analize :

177
 D UP D ⎤
d' = × 100 = ⎡⎢ × ×100
K ⎣ K UP ⎥⎦

Povećanjem koefic ijenta reprodukovanja kapitala, kao i povećanjem

stope dobitka na ukupni prihod, uvećava se i stopa prinos a na ukupno
angažovani kapital.
Ovim pokazateljima obuhvata s e is kazivanje efikasnosti
funkc ionis anja s va tri pos lovna pods is tema: proizvodnja, razmjena i
finans iranje.

Os im mjerenja rentabilnosti na ukupno uloženi kapital ovim

indikatorima oc jenjuje s e isplativost konkretnog pos lovanja u odnosu na
eventualnu isplativos t pozajmljenog kapitala. Ukoliko je utvrđena stopa
prinosa viša od kamatne stope, kao c ijene pozajmljenog kapitala, is plativije
je ulagati kapital u konkretno pos lovanje nego da s e kapital pozajmljuje.

Izuzetno važan nedos tatak, stopi prinosa, kao analitičkom

instrumentarujumu, je svakako zanemarivanje c ijene sopstvenog kapitala,
jer iako nije pozajmljen, nije i bes platan. Cijena njegove upotrebe je trošak
koji s e ne smije zanemariti, pogotovo u us lovima ograničenih izvora
kapitala.
Drugim riječ ima, to je izgubljena kamata ili žrtvovani prinos koji s e
može ostvariti eventualnim plasmanom sopstvenog kapitala u neke druge
pos love, ili oročavanjem kod pos lovnih banaka. Ipak, navedeni nedostatak
se djelimično rješava stopom prinosa na sopstveni kapital kao drugim
spec ifičnim indikatorom rentabilnosti, koji s e uvjek utvrđuje uporedo i
zajedno s a stopom prinosa na ukupno angažovani kapital.

Dakle,

Dn
d's = × 100
Ks

pri čemu je ďs = stopa prinosa na sopstveni kapital; Dn =neto dobitak, koji

je jednak razlic i ukupnog dohotka i kamate s a porezom na dobitak, dok je
Ks =angažovani sopstveni kapital č esto nazivan neto- imovina.

Stopa prinosa na sops tveni kapital izražava i mjeri neto- dobitak na

taj dio angažovane vrijednosti, od čega zavis i uvećanje vlas ničkog kapitala
kao osnovnog c ilja preduzeća u dugom roku.

178
 Svakako, da dekomponovanne stope prinos a na sopstveni kapital
istič e dodatni problem finans ijs kog leverage-a (termin leverage potiče od
engles ke riječ i leverage što znač i poluga) kao specifič nog indikatora
strukture izvora kapitala, odnos no finans iranja vrijednosnih tokova proces a
reprodukc ije po kriterijumu vlasništva.

Koefic ijentom finans ijskog leverage-a se iskazuje koliko na novčanu

jedinicu sopstvenog kapitala dolazi ukupno kapitala i njime s e respektuje
struktura izvora finans iranja i koriguju pojedinačni indikatori kao
determinantne stope prinos a na sopstveni angažovani kapital. Znač i, stopa
prinosa na sopstveni kapital (ďs ) jednaka je umnošku stope neto- dobitka na
prihod od realizovanih proizvoda, koefic ijenta obrta sosps tvenog kapitala i
koefic ijenta finans ijskog leverage-a.

Značajan indikator, za praćenje, mjerenje, kontrolu i usmjeravanje

dinamike rentabilnosti uloženog kapitala, je stopa akumulativnosti (aќ)
kao odnos između iznosa akumulac ije (Ak) i sume angažovanog kapitala
(K) što se može predstaviti obrascem:

; Ak
Ak = ×100
K

Us tvari ona izražava iznos akumulac ije na 100 novč anih jedinic a
angažovanog kapitala, odnosno s posobnosti proširenog reprodukovanja, te
se često u ekonomskoj teoriji i praks i tumač i i razmatra kao stopa
reproduktivne sposobnosti preduzeća.

Svakako da i ovaj indikator može imati svoje pojedinačne, parc ijalne

izraze- bilo u odnos u na ukupno uloženi, bilo u odnosu na sopstveni
kapital.

U ekonoms koj teoriji i praks i, razlikuje s e interna i eksterna

rentabilnost pojedinih faza c iklusa reprodukc ije kao rentabilnos t
proizvodnje i rentabilnost prometa, zatim rentabilnos t investic ija a
rentabilnost rada kao rentabilnost zarada proizvodnih zarada radnika i onih
u režiji, a č esto i kao rentabilnost organizac ionih jedinic a (pogona, s ektora,
odjelenja) kao i ukupna rentabilnost preduzeća i grane kojoj ono pripada.

Nezavisno od toga, kojim se od prethodnih indikatora iskazuje

rentabilnost, svi oni s u kao i indikatori produktivnosti i ekonomičnos ti ipak
parc ijalni, a ne s intetički izrazi pos lovnog us pjeha, prvenstveno zbog
divergentnih kretanja pojedinih indikatora i razlic i tog doprinos a ukupnog

179
pos lovnog uspjeha, s va tri indikatora, sa stanovišta globalnog izražavanja
ukupnog pos lovnog uspjeha.

Suština sprovođenja ovih parc ijalnih indikatora je u cilju praćenja

dinamike, pa s e isti, uz pomoć baznih i lanč anih indeks a izražavaju u
sukces iji vremena. Globalizac ija i integrac ija svjetske privrede potenc iraju
i neminovnost primjene međunarodnih standarda, uz primjenu takođe
izuzetnih metoda teritorijalne komparac ije, kao eks ternim metodama
upoređivanja sa srodnim preduzeć ima ili sa liderom u grupi
(benchmarking) i na taj nač in daju izuzetan znač aj u upravljačkom proces u
savremenog preduzeća.

Pomenute metode sa indikatorima kao instrumentima čine suštinske

komponente svih tehnika upravljanja dinamikom rentabilnosti.

Što se tiče metoda komparac ije, tehnike upravljanja dinamikom

produktivnosti i ekonomič nosti su identič ne s a tehnikama upravljanja
dinamikom rentabilnosti.

Međutim, razlike su u kontrolno- upravljačkim instrumentima i

indikatorima kojima se mjeri s provođenje svakog parcijalnog princ ipa
reprodukc ije pos ebno.

Potrebno je prihvatiti da svi faktori koji djeluju na produktivnost i

ekonomičnost, djeluju i na rentabilnost, ali kod rentabilnosti pridružuju se i
faktori angažovanja kapitala tj. faktori sume angažovanog kapitala i faktori
trajanja c iklus a angažovanja, kao č inioc i dejstva na vrijeme angažovanja
kapitala u svim fazama c iklus a.
Kada s e izučavaju upravljačke akc ije i mjere kao i organizac ione
mjere sprovođenja princ ipa rentabilnosti, u prvi plan s e stavljaju dejs tva
faktora vremena angažovanja, koji preko angažovanog kapitala djeluje na
rentabilnost.

Organizacionim mjerama se može uticati na najznačajnije faktore

rentabilnosti i to: s tepen korišćenja postojeć ih kapac iteta, proizvodni
asortiman, vis ina konkretnih nabavnih cijena materijalnih elemenata
proizvodnje, odnos prema trošenju elemenata proizvodnje, vis ini
konkretnih prodajnih cijena gotovog proizvoda i dužina pojedinih faza
os im tehnološke, kao i trajanje c jelokupnog c iklus a angažovanja.

Iako je rentabilnost kompleksan i relativno najobuhvatniji izraz

efikasnosti funkcionis anja preduzeća kao ekonoms kog organizac ionog
sistema, ali i pokazatelj efikas nosti menadžmenta, ipak je on parc ijalni
izraz us pješnosti preduzeća.

180
 Rentabilnos t i setovi indikatora koji je izražavaju i mjere, u
ekonomskoj teoriji, od svih indikatora najšire su i najdetaljnije razmatrani,
ali ipak nisu riješili osnovnu dilemu u teorijskim razmatranjima, da li je, ili
ne, rentabilnost konačni i s intetički, a ne samo parc ijalni izraz globalnog
pos lovnog uspjeha s avremenog preduzeća.

181
 III KOM PLEKSNE M ETODE KAO POKAZATELJ
KVALI TETA EKONOM IJE PR EDUZEĆA

1. M anjkavos ti i ne dos taci pa rcijalnih poka zate lja

pos lovnog us pje ha

Parc ijalnim indikatorima pos lovnog uspjeha- produktivnosti,

ekonomičnosti i rentabilnosti- mjere se, oc jenjuje, prati, kontroliše i
usmjerava kvalitet ekonomije preduzeć a i isti su bazirani na parcijalnim
kriterijumima efikasnosti i efektivnos ti pos lovanja preduzeća, kao
ekonomskim princ ipima i instrumentima upravljanja korišćenjem
angažovanog kapitala, trošenjem elemenata proizvodnje i stvaranjem
rezultata pos lovanja.

Indikatori produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnosti s druge

strane, izražavaju dinamiku kvaliteta ekonomije u proizvodno-
tehnološkom, razmjenskom i finans ijskom pods is temu organizac ione
strukture preduzeća. T ako je omoguć eno parc ijalno i kontrolis ano
ponašanje pojedinih nos ilaca pos lovnih funkcija, kao i utvrđivanje
odgovornosti za propuste, ili zas luge za uspjeh u ostvarivanju globalnog
ekonomskog princ ipa.

Na taj nač in, obuhvaćena je c jelokupna materijalna podloga za

izražavanje pos lovnog us pjeha koji s e izražava odnos ima između
elemenata i elemenata ulaganja, kako je to opšte prihvaćeno i u
tradic ionalnoj i u savremenoj ekonomskoj teoriji, kao i u privrednoj praks i.

Konstrukc ija parc ijalnih indikatora, bez obzira na izuzetnu

informac ionu i kontrolno- upravljačku ulogu, ne omogućuje kvantitativno
izražavanje ukupnog pos lovnog uspjeha, a posebno ne i dinamike
globalnog ekonomskog kvaliteta preduzeća.

Zbog toga što nekada mogu biti indikatori istovremenih, potpuno

divergentnih kretanja i time indikatori oprečnih informac ija o pos lovanju,
na os novu kvantitativnih nizova č injenič nih s tanja, parc ijalni indikatori,
izolovano posmatrano, ne s amo da ne izražavaju kvantitativno karakter
promjene ukupnog pos lovnog uspjeha, već ne omogućuju ni donošenje
načelnih analitičko- deskriptivnih zaključaka o karakteru te promjene.

Kao parcijalni izolovani indikatori proizvodne, akumulativne i

reproduktivne sposobnos ti preduzeć a, njihova, vrlo često suprotna kretanja
daju nejasnu i zbunjujuću s liku o doprinosu pojedinih pods istema

182
pos lovnog s istema i neprec izno iskazuju odgovornos t pojedinih nos ilac a
zadataka za postignuti globalni pos lovni uspjeh.

U domaćoj ekonoms koj literaturi navode se dva os novna nedostatka

parc ijalnih indikatora.
Prvi, što su to tri različ ita izraza, tri različ ite funkc ije i nezbrojive
velič ine pos lovnog uspjeha, a ne jedan izraz;
Drugi, što ti izrazi imaju divergentan smjer kretanja, pa se s a njima
ne može dobiti ni bilans promjena, ni s lika globalne promjene ekonomskog
kvaliteta.

Svodno izražavanje i validni uvid u djelovanje faktora pos lovanja na

globalni pos lovni uspjeh je nedostatak parc ijalnih indikatora, neprec izni
zaključci dovode do pogrešnih stavova o zas lugama ili o propustima
nos ilaca radnih zadataka. Na taj nač in kvalitet parc ijalnih indikatora kao
kontrolno upravljač kih instrumenata dovodi se u pitanje, a njihova uloga u
usmjeravanju pos lovanja ka zadovoljavajuć em pos lovnom uspjehu izostaje.

U c ilju prevazilaženja problema izražavanja kvantitativnih i

kvalitativnih promjena pos lovnog uspjeha, razvijali s u se i teorijski pris tupi
izražavanja i mjerenja pos lovnog uspjeha i razrađeni su brojni dopunski
indikatori, kao parc ijalni izrazi pos lovnog uspjeha, inače bazirani na
kriterijumu efikasnosti kao opšte prihvaćenom kriterijumu izražavanja i
mjerenja pos lovnog us pjeha.
U praks i ovi indikatori s e najč ešće nazivaju raciima, pogotovo ako
su u pitanju finans ijski pokazatelji, i karakteriše ih prvenstveno kontrolno-
upravljačka uloga prema profitnom cilju preduzeća, kao najjačom,
najuniverzalnijom i najkoherentnijom snagom, koja vodi svim ostalim
ciljevima preduzeća.

Načelno, već ina dopuns kih indikatora, u sklopu s eta indikatora,

izražavaju efikasnost pos lovanja preduzeća, mogu se s trukturirati na one
koji su izvedeni iz mjerila rezulatata, iz mjerila ulaganja, kao i na one koji
su rezultat funkc ionisanja, potenc ijala i snage preduzeća i pos ebno one za
finans ijsku oblas t pos lovanja.

Postoje i drugi brojni indikatori parc ijalno is kazanog pos lovnog

uspjeha preduzeć a, koje ekonomska teorija razmatra, a privredna praks a
rijetko ili s amo djelimično koristi i to: vlasnički indikatori, indikatori
inovativnosti, fleksibilnosti, kvaliteta proizvoda i slično.

183
 2. Ka rakte ris tike ko mple ks nih me to da za izra žava nje
uk upnih pos lovnih re zultata

Dvojakog su karaktera nedostac i najvećeg broja do sada poznatih

metoda mjerenja mezoekonomskog kvaliteta.

Naime, oni s e ispoljavaju kroz nepotpunu obuhvatnost svih bitnih

ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog proces a, a na drugoj strani
nedostatak metodoloških rješenja za mjerenje ukupnog mezoekonomskog
kvaliteta- rezultata mezoekonomskog s istema tj. pos lovnog uspjeha.

Znač i, to su razlozi zbog kojih na zadovoljavajući način sve do danas

nisu mogla biti rješena adekvatno mnoga praktična pitanja mjerenja
ukupnih pos lovnih rezultata.

Poznato je da bi jedno teorets ko i metodološko mjerenje kvaliteta

ekonomije u potpunosti zadovoljilo potrebe, neophodno je:

- potpuno i sveobuhvatno sadrže sve ulazne i izlazne elemente

mezoekonoms kog proces a;
- da kvalitet mezoekonomije bude is kazan jednim modelom i
pokazateljem a s vi ulazni i izlazni elementi svedeni na iste
ekvivalentne velič ine;
- da se istom metodološkom postupku kontroliše uticaj pojedinih
faktora na mezoekonomski kvalitet kao i neiskorišć eni unutrašnji i
59
vanjski potenc ijal .

Međutim, iako su parc ijalnim izrazima kvaliteta ekonomije-

produktivnost, ekonomičnost i rentabilnos t, obuhvaćeni s vi relevantni
elementi rezultata i ulaganja u mezoekonomski proces, zbog različ itosti
kvalitativnih velič ina nije moguće pros tim aritmetič kim zbrajanjem ova tri
elementa dobiti pokazatelj ukupnog mezoekonomskog kvaliteta.

Znač i, parc ijalni izrazi kvaliteta mezoekonomije ne rješavaju

problem mjerenja ukupnih pos lovnih rezultata. Mada ovi naizgled s itni
problemi mjerenja ukupnog mezoekonomskog kvaliteta, u suštini
is poljavaju se kroz ods utnost globalnih pokazatelja mezoekonomskog
kvaliteta kao i kroz kontrolu s istema uticaja pojedinih elemenata na
mezoekonoms ki kvalitet.

59
Boži ć V.,Sist em kont rol e u OUR, NIR O «Knji ževne novi ne» Beograd, 1980- prerađeno, st r. 343

184
 Mada s u naučna saznanja doprinjela dosta efikasnim metodološkim
rješenjima za mjerenje ukupnog pos lovnog uspjeha, ipak još uvijek nisu u
dovoljnoj mjeri primjenjena u privrednoj praks i.
Svakako pos lovni uspjeh odnosno mezoekonomski kvalitet može se
kontrolis ati s a dva aspekta:

- dinamike kvaliteta ekonomije u određenim vremenskim

intervalima- godina , polugodište, tromjeseč je, mjesec;
- kvaliteta ekonomije u određenom periodu posmatranom u odnos u
na pros jek privrede, grane grupac ije i druge mezoekonomije

185
 Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom PER

Teoretska i metodološka rješenja mjerenja kvaliteta ekonomije po

60
metodu PER dao je Prof.Stevan Kukoleča .
Vjerovatno je to prvo uspjelo praktič no rješenje mjerenja us pješnog
mezoekonoms kog kvaliteta jednim modelom.

Osnovne karakteristike ove metode su s lijedeć e:

- izrazom kvaliteta mezoekonomije obuhvaćeni su svi ulazni i

izlazni elementi mezoekonomskog procesa;
- ove promjene ulaznih i izlaznih elemenata po jedinici rezultata
rada svedene su na ekvivalente produktivnosti odnosno dohotka;
- jednim modelom se iskazuje promjena ukupnog mezoekonomskog
kvaliteta sabiranjem izlaznih i oduzimanjem ulaznih promjena;
- po istom metodološkom postupku kvantificiraju se uticaj pojedinih
61
komponenti mezoekonomskog kvaliteta .

Posmatrajuć i prednje karakteris tike metoda PER zadovoljava potrebe

preduzeća za mjerenje dinamike kvalitativnih rezultata rada. T i efekti u
metodu PER obuhvaćeni su preko elemenata dohotka i elemenata uloženog
tekućeg i minulog rada.

Na osnovu toga, kvantitativni izraz dinamike mezoekonomskog

62
kvaliteta iskazanog metodom PER jednak je ;
Kper = - Llk - Lmk - Lik – Ls k + Lck
63
pri čemu je :

K1
L1k = −1
Kq

60
Kukol eča S., Ekonomi ka preduzeća II, odj elj ak V, Savremena admi nist racij a B eograd, 1972.
61
Boži ć V.,Sist em mj erenj a rezult at a rad, S avrem ena admi nist racij a B eograd,1988. st r.344
62
Ibi dem st r.344
63
Boži ć V., Sist em kont role u OUR, NIR O Knji ževne novine B eograd, 1980, st r.343

186
 Tm ⎛ Km ⎞
Lmk = ⎜ − 1⎟⎟
D ⎜⎝ Kq ⎠

Ti ⎛ Ki ⎞
Lik = ⎜⎜ − 1⎟⎟
D ⎝ Kq ⎠

S × Ki ⎛ Ks ⎞
Lsk = ⎜ − 1⎟
D ⎜⎝ Kq ⎟⎠

Cu ⎛ Kcu ⎞
Lck = ⎜ − 1⎟⎟
D ⎜⎝ Kq ⎠

gdje je:

Kper = koefic ijent promjene mezoekonomskog kvaliteta

Llk = efekti promjene produktivnosti

Lmk = efekti promjene materijalnih troškova

Lik = efekti promjene troškova amortizac ije

Lsk = efekti promjene angažovanih sredstava

Lck = efekti odstupanja dinamike ukupnog prihoda i dinamike

fizičkog obima rezultata rada

Ki = koefic ijent kamatne stope koja se plaća po jedinic i

pozajmljenih sreds tava

Kc u = koefic ijent promjene ukupnog prihoda

Model PER jednak je :

Kper = Ldk – LLlk – Ls k

pri čemu je:

Ldk = Lck + Lcz1k - Lcz²k – Lcpk – Lmuk – Lmck - Li¹k - Li²

Llk = Llik – Llok - Llk¹

187
Lsk = Lsh¹ k - Lsh²k - Ls h³k - Ls h4k - Lsh 5k

gdje je:

Kper = koefic ijent promjene kvalitativnih rezultata rada

Ldk = uticaj dohotka na promjenu kvalitativnih rezultata rada

Llk = uticaj uloženog tekućeg rad- utrošaka radne snage-

na promjenu kvalitativnih rezultata rada

Lsk = uticaj uloženih sredstava na promjenu kvalitativnih

rezultata rada

Lck = efekti promjena bruto produkta- prodajnih c ijena i as ortimana

Lcz1k = efekti promjena početnih zaliha nezavršene

proizvodnje i gotovih proizvoda

Lcz2k = efekti promjena krajnjih zaliha nezavršene

proizvodnje i gotovih proizvoda

Lcpk = efekti promjena realizovanih neneaplaćenih vrijednosti

koje ne ulaze u ukupan prihod

Lmuk = efekti promjena utrošaka materijala i energije

Lmck = efekti promjena nabavnih c ijena materijala i energije

Li1 k = efekti promjena dijela troškova amortizac ije obračunate

po propisanim stopama

Li2 k = efekti promjena dijela troškova amortizac ije obračunate

po povišenim amortizac ionim stopama

Llik = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima

izvršne funkc ije

Llok = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima

funkc ije odluč ivanja

Llkk = efekti promjena utrošaka radne snage na aktivnostima

funkc ije kontrole

Lsh1 k = efekti korišć enja uloženih sredstava u novčanoj fazi

188
 Lsh2 k = efekti korišć enja uloženih sredstava u početnoj robnoj fazi

Lsh3 k= efekti korišćenja uloženih sredstava u tehnološkoj fazi

Lsh4 k= efekti korišćenja uloženih sredstava u završnoj robnoj fazi

Lsh5 k = efekti korišć enja uloženih sredstava u prelaznim

prometnim oblic ima.

U okviru navedenih komponenti moguće je vršiti daljnje

rasčlanjivanje i sagledavati veći broj elemenata i faktora koji utiču na
dinamiku kvalitativnih rezultata rada tzv. faktorska analiza dinamik e
kvalitativnih rezultata rada.

Sam proces faktorske analize pos lovnog uspjeha u zavis nosti od

obima ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog proces a može biti
šira ili uža. Osnovni zadatak faktorske analize je kontrola stepena utic aja
pojedinih ulaznih i izlaznih komponenti mezoekonomskog proces a na
dinamiku ukupnog mezoekonomskog kvaliteta.

Efekti ulaznih i izlaznih elemenata mezoekonomskog kvaliteta bili

globalni ili pojedinačni mogu se kvantitativno izraziti s lijedeć im modelom:

Kper = - Llk – Lmk – Lik – Lsk + Lck

pri čemu su:

n
Li ⎛ Kli ⎞
L1k = ∑ ⎜ − 1⎟
i =1 L ⎜⎝ Kq ⎟⎠

n
Tm (i)⎛ Km (i) ⎞
Lmk = ∑ ⎜ − 1⎟⎟
i=1 D ⎜⎝ Kq ⎠

n
Ti (i) ⎛ Ki(i) ⎞
Lik = ∑ ⎜ − 1⎟⎟
i= 1 D ⎜⎝ Kq ⎠

n
Si(i) × Ki ⎛ Ksi ⎞
Lsk = ∑ ⎜⎜ − 1⎟⎟
i=1 D ⎝ Kq ⎠

189
 n
Cui ⎛ Kcui ⎞
Lck = ∑ ⎜ − 1⎟⎟
i =1 D ⎜⎝ Kq ⎠

gdje je :

Tm (i) = pojedinačne vrste troškova materijala

Km (i) = koefic ijenti promjena pojedinih vrs ta troškova materijala
Ti (i) = pojedinačne vrste troškova sreds tava za rad
Ki (i) = koefic ijenti promjena pojedinih vrs ta troškova sredstava za rad
Si (i) = pojedinačne vrste angažovanih sredstava
Ks i = koefic ijenti promjene pojedinih vrsta sredstava za rad
Cui = pojedini dijelovi ukupnog prihoda
Kc ui = koefic ijenti promjene pojedinih dijelova ukupnog prihoda

Primjena metode PER u kontroli faktora koji utiču na dinamiku

kvaliteta mezoekonomije odnosno ukupnog pos lovnog us pjeha prikazana je
64
na grafikonu

Kontrola faktora koji utiču na dinamiku kvalitativnog razvoja

mezoekonomskog sistema

64
Boži ć V.,» Sistem mj erenj a rezul tata rada», Savrem ena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 349

190
 Sam grafikon upućuje na zaključak da se metodom PER kontroliš u
dinamika kvalitativnog razvoja mezoekonomskog sis tema, kao i faktori
kojima je taj razvoj ograničen. U zavisnos ti od ras položivosti analitičkim
podac ima o ulaznim i izlaznim elementima mezoekonoms kog proces a bit
će ogranič en i broj faktora ili elemenata koji se mogu pojedinačno izmjeriti
i kontrolisati.

Faktorskom analizom dinamike mezoekonomskog kvaliteta kontrolišu se:

1. pojedinačni efekti moguće promjene pos lovnog uspjeha proizašle iz

aktiviranja potenc ijalnih faktora iz okruženja
2. pojedinačni efekti promjene pos lovnog uspjeha pod uticajem
organizac iono us lovljenih ulaznih i izlaznih komponenti

191
 Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom DELSA

Metodom DELSA mjeri se ne samo promjene nego i nivo

kvalitativnih rezultata rada, za razliku od metode PER koja mjeri promjene
kvalitativnih rezultata rada u dinamic i u različ itim periodima.

Inače se može koristiti i za komparativne analize kvalitativnih

rezultata rada većeg broja preduzeća, grupac ija i grana kao i za oc jenu
različ itih tehnoloških, organizacionih i drugih razvojnih varijanti.
65
Osnovne karakteristike ove metode su :
da su obuhvaćeni ukupni ulazni i izlazni elementi procesa rada;

- da se jednim modelom is kazuju ukupni kvalitativni rezultati rada;

- potpuno sagledavanje s tepena utic aja pojedinih elemenata i
faktora na ukupne kvalitativne rezultate rada;
- kvalitativni rezultati rada pokazuju mogućnost potrošnje kako
lič ne tako i investic ione, zajedničke društvene.

Svakako da ostvarenje ovih c iljeva potrošnje (lične, investic ione i

zajedničke društvene) zavis i od nivoa ostvarenih rezultata po jedinic i
ukupnih ulaganja.

Znač i, kvalitativni rezultati rada su:

Dl Ds Dd
Dls = + + odnos no
L S L +S

D Dl Ds Dd
Dls = ⇔ + +
L+S L S L+S

gdje je :

Dls = koefic ijent kvaliteta ekonomije ili kvalitativnih rezultata rada

D = ostvareni dohodak

65
Boži ć V.,» Sistem mj erenj a rezul tata rada», Savrem ena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 355

192
 L = uloženi tekuć i rad- utrošena radna snaga

S = uloženi minuli rad- uložena sredstva

Dl:L = lič na potrošnja po radniku ( lič ni dohoc i i zajednič ka potrošnja)

Ds :S = sredstva izdvojena za proširenje materijalne osnove rada

po jedinic i uloženih sredstava

Dd: L+S = dio dohotka izdvojenih za zajedničku potrošnju

po jedinic i ulaganja

Iz ovih izraza proistič e da se modelom DELSA mjere kvalitativni

rezultati rada kroz odnos ostvarenog dohotka i uloženog tekuć eg i minulog
rada.

Znač i, izdvojena sredstva za ličnu potrošnju, proširenje materijalne

osnove rad i za zajedničku društvenu potrošnju predstavljaju dohodak kao
rezultat mezoekonomskog procesa, a utrošena radna snaga i angažovana
sredstva preds tavljaju ukupna ulaganja u taj proces.Navedenim mjerilima
kvaliteta mezoekonomije obuhvaćeni su ukupni rezultati i ukupna ulaganja
66
mezoekonoms kog proces a, što najbolje ilustruje grafički prikaz :

Elementi rezultata i ulaganja u mjerilu kvaliteta mezoekonomije

metodom DELSA

Iz prednjeg proizilazi:

1. da s e ulaganja u mezoekonoms ki proces vrši u vidu utroška radne

snage ( L ) i angažovana sreds tva ( S )

66
Boži ć V.,» Sistem mj erenj a rezul tata rada», Savrem ena admini st racij a Beograd, 1988, st r. 356

193
 2. da je dohodak zbirni, krajnji izraz rezultata procesa reprodukc ije koji
zavis i od fizič kog obima rezultata rad ( Q ), prodajne c ijene ( Cq ) i
troškova sredstava za proizvodnju ( Tmi ).
3. da kvalitet mezoekonomije možemo izraziti kroz odnos ostvarenog
dohotka prema ukupno uloženom radu i angažovanim sredstvima.

Pojednostavljeno gledano, kvantitativni izraz pos lovne efikas nosti tj.

kvaliteta mezoekonomije, je zbir nivoa lič nih dohodaka i zajedničke
potrošnje po radniku ( Dl:L) nivoa sredstava izdvojenih za proširenej
materijalne os nove rada po jedinic i uloženih sreds tava ( Ds :S) i nivoa
zajedničke i opšte potrošnje po jedinic i uloženog živog i minulog rada (
Dd:L+S).

Posmatrajuć i zajednički interes zapos lenih, preduzeć a i društveno-

političkih zajednica u sferi materijalne proizvodnje, izraženih u težnji za
stalnim povećanjem svih vidova potrošnje, lič ne, investic ione i zajedničke
društvene , ovaj model može pos lužiti kao realan izraz kvaliteta
mezoekonomije.

Pošto se oc jena kvaliteta mezoekonomije vrši poređenjem različ itih

velič ina u odnosu na neku baznu jedinicu, nije moguće riješiti prostim
aritmetič kim zbrajanjem velič ina. Naime, rješenje proizilazi u pros ječnim
velič inama potrošnje, kako lične, investic ione i zajedničke društvene.
67
Možemo to izraziti na s ledeć i nač in :

Du = Dlu + Dsu + Ddu

pri čemu je :

Dlo Dso Dlo Dso ⎞⎛ Ddo ⎞

Dlu = L Dsu = L Ddu = ⎛⎜ L +S ⎟⎜ ⎟
Lo So ⎝ Lo So ⎠⎝ Do − Ddo ⎠

gdje je :

Du = uporedni dohodak koji odgovara obimu uloženog

tekuć eg (L) i minulog rada (S)

67
Ibi dem, st r.357, prerađeno

194
 Dlu = dio uporednog dohotka namjenjen lič noj i zajednič koj
potrošnji radnika

Dsu = dio uporednog dohotka namjenje proširenju materijalne

osnove i rezervama

Ddu = dio uporednog dohotka namjenjen zajedničkoj

društvenoj i opštoj potrošnji

L = broj radnika ( utrošak tekućeg rada- radne snage)

Dlo:Lo = lič ni dohoci i zajednička potrošnja po radniku

S = uloženi minuli rad

Dso:So = sredstva namjenjena proširenju materijalne osnove i

rezervama po jedinic i uloženih sreds tava

Ddo = sredstva izdvojena za zajedničku društvenu i opštu potrošnju

Do = ostvareni dohodak bazne jedinic e

Ddo:Do = učešće u neto dohotku bazne jedinice sredstava

namjenjenih zajedničkoj društvenoj i opštoj potrošnji
D
Prema tome, ako s e u os novnom modelu zamjene utrošena
L+S
radna snaga (L) i utrošena sredstva (S) odgovarajuć im ekvivalentnim
dijelovima uporednog dohotka, dobić emo s lijedeći model:

D D D
Dlsk = ⇔ =
L +S ⎛ L Dlo + S Dso ⎞⎛ 1 + Ddo ⎞ Du
⎜ ⎟⎜ ⎟
⎝ Lo So ⎠⎝ Do − Ddo ⎠

koji pokazuje mogućnost potrošnje tj. formiranja nivoa lič nih dohodaka i
zajedničke potrošnje po radniku ( D:L), nivoa akumulacije uloženih
sredstava (Ds :S) i nivoa zajedničke i opšte potrošnje po jedinic i neto
dohotka (Dd:D).

195
 Znač i, model kvalitativnih rezultata rad jednak je :

⎧ ⎫
⎪⎪ D ⎪⎪ ⎧ D1 Ds Dd ⎫
Dlsk = ⎨ ⎬⇔⎨ + + ⎬
⎛
⎪⎜ L Dlo Dso ⎞ ⎛ Ddo ⎞ ⎩ L S D ⎭
+S ⎟ ⎜1 + ⎟⎪
2

⎪⎩ ⎝ Lo So ⎠ ⎝ Do − Ddo ⎠ ⎪⎭

kojim se mjere ukupni kvalitativni rezultati rada kako u odnosu na

prethodne periode, projektovane ili planirane rezultate, tako i u odnos u na
ostvarene rezultate u drugim preduzeć ima ostvarenim u is tom periodu.

Privredna praks a zahtijeva da se preko metode DELSA mjere i

kontrolišu os im ukupnih kvalitativnih rezultata rada i faktor i njihov uticaj
na taj kvalitet, što znač i da je potrebno vršiti i faktorsku analizu tih
elemenata.
68
Sam proračun pojedinačnih efekata elemenata vrši se u tri faze :
1. rasčlanjivanjem ulaznih i izlaznih komponenti kvalitativnih
rezultata pos matranog preduzeć a;
2. rasčlanjivanjem ulaznih i izlaznih elemenata bazne jedinice;
3. kvantific iranjem razlika istorodnih elemenata pos lovnog uspjeha
konkretne mezoekonomije i bazne jedinice

Elemente pos lovnog uspjeha posmatrane mezoekonomije dobiju s e

rasčlanjivanjem ukupnog prihoda i dohotka. Prema tome, komponente
kvalitativnih rezultata posmatrane mezoekonomije jednake su:

D C Tmi ⎧ Cu Tmi ⎫ ⎧ Dlu Dsu Dd ⎫

Dls = = − =⎨ − ⎬ +⎨ + + − 1⎬
Du Cu Du ⎩ Du Du ⎭ ⎩ Du Du Du ⎭

pri čemu je:

Cu C(q) Cc Ca Cz1 Cz 2 Cp
= + + + − −
Du Du Du Du Du Du Du

68
Ibi dem, st r. 358, prerađeno

196
 Tmi Tm Ti Tmmu Tmmc Tmeu Ti1 Ti 2
= + = + + + +
Du Du Du Du Du Du Du Du

Dlu Dliu Dlou Dlku

= + +
Du Du Du Du

Dsu Dsh1 u Dsh 2 u Dsh 3 u Dsh 4 u Dsh 5 u

= + + + +
Du Du Du Du Du Du

gdje je :

Dls = kvalitativni rezultata posmatrane mezoekonomije

D = ostvareni dohodak posmatrane mezoekonomije

Du = uporedni dohodak posmatrane mezoekonomije

Cu = ukupan prihod posmatrane mezoekonomije

Tmi = troškovi sredstava za proizvodnju posmatrane mezoekonomije

Dlu = uporedni lič ni dohoc i i zajednič ka potrošnja radnika

Dsu = uporedna sredstva namjenjena proširenju materijalne

osnove rada

Dd = izdvojena sredstva dohotka za zajedničku društvenu i

opštu potrošnju

C(q) = vrijednost os tvarenog fizič kog obima rezultata rada

posmatrane mezoekonomije obračunate po stalnim cijenama

Cc = dio bruto produkta posmatrane mezoekonomije

proizašao iz promjena prodajnih c ijena

Ca = dio bruto produkta posmatrane mezoekonomije

proizašao iz promjena asortimana

Cz1 = početne zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih

proizvoda posmatrane mezoekonomije

Cz2 = krajnje zalihe nezavršene proizvodnje i gotovih

proizvoda posmatrane mezoekonomije

197
 Cp = realizovane nenaplać ene vrijednosti pos matrane
mezoekonomije koje ne ulaze u ukupan prihod

Tmi = troškovi sredstava za proizvodnju posmatrane mezoekonomije

Tm = troškovi materijala i energije posmatrane mezoekonomije

Ti = troškovi amortizac ije sredstava za rad posmatrane

mezoekonomije

Tmmu = troškovi materijala obračunati po stalnim c ijenama

Tmmc = dio troškova materijala proizašao iz promjena nabavnih

cijena materijala

Tmeu = troškovi energije obračunati po stalnim c ijenama

Tmec = dio troškova energije proizašao iz promjena nabavnih c ijena

Ti1 = troškovi amortizac ije po propis anim stopama

Ti2 = dio troškova amortizac ije po povišenim stopama

Dlio = uporedni lič ni dohoc i na aktivnostima funkc ije odluč ivanja

Dlou = uporedni lič ni dohoc i na aktivnostima funkc ije odluč ivanja

Dlku = uporedni lič ni dohoc i na aktivnostima funkc ije kontrole

Dsh1 u = uporedna sredstva akumulac ije u novčanoj fazi

Dsh2 u = uporedna sredstva akumulac ije u početnoj robnoj fazi

Dsh3 u = uporedna sredstva akumulac ije u tehnološkoj fazi

Dsh4 u = uporedna sredstva akumulac ije u završnoj robnoj fazi

Dsh5 u = uporedna sredstva akumulac ije u prelaznoj prometnoj fazi

Elementi pos lovnog uspjeha bazne jedinice utvrđuju s e kao i kod

posmatrane mezoekonomije, pa su isti jednaki:

Do Cuo Tmio ⎧ Cuo Tmio ⎫ ⎧ Dlo Dso Ddo ⎫

Dlso = = − =⎨ − ⎬+ ⎨ + + − 1⎬
Duo Do Do ⎩ Do Do ⎭ ⎩ Do Do Do ⎭

198
 pri čemu je:

Cuo C (q)o Cco Cao Cz 1o Cz 2 o Cpo

= + + + + +
Do Do Do Do Do Do Do

Tmio Tmo Tio Tmmuo Tmmco Tmeu Tmec Ti1 o Ti 2o

= + = + + + + +
Do Do Do Do Do Do Do Do Do

Dlu Dlio Dloo Dlko

= + +
Do Do Do Do

Dso Dsh 1o Dsh 2 o Dsh 3 o Dsh 4 o Dsh 5 o

= + + + +
Do Do Do Do Do Do

gdje je :

Dso = kvantitativni rezultati rada bazne jedinice

Do = ostvareni dohodak bazne jedinic e

Duo = uporedni dohodak bazne jedinice koji je uvjek jednak

ostvarenom dohotku bazne jedinic e

Cuo = ostvareni ukupan prihod bazne jedinice

Tmio = troškovi sredstava za proizvodnju bazne jedinic e

Primjenom ovih kvantitativnih elemenata, rezultati bazne jedinic e su

po pravilu jednaki jedinic i jer s u ostvareni i uporedni dohodak bazne
jedinic e jednaki.

Uticaj pojedinih komponenti ulaznih i izlaznih elemenata proc esa

rada izračunavaju se odbijanjem od ukupnih rezultata posmatrane
mezoekonomije istorodnih elemenata kvalitativnih rezultaat bazne jedinice.
69
Na taj nač in dobijemo :

69
Ibi dem, st r. 360, prerađeno

199
 D ⎛ Cu Cuo ⎞ ⎛ Tmi Tmio ⎞ ⎛ Dlu Dlo ⎞
Dlsk = −1 = ⎜ − ⎟−⎜ − ⎟+⎜ − ⎟+
Du ⎝ Du Do ⎠ ⎝ Du Do ⎠ ⎝ Du Do ⎠

+ ⎛⎜
Dsu Dso ⎞ ⎛ Ddu Ddo ⎞
− ⎟+⎜ − ⎟
⎝ Du Do ⎠ ⎝ Du Do ⎠

= Dc1s + Dmi1s + Dl1s + Ds1 s + Dd1s

pri čemu je:

Cu Cuo
Dc1s = −
Du Do

Tmi Tmio
Dmi1 s = −
Du Do

Dlu Dlo
Dl1 s = −
Du Do

Dsu Dso
Ds1s = −
Du Do

Ddu Ddo
Dd1s = −
Du Do

gdje je :

Dl1 sk = efekti odstupanja kvalitativnih rezultata rada posmatrane

mezoekonomije u odnosu na baznu jedinic u

Dc 1 s = efekti utic aja ukupnog prihoda na kvalitativne rezultate

Dmi1 s = efekti utic aja troškova sredstava za proizvodnju

na kvalit. rezultate

Dl1 s = efekti utrošaka radne snage u tekućem radu na kvalit. rezultate

Ds 1 s = efekti uloženih sredstava minulog rada na kvalit. rezultate

Dd1 s = efekti utic aja društvenih doprinosa na kvalit. rezultate

200
 Daljnjim rasč lanjivanjem elemenata ukupnog prihoda, troškova,
sredstava za proizvodnju i dohotka dobiju se sve razvijeniji izrazi
komponenti kvalitativnih rezultata rada.

Znač i po istom metodološkom pos tupku, moguće je vršiti daljnje

rasčlanjivanje elemenata, tako da se faktorska analiza kvalitativnih
rezultata rada može vršiti po vrstama prihoda: proizvodnja, us luge,
zajednička ulaganja, štedno- kreditni pos lovi , prihodi os tvareni po osnovu
slobodne razmjene rada i s l.

Navedeni model dokazuje da:

- efekti uticaja ukupnog prihoda na pos lovni uspjeh predstavljaju

razliku između ukupnog prihoda u uporednom dohotku konkretne
mezoekonomije i učešća ukupnog prihoda u ostvarenom dohotku
bazne jedinice. ;
- efekti uticaja troškova pos lovanja na pos lovni uspjeh predstavlja
razliku između uč ešća troškova sredstava za proizvodnju u
uporednom dokotku konkretne mezoekonomije i uč ešća troškova
sredstava za proizvodnju u os tvarenom dohotku kod bazne
jedinic e;

Takođe, faktors ka analiza kvalitativnih rezultata rada može se vršiti

u odnos u na prethodne periode, ali u odnosu na druge organizac ije. Inač e
komparativna analiza kvalitativnih rezultata rada metodom DELSA može
70
se ilustrovati s ledećom shemom :

70
Boži ć V., Sist em kont role u OUR, NIR O Knji ževne novine B eograd, 1980. st r. 177 a

201
 Inače, faktorska analiza kvalitativnih rezultata rada može biti uža ili
šira što zavis i od velič ine i organizac ione strukture konkretne
mezoekonomije, kao i rasčlanjenosti pojedinih ulaznih i izlaznih elemenata
proces a reprodukc ije. Prema tome, ukupne i pojedinačne efekte
71
kvalitativnih rezultata rada moguće je iskazivati :

1. po preduzećima i užim obračunskim jedinicama u okviru preduzeća,

poslovne zajednice, grane i društveno- polizičke zajednice;

71
Ibi dem, st r. 177 a

202
 2. po vrstama prihoda- proizvodnja, izršene usluge, realizacija
trgovačke robe, zajednička ulaganja, slobodna razmjena rada,
štedno- kreditni poslovi i drugi prihodi;
3. po periodima- godinama, polugodištima, tromjesečjima i drugim
obračunskim jedinicama.

Ako elemente kvalitativnih rezultata rada posmatrane

mezoekonomije označ imo kao matric a A, a elemente kvalitativnih rezultata
bazne jedinic e označ ima kao matrica B, onda je razlika ovih matrica, nova
matric a C, u kojoj su is kazani ukupni i pojedinačni efekti odstupanja
kvalitativnih rezultata posmatrane mezoekonomije od kvalitativnih
rezultata bazne jedinic e.

A–B =C

što znač i da su elementi matric e A uč ešć e pojedinih ulaznih i izlaznih

elemenata u uporednom dohotku posmatrane mezoekonomije , dok s u
elementi matric e B učešća pojedinih ulaznih i izlaznih elemenata u
ostvarenom dohotku bazne jedinic e.

Analogno tome, matric a C sadrži zbir pozitivnih i negativnih efekata

is kazanih kroz kvalitativne rezultate posmatrane mezoekonomije i bazne
jedinic e.

Ukoliko elemente kvalitativnih rezultata rada uvrstimo u matričku

72
analizu, dobić emo :

⎡ Cu1 Cu 2 Cun ⎤ ⎡ Cuo1 Cuo 2 Cuon ⎤ ⎡ ⎤

⎢ Du Du ⋅ ⋅ ⋅ Du ⎥ ⎢ Do Do ⋅ ⋅ ⋅ Do ⎥ ⎢ Dc11s Dc 21s ⋅ ⋅ Dcn1s ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ Tmi1 Tmi 2 ⋅ ⋅ ⋅ T min ⎥ ⎢ Tmio1 Tmio 2 ⋅ ⋅ ⋅ Tmion ⎥ ⎢ Dmil1s Dmi21s ⋅ ⋅ D min1s ⎥
⎢ Du Du Du ⎥ ⎢ Do Do Do ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ Dlu1 Dlu 2 Dlun ⎥ ⎢ Dlo1 Dlo2 Dlon ⎥ ⎢ ⎥
D1sk = ⎢ ⋅⋅⋅ ⎥−⎢ ⋅ ⋅⋅ ⎥ = ⎢ Dl11s Dl 21s ⋅ ⋅ D ln1s ⎥
⎢ Du Du Du ⎥ ⎢ Do Do Do ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ Dsu1 Dsu 2 ⋅ ⋅ ⋅ Dsun ⎥ ⎢ Dso1 Dso 2 ⋅ ⋅ ⋅ Dson ⎥ ⎢ Ds11s Ds21s ⋅ ⋅ Dsn1s ⎥
⎢ Du Du Du ⎥ ⎢ Do Do Do ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ ⎥ ⎢ ⎥ ⎢ ⎥
⎢ Ddu1 Ddu2 ⋅ ⋅ ⋅ Ddun ⎥ ⎢ Ddo1 Ddo2 ⋅ ⋅ ⋅ Ddon ⎥ ⎢ Dd11s Dd21s ⋅ ⋅ Ddn1s ⎥
⎣ Du Du Du ⎦ ⎣ Do Do Do ⎦ ⎣ ⎦

72
Ibi dem, st r. 195

203
 Opšti model faktorske analize kvalitativnih rezultata rada 73 :

n n n n
Dlsk = ∑ ∑ (aij − bij) =∑ ∑ cij
i=1 j=1 i =1 j=1

može se koristiti za analizu ostvarenih rezultata u prethodnim periodima,

za komparativnu analizu kvalitativnih rezultata već eg broja preduzeća kao i
programiranje razvoja mezoekonomskih s istema.

Da li će se faktors ka analiza kvalitativnih rezultata rada metodom

DELSA vršiti ručno ili primjenom računara zavis i od velič ine informac ija
koje koristimo. Svakako, kada ovu metodu koristimo za posmatranje većeg
broja preduzeć a, grupac ije, grane ili kompletne privrede neke države,
moguć nosti računarske tehnike bit će neophodno iskoristiti.

Ali, to podrazumjeva da će se podac i kojima raspolažemo morati

prilagoditi toj novoj tehnic i što zahtijeva stručne i okvalifikovane radnike.

3. Pris ut na te ore ts ka i prakt ič na rje š e nja mo de la

mje re nja pos lov nog us pje ha

Tri su etape u razvoju i konstituis anju seta indikatora ukupnog

pos lovnog us pjeha koju tretira ekonomska teorija, kako tradic ionalna tako i
savremana.

U našoj ekonomskoj teoriji, najvažniji i najviše korišćeni parc ijalni

indikatori pos lovnog uspjeha- produktivnos t, ekonomičnost i rentabilnost,
prvi put, 1957. goidine, se proučavaju u djelu, studiji profesora S.
Kukoleče, Principi ekonomije proizvodnje i njihovo sprovođenje.

Prva etapa, odnos i s e na razvoj, us postavljanje i primjenu

tradic ionalnih indikatora, baziranih na proizvodnoj orjentac iji preduzeća i
rac ionalnom korišćenju elemenata proizvodnje i angažovanog kapitala, a u
cilju ostvarivanja efikasnosti po os novu proizvođačke, akumulativne i
reproduktivne spos obnosti preduzeća.

73
Ibi dem st r. 196.

204
 Sledeće dvije etape razvijanja indikatora, tj. modela ukupnog
pos lovnog uspjeha, odnos e se na razvoj ekonomske teorije i rezultirale s u
savremenim indikatorima pos lovnog us pjeha, koji pored kvantitativne sve
više postaju i kvalitativne prirode.

Pošto se baziraju na potpunoj afirmac iji marketing orjentac ije

preduzeća, tradic ionalnim indikatorima i modelima se dodaju novi
indikatori satisfakcije potrošača, kojima treba u pravo vrijeme i na pravom
mjestu, ponuditi kvalitetan, funkc ionalan i adekvatno dizajniran proizvod,
uz svakako što nižu, prihvatljivu c ijenu, a to podrazumjeva pos lovanje uz
što niže troškove, č ime se implic itno uključuje rac ionalizacija trošenja
elemenata proizvodnje, odnosno što povoljniji parc ijalni indikatori
produktivnosti i ekonomičnosti.

Zbog veoma ograničenih us lova ras položivos ti kapitalom, sve više s e

potenc iraju i finansijski indikatori kao kontrolno- upravljački instrumenti
finans ijske analize pos lovanja preduzeć a, kao i vlasnički indikatori, kroz
izražavanje s atisfakc ije vlasnika bez č ijeg kapitala s e preduzeće ne bi
moglo ni kons tituisati.

Razvojem teorije s is tema i iznalaženjem adekvatnih i realnih

indikatora i modela, kao kontrolno- upravljačkih instrumenata stvorena je
osnova za poboljšanje i us avršavanje ne s amo indikatora nego i
cjelokupnog pos lovnog s is tema.

Diferenciraju se dvije grupe savremenih indikatora, odnos no modela

pos lovnog uspjeha i to:

- prvobitni setovi indikatora, odnosno modeli orjentisani na

steikholdere, i
- najnoviji procesni setovi indikatora, odnosno modeli orjentisani na
procese.
Profes or Kukoleča diferenc irano izražava modele izražavanja
ukupnog pos lovnog uspjeha i to modelom produktivnosti («Mjerenje
pos lovnog uspjeha» 1966. str. 174.) i univ erzalnim modelom,
(«Ekonometar» str. 48.)

Princ ip produktivnosti izražava proizvodnu sposobnost preduzeć a, ali

ne i njegovu akumulativnu i reproduktivnu spos obnost, jer polazi od
proizvodnog uspjeha izraženog odnos om proizvedene količ ine i utroška
radne snage za tu proizvodnju.

Svodeć i elemente druga dva princ ipa, ekonomičnosti i rentabilnosti,

na radne ekvivalente, profesor Kukoleča se opredjeljuje za model

205
produktivnosti u kojem su svi rezultati reprodukcije is kazani objektivno
us lovljenim troškovima radne s nage.

U c jelokupnom c iklus u reprodukc ije formira se c ijena koštanja, dok

na ukupni prihod isključ ivo utič e prodajna aktivnost u prometnoj fazi
ciklusa i brojni tržišni faktori, a iskazivanje, kontrola i usmjeravanje
angažovanja kapitala je zanemarena, što i jeste suštins ki nedostatak ovog
modela.

Pokušavajući da prevaziđe nedostatke modela produktivnosti, u

svojim daljnjim istraživanjima profesor Kukoleča, svodi parc ijalne
ekonomske princ ipe, kao princ ipe krajnjih ekonomskih c iljeva preduzeć a,
na jedinstveni izraz Ep er kvalifikujuć i ga sveukupnim promjenama kvaliteta
ekonomije, o čemu T. Bandin kaže «pluralizam ekonomskih principa, kao.
. . principa k rajnjih ekonomskih ciljeva je obilježje multiplikacije. . . i
74
ishodište tripartitne koncepcije o ekonomskom uspjehu . »
Svođenjem parc ijalnih ekonoms kih indikatora na jedins tven izraz,
rješava se umnoškom tri parc ijalna kompleks a, č ime je zanemarena
moguć nost različ itog intenziteta i smjera njihovih promjena, č ime je
stvoren s intetič ki izraz pos lovnog uspjeha kao apsolutni izraz kvaliteta
ukupne ekonomije i univerzalni model tog kvaliteta.

U daljnjim svojim istraživanjima, međutim, autor je i s am uvidjeo da

umnošak ova tri parc ijalna indikatora, produktivnosti, ekonomičnosti i
rentabilnosti ne predstavlja karakteris tike pojedinačnih indikatora kroz
različ itu ekonoms ku i kvantitativnu težinu i različ it uticaj na ostvareni
ekonomski us pjeh, te kao vještačka tvorevina ne odražava u potpunosti
kvalitet pos lovnog uspjeha preduzeća. Naime, na takav način deformis ane
su osnovne tendenc ije elemenata u sas tavu parc ijalnih kompleks a i
neopravdano im je dat podjednak značaj.

Nastojeći da prevaziđe nedostatak prethodnih modela, profes or

Kukoleča konstruis anjem univerzalnog modela tzv. Ekonometar,
zamjenjuje c ijenu koštanja, kao izraz rezultata reprodukcije, vrijednošću
realizovane proizvodnje odnos no ukupnim prihodom, svodeći sve elemente
rezultata reprodukc ije i ulaganja u reprodukc iji na zajedničku jedinic u
mjere- radne ekvivalente promjena po jedinici rada. Ustvari, ovim
globalnim modelom, kao kontrolno- upravljačkim i mjernim instrumentom

74
Bandin T., «Produkti vist ička t eorij a ekonom skog us pj eha»,
Savrem ena adm inis tracij a,B eograd, 2000.s tr. 5.

206
razvoja ekonomskog sistema, se želi izraziti ukupna kvantitativn i
75
klalitativna promjena stanja poslovnog sistema preduzeća» .
«I pri konstruisanju ovog modela pošlo se od izraza produktivnosti,
objektivno uslovljenoj produktivnosti koju autor tretira kao proizvodnu
76
snagu rada» .
Model Ekonometar ili univerzalni model uvodi model rentabilnosti
kao odnos između ostvarenog dohotka i angažovanih sredstava č ija je
namjena kontrola angažovanja i brzine kruženja sredstava i na taj nač in je i
pored kontrole angažovanih sredstava (S) i dohodak (D) , kao
promjenjljiva izlazna velič ina podvrgnut kontroli.

Osnovni zadatak univerzalnog modela je mjerenje promjena svih

ulazno- izlaznih velič ina, projektovanih na zajedničku bazu kao etalon u
vidu jedinic e rada, odnosno radni ekvivalent kao os novic a na koju s e
projektuju promjene količ ine proizvoda, ukupni prihod, troškovi,
angažovani kapital pa č ak i s aldo tih promjena.

Svakako, spec ifič nosti prate prevođenje angažovanih sredstava na

radne ekvivalente, pomoću kamatne s tope prvo s e prevode na troškovne
ekvivalente, a zatim s e prevode na radne ekvivalente.

«Upotrebljivost i efikasnost ovog modela kao i njegova upotrebljivost

ima prednosti u odnosu na druge modele jer se njim u dinamici,
evidentiraju i iskazuju sv e veze i sv e promjene oblika i rezultata i ulaganja
svođenjem na zajedničku mjeru- radni ekvivalent, kao i u eri
kompjuterizovanih informacionih sistema poslovanja moguće je u
najk ražem vremenu sa minimalnim ulaganjima vršiti obradu i kvantitativnu
prezentaciju postignutog poslovnog uspjeha, čime ovaj model postaje
dragocjen instrument savremenog menadžmenta u procesu kontrole i
77
upravljanja ukupnim poslovnim uspjehom preduzeća» .

Međutim, gledajuć i praktičnu primjenu ovog modela u praks i, može

se konstatovati da on nije dobio na snazi i upotrebljivosti, nego je još uvjek
ostao u granicama akademskog posmatranja i originalne teorijske
tvorevine.

75
Kukol eča S., «Ekonom et ar» Kons alt ing centar B eograd,1994. s tr. 50
76
Kukol eča S., ”Mj erenj e posl ovnog uspjeha»,Inform at or, Zagreb,1966. s tr. 177
77
Grupa aut ora, Dopri nos profesora St evana Kukol eče ekonoms koj t eori ji i praks i, 1995. st r. 60

207
 «Zapaženi prijedlog rješenja izražavanja i mjerenja ukupnog poslovnog
uspjeha kao rezultat razvijanja univ erzalnog modela u našoj ekonomskoj
78
teoriji dat je obrascem» :

Per ll = 1 + Lzqk + Lτqk – Lτtk –Ls k + Lck - Lctk

gdje je :
Perll pos lovni uspjeh u periodu ll, sagledavan u okvirima kompleks a
produktivnosti, ekonomičnos ti i rentabilnosti, a izražen u ekvivalentima
rada po jedinic i rada;
Lzqk radni ekvivalent promjena obima proizvodnje pod dejstvom
prelaska iz jedne u drugu zonu obima, projektovan na jedinic u rada;
Lτqk radni ekvivalent promjene obima proizvodnje pod dejstvom
izmjenjene proizvodne snage rada, projektovan na jedinicu rada;
Lτtk radni ekvivalent promjene troškova pod dejstvom izmjenjenih
tehničkih us lova, projektovan na jedinic u rada;
Lctk radni ekvivalent promjene troškova pod dejstvom promjena tržišnih
cijena sredstava za rad, projektovan na jedinic u rada;
Lsk radni ekvivalent objektivno us lovljene promjene sume angažovanog
kapitala, projektovane na jedinicu rada, i
Lck radni ekvivalent promjene tržišne c ijene sopstvenih proizvoda,
projektovane na jedinicu rada.

Objektivno us lovljene komponente pos lovnog uspjeha predstavljaju

složene velič ine, č iji konačni saldo promjena može biti ili pozitivan ili
negativan, a djelovanje svake od njih s e može odvojeno posmatrati, mjeriti
i uključ ivati u navedenu formulu.

Sabiranjem subjektivno us lovljenih komponenti pos lovnog uspjeha,

kako ističu autori, dolazi se do s ledećeg obrasca:

perII = 1 + lqk II – ltuk II ± ltck II – lstk II – ls hk II ± lck II

gdje je :

78
Stavri ć B.,B erberovi ć Š., Šunji ć-Beus M., «Ekonomika organi zacij e udruženog rada»
Zagreb,1997. st r. 192

208
 per II =zbir radnih ekvivalenata promjena pos lovnog uspjeha pod
dejstvom subjektivnih faktora na komplekse produktivnosti,
ekonomičnosti i rentabilnos ti, projektovanih na jedinic u potrebnog rada;
lqk II = radni ekvivalent smanjenja obima proizvodnje u periodu II
is pod punog korišć enja kapac iteta, projektovan na jedinicu potrebnog
rada;
ltuk II = ekvivalent troškova u periodu II nastalih pod dejstvom
suvišnog trošenja sredstava za proizvodnju, projektovan na jedinic u
potrebnog rada;
ltck II = radni ekvivalent troškova u periodu II nastalih kao pos ljedic a
odstupanja nabavnih od pros ječnih tržišnih c ijena sredstava za
proizvodnju, projektovan na jedinicu potrebnog rada;
lstk II = radni ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod
dejstvom subjektivno us lovljenih troškova, projektovan na jedinic u
potrebnog rada;
lshk II = ekvivalent sume sredstava angažovanih u periodu II pod
dejstvom subjektivno us lovljenog produženja c iklusa reprodukc ije,
projektovan na jedinicu potrebnog rada;
lck II = radni ekvivalent dohotka nastalog u periodu II kao pos ljedic a
odstupanja konkretnih prodajnih c ijena od pros ječnih tržišnih cijena
sopstvenih proizvoda, projektovan na jedinic u potrebnog rada.

Kvantitativni izraz stvarnog pos lovnog us pjeha, kao rezultat

djelovanja objektivnih i subjektivnih faktora, ravan je zbiru objektivno
us lovljenih promjena pos lovnog uspjeha i njegovih subjektivno us lovljenih
devijac ija.

Polazeć i od pretpos tavke, da je pos lovni uspjeh u periodu I bio

jednak 1, tada je stvarni pos lovni uspjeh u periodu II jednak:

Per II = Per II + per II

gdje s imboli zadržavaju već navedena značenja.

Univerzalni model, pored interesa vlasnika kapitala kao glavnog

steikholdera za ostvarivanjem što većeg dobitka, uključ io je i interes e
menadžera za kvalifikovani i odgovarajuć im zaradama motivis ani radni
kolektiv.

209
 Time je ovim modelima u našoj ekonoms koj teoriji postavljen temelj
savremenih modela iskazivanja i mjerenja pos lovnog us pjeha- modela
orijentisanih na steikholdere, što podrazumjeva utvrđivanje c iljeva i
drugih važnih uč esnika u pos lovanju preduzeća kao, kupc i, dobavljač i,
zajednica i svi finans ijeri.

Pokazatelji uspješnosti u os tvarivanju pojedinačnih c iljeva svih

steikholdera, kao i mjerenje ostvarivanja tih c iljeva predstavljeni s u
odgovarajuć im indikatorima koji, uvažavajuć i uzročno- pos ljedične
proces e između njih, stvaraju s avremeni integralni model –prizma
perfomansi.

Prizma perfomansi kao model iskazivanja poslovnog uspjeha

Us tvari, to je trodimenzionalan model s a pet strana koji

podrazumjevaju pet različ itih ali povezanih pogleda i izraza pos lovnog
uspjeha preduzeća iskazanog s etom indikatora- diferenc iranih u pet
ključnih grupa, kao odgovora na pitanja:
- zadovoljstvo steikholdera (vrh prizme) - ko su ključni steikholderi, i
šta oni žele ili šta im treba;
- strategije poslovanja (strana prizme) - koju strategiju preduzeće treba
da primjeni da bi zadovoljio navedene želje ili potrebe;
- procesi (strana prizme) - koje kritične procese preduzeće treba da
primjeni u zadatom c ilju favorizujuć i procese koji dodaju vrijednos t
na ulaganja u reprodukc iju;
- sposobnosti (strana prizme) – koje sposobnosti treba da imaju ključn i
steikholderi (zapos leni, kupc i, društvena zajednica i vlas nic i kapitala)
u ostvarivanju primjenjenih proc esa, i

210
 - doprinosi steikholdera (dno prizme) – koje doprinos e preduzeće može
očekivati od steikholdera, ako menadžment preduzeć a podržava i
razvija spos obnost steikholdera.

Model prizma perfomans i, objašnjava fundamentalno polazište, da s u

pos lovni rezultati formulis ani zadovoljstvom steikholdera (vrh prizme) u
funkc iji njihovog doprinosa (dno prizme) izraženo kroz os tvarenje ostale
tri determinante (s trane prizme) a to su strategija, proces i i sposobnost.

U stvari, ovaj model višedimenzionalnog posmatranja pos lovanja

preduzeća, s intetički iskazuje i kontroliše sve aspekte pos lovnog uspjeha,
uključujuć i sve interne i eksterne faktore i objedinjujuć i s ve kvantitativne
(finans ijs ke) i kvalitativne (nefinans ijske) indikatore ukupne efikas nosti i
efektivnos ti preduzeća.

Te osobine, omoguć ile su razvijanje integralnog s eta od preko dvije

stotine pokazatelja pos lovnog uspjeha, koji s e mogu primjeniti kako za
cijelo preduzeć e tako i za sve njegove organizac ione dijelove.

Model profitom povezanih dejstava ili APL (Action Profit Linkage)

je savremeni model koji pored orjentac ije na steikholdere, uključuje i
akc ije samih steikholdera na ukupni uspjeh preduzeća. , koji je formulisan
2001. godine, i predstavlja identifikaciju, razumjevanje i mjerenje svih
uzročno- pos ljedičnih odnosa između akc ija i profita.

Menadžment preduzeća preduzima akc ije u vidu odluka koje vode

ostvarenju najveće profitabilnosti, a iste utiču i na akc ije zapos lenih, na
akc ije kupaca u obaveznoj ukupno uzročno- pos ljedič noj povezanosti.
APL model se zasniva na akcijama menadžera, zaposlenih i kupaca
kao ključnih steikholdera i na njihovom međusobnom uticaju na
profitabilnost. Ovaj model se može primjenjivati zajedno i uporedo s a
modelom prizma perfomans i.

Uticaj ovih elemenata imaju ekonoms ki uticaj, mjeren ukupnim

prihodom od svih kupaca, umanjenim za ukupne troškove kao izraze
investiranog vremena i novca, odnosno mjeren ostvarenim profitom u
odnosu na angažovani kapital. Stavljanjem ostvarenog profita u odnos sa
angažovanim kapitalom, dobija se profitabilnost pos lovanja preduzeća, kao
globalna s intetizovana profitabilnost us lovljena reakc ijama svih kupaca.

Akc ija ključnih s teikholdera u pravcu proizvodnje ili pružanja

us luga, kao ekonomski utic aj svih prethodnih elemenata predstavlja

211
dominirajuć i četvrti element APL modela, zbog čega se ovaj model u
ekonomskoj teoriji s matra modelom za mjerenje i kontrolu profitabilnos ti.

APL model, u poređenju s a drugim s avremenim modelima za

is kazivanje i kontrolu pos lovnog uspjeha, koji takođe uključuju međusobne
akc ije menadžera, zapos lenih i kupaca, ima s ledeć e prednosti:

- fokus iran je na upravljanje prihodima (kupc i) i upravljanje

troškovima (zapos leni) , pri čemu su prihodi efekat (ne) prihvatanja
proizvedenog proizvoda ili izvršene us luge, a troškovi pokazatelj
cijene koštanja proizvoda ili us luga koju su svojim aktivnostima
ostvarili s vi zapos leni;
- bazira s e na investicionom pristupu, jer podrazumjeva da se za s ve
akc ije menadžera, ostalih zapos lenih i kupaca mora investirati vrijeme
i novac koji su izraženi preko troškova;
- bazira se na strategijskom pristupu, jer kombinuje najbolje akc ije,
kako u tekućem, tako i u budućem periodu, kojima će s e ostvarit i
maks imalna globalna profitabilnost pos lovanja preduzeć a;
- univerzalan je jer se može primjeniti i kao djelimični pokazatelj
pos lovnog uspjeha za pojedine sektore ili odjelenja u preduzeću;
- fleksibilan je, jer s e može primjeniti na preduzeća različ ite djelatnosti,
različ itih velič ina, sa različ itim brojem pojedinačnih kupaca, grupa,
segmenata i s l. , i
- ekonomičan je zbog toga što se može primjenjivati na osnovu
postojećeg informac ionog s istema i zbog toga đto njegovom
primjenom menadžment preduzeća može eliminis ati neprofitabilne
oblasti djelovanja i investiranja.

Smatra se da su modeli «prizma perfomans i» i APL model, dva

integralna modela kojima se utvrđuje s intetički izraz agregatnog pos lovnog
uspjeha, za razliku od ostalih s avremenih modela izražavanja, mjerenja,
kontrole i us mjeravanja ukupnog pos lovnog uspjeha preduzeća koji s u
samo njihovi spec ijalni s lučajevi, dopuna ili njihova samo djelimična
interpretac ija.

Pored ova dva integralna modela iskazivanja i kontrole pos lovnog

uspjeha, u savremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, posebno se istič u
slijedeć i modeli:

212
- Model iskazivanja, kontrole i usmjeravanja poslovnog uspjeha
preduzeća po steikholder- pristupu, polazi od pretpostavke da je
preduzeće koalic ija steikholdera, koji mogu biti pojedinc i ili grupe s a
uloženim kapitalom u preduzeću ili imaju uticaj na pos lovni uspjeh
preduzeća. Svi oni pos ebno (vlasnik kapitala, zapos leni, kupc i i
društvena zajednic a) imaju primarne c iljeve i više sekundarnih, kao
npr: primarni c ilj vlas nika kapitala je maks imiranje prinos a na uložen i
kapital, a s ekundarni c iljevi su ras t prihoda, redukc ija troškova,
povećanje produktivnosti, zdrava finans ijska s ituac ija i dr. što
doprinos i realizac iji primarnog c ilja. T o znači da s e ovim modelom
konstituišu primarni i sekundarni indikatori pos lovnog uspjeha č ijom
realizac ijom se doprinos i realizac iji primarnog c ilja vlasnika kapitala.

- Model EVA koncept (Economic Value Added) ili ekonom ski dodata
vrijednost je izuzetno koristan indikator za usmjeravanje strategijs kih
i operativnih aktivnosti ka uspjehu preduzeća i ugrađuje se u
upravljački proces na svim nivoima menadžmenta preduzeća. Ova j
model se u ekonomskoj teoriji najč ešće naziva koncept ili s amo
indikator pos lovnog uspjeha, koji je veoma prihvać en na kraju prošlog
vijeka u inostranoj privrednoj praks i i kome s e izuzetno vjeruje kao
kontrolno- upravljačkom ins trumentu.
Razlika između operativnog profita pos lije oporezivanja i ukupnih
troškova kapitala, koji s u jednaki umnošku kamatne stope i ukupno
angažovanog kapitala, i ukupnih troškova kapitala, predstavlja
ekonomsku dodatu vrijednost.

Ako je vrijednost AVA indikatora pozitivna, znač i da preduzeć e

oplođava kapital tj. dodaje vrijednost svom kapitalu, a ukoliko je
negativna, preduzeće smanjuje ras položivi kapital, a vlasnic i gube dio
svoga kapitala. Svrha izračunavanja c ijene ukupnog kapitala je
informac ija o iznosu dobitka koji ostaje preduzeću nakon pokrić a s vih
troškova pa i troškova sops tvenog kapitala.

Naime:

EVA = (SNPK – PPCK) * K ili EVA = (ďn – ќ) * K

Pri čemu je SNPK =stopa neto prinos a na kapital (ili ďn ) , PPCK =

pros ječna kamatna stopa (ili ќ) i K = ukupni kapital

213
 Mada društvena zajednica direktno utič e određivanjem poreza, ovaj
indikator je prvenstveno finans ijs ki pokazatelj i nije dovoljan za sintetičko
is kazivanje pos lovnog uspjeha preduzeća.

U inostranoj privrednoj praks i, EVA indikator se najčešće dopunjava

indikatorom rezidualnog profita (rezidual income) , pri čemu je rezidualni
profit jednak razlic i operativnog profita i minimalnog prinos a od
angažovanog kapitala, a minimalni prinos od angažovanog kapitala je
jednak umnošku minimalne stope prinos a i angažovanog i s opstvenog i
pozajmljenog kapitala. Često se EVA indikator, indikator rezidualnog
profita i indikator prinosa na uloženi kapital (ROI) u inostranoj
ekonomskoj teoriji i praks i tretiraju kao tri izuzetno važna i povezana
finans ijska indikatora pos lovnog uspjeha preduzeća;

- Model bilansne karte rezultata – BS (Balanced Scorecard) je

takođe nepotpun, ali pos lednjih godina najviše afirmis an proc esni
model za iskazivanje, kontrolu i usmjeravanje pos lovnog uspjeha
preduzeća, iako je fokus iran na sve interne procese u preduzeću,
svrstan u najnovije proces ne modele, zbog uvažavanja interesa
steikholdera, on je ujedno i model orjentis an na steikholdere.

Pošto sagledava samo finans ijsku dimenziju pos lovanja kroz

koncept rentabilnosti, odnosno vrijednost za vlas nike mjerenu
stopom profitabilnos ti u vidu: stope prinos a na investic ije- ROI,
stope prinosa na s opstveni kapital-ROE, stope prinosa na akc ijs ki
kapital- ROA, i s l. BS model ne omogućuje iskazivanje, kontrolu i
usmjeravanje globalnog pos lovnog us pjeha preduzeća, niti
omogućuje upravljanje pos lovnim proces ima kojima se stvara
vrijednost za vlas nike kapitala.

Mada značajan kontrolno- upravljački instrument, ovaj model ima i

nedostatke jer ne uspjeva da u potpunosti iskaže i izmjeri doprinose
menadžera i os talih zapos lenih, niti da iskaže adekvatnu oc jenu
stepena ispunjenosti zahtjeva svih steikholdera.

- Model profitnog lanca na relac iji zapos leni- kupc i, ili model ECP
(The Employr Customer Profit Chain) , zasniva s e na međus obnom
uticaju aktivnosti menadžera, ostalih zapos lenih i potrošača na
pos lovni uspjeh preduzeća, kroz osmišljavanje s eta indikatora, koji
se baziraju na ciljevima potrošač a, zapos lenih i investitora, gdje je
osnovni bazični set čine indikatori ukupnog pos lovnog uspjeha
(TPI-Total Perfomans e Indicators).

214
 Indikatori za zapos lene, indikatori koji se odnose na utiske potrošač a
i njihovu lojalnost preduzeću, kao i indikatori za vlasnike kapitala koji s u
rezultat prethodna dva, pokazuju prinos na angažovani kapital, operativnu
maržu i prihode.

Model ECP utvrđuje više posebnih indikatota pos lovnog uspjeha i za

razliku od modela prizme perfomans i i APL nema karakter integralnosti.

Sastavni dio ovog modela je analiza Du Pont koja je nas tala u firmi
po čemu je dobila ime, a 1952. godine prvi put je objavljena od strane
eksperata firme.

Model Du Pont zasnovan je na dve ključne oblasti analize, i to na

koeficijent reprodukovanja i operativnu maržu, a kao rezultat iskazuju
dobitak na ukupno angažovani kapital.

Dobitak na angažovani kapital jednak je proizvodu operativne marže

(marginalnog dobitka) - gornji dio modela, i koefic ijenta reprodukovanja-
donji dio modela, pri čemu se naglašava da dobiatk preds tavlja rezultat
reprodukc ije pos lije odbitka obračunate amortizac ije, koji s e u inostranoj
praks i obič no naziva ROI- kao prinos na investic ije.

Zbog potrebe kompletnog iskazivanja, kontrole i usmjeravanja

pos lovnog uspjeha preduzeća, Du Pont model mora se dopuniti nizom
kvantitativnih i kvalitativnih pokazatelja, zbog čega s e ovaj model smatra
samo spec ifič nim, s astavnim dijelom integralnog modela ukupnog
pos lovnog uspjeha preduzeć a.

215
 Du Pont model iskazivanja poslov nog uspjeha preduzeća

Međutim, kompleksnost tržišta sa pooštrenim zahtjevima kupac a za

kvalitetnim, funkcionalnim i vis oko dizajniranim proizvodima,
is poruč enim na vrijeme, na pravom mjestu i na pravi nač in, po što nižim
cijenama, us lovljavaju izuzetno oštru konkurenciju, kao i formulisanje i
primjenu različ itih indikatora i modela iskazivanja, kontrole i usmjeravanja
pos lovnog uspjeha po konkurentskim prioritetima.

U savremenom privređivanju, ti konkurents ki prioriteti su troškovi,

vrijeme, kvalitet i fleks ibilnost i is ti se izražavaju s etom mjerila i
indikatora grupis anih po č etiri oblasti:

- mjerila i indikatori troškova: ukupni troškovi, direktni troškovi,

indirektni troškovi, pros ječni troškovi, troškovi materijala, troškov i
zaliha, koefic ijenti obrta zaliha, indikatori produktivnosti rada,
ekonomičnosti i drugi;

216
 - mjerila i indikatori brzine: pros ječno vrijeme c iklusa reprodukc ije,
vrijeme ciklus a angažovanja kapitala, vrijeme kretanja materijala i
unutrašnjeg transporta, vrijeme razvoja novog proizvoda, i drugo;
- mjerila i indikatori kvaliteta: kvalitet u odnosu na konkurenc iju,
zadovoljs tvo kupaca, očekivani životni vijek proizvoda, procenat
vraćenih proizvoda od kupac a, procenat proizvoda bez grešaka i drugi;
- mjerila i indikatori fleksibilnosti: trajanje proizvodno- tehnološkog
proces a, vrijeme uvođenja novog proizvoda, velič ine preduzeć a, prag
ekonomičnosti, procenat zapos lenih radnika koji su obučeni za viš e
vrsta pos lova, procenat izgubljenog vremena i drugi.

Iako s u set mjerila i indikatora raznovrstan, s ložen i veoma

kvalitetan, nema svojstva integralnosti u is kazivanju pos lovnog uspjeha, jer
dejstvom i međuaktivnostima svih zapos lenih kreira s e s atisfakc ija za
potrošače, ostvaruje se dobitak preduzeća i uvećava vrijednos t uloženog
kapitala za vlasnika, ali s vi ti proces i ostaju izvan obuhvata.

Model is kazivanja pos lovnog uspjeha baziran na strategiji, ukazuje

na potrebu prilagođavanja izbora seta indikatora implementiranoj strategiji
u postupku formulis anja sopstvenog s istema upravljanja pos lovnim
uspjehom.

Jasno izražene potrebe i vrijednosti koje preferira potrošač

preds tavlja kritič ni faktor uspjeha u proces u implementac ije strategije, od
kojih su vodeće strategija bliskosti sa potrošačem i strategija operativna
izvornost.
Razumjevanje zahtjeva potrošača i povećanje njihovog zadovoljs tva
je os nova strategije blis kost s a potrošačem, u čijem sklopu s e predlaže
koefic ijent tržišnog učešća, i to:

- koefic ijent apsolutnog tržišnog učešća,

- koefic ijent učešća na tržištu preduzeć a koje ono s nabdjeva,
- koefic ijent tržišnog učešća u odnosu na vodećeg konkurenta.

U sklopu ove strategije predlaže se i mjerenje satisfakc ije potrošač a,

njegove lojalnosti, broja ponavljanja kupovina, stope zadržavanja i
gubljenja potrošača i s lično.

217
 Tekuć a efikasnost pos lovanja, odnosno interna perspektiva je osnova
strategije operativna izvrsnost za koju se vezuje:

- analiza troškova,
- stepen korišćenja kapaciteta,
- stopa rasta troškova materijala i radne snage zbog propusta u radu,
- stope rasta zaliha materijala, i s lič no.

Svakako, neophodne su, za promjenu tekuće efikasnosti pos lovanja

preduzeća, informac ije o trajanju c iklusa angažovanja kapitala i ukupnog
ciklusa reprodukc ije.

Najnovija ekonomska teorija sve učestalije razmatra modele

orjentisane na procese koji pos ebno dobijaju na znač aju devedes etih
godina prošlog vijeka, sa reinženjeringom kao os novnim redefinisanjem i
redizajniranjem.

Pod pojmom upravljanje proces ima, savremena ekonomska teorija

podrazumjeva kontinuirano poboljšanje i unapređenje ovih proces a koji
dodaju vrijednost na uloženi kapital i obezbjeđuju konkurents ku prednost i
eliminis anje onih proc esa koji ne dodaju, već umanjuju vrijednost uloženog
kapitala.

Da li ć e doć i do implementac ije procesnih modela i da li će potvrditi

ili opovrć i njihovu validnost, zavis i isključ ivo od prakce sutrašnjic e.

Svi ovi modeli, veoma karakteristični i najviše razmatrani u

ekonomskoj teoriji pogootovo u inostranoj privrednoj praks i baziraju se na
kriterijumu efikasnosti pos lovanja nezavis no da li s u formulis ani kao
setovi indikatora ili kao integralni, agregatni modeli orjentis ani na
steikholdere ili na procese.

Oni izražavaju, mjere, kontrolišu i usmjeravaju pos lovni uspjeh

preko rezultata, ulaganja i odnos a između rezultata i ulaganja. Inače, oni s e
baziraju na globalnom kriterijumu efikasnosti a dopunjavaju se drugim
indikatorima, najč ešće baziranim na konkurents koj prednosti.

Najviše razmatran u ekonomskoj, prvenstveno finans ijsko-

računovodstvenoj teoriji i najč ešće korišćen u privrednoj praks i je set
indikatora koji je sastavljen od s ledeć ih elemenata:

- indikatori koji se projektuju kao odnos rezultata i ulaganja, pored

indikatora produktivnosti, ekonomič nosti i rentabilnosti su: proizvodn i

218
 koefic ijent, kao odnos količ ine proizvoda i angažovanog kapitala ili
kao odnos prihoda i angažovanog kapitala;
- indikatori kvantitativnog odnosa pojedinih oblika ulaganja, poznat i
kao indikatori aktivnosti, a to su, koefic ijent angažovanja kapitala,
koefic ijent reprodukovanja i svi njegovi potparcijalni koefic ijenti, a u
ovu grupu spadaju i indikatori likvidnosti i solventnosti;
- posebni indikatori, tzv. indikatori strukture, po elementima su srodn i
prethodno spomenutoj grupi indikatora, a izražavaju strukturu
uloženog kapitala kao odnos sopstvenog i pozajmljenog, te sopstvenog
i ukupnog, pozajmljenog i ukupnog, kao i odnose između kratkoroč nih
i dugoročnih izvora kapitala;
- indikatori i mjerila rezultata is kazuju ostvareni obim proizvodnje,
prodaje, ukupnog prihoda, dobitka, ekonomski dodate vrijednosti,
rezidualnog dobitka i s lič no;
- indikatori izvedeni iz rezultata pos lovanja izražavaju odnos između
njihovih pojavnih oblika, a najč ešć e korišćeni indikatori ove vrste s u
stopa dobitka i indikator apsolutnog i relativnog tržišnog učešć a
preduzeća;
- vlas nički indikatori ili indikatori vrijednosti za vlasnike su s pec ifič na
grupa pokazatelja, a to s u prinos na ukupno uloženi, na sops tveni, na
akc ijski kapital i drugi;
- indikatori i mjerila vremena pos ebno s u važni pokazatelji os tvarivanja
fleks ibilnosti preduzeća i njegove konkurentnosti na kompleks nom
tržištu, a u ovu grupu se ubrajaju indikatori: trajanje c iklus a
angažovanja i ciklusa reprodukc ije, vrijeme protoka materijala u
proizvodno- tehnološkom proces u, vrijeme transporta, čekanja,
promjene alata, vrijeme razvoja novog proizvoda i drugi;
- indikatori i mjerila inovativnosti prate inovativnu sposobnos t
preduzeća, a u njih spadaju: broj novih proizvoda, uč ešć e novih
proizvoda u ukupnoj prodaji, broj patenata i lic enc i, stručnos t
zapos lenih u istraživanju i razvoju, ulaganje u istraživanje i razvoj i
slično;
- indikatori fleks ibilnosti iskazuju proizvodnu, tržišnu i pos lovno-
partners ku fleks ibilnost preduzeća, a to su: nivo fleks ibilnosti, bro j
proizvoda koji se istovremeno može proizvoditi, s topa zapos lenih koji
su obuč eni za više pos lova i drugo;
- indikatori i mjerila kvaliteta proizvoda s u najšireg spektra i imaju
kvantitativni i kvalitativni karakter, a najčešć i od njih su: kvalitet
proizvoda u odnosu na konkurenta i u odnosu na lidera, satisfakc ija

219
 potrošača, imidž marke proizvoda, imidž preduzeća, broj reklamac ija,
79
stopa gubljenja potrošača i drugi .
Prema raspoloživim s aznanjima, u našoj privrednoj praks i još uvjek
nisu primjenjivani integralni, agregatni modeli is kazivanja pos lovnog
uspjeha, već se to radi primjenom Zakona o računovods tvu datih
indikatora, dopunjenih analizama u okviru uobič ajenih izvještaja uz završni
račun preduzeća.

Naša preduzeć a, najč ešće koriste odnos dobitka i ukupno

angažovanog kapitala kao s vodnog, sveobuhvatnog i najvažnijeg indikatora
ukupnog pos lovnog us pjeha, kao izraz rentabilnosti ovaj kruc ijalni
indikator uspješnosti ulaganja kapitala u ekonomskoj teoriji se najviše
razmatrao.

Kompleks rentabilnosti iscrpno se tumač io i tumač i, u našoj

ekonomskoj teoriji, pri čemu se zaključuje da on kao mjerilo ulaganja
obuhvata samo iznos angažovanog kapitala, pa se doprinos rada
ostvarivanju dobitka zanemaruje.

Pošto su rad i kapital ravnopravni elementi proizvodnje u stvaranju

rezultata reprodukc ije, izraz rentabilnosti mora se dopuniti odgovarajućom
valorizac ijom doprinos a ne s amo kapitala, već i doprinos a rada stvaranju
dohotka.
Uz sve teškoće, ogranič enja i nedostatke, kontituiše se tzv. puls
model, koji s e u našoj ekonomskoj teoriji tretira kao agregatni model
is kazivanja ukupnog pos lovnog uspjeha, u kojem se diferenc iraju
rentabilnost kapitala S i rentabilnost rada L kao sastavni elementi
80
izražavanja rentabilnosti .
Neki od autora, ne formulišu agregatni s is tem nego indikatorom
produktivnosti, odnos no profitabilnosti upotpunjuju indikatorom
produktivnosti i nas toje potpuno izraziti ukupni pos lovni uspjeh.

Svakako, mjenjaće se, nač ini i obuhvatnost iskazivanja, kontrole i

usmjeravanja pos lovnog uspjeha u zavisnosti od pos lovne prakse i
upravljačkih is kustava preduzeć a, sve dok se ne formuliše i ne primjeni
onaj set indikatora koji će s teć i i potvrditi atribute uspješnog kontrolno-
upravljačkog instrumenta za sprovođenje operativnih, i razvojnih strategija
i ostvarivanje primarnih i s ekundarnih c iljeva preduzeća.

79
Krsti ć B., «Mjerenj e perform asi u m enadžm ent kom penzacij am a», str. 40
80
Grozdanovi ć D., «Ekonomika preduzeća»,Ekonoms ki fakult et Niš, 2002. st r. 361

220
 Znač i, primarni c iljevi s u is ključ ivo mjerljivi i iskazuju s e
kvantitativnim pokazateljima, dok sekundarni c iljevi kvalitativne prirode i
odnose se na zadovoljavanje potreba i zahtjeva steikholdera preduzeć a.

Svakako, postizanjem svog zadovoljs tva steikholderi, daju adekvatan

doprinos i determinišu realizac iju primarnih c iljeva vlas nika kapitala.
U novijoj ekonomskoj teoriji pomenuti konc epti se zovu sistemi
strategijskog mjerenja poslovnog uspjeha, koji polazi od primarnih
indikatora koji zastupaju c iljeve vlasnika kapitala kao i od sekundarnih
indikatora koji reflektuju njihove sekundarne c iljeve, od č ijeg is punjenja
zavise efekti primarnih c iljeva.

Karakteris tika i prednost ovog koncepta je u istic anju znač aja

zadovoljenja zahtjeva steikholdera, tj. na ulogu menadžmenta preduzeća na
akc ije i mjere koje imaju veliki uticaj na uspjeh preduzeća.
Nezavisno koji s e od indikatora koristi u praks i, uvjek je bitno ko
mjeri poslovni uspjeh, zašto ga mjeri, u kakvim uslovima ga mjeri i s
kojim predubjeđenjem ga mjeri.

Znač i, od preduzeće do preduzeća će set indikatora pos lovnog

uspjeha biti različ it, a samim tim će biti više ili manje pouzdan, objektivan
i uspješan kontrolno- upravljač ki ins trument promjena pos lovnog uspjeha.

Svakako, s va nastojanja ka kons tituisanju svakog novog teorijs kog

seta indikatora pos lovnog us pjeha, predstavljaju izuzetne napore i
doprinos e ka razradi novih analitič ko- metodoloških aparatura u
ekonomskoj teoriji i privrednoj praks i.

4. M ogućnos t uvo đe nja novih rje š e nja za mje re nje

kvalite ta e kono mije pre duze ća

U s vim posmatranim aktivnostima prilikom izražavanja i mjerenja

efikasnosti na svim nivoima, treba da se is ključe elementi subjektivnosti iz
upravljačkog odluč ivanja, jer sam s is tem iskazivanja pos lovnog us pjeha
omogućuje menadžerima određivanje prioriteta u proces u poboljšanja
pos lovnih aktivnosti.

«Pošto je na menadžmentu zadatak da iznalazi funkcionalne relacije i

veze između ključnih faktora i ostvarenja konkretnih indikatora poslovanja,

221
sistem pomaže u identifikovanju ključnih faktora i nosilaca poslovnog
81
uspjeha» .

Da bi se pratili kvantitativno i kvalitativno kontrolisali i usmjeravali

efikasnost pos lovanja s egmenata i c jeline organizac ione strukture
preduzeća, potrebno je definis ati i uspostaviti s istem is kazivanja pos lovnog
uspjeha pomoću seta indikatora ili integralnog modela.

Svakako, polazna tačka u ovom procesu je definisanje kontrolnih

tačaka za mjerenje, kontrolu i usmjeravanje jer s e rezultati mjerenja ako je
moguć e iskazati ih koriste kao kontrolno- upravljač ki instrumenti
operativni i s trategijskih promjena usmjerenih ka kontinuiranom
poboljšanju pos lovanja preduzeć a.

Sve više se istič e nužnost redefinis anja tradic ionalnog s is tema

izražavanja i mjerenja ukupnog pos lovnog uspjeha, koji se bazira na
klas ičnim računovodstveno- finans ijskim izvještajima opšte namjene.

Osnovni zahtjev, u s avremenoj ekonomskoj teoriji i praks i, vezano za

definis anje i uspostavljanje novih s istema is kazivanja pos lovnog us pjeha
savremenih preduzeća je fleks ibilnost i izbalans iranos t ključnih
kvantitativnih i kvalitativnih indikatora, s c iljem dobijanja adekvatnog i
brzog odgovora i adaptiranje pos lovanja preduzeć a dinamič kom tržišnom
okruženju.

Osnovu efikasnog kontrolisanja i usmjeravanja pos lovanja preduzeć a

je adekvatan s istem is kazivanja pos lovnog uspjeha, koji mora zadovoljiti
bitne zahtjeve:

- formulisati i definis ati prvenstveno mjerljive ali i nemjerljive c iljeve,

relevantne faktore i izvore upravljač kih akcija i mjera u c ilju njihovog
dostizanja;
- analiza informacija na bazi indikatora treba da se zasniva na
potpunom identifikovanju relevantnih, kako parc ijalnih tako i ukupnih
faktora i is kazanog pos lovnog us pjeha, čime se doprinos i
razumjevanju uzroka neadekvatnog obavljanja pos lovnih proces a i
aktivnosti u pos lovanju preduzeća;
- odgovornost i nagrađivanje za doprinos e steikholdera, kao sastavni dio
sis itema is kazivanja pos lovnog us pjeha;

81
Krsti ć B., «Mjerenj e perfom ansi preduzeća-klj učna kont rolno-upravlj ačka akt ivnost» ,
Poslovna politi ka, Beograd 2000. str. 31

222
 - fleks ibilnost s is tema is kazivanja pos lovnog uspjeha u c ilju njegovog
adekvatnog, pravovremenog i što bržeg prilagođavanja internim i
eksternim, objektivnim i subjektivnim us lovima pos lovanja.

Navedeni zahtjevi, kao princ ipi formulis anja i definis anja s is tema
is kazivanja, formiraju i uspostavljaju uzročni model mjerenja poslovnog
uspjeha, preduzeća čija je osnovna odluka da pos lovne proces e i aktivnosti
u sadašnjosti neposredno povezuju sa buduć im pos lovnim uspjehom.

Inače, ovaj model s e može predstaviti kao drvo poslovnog uspjeha

(Performanc e Tree), kojim s e ilustruju karakteris tike i kompleksnos t
82
proces a kojim se ostvaruje pos lovni uspjeh s avremenog preduzeća .

Drvo poslovnog uspjeha

82
Neel y A. , «Busi ness P erformance Measurem ent»,
Cambri dge Uni vers itu P ress 2003. st r. 27 i 69.

223
 Pomenuti model ima tri osnovna elementa:

1. izlazne vrijednosti ili rezultate pos lovanja;

2. pos lovne procese, i
3. osnove kao interne i eksterne potenc ijale preduzeć a, stim da se ova j
model prvenstveno orjentiše na proces e i na steikholdere.

Pored sač injavanja računovodstevno- finans ijs kih izvještaja opšte

namjene, u skladu sa zakonskim propis ima, svako preduzeće mora da
definiše one elemente koji bi bili karakteris tični u njegovom konkretnom
pos lovanju.

Samo definisanje navedenih komponenti modela, č ine ključni korak

u iskazivanju pos lovnog uspjeha preduzeć a, na osnovu čega se prec iziraju
indikatori kao analitički instrumentarij za praćenje, kontrolisanje i
usmjeravanje pos lovnog uspjeha u željenom pravcu.

Dva su načina posmatranja rezultata pos lovanja u navedenom

uzročnom modelu i to, tradicionalno i savremeno.

Rezultati pos lovanja proizilaze iz svojstva proizvoda kao plodova

drveta, č iji kvalitet kupac tradic ionalno oc jenjuje zajedno sa promoc ijom,
dostupnošću i s ervis iranjem upotrebe proizvoda.

Međutim, savremeni kupc i sve više c ijene funkc ionalnost i dizajn,

inovac ije i fleks ibilnost proizvoda koji predstavljaju rezultat kompleksnih
pos lovnih procesa tj. stabla drveta.

Pos lovni proces i se moraju pratiti, kontrolis ati i usmjeravati, kako bi

se ispunila očekivanja svih steikholdera, u okviru ogranič enja koja nameću
razvojni c iljevi preduzeća i okruženje kao korjen drveta.

Ovaj način predstavljanja pos lovnog us pjeha putem modela drveta

pruža mogućnost da se vizuelno izrazi rezultat vrijednosti pos lovanja jer s e
često događa da se vremenski ne podudara sa odvijanjem pos lovnih
proces a.

Rezultati pos lovanja i pos lovni uspjeh jednog preduzeća imaju više
aspekata i moraju se sagledavati u dužem vremenskom periodu pos lovanja.

Po usvajanju modela i definis anju pos lovnog uspjeha sa svih

aspekata, internih i eks ternih us lova pos lovanja, pos lovni proc es i, tekuć i i
buduć i rezultati pos lovanja kao i s am pos lovni us pjeh, integrišu se s a
interakc ijama modela.

224
 Inače, model oblikuje internu i eksternu stvarnost, sa svim faktorima
relevantnim za ostvarivanje željenog pos lovnog uspjeha, a is ti s e razrađuju
na princ ipu iznalaženja najboljeg nač ina da se dođe do pos tavljenog cilja
pos lovanja.

Iskazivanjem pos lovnog us pjeha preduzeć a, prema navedenom

modelu, dolazi se do s ledećih zaključ aka:

- pos lovni uspjeh može s e iskazati kao s et indikatora koji se međusobno

dopunjuju, a koji opis uju proces posredstvom koga se ostvaruju
pos lovni rezultati;
- ostvarivanje pos lovnog uspjeha predstavljeno navedenim uzročnim
modelom pokazuje na koji nač in današnji pos lovni proces i mogu
uticati na buduću uspješnost pos lovanja;
- indikatori pos lovnog uspjeha su osnova upravljačkih odluka s amo ako
su informac ije koje oni pružaju validne i kao takve njihova pouzdana
informac iona podloga;
- važnos t i značaj indikatora pos lovnog uspjeha različiti su u zavisnost i
od eksternih i internih koris nika;
- indikatori pos lovnog us pjeha povezani su sa domenom odgovornosti i
nagrađivanja onih koji su krivi ili zas lužni za njihovo ostvarivanje;
- indikatori pos lovnog uspjeha mogu s e formulis ati i odrediti s amo
ukoliko se ulaganja i rezultati mogu izmjeriti ili opisati na takav nač in
da su razumljivi s vim s trukturama menadžmenta koje će, na osnovu
njih, kontrolisati i usmjeravati buduće pos lovanje preduzeća;
- pod utic ajem eksternih i internih faktora pos lovanja, navedeni uzročn i
model iskazuvanja pos lovnog uspjeha mora se kontinuirano revidirati;
- indikatori pos lovnog uspjeha koji se mogu formulis ati i odrediti na
osnovu predstavljenog modela jesu s intetič ki izražene upravljačk e
odluk e u proteklom pos lovanju preduzeća;
- modelu uzročnosti, odnosno modelu drveta u iskazivanju pos lovnog
uspjeha, može se pristupiti na dva načina i to: da je još uvjek validan i
da se kontinuirano mora revidirati;
- indikatori pos lovnog uspjeha s u pojmovi koji označavaju odnos
između ulaganja i rezultata, koji s e kontinuirano i uvjek iznova
moraju interpretirati i procjenjivati;
- prilikom korišć enja indikatora pos lovnog uspjeha u upravljač kom
procesu, ključ na odluka je određivanje referentne vrijednosti
(istorijs ke, plans ke, standardne ili relevantnih konkurenata) sa kojom
se indikatori kompariraju;

225
 - indikatori pos lovnog uspjeha rezultat su konstrukcije menadžera koji
generis anje buduće uspješnosti pos lovanja mogu predstavit i
navedenim uzročnim modelom koji je rezultat timskog rada;
- indikatorima pos lovnog uspjeha definiše s e domen odgovornosti i
nagrađivanja konkretnih uč esnika u pos lovanju, od najviših nivoa
menadžmenta do neposrednih izvršilaca i obrnuto, domen
odgovornosti i nagrađivanja definiše konkretni s et indikatora;
- is kazivanje pos lovnog us pjeha odgovarajuć im s etom indikatora po
navedenom modelu ima za c ilj da se odredi skup uzročnih odnosa i
samih poslovnih procesa u pravcu koordinac ije svih aktera, kao i
zadovoljstvo svih steikholdera.
Svi zaključc i predstavljeni modelom drveta ističu važnost usaglašenja
svih učesnika u konstituis anju adekvatnog seta indikatora kao predus lova
rac ionalnog korišćenja angažovanog kapitala i rac ionalnog trošenja
elemenata proizvodnje u funkc iji ostvarivanja strateškog c ilja unapređenja
tržišne pozic ije preduzeća.

Pored računovodstvenih izvještaja opšte namjene i tradic ionalnih

parc ijalnih indikatora pos lovnog uspjeha- produktivnost, ekonomičnost i
rentabilnost- univerzalni model is kazivanja pos lovnog uspjeha, koji može
zadovoljiti zahtjeve i potrebe svakog preduzeća i segmenata njegove
organizac ione strukture, ne pos toji.

Radi toga, preduzeća trebaju kontinuirano us avršavati svoje s pec ifič ne

postojeće modele za prać enje, kontrolu i usmjeravanje pos lovnog uspjeha,
preuzimati nova rješenja i kombinovati rješenja postojeć ih modela u c ilju
sveobuhvatnog izražavanja pos lovnih rezultata.

Svaki model ima svoje spec ifičnosti koje zavise od toga ko, u kakvim
us lovima, sa kojim predubjeđenjem i u kom vremenskom periodu
pos lovanja to mjerenje obavlja.
Značaj i utic aj modela na upravljanje pos lovnim uspjehom, zavis i od
nač ina njegove primjene, jer samo adekvatno primjenjeni modeli
izražavanja i mjerenja ukupnoh pos lovnog uspjeha mogu biti znač ajni
kontrolno- upravljački instrumenti usmjeravanja uspješnosti pos lovanja
preduzeća u željenom pravcu.
Kako se može uspješnije upravljati onim što se može izmjeriti, proces
izražavanja i mjerenja pos lovnog uspjeha dovodi s e direktno u vezu s a
pos lovnom uspješnošću, strategijama razvoja i unapređenjem tržišne
pozic ije preduzeća.

226
 Izražavanje, mjerenje, kontrola i usmjeravanje pos lovnog uspjeha
preduzeća je ključna upravljač ka aktivnost u pravcu kontinuiranog
poboljšanja ekonoms kog i finans ijskog položaja preduzeća.

Primjenjeni s is tem iskazivanja pos lovnog uspjeha zavis i od toga kako

menadžment shvata važnost ove kontrolno- upravljačke aktivnosti, kao i od
organizac ione strukture konkretnog pos lovnog uspjeha preduzeća.

227
 ZAKLJUČNA RAZMA TRANJA

1. Izmjenjeni us lovi privređivanja, u vidu integrac ije i globalizac ije

tržišta, utiču na us ložnjavanje i težinu zadataka rac ionalizac ije ulaganja
kapitala, kao elementa pos lovnog uspjeha. U vrijeme tranzic ije domać e
privrede na tržišne kriterijume pos lovanja, posebno dolazi do izražaja
značaj upravljanja ulaganjem kapitala u procesu reprodukc ije zbog
posebno naglašene potrebe za finans ijs kim sredstvima, kako u tekućem
procesu, tako i u sferi investiranja u rast i razvoj preduzeća.

Os im rac ionalizac ije trošenja elemenata proizvodnje, poseban

naglas ak s tavlja se na racionalizac iju angažovanja vrijednosti kao oblika
ulaganja kapitala i na taj nač in istraživanje je dobilo na vremenskoj
dimenziji reprodukc ije.

Pos lovni us pjeh preduzeća bazira se na primjeni globalnih princ ipa

ekonomske efikasnosti korišćenja ljudskih i materijalnih resurs a i princ ipa
efektivnos ti zadovoljenja potreba potrošača.
Polazna osnova ovog istraživanja bila je težnja za pos tizanje što
boljih rezultata(output-a)uz minimalna ulaganja kapitala u proces
reprodukc ije(input-a).

Sa tog aspekta, pokazano je da vrijednost tokova na relac iji:

angažovani kapital- troškovi- obim proizvodnje- ukupan prihoda- dobitak,
stvarna je platforma za djelovanje upravljačkih struktura u c ilju
zadovoljenja projektovanog pos lovnog uspjeha preduzeća kao i što
povoljnije tržišne pozic ioniranosti.

Veoma bitna determinanta uspješnosti pos lovanja preduzeća je

svakako efikasnost korišćenja ljudskih i materijalnih resurs a.

Zbog ograničenosti res ursa- kapitala, kojima preduzeće raspolaže,

potrebno je aktivnost menadžmenta usmjeriiti na regulisanje tokova
vrijednosti u c ilju ubrzavanja procesa reprodukc ije. Na taj nač in s e
doprinos i us pješnijem pos lovanju preduzeća kao osnovnog subjekta tržišne
privrede.

Neposredni su faktori efikasnosti pos lovanja preduzeća, us klađivanje

oba pods istema ulaganja, rac ionalno trošenje elemenata proizvodnje i
angažovanje vrijednosti sa posebnim akcentom na vremens ku dimenziju
reprodukc ije.

228
 Istraživanje ključnih determinanti c jelovitog kvaliteta ekonomije
usmjerenih na obezbjeđenje unapređenja tržišne pozic ije preduzeć a,
obuhvatilo je :

- analizu tokova angažovanog kapitala, sa posebnim tretmanom

uticaja vremens ke dimenzije na ovaj oblik ulaganja;
- analizu kvalitativne i kvantitativne strukture i dinamike
angažovanja kapitala u procesu reprodukc ije, i
- analizu kvalitativne i kvantitativne strukture i dinamike trošenja
elemenata proizvodnje.

2. Brzo, pouzdano i rac ionalno reagovanje menadžmenta preduzeć a

us lovljeni su savremenim us lovima privređivanja kao i veoma izoštrenim
zahtjevima kupaca u pogledu c ijena, kvaliteta, funkcionalnosti i dizajna
proizvoda kroz s ervis e, rokove, nač ine isporuke i dr. Pošlo s e od toga da,
okosnic u analitičko-metodološke strukture u savremenom preduzeću, č ine
razvijanje i us avršavanje kvantitativne analize i implementac ija s tatističko-
matematičkih metoda modeliranja njihove međuzavisnosti.

Na osnovu toga, is traživanje je rezultiralo konstituis anjem

odgovarajuć ih indikatora i mjerila za utvrđivanje velič ine ulaganja kapitala
u pos lovanje preduzeća, a sve u c ilju razvijanja analitič ko- metodološkog
instrumentarijuma rac ionalizac ije ukupnih input-a po jedinic i output-a.

To svakako znači, konstituisanje adekvatnih kontrolno- upravljačkih

instrumenata, indikatora i mjerila kao i modela praćenja, predviđanja,
kontrole i usmjeravanja ulaganja kapitala a sve u sklopu spec ifičnih
upravljačkih tehnika.

Prema tome, istraživanje je usmjereno u cilju iznalaženja analitičko-

metodološkog instrumentarijuma racionalizac ije trošenja elemenata
proizvodnje i angažovanja kapitala po jedinic i os tvarenog rezultata
reprodukc ije.

Izražavanje i mjerenje odnosa između ulaganja kapitala i dobitka,

preds tavlja objekat kvantitativne analize, koja pruža pouzdane i egzaktne
informac ije o efektima već preduzetih, kao i izvorima buduć ih parc ijalnih i
cjelovitih upravljačkih mjera u pravcu rac ionalizac ije input.a preduzeća uz
iznalaženje adekvatnih mogućnos ti maks imizac ije output-a.

3. Sva izražavanja, mjerenja, prać enje, predviđanje, kontrola i

usmjeravanje troškova može se vršiti raznim tehnikama, a u sklopu novih
savremenih pristupa upravljanju ovim oblikom ulaganja.

229
 Svakako, s vakom konceptu upravljanja troškovima adekvatan je
poseban s istem njihovog obračuna, pri č emu, metod obračuna po
standardnim troškovima i metod ciljnog troška imaju poseban znač aj.

Ostvarivanju višeg stepena kvaliteta ekonomije doprinos i

usmjeravanje troškova primjenom međunarodnih standarda kao
nezamjenjivog kontrolno- upravljačkog ins trumenta rac ionalizac ije
pos lovanja preduzeća uz zadovoljenje željenih i c iljnih dobitaka po jedinic i
proizvoda.

U s kladu s a savremenom upravljačkom pris tupu troškovima, tehnika

grafikona je posebno vrijedan analitič ko- metodološki ins trument
vizuelnog izražavanja i pouzdanog mjerenja, predviđanja, kontrole i
usmjeravanja visine, strukture i dinamik e troškova u zavis nosti od
uspostavljanja i korišćenja kapac iteta.

Na taj nač in, istraživanje je pokazalo da kvantitativni karakter

međuzavis nosti troškova i stepena korišć enja kapac iteta omogućuje
primjenu vodeć ih statističko- matematičkih metoda regres ione i
korelac ione analize, uz prikaz grafikonom.

To znač i, došlo je do pokazatelja važnosti i intenziteta utic aja

varijac ija obima proizvodnje na varijabilitet troškova, a i verifikovana je
postavka o obimu proizvodnje kao prvoj među najvažnijim determinantama
vis ine, strukture i dinamike troškova.

Uporedna kvantitativna analiza dinamike troškova i dinamika neto

rezultat reprodukc ije uz iste statistič ko- matematičke metode, dovela je do
objektivnog i egzaktnog utvrđivanja optimalnog stepena korišćenja
kapac iteta sa aspekta dobitka po jedinic i proizvoda- tačka minimum
troškova- kao i sa as pekta maks imalnog ukupnog dobitka- tačka
maksimalnog dobitka-

Na taj nač in, is traživanje je potvrdilo značaj i obaveznost utvrđivanja

vis ine i dinamike marginalnih troškova kao analitičkih kategorija
savremene ekonomske teorije i prakse u pravcu utvrđivanja ekonoms kog
položaja preduzeća i vođenja njegove rac ionalne, tekuće i razvojne
politike.

Na drugoj strani, vodeć im metodama statistič ko- matematičke

analize, testirana je praktična aplikac ija, i objektivno verifikovana teorijski
data aproks imac ija dinamike troškova u zavisnosti od promjena obima
proizvodnje. T ako je istraživanje odredilo stepen pomoć i i primjene
ekonomske teorije i metodologije u upravljačkom procesu rac ionalizac ije
trošenja elemenata proizvodnje.

230
 Pošto je kvantitativna karakteristika analize nametnula parc ijalnu
obradu pojedinih vrsta troškova, prezentiranjem pojedinačnog
kvantitativnog odnosa između razvojnog toka troškova i promjena stepena
korišćenja kapac iteta, us lovljena je parc ijalna i analitička kvalitativna
dimenzija istraživanja, čime nije narušila integralnost, već nasuprot
potvrdila čvršću i s intetič ku povezanost ključnih ekonomskih kategorija
pos lovnog uspjeha u funkc iji unapređenja tržišne pozic ije preduzeć a.

Samim tim, pokazala s e i neophodnost objedinjavanja svih

parc ijalnih mjera u c jelinu upravljačkih aktivnosti usmjerenih na
regulis anje visine, strukture i dinamik e troškova, ukupno i po jedinic i
rezultata pos lovanja.

Obrađena i prezentirana tehnika upravljanja troškovima kao

pods istemom ulaganja kapitala, predstavlja oblik primjene opšte naučne
metode modeliranja koja sa razvojem kibernetike kao teorije izgradnje i
upravljanja s loženim dinamičkim s istemima, dobija s ve više na značaju. Uz
pomoć računara, implementac ija ovih metoda doprinos i razvoju upravljanja
pos lovanjem i omogućuje razvoj i usavršavanje informac ionog s is tema u
preduzeću kao neminovan proces revolucionarnog razvoja informac ione
tehnologije i međunarodne standardizac ije pos lovanja.

4.Pored utrošenih v rijednosti elemenata proizvodnje, vrijeme u

kojem s e angažovanje kapitala u reprodukc iji odvija, predstavlja značajan
izvor organizacionih mjera.

Istraživanjem je potvrđeno da velič ina angažovanog kapitala u

procesu reprodukc ije zavis i od dužine ciklusa reproduk cije i iznosa
troškova elemenata proizvodnje. Jer, upravljanje angažovanim kapitalom,
pojedinačno i ukupno je spec ifič no i determinisano je regulis anjem brzine
njegovog kruženja u reprodukc iji i snižavanjem trošk ova elemenata
proizvodnje po jedinici rezultata.

Nasuprot tome, duži ciklus angažovanja i već i troškovi po jedinic i

rezultata us lovljavaju poras t sume korišć enog kapitala, a samim time
dovode do negativne pos ljedice u vidu rasta kamate na tuđi i sopstveni
kapital. Na taj nač in, trošenje i angažovanje, kao pods istemi input-a
ekonomskog sis tema preduzeća, ispoljavaju međusobnu us lovljenos t i
povezanost.

5. Na uspješnost upravljačkih mjera menadžmenta preduzeć a

neposredno utič e utvrđivanje adekvatne analitičko- metodološke aparature

231
za efikasno i efektivno upravljanje ulaganjem kapitala i njenom praktičnom
aplikac ijom. Na taj nač in, postignuti poslovni uspjeh kao kvantitativni
izraz ostvarenog kvaliteta konkretne ekonomije, pokazuje rac ionalnos t
tokova kapitala i trošenja elemenata proizvodnje u odnosu na velič inu
ostvarenih rezultata.

Izražavanje pos lovnog uspjeha parc ijalnim indikatorima

produktivnosti, ekonomičnosti i rentabilnos ti iskazuje se stepen os tvarenja
parc ijalnih ekonoms kih princ ipa tj. efikasnos t funkc ionis anja proizvodno-
tehnološkog, razmjenskog i finans ijskog pods istema organizac ione
strukture preduzeća, č ime se omogućuje kontrola i usmjeravanje kvaliteta
pojedinog pods istema u jedinstvenom integralnom c ilju ostvarivanja
efikasnosti c ijelog s istema preduzeća.

Svakako, izražavanjem i mjerenjem ukupnog pos lovnog us pjeha

formalno se definiše efikasnost i efektivnost funkc ionisanja c jelokupnog
sistema preduzeća i ostvaruje stepen ostvarivanja globalnog ekonomskog
principa- ostvariti određeni rezultat uz minimalna ulaganja.

U is traživanju je utvrđena velika divergentnost i nedostac i

parc ijalnih indikatora ali i kompleksnost ove problematike.

U postojeć im rješenjima ekonoms ke teorije i praks e razvila su se dva

različ ita pristupa, i to jedan orijentis an na steikholdere i drugi,
najs avremeniji, orijentis an na procese.

Dva su osnovna problema koja s u prisutna a to je – šta mjeriti, koje

performanse izražavati i oc jenjivati i drugi- kako mjeriti, odnosno kojim
setom indikatora ili modelom is kazivati ukupni pos lovni uspjeh preduzeć a.

U tom kontekstu, istraživanje je pokazalo da izražavanje, mjerenje,

kontrola i us mjeravanje pos lovnog uspjeha preduzeća zahtijeva da s e
aktivnosti menadžmenta rasporede, tako da se omoguć i razvoj
upravljačkog i organizac ionog sis tema preduzeća u skladu sa njihovim
pos lovnim potenc ijalima i razvojnim strategijama, kao i u skladu s a
us lovima okruženja.

Potrebno je:

- opis ati proces stvaranja vrijednosti u vremenu i prostoru,

- is kazivanje pos lovnog uspjeha mora biti zajedničko svim
steikholderima,

232
 - odgovornost i pravo na upravljanje mora se dodijeliti na bazi
formulisanog modela iskazivanja pos lovnog us pjeha,
- utvrditi i formulis ati indikatore i nač in ostvarivanja pos lovnog
uspjeha,
- utvrditi referencu s a kojim ć e se porediti ostvareni pos lovni
uspjeh,
- interpretirati indikatore,
- identifikovati i sproves ti upravljačke aktivnosti koje će voditi
ostvarenju strateškog c ilja unapređenja tržišne pozic ije preduzeća.

Istraživanjem s u kritički analizirana postojeća rješanje i formulisan

prijedlog moguć eg rješenja, a na bazi uzročnog modela , a orijentisan i na
steikholdere i na proces e.

Praktična aplikac ija predloženog rješenja spec ifična je za svako

preduzeće, u zavisnosti od toga u kakvim internim i eksternim us lovima, s
kakvim predubjeđenjem i ko izražava i mjeri pos lovni uspjeh.

6. Stečenu tržišnu pozic iju i konkurentsku prednost preduzeća kao i

ukupnu uspješnost preduzeća, iskazuju konstituis ana mjerila i indikatori
pos lovnog us pjeha. Utvrđeni pos lovni uspjeh nije samo kvantitativni i
sintetički izraz ukupnog kvaliteta konkretne ekonomije preduzeća već i
ključni faktor tržišnog pozic ioniranja preduzeća, što je i os novni zadatak
njegove upravljačke strukture. Potvrđeno je da je unapređenje tržišne
pozic ije preduzeć a u savremenom okruženju u neposrednoj uzročno
pos ljedič noj međuzavis nosti na relac iji visok poslovni uspjeh-
zadovoljavajuća tržišna pozicija, i obratno.

U tom c ilju neophodno je utvrditi konkurentsk e sposobnosti u odnos u

na postojeće sve zahtjevnije domaće i globalno tržište, a zatim opredjeliti
se za adekvatan asortiman, promoc iju, servis i kanale prodaje i što brže i s a
što nižim troškovima po jedinici proizvoda tj. što nižom prodajnom cijenom
doć i do kupca.

Pretvaranje ovakvog shvatanja u odgovarajuću strategiju razvoja i

pos lovnu politiku preduzeća predstavlja os novni zadatak njegove
upravljačke strukture.

Paralelno s tim, skraćenje c iklus a reprodukc ije, uz smanjenje zaliha,

povećaće fleks ibilnost koje je uz inovativnosti i investiranje u rast i razvoj
preduzeća, od pres udne važnosti za unapređenje tržišne pozic ije preduzeć a.
Platforma efikasnog i efektivnog upravljačkog odluč ivanja usmjerenog u
233
pravcu rasta i razvoja marketing orijentisanog preduzeća je pozic ioniranje
konkretnog s istema reprodukcije u odnosu na tržište i rac ionalno ulaganje
kapitala. Konkretna analitičko- metodološka aparatura treba da bude
podloga biznis plana, odnosno sastavni dio svakog segmenta- proizvodnje,
finans ija, pos lovnog uspjeha i tržišne pozic ije.

Poboljšavanjem i usavršavanjem prezentiranog upravljačkog

instrumentarijuma kroz daljnja naučno- teorijska istraživanja i njegove
primjene u savremenoj privrednoj praks i, doći će s e do potpunijeg
is punjavanja zahtjeva efikasnosti i efektivnosti menadžmenta u
sprovođenju praćenja, predviđanja, kontrolisanja i usmjeravanja tekućeg
poslovanja, razvoja i tržišnog pozicioniranja preduzeća.

234
 LI TERATURA

Adižes I., «Upravljanje živ otnim ciklusima preduzeća»Grmeč,

Beograd, 2001.
Andžić R., «Modeliranje upravljanja i kontrole u složenim
dinamičkim sistemima»,
Republička zajednica nauke i Srbije, Beograd, 1982
Babić M., «Menadžment i organizacija»,
grupa autora KIZ Centar Beograd,1997
Babić M., «Menadžment- struktura i funkcije»
Stavrić B KIZ Centar Beograd, 2003
Babić Š., «Uvod u ekonomiku poduzeća»
Škols ka knjiga Zagreb, 1967.
Bakić B., «Metodologija ocjenjivanja ekonomičnosti proizvodnog-
tehnološkog procesa»
Ekonomika, Beograd, 1984.
Bandin T., «Produktivistička teorija ekonomskog uspjeha»
Savremena administrac ija, Beograd, 2000.
Bandin T., «Stopa dobiti» sves ka 1-5.
Savremena administrac ija , Beograd, 1998- 2003.
Bandin T., «Ekonomika preduzeća»
i grupa autora Ekonomski fakultet ,Subotica, 2003.
Baroš Ž., «Menadžment» KIZ Centar Beograd, 2005.
Baroš Ž., «Mikroekonomija» Apeiron Banja Luka, 2006.
Baroš Ž., «Organizacija i upravljanje preduzećem»
Zavod distrofič ara Banja Luka, 2004.
Baroš Ž., «Organizacija preduzeća» KIZ Centar Beograd, 2005.
Baroš Ž., «Osnove menadžmenta» Vizija, 2005.
Baroš Ž., «Planiranje tržišnog poslovanja»
Apeiron Banja Luka, 2006.
Baroš Ž., «Preduzetništvo i preduzetnički menadžment»
Apeiron Banja Luka, 2006.
Baroš Ž., «Teorija troškova»KIZ Centar Beograd, 2005.
235
Berberović Š., «Teorija i metodologija troškov a»
Stavrić B., Informator, Zagreb, 1985.
Berberović Š., «Kako voditi biznis-
Berberović D., Ekonomika i organizacija biznisa»
KIZ Centar, Beograd, 1996.
Božić V., «Sistem mjerenja rezultata rada»
Savremena administrac ija, Beograd, 1988.
Božić V., «Analiza strukture mezoekonomskog sistema u
društveno- ekonomskoj prak si», Beograd 1972.
Božić V., «Mjerenje ukupnog poslovnog uspjeha i kriterijumi
raspodjele dohotka» Beograd, 1968
Čobeljić N., «Makroekonomija i priv redni razvoj»
Savremena administrac ija, Beograd, 1997.
Čobeljić N., «Prilozi teoriji privrednog razvoja»
Savremena administrac ija, Beograd, 1998.
Draker P., «Menadžment za budućnost» Grmeč, Beograd, 1995.
Drašković M., «Opšta metodologija» Naučna knjiga, Beograd, 1980.
Erešić M., «Sav remena metodologija u teorijskoj ekonomiji»
Ekonomski fakultet Beograd, 1986.
Figar N., «Troškovi preduzeća», Nadic a Figar, Niš, 2003.
Gallbraith J. K., «Novac» , Grmeč, Beograd, 1997.
Gejts B., «Poslovanje brzinom misli»
Hemingvej K., Prometej, Novi Sad, 2001.
Gračanac A., «Svjetsko tržište i uslovi globalizacije»
Privredna komora Jugos lavije, Beograd, 2001.
Grozdanović D., «Ekonomika preduzeća» Ekonomski fakultet Niš, 2002.
Grozdanović D., «Ekonomska efikasnost strategije preduzeća»
Ekonomski fakultet Niš, 1995.
Grupa autora., «Doprinos profesora Stevana Kuk oleče ekonomskoj
teoriji i praksi»
Institut za ekonomiku i finans ije, Beograd, 1995.

236
Grupa autora., «Efikasnost promjena- preduslov fleksibilne
proizvodnje» Šveds kog instituta za rac ionalizac iju
prevod Nonković M, Prometej, Novi Sad, 1995.
Gwartney J. D., Stroup R. L., «Ekonomija i prosperitet: šta svako treba
da zna o tržišnoj priv redi»
Institut ekonoms kih nauka, Beograd, 1996.
Hanić H., «Istraživanje marketinga i MIS»
Ekonomski fakultet, Beograd, 2001.
Harington N.J., “High P erformance Benchmarking»
Harington J.S., Mc Graw-Hill, SAD. 1996.
Helling J., «Svjetski šampioni» Švedski institut za rac ionalizac iju
prevod Nonković M. Prometej, Novi Sad, 2001.
Helmrich K., «Procesi produktivnosti» Švedski ins titut za
rac ionalizac iju prevod Nonković M.
Prometej, Novi Sad, 2001.
Jakovčević K., «Troškovi u menadžmentu»
Ekonomski fakultet, Subotica, 1993.
Jakovčević K., «Struktura u v rednovanju kapitala»
Ekonomski fakultet, Subotica, 2002.
Jovič ić M., «Ekonometrijski modeli»
Ekonomski fakultet, Beograd, 1981.
Kenig Ž., «Biće preduzeća» Vedes, Beograd, 1994.
Kolarić V., «Teorija dinamike troškova» Rad, Beograd, 1975.
Kolarić B., Sekulić R., «Upravljanje troškovima» Ekonomski
fakultet, Beograd, 1989.
Komazec S., Ristić Ž., «Ekonomija kapitala i finansiranje razvoja»
Viša pos lovna škola, Beograd, 2000.
Komazec S., «Finansijska tržišta i berze»
i grupa autora., Jantar, Beograd, 2003.
Kondić R., «Strategijski menadžment» FPB Prijedor, 2005.
Kondić R., «Pozicioniranje profita» 2006.
Kostić K., «Izrada i korišćenje poslovnih modela» Fakultet
organizac ionih nauka, Beograd, 2001.

237
Kostić Ž., «Osnovi teorije mezoekonomije»
Savremena administrac ija, Beograd, 1977.
Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća»
i grupa autora., Kons alting c entar, Beograd, 1993.
Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća»
Kukoleča S., KIZ Centar, Beograd, 1992.
Kostić Ž., «Ekonomika preduzeća»
Milojević M., Savremena administrac ija, Beograd, 1998.
Kotler P., «Upravljanje marketingom» Informator, Zagreb, 1998.
Kovačević M., «Sistemi obračuna troškova»
Privredna štampa, Beograd, 1982.
Krasulja D., «Sistem obračuna po varijabilnim troškovima»
Institut za ekonoms ka is traživanja, Beograd, 1969.
Krasulja D., «Poslovne finansije»
Ekonomski fakultet Beograd, 1997
Krčevinac S., «Ekonometrijske metode»
Fakultet organizac ionih nauka, Beograd, 1998.
Kukoleča S., «Ekonometar» Kons alting centar, Beograd, 1994.
Kukoleča S., «Ekonomika organizacije udruženog rada» knjiga 1 i 2.
Savremena administrac ija, Beograd, 1978
Kukoleča S., «Ekonomika preduzeća» s veska 1.
Informator, Zagreb, 1961.
Kukoleča S., «Mjerenje poslovnog uspjeha»
Informator, Zagreb, 1966.
Kukoleča S., «Ekonomika i organizacija proizvodnje»
Stavrić B., Savremena administrac ija , Beograd, 1989.
Levi- J akšić M., «Upravljanje tehnološkim inovacijama»
Fakultet organizac ionih nauka, Beograd, 1995.
Lončarević R., «Menadžment» Ekonomski fakultet Banja Luka 2006.
Majc en Ž., «Troškovi u teoriji i praksi» Informator, Zagreb, 1981.
Marinković R., «Teorija cijena»
Ekonomski fakultet, Kragujevac, 2001.

238
Markovski S., «Teorija i politika cijana- kritički eseji,
Zdravković D., Ekonomski fakultet Niš, 1996
Markovski S., «Troškovi u poslovnom odlučivanju»
Naučna knjiga , Beograd, 1991.
Martić LJ., «Matematičke metode za ekonomske analize»
Narodne novine, Zagreb, 1990.
Mašić B., «Menadžment škole i novi pristupi»
Lončarević R., Ekonomski fakultet Banja Luka, 2000.
Mašić B., «Strategijski menadžment»
Univerzitet Braća Karić, Beograd, 2001.
Milisavlje vić M., «Osnovi strategijskog menadžmenta»
Ekonomska biblioteka, Beograd, 1997.
Milisavljević M.,«Troškovi kao faktor poslovne politike preduzeća»
Savez ekonomista Jugos lavije, Beograd, 1965.
Milisavlje vić M., «Marketing» Ekonoms ki fakultet, Beograd, 1999.
Milisavlje vić M., «Politika cijena preduzeća»
Ekonomska biblioteka, Beograd, 1972.
Milisavlje vić M., «Sav remeni strategijski menadžment»
Institut ekonoms kih nauka, Beograd, 2002.
Mikerević D., «Finansijski menadžment»
Ekonomski fakultet Banja Luka, 2005.
Mikerević D., «Upravljanje finansijama preduzeće u tranziciji»
Ekonomski fakultet, Banja Luka, 1997.
Nikolić M., «Ekonomika preduzeća»
i grupa autora., Ekonomski fakultet, Beograd, 1996.
Nikolin K., «Racionalizacija kapitala»
Švedski institut za rac ionalizac iju prevod Nonković M.
Prometej, Novi Sad, 1995.
Pejić L., «Ocjena boniteta preduzeća»
i grupa autora., Privredni pregled, Beograd, 1991.
Perović D., «Teorija troškova» Svjetlost, Sarajevo, 1984.
Perović M., «Proizvodni sistemi» VIM, Kragujevac, 1996.

239
Perović- Jovanović M., Kis ić S., «Ekonomika preduzeća»
Savremana administrac ija, Beograd, 1999.
Petrović P., «Upravljanje rizicima na tržištu kapitala»
Institut ekonoms kih nauka, Beograd, 2000.
Pjanić Z., «Sav remene buržoask e teorije vrijednosti i cijena»
Savremena administrac ija, Beograd, 1979.
Pjanić Z., «Teorija cijena»
Savremena administrac ija, Beograd, 1988.
Radovanović R., «Analiza poslovanja preduzeća»
Savremena administrac ija, Beograd, 1993.
Radovanović R., Škarić- Jovanović K., «Finansijsko računovodstvo»
Ekonomski fakultet Beograd, 2003.
Radunović D., «Teorijsko- metodološki problem mjerenja
produktivnosti rada « Savremena adminis trac ija,
Beograd, 1970.
Radunović D., «Problemi i faktori produktivnosti»
Savremena administrac ija, Beograd, 1977.
Radunović D., «Marketing» Viša tehnič ka škola Kruševac, 1998.
Ranković J., «Upravljanje finansijama preduzeća»
Ekonomski fakultet Beograd, 1997.
Ranković J., «Repetitorijum o finansijskom položaju i kreditnoj
sposobnosti preduzeća» Proinkom, Beograd, 1977.
Rentzhog O., «Temelji preduzeća sutrašnjice»
Švedski institut za rac ionalizac iju prevod Nonković M.
Prometej, Novi Sad, 2000.
Robinson J., «Uvod u suvremenu ekonomiku»
Eatwell J., Omladinski kulturni centar, Zagreb, 1990.
Rocco F., «Poslovni Business to B usiness marketing»
i grupa autora., Škols ka knjiga, Zagreb, 1998.
Rodić J., » Poslovne finansije i procjena vrijednosti preduzeća»
Ekonomika, Beograd, 1991.
Rozman R., Pučko D., «Ekonomika podjetja» Ekonomski fakultet,
Ljubljana, 1998.

240
Savić N., «Mikroekonomija tranzicije u tržišnu privredu»
Institut za ekonoms ka is traživanja, Beograd, 1993.
Samuels on P. A., «Ekonomika, uvodna analiza» |
Savremena administrac ija, Beograd 1969.
Senić R., «Upravljanje rastom i razvojem preduzeća»
Savremena administrac ija, Beograd, 1993.
Sorak M., «Organizacija i upravljanje preduzeća»
Tehnološki fakultet Banja Luka, 1996.
Sraffa P., «Proizvodnja roba pomoću roba»
Ekonomska binlioteka Zagreb, 1980.
Stanić S., Rač ić Ž., «Matematička analiza ekonomskih problema»
Grmeč, Beograd, 1998.
Stavrić B., «Ekonomika preduzeća»
i grupa autora., KIZ Centar, Beograd, 2004.
Stavrić B., Kokeza G., «Upravljanje poslovnim sistemima»
Tehnološko- metalurški fakultet, Beograda, 2002.
Stavrić B., Berberović Š., «Troškovi i poslovna politika preduzeća»
Ekonomski fakultet Banja Luka, 1990.
Stavrić B., Berberović Š.,Šunjić-Beus M., «Teorija ekonomije
preduzeća» 1998. Ekonomski fakultet Sarajevo i
Ekonomski fakultet Banja Luka,
Stavrić B., Berberović Š., Anđelković R., «Ekonomika preduzeća»
Ekonomski fakultet Priština i KIZ Centar Beograd 1996.
Stavrić B., «Planiranje tržišnog pos lovanja»
Berberović Š., Apeiron Banja Luka, 2006.
Baroš Ž.,
Stefanović Ž., «Menadžment» Ekonomski fakultet, Institut za
Ekonomska istraživanja Beograd, 1997.
Stevanović N., «Sistemi obračuna troškova»
Ekonomski fakultet Beograd, 1998.
Stevanović N., «Upravljačko računovodstvo»
Ekonomski fakultet Beograd, 2000.
Stojanović I., «Kako ostvariti najveći profit»
Ekonomski fakultet Beograd, 1994.

241
Stojanović I., «Sav remena tržišta i cijene»
Naučna knjiga Beograd, 1977.
Stojanović I., «Sto pojmova- problemi tržišne ekonomije»
DTS Beograd, 1996.
Stojanović I., «Teorija cijena» Ekonomski fakultet Beograd,1997.
Subotić D., «Menadžment ljudskim faktorima»
Tehnič ki fakultet Čačak, 2001
Šamić M., «Kako nastaje naučno djelo» Svjetlost, Sarajevo, 1990.
Tejlor F., «Naučno upravljanje» Rad , Beograd, 1967.
Tepšić R., «Obrtna sredstva» Informator, Zagreb, 1974.
Todorović E., «Rizik i rentabilnost» Ekonomski fakultet Niš 2002.
Todorović J., «Menadžment proizvodnje» Mrlješ, Beograd, 1999.
Todorović J., «Strategijski menadžment»
Đurič in D., Institut za tržišna istraživanja, Beograd, 2000.
Janošević S.,
Tourki M., «Matematički modeli i metodi u ekonomiji»
i grupa autora., Ekonomski fakultet Beograd, 1999.
Tourki M., «Modeliranje ekonomskih procesa»
Ekonomski fakultet Beograd, 1991.
Turk I., «Iskazivanje i ocjenjivanje rezultata poslovanja»
Informator, Zagreb, 1982.
Tuševljak S., Rodić J., «Finansije preduzeća» Consseco ins titut
Sarajevo, 2003.
Vas iljević K., «Teorija i analiza bilansa» Beograd, 1962.
Vukotić V., «Priv atizacija i razvoj tržišne privrede»
Institut ekonoms kih nauka, Beograd, 1993.
Vidaković S., «Finansijsko izvještavanje»
Fakultet za us lužni biznis, Novi Sad, 2005.
Vitez I., «Finansijsko poslovanja» Informator, Zagreb, 1971.
Volaš Č., «Osnovi menadžmenta» Grafomark Laktaši,2006.
Vujanović B., «Metodi optimizacije» Univerzitet Novi Sad, 1997.

242
Vunjak N., «Poslovne finansije»
Ekonomski fakultete Subotic a, 1991.
Zečević T., Drašković M., «Kvantitativni modeli optimizacije»
Evropski univerzitet za internac ionalni biznis i
menadžment Beograd, 2001.
Žarkić N., «Analiza finansijskih perfomansi preduzeća»
Grafos log, Beograd, 1998.
Žižić M., «Modeli statističke analize»
Ekonomski fakultet Beograd, 2003.

243
SADRŽAJ

UVOD .................................................................................................... 1

PRVI DIO: STRUKTURA EKONOMSKOG RADA

KAO USLOVA OSTVARI VANJA REZUL TATA ................................. 7
I. EKONOMSKI RAD KAO USLOV EKONOMSKI H
REZUL TATA ................................................................................... 8
1. Organizac ioni oblic i preduzeća ....................................................... 8
2. Preduzeće kao dinamički organizac ioni s is tem ............................... 10
3. Struktura i dinamika materijalno - organizacionog s istema ............. 12
4. Princ ipi funkc ionisanja ekonomije preduzeća kao MOS-a ............. 13

II. ANGAŽOVANJE KAPI TALA KAO OBLI K ULAGANJA I

TROŠENJA .................................................................................... 17
1. Uloga sredstava u reprodukc iji ...................................................... 17
2. Vremenski aspekt angažovanja kapitala ......................................... 18
3. Pojavni oblic i kapitala .................................................................. 20
4. Utic aj sredstava na kvalitet ekonomije........................................... 23
5. Spec ifič nosti angažovanja kapitala po fazama ciklus a reprodukcije 25

III TROŠENJ E KAO OBLI K ULAGANJA U PROCESU

POSLOVANJA ............................................................................... 34
1. Trošenja elemenata proizvodnje i njihovo izražavanje .................... 34
2. Naturalno i finans ijsko izražavanje trošenja ................................... 36
3. Klas ifikac ija troškova po različ itim kriterijumima ......................... 46

IV ODNOSI I ZMEĐU ANGAŽOVANJA I TROŠENJA

U DI NAMI CI POSLOVANJA PREDUZEĆA................................. 54
1. Us lovljenost velič ine angažovanja kapitala i trošenja
elemenata proizvodnje.................................................................. 54
2. Kvantitativni pokazatelji efikasnos ti angažovanja kapitala ............ 56
3. Ciklus angažovanja kapitala u reprodukc iji................................... 63
4. Odnos angažovanja i trošenja u dinamic i pos lovanja ...................... 64

DRUGI DIO: UPRAVLJANJE TROŠKOVI MA KAO

ELEMENTOM ULAGANJA ............................................................... 68
I PROI ZVODNI KAPACI TET- USPOSTAVLJANJE I
KORIŠĆENJE ................................................................................ 69
1. Definis anje i klas ifikac ija proizvodnih kapac iteta .......................... 69
2. Ekonomski aspekt izbora velič ine kapac iteta ................................. 70

I
 3. Organizac iona struktura korišćenja kapac iteta................................ 71

II KARAKTERISTI KE PONAŠANJA TROŠKOVA U

DI NAMICI POSLOVANJA PREDUZEĆA .................................... 73
1. Ponašanje troškova u funkc iji uspostavljanja i
korišćenja kapac iteta .................................................................... 73
1.1. Ponašanje fiksnih troškova u dinamic i.................................. 73
1.2. Ponašanje varijabilnih troškova u dinamic i............................ 78
1.2.2. Ponašanje relativno fiksnih troškova u dinamic i.............. 82
2. Objektivna i s ubjektivna komponenta troškova u dinamic i ............ 86
3. Upravljanje ponašanjem pojedinih vrsta troškova u dinamic i
pos lovanja ................................................................................... 90
4. Ponašanje ukupnih troškova u funkc iji njihove
kvantitativne strukture.................................................................. 98
5. Spec ifič nosti ponašanja ukupnih troškova u dinamic i.................. 102

III. UPRAVLJANJE RAZVOJNI M TOKOM TROŠKOVA

KROZ ZONE KORIŠĆENJA KAPACI TETA .............................. 103
1. Zona degres ije ............................................................................ 103
2. Zona optimalnosti....................................................................... 105
3. Zona progres ije........................................................................... 107
4. Remanentnost troškova ............................................................... 109
5. Troškovi diferenc ije i granični troškovi ....................................... 111

IV GRANIČNI TROŠKOVI I POSLOVNA

POLI TI KA PREDUZEĆA ............................................................ 113
1. Granični troškovi i njihov odnos prema pros ječnim
troškovima ................................................................................. 113
2. Značaj graničnih troškova kod utvrđivanja optimalnog
stepena korišćenja kapac iteta ...................................................... 114
3. Značaj graničnih troškova kod istupa na tržište i
određivanje minimalnih prodajnih c ijena..................................... 118
V I NDI KATORI EFI KASNOSTI TROŠKOVA KAO
ELEMENATA ULAGANJA ......................................................... 121
1. Pokazatelji utic aja troškova kao elemenata ulaganja na ukupne
rezultate pos lovanja- kvalitet ekonomije preduzeća .................... 121
2. Metode obračuna c ijena koštanja u funkc iji tržišne pozic ije
preduzeća................................................................................... 135
TREĆI DIO: MODEL UPRAVLJANJA TROŠKOVI MA
KAO ELEMENTOM POSLOVNOG USPJEHA ............................... 152
I. METODOLOŠKA DEFI NISANJA KVALI TETA
EKONOMIJE PREDUZEĆA........................................................ 153
II
 1. Pos lovni uspjeh kao pokazatelj materijalnog
razvoja preduzeća....................................................................... 153
2. Kvantitativni rezultati pos lovnog uspjeha .................................... 154
3. Benchmarking ............................................................................. 157

II PARCIJALNI POKAZATELJI POSLOVNOG USPJEHA ........... 162

1. Produktivnost kao pokazatelj efikasnosti pods istema
proizvodnje ................................................................................ 162
2. Ekonomičnost kao pokazatelj efikas nosti pods istema
razmjene .................................................................................... 167
3. Rentabilnost kao pokazatelj efikas nosti pods istema
finans iranja ................................................................................ 175
III KOMPLEKSNE METODE KAO POKAZATELJ
KVALI TETA EKONOMIJE PREDUZEĆA................................. 182
1. Manjkavosti i nedostac i parc ijalnih pokazatelja
pos lovnog uspjeha ...................................................................... 182
2. Karakteristike kompleksnih metoda za izražavanje
ukupnih pos lovnih rezultata ........................................................ 184
Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom PER ................... 186
Mjerenje kvalitativnih rezultata rada metodom DE LSA .............. 192
3. Prisutna teorets ka i praktična rješenja modela mjerenja
pos lovnog uspjeha ...................................................................... 204
4. Mogućnost uvođenja novih rješenja za mjerenje
kvaliteta ekonomije preduzeć a .................................................... 221
ZAKLJUČNA RAZMATRANJA...................................................... 228

LI TERATURA................................................................................... 235

III