3. Suyuan sa Tubigan ni Macario C.

Pineda

Mabibilang lamang sa daliri ang mga manunulat na mulat sa mapusyaw na anyo ng

maikling kwento at mahinang galaw ng lipunan. At si Macario Pineda, bilang manunulat
ay isa sa mga nagpayaman sa iskulturang pagsulat ng kwento. Siya rin ang nagpasigla sa
dating malungkot na galaw ng lipunan. Nasa pulso ng kanyang panulatang sining ng
paglikha at kagandahan ng i-maikubling katotohanan. Sang-ayon nga kay Hernandez sa
Paunang salita ng kanyang Bayang Malaya.
Sa sining, katula ng buhay, ang kagandahan ay isa lamang mukha ng katotohanan.
Ang tunay na likhang sining aay hindi bahagi lamang ng magkabilang mukha ng buhay,
ni isang bahagi ngkabuuan, kundi ang kabuuan na rin. Sa maganda, maayos at mabisang
paglalakip ng lahat ng bahagi nakasalalay ang kadakilaan ng isang likhang-sining.
Ayon kina Lope K. Santos at Inigo ed. Regalado ay isang potograpiya lamang ang
“Suyuan sa Tubigan” ni pineda kaya’t hindi maituturing na kwento ngunit potograpiya
man ay nailuklok naman sa mataas na pedestal ng paghanga, kundi ma’y pagsamba.
Pagpapatunay lamang na isa nang maituturing na institusyon si Mang kayong sa pagsulat
ng maikling kwento.
Ang paligid, kaayusang panlabas, pag-uugali, mga paniniwala, mithiin, kakayahang
pampook (idosyncracies) at sariling tatak ay nakakatulung-tulong sa pagbubuo ng
kathang pangkatutubong kulay. Bagama ang mga pamantayan pandaigdig (universality)
ay kailangan sa pagbubuo ng isang mabuting katha, ito’y higit na sumasakop sa kaalaman,
sa mga bagay na natatagpuan sa lahat ng tao ano mang lahi, kulay, bayan o
pananampalataya. Samantala ang mga sangkap ng katutubong kulay ay higit na
pampalamuti kaysa kaalaman, ngunit mga pampalamuting nagtatatak ng kakanyahan.
Isa sa pangunahing manunulat ng mga kathang pangkatutubong kulay ay si Macario
Pineda na kasisinagan ng mataas na pag-ibig hindi lamang sa pook na kanyang inilarawan
kuni sa mga taong kanyang binuhay sa kanyang mga akda.
Suyuan sa Tubigan. Sa pamagat pa lamang ay kasisislayan na ng katutubong kulay na
hinulma ng diwang Pilipino, bisig-Pilipino si pusong Pilipino. Isang matulaing pamagat
na kababakasan ng pag-ibig, paglalambing, pagtutulungan at pagkakaisa. May tatak
pagbabayanihan na isang tradisyong nagpapatibay ng relasyon ng tao sa kanyang kapwa
at sa kanyang lipunan.
Sa simula pa lamang ng kwento ay kinalabit na ni Pineda an gating imahinasyon at
panloob na sensibilidad. Matutukoy agad, bagama’t hindi tuwirang inilantad ang
pangyayaring magaganap:
Sumusilip pa lamang ang araw nang kami’y lumusog sa kandas na patungo sa
tubigan ni Ka Teryo. Nakasabay naming si ka Albina, na kasama ang dalaga niyang si
Nati at ang knayng pamangking si Pilang, Ang tatlo’y may sunog na mga matong ng
kasangkapan at pagkain.
Isang buhay na larawan ng sama-samang paggawa na kababakasan ng pananabik,
pagkukusang-loob at pagmamahal. Ayon nga kay Timbeza sa kanyang Pilosopyang
Pilipino.
Ang paggawa ay siyang lundayan ng kaunlaran at katiwasayan tagumpay at
kaligayahan. Maisakatuparan ang mga layunin sa buhay sa pamamagitan lamang ng
paggawa. Dahil diyo’y laging nakalalamang ang kaganapan sa paggawa. Ang marunong
gumawa ay makikita sa pagkilos at hindi sa pagsasalita.
 Bawat tauhan sa kwento ay kumikilos. Hindi sila nilikha ni Pineda upang maging
tau-tauhan lamang, kundi nilikha silang mga pangyayaring angkop sa suliraning
pangkwento. Pinag-ugnay ni Pineda ang mga tauhan at ang mga pangyayari bilang
mabisang sangkap ng kwento na kailan ma’y hindi maaaring paghiwalayin. Gumamit si
Mang Kayong ng iba’t ibang paraan sa paglalarawan ng tauhan. Ito’y masining niyang
mabigyang-buhay sa tulong ng panlabas na kaanyuan, pag-uugali, isipan, damdamin at
mithiin. Isinaalang–alang din niya rito ang paraan ng pagkilos at pagsasalita at ang
reaksyon sa isang tiyak na pangyayari.

At wari’y isang malik-matang gumuhit sa balintataw ng aking mga mata ang mga
lihim ng dulang nangyari na sa paligid-ligid ng mga tubigang yaon: si Punso’t Ka Juana,
si …mga pasalising tagpo sa malago’t lalong makabuluhang dula ng buhay.

Ang luma nang paksa’y napanatiling bago sa istilong ginamit ng may-akda. Sa

kwento’y nagsabog ng kakaibang halimuyak si Pineda, bagama’t palasak noong
dekada ’40 ang paksang nauukol sa pag-ibig. Bukod sa pagiging makapangyarihan ng
paksa ay ito ang tanging nagbibigay-kahulugan sa daigdig. Buhay na buhay ang
pagkakahulma ni Pineda sa nga tauhan at napalutang ito sa paksa:
Lumapit si Pastor kay Pilang. Kitang-kita ko nang abutin niya ang tasa ng kape ay
kusa niyang sinapo ang mapuputing daliri ng dalaga…
…Makailang nagpalitan ng mga makabuluhang titig sina Nati at Ore. Si Pastor ay
lagging kay Pilang naksulyap.
At doon sa kinauupuan ng binata- ilang hakbang ang layo sa karamihan-doon siya
dinulutan ni Pilang.
Malayang pinakilos ni Pineda ang mga kabataang tauhan tulad nina Pastor, Pilang,
Nati at Ore upang palutangin ang pag-iibigan sa kwento. Bawa’t isa’y nabigyan ng
pagkakataong makatakas sa kahigpitan ng mga tauhang kabilang sa inuuban nang
henerasyon ngunit naroon pa rin ang paggalangsa isa’t isa. Sapat na angpalihim na sulyap
ng mga dalaga sa mga lalaking lihimnilangnapupusuan at ang pagpapahayag ng pag-ibig
ng mga lalaki sa pamamagitan ng pagpapaligsahan.
Nakasalalay sa pakikipagpaligsahang ito ang kasagutan ng isang matamis na
pamimintuho ng lalaki sa babaing nililiyag. Nagpapatunay lamang na maging sa pag-ibig
ay kailangang maghirap muna ang tao upang mapagtanto ang sarap at ginhawa ng
karanasang tao. Ang buhay ay lagi nangmay katambal na sangkap ng kalikasan, gaya ng
hirap at ginhawa, pait at tamis, init at lamig o lungkot at galak. Ito ang itinuturing na
konseptong pangkahirapan (sufferings) ng mga Pilipino, na kailangang matikman muna
ng tao ang pait upang maunawaan ang kahalagan ng tamis. Kailangang maranasan muna
ang hapdi ng init upang malaman ang ginhawang dulot ng lamig. Kailangang maranasan
ng tao ang malungkot upang matalos ang kasiyahang dulot ng tuwa at galak.
Unang nalathala sa Liwayway noong Nobyembre 27, 1943, ang Suyuan sa Tubigan
ay mananatiling klasika ng antolohyang pampanitikan hangga’t may pag-ibig na
susuklian din ng pag-ibig, hangga’t tradisyong kikilalaning tatak n gating pagka-Pilipino,
sagisag ng ating pagkalahi at sukatan ng damdamin at kaisipan ng ating pambansang
pagkakakilanlan.

4. “Si Ingkong Gaton at ang Kanyang Kalakian” ni Serafin C. Guinigundo

 Ang mabuhay nang nag-iisa ay labag sa kalikasan at hilig ng tao. Sa katotohanan,
ayon kay Aristole, ang layunin o tunguhin ng bawat nilikha ay matatamo lamang sa likas
ng kaanyuang lumaki o umunlad hanggang sa dumating ang sapat niyang gulang o
maturidad at matamasa ang kaligayahan ng tao sa lipunang kanyang ginagalawan.
May pagka-tradisyonal ang pamagat ng kwento. Payak, at saisang sulyap ay
mababanaagan na agad ang dalawang karakter na gagalaw sa kabuuan ng banghay. Si
Ingkong Gaton at si Kalakian. Isang tao’t isang hayop. Isang panginoon at isang alipin.
Parang pinagtiyap ng pagkakataon, ang dalawa’y maibibilang sa panahon ng
pangungulimlim. Ng pagdadapit-hapon. Kapwa nagbibilang ng mga araw ng paglisan sa
daigdig. Paano inilarawan ni Guinigundo ang panginoon at ang alipin? Ganito ang simula
ng kwento.
Si Ingkong Gaton, gaya ng tawag sa kanya ng lahat, ay buhay na saksi ng maraming
taon. Kabilang siya sa mga matatandain at mga mapagmahal sa mga araw na nakararaan
at humahanga siya sa kanyang sariling katangian.
Paghanga sa sarili. Ito ang tinatawag na narsismo. May mga pagkakataon kasing
humahanga ang tao hindi dahil sa kanyang panlabas na kaanyuan kundi sa kanyang mga
nagawa sa lipunan o sa bayan. Si Ingkong Gaton at ang panahon ay magkasabay na
iniluwal ng kahapon.Hindi nakatuntong ng paaralan si Ingkong Gaton ngunit nagsikap
siyang sumulat at bumasa. Parang sumanib sa katauhan ni Ingkong Gaton ang pilosopiya
ni Pilato na ang mga idea ang dalawang uri ng phenomena ng tao. Ayon sa pilosopiyang
ito, kinikilala ang tao bilang sukatan ng lahat ng bagay dahil taglay niya ang pangdaigdig
na simulain, konsepto o idea na batayan ng lahat ng kaalaman ng isang nilikha. Mahalaga
sa matanda na makapag-aral sa sariling pagsisikap kahit di siya kinupkop ng
paaralang-bayan, kahit walang tagapagturong puti ang balat, asul ang mga mata at may
wikang binibigkas na di niya ganap na maunawaan. Ibinuhos na lamang ng matanda ang
kanyang panahon sa pag-aalaga kay Kalakian dahil ayon na rin kay Guinigundo ang
kalabaw ay mabait at mainam gamitin, bukod sa napakatuling tumakbo sa suyod at araro.
Ganito pa ang paglalarawan ng may-akda kay Kalakian:
Kung mayroon siyang pahilang kariton na may lulang palay upang dalhin sa Naric,
maaaring sabayan ng tulog ni Ingkong Gaton ang pagsakay niya sa kariton at si
Kalakian ay hindi lilihis ng landas na patungo sa kabayanan.
May kaisa-isang anak na lalaki si Ingkong Gaton si Ciriaco na ang tungkulin ay ang
pagsasakati ng barit at ang paggamit dito.
Maingat si Ingkong Gaton at tanging siya lamang ang “nakahihimas” sa kalabaw na
parang itinuturing niyang dalagang dapat pag-ukulan ng pagmamahal, pag-aalaga at
paggalang.
Maituturing na kasamang tauhan lamang si Ciriaco sa kwento. Ang pangunahing
layon ay ang maging kapalagayang-loob ng tauhan.Ang kahalagahan ng ksamang tauhan
ay matatagpuan sa tungkulin nitong ginagampanan kaugnay sa malayang pagsulong ng
kwento. Si Ciriaco ay itinuturing ni Guinigundo na tauhang sunud-sunuran sa magulang
dahil isinalang-alang niya ang kanyang tungkuling mapaglingkuran ang magulang sa loob
ng nabibilang na araw nito. Maihahambing tuloy si Ciriaco kay Conrado, ang kaisa-iang
anak ni Impong Sela sa kwentong “Impong Sela” ni Epifanio Matute. Kapwa biktima ng
sinaunang panahon na nakakunyapit sa bitag ng nilulumot nang tradisyon.
Ayon kay Landicho sa kanyang Manwal sa Pagsulat at Pag-aaral ng Maikling
Kwento.
 Ang damdamin ay isang sangkap na malaki ang bahagi sa pagbubuo ng kintal sa
mambabasa, apagkat ito ang tagapagkulay ng mga pangyayari sa loob ng isang maikling
katha. Maaaring ang mga tauhn ay kumikilos, nagsasalita at may nilalayon ngunit hindi
ito sapat upang makatugon sa hinihingi ng sining. Kailangang ang mga iyon ay
magkaroon ng buhay at damdamin upang ang mga galaw, pangungusap at nilalayon ng
tauhan ay magkaroon ng kulay.
Isang araw ay sinagian ng pagkalungkot si Ingkong Gaton. Hinihila ni kalakian ang
isang hulihang paa nito. Hindi ito maitapak sa matitigas na tiningkal. Tiningnan ni
Ingkong Gaton ang talampakan ng alagang hayop. Inaninaw niya ang siwang ng mga
kuko nito at nakita siya ng isang kalawang na pako. Naging matamlay ang matanda at
tuluyang nagkasakit.
At bago sumapit ang huling sandali sa buhay ni Ingkong Gaton. Buhay na sinuhayan
ng bisig at puso, ng makapangyarihang lakas, ng dakilang pagmamahal. At kung sa
kabilang buhay ay ipagkaloob kay Ingkong Gaton ang anumang nais niyang hilingin, si
Kalakian ang unang masasambit na pangalan ng matanda upang mapasama sa huling
aklat ng kanyang buhay.

III. Hulling Sulyap sa Gintong Pamana ng Dekada ‘40

Ang maka-pilipinong pananaw sa mga maikling kwentong naisulat noong
Dekada ’40 ay nakapagbibigay-katuturan sa ilang makabuluhang konsepto sa pulso ng
lipunang Pilipino- na ang angkan ng lahing Malayo na may kayumangging balat ay may
marubdob na pagmamahal sa bayan at nagpupunyaging makamit ang kalayaan.
Bunga ng digmaan at ng pananakop ng dayuhang bansa ay hindi kailanman nasupil
ang isipang Pilipino, manapa’y gumitaw ang persepsyong hininog ng malikhaing
guniguni. Ang mga manunulat ng dekadang ito ay naging suhay sa rumurupok nang
haligi ng panitikang Tagalog. Kumilos ang penomena ng paggalaw. Di kailanman
nakabahala sa unos na darating manapa’y naging obsesyon na padaluyin ang katas na
bunga ng kanilang imahinasyon sa agos ng kalinangan at ng lipunan. Ang mga manunulat
noong nakaraang dekada ay nakapagbuo ng pagkakisa sa pamamagitan ng pagdanak ng
dugo, poot, karahasan at paghihiganti, subalit ang mga manunulat ng dekada ’40 ay
nakapagbuo ng isang lipunang binihisan at nahilamusan ng pag-unawa, pagmamahal at
pagpaparaya. Inihain nila ang pormulang luminis sa dinumihang sistema ng sibilisasyon.
Progresibo’t reaksyonaryo ang mga manunulat ng dekada ’40. Hindi sila kailanman
nagpabitag sa banyagang phenomena na hindi anghop sa kamalayang Pilipino.Sila ang
sumusunod sa mga yapak ni Jean J. Rouseau na nagpipilit palitawin ang indibidwal sa
harap ng mapaniil na lipunan. Tulad ni Daniding, ni Pastor, ng Inang Martir, ni Ingkong
Gaton, at iba pang tauhang binigyang-buhay nina Narciso Reyes, Macario Pineda,
Liwayway Arceo at Serafin Guinigundo, oang iba pang manunulat kabilang sa pinuri’t
tiningala ng mga kritikong tula nina Abadilla at del Mundo. At patuloy na pinuri’t
tiningala ng mga sumusunod na mulat din sa lipunang binago ng bawat panahong
dumatal.
Sa Tula
Ang Daigdig ng Tula, ang Daigdig ng Makata at ang Daigdig ng Kaakuhan ni
Alejandro G. Abadilla sa "Ako ang Daigdig at Iba Pang mga Tula"
ni Pat V. Villafuerte

The more a man lives the lifes of his generation, the more likely is to die when his
generation passess away. The more a man lies with himself is sufficieny unto himselg, so
much the more likely is his desire to remain free.
-Stephen

1. Ang Daigdig ng Tula

Ang panitikan ay bahagi ng kultura ng isang bansa. Mababakas dito ang buhay na
pinagmulan ng isang lipi. Masasalamin dito ang mga pangarap, kaalaman, kaugalian at
kalinangan ng isang lipunan.
Ang panulaan ay isang mahalagang sangay ng panitikan. Sa bahaging ito nakapaloob
ang tula. Sa pamamagitan ng tula ay nagkakaroon ng pagbabagong-hugis ang ating buhay
dahil taglay nito ang lahat ng bagay na singkahulugan ng kagandahan at katotohanan.
Ayon kay Alip:
Ang tula ay napagmamasdan natin sa kulay at galaw ng lalong kaaya-ayang likha ng
kamay ni Bathala; nakikita at pinanonood natin sa mga likha ng sining ng tao;
nararamdaman natin sa mga malalalim na simbuyo ng damdamin at isip, sa kasayahan at
sa kalungkutan, sa kaginhawahan at sa karalitaan, sa pag-ibig, sa pagmamahal, sa duyan
ng isang sanggol, at sa sapot ng isang libingan. Maaaring di mapagmasdan sa
pamamagitan ng ilaw ng mga mata, ngunit nakikita sa ilaw, ng pag-iisip. Kaya tumpak na
sabihing ang tula ay kagandahan.

Ayon naman kina Alejandro at Pineda:

Ang tula ay isang pagbabagong-hugis sa buhay- isang paglalarawanvng buhay na
hinango sa guni-guni, na pinararating sa ating damdamin at ipinahahayag sa pananalitang
nag-aangkin ng tumpak na aliw at lalong mainam kung sa mga sukat at taludtod

Ayon pa rin kay Alejandro:

Apat na sangkap ang masusumpungan sa isang tula, sa pagkakahiwatig ni Connel, at ang
mga ito'y (1) ang tungkol sa damdamin (2) ang tungkol sa guniguni (3) ang tungkol sa
guniguni't kaisipan at (4) ang tungkol sa pananalita. Kaya nga't ang katuturang ibinibigay
sa tula ay ganito.

Paglalarawan sa tulong ng guniguni, at sa pamamagitan ng wika, ng mga tunog na saligan

para sa mararangal na damdamin.

Samakatwid, may sariling daigdig ang tula na nakikita sa pamamagitan ng kanyang mga
pahiwatig guni-guni, damdamin, alingawngaw at taginting na ang kasiyahang dulot nito
ay nadarama lamang ng mga taong nagkakapalad na makalasap niyon.
Kung papaanong pumaimbulog ang tula sa daigdig upang pagkatapos ay takasan lamang
para makapagtayo ng isang pundasyong titingalain ng sangkatauhan at tanging ang
katotohanan at kagandahan lamang sa tula ang makatutugon.

Si Monleon ang nagsabing ang tula ang siyang lumalagom sa kabilang daigdig at
iniuugnay ito sa ibang mga sining.

Sa pahayag na ito, masasabing sining ang tula at ang sining ay bunga ng ating kaisipan at
kasanayang nagbinhi, nagpunla, sumibol at inani sa daigdig na ating ginagalawan.

Ang pahayag ni Hernandez sa sarili niyang introduksyon ng Bayang Malaya:

Sa sining, katulad ng buhay, ang kagandahan ay isa lamang mukha ng katotohanan. Ang
tunay na likhang-sining ay hindi bahagi lamang ng magkabilang mukha ng buhay, ni
isang bahagi ng kabuuan, kundi ang kabuuan rin. Sa maganda, maayos at mabisang
paglalakip ng lahat ng bahagi na nakasalalay ang kadakilaan ng isang likhang-sining.
Kung gayon, ang tula bilang likhang-sining ay isang kabuuan ng tunay na dakila't
maipagkakapuring daigdig. Daigdig na tagaganap ng katotohanan ng buhay at hindi
nagpapakalubalob sa lisyang paniniwala at saloobin.

II. Ang Daigdig ng Makata

Ang tula ay likha at ang makata ay manlilikha.
Ang nilikha ng makata ay salamisin ng hininog ng kanyang talas ng isip, tayog ng talino,
kislap ng diwa at pusok ng damdamin. Ngunit maaari kayang ang makata bilang
manlilikha ay maging mapaghihimagsik sa anyo at nilalaman ng kanyang nakagisnang
daigdig?
Maaari, lalo't kung ang nasasangkot ay ang makatang mulat sa nakapupusyaw ng anyo ng
panulaan at nakasusulasok na galaw ng lipunan.
Si Alejandro G. Abadilla (AGA) ay maituturing na makatang mapanghimagsik sa
kanyang panahon.

Manghihimagsik na ang tanging sandata at kapangyarihang ginamit ay alab ng diwa,

silakbo ng damdamin at bugso ng panitik. Siya ang makatang nagwasak sa pundasyong
itinindig ng kahapon, nagbago ng moog ng kasalukuyan at bumuo ng pangarap para sa
kinabukasan. Isang katiyakang nalimbag sa ating kasaysayan na ang ibinunga'y
pagtalikod niya sa karangyaan, kaginhawaan at kaunlaran.
Isinilang si Rosario, Cavite, malaki ang naitulong ng kanyang mga karanasan sa
pamamayagpag ng kanyang diwa tungo sa isang malikhaing daigdig. Malaki rin ang
naitulong ng Pamantasan ng Sto. Tomas sa pagkakaroon niya ng titulong
pang-akademiko.
Noong 1935, itinatag ang kapisanang Panitikan na nilahukan ng mga kabataang makata at
manunulat na may mga dugong maaalab at diwang mapangarapin sa larangan ng
panitikan. Sa kapisanang ito sumubo ang unang panghihimagsik ni Abadilla laban sa
makatang aniya'y di karapat-dapat sa mga papuri't pagpaparangal.
Tingnan natin ang isang pangyayaring kinasangkutan ni Abadilla:
Sa gitna ng mainit na talumpati nina Gregorio N. Garcia, Alejandro G. Abadilla at
Venancio R. Aznar, ang gloryeta sa Moriones ay nakita ng bayan na umusok at
naglagablab. Nagkumpulan ang mga taong nagdaraan, ngunit napagpasya nilang hindi
nasusunog ang gloryeta kundi mayroong sinunog doong mga akdang sa palagay ng
kabataan ay hindi na dapat pang ipamana sa lahing iniluwal.
Bagamat hindi aktwal na kasangkot si Abadilla sa panunoh ng mga akda, masasabi pa
ring kabilang siya sa ilang ma kabataang naghangad na masunog ang mga akda ng mga
manunulat at nagmamaka-makataan na sa palagay ni Abadilla ay taliwas sa tunay na
kahulugan ng tula. Kalapastangan ba o kayabangan ang namayani sa damdamin ni
Abadilla nang gawin niya ang bagay na ito? Naging makatwiran naman kaya ang nagawa
niyang pagpapasya?
Si Abadilla na mismo ang nagsabing ang tula sa alin mang wika, sa katotohanan, ay
walang batayan maliban sa kakayahan ng makata, sa pagpapahayag ng kanyang sarili, ng
kanyang katauhan at ng kanyang kaisahan.

Ito'y nadarama, dugtong niya, sa pamamagitan ng pilosopong napapaloob, yaong

kawing-kawing na perlas ng kaisipan at karanasang makalupa at maka-Bathala.
Sa panulaan ay tinalikuran ni Abadilla ang kinamulatang sukat at tugma ng
kumbensyonal na tula. Sa halip, pinalaganap niya ang malayang taludturan at
mapanghimagsik na diwa ng impresyonismo.
Lumikha ng sariling daigdig sa panulaan ni Abadilla. Nagawa niyang suubin ang
kamanyang na ibinandila nina Jose Corazon de Jesus, Lope K. Santos, Inigo Ed.
Regalado at iba pang maituturing na haligi ng kumbensyonal na uri ng tulang Tagalog.
Naging tampulan siya ng panunuligsa, bagay na nagbigay sa kanya ng lakas ng loob
upang lalo niyang paikutin sa kanyang mga palad ang kanyang nilikhang daigdig at
bigyang puwang ang presentismo o diwang makakasalukuyan na walang pagpapahalaga
sa nakaraan.

Ito ang pahayag ni Abadilla tungkol sa pagtaliko niya sa kumbensyonal na uri ng tula:
Totoo man ang kapaniwalaag ang sukat tugma ay sangkap ng tula, hindi naman lahat ng
akdang may sukat at tugma ay tula nang matatawag. Kadalasan, at siya namang totoo,
ang mga ito ay berso o tugma lamang sa may maseselang panlasa. Sa panulaang Tagalog,
nakahihinayang tanggapin, ang sukat at tugma ay siya nang lahat, at tanging dahilan kung
bakit sa kapamuhayan nito hanggang ngayon at kapaitan parin ang katotohanan g iyan
ang siyang nanaig.
Dahil sa pahayag na ito, maraming reaksyon at implikasyon ang nabuo sa
"panghihimagsik" na itinatag ni Abadilla. Isa na rito si Arcellana, kilalang manunulat sa
Ingles na nagpahayag nang ganito:
Ang mga tula ni AGA ay isang panghihimagsik sa panulaang Pilipino katulad ng
panghihimagsik sa panulaang Ingles ni William Carlos Williams.
Ganito naman ang pagpapakilala ni Agoncillo kay AGA:
Sa kalipunan naming mga panitikero noong bago magkadigma ay kinikilalang henyo si
Andoy. Wala pang ganong naisusulat na mga akdang maaaring makipagtagalan sa
panahon.
Maituturing ngang henyo si AGA. Henyo sa pagiging makata. Taglay niya ang mga
katangiang ayon kay del Mundo, kilalang makata, manunulat at kritiko ay nararapat
taglayin ng isang tunay na makata -- mabilis mag-isip, higit na makapangyarihan sa
pagpapahayag ng mga isipan, saloobin at damdamin, mapanlikhaa, ang galaw ng kanyang
isipan,ay kasabay ng bawat tibok ng kanyang puso, mala-Bathala’t nag-aalab ang
kanyang tumitibok na puso sa kagitingan.

Ang lahat ng mga katangiang inilahad sa itaas ay tila mga lubid na pinagdugtung-dugtong
upang magamit na sandatang makapagliligtas sa panganib na nilikha ng tradisyonal na uri
ng tula.

Mga katangiang tanging kay Abadilla lamang nauukol sapagkat si Abadilla ang
“tagapagligtas” at “sugo” ng kagandahan at katotohanan sa nakakubling mukha ng
buhay.

Si Abadilla’y buhay na kaluluwang lagalag at mapaghimagsik. Isang kritikong

di-nangiming humagkis sa mga hindi pa mang maniniwala nang mga dakilang tao ng
panitikang Pilipino. Ngunit paano niya

Makatiyak din kaya ang sino man na ang kaluluwang tinutukoy niya ay ang Pagkamulat
ni Magdalena (1964) o ang kanyang dalawang nobelang Ulap sa Bundok Buntis at
Walang Wakas?
Puso ... Budhi ... Kaluluwa. Tatlong "panloob na di matatakasang daigdig" na hinulman
sa panloob na pundasyong pisikal ng isang nilikha. Pusong tumitibok, nasasaktan ngunit
nagmamahal. Nananangis ngunit umaasam. Budhing mapanurot, marunong manlibak
ngunit ang bunga'y nakabibinging katahimikan. At kaluluwang naghahanap ng
kasadlakan.
Parang pinagtitiyap, si Abadilla bilang makata sa "Ako ang Daigdig" ay ang kabuuan ng
puso, budhi at kaluluwa. Pansinin ang "makata" sa saknong na ito:
ako
ang
damdaming
malaya

ako
ang larawang
buhay

ako
ang buhay
na walang hanggan.

Puso, Budhi, Kaluluwa. Puso ang damdamin.Budhi yaong larawang buhay.

Kaluluwa’y buhay na walang hangganan. A, analogo ng Buhay?
Alin kaya sa tatlong nabanggit ang higit na nakapaglalarawan sa tunay na Abadilla
bilang makata? Alin man sa mga nabanggit ang 1996 Republic Cultural heritage award
na ipinagkaloob kay abadilla ang tanging makatutugon. Ang karangalang itona natamo ni
Abadilla ay nagpapatunay lamang na ag lagalag at mapanghimagsik na makata ay
pumanday ng mga pamantayan-panlipunan at pansining upang ang daigdig na kanyang
nilikha ay magpatuloy sa walang lubay na pag-inog.
III. Ang Daigdig na Kaakuhan ni AGA sa “Ako ang Daigdig at Iba Pang mga Tula”
Ang Ako ang Daigdig at Iba Pang mga Tula (1955) ay kabuuan ng mapanghimagsik
na daigdig sa sining. Isang kamalayang nagsasangkot sa pagtitiwalag ng isang
masentimentalismo sa damdaming ginigiyagis ng radikalismo at realism. Kamalayang
hinagip sa pitumpu’t apat (74) na mga hinaing, hinampo, pag-aalinlangan, at bantulot na
pag-aasam, ngunit kinababagaan ng magagandang pangarap na natupad in naman
pagkaraang maitighaw ang nagpupuyos na tinig para maintindig ang nag-iisang
monument ng kadakilaan.
Tatlumpu’t tatlo (33) rito ay nanawagan samararangal na damdamin na maaaring
tutulan ngunit hini mapasisinungalingan, mapootngunit hini mag-aalinlangan. Sa
bahaging ito nasasangkot ang makata bilang manlilikha ng isang mapanghamong daigdig,
na kung magkaminsan ay nagiging tagahanga na rin ng kariktan ng daigdig at ng liwanag
na idinudulot nito sa sangkatauhan.
Tatlumpu’t tatlo (33) rin dito ang tumugon sa makukulay na sadali pakikipagtipan ng
tao sa kalikasan-pakikinig sa mga bulong ng hangin, pakikihalubilo sa mga tangkay at
dahon ng pag-asam, pakikipagniig sa mga pira-pirasong ungol ng pangamba at
pakikipagtalik sa salamin ng kagandahan at katotohan.
Walo (8) rito ang nananaghoy sa kapalaran, naghahangad ng kadalisayan at
nagpapagibik sa kabanalan.
Sa kabuuan, ang mga tulang nakasama sa aklat na ito ay kawing-kawing na mga
perlas ng kaisipan at karanasang tinuhog ng makalupa at maka-Bathalang damdamin ng
tao sa kanyang kapwa. Maka-Bathala sa dahilang tulad ng Dakilang Lumikha si AGA ay
nakalikha ng sariling daigdig-isang bagong sining na hindi patograpo o tagisang
paglalarawan nang ayon lamang sa nakikita ng iba kundi pagpapahiwatig sa pamamagitan
ng simbolo at diwa. Ito, humigit-kumulang, ang daigdig na nais tukuyin ni AGA sa
kanyang tula “Ako ang Daigdig:”
ako
ang daigdig

ako
ang tula

ako
ang daigdig
ang tula

ako
ang daigdig
ang tula
ang tula
ng daigdig

Ang ako sa tula ay ang makata. Isang pananagisag ng kaluluwang buhay, ng

kaakuhang sarili at buo, ng kapangyarihang hindi kayang igupo ng alin mang lakas
maging materyal o ispiritwal. Tanggisan ang kapangahasan ni AGA sa pagbanggit ng ako.
Isang kaakuhang ang ibinabandilla ay ang kanyang pagiging “bagong tao” sa daigdig ng
panulaan. Isang makapangyarihang salitang di kikitaan ng pakunwaring kabanalan,
manapa’y kasisilayan ng matapat at dakilang hangarin. Kaakuhang nauukol sa matayog
na daigdig ng matulaing karanasan at kaisipan.
Kung ang ako sa tula ay ang makata, gaano ba kalaki ang daigdig ni AGA bilang
makata? Isang bumbilya lamang ang laki. Ngunit bumbilyang malay ang naabot ng lakas
at malawak ang nasasaklaw na liwanag. Ang init na dulot nito ay sapat nang
nakapanggising sa naalumpungatang diwa.at nahahapong damdamin ng ilang
namamaalam na mga alagad ng panulaan.
Higit na makapangyarihan ang makata kaysa sa daigdig na kanayang nilikha.
Napatunayan ito sa unang saknong saknong kung saan nangingibabaw ang ako sa
daigdig.
ako
ang daigdig

Dapat lamang na mangyari ito sa dahilang hindi kalianman mabubuo ang isang
daigdig kung walang tagalikha. Katulad din ng paniniwalang hindi mabubuo ang
sangkatauhan kung wala ang Dakilang Manlilikha.
Ngunit ano nga ba ang tunay na larawan ng makata?
Ito ang ibinigay na paglalarawan ni San Juan, Jr., kilalang makata at kritiko:
Walang hugis ang mukha ng makata. Wala ring pangalan ang kanyang pagnanasa.
Alalaong bagay’y wala siyang malinaw na layunin, layuning kapaki-pakinabang na
kaugnayan ng buhay.
Ayon naman kay Ricarte isa ring kilalang makata:
Ngunit ang makata ay isang hiwagang nilalang. Ang kanyang sensibilidad na higit
kaysa karaniwan ay nakadarama sa mga sensasyong hindi magagawang damhin at
unawain ng nakararami sa madla. Buhat sa madilim na sulok ng kanyang limot na
kamalayan, pula-putakti, magugulo, ang amga anino ng nagsisipag-ahong imahen o
simbolistikong pagpapahayag lamang ang mabisang nabibigyan ng anyo.
Sa tula, ang isang katangian dapat kilalanin ay ang kapangyarihang pukawin ang
damdamin at nang unawain ng iba ang diwa. Mahalagang mabatid na sa tula, ang
damdaming ibinabandila’y patuloy buhat sa puno hanggang sa dulo; yaong tapat at tunay;
at yaong napapaloob na karunungan at naaabot ng pag-iisip. Pinatunayan ito sa saknong
na:
Ako
Ang malayang ako
Matapat sa sarili
sa aking daigdig
ng tula

Katapatan sasarili. Ilan kayang makata ang nagtataglay ng ganitong katangian lalo’t
sa panahon ng maraming pagsubok? Tanging ang may katawan lamang ang makatutugon.
Siya lamang ang maaaring umunawa sa kanyang sarili at sa nilikha niyang daigdig.
Isang nagsasariling daigdig ang nilikha niAbadilla. Nakalantad. Naghuhumiyaw.
Daigdig na walanng hinahangad na walang hinahangad kundi ang makapag-isa upang
pag-isahin lamang ang daigdig, ang tula, at ang makata gaya ng ipinababatid ng huling
saknong:
 daidig
tula
ako
Bakit putul-putol ang nga pangungusap at di ginamitan ng bantas na pambalarila ang
tulang “Ako ang Daigdig”? Si AGA na mismo ang tutugon sa katanungang ito:
Ang kayamanan ng wika ay wala sa kadahupan ng sa kanya’y gumagamit. Subukin
mong hagisan ng kahit na anong laking diyamante ang baboy sa kanyang ulo at tingnan
kung mapapnsin ng pobreng hayopang kayamang ipinarool. Gayon din ang wika sa
kamay ng naghayang kadahupan ng mga makatang Tagalog. Ang kayamanan ng wika
sapanahong ito ng mga akademiko ay nakasalalay sa nakayambang mga tuntunin ng
Balarila, at hindi sa kung ano ang salita, o lipon ng mga ito, sa pagkakagamit at
tinitibukan ng buhay o hindi.

Ito ang dahilan kung bakit mula pa kamakailan ay ipinalagay nang kahangalan ang
mga bigwas ng damdaming-isip ng ilan sa mga tula (nang mangalathala) at ngayo’y nasa
katipunan.
Dahil sa makabagong pananw na ito ni Abadilla sawika, isasiya sa mga naniniwalang
bagamat sawika at pananalita ay may pinagkaugaliang dapat igalang, kung totoong mali o
labag sa tuntunin ang tingurang ugali ay dapat pagsumikapang maiwasto, mapalitan ang
dapat baguhin sa pagdaraan ng panahon.
Makatarungan man o hindi ang ginawang “pagbabago” sa paglalantad ng wika sa
“Ako Ang Daigdig,” natupad ang pangarao ni Abadilla na maging Malaya sa paglalantad
ng likhang-sining na nilangkapan ng kagandahan at katotohanan, nagpagising sa isang
walang katuturang panaginip, at nagpamulat sa isang kamalayang tigib ng pag-asa,
paghamon at pagpupunyagi.
Ang tao ay maihalintulad sa luningning ng araw na ang dulot ayliwanag kung siya’y
sumisikat. Ito ang nais tukuyin ni Abadilla sa unang saknong ng tulang “OO, Marunong
Ka”
Oo, marunong ka,
Pagkat marami nang buhol kang nagawa
Ngunit ang hindi ko
Nakita sa iyo’y kahit pagtatakang
Makalas man lamang
Iyong mga buhol ng pagkatimawa

Madaling masakyan ng buhol na tinutukoy ni Abadilla sa saknong na nabanggit.

Ito’y ang bunga ngmga karangalang matatamo ng isang nilikha sa propesyong kanyang
pinili. Ang pagmamakat ay gapos din ng buhol na iyan. Ilang laurel o kamanyang kaya
ang dapat-tanggapin ng isang makata upang ang pagkatimawangtinuran ni Abadilla sa
tula ay maibsan. A, ang makata ay sadyang ganyan. Habang sumisikat, habang
pumapaimbulog ang pangalan sa daigdig ng knayang nilikha ay lalong nagpapainit ng
hasa upang pagkatapos ay isukbit ang matalas naitak ng karangalan.

Muling pumaimbog sa daigdig ang “kaakuhan” ni Abadilla sa tulang ito. Ang taong
tinutukoy dito ni Abadilla ay dili’t iba kundi ang kanya na ring sarili. Pansinin ang una at
ikalawang taludtod ng ikalawang saknong ng tula.
 Kay rami ng lupa’t
Dagat kang naabot sa paglalagalag
Batid ng marami na si Abadilla ay “may nunal sa talampakan.” Isang katangiang ang
kanyang maybahay na si Tinang at kaibigang si Agoncillo lamang ang makapagpapatunay.
Ani Agoncillo, kilalangmanunulat, kritiko at historyador:
Isang araw na dumalaw ako sa kanila ay sinabi sa akin ni Tinang na wala si Andoy.
“Nasaan?” ang aking usisa.
Ngumiti si Tinang. “Ku,” anya, “Alam mo na ang taong yan. Umalis nang walang
paalam. Mabubulok ‘yan sa talian ng Hapon ay hindi ko malalaman. Paano’y hindi
sinasabi sa akin kung saan tutungo.
Lagalag man o hindi ang isang tao, mahalaga ay may kapararakan ang kanyang
pagiging gala sa lipunan, sa bayan at maging sa daigdig.
Ngunit bakit nga kaya nagiging gala o lagalag ang isang tao katulad ni Abadilla? Ang
bawat nilikha ay may sariling dahilan ng kanyang paglalagalag. May mga taong
naghahangad mapag-isa. Tumakas sa magulong pwersa ng panahon- karalitaan, kawalan
ng katarungan, pang-aalipin, pangangamkam, kawalan ng hanapbuhay, pagkapoot,
pagkatakot, pangamba at higit sa lahat, paghahanap ng identidad. A, kung ang lahat
lamang sana ng mga mamamayan ay nagtatamasa ng kaligayahan at katarungan sa
larangang pangkabuhayan, panlipunan, panrelihiyon at iba pa. Kung ang bawat tao sana
ay makalilikha at makatutupad sa kanyang binuong pangarap, ideolohya, panuntunan at
adhikain, marahil ay wala nang maglalagalag. Ito rin ang nais tukuyin ni Abadilla sa
unang saknong sa kanyang tulang “Katauhang Lagalag”:
Ang layo ng kalayuan
Ay ang kalayuan ng layo mo
Sa sarili …

Maliwanag na kaya natin hindi matakasan ang pwersa ng panahon na nagiging

dahilan upang di natin matagpuan ang laigayahang ating hinahanap ay dahil na rin sa di
natin kayang tanggapin ang mga bagay na nasa ating loob. Labis tayong humahanga (at
kung minsan ay napaaalipin) sa mga bagay namatatgpua sa labas n gating sarili. Ang
kaligayahang panlabas ay hubad sa tunay na kaligayahan, panandaliana at may halong
pagnanasa. Hindi tulad ng kaligayahang nagmumula sa loob – dumarating kahit
di-inaasahan, likas at pangmatagalan.
Ang tao’y madaling magbago, dala na rin ng pagbabagong nakikita niya sa kanyang
paligid:
Ang ikaw mo ngayon
Ay hindi na ang dating ikaw
Na mulala ….
Ang kabihasnan mo
Ay natigmak na ng mga ismong masalimuot
Katulad ng marami mong suliranin
Sa buhay ngayon

Sa mga saknong na nabanggit, matutuklasang lantadsi Abadilla sa mga nagaganap sa

kanyang kapaligiran sa panahong iyon. Lakas laban sa lakas. Kalayaan laban sa lahat ng
uri ng katiwalaan. Katarungan laban sa mga ismong itinuturing niyang
masasalimuot-pyudalismo, imperyalismo, pasismo at iba pa. Hindi isinilang si Abadilla sa
panahon ng mga aktibistang kabataan na namulat sa nabulag na pag-asa. Hindirin siya
kabilang sa mga “bagong sibol” na biktima ng mga kamay na bakal na sumasagupa sa
mga lansangan at pamantasan laban sa truncheons,armalites at anti-riot squads.Wala ang
kanyang pangalan sa kasaysayan ng “Duguang Plakard” ni Mangahas ngunit ang kanyang
pananaw ay nakatuon sa mga binitak na moog ng lipunan na binaha, nilindol at binagyo
ng isang madugong panahon.
Mapanlibak na makata. Mapang-uyam na kritiko. Mapanuligsang alagad ng sining.
Ito marahil ang mga kapintasan (o katangian) na maaaring maikapit kay Abadilla.
Kitang-kita ito sa mga pasaring niya sa”Mapagsupling Ako Sa Iyong Kawalan”:
Hanapin mo ako
Kung Malaya ka na’t hindi na busabos
Iyong masasalat ang kamay ng Diyos
Sa kaakuhan kong ibig matarok.
Ganito rin ang ginawang pasaring ni Abadilla sa unang saknong ng “Mabuting
Di-Hamak ang Pagwawasak Ko”:
Mabuting di-hamak
Ang pagwawasak ko kaysa karuwagang
Pagkat ginawa moibig mo pa ring
Ngayon ay gawin ko.
Malinaw na ang pinagsasaringan dito ni AGA ay ang makatang napatali sa tulang
may sukat at tugma. Tunay na isang pagwasak ang ginawa ni abadilla sa panulaan,
Ngunit hindi lahat ng pagwasak ay pagguho. May mga bagay na winawasak upang
bumuo ng isang bagong larawan. Katulad din ng layunin ng aktibismo sa bansa—wasakin
ang bulok na palakad ng kabuhayang pambansa, edukasyon, lipunan at politika, upang
bigyang laya ang mga naapi, pinahihirapan at pinagsasamantalahan.

Paano sinuri ni Abadilla ang mga tulang isinulat ng mga makatang alagad ng sukat at
tugma? Isa ring pasaring ang ginawa niyang paglalarawan:
Ikaw’t sala iyang
Iyong tulang angkin ay patay na tuod
Ng kaalipinan mo sa mga tuntuning laging dinidiyos;
Ikaw ang ay may matang
Laging nakamalas sa iyong palibot
Ngunit ang sarili ay di makita sa pagkabusabos.
Lagi nalang bang mga pasaring ang nilalaman ng tula ni Abadilla? Lagi na lamang
bang manunumbat? Nagmamataas? Hindi. Katunayan, nagawa ring maging
mapagpakumababa ni AGA sa “Paaalam”:
Tulad ng
Marami
Ako’y isang hamak na kinapal lamang
Sa balat ng mundo.
Bagamat isang manlilikha, tumanggap din ng “pagkatalo” si AGA. Pansinin ang
huling saknong ng “Liwanag Ka”:
Liwanag ka,
ang sabi mo;
 sa’yo naman ang sagot ko.,
dilim ako.
Tinanggap ni Abadilla na siya ang dilim sa paniniwalang darating ang panahon at ang
takip-silimaydarating din sa kanyang buhay. Pana-panahon ang buhay. Pana-panahon ang
kasikatan. Ito ba ang paniniwala ni Abadilla sa buhay? Tunghayan natin ang paglalarawan
niya sa buhay sa “Di Ako Makapaniwala”:
Di ako makapaniwala
Sa kagandahan ngbuhay,
Pangit na buhay ang saakin
Kaya walang hanggang buhay.
Ito rin ang pahayag ni Abadilla sa “Kahangalan”
Buhay ang buhay
Kung angkamalayan sa kamatayan
Ay buhay.

Patay ang buhay

Kung ang kamalayan sa kamatayan
Ay walang kamalayan.

Ang paniniwala ni Abadilla sa buhay ay nakakahawig ng simulating peresyalismo:

Ang katotohanan tungkol sa tao at sa kanyang kapaligiran ay katulad ng kanyang
nakaraan, kasalukuyan at hinaharap. Ngunit di-mapasusubaling pinaniniwala din ni
Abadilla ang simulating eksistensyalismo, na ang pilosopiya ay dapat magtaglay ng mga
kailangang suliranin ng buhay katulad ng kaligayahan at kalungkutang bunga ng pagpikit
ng mga mata o panlunas sa isang sakit na walang gamutan. Higit pa ngang makabubuting
mamatay nang may magandang layunin para sa kapwa’t bansa. Ang kamatayan ng
Dakilang Manunubos sa krus ng kalbaryo; ni Rizal sa Bagumbayan; at ni Jose Abad
Santos sa kamay ng mga dayuhan. Ito ang nais patunayan ni Abadilla sa huling saknong
ng kanyang “Ibig Ko Nang Mamahinga”:
A, kasi
ako ay handa na sa iisang pakay
ang magpahinga na: matulog, humimlay
sa kanyang kandungan!
Sapagkat
sa gayon ko lamanng mapatutunayang
ako ay nabuhay.
Paano ba magpahayag ng pag-ibig ang makata sa pamamagitan ng pagsusulat?
Pansinin ang pagiging romantiko ni AGA sa tulang: “Ibigin Mo Ako”:
Ibigin mo ako,
Biyuing Marikit,
Ikaw na mutya ko
Ay kaibig-ibig;
Habang ikaw’t ako’y
Di nagkakaniig
Lagi kang hanap ko
Sa munti kong langit.
 Mapaghanap ng kaligayahan si Abadilla. Kaligayahang pampisikal. Sa taludtod na
“…Habang ikaw’t ako’y di nagkakaniig, lagi kang hanap ko sa munti kong langit”, kitang
kita ang paghahanga ng makata na makamit ang “bunga ng isang maalab na pagnanasa”.
Ito rin ang kanyang nalulunggati sa ikalawa’t ikatlonng saknong ng “Hinahanap Ko Pa,”:
Siya na mahinang ako
na maangkin nang lubusan,
siya na darang ng damdaming nasa akin,
siya na pusong may pagkaunawa
sa ating kaisahan…

Siya at ako
ang ngayong di na matatapos,
siya ang ako
na katuparan ng lunggati ko
sa kanyang kahinaan.
Mapupunang ang pinapaksa ng dalawang saknong na nabanggit (o ng tula na rin sa
kabuuan) ay kamunduhan. Isang maselang paksa na sa kasalukuyang panahon ay
lanataran nang pinag-uusapan, na din a sinasaalang-alang ang uri ng propesyong
kinabibilangan, gulang o sekto at lugar. Tao lang si Abadilla. May puso’t pandama. May
pagnanasa. May pangangailangan. Hindi mahalay ang pagkakagamit ng mga salita sa tula.
Buong ingat na pinili ni Abadilla ang mga tamang salitang gagamitin. May katimpian sa
burgis na pamantayan. Siya lamang ba, bilang tao ang “sinisibulan” ng ganitong
damdamin. Kalapastangan ba o hindi ang Abadilla sa huling saknong ng “Panginoon?”:
Nalalaman mo ako sa akin
katulad ng pagkakilala ko
sa katotohanang nasa iyo
at ang Magdalenang-katauhan
ay matitigan mo nang tulad
ng laging pagtitig ko sa kanya.

Matapos antigin ni Abadilla ang damdamin ng bumasa ng kanyang “Panginoon,”

halos isang patiling panawagan ang maririnig sa panawagan ng makat sa Bathala sa
“Hindi Mo Ako masasktan:”

Ako’y lakas Mong nasa lupa’t

Ikaw’y kapangyarihan
Ko sa kalangitan.

Bathala ng mga alipin,

Titigan sana ako,
Unawain ako.
Ang lahat ng tao’y nagkakamali. Ang lahat ng nilikha ng iyos ay nagkakasala niyang
nagawa sa daigdig. Humihingi rin siya ng kapatawaran, sa “lakas” na nagamit niya nang
kasalukuyang nasa ilalim siya ng kapangyarihan ng kanyang “kaakuhan” sa daigdig. Ano
pa ang inilahad ni Abadilla tungkol sa mga kasalanan niyang ginawa sa ating Panginoon?
Punahin ang ikalawang saknong ng “Kasama Kita sa Lakad!”:
 Kung nagkakasala ako’y pinagdurusa Mo
Ng panalangin
At pagtitika-
Bakit, bakit kung di naman
Ay wala kang ginagawa?

A ng makata ay hindi lamang dapat mabuhay sa kanyang panahon. Kinakailangang

maging optimistiko siya sa mga bagay na magaganap sa hinaharap. Pansinin ang hirap at
pagpapaksaakit na dinanas ni Abadilla noon sa larangan ng panulaan. Punahin din ang
kasalukuyan na kanyang panahon kung saan siya umani ng laurel at kamanyang. At
paano haharapin ni Abadilla ang bukas? Ang katugunan ay matutunghayan sa “Bukas,
Ano Kaya?”:
Kagabi
aking pinintuho ang nanunuksong ganda ng Buwan
at ako’y lumigaya
sa kanyang pagkakait.

Ngayon,
hindi na siya ang dating mapagkait
at malaya na akong nakapapaligo
sa tubig ng kanyang ganda,
ngunit,
bigo rin ako
at malungkot na kaluluwa
ngayon.

Bukas
O Bathala,
ano kaya?

Isang bagay ang nais tukuyin ni Abadilla sa salitang bukas. Ang hinaharap ng
panulaan bilang tagapagpalaya ng damdamin sa daigdig. Bilang katugunan, inilarawan ni
Lumbera, kilalang makata at kritiko ang panulaan ilang taon makaraang sumakabilang
buhay si Abadilla. Ito ang pahayag ni Lumbera:
Ito ang panulaan sa kasalukuyan—maapoy, marahas, matungayaw sapagkat buong
tatag na nagsasakdal sa ating lipunang sinuri ng pangahas na imahinasyon at nais
pahatulan sa bayan. Hini natin ito mapagtatakpang-tainga sa pag-asang mapapaos ang
mga makata, at muli silang magbabalik sa pagnanais na parang Florante. Narito na ang
panulaang katutubo ng Bayang Malaya. Ito ang tulang tagapagpalaya.
Sa kasalukuyan, ang malayang taludturan ng pagsulat ng tula na namana kay
Abadilla ay tagapagpagunita ng buhay. Isang pagliligtas sa panitikan sa lanumoy ng mga
hidwang paniniwala, kautusan at pamamaraan ng pagsulat. Ang mga tula ni Abailla ay
isang pagpintig ng puso na nadarama sa alab ng muling pagsilang, tapat at walang halong
pagkukunwari. May paninindigan at sariling pilosopiya sa buhay. Isang kaganapan ng
mga pangako, pangarap at paniniwala. Isang bagong “daigdig” na magpapatuloy ng
pag-inog hanggang sa wakas ng panahon.

Sa Dula
Radikalismo sa Lipunang Pilipino: Manipestasyon ng Tatlong Modernong Dula sa
Eksperimentasyong Teatrikalismo
ni Pat V. Villafuerte

Ang Dula Bilang Sistema ng Pinagsama-samang Desisyong Artistiko

Ang dula ay sining ang pangunahing layunin nnito ay magbigay-kasiyahan sa

pamamagitan ng imitasyon o representasyong realistiko. Ito ang kombinasyon ng iba’t
ibang uri ng sining na pinagsanib ng sensong pandramatiko at pantreatro. Hindi tulad ng
tula, kwento o nobela na ginagamitan ng mga salita bilang mabisang instrument ng
komunikasyon, ang dula’y gimagamitan ng kilos at ng mga usapan sa artistikong
pamamaraan.

Ayon kay Balmaceda (1947)

Ang dula ay isang uri ng akda na simula sa tula o tuluyang pangungusap na
naglalarawan ng buhay o ugali sa pamamagitan ng mga salitaan at kilos ng mgatauhang
tumutupad upang itanghal sa dulaan. Ang tinitiyak na drama ay yaong karaniwang may
maigting na paksa at makabuluhang suliranin.
Walang katapusan ang pagharapnng mga tao sa mga suliranin, bagama’t malaking bagay
ang nagagawa nito sa pagbibigay-kulay sa buhay ng isang nilikha. Ang suliranin sa
kabuuan ay larawan ng daigdig na sakmal ng mga kabiguan, kabagutan, kapalaluan,
kahungkagan at karahasan.
Ang daigdig ay buhay at ang buhay ay dulaan. Hindi ba’t twina’y inihahambing ang
daigdig sa isang malaking dulaan ng buhay at tayong mga nilikha ang mga tauhang
nagsisiganap? Ayon kay Rufino Alejandro (1949) sa kanyang tulang “Pagbaba ng Tabing”

Ang mundo’y dulaan

at pawing artista
tayong lahat-lahat,

May kani-kaniyang prinsipe

bahagi sa dulaang
ating ginaganap;

Mayroong prinsipe,
may mangagbubukid,
may mangmang, may pantas

May salat sa ganda

at may pinagyaman
ng langit sa dilag.

tulad ni Alejandro, si Balmaceda man ay nainiwalang ang daigdig na ginagalawan natin

ay isang dulaan, bagamat ang isang prayoridad ni Balmaceda ay ang mga pangyayari:
ang dulaan ay siyang tanghalan ng mga bagay na nangyari,ng mangyayari at maaaring
mangyari sa isang bayan o lahi (Balmaceda, 1947).

Ang dula ay isa sa maraming paraan ng pagkukwento (Hubbell,1922). Ito’y nagmula sa

salitang griyego na nangangahulugang gawin o kilos. Ang mga salita, kilos, musika’t
sayaw ay nagtutulung-tulong upang mabuo ang likhang-daigdig-sining ... ang teatro
(David,1960).

Ang dula ay may dulot na kaaliwan o kung minsa’y kalungkutan. Habang binabasa o
pinapanood natin ang dula ay nakikibahagi tayo pansamantala sa mga aktor na
gumaganap habang pinipilit nating kilalanin ang ating sariling mga aktor na gumaganap
habang pinipilit nating kilalanin ang ating sariling identidad. Habang natatapos ang dula
ay unti-unting nagbabalik ang realidad sa ating sarili. Hindi kataka-takang naibabalik ng
dula ang kasalukuyan nang hindi natin namamalayan upang pagkatapos ay tuklasin ang
nagkakubling anino ng ating sarili at unawain ang lalim ng katuturan ng buhay. Ang dula
ang tagahulma ng uri ng buhay na angkop sa ating katauhan, paniniwala at mithiin.

Ang kasaysayan ng dula ay kasaysayan ng tao. Sumibol mula sa gabinlid na teatrong

kaisipan, kumikilos ang dula bilang sistema ng pinagsama-samang disisyong artistiko.
Inilalarawan at inilalantad nito ang nakakubling realidad sa buhay ng bawat nilikha. At sa
pagdaraan ng mga taon, sa pamamagitan ng patuloy paglaganap ng dula, nalantad ang
di-mabilang na pagsilang ng mga bagong lahi, ang pagputi ng maraming buhay bunga ng
digmaang internal at eksternal, ang pinanabikang ebolusyon, ang pagdakila sa balyu o
halagang pangkatauhan, ang hindi matutulang paglalantadng kamalayang sosyo-pulitikal
at ang mabilis na pagkamulat sa iba’t ibang ideolohiyang magpapagising sa mga bagong
sibol na henerasyon. Dahil dito, masasbing ang dula ang pinakareplika ng isang buhay na
panitikan, at ang kanyang kasaysayan ay siyang kasaysayan ng kanyang bansa.

Ang Dramatikong Realismo at Teatrikalismo sa Modernong Dula nina Jose

Javier Reyes, Bienvenido Noriega Jr., at Renato Villanueva

Ang realismo sa dula ay pagsasanay ng paglikha o pagtatakang makalikha sa tanghalan

ng mga ilusyong nagaganap sa tunay na buhay. Si henrik Ibsen, ang itinuturing na “Ama
ng Modernong Dula sa Daigdig” ang nagpatunay ng posibilidad ng pagkakaroon ng
dramatikong realismo sa teatro.

Ang mahalaga sa dula ay ang kaisahang pandramatiko na natatamo lamang sa

pamamagitan ng dignidad at sinseridad na siyang kabuuan ng tinatawag na simplisidad
ng sining (Metwally, 1973)

Para mabuo ang ilang pwesa ng realidad, isang makina lamang ang dapat gamitin ang
teatro na katatagpuan ng kalayaan, katotohanan at katatagan.

Ang realismo sa dula ay lagi nang may puwang sa teatro, lalo’t kung ang inilalantad ay
ang makatotohanag pangyayari sa buhay ng bawat nilikha. sa kabilang dako, ang
realismo sa teatro ay nangangahulugan ng pagsasanay sa tanghalan ng paglikha ng mga
ilusyon ng realidad ng buhay.
Sa tuwing mababanggit ang realismo sa dula, lalo’t ang nasasangkot ay ang kamalayang
sosyal, tatlong mandudula sa dekadang ito ang walang takot na lumantad sa
umaampuyong tawag ng kadakilaan; Jose Javier Reyes, Bienvenido Noriega Jr., at
Renato Villanueva. Tatlong bagong lakas na tagapagpalaganap ng konspto ng demokrasya
sa larangan ng pagsulat at tagapaglahati ng ideolohiya ng demokratikog radikalisasyon sa
repormang pansining, ang modernong dula, tatlong bagong punlang kumikilala sa
mabungang ugnayan ng panitikan ng manunulat at ng lipunan upang patuloy na
magkakulay ang nabuong istruktura ng imahinasyon, damdamin at realidad.
sahangarin mailuklok ang modernong dula sa pedestal ng mapaghamong lipunan at sa
mithiing malinaw na salalayan ng realidad sa buhay Pilipino, tatlong dula ang nagging
pragmentasyong nakapekto sa estado ng literaturs sa bansa na siyang naghubad sa
nakamaskarang mukha ng mapagbalatkayong lipunan: ang Lamat ni Jose Reyes, ang
Kulay Rosas naMura ang isang Pangarap ni Bienvenido Noriega Jr., Nana ni renato
Villanueva.

Ang Radikalismo sa Lipunang Pilipino: Bisyon ng maaskaarang Nakangiti’t

Maskarang Nananangis
Laganap ang repormaa sa ating lipunan, maging ito ay bunga ng sitwasyong
natural o pwersang pisikal. Katunayan, ang salitang reporma ay nalumot na sa kaban n
gating kamulatan. Walang nabago kundi ang tila kabuting pagsusulputan ng mga uri nito
ang mga repormista at optimistikong indibidwal na kasangkot ditto, at ang lugar ng mga
himutok, sigaw, galit at daing.
Malaki ang pananagutan ng tao sa reormang pinapanday ng ideolohiyang
sosyo-pulitikal. Sa positibong bisyon, ang reorma ay nasa mataas na antas ng pagkamulat,
wala man anng mga inuungkat na ebidensyag alinlangan sa particular na sitwasyon.
Ngunit hindi maiiwasan ang bisyong negatibo. Marahil ay dahil na rin sa takot o
pangamba ng mga kasangkot sa pagbabalangkas ng koseptong panreporma. Sa dalawng
bisyong ito, may mga repormistang ang pananw sa reporma ay maaaring makatulong o
makasama sa kanyang potensyal, at alinlangan sa pagsuong sa panganib na kakaharapin
niya sa lipunan. Humigit-kumulang ay ganito ang uri ng mga taong ‘pansamantalang
nilikha’ nina Reyes, Noriega Jr. at Villanueva upang maging pampalagiang tinig ng mga
bagong salinlahing tagapagtanggol ng kalayaan, katarungan at kapayapaaa.

Sinopsis ng Lamat ni Jose Javier Reyes

Nagtatalumpati si Ariston Cornejo, chairman ng department of English Languange
and Literature ng isang unibersidad tungkol sa kadakilaan ng guro. Noon naman ay
kasalukuyang pinag-uusapan nina Propesor Pacita dela Cruz at Propesor Charito Gamboa
ang mga uri ng estudyante sa unibersidad, ang paninigarilyo ni Ceril Perez sa campus at
ang pagtanggap ng Dekana at ng rector kay Rafael akosalem upang mapabilang sa
kanilang departamento. Sa kanilang pag-uusap ay umating si Rowena Obles, kasamahan
nila sa departamento na may mga suliraning personal. Ibinalita ni Rowena sa dalwang
kaibigan ang nalalapit na pangingibang-bansa ng kanyang aswa.
Isang umaga, nag-uusap sina Ceril at pepe ricafort tungkol sa iskrip na isinulat ng
dalaga nang dumating si herman Joseph Martinez, ang “alanganing” guro ng
departamento. Siya ang nagbalita kay Rafael ng mga intriga at kagalitang nagaganap sa
campus, lalung-lalo na sa kanilang department.
Isang umagang nagtuturo si Rowena ay nawalan ng linaw ang kanyang pag-iisip na
nagging usap-usapan sa campus. Samantala naging usap-usapan din ang ginawang
pagtulong ni Ernie Fulgado, guro sa social science, sa mga radikal na estudyanteng
nag-rally kamakailan sa campus, sa pamumuno ni Mike, isang aktibista. Nagbitiw sa
tungkulin si Rafael nang mabigo siyang ipakilapaglaban ang kanyang mga prinsipyo
alang-alang sa ikatatagumpay ng mga ideolohiyang ipinaglalaban ng mga estudyantee at
ng masang aktibo ang dugo sa pagtatanghal ng mapayapang rebolusyon.

Ang Realismo at Radikalismo ni Reyes: Hagupit sa Pwersang Propesyonal

Tulad ng mandudulang si George Bernard Shaw, si Jose Javier Reyes ay didaktibo
na amay pagka-artistiko. Inilaha muna ni Reyes ang pundamental na suliranin at ang
mahahalagaang isyung nakapaloob sa dula upang pagkatapos ay iiwan sa mga
mambabasa ang pagpapasya sa kahihinatnan ngmga salisalimuot na pangayayari sa dula.
Ang Lamat ay binubuo ng labinsyam na eksena na repleksyon ng isang dulang may
biswal na sining ng dramatikong panteatro. Nagsisimula ang bawat eksena sa
monologong kinulayan ng maraming kaauhan, ng di mabilang na paglalarawan ng
pansariling kadakilaan bagamat napagtatampisawan ang burak ng kahungkagan. Sa
dulang ito iniluklok ang edukasyon sa tore ng teoryang optimistiko- na ang edukasyon
aypwersang lulupig sa kamangmangan ni hahgupit sa nagtutulug-tulugang kaunlaran.
Sa Lamat,tila hinubog ng pilosopiyang eksistensyalismo sir eyes sapagkat ang
kalidad ng sariling buhay na isang implikasyong pang-edukasyonal ay nailuklok ng
mandudula sa sa mataas na antas ng pamumuhay. Sa isang eksistensyalista, tanging ang
karunungan lamang ang makasusupil sa kamangmangan aat makapagbibigay sa taong
hinahangad niyang demokrasya. Hindi saklaw nito ang paggamit ng disiplinang mental sa
pagpapalawak ng kaalaamn, kundi ang pakikisangkot ng tao sa prosesong intelektwal at
emosyonal sa mga bagay na kanayang pag-aaralan. Sapilosopiyang ito, hini diktador ang
guro sa pagpapatupad ng mga balyung dapat sundin ng estudyante kundi siya ang
tagapalahad ng mga prinsipyong kanayang pinaniniwalaan. Si Reyes, bilang
eksistensyalista ay naging matapat sa pagtindig sa pilosopiyang hiniyasan ng edukasyon,
ang pagsulong sa repormang makahahango sa bansa sa radikalisasyon ng isipan,
damdamin at pwersang pang-indibidwal.
Ang Konggregasyon ng mga Tauhang Propesyonal at Di-Propesyonal
Radikalisasyon ng sama-samang diwa. Repormasyon sa lipunang binabathala. Ito ang
ibinandila ng mga tauhang “minakina” ni Reyes sa mga isyung sosyal upang pagkatapos
ay unti-unting gupuin ng kani-kanilang karupukan. Mga tauhang binuo-winasak ng ilang
paralelismong binihisa’t biglang hinubdan ng iskriminasyong intelektwal.
Si Ariston, puno ng departamento na dapat sana’y mamuno sa pagsugpo sa
lumalalang kanser sa departamento ngunit ang pagnanaknak ay nasa kanyang bulok na
kalooban.
Ariston: Do you think we will take thr risks of acceptingher back in the department? Ano
ang sasabihin ng mga magulang ng mga bata? She is mentally unfit for teaching, Charito.
Dapat bang itiwalag ang isang kasamahang pinagmalupitan ng kapalaaran at ng
kapaligirang dapat sana’y naging bahagi ng kanyang kabuuan? Si Ariston ay larawan ng
isang repormistang hindi makahulagpos sa konseptong sadistiko. Masira ang masisira.
Mawasak ang dapat mawawasak. Basta’t siya’y mananatiling buo sa paningin ng mga
mamamayang tinitinagala ang kanyang kadakilaan.
Si Pacita na nagkubli ng sanga-sangang tnik sa dibdib upang pagkatapos ay tila
bukang isambulat ang ambisyong personal.
Pacita: Kaya ninyo ibibigay sa kung sinong Pontio Pilatong nagmaarunong ang
posisyon, ganon’n ba? Dahil sa mga policies... What about my service in this university?
Ang aking mga researches?

Promosyon. Ugat ng mga iringan at diskriminasyon. Kay Pacita, ang lahat ng pagsisiskap
ay dapat magkaroon ng kapalit, maging ang mga ito’y nakapagpapababa sa moral ng
propeson.
Si Charito, na dahil sa karupukan ay nakagagawa ng ninagas upang magsimulang
magliyab ang mitsa ng poot:

Chariot:Hayaan mo, Pacita, the moment I get into that office you shall see some changes.
Some very radical changes.

Ang repormistang si Rafael na hasa ang diwa sa bagong kalakaran ng edukasyon ngunit
nagawang igupo ng dating tawag ng paghamon.
Rafael: Kailangang ho natin ang mga mambubulabog nang matauhan ang napakaraming
tumango na lamang sa bawat gugustuhin ng mga nakataas.

Pesimista, ngunit may pagka-aristokrata. Si Cecil, larawan ng isipang peminista na

walang sinasamba kundi ang pansariling kagalingan:

Cecil: Yes, hoy, Jakosalem, I have enough problems. Trenta anyos na ako at wala pang
lumiligaw sa akin na natitipuhan ko. Malapit nang masira 'yong joint ng aking kotse.
Nasunog na ang Harrison Plaza. Bakit pa ako makikialam sa problema ng iba?

A, si Pepe. Ulol na makinang pinagagalaw ng isang makapangyarihang pwersang

sumisira sa reputasyon ng guro.

Pepe: All of my college life naman si Father Rector ang nagpaplano para sa akin... pati
ang course na dapat kong kunin sa Graduate School... Saan dapat mag-aral ... Sense of
tradition 'yon.

At si Mike, lider-estudyanteng nagpapahayag ng bagong kabanata sa pakikibaka para

sa kapakanan ng kilusang estudyante. Isang progresibong lider na naghahangad ng
pagbabago sa nilulumot na sistema ng unibersidad:

Mike: At saka... tiningnan na lang ninyo ang administrasyon. Suppression 'yon, mga
kasama. Nabasa na ba ninyo ang papers? Bawal na ngayon ang administrative censorship
ng student publication. Pero bakit hindi pa ma-abolish ang Board Review?

Sina Ariston, Pacita, Charito, Rafael, Cecil, Pepe at Mike. Mga makinang
kinasangkapan ni Reyes upang palitawin ang eksistensyalismo sa dula na
pinamumugaran ng radikal na kaisipan na may motibong realismo.

Ang Edukasyon Bilang Lamat ng Byurukrasyang Huwad

Teaching is the noblest profession. Hindi lamang iilang tanyag na edukador ang
nakapagsabi nito. Ngunit para kanino at hanggang kailan amg pagdakila? Sa kabila ng
pag-iwas ng guro na mahulog sa komunoy ng kahirapan, at sa harap ng katotohanang
may mga guro pa ring pinanday ng radikal na isipan matapos makahikayat ng ilang
"propeta ng lansangan" ay may mga bagong Kristo pa rinh humaharap sa tunggaliang ito
alang-alang sa propesyong kanilang sinumpaan. Tulad ni Ariston:

Ariston: Ang pagtuturo ay hindi trabaho lamang, mga kasama. Ito ay isang bokasyon...
pagsasakripisyo!

Naging epektibo ang pagkakamit ni Reyes kay Ariston bilang bagong Moses na
tagahatid ng konseptong magtatakda ng repormang darakilain ng ilang "limot na
bayaning sugo ng karunungan."

Ngunit ano mang uri ng bayani, kilala o di kilala, limot o tanyag ay may mga lamat ding
konseptong magtatakda ng repormang darakilain ng ilang "limot na bayaninh sugo ng
karunungan."

Ngunit ano mang uri ng bayani, kilala o di kilala, limot o tanyag ay may mga lamat
ding dapat takpan. Ibinabando ni Reyes ang karakterisasyon ng guro bilang
"diyus-diyosan" lamang ng sariling likhang-templo.

Charito: Oo nga, I think somebody should talk to Cecil Perez. I do not think it is propee
for a professor- babae pa naman- to join her students playinh bridge in the canteen.
Naninigarilyo pa sa campus. Nakadedemenos ng moralidad ng faculty members.

A, hanggang ngayon hindi pa rin makaiwas ang mga guro sa makasalanang apoy ng
panlilibak, ng pamumuna... ng hatol! Intriga. Parunggitan. Inggit. Mga sanga-sangang
kasalanang nakapaligid sa sistemang edukasyon.

Bilang eksistensyal, isinaalang-alang ni Reyes ang kahalagahan ng humanidad tulad

ng panitikan, pilosopiya at sining dahil sa mga asignaturang ito milalantad ang
kaloob-loobang kaanyuan ng tao pati na ang pakikitunggali niya sa daigdig. Bilang
alagad ng modernong dula, sinandigan bi Reyes ang panitikan bilang kritikong
indibidwal sa paraang makapagsisiyasat siya sa nakakubling hiwaga ng realidad ng
buhay.
Rafael: Hindi natin maaaring ipagwalay ang mga nagaganap sa tunay na buhay mula sa
kasaysayan ng panitikan ng ating bayan. Isipim ninyong mabuti... Madalas sinasabi na
ang literature daw ay echo ng socio-political experience ng isang bansa. Ang panitikan ay
nagiging tanyag na tinig ng bayan, ipinadadama ang kaisipan ng panahon.

Ang radikalismo sa Lamat ay repleksyon ng pagbibitak ng maalab na kaganapan at

pagpapainit sa isang kilusang pipigil sa masasamang pita na sugo ng palalong lipunan,
kasabay ng paggalugad ng tao sa tunay na katuturan ng demokrasya't hustisya ng lisyang
lipunan, halos magkasabay na sumabog ang nagpupuyos na dibdib ng gurong uhaw sa
ibinandilang demokrasya sa katauhan ni Rafael, at ng estudyanteng nananalig sa
hustisya-sosyal, si Mike:

Mike: Napag-isip-isip ko, magdra-drop nalang ako.Wala naming mapupulot sa

unibersidad na ito, e. Pasok sa tainga, tagos sa kabila. Maalala ko, hindi mo ba ako
pipigilan?

Rafael: Bakit pipigilan? Tama ka naman.

Mike: Wow! Na-shocked ako.

Rafael: Hindi lang naman sa university nahahasa ang utak ng tao, Mike.

Ang kilusang pangmag-aaral sa bansa ay nakalilitong identidad dahil binubuo ng

iba't ibang antas ng kamalayang politikal at nagmumulavsa magkakaibang istratang
sosyal. Si Mike, bilang lider-estudyante ay nasa krisis ng identidad. Hindi niya lubusang
masalamin anh sarili kung siya ay progresibong radikal o sudo-rebolusyunaryo.
Magkagayunman, ang aktibismong pangkabataan ay hindi instrumento ng mga
repormanh matagal nang hinihintay.

Sumang-ayon si Reyes sa teoryang Gestalt nina Kohler at Koffa na ang pagkatuto'y

magmumula sa interaksyon ng indibidwal at ng kanyang kapaligiran. Pansinin ang
pahayag na ito ni Ariston:

Ariston: Kung gusto mong umasenso sa department ay matuto kang makibagay.

Hindi kami ang makikibagay sa iyo. Gawain lang 'yan ng mga sibilisadong tao.

Ang paboritismo sa byurukrasya ng edukasyon ay patuloy na umiiral sa ating bansa.

Hindi lamang ang mga propesyonal ang nasisira kundi maging ang masang kumikilala sa
lipunan bilang moog ng salinlahi. Matapat at walang pangingiming winasak ni Reyes ang
nakapinid na pinto ng paboritismo sa naghihingalong byurukrasya ng edukasyon.

Charito: Ah! 'Yun pala si Dr. Jakosalem. Bata pa pala.

Pacita: Oo. Bata ni Dean Evangelista. Si Dean Evangelista ang nag-pirate sa kanya
mula sa U.P.
 Ang buhay ng tao ay walang tigil sa pakikibaka. Sa pakikipagtunggalian. Habang
kinikilala ng tao ang edukasyon bilang serbisyong panghumanidad, at habang ang
kaalamang pang-intelektwal ay patuloy na nakikipagtagisan ng pwersa laban sa lipunang
Pilipino ay patuloy na tutuklas ng kapalaran at kaparaanan tungo sa pagbabagong-bihis
ng nabubulok na anyo ng lipunan.
Ang relasyong publiko ay ang kabuuan ng lahat ng mga impresyong gawa ng
institusyon at ng ilang taong may kaugnay rito. Ito'y isang gawaing nagpapabuti sa
relasyon ng organismo o ng isang indibidwal sa publiko. Ito'y maituturing ding isang
sining sapagkat sa pamamagitan nito ay nagagawang makisalamuha ng tao sa
nakararaming bilang ng mga mamamayan. Punahin ang pagpapakilala ni Cecil sa
kanyang mga estudyante upang ipangalandakan lamang na siya ay may itinatagong
relasyong publiko:

Cecil: Okey. I treat my students like they're my friends. That's why nga I want to be
called CECIL. That's the only name I'll answer to. Excuse me. Ayaw kong matawag na
"Ma'm" o kaya ay "Miss". Hindi pa naman gano'n kalaki ang difference ng ating ages, eh.

Nilaro ni Reyes si Cecil sa isang karakterisasyong nakapagpapababa sa moral ng

isang guro sa unibersidad. Bagamat moderno si Cecil batay sa paglalarawan ni Reyes,
ang mga bagay na mapagpapalipat sa puso ng guro't mag-aaral ay may minimal na
limitasyon. Sinadya kayang gawin iyo ni Reyes upang palitawin ang uri ng mga guro sa
unibersidad sa ating panahon? Sa katauhan ni Cecil, hindi naging bigo si Reyes na isama
si Cecil sa hanay ng mga nag-aalumpihit na makinang repormista:

Cecil: Huwag mo 'kong pausukan ng mga principles mo, ha? Kilala mo rin naman
ang mga katulad mong napaka-socially conscious. Mga nationalist na manibalang!

Nasa loob ang pagka-radikal ni Cecil. Pinalaya niya ang kanyang sarili mula sa bulag
na rehimetasyon ng sistemang byurukrasya upang bigyang-daan ang sariling prinsipyong
magpapabago sa kanyang totalidad.

Tanging si Herman ang may karakterisasyong iba sa lahat ng buhay na aninong

pinakilos ni Reyes. Wala ni gabinlid mang pagsulong sa dagit-radikalismo. Ipinakilala ni
Reyes si Herman bilang gurong may sense of humor bagamat marupok at may
krisis-identidad:

Herman: sense of humor ang mga 'yon. Si Dr. dela Cruz ay napaka-straight. Pati yata
panty no'n made of tingga.

Nais pairalin ni Reyes sa kanyang Lamat ang rekonstrakyonismo na naglalayong

baguhin ang lipunan upang matamo ang kalutasan sa krisis-kultural ng ating panahon. At
napagtagumpayan ito ni Reyes, muka sa prosesong paglalantad niya ng mga
kasalimuutan sa bawat eksena ng dula, mula sa simula hanggang sa katapusan ng mga
pangyayari, mula sa simula hanggang sa katapusan ng mga pangyayari, mula sa maliliit
na kahinahunan at kakalmahan ng mga maiinit na dyalogong sanasalit-salitan ng paninisi,
pananakot, pagbabanta, paghahangad, pagbubuo at pagwasak!
 Ang makinasyong ginamit ni Reyes sa mga tauhang pinagalaw niya ang naaayon sa
dapat ikilos ay nakalusot sa pagkainip at pagkabagot ng sino mang babasa dahil ang
bawat isa ay humanap ng sagot sa mga bagay na kanilang pinabiwalaan sa pamamagitan
ng tinatawag na weltranschauung o pananaw sa buhay at sansinukuban.

Ang Lamat ni Reyes ay isang epektibong behikulo sa sining panteatro upang

mailantad ang proseso ng pag-uugnay ng mitolohiyang sosyal sa lipunang nilulukuban ng
supemismo sa modernong panahon. At habang may lamat na nagpapapangit sa ating
lipunan, ang persepsyon na radikalismong pang-intelektwal ay buong linaw na
maisasakatuparan nang buong laya, nang walang takot, tulad ng istratehiyang ipinaglaban
at patuloy na ipinaglalaban ni Jose Javier Reyes.

Sinopsis ng Kulay Rosas na Mura ang Isang Pangarap ni Bienvenido Noriega

Jr.
Pinakikiusapan ni Aling Sela ang lumpong anak na si Mariel upang huwag itangis
ang kapalarang sinapit. Dala ang kahirapan, hindi naipagamot ang dalaga na naging
biktima ng rumaragasang sasakyan. Hiniling ni Aling Sela sa anak na maging matatag
ang kalooban katulad ng ginawa niyang tibay ng loob nang mamatay ang kanyang asawa.
Inilabas ni Aling Sela sa baul ang isang lumang damit na kulay rosas na mura upang
ipasuot kay Tinay. Dalawampung taon na si Tinay at katulad ni Aling Sela, noong
dalawampung taon din ang kanyang gulay ay nang-akit siya ng lalaki.

Dumating si Tinay sa restaurant na pinagtatrabahuhan. Pinilit niyang huwag

tanggapin ang alok ng ina na isuot ang damit upang huwag mapalugi ang kanyang
kapurihan. Ngunit napahinuhod siya ng ina dahil sa pangangailangan sa salapi.
Sinamahan si Tinay ng kapatid niyang si Lando sa lugar na pinupuntahan ng mga lalaking
bumibili ng panandaliang aliw. Ngunit bago nagpaalam ang dalaga sa nakababatang
kapatid ay ipinasabi ni Tinay sa ina ang pagkamuhi nito sa pinagkakautangang buhay.
Nang dumating si Lando sa bahay ay naratnan niyang nananangis ang kanyang ina. Di
umano, tumatangis siya dahil natuto nang lumaban si Tinay. Matatag na raw si Tinay na
labanan ang kahirapan.

Ang Realismo at Radikalismo ni Noriega Jr.: Panaghoy sa Naluluoy na Balon

ng Kahirapan

Ang kahirapan ang pangunahing suliranin ng ating lipunan. Napakapanlulumong

mabatid na sa kabila ng may sapat namang produksyon ang ating bansa upang matugunan
ang mga pangangailangan ng nakararaming mamamayan, ang kahirapan ay patuloy na
namamayani sa ating bansa. Ang ilan sa mga dahilan kung bakit umiiral ang suliraning ito
ay ang hindi timbang na kaayusan ng ating ekonomiya at ang mabagal na pag-unlad nito.
Hindi matugunan ang mga pangangailangan ng nakararaming bilang ng mga Pilipino. Oo
nga't ang lahat ng mga mamamayan ay may mga pangangailangan, kung bakit naman
hindi lahat ay may salaping magagamit upang matugunan ang pangangailangang ito.
Natutugunan lamang ang ating mga pangangailangan kung may salapi tayong magagamit.
Ngunit ang hiling ng salapi at hindi ang hiling ng pangangailangan ang matutugunan ng
ating ekonomiya. Dahil dito, patuloy ba naghihirap ang mga maralita. Patuloy silang
nangangarap na balang araw, ang kaganapan ng isang pag-asang sumisibol lamang sa
hamak ba guniguni - kasaganaan, katarungan, reporma't kaunlaran - ay magbubunga ng
isang matibat na pagsandig upang mahango ang mga dukha sa kahirapan.

Ang dulang Kulay Rosas na Mura ang Isang Pangarap ni Bienvenido Noriega Jr. ay
umiinog sa kahirapan, bilang pwersa ng kasalanang magagawa ng isang indibidwal.
Bagamat hindi tinalakay ni Noriega sa dula ang ilang eksistensya ng pagnanakaw,
katiwalain, ekstorsyon, pagpatay, pagkidnap at iba pang elementong magiging bunga ng
kahirapan, demoralisasyon ng pwersang pangmoral ang buong ingat na inilarawan ng
tatlumpu't tatlong gulang na mandudula. Ang dula, na nagsimula't nagwakas sa isang
lamang barung-barong sa Maynila ay malayung-malayo sa pananaw ng isang nagsusuri
sa maalwang buhay ng taga-lungsod. Magugunita tuloy ang favelas sa Rio de Janeiro, ang
villas misera sa Buenas Aires, ang barriadas sa Lima at ang iba pang lugar-iskwater sa
daigdig.

Ang Pagluluksa ng mga Tauhan ni Noriega Jr.: Natuyot na Rosas ng

Naunsyaming Pangarap

Ang lipunan ay kongglomerasyon ng iba't ibang karakter- ang maganda't pangit, ang
malakas at ang mahina ang matalino at ang mangmang, ang gahaman at ang mapagbigay,
at iba pa. Ipinangangalandakan ng lipunan na dapat malupig ng kabutihan ang kasamaan,
ngunit bakit umiiral ang karahasan at nagagapi ng kasamaan ang kabutihan?

Salus populi suprema est lex. Ang kapakanan ng mga to ang pundametal na batas.
Maisasakatuparan kaya ang batas na ito sa lipunang nakikisabay sa maharot na indak ng
magulong sibilisasyon? Bagamat makatutulong ang teknolohiya, syensya at industrya sa
pagbuo ng maunlad na lipunan, hindi pa handa ang ilang milyong Pilipino dahil sakmal
pa ang tao ng karalitaan. Ang sabi nga ni Aling Sela sa kanyang anak na si Muriel:

Aling Sela: Masusukay mong muli ang tatag ng iyong binti. Masasayaran mo ang
mamamalas mo. Mararating mo ang dumarating sa isip mo. Ngunit- ngunit saang
kabutihan ka ngayon dadalhin ng mga paa mo? Sa hirap ng buhay nati'y hindi ka rin
makakaangat.

Isang pragmatista si Noriega Jr. kung ang pagbabatayan ay ang mga konseptong
nakapaloob sa dula. Bilang pramatista pinaniniwalaan ni Noriega ang supremong
katapusan ng lahat ng tao: ang realisasyong pansarili. Ang isang indibidwal na
nakakikilala ng kanyang sarili at ang kanyang lipunan ay pananaw ng isang pragmatista.
Dumanas ng hirap sa buhay si Aling Sela upang patunayan lamang na kayang itindig ng
kanyang mga paa ang pananagutang iniwang kanyang nasirang asawa. Nakatatak sa puso
ni Aling Sela ang katatagan. Ang sariling kaganapan:

Aling Sela: Kailangan pa bang hanapan mo ng katwiran ang tadhana? Nang mamatay
ba ang iyong ama’y nagtitili ako kung bakit ako ang kanyang napili? Hindi, Muriel.
Sinikap kong saluhin, pigilin ang iba pang unos na darating.
 Ang personalidad ay pag-aayos o kumpigurasyon ng mga katangian ng isang
indibidwal. Ang teorya na daynamikong personalidad ang teoryang nais ipalarawan ni
Noriega kay Muriel. Ang teoryang ito ay nauukol sa manipestasyon ng personalidad sa
kapaligirang pisikal at sosyal lalo na kung dumating ang tunggaliang nasa loob ng ating
sarili. May namumuong poot si Muriel sa kanyang sarili at sa kanyang kapaligiran.
Patuloy niyang pinahihina ang kanayang kalooban sa pamamagitan ng paulit-ulit na
pagsasabi ng –
Muriel: (Mahina) Nais ko nang mamatay … Nais ko nang mamatay… (Maiiyak,
matindi)

Kamatayan ba ang tanging kunas sa ating suliranin? Ito ba ang makalulutas sa lahat
ng kabiguang dumarating sa ating buhay? Sa panahong tigib tayo ng pagdaramdam, sa
pagkakataong biktima tayo ng ating sariling karupukan ay iisa lamang ang taong unang
makauunawa satin… ang inang pinagkakautangan natin ng buhay.

Aling Sela: Mamamatay ka nga kung di ka kakain. Mamamatay kang lumpo.

Mamamatay kang walang pag-asa. Mamamatay kang hindi natutong makibaka.Walang
silbi ang magiging pagpanaw mo. Bigyan mokami ng katwiran. Bigyan mo kami ng
karapatang tumangis sa iyong pagpanaw, Muriel.
Ngumiti hindi lahat ng ina ay naghahangad na tayo’y mabuhay. Hindi lahat ng ina ay
handing magligtas sa ating kapariwaan. Kay Aling Sela, ang pagiging ina ay dapat
tumabasan ng kapalit mulasa pagkakasilang ng anak upang mapasama? Mayroon. Ito ang
nais ipangalandakan ni Noriega sa katauhan ni Aling Sela dahil bigong maipagkakaloob
sa mga anak ang kaginhawaan sa buhay. Pinagtatabuyan ni Aling Sela si Tinay na
gumawa ng labag sa kagustuhan ng anak.

Aling Sela: Maganda ka, Anak. Huwag mong sayangin ang iyong mga palad. May
puhunan kang umakyat, guminhawa, lumayo sa kahirapang ito. May pag-asa ka.
Samantalang kami'y wala nang puhunan, walang pag-asa kundi ikaw.

Nais ni Aling Sela na gamitin ang kagandahan ng anak sa pagbibigay-katugunan sa

kanyang mga pangarap-alang alang kina Muriel at Lando. Alang-alang sa kanyang sarili:

Aling Sela: Bibiguin mo ba kami? Bibiguin mo ba ang pag-asa ni Muriel na

makalakad muli? Bibiguin mo ba ang pangarap ng iyong mga kapatid? Hahayaan mo
bang magpalimos sin Nino at Olivia? Ay ang sarili mo- wala ka bang pagpapahalaga sa
iyong kinabukasan? Hihintayin mo bang mabulok kang tulad ko? Katulad ko, Tinay?

Moralista man o hindi, pakiwari ni Noriega ay lantad siya sa mga baryasyong sosyal
at relatibong kultural bilang iskolar ng tao at ng lipunan. Ang balyu ay mekanismonh
sosyal na pumipigil sa buhay ng tao. Sa dula, inilarawan ni Noriega si Tinay bilanh
marupok na porselanang madaling madurog. Pusong babae man pala'y nagiging radikal
din ang damdamin. Pinagbigyan ni Tinay ang kahilingan ng ina upang pagkatapos ay-

Tinay: Namumuhi ako sa Inay, Lando. Wala siyang pagpapahalaga sa akin. Hindi
niya ako mahal.

Pagkapoot. Damdaming kailanman ay hindi magpapatahimik sa ating isipa't

kaluluwa. May dahilang mapoot si Tinay sa kanyang ina. Ang prostitusyon ay labag sa
batas, kakambal ng kasalanan, ng paglibak at pagsumpa ng lipunan. Si Tinay ay isa
lamang sa mga biktimang nakaragdag sa mapabilis na pagbaba ng moralidad sa ating
lipunan.

Simbolismo ang ginamit ni Noriega sa pamagat ng dula maging sa pagtukoy at sa

paglarawan sa "mahabang damit na kulay rosas na mura." Si Tinay ay simbolo ng murang
rosas na damit-batang-bata, sariwa, mabango. At sa mga katangiang ito ni Tinay, nakita ni
Aling Sela ang mabisang puhunan sa pagtalikod sa karalitaan. Makatwiran bang
magtanim ng poot kay Aling Sela ang mga mambabasa? Makatwiran. Ang moralidad at
prostitusyon ay hindi kailanman magkakaroon ng puwang sa ating lipunan. Kahit ang
katwiran ni Aling Sela ay-

Aling Sela: Hindi ko siya pinabayaang umalis, Lando. Tinulungan ko lang siyang
magpasya. Pinatibay ko ang kanyang loob. Matibay na ang kanyang loob.

Ayon sa pragmatista, ang halagang pangkatauhan ay pabagu-bago, hindi napapako.

Ang mabuting kaugalian ngayon ay maaarinh hindi na mabuti sa susunod na salinlahi.
Ang moralidad ay kasangkot sa alterasyon sa paglinang ng ating kultural na
manipestasyon.

Ang kahinaan sa dula ni Noriega ay ang paggamit kina Muriel at Lando bilang mga
instrumento lamang. Maaaring an kabuuan ng dula ay nakasentro lamang kina Aling Sela
at Tinay, ngunit damang-dama ng bumabasa ang nais pairalin ni Noriega sa kanyang dula:
gawing kaawa-awa sa paningin ng lipunan ang mga kapintasan at ilantad ang
paglilimpiya-bota bilang mabilis na paraan ng pagkita ng salapi. Punahin ang sagot ni
Lando sa kanyang ina nang tanungin ng huli kung magkano ang kanyang kinita:

Lando: Anim na piso, 'Nay. Tatlong piso sa diyaryo at tatlo rin sa sigarilyo. Kaya
lang, nagasta ko ho 'yong piso sa pagkain. Ginutom ho kasi ako kaninang tanghalian.

Prostitusyon at paglilimpiya-bota. Dalawang uri ng paghahanap-buhay. Dalawang

pagtatangka upang harapin ang dumadagit na pwersa ng karalitaan.

Sa kabuuan, ang dulang Kulay Rosas na Mura ang Isang Pangarap ay repleksyon ng
isang modernong dula ng hindi nalulumang paksa. Isang makabuluhag behikulo sa
teatrong nagpapahalaga sa mga simulain ng isang mahusay at may uring pagtatanfhal.
Nagwagi ng tanging gantimpala sa timpalak pampanitikan sa Palanca, hindi kataka-taka
kung ang dulang ito'y naitanghal na sa Phil-Am Life Auditorium sa direksyom ng
mandudulang bukas ang isipan sa realidad ng buhay.... si Bienvenido Noriega Jr.

Sinopsis ng Nana ni Renato Villanueva

Hirap na hirap sa pagsisindi ng kusinilya si Sendang. Ibinalita niya sa kanyang ina na
nanghingi siya kay Beho ng mga kartong gagamitin sa pagbabalot ng mga damit. Sinabi
rin niyang kinukuha siya ng Intsik para magtinda na di naman sinang-ayunan ni Nanang
Rosing, ang kanyang ina. Tinulungan si Sendang ang ina na maitayo ang paralitikong
ama. Mahilig manood ng sine si Sendang kaya’t nalulungkot siya kung sakaling matuloy
ang pagpunta at tuluyang pagtira nila sa Carmona. Ibig niyang magpakasal ni Sendang
kay Ruben kahit maliit lang ang kinikita nito sa pagbabaratilyo. Dumating si Nana Ason
sa pulongna kanyang dinaluhan. Ibinalita niyang matutuloy ang pagpapaalis sa mga
iskwater. Naalalatuloy niya ang naganap ng sunog sa Obrero kung saan nasunog ang
kanyang dadalawang taong gulang na apo. Sinadya ang sunog upang mapaalis ang mga
taga-iskwater.
Humahangos na dumating si Pacing at ibinalitang nagkainitan sa miting sina
Duarding at ang Chairman. Ikinuwento rin niya ang katamaran ng kanyang asawa at ang
pagkagutom ng kanyang walong anak dahil sa kawalan ng hanapbuhay ng kanyang
asawa.
Dumating sina Duarding, Ruben, at Minda. Napansin ni Sendang ang nguso ni
Ruben. Sinabi ng lalaki na binigwasan siya sa nguso ni Masong nang sabihin niyang baka
di sila makalipat. Kakampi nina Masong ang mga pulis na kasamang nangugulo sa
Looban para sila umalis. Isinalaysay naman ni Duarding ang pagkakaipit ng amphibian
truck sa ama nito hanggang sa maging paralitiko. Di umano, hindi siya nagalit. Ngunit
ang patalsikin sila sa kanilang lugar ay hindi niya matanggap.

Isang bata ang nagbalitang ginulpi si Rodrigo. Narinig ito ni Mang Beloy ay nagpilit
bumangon ngunit maagap na napigilan ni Nana Rosing. Ipinagkaila ni Nana Rosing sa
asawa ang pagkakabugbog sa anak.

Ang Realismo at Radikalismo ni Villafuerte: Latay sa mga Dukhang Walang

Matirhan

Ang iskwater ay higit pa sa klaster ng istrukturang tinitirhan ng tinatawag na less

privileged. Ito'y isang uri ng lipunan sa ating kapaligiran na may sariling organisasyong
sosyal, may balyu at normatibong kaasalan, at may kautusan moral. Kung paano
nabubuhay ang mg taong nakatira nito, at kung ano ang papel na ginampanan nila sa
lipunan ay isang tanong na hanggang ngayon ay isyung pulitikal.

Hindi miminsang naging lamang ng mga dyaryo ang ilang mga iskwater na gumamit
ng dahas habang ginigiba ang kanilang barung-barogn ng mga awtoridad. Narito ang
isang halimbawa:

Sumiklab kahapon ang gulo sa squatter colony ng Barangay Tatalon, Quezon City, at
isang teenager ang namatay at tatlong iba pa, kabilang ang isang 12- year old girl.

Umulan ng mga bato at lumipad ang mga pana nang umpisahan ng demolition team
ng National Housing Authority ang paggiba sa squatters' shanties ng Bolanos, Street
Tatalon.

(Balita, Hulyo 24, 1985)

 Ang batas ay batas. Ito'y ginagawa at ipinatutupad, kasangkapan man ang kahirapan
o kawalan ng tahanang malilipatan. Ang lakas ay hindi batas. Ang karapatan ay lakas.
Ngunit ang lakas ay hindi karapatan. Ngunit alin mang batas na may pagkukulang ay
dapat lapatan ng pagbabago.
Paanong magkakaroon ng paggalang sa batas kung may ilang batas na nagpapahirap
lamang sa mga mamamayang dukha at umaapi sa mga mahihina? Ang tanong na ito ang
wari'y nais sagutin ni Renato Villanueva sa kanyang dulang Nana. Binubuo ng
labing-isang tauhan at iisang komunidad, ang dulang ito'y maituturing na biglang bulusok
sa talaan ng mga dulang iisahing yugto na nagwagi sa taunang patimpalak ng Palanca.
Sinimulan sa paglalarawan ng "munting tabing" na itinuring na tahanan ng mga
dukha, ganito ang pagkakalarawan ni Villanueva:
Lupa ang sahig ng bahay ni Nana Rosing, nasa labas ay tila putikang punggok na
kahon ng mga pinagtapi-tagping yero at kahoy na halatang agaw-sunog. Sa dingding,
tumatawag ng pansin ang isang pares ng lumang bota katabi ng larawan ng Sto. Papa...
Sa imbentong linaw ng kaisipan ni Villanueva ay nailantad ang kanyang sensibilidad
sa pwersang panlabas at ang kanyang idyosinkrasya na nagbigay-buhay sa istilong
indibidwal ng isang modernong mandudula.
Naging malinaw ang persepsyon ni Villanueva sa pagbibigay-larawan sa
buhay-iskwater. Ang oryentasyong ganito ay epektibo sa mga mambabasang nais tuklasin
ang "nakakubling buhay" sa mga bahay na ayon sa iba'y hindi kailanman maituturing na
tahanan. Ilan nga ba ang bilang ng mga iskwater sa bansa? A, walang katiyakan ngunit
ang bilang ng mga estero na may nakapaligid na iskwater ay tiyak:
There are 89 esteros, rivers, and creeks ni Metro Manila clogged with garbage,
causing Metro-wide floods during the rainy season.
(Bulletin Today, Hulyo 17, 1985)

Welga: Tambuli ng Kilusang Paggawa: Iskwater: Dambana ng Sama-samang

Pagkilos
Ang lipunan natin sa kasalukuyan ay nasa kumunoy na ng kasamaan at karahasan.
Hindi kataka-takang magising ang mga repormista upang hindi sila tuluyang malubog sa
kumunoy na ito. Sa kasalukuyan ay nakalantad sa madla ang iba't ibang uri ng kumunoy
sa ating lipunan... malawak at mapanganib. Dahil dito, nananawagan ang pansariling
rebolusyon upang matugunan ang tawag ng pagbabago. Rebolusyong hindi gagamit ng
pwersang pisikal o materyal kundi ng isipan. Rebolusyong makapagbibigay ng proseso,
hindi ng retrograsyon.
Renato Villabueva, isang mandudulang may mahigpit na paniniwalang sa magaganap
n pagbabago sa lipunan ay nakikisangkot sa mga pagbabagong nagaganap sa
pamamagitan ng midyum na kanyanh ginamit, ang dula.
Kinikilalang batikan sa larangam ng pagsulat ng dula, ang Nana ay isa lamang sa
mga akda ni Villanueva na naglalapit sa tao at sa lipunang kanyang kinabibilangag.
Mangyari, ang mga nilikhang maniking buhay ni Villanueva ay may pulso... tumitibok at
gumagalaw. Nakikipag-ugnatan ang mga ito sa mga nagaganap sa lipunan. Sila'y
nakikiayon upang tumutol, nagiging mapusok upang maduwag at nakikilaban upang
sumuko. Magmula kay Nana Rosing hanggang sa bata na nagbalita ng isang karahasan,
pinatindig at pinagalaw ni Villanueva ang mga "tau-tauhang" ito uoang ipamalas ang
isang nagaganap na pagtatangka. Ang isang nagaganap na pagbabago:
Aling Rosing: Matagal na nila tayong pinapatay, Rodrigo. Nang mataboy tayo at
maglunga sa kapirasong lugar na ito. Unti-unti na tayong kinikitlan ng buhay.Bago tayo
tuluyang mangalagot, ipakita nating tayo'y mga buhay!

Sa pagsisimula ng dula ay gumamit na si Villanueva ng simbolismo: Ayaw magsindi

ng kusinilya habang idinaraos ang miting tungkol sa pagpapaalis sa mga iskwater:

Sendang: Ayaw talagang magsindi, Inay.

Pagpapatunay na wala pang kaliwanagan ang pag-uusap sa miting. Waring ang

bulusok ng apoy sa dibdib ng mga dukhang mamamayan ng Baryo Paraiso ay hindi
nagliliyab.
Mahalaga ang puri ng isang dalaga. Ito'y tanging hiyas na iniingat-ingatan ng dalaga
bilang kayamanan ng mga dukha:
Sendang: Nay, sabi ni Beho baka gusto ko raw magtinda sa puwesto niya.
Aling Rosing: Naku, huwag. Salbahe 'yung si Beho. Kaya umalis 'yang anak ni Aling
Felisa sa kanya dahil noong minsang ginabi ito sa pagsasara ng puwesto, sinundab ba
naman sa kubeta saka pinagtangkaan. Mabuti nakatakbo 'yung bata. Baka sa konting
barya, kung ano pa ang hinging kapalit sa iyo.

Ang teoryang parenyalismo ang nais ipamukha ni Villanueva sa pagsasabi ng:

Sendang: Gusto ko lang makaipon para makapag-aral ako ng pananahi.

Sa teoryang ito, ang tao ay magkakatulad kahit saang bagay/lugar. Dahil dito, ang
edukasyon ay dapat maging magkatulad para sa sino man.Ang layunin bg sistemang
pang-edukasyon sa teoryang ito ay ang pagkakapantay-pantay at pagkakatulad sa edad at
sa lipunan ng taong naninirahan sa iisang lipunan. Ang layunin ng teoryang ito ay
mapabuti ang tao, kahit siya'y sakmal na kahirapan. Paano ipinasok ni Villanueva ang
karalitaan sa dula?

Nana Rosing: Mura pa ang bigas noon. Ngayon, kumikita ka na'y mamamatay ka pa
ring dilat ang mata.

At palutangin ang opinyon ng nakararami:

Nana Rosing: Kung sa bagay, ano ba naman ang ayaw nating maiwan dito sa Baryo
Paraiso?
Nana Ason: Ilang balutang damit.
Pacing: Tatatlong dipang bahay.
Sendang: Kusinilyang di magningas.
Nana Ason: Talagang ang hirap ng buhay rito.
Pacing: Ang mga bata laging gutom.
Nana Rosing: Mga matatandang walang pag-asa.
Sendang: Mga pangarap na di matupad.
 Malupit ang lipunan. Tao sa tao. Lakas sa lakas. Pangkaraniwan nang tanawin sa
lugar-iskwater.

Ruben: ... Nilapitan ako ni Mang Masong saka binigwasan sa sikmura. Sino raw ba
ang ipinagmalaki natin? Hinabol ako ng barkada niya. Buti nakatakbo ako.
Bata: Nana Rosing, si Rodrigo! Ginulpi sa labanan!

Ngunit ang mga mahihirap ay madaling masaktan. Sa minsang masaling ang

mahihinang puso ay nagiging radikal:

Nana Rosing: Maghanda tayo para bukas.

Minda: Tambakan natin ang mga pasilyo.
Ruben: Humawak tayo ng pamalo.

Pasidhi nang pasidhi ang damdaming api. Ang katarungan ay hindi maipagkaloob sa
kanila. Halos wala nang mabanaagan kahit kaunti mang pag-asa ang nakararaming dukha
sa ating lipunan. Sa ganitong sitwasyon, buong tatag na sinalubong ni Villanueva ang
panganib sa pamamagitan ng paggamit ng lakas sa mga salitang punung-puno ng
hinagpis, pangamba at takot.
Ngunit hindi lahat ng oras ay mapupusok ang mga salita't pangungusap ng ginamit ni
Villanueva. Sa dula ay gumamit ng awit si Villanueva upang paghiwalayin ang
kapusukan. Sa bahaging ito ay pinapanaig ni Villanueva ang romantisismong
makapagpapayapa sa mga nadidimlang isipan:

Ruben: (Aawitin ang susunod na linya)

Kung magkakabuklod
Matutong tumutol
Minda: Mababago ang palad
Mababago ang bukas

Mga Babae: Hindi kapalaran

O tadhana
Ang pagiging mahirap
Ang pagiging aba

Mga Lalaki: Dapat tuklasan

Ang sanhi at sugat
Ng dantaong hilahil
Ng dantaong hirap

Ang realismo sa dula ay hindi lamang niya naipakita sa masalimuot na tanawin ng

iskwater. Ang mga kilos at dyalogo at batis ng katotohanang dinadaluyan ng pagtitimping
may karahasan, ng pagpigil na may pagsulong, at pagkalugmok ng pagbangon.
Karapat-dapat lamang na pagkalooban ng pangalawang gantimpala sa taunang
patimpalak ng Palanca ang Nana ni Villanueva bilang tagapaglantad ng buhay sa
lipunang Pilipino.
 Ang Implikasyon ng Tatlong Dula sa Nagbabagong Lipunan

Tumutugon sa panahon at sa mga isyung pambansa ang tatlong dulang sinuri. Bawat
isang mandudula ay gumamit ng makabagong konsepto sa pagsulat ng dula sa paraang
panteatro. Bagamat ang bawat isa'y kinakitaan ng mga suliraning sosyal at radikal sa
paghanap ng solusyon sa mga suliraning ito, ang mga dulang sinuri ay nag-iwan ng sulo
upang habang buhay na magbigay-liwanag sa landas na taing tinatahak. Sulong walang
pagkapawi ang ningas na taglay upang magsilbing tagapagsubaybay ng umiiral na
sistema ng ating lipunan.

Gising ng Lamat ang ating isipan. Binuhay ng Kulay Rosas na Mura ang Isang
Pangarap ang ating damdamin. Inalalayan ng Nana ang ating kilos. Diwa puso... lakas.
Sama-samang magbubuklod sa lipunan nating may sariling tatak ng pagkakilanlan... ang
lipunang Pilipino!