UNIVERZITET U SARAJEVU

PRAVNI FAKULTET

SARAJEVO

Azra Lojo

ESEJ

Institut kompenzacije u Rimskoj pravnoj kulturi

Sarajevo, 2020
 Sadržaj

Uvod........................................................................................................................................... 3

1. Osnovni pojmovi kompenzacije ........................................................................................ 4

2. Institut kompenzacije u rimskoj pravnoj kulturi ................................................................ 7

Zaključak.................................................................................................................................. 11

Literatura .................................................................................................................................. 12
 Uvod
Sam pojam instituta kompenzacije je jedan od najznačajnih načina prestanka
obligacija . Institut kompenzacije posebno je danas aktuelan, kada zbog nestašice novca u
opticaju, radne organizacije sve češće isplaćuju svoja uzajamna potraživanja putem ustanove
prebijanja. Dakle sam pojam kompenzacije (Compensatio) predstavlja način prestanka
obveze međusobnim obračunavanjem tražbina koje postoje između dviju osoba. Npr. osoba
A duguje osobi B iz kupoprodaje, a osoba B osobi A iz zajma; njihove međusobne tražbine se
obračunaju i tako prestanu. Kompenzacija može biti potpuna ako tražbina i protutražbina
glase na iste svote, ili djelomična, kada se manji dug ugasi i za toliko umanji veći dug, tako
da se strani s većim potraživanjem plaća samo razlika.

U razdoblju starog prava do kompenzacije je moglo doći samo dragovoljnim

sporazumom stranaka jer staro civilno pravo nije dopuštalo kompenzaciju. U klasičnom
pravu uvedena je kompenzacija kao opšte načelo u poslovima bonae fidei, a od II. st.n.e.
proširena je mogućnost kompenzacije i na poslove stricti iuris. Klasično pravo poznavalo je
dragovoljnu, zakonsku i sudsku kompenzaciju. Justinijanovo pravo postavilo je određena
pravila za kompenzaciju. Tražbine su morale biti uzajamne, dospjele, istovrsne i utužive.
Kompenzacija je mogla biti izvršena samo između stranaka koje su uzajamno vjerovnik i
dužnik. Postojale su neke iznimke od zahtjeva uzajamnosti: jamac je mogao protiv vjerovnika
kompenzirati tražbine glavnog dužnika; solidarni dužnik mogao je staviti u kompenzacija
prema vjerovniku potraživanja sudužnika; ustupljeni dužnik (debitor cessus) mogao je
potraživanju novog vjerovnika (cesionara) staviti u kompenzacija potraživanje koje je imao
prema starom vjerovniku (cedentu). Tražbine moraju biti dospjele. Nisu se mogle
kompenzirati utužene dospjele obveze s nedospjelim protupotraživanjem. Tražbine koje se
međusobno obračunavaju moraju biti istovrsne. To znači da oba potraživanja moraju glasiti
na stvari istog roda i kvalitete (npr. može se kompenzirati novac za novac; žito za žito; vino
za vino). Tražbine moraju biti utužive, jasne i lako odredive, tako da se mogu ostvariti
sudskim putem i da ih sudac može utvrditi bez dugotrajnog dokazivanja. Nije dopušteno
staviti u kompenzaciju sporno potraživanje, tj. potraživanje o kojem teče parnica (res
litigiosa) s nespornim protupotraživanjem, niti uvjetnu obvezu s bezuvjetnom. Kada su bile
ispunjene navedene pretpostavke, dolazilo je do gašenja tražbine i protutražbine ipso iure.

3
 1. Osnovni pojmovi kompenzacije

Kao što znamo ispunjenje je primarno dejstvo solidarnosti dužnika čijim nastupanjem
obligacija prema povjeriocu prestaje da postoji. Međutim, u suštini, isto dejstvo nastupa i u
slučaju kada solidarni dužnik postane poverilac zajedničkom poveriocu, onda se ne mora
dugovana prestacija ugasiti putem ispunjenja, već se oba potraživanja mogu vrijednosno
obračunati i prebiti u cjelini ili do manjeg iznosa. Drugim riječima, to je prebijanje duga za
dug ili kompenzacija1 koja može biti potpuna ili delimična. U stvari, može se reći, da se
kompenzacijom postiže ono što bi učinila dva akta ispunjenja. Na taj način se izbjegava
dvostruko plaćanje. To je naročito korisno kod novčanih obligacija gdje se obaveze realizuju
bez upotrebe gotovog novca. Nadalje, kompenzacijom se izbjegava rizik insolventnosti
jednog dužnika, a pri tome se afirmiše princip jednakosti u pravnom tretmanu subjekata
obligacionog odnosa. Upravo zbog ovih pogodnosti, kompenzacija je, još od rimskog prava
poznata i usvojena u savremenom uporednom pravu. Doduše, ne uvijek sa istim elementima i
uslovima, ali kao pravna kategorija dobila je značaj opšteg mjesta. Njena primjena u materiji
solidarnih obligacija, gledano sa stanovišta komparativnog prava, obilježena je izvesnim
razlikama, naročito kod potrebnih uslova i pravnih dejstava solidarnosti dužnika u odnosu na
povjerioca prije ispunjenja.

U tom pogledu, svi građanski zakonici uporednog prava, gdje, svakako spada i naš Zakon
o obligacionim odnosima, kod pitanja dejstva solidarnosti dužnika predviđaju čitav niz
različitih načina prestanka obligacija uopšte, i njihovu primjenu u oblasti solidarnosti
dužnika. Razumije se, da u tom kontekstu postoje različita rješenja i kada je riječ o primjeni
kompenzacije u oblasti solidarnosti dužnika, već ovdje izdvajamo jedno pitanje koje ima
različite ishode sa gledišta komparativnog prava. Naime, postavlja se pitanje, da li tuženi
solidarni dužnik može povjeriocu istaći prigovor kompenzacije koji njegov sadužnik ima
prema povjeriocu iz nekog njihovog drugog obligacionog odnosa. Prije nego što analiziramo
ovo pitanje, zadržaćemo se na vrstama kompenzacije u mjeri koja je neophodna za
razumijevanje uticaja i načina primjene kompenzacije na solidarnost dužnika. Uslovi koji se
zahtijevaju za punovažnost kompenzacije uglavnom zavise od vrste kompenzacije.
Tradicionalno i komparativno, kompenzacija može biti na osnovu volje stranaka i zakona. Na
osnovu volje stranaka, kompenzacija može biti ugovorna i jednostrana koja nastaje izjavom
volje jedne strane upućene drugoj strani pod uslovom da su tražbine uzajamne i punovažne.

1
Obrad Stanojević, Rimsko pravo, IX izd., Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu, 1997, str. 331

4
 Za razliku od jednostrane kompenzacije, do ugovorne kompenzacije dolazi primjenom
pravila o slobodi ugovaranja i njenim ograničenjima, takođe pod uslovom da su potraživanja
uzajamna i punovažna. Sudska kompenzacija dolazi voljom jedne ili obje strane, ali je
specifična po tome što ulazi u dispozitiv sudske odluke i ima dejstvo pravosnažne sudske
odluke. Zakonska kompenzacija nastupa po sili zakona (ipso iure) ukoliko su ispunjeni
zakonom predviđeni uslovi. Prema tome, može se konstatovati da su to sledeće
kompenzacije: ugovorna, jednostrana, sudska i zakonska. S obzirom da je na ovom mjestu
riječ o uticaju kompenzacije na pasivnu solidarnost, zadržaćemo se još na pojedinim vrstama
kompenzacije.

Ugovorna (voljna) kompenzacija zasniva se na saglasnosti volja stranaka da svoja

uzajamna potraživanja ispune putem obračunavanja njihovih vrijednosti i da se na taj način
ugase oba potraživanja ako su jednaka odnosno ako nisu jednaka, manje potraživanje
prestaje, a veće potraživanje se smanjuje za iznos manjeg potraživanja. Za ovu vrstu
kompenzacije ne postoje posebni uslovi koji se inače zahtijevaju kod zakonske kompenzacije.
S obzirom da je ovde riječ o kompenzaciji čiji je izvor obligacioni ugovor, za nju važe opšta
pravila o zaključenju punovažnosti ugovora sa svim opštim ograničenjima autonomije volje
stranaka, što znači da i ugovorna kompenzacija ne može biti suprotna imperativnim
propisima, javnom poretku, moralu i dobrim običajima. Za razliku od ugovorne
kompenzacije, jednostrana kompenzacija nastaje izjavom samo jedne volje upućene drugoj
strani pod uslovom postojanja opštih uslova za punovažnost jednostrane izjave volje. Ovu
vrstu kompenzacije predviđa i naš Zakon o obligacionim odnosima (čl.337) koji, pod
naslovom “izjava o prebijanju” predviđa da prebijanje ne nataje čim se steknu uslovi za to,
nego je potrebno da jedna strana izjavi drugoj da vrši prebijanje. Poslije izjave o prebijanju,
smatra se da je prebijanje nastalo onog časa kad su se stekli uslovi za to. 2Kao što se vidi, za
jednostranu kompenzaciju nije potrebna saglasnost druge strane, već samo kompenzabilnost
uzajamnih tražbina uz neophodni uslov jednostrane izjave jedne strane upućene na siguran
način drugoj strani. Što se tiče samog naziva ove kompenzacije, čini se da više odgovara
“jednostrana kompenzacija” ili “jednostrana izjava o kompenzaciji”, nego naziv “zakonska
kompenzacija” koja, pod određenim uslovima, po sili samog zakona, što je takođe moguće
rješenje, ali ono nije usvojeno u našem pravu, kao ni u većini zakonodavstava uporednog
prava.

2
Loza Bogdan, Obligaciono pravo, Opšti dio, Sarajevo 1981.

5
 Sudska kompenzacija proističe iz sudske odluke i to kada jedna strana, pred nadležnim
sudom u prvostepenom postupku, zahtijeva od druge određeno potraživanje, a ova istakne
prigovor kompenzacije ili protivtužbu sa zahtjevom koji se može prebiti. Zakon o
obligacionim odnosima ne reguliše sudsku kompenzaciju, vjerovatno zbog toga, što su
redaktori smatrali da je to ustanova procesnog prava, i koja kao takva nije u kompetenciji
Zakona o obligacionim odnosima. Međutim, njen izvornik Skica za zakonik o obligacijama i
ugovorima predviđa sudsku kompenzacija rečima: ako potraživanje jedne strane nije likvidno
ali se može lako utvrditi da li ono postoji i koliko je, sud može izvršiti prebijanje za onaj dio
tog potraživanja čije postojanje bude utvrdio i odložiti donošenje odluke o zahtjevu druge
strane dok se ne utvrdi postojanje i količina ostatka. Ako je potraživanje druge strane veće od
potraživanja koje se ističe radi prebijanja, sud će dosuditi razliku povjeriocu istom
presudom.3 I pored toga što je u pravnoj teoriji sporno pitanje da li prigovor kompenzacije
istaknut u toku parnice predstavlja po svom dejstvu i pravnoj prirodi materijalni ili procesni
prigovor4 ovo pitanje nema samo teorijski značaj već i važne praktične posljedice. Naime,
ukoliko se kompenzacija vrši ipso iure, dakle, po samom zakonu, kao što je to u francuskom
pravu, onda su se međusobna potraživanja već ugasila, te nema osnova za tužbu u parničnom
postupku po osnovu već izvršene kompenzacije (izuzev tužbe za utvrđenje).

Međutim, kada se kompenzacija ostvaruje izjavom volje jedne strane shodno čl. 337
Zakona o obligacionim odnosima, onda to znači da su ugašena uzajamna potraživanja po
materijalnom pravu. Ukoliko je u toj situaciji dužnik ipak tužen, on može istaći činjenicu da
je obligacioni odnos već ugašen i nema potrebe da on tada daje izjavu o kompenzaciji. Za
razliku od ovog stava, u pravnoj teoriji je zastupljeno i stanovište da je prigovor
kompenzacije jedna parnična radnja koja služi kao činjenica za odluku o sporu. Polazi se od
toga, da su u parnici sve preduzete radnje stranaka u stvari parnične radnje, pa je to slučaj i sa
prigovorom kompenzacije, što znači da na osnovu cjelokupne parnične građe sud donosi
odluku po pravilima procesnog prava.

3
Ranko Keča, Marko Knežević, Građansko procesno pravo, Beograd, 2016, str. 220
4
D. Stojčević, Rimsko privatno pravo, Beograd 1978, str. 235;

6
 2. Institut kompenzacije u rimskoj pravnoj kulturi

U starijim pravnim sistemima pa i u prvobitnom rimskom pravu dužnost plaćanja

naknade nije se zasnivala na subjektivnoj odgovornosti tj. krivici štetnika, nego na samoj
činjenici prouzrokovanja štete, dakle na tome što je štetnik svojim djelom prouzrokovao
štetu. To je bio jednostavniji način nego ispitivati krivicu, tj. svijest i volju učinioca i na njoj
bazirati dužnost naknade. Nije se pravila razlika između prouzrokovanja štete i subjektivne
odgovornosti za štetu. Poslije je došlo do razvoja instituta kompenzacije, kao mogućnosti da
se žrtva ne sveti na fizičkoj ličnosti štetnika, već da joj štetnik isplati izvjesnu sumu novca.
Oštećeno lice pozivalo se na imovinu lica koje je prouzrokovalo štetu, bez obzira na to da li
je to lice ujedno i krivo za nastanak konkretne štete. U starom rimskom pravu nije bilo
prebijanja dugova; obaveze imaju sakralni karakter i moraju se izvršiti. To kaže prof. O.
Stanojević. Po prof. I. Puhanu u starom rimskom pravu kompenzacija je mogla biti izvršena
jedino po sporazumu stranaka. U klasičnom pravu ona je široko korišćena jer je otklanjala
potrebu za skupim i opasnim transportom novca. Po prof Puhanu, kompenzacija je postojala
kao dobrovoljna, zakonska i sudska.

Zakonska kompenzacija je bila dopuštena u naročito predviđenim slučajevima kao na

primjer, mužu zbog nužnih izdataka oko miraznih dobara, ili poslugoprimcu zbog izdataka
oko predmeta posluge. Prof. Malenica spominje "prinudnu kompenzaciju" koja je nastajala ne
saglasnošću volja stranaka već nezavisno od njihove volje. Do nje je dolazilo između bankara
i klijenta, kao i između kupca prezadužene imovine i trećih lica koja imaju dugovanja i
potraživanja prema stečajnoj masi, kao i u sudskom postupku. U postklasičnom pravu
uvedena su sledeća pravila: obaveze koje je trebalo kompenzirati morale su biti: uzajamne,
istovrsne, likvidne ili jasne i lako odredljive i morale su biti dospele.

- uzajamnost je zanačila da se mogu prebiti dugovi između lica koja su međusobno

poverilac i dužnik. Ne može se "u krug izvršiti prebijanje" tako što Petar duguje Pavlu, Pavle
Marku, ovaj Petru.

- likvidnost - se sastoji u zahtevu da obaveze budu "čiste i jasne". Nije dopušteno prebiti
sporno potraživaše sa nespornim.

- istorodnost - se sastoji u potrebi da obaveze budu iste vrste. Obojica duguju sumu novca
ili količinu žita ili određeni broj dana. Ne mogu se kompenzirati "žabe za babe" tj. novac za
žito, radni dani za vino.

7
 Kompenzaciju i danas poznaju sva savremena prava. I danas firme prije nego što odu pod
stečaj moraju da izvrše poravnanje. U bankarskom sistemu danas je čest "kliring". Tokom
godine se obavljaju transakcije između država, a na kraju se napravi obračun i višak plati onaj
koji je više uvezao. Ukidanje obveze obračunavanjem protutražbine koju dužnik ima prema
vjerovniku, bio je važna ustanova rimskog procesualnog prava. Kompenzacija dolazi u obzir
samo kada je između stranaka bilo više obveznih odnosa u kojima su se uloge vjerovnika i
dužnika mijenjale. U najstarije doba nije bio poznat prisilni sudski kompenzacija, do njega je
moglo doći samo dobrovoljnim ugovorom stranaka. Po klasičnom rimskom pravu,
kompenzacija je bio moguća samo kod iudicia bonae fidei. Krajem republike (u vrijeme
formularnog postupka) postoje samo neki slučajevi sudskog prisilnog kompenzacijaa:

 argentarius

Rimski bankar koji tuži svog klijenta po civilnom pravu ima dužnost agere cum
compensatione:

- uzeti u obzir čitavi poslovni odnos s klijentom

- u tužbi odbiti eventualne klijentove protutražbine i utužiti samo konačnu razliku
(saldo)
- ako to ne učini ili utuži veći saldo nego što mu pripada, gubi parnicu u cijelosti
zbog pluspeticije
- kompenzacija se ovdje vrši već u intenciji formule, gdje je sadržan tužiteljev
reducirani zahtjev (prebiti se mogu samo dospjele i istovrsne tražbine i dugovi, ex
eadem specie; pritom ne moraju potjecati i istog pravnog posla, ex eadem causa)
 bonorum emptor (kupac prezaduženikove stečajne mase)

Kupac prezaduženikove stečajne mase ima obvezu cum deductione agere – ako bi
utjerivao tražbine koje pripadaju masi, mora dozvoliti tuženom da u cijelosti odbije svoje
eventualne protutražbine protiv stečajnog dužnika. Kako bonorum emptor ne može znati
točnu visinu tih protupotraživanja, ne mora ih sam kompenzirati u intenciji formule. To čini
tek sudac temeljem posebnog ovlaštenja u kondemnaciji formule – zato se bonorum emptor
ne izlaže opasnosti pluspeticije; ovako se mogu kompenzirati i nedospjele i raznovrsne
protutražbine

8
  kompenzacija uz iudicia bonae fidei

Sudac može tuženoga osuditi na sve što bona fides od njega zahtijeva – zato može prebiti
tuženikove tražbine iz istog pravnog posla (ex eadem causa) čak i ako nisu istovrsne (ex
eadem specie). Naime, načelu bonae fidei ne odgovara da tuženi mora ispuniti činidbu u
cijelosti, ako iz istog posla ima protutražbinu.Tu kompenzacija djeluje ipso iure, jer tuženi za
njegovo ostvarivanje ne mora tražiti uvrštenje odgovarajuće ekscepcije u formulu

 Kompenzacija kod iudicia stricti iuris

Kod ovih poslova ne postoji mogućnost kompenzacijaa (iznimke: argentarius, bonorum

emptor). Kompenzacija je kod njih uveden reskriptom Marka Aurelija pomoću ekscepcije
doli (Justinijanove Institucije):

- ako tužitelj ne bi htio uvažiti tuženikovu protutražbinu, pretor mu je mogao:

1) uskratiti tužbu (denegatio actionis)

2) na tuženikov zahtjev u formulu uvrstiti exceptio doli – zbog nje bi tužitelj bio potpuno
odbijen ako bi se pred sucem dokazala opstojnost protutražbine

- prema navedenom reskriptu, po ekscepciji doli uvedena je compensatio, pa tužitelj

ne bi smio biti odbijen u cijelosti, nego samo do visine protutražbine (ovo
mišljenje vidljivo je kod starijih pisaca)
- kod iudicia stricti iuris, sudac može samo u cijelosti udovoljiti ili odbiti tužiteljev
zahtjev – zato se uglavnom uzima da je exceptio doli prvo imala samo posredan
učinak kompenzacije (zbog prijeteće opasnosti da po ekscepciji doli izgubi zahtjev
u cijelosti, tužitelj će ranije na pretorov poziv već in iure sniziti svoj zahtjev)
- ovdje se na takav način mogu prebijati istovrsne tražbine koje potječu iz raznih
pravnih poslova (ex alia causa, ex dispari causa)
- ovo načelo je razvojem vjerojatno preneseno i na iudicia bonae fidei, kod kojih je
dotad bila moguća samo compensatio ex eadem causa
- kod iudicia stricti iuris morao je sam obračunati protutražbine, inače je odbijen
zbog pluspeticije, osim kod iznimaka kod argentariusa i bonorum emptora

9
  Justinijanove reforme

Nestankom dvodiobe klasičnog procesa, nestaje različitost kompenzacijaa po civilnom i

pretorskom pravu, pa ostaje samo 1 vrsta kompenzacijaa, pri čemu Justinijan donosi novosti:

- obje tražbine moraju biti istovrsne, ali mogu potjecati i iz različitih pravnih
poslova (ex dispari causa)
- kompenzacija je sada dopušten kod svih akcija , obveznih i stvarnopravnih (osim
depozitara i posjednika zle vjere)
- dužnikova tražbina mora biti likvidna (da je sudac može utvrditi lako, bez
dugotrajnog dokazivanja)
- mora biti i dospjela, no može potjecati i iz naturalne obveze
- tražbine moraju biti međusobne i zamjenite (uzajamne), no ovdje postoje iznimke,
npr. poruk može prebijanjem ostvariti i protutražbine glavnog dužnika
- važna novost je i da compensatio sada djeluje ipso iure; značenje ovog izraza kod
Justinijana je prijeporno – vladajuće mišljenje tumači ga onamo da dužnik može
prigovor likvidne protutražbine iznijeti do litiskontestacije
- ako se tako izneseni prijedlog uvaži, uzima se kao da je dužnik svoj dug do visine
protutražbine ispunio, i to s unatražnim djelovanjem (ex tunc) od časa nastanka
protutražbine
- dakle, utrnuće ne nastupa ipso iure čim se sastanu tražbina i protutražbina
(zadržan sudski prisilni kompenzacija)

10
 Zaključak
Iz svega navedenog možemo zaključiti da u starijim pravnim sistemima pa i u
prvobitnom rimskom pravu dužnost plaćanja naknade nije se zasnivala na subjektivnoj
odgovornosti tj. krivici štetnika, nego na samoj činjenici prouzrokovanja štete, dakle na tome
što je štetnik svojim djelom prouzrokovao štetu. To je bio jednostavniji način nego ispitivati
krivicu, tj. svijest i volju učinioca i na njoj bazirati dužnost naknade. Nije se pravila razlika
između prouzrokovanja štete i subjektivne odgovornosti za štetu.

Poslije je došlo do razvoja instituta kompenzacije, kao mogućnosti da se žrtva ne

sveti na fizičkoj ličnosti štetnika, već da joj štetnik isplati izvjesnu sumu novca. Oštećeno lice
pozivalo se na imovinu lica koje je prouzrokovalo štetu, bez obzira na to da li je to lice
ujedno i krivo za nastanak konkretne štete. U starom rimskom pravu nije bilo prebijanja
dugova; obaveze imaju sakralni karakter i moraju se izvršiti. U klasičnom pravu ona je široko
korišćena jer je otklanjala potrebu za skupim i opasnim transportom novca.

11
 Literatura
1. Keča Ranko , Marko Knežević, Građansko procesno pravo, Beograd, 2016
2. Loza Bogdan, Obligaciono pravo, Opšti dio, Sarajevo 1981.
3. Marković, Savo. Opšta istorija prava I, Podgovrica, Univerzitet Mediteran Podgorica,
2008.
4. Stanojević Obrad, Rimsko pravo, IX izd., Pravni fakultet Univerziteta u Beogradu,
1997,
5. Stanojević, Obrad.. Rimko pravo, Beograd, Pravni fakultet, 2004
6. Stojčević D., Rimsko privatno pravo, Beograd 1978

12