UNIVERZITET U TRAVNIKU
FAKULTET ZA TEHNIČKE STUDIJE
GRAFIČKO INŽINJERSTVO I DIZAJN  
 

ŽELJEZO
Seminarski rad iz hemije 

Student: Mentor:
Emin Brkić 627/15 prof. dr. Salim Ibrahimefendić
Ass. Merima Fišić

Travnik, Novembar 2015.

 
 
Sadržaj
 

1.Uvod ..................................................................................................................................................... 1 
2.Rude željeza .......................................................................................................................................... 2 
2.1 Hematit (slika 1) ............................................................................................................................ 2 
2.2  Magnetit (slika 2) .......................................................................................................................... 3 
2.3 Getit (slika 3) ................................................................................................................................. 4 
3.Osobine željeza ..................................................................................................................................... 5 
3.1Dobivanje željeza ............................................................................................................................ 6 
3.2 Spojevi željeza ............................................................................................................................... 8 
3.3Upotreba željeza ............................................................................................................................. 8 
4.Povijest željeza ..................................................................................................................................... 9 
5.Zaključak ............................................................................................................................................. 10 
6.Literatura ............................................................................................................................................ 11 
 

 
 
1.Uvod
 

Željezo je hemijski element koji u periodnom sistemu elemenata nosi

simbol Fe, atomski (redni) broj mu je 26, a atomska masa mu iznosi 55,845(2) .

Simbol Fe dolazi od ferrum, latinskog naziva za željezo. Ferat je naziv za željezo u

anionskom kompleksu. Telursko željezo je naziv za elementarno željezo, koje je nastalo u
Zemljinoj kori
Željezo, kad je potpuno čisto, srebrnkastog je sjaja i mekano. Poznato je od pradavnih
vremena, a danas sigurno najvažniji tehnički metal koji se upotrebljava na mnogo načina.
Najvažnije je od svih metala i uglavnom se koristi kao čelik, u kojem ima ugljika (do 2,06%).
Željezo hrđa na vlažnom zraku i otapa se u razrijeđenim kiselinama. Željezo je prijelazni
metal 8. skupine periodnog sustava elemenata. Željezo u prirodi najčešće dolazi kao
mineral magnetit. Kristalizira u obliku crnih kubičnih kristala.
U Zemljinoj kori najrasprostranjeniji metalni element i po masenom udjelu odmah je
iza aluminija. U Zemljinoj kori udio je željeza oko 5%, a u cijeloj Zemlji se računa da je 37%.
Najdublja unutrašnjost Zemlje se pretežno od njega i sastoji. Koncentracija željeza u morima
je vrlo mala (oko 4x10-3 ppm). Elementarno željezo se u prirodi nalazi samo kao meteorno,
dospjelo na zemlju iz Svemira i telurno prisutno u Zemljinoj kori od iskonskih vremena.
Prisutnost željeza utvrđena je i u sastavu Sunca, Mjesečevim stijenama i drugim nebeskim
tijelima gdje ga ima oko 14,3%, kako svjedoče meteoriti pali na Zemlju od kojih se polovina
sastoji pretežno od željeza. Na površini Zemlje prirodno željezo je samo izuzetno u
elementarnom stanju (telurno željezo na otoku Disko, zapadno od Grenlanda).

1 
 
2.Rude željeza
 

2.1 Hematit (slika 1)

Hematit je željezov oksidni mineral čija je kemijska formula α-FeO3, najstabilniji je

i najrasprostranjeniji od svih željezovih oksida. Struktura hematita temelji se na heksagonskoj
gustoj slagalini kisikovih aniona (O2-) sa dvije trećine oktaedarskih šupljina popunjenim
željezovim kationima (Fe3+). Boja mu ovisi o kristalnosti, a kreće se od crvene za fini prah do
sive i crne za uzorke većih kristala. Tvrdoća Hematita je od 5 do 5,5 na Mohsovoj skali, a
specifična težina varira od 4,9 do 5,3g, ovisno o uzorku. Hematit je slabo feromagnetičan
materijal na sobnoj temperaturi. Tali se pri temperaturi od 1565 °C. Mineral hematit najvažniji
je sastojak željezovih ruda koje se koriste kao sirovina za proizvodnju željeza, čelika i drugih
legura. Prirodni i sintetički hematiti koriste se kao crveni pigmenti (premazi zametalne
konstrukcije, bojila za beton, kozmetiku, hranu, itd.). Prednost hematita nad drugim
pigmentima je njegova ne toksičnost, kemijska stabilnost, otpornost na toplinu i UV-zračenje,
te dobar omjer cijene i svojstava. Hematit se koristi kao polazni materijal za sintezu raznih
ferita (koriste se kao magneti). Također se koristi za izradu nakita, kao abraziv za poliranje
nakita i leća, te kao katalizator u nekim industrijskim sintezama

Slika 1.Željezna ruda Hematit

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Hematit_1.jpg

2 
 
2.2 Magnetit (slika 2)

Hemijska formula magnetita je Fe3O4.Magnetit je crni ferimagnetički željezov oksid u

kojem željezovi atomi imaju dva oksidacijska stanja, +2 i +3. Magnetit je široko rasprostranjen
u prirodi i javlja se kao popratni mineral u magmatskim i metamorfnim stijenama. Važna je
željezna ruda, a najveća su ležišta u sjevernoj Švedskoj. Tvrdoća magnetita kreće se od 5,5 do
6,5 na Mohsovoj skali, a specifična težina iznosi 5,18g. Magnetit obično tvori oktaedarske
kristale. Magnetit ima strukturu inverznog spinela u kojoj seu šupljinama unutar kubične guste
slagaline kisikovih aniona nalaze željezovi kationi oksidacijskog stanja +2 i +3. U jednoj
četvrtini raspoloživih tetraedarskih šupljina smješteni su kationi Fe3+, dok su u polovini
oktaedarskih šupljina smješteni kationi Fe2+ i Fe3+ .

Slika 2. Željezna ruda Magnetit

https://sl.wikipedia.org/wiki/Magnetit

3 
 
2.3 Getit (slika 3)
 

Getit je željezov oksihidroksidni mineral čija je hemijska formula α-FeOOH. Stabilan

je pri umjerenim temperaturama i zbog toga vrlo rasprostranjen u prirodi. Najstabilniji je i
najrasprostranjeniji željezov oksihidroksid. Getit obično nastaje starenjem drugih željezom
bogatih minerala i zbog toga je uobičajen sastavni dio tla. Također može nastati taloženjem u
podzemnim vodama ili u drugim sedimentarnim uvjetima, a može nastati i kao primarni mineral
u hidrotermalnim nanosima. Tvrdoća getita kreće se od 5 do 5,5 na Mohsovoj skali, a specifična
težina varira od 3,3 do 4,3g ovisno o uzorku. Getit obično tvori prizmatske igličaste kristale
koji su obično grupirani u masivne agregate. Struktura getita temelji se na heksagonskoj gustoj
slagalini kisikovih aniona (O2-) između kojih su, u oktaedrijske šupljine, smješteni kationi
željeza (Fe3+). Ovisna je o veličini kristalnih zrna. U masivnim kristalnim agregatima, getit je
tamno smeđ ili crn, dok je u praškastom obliku svijetlo smeđ ili žut. Zbog velike moći bojenja,
hemijske stabilnosti i neotrovnosti vrlo je velika uporaba getita kao pigmenta.

Slika 3. Željezna ruda Getit

https://www.google.ba/search?q=getit&client=opera&hs=kjK&source=lnms&tbm=isch&sa

4 
 
3.Osobine željeza
 

Željezo (Fe, latinski ferrum) je metal VIIIB grupe u periodnom sistemu elemenata.
Željezo je sivo-bijeli metal koji se može lako kovati, variti u vrućem stanju i ispolirati do
visokog sjaja. Čisto željezo može se magnetizirati, ali ne može zadržati magnetizam.
Hemijski je vrlo reaktivno, te se otapa u neoksidirajućim kiselinama. Također je sklono
hrđanju odnosno oksidaciji. U oksidirajućim kiselinama površina željeza se ne otapa, nego
pasivizira stvaranjem zaštitnog sloja. Postoje tri alotropske modifikacije Željeza: alfa-
željezo (α-Fe) ili ferit, stabilno ispod 906 °C s volumno centriranom kubičnom kristalnom
strukturom, magnetično je, a u čvrstom stanju može otopiti vrlo malo ugljika; gama-željezo
(γ-Fe) ili austenit, stabilno između 906 i 1403 °C s nemagnetičnom plošno centriranom
kubičnom kristalnom strukturom; nemagnetično je i u čvrstom stanju može otopiti mnogo
ugljika; delta-željezo (δ-Fe), stabilno iznad 1403 °C s volumno centriranom kubičnom
kristalnom strukturom. U Zemljinoj kori udio željeza je oko 5%, a računajući u cijeloj
Zemlji iznosi 37%. Stijene koje sadržavaju 20 i više posto željeza mogu služiti kao željezne
rude.

Slika 4. Željezo u zemlji kao planetu

http://scienceblogs.com/startswithabang/2011/09/why_does_the_earth_have_a_liqu.php

Željezo je važno za život biljaka i životinja: ono je sastojina hemoglobina i kloroplasta pa ga mora
sadržavati hrana toplokrvnih životinja kao i zemlja u kojoj rastu biljke. U organizmu odraslog čovjeka
ima oko 5,85 g željeza; od toga je 55% vezano za hemoglobin, 10% nalazi se u mioglobinu i 17%
u staničnim heminima; oko 17% željeza nalazi se i u drugim organima (kao feritin i hemosiderin).

5 
 
3.1Dobivanje željeza

Za dobivanje željeza danas se isključivo upotrebljavaju oksidne i karbonatne rude. Iz

oksidnih ruda željezo se dobiva redukcijom ruda koksom, odnosno ugljik(II)-oksidom u
visokim pećima. Dobivanje željeza redukcijom oksidnih ruda u visokim pećima odvija se na
slijedeći način: Kroz gornji otvor, grotlo, peć se naizmjenično puni slojevima koksa i rude s
talioničkim dodacima. Ovisno o rudi, talionički dodatak je vapnenac ili dolomit (ako su rude
kisele jer jalovine sadrže silikate i aluminijev oksid) ili kvarcni pijesak (ako su rude alkalne jer
jalovine sadrže kalcijev oksid). Najdonji sloj koksa se zapali, te mu se dovodi vruć zrak (do
800°C) obogaćen kisikom. Pri tom koks izgara dajući najprije CO2, a zatim prolaskom kroz
sljedeći sloj koksa prelazi u CO:

C(s) + O2(g) -> CO2(g) CO2(g) + C(S) -> 2 CO(g)

Nastali ugljikov(II)-oksid glavno je redukcijsko sredstvo koje postupno, ovisno o temperaturi

pojedinih zona peći, sve više reducira okside željeza dok konačno ne nastane tzv. spužvasto

željezo, a sve reakcije se sumarno mogu svesti na:

Fe2O3(s) + 3 CO(g) -> 2 Fe(s) + 3 CO2(g).

Reakcijama oslobođeni CO2 (koji nastaje raspadom karbonata) reagira s ugrijanim koksom
dajući ponovo CO koji se u manje vrućim dijelovima peći raspada na CO2 i fino dispergirani
ugljik koji se otapa u spužvastom željezu. Ugljik tako snizuje talište reduciranog željeza na
1100-1200°C. Rastaljeno željezo, zbog veće gustoće, slijeva se polagano u donji dio peći i
skuplja se na dnu odakle se ispušta u kalupe ili vagonete kojima seodvozi na daljnju preradu.
Tekuća i lakša troska pliva na rastaljenomželjezu i ispušta se kroz nešto više smješten ispust.
Proizvodi koji nastaju u visokoj peći su:

a) Sirovo željezo. Polaganim hlađenjem dobiva se sivo sirovo željezo iz kojeg se izlučio grafit.

Naglim hlađenjem dobiva se bijelo sirovo željezo iz kojeg se grafit nije stigao izlučiti. Međutim,

sirovo željezo obično se ne hladi nego odmah prerađuje u čelike.

6 
 
b) Troska, koja je uglavnom kalcijev alumosilikat, upotrebljava se za proizvodnju cementa te
služi i kao izolacijski materijal.

c) Grotleni plin nastaje kao proizvod navedenih procesa gorenja, a sastoji se od dušika,
ugljičnog dioksida, ugljičnog monoksida, vodika i metana. Koristi se za zagrijavanje zraka koji
se upuhuje u peć.

Skila 5. Visoka peć

https://bs.wikipedia.org/wiki/Visoka_peć

7 
 
3.2 Spojevi željeza
Željezo najčešće dvovalentno ili trovalentno (fero- i feri- spojevi).
Željezo pravi spojeve u kojima ima oksidacijski broj +2, +3 i +6, a u najvažnijima i najvećem broju
spojeva ima oksidacijski broj +2 (fero) i +3 (feri). Stanje +2 je najstabilnije.

• Željezovi spojevi s kisikom

• Željezovi spojevi s dušikom
• Željezovi spojevi s ugljikom
• Željezovi spojevi s halogenim elementima
• Željezovi spojevi sa sumporom
• Organski željezovi spojevi

3.3Upotreba željeza
 

Sirovo je željezo, zbog većeg sadržaja nečistoća i ugljika, jako krhko i nepodesno
za obradu ili primjenu. Može se koristiti samo za lijevanje najgrubljih masivnih predmeta
(npr. postolja) koji nisu mehanički ili termički opterećeni. Da bi se dobilo kvalitetnije
željezo ili čelik, sirovo se željezo prerađuje, što uključuje smanjenje sadržaja svih primjesa
i podešavanje željenog sadržaja ugljika, koji bitno određuje kvalitetu čelika. Primjena
željeza je prvenstveno u obliku čelika, a manje kao sirovog ili lijevanog željeza. Čelik je
legura željeza s 0,05 - 1,7% ugljika. To je najvažniji tehnološki i konstrukcijski materijal, a
do danas je poznato više od hiljadu vrsta čelika. Odlikuju se velikom izotropnom
čvrstoćom, tvrdoćom, žilavošću, mogućnošću lijevanja i mehaničke obrade te velikom
elastičnošću.

8 
 
4.Povijest željeza
 

Najstariji počeci ljudskog korištenja željeza sežu u daleku prošlost u vrijeme drevnih
civilizacija Sumera i Egipta, negdje oko 4000 godina prijen novr ere . U ovim najranijim
počecima korištenja radilo se o željezu meteoritskog porijekla i ovo je se željezo koristilo kao
dekorativni element na vrhovima koplja. Ovo željezo ljudi tada nisu dobivali lijevanjem ili
taljenjem željeznih ruda nego su ga obrađivali kao što su obrađivali kamen. Negdje između
3000 i 2000 godine prije nove ere pronalaze se ostaci obrađenog željeza (ovakvi rani počeci
obrađenog željeza razlikuju se od željeza meteoritskog porijekla jer ne sadrže nikal u svom
sastavu) u području Mezopotamije, Anatolije i Egipta. Čini se da su ljudi tada ovo željezo
koristili isključivo u ceremonijalne svrhe, a željezo je tada bilo vrjednije od zlata i vjerojatno
je nastalo kao nus-proizvod proizvodnje bronce. između 1600 i 1200 godine prije nove ere
željezo se počinje snažnije koristiti; doduše i u to vrijeme bronca je se još uvijek snažno
koristila. No od 1200 godine prije nove ere počinje prijelaz brončanog doma u željezno doba.
Smatra se da ovaj prijelaz ljudskog društva nije potaknula premoć i kvaliteta jednog materijala
nad drugim nego nedostatak kositra (koji je naime neophodan za dobivanje bronce). Ovi prvi
koraci obrade željeza na počecima željeznog doba uključivali su i korištenje drvenog ugljena
tijekom obrade, a rezultat ovakve obrade željeza bio je prvi proizvedeni čelik (površinski sloj
željeza). Hlađenjem ovako obrađenog željeza (u pravilu pomoću neke tekućine) dobiveni
materijal dobivao je elastičnost i čvrstoću koja je bila nadmoćna osobinama kakvu je imala
bronca.

9 
 
5.Zaključak
 

Tehničko željezo redovito predstavlja leguru željeza s većim ili manjim količinama
ugljika, silicija, mangana, sumpora i fosfora pa mu svojstva uvelike ovise o količini tih
elemenata, odnosno primjesa. Dodacima drugih metala, kao što su krom, titan, molibden, nikal,
tantal, vanadij, kobalt, niobij, volfram i dr, svojstva željeza se mogu i dalje modificirati u širim
granicama nego bilo kojeg drugog tehničkog metala. Stoga danas ima na tisuće vrsta tehničkih
željeza za najrazličitije namjene. Tehničko željezo, osim vrsta koje su posebnim dodacima
(napose nikla i kroma) učinjene kemijski otpornima (nehrđajući čelici), kemijski je manje
otporno nego čisto. Ono na vlažnom zraku hrđa, tj. prevlači se slojem hidroksida koji ne štiti
metal od daljeg nagrizanja. Željezo grijano na višu temperaturu pokriva se crvenom prevlakom
oksida Fe3O4.

Željezo kao element,osim toga što je potreban za život živih bića,također je olakšao čovjekov

život,opstanak na zemlji pa bilo ono u obliku tehničkog željeza,sirovog željeza ili željezovih
oksida.

10 
 
6.Literatura
 

 Mehmedalija L. (2002), Hemija za prvi razred srednjih škola, izdavačka kuća Ljiljan
Sarajevo
 Mehmedalija L. (2005), Hemija za prvi razred srednjih škola, izdavačka kuća Tuga
Sarajevo
 Mehmedalija L. (2003), Hemija za drugi razred gimnazije, izdavačka kuća Ljiljan
Sarajevo
 Milan S. (2005), Hemija za drugi razred srednjih škola, izdavačka kuća Sarajevo
Publishing

11