‫ﻣﻬﺸﻴﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ -‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻳﻴﻨﻪ ﺧﻴﺎل – ﺷﻤﺎره ‪ -11‬آذر و دي ‪1387‬‬ ‫‪‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺤﻘﻴﻖ ﭘﻴﺮاﻣﻮن ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان‬

‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﭼﻨﺪ ﻫﺰارﺳﺎﻟﻪ اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺴـﻴﺎر‬
‫ﻣﺤﺪود اﺳﺖ‪ .‬ﻋﻤﺪه ﻛﺘﺎب ﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﺟﺎي ﺧـﻮد ﺑﺴـﻴﺎر ﺑـﺎ ارزش اﺳـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻫﺎي ﮔﺬراﻳﻲ ﻣﺤﺪود ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛﻪ در آن ﻫﺎ از دم دﺳﺖ ﺗـﺮﻳﻦ اﻃﻼﻋـﺎت ﻣﻮﺟـﻮد اﺳـﺘﻔﺎده ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻮﺷﺶ ﻫﺎ ﺟﻬﺖ روﺷﻦ ﺷﺪن دورﻧﻤﺎﻳﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺎرﻳﻚ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﻦ ﺳـﺮزﻣﻴﻦ ﺑﺴـﻴﺎر ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﺗﻘﺪﻳﺮ اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﻪ ﺟﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﺷﻜﻠﻲ ﻋﻠﻤﻲ و ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد و در ﻛﻨـﺎر‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ داده ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻃﻼع از ﻋﻠﻮم ﻣﺮﺗﺒﻂ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﺸﻨﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤـﺪن‬
‫ﻫﺎي ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ‪ . . .‬ﻧﻴﺰ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﻮد‪.‬‬
‫در ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان اوﻟﻴﻦ ﺳﻮاﻟﻲ ﻛﻪ ﻣﻄﺮح ﻣﻲ ﺷﻮد اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﺪام ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ را‬
‫اﻳﺮان ﺑﻨﺎﻣﻴﻢ؟ ﻧﺠﺪ اﻳﺮان‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺜﻠﺜﻲ اﺳﺖ ﺑﻴﻦ دو ﻓﺮو رﻓﺘﮕﻲ‪ ،‬ﺧﻠﻴﺞ ﻓﺎرس در ﺟﻨﻮب و درﻳﺎﭼـﻪ ﺧـﺰر در‬
‫ﺷﻤﺎل‪ ،‬ﻣﺤﺪوده اي اﺳﺖ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪاي اﻣﺮ ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي اﻧﻜﻪ ﭘﺎﺳﺦ روﺷﻨﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺳﻮال داده ﺷﻮد ﻻزم اﺳﺖ دوره ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار‬
‫ﮔﻴﺮد‪ .‬ﺗﺎرﻳﺦ اﻳﺮان ﺑﻪ دوره ﻛﻠﻲ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻣﻲ ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬ﭘﻴﺶ از ورود اﻗﻮام آرﻳﺎﻳﻲ‬
‫‪ .2‬ﭘﺲ از ورود اﻗﻮام آرﻳﺎﻳﻲ‬
‫ﻫﻨﻮز ﺑﻪ ﻃﻮر دﻗﻴﻖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﺗﻨﻬﺎ ﻣﻲ داﻧﻴﻢ ﻛﻮچ ﻧﺸﻴﻨﺎﻧﻲ ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ در اﻏﺎز ﻫﺰاره‬
‫اول ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد‪ ،‬از ﺟﻨﻮب روﺳﻴﻪ‪ ،‬در راﺳﺘﺎي درﻳﺎي ﺧﺰر‪ ،‬ﺑﻪ ﺳﻮي اﺳﻴﺎي ﻣﺮﻛﺰي رواﻧﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﺷـﺎﺧﻪ‬
‫ﺷﺮﻗﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻪ از ﻣﺎوءاﻟﻨﻬﺮ آاﻣﺪه ﺑﻮدﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﻏﺮب اﻳﺮان ﺣﺮﻛﺖ ﻛﺮدﻧﺪ و در اﻧﺠﺎ ﺑﺎ ﺗﻤـﺪن ﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﭼﻮن اﻳﻼم‪ ،‬ﺑﻴﻦ اﻟﻨﻬﺮﻳﻦ‪ ،‬آﺷﻮر و اوراﺗﻮ ﻛﻪ داراي ﺗﻤﺪن ﻫﺎﻳﻲ ﭼﻨﺪ ﺻﺪ ﺳﺎﻟﻪ ﺑﻮدﻧﺪ ‪ ،‬روﺑﻪ رو ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﺷﺎره اي ﻛﻪ در ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺷﺪه اﺳﺖ در ﺳﺎل ‪843‬پ‪.‬م در ﺳﺎﻟﻨﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﺷﺎﻟﻤﺎﻧﺴﺮ ﺳـﻮم ‪،‬‬
‫ﭘﺎدﺷﺎه آﺷﻮري اﺳﺖ‪ .‬او از ﻗﻮﻣﻲ ﻳﺎد ﻣﻴﻜﻨﺪ ﻛﻪ ﺧﻮد را ﭘﺎرﺳﻪ ﻣﻴﻨﺎﻣﺪ و در ﻛﺮاﻧﻪ ﺑﺎﺧﺘﺮي درﻳﺎﭼـﻪ اروﻣﻴـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲ ﻛﻨﺪ‪.‬‬

‫‪ ١‬ﺑﺎ ادای اﺣﺘﺮام ﺑﮫ ﺣﺴﻦ ﻣﺸﺤﻮن و روح ﷲ ﺧﺎﻟﻘﯽ‬

‫‪١‬‬
 ‫ﻣﻬﺸﻴﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ -‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻳﻴﻨﻪ ﺧﻴﺎل – ﺷﻤﺎره ‪ -11‬آذر و دي ‪1387‬‬ ‫‪‬‬

‫ﭘﺲ از ورود آرﻳﺎﻳﻲ ﻫﺎ ﺑﻪ ﻧﺠﺪ اﻳﺮان اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻫﺎي ﺷﺎﻫﻨﺸﺎﻫﻲ ﻳﻜﭙﺎرﭼـﻪ و ﻗﺪرﺗﻤﻨـﺪ روﺑـﺮو‬
‫ﻣﻲ ﺷﻮﻳﻢ‪ ،‬ﻗﺒﻞ از آن در اﻳﺮان ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻫﺎي ﻛﻮﭼﻚ ﻣﺤﻠﻲ و ﮔﺎه ﺑﺎ ﺗﻤﺪن ﻫـﺎي ﺑﺰرﮔـﻲ ﭼـﻮن ﻋـﻴﻼم‪،‬‬
‫ﺟﻴﺮﻓﺖ و ﺷﻬﺮ ﺳﻮﺧﺘﻪ ﻣﻮاﺟﻬﻴﻢ‪.‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺗﺮﻳﻦ ﻣﺪرﻛﻲ ﻛﻪ ﺗﺎ ﻛﻨﻮن در ﻣﻮرد ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان در ﭼﻐﺎزﻧﺒﻴﻞ ﻛﺸﻒ ﺷﺪه و ﺑﻪ‬
‫ﻧﺎم ﻣﻬﺮ ﭼﻐﺎزﻧﺒﻴﻞ ﻣﻌﺮوف اﺳﺖ ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ ﻫﺰاره ﭼﻬﺎرم ﻗﺒﻞ از ﻣـﻴﻼد اﺳـﺖ‪ ،‬ﻣـﻲ ﺗـﻮاﻧﻴﻢ اﺑﺘـﺪاي ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان را از اﻳﻦ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺪاﻧﻴﻢ و ﺑﺮ ﻣﺒﻨﺎي آن ﺗـﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ را از اﻳـﻦ ﻫـﺰاره ﺑـﻪ ﺑﻌـﺪ در ﻧﻈـﺮ‬
‫ﺑﮕﻴﺮﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮ اﻳﻦ اﺳﺎس ﻣﻲ ﺗﻮان ﺗﻘﺴﻴﻢ ﺑﻨﺪي زﻳﺮ را ﺑﺮاي ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺖ‪:‬‬
‫‪ .1‬دوره ﭘﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ ) از ﻫﺰاره ﭼﻬﺎرم ﻗﺒﻞ از ﻣﻴﻼد ﺗﺎ آﻏﺎز ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎدﻫﺎ (‬
‫‪ .2‬دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ ) ﺣﻜﻮﻣﺖ ﻣﺎدﻫﺎ ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ (‬
‫‪ .3‬دوره اﺳﻼﻣﻲ ) ﺣﻤﻠﻪ اﻋﺮاب ﺑﻪ اﻳﺮان ﺗﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي (‬
‫‪ .4‬دوره ﻣﻌﺎﺻﺮ ) ﺣﻜﻮﻣﺖ ﭘﻬﻠﻮي ﺗﺎ ﺟﻤﻬﻮري اﺳﻼﻣﻲ (‬
‫در ﻣﻄﻠﺐ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺳﻪ دوره ﻧﺨﺴﺖ را ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﻲ ﻗﺮار ﻣـﻲ دﻫـﻴﻢ و‬
‫در ﻣﻮرد ﻫﺮ دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﺣﻜﻮﻣـﺖ آن دوره و ﻧﻔـﻮذ اﻳﺮاﻧﻴـﺎن در ﻣﻨـﺎﻃﻖ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫ﻣﺤﺪوده ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎﻳﻲ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ را ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻣﻲ دﻫﻴﻢ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮﺟﻮد در زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان را ﻣﻲ ﺗﻮان ﺑﻪ ﭼﻨﺪ دﺳﺘﻪ ﺗﻘﺴﻴﻢ ﻧﻤﻮد‪:‬‬
‫‪ .1‬آﺗﺎر ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻮﺟﻮد‬
‫‪ .2‬ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از ﻧﺰدﻳﻚ ﺗﺮﻳﻦ دوره ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ‬
‫‪ .3‬دﺳﺖ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻫﺎ‪ ،‬رﺳﺎﻻت و ﻛﺘﺐ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ‬
‫‪ .4‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺣﺎﻃﺮات ﺳﻴﺎﺣﺎن‬
‫‪ .5‬زﻧﺪﮔﻲ ﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ‪ ،‬ﺧﺎﻃﺮات و ﺗﺬﻛﺮه ﻫﺎ‬
‫‪ .6‬ﻛﺘﺐ ﺷﻌﺮ و دﻳﻮان ﺷﺎﻋﺮان‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﺑﺮاي ﻫﺮ دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ آن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﺤﺪودﺗﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻘﻮش ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻋﻴﻼﻣﻲ در اﻳﺬه‪ ،‬ﻃﺎق ﺑﺴﺘﺎن‪ ،‬ﻇﺮوف ﻃـﻼ و ﻧﻘـﺮه ﺑـﺎ ﻧﻘـﺶ‬
‫ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن و ﺳﺎزﻫﺎﻳﺸﺎن‪ ،‬ﭘﻴﻜﺮك ﻫﺎي ﮔﻠﻲ ﺳﺎز ﺑﻪ دﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻘﺎﺷﻲ ﻫﺎ و ﻣﻮزاﺋﻴﻚ ﻫﺎي ﻛﺎخ ﻫﺎ و ﻋﻤﺎرﺗﻬـﺎ‬
‫ﻛﻪ آﻻت ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ را ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻛﺸﻴﺪه اﻧﺪ اوﻟﻴﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٢‬‬
 ‫ﻣﻬﺸﻴﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ -‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻳﻴﻨﻪ ﺧﻴﺎل – ﺷﻤﺎره ‪ -11‬آذر و دي ‪1387‬‬ ‫‪‬‬

‫ﺑﺮاي ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ دوره ﭘﻴﺶ از ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﺒﻮد ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻜﺘﻮب ﺑﻪ ﻧﺎﭼﺎر ﺗﻨﻬـﺎ آﺛـﺎر ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ ﻛﺸـﻒ ﺷـﺪه‬
‫ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ ﻗﺮار ﻣﻲ ﮔﻴﺮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮﺟﻮد ﻣﻘﺪار ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ اﺛﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‬
‫در ﻣﻮزه ﻫﺎي اﻳﺮان و دﻳﮕﺮ ﻛﺸﻮرﻫﺎ ﻣﻮﺟﻮد اﺳﺖ‪.‬‬
‫وﺿﻌﻴﺖ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در دوره ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﺑﻬﺘﺮ ﻣﻲ ﺷﻮد ﭼﺮا ﻛﻪ از اﻳﻦ دوره ﺑﻪ ﺑﻌﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ ﻣﻜﺘـﻮب ﻧﻴـﺰ ﻣﻮﺟـﻮد‬
‫اﺳﺖ و در دوره ﻫﺎي ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﻫﻤﭽﻮن دوره ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺣﺘﻲ ﺑﺎ ﻣﺘﻦ ﻫﺎﻳﻲ روﻳـﺮو ﻫﺴـﺘﻴﻢ ﻛـﻪ ﻣﺴـﺘﻘﻴﻤﺎً در‬
‫ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از آن ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺘﻦ ﭘﻬﻠﻮي ﺧﺴﺮو و رﻳﺪك از اﻳﻦ ﮔﻮﻧﻪ ﻣﺘـﻮن اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﻛﻮرش ﻧﺎﻣﻪ ﮔﺰﻧﻔﻮن"‪ " ،‬ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺮودوت"‪" ،‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن و ﻳﻮﻧﺎﻧﻴـﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﭘﻠﻮﺗـﺎرك"‬
‫ﻛﺘﺎﺑﻬﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ وﺟﻮد آﻧﻜﻪ اﻳﺮاداﺗﻲ ﺑﻪ آن ﻫﺎ وارد اﺳﺖ اﻣﺎ ﺑﺮاي داﺷﺘﻦ اﻃﻼﻋـﺎت ﻛﻠـﻲ در ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﺨﺸﻲ از ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ دوره اي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﻪ ذﻛﺮ ﻛﺮده اﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻔﻴﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ ﻫﺎ و دﻳﻮان ﺷﺎﻋﺮان ﻧﻴﺰ در اﻳﻦ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت ﺳـﻬﻤﻲ را ﺑـﻪ ﺧـﻮ‪.‬د اﺧﺘﺼـﺎص ﻣـﻲ دﻫﻨـﺪ‪ .‬ﺷـﺎﻫﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻓﺮدوﺳﻲ و ﻣﻨﻈﻮﻣﻪ وﻳﺲ راﻣﻴﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪ ﻫﺎﻳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ ﻛﻪ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﺟﺎﻟﺒﻲ در ﻣﻮرد ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ و ﻛﺎرﺑﺮد‬
‫آن در اﺟﺘﻤﺎع را در ﺧﻮد دارﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﻜﺘﻮب در ﻣﻮرد ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم وﺿﻌﻴﺖ ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻬﺘﺮي داﻧﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ دوره ﻋـﻼوه ﺑـﺮ ﻛﺘـﺐ‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺘﻌﺪد ﻛﺘﺐ ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻧﻴﺰ در اﺧﺘﻴﺎر دارﻳﻢ ﻛﻪ در آﻧﻬﺎ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺴﻴﺎر ﻣﻨﺤﺼﺮ ﺑﻪ ﻓـﺮدي‬
‫وﺟﻮد دارد‪ ".‬ﻛﺘﺎب اﻻﻏﺎﻧﻲ از اﺑﻮاﻟﻔﺮج اﺻﻔﻬﺎﻧﻲ"‪ "،‬ﻣﻘﺎﺻﺪ اﻻﻟﺤﺎن و ﺟـﺎﻣﻊ اﻻﻟﺤـﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﻋﺒـﺪاﻟﻘﺎدر‬
‫ﻣﺮاﻏﻲ" ‪" ،‬رﺳﺎﻟﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ ﻧﺠﻢ اﻟﺪﻳﻦ ﻛﻮﻛﺒﻲ ﺑﺨﺎري" و اﻧﺒﻮه ﻛﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﺑﻪ ﺟﺎ ﻣﺎﻧﺪه از دوره ﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻌﺪد ﻛﻪ ﻣﻲ ﺗﻮاﻧﻨﺪ در ﺑﺮرﺳﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ دوره ﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ راﻫﮕﺸﺎ ﺑﺎﺷـﻨﺪ از اﻳـﻦ ﺟﻤﻠـﻪ اﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫اﻳﻦ ﻛﺘﺐ و رﺳﺎﻻت ﻋﻤﻮﻣﺎ ﻧﺎم ﻧﻮازﻧﺪﮔﺎن ﻫـﻢ دوره ﻧﻮﻳﺴـﻨﺪه ﻧﻴـﺰ ذﻛـﺮ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و ﻣﻄـﺎﻟﺒﻲ ﻧﻴـﺰ در‬
‫ﺧﺼﻮص ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﺳﺎﺧﺖ ﻧﻐﻤﺎت و ﻳﺎ دﻟﻴﻞ ﻧﻮﺷﺘﻦ ﻛﺘﺎب ذﻛﺮ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ و ﺟﻤﻊ ﺑﻨﺪي آن‬
‫ﻣﻲ ﺗﻮان از وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ آن دوره اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻔﻴﺪي ﺑﻪ دﺳﺖ آورد‪ .‬ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻧﻴﺰ در اﻳـﻦ ﻣﻴـﺎن از‬
‫ذﻛﺮ ﻧﺎم ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ دان ﻫﺎ و وﻗﺎﻳﻊ ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ اﻧﺪ‪" .‬ﻣﺮوج اﻟﺬﻫﺐِ ﻣﺴـﻌﻮدي"‪" ،‬ﻋـﺎﻟﻢ آراي‬
‫ﻋﺒﺎﺳﻲ "‪" ،‬ﻗﺎﺑﻮس ﻧﺎﻣﻪ" و ﺑﺴﻴﺎري ﻛﺘﺐ ﺗﺎرﻳﺨﻲ دﻳﮕﺮ از آن ﺟﻤﻠﻪ اﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺗﺬﻛﺮه ﻫﺎ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮﺧﻲ ﻣﻮارد ﺑﻪ ذﻛﺮ وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ دوره ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﻧـﺪ ﻛـﻪ ﻣـﻲ ﺗﻮاﻧﻨـﺪ روﺷـﻨﮕﺮ‬
‫ﺑﺨﺶ ﻫﺎﻳﻲ از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ .‬ﺗﺬﻛﺮه ﭘﻴﻤﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ اﺣﻤـﺪ ﮔﻠﭽـﻴﻦ ﻣﻌـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗـﺬﻛﺮه ﺣﺴـﻴﻨﻲ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻴﺮﺣﺴﻴﻦ دوﺳﺖ ﺳﻨﺒﻬﻠﻲ‪ ،‬ﺗﺬﻛﺮه ﻣﻴﺨﺎﻧﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻼﻋﺒـﺪاﻟﻨﺒﻲ ﻓﺨﺮاﻟﺰﻣـﺎﻧﻲ از ﺟﻤﻠـﻪ ﺗـﺬﻛﺮه ﻗﺎﺑـﻞ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻳﻦ ﺑﺤﺚ ﻣﻲ ﺑﺎﺷﻨﺪ‪.‬‬

‫‪٣‬‬
 ‫ﻣﻬﺸﻴﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‪ -‬ﻣﺎﻫﻨﺎﻣﻪ آﻳﻴﻨﻪ ﺧﻴﺎل – ﺷﻤﺎره ‪ -11‬آذر و دي ‪1387‬‬ ‫‪‬‬

‫در ﺑﺤﺚ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫﺎ ﻧﻴﺰ ﺗﻌﺪاد ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻬﻲ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ و ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﻪ از ﮔﺮدﺷﮕﺮان ﺧـﺎرﺟﻲ ﻣﻮﺟـﻮد اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد را از اﻳﺮان دوره ﺧﻮد ﻧﻮﺷﺘﻪ اﻧﺪ و اﺷﺎراﺗﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در ﺳـﻔﺮ ﺧـﻮد داﺷـﺘﻪ اﻧـﺪ‬
‫ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺗﺎورﻧﻴﻪ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺣﺘﻨﺎﻣﻪ ﺷﺎردن‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ وﻧﻴﺰﻳﺎن‪ ،‬ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ اﻟﺌﺎرﻳﻮس از ﺟﻤﻠﻪ ﺳﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﻫـﺎﻳﻲ ﻫﺴـﺘﻨﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻣﺸﺎﻫﺪات ﺧﻮد را از اﺟﺮاي ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ در درﺑﺎر اﻳﺮان ﺻﻔﻮي ﻳﺎدداﺷﺖ ﻧﻤﻮده اﻧﺪ‪.‬‬
‫از آن ﺟﺎ اﻃﻼﻋﺎت در ﻣﻮرد وﻗﺎﻳﻊ ﻣﻮﺳﻴﻘﺎﻳﻲ در دوره ﻫﺎي ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻛﺘﺐ ﻣﺘﻌﺪد و ﺑﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﭘﺮاﻛﻨﺪه وﺟﻮد دارد ﺗﺼﻮر ﻋﻤﻮم ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﻴﺰي از ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان در دﺳـﺖ ﻧﻴﺴـﺖ و ﻧﻤـﻲ‬
‫ﺗﻮان ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺪارك اﻧﺪك ﻣﻮﺟﻮد ﺑﻪ ﺟﻤﻊ ﺑﻨـﺪي ﺧﺎﺻـﻲ در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ دﺳـﺖ ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬از ﻃﺮﻓـﻲ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ ﻛﻪ ﺗﺎﻛﻨﻮن اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﻫﺮ ﻛﺪام ﺑﻪ ﻧﺤﻮي ﺳﻌﻲ ﺑﺮ روﺷﻦ ﻛـﺮدن ﺑﺨـﺶ ﺗـﺎرﻳﻜﻲ از اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ اﻣﺎ از ﻫﻢ ﮔﺴﻴﺨﺘﮕﻲ و ﭘﺮاﻛﻨﺪﮔﻲ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه ﺗﻮﺳﻂ اﻓﺮاد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﺧﻂ ﺳﻴﺮ ﻣﺸﺨﺼﻲ از ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت اﻧﺠﺎم ﺷﺪه در دﺳـﺖ ﻧﺒﺎﺷـﺪ‪ .‬ﻫﻤﺎﻧﮕﻮﻧـﻪ ﻛـﻪ در ﺑـﺎﻻ اﺷـﺎره ﺷـﺪ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺗﻲ در زﻣﻴﻨﻪ ﺗﺎرﻳﺦ ﻣﻮﺳﻴﻘﻲ اﻳﺮان ﺑﺴﻴﺎر ﻣﺘﻨﻮع و ﻣﺘﻌﺪد اﻣﺎ ﭘﺮاﻛﻨﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﻻزم اﺳـﺖ در ﻫـﺮ دوره‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﻨﺎﺑﻊ دﺳﺘﻪ ﺑﻨﺪي ﺷﻮد و ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣـﻮارد ﻣﻮﺟـﻮد‪ ،‬ﺑـﻪ ﺗﺤﻘﻴـﻖ در ﻣـﻮرد ﻣﻮﺳـﻴﻘﻲ دوره ﻫـﺎي‬
‫ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪.‬‬

‫ﻣﻬﺸﻴﺪ ﻓﺮاﻫﺎﻧﻲ‬

‫‪٤‬‬