1

ANG PANITIKAN NG PILIPINAS SA MATANDANG PANAHON O

BAGO DUMATING ANG MGA KASTILA
( BAGO MAG-IKA-16 NA SIGLO )

Bago dumating ang mga Kastila sa Pilipinas ay mayroon na tayong panitikan.

Nakababasa at nakasusulat na ang ating mga ninuno nang dumating ang mga Kastila sa ating
bansa.

Alibata o Baybayin ang unang alpabeto nating mga Pilipino. Binubuo ito ng tatlong ( 3 )
patinig at labing-apat ( 14 ) na katinig.

Pinalitan ang alibata o baybayin ng mga kastila ng alpabetong romano na tinawag na

acebedario

Sa aklat ni mahistrado Ignacio Villamor na pinamagatan sa ingles na “ the Ancient

Filipino Writing “ ay inilahad ang kuro-kuro na ang ating mga abakadang filipino ay nagbuhat sa
matandang abakadang malayo. Alinsunod pa rin sa palagay, ang mga Pilipino noong unang
panahon ay sumusulat buhat sa kaliwa pakanan.

Naging sulatan nila ang mga sariwang kawayan, palapa ng niyog, at dahon ng saging sa
tulong ng matalim na bagay.

Ang mga ninuno nating mga indones ay nagdala sa ating bansa ng kanilang mga salita,
epiko, alamat, at mga tula. Gayon din ang mga intsik, bumbay, arabo, persyano, kambodyan, at
Malaya.

Dahil sa hindi nasakop ng Kastila ang Mindanao, dito naimbak ang katutubong panitikan.
Marami rin tayong panitikang pasalin-salin sa bibig ng bawat salinhali. Mayroon tayong alamat,
mito, epiko, tula, tugma, awit, dula, at iba pa.

Ayon kay Lascasas ( 1943 ), ang mga kastila ay maraming nakuhang manuskrito o akda
na itinuring nilang pawang gawa ng mga dyablo. Ang mga akdang ito ay sinunog ng mga kastila
upang malimutan ng mga Pilipino ang katutubong pananampalataya sapagkat ang layunin ng
mga kastila sa pagsakop sa pilipinas ay mapalaganap ang pananampalatayang kristiyano.

Hindi nalipol ng palatandaan ng ating katutubong panitikan kahit na sinunog ito ng mga
misyonerong kastila. Ayon kay dr. alejandro ( 1949 ), ang nalabing matandang panitikang
filipino ay nahahati sa tatlong uri: ang mga kwentong-bayan, mga karunungang-bayan, at mga
awiting-bayan.

Narito ang iba pang pagpapatunay na ang pilipinas ay may panitikan na noong dinatnan
ng mga Kastila:

1. Sinabi ni Padre Chirino na may 33 manuskritong sinunog sa balayan, Batangas.

2. Sinabi ni Sinibaldo de Mas na sila ay may dinatnang tulang tagalog ngunit ito ay hindi
mataas na uri.
3. Ayon naman kay Padre Colin, noong unang panahon ay may mga pilipinong mang-await
na nagsasaulo ng mga awiting nagsasalaysay ng kasaysayan ng mga ginagawa ng
kanilang diyos.
4. Ayon kay Epifanio de los Santos, talagang may panitikang tagalog na di mapag-
aalinlangan.
5. Sina Morga, Totanes, Bravo, Blancas de San Jose, at Palenncia ay nagsipagsabing “ sa
mga indio ay likas at katutubo ang tula at pagtula

ANG ALAMAT AT MITO

2
KAPANAHUNAN NG ALAMAT

Ang panahon ng mga alamat ay sumasakop mula sa panahon ng pagdating ng ikalawang

pangkat ng Malay. Ang kanilang panitikan ay pasalita lamang na binubuo ng mga mitolohiya,
alamat, kwentong bayan, mahiKa, seremonya sa pananampalataya sumasamba sila sa
punongkahoy, sa araw at sa iba pang mga anito. Naniniwala rin sila sa pamahiin.

Ang alamat o legend at folklore sa wikang Ingles ay isang uri ng panitikan na naglalaman
ng tungkol sa mga pinagmulan ng mga bagay-bagay sa daigdig. Kung minsan nagsasalaysay ito
ng mga pangyayari hinggil sa tunay na mga tao at pook. Tumatalakay din ito sa mga katutubong
kultura, kaugalian o kapaligiran. Ito ay kadalasang mga kathang-isip na nagpasalin-salin buhat sa
ating mga ninuno. ( https://pinoycollection.com/alamat/ )

Katulad ng Maikling Kwento at mga Pabula, ang mga alamat ay kinapupulutan din ng
aral na sumasalamin sa kultura ng isang bayang pinagmulan.

Mga Elemento ng Alamat

Ito ay may pitong elemento. Basahin ang mga sumusunod:

1. Tauhan- Ito ang mga nagsiganap sa kwento at kung ano ang papel na ginagampanan ng
bawat isa.
2. Tagpuan- Inilalarawan dito ang lugar na pinangyarihan ng mga aksyon at insidente,
gayundin ang panahon kung kailan ito nangyari.
3. Saglit na kasiglahan- Ito ay naglalahad ng panandaliang pagtatagpo ng mga tauhang
masasangkot sa suliranin.
4. Tunggalian- Ito naman ang bahaging nagsasaad sa pakikitunggali o pakikipagsapalaran
ng pangunahing tauhan laban sa mga suliraning kakaharapin na minsan ay
sa sarili, sa kapwa, o sa kalikasan.
5. Kasukdulan- Ito ang pinakamadulang bahagi kung saan maaaring makamtan ng
pangunahing tauhan ang katuparan o kasawian ng kanyang ipinaglalaban
6. Kakalasan- Ito ang bahaging nagpapakita ng unti-unting pagbaba ng takbo ng kwento
mula sa maigting na pangyayari sa kasukdulan.
7. Katapusan- Ito ang bahaging maglalahad ng magiging resolusyon ng kwento. Maaaring
masaya o malungkot, pagkatalo o Pagkapanalo

Mga Bahagi ng Alamat

1. Simula- sa simula inilalarawan ang mga tauhan sa kwento. Sinu-sino ang mga
gumaganap sa kwento at ano ang papel na kanilang ginagampanan. Maging ang tagpuan
o lugar at panahon ng pinangyayarihan ng insidente ay inilalarawan din sa simula.
2. Gitna- kabilang sa gitna ang saglit na kasiglahan, tunggalian at kasukdulan ng kwento.
Ang saglit na kasiglahan ay naglalahad ng panandaliang pagtatagpo ng mga tauhan. Ang
tunggalian ay nagsasaad ng pakikipagtunggali o pakikipagsapalaran ng tauhan.
Samantalang ang kasukdulan ay ang bahaging nagsasabi kung nagtagumpay o hindi ang
tauhan.
3. Wakas- kabilang naman sa wakas ang kakalasan at katapusan ng kwento.

MGA HALIMBAWA NG ALAMAT ( https://www.kapitbisig.com/philippines/tagalog-

version-of-legends-mga-alamat-mga-alamat-ng-pilipinas_1142.html )

Ang Alamat ng Daigdig Ang Alamat ng Araw at Gabi

Ang Alamat ng Dama de Noche Ang Alamat ng Basey (Alamat ng Visayas)
Ang Alamat ng Duryan (bahagi ng “The Beautiful Bungangsakit”)
Ang Alamat ng Kamya Ang Alamat ng Bundok Pinatubo (Alamat ng
Ang Alamat ng Kasoy Luzon)
Ang Alamat ng Lahing Tagalog Ang Alamat ng Bundok Pinto (Alamat ng

3
 Ang Alamat ng Lansones Mindanao)
Ang Alamat ng Makahiya Ang Alamat ng Sampalok
Ang Alamat ng Makopa Ang Alamat ng Bigas
Ang Alamat ng Sampung Datu

KAPANAHUNAN NG MITO
Nagsimula sa pali-palibot ng mga taong 1300 A.D. at nagtatapos sa panahon ng
pananakop ni Legazpi noong taong 1565.

Ang mito ay kuwentong piksyon tungkol sa buhay at karanasan ng mga diyos at diyosa.
Ito ay tumutukoy din sa mga kwentong hindi totoo na bunga lamang ng maikling kaisipan at mga
imahinasyon ng mga manunulat. Ngunit ang ilan dito ay pinaniniwalaan ng iba at sinasabing
totoo nga itong nangyari .Kung minsan ang mga kwentong Mito ay naisasalin sa mga pelikula o
mga palabas .

Ang kwentong mitolohiya ay isang malaking uri ng literatura na kung saan ang madalas
na tinatalakay ng mga kwento ay mga diyos at diyosa at iba pang makapangyarihang nilalang.

Kadalasan ito ay naka-ankla sa kultura, tradisyon, alamat at relihiyon ng isang rehiyon o

bansa. Madalas, ang tinatahak na tema ng mitolohiya ay kababalaghan. Ngunit, kahit na
nababalot ito ng kababalaghan at madalas ang kathang-isip lamang, mayroong pa din itong mga
nai-aambag sa kasaysayan at pati na rin sa mga modernong pag aaral.

Ang mitolohiya ay parating mayroong mga gintong aral na ipinagkakaloob sa mga

nakakarinig o nakababasa nito. Dagdag na rin ito sa kaalaman kung ano ang tradisyon at kultura
ng nasabing lugar ng mitolohiya dahil isinasalamin nito ang kabuhayan noong ito ay isinusulat.

Ang salitang mitolohiya ay nangangahulugang agham o pag-aaral ng mga mito/myth at

alamat. Tumutukoy rin ito sa kalipunan ng mga mito mula sa isang pangkat ng tao sa isang lugar
na naglalahad ng kasaysayan ng mga diyos-diyusan noong unang panahon na sinasamba,
dinarakila at pinipintakasi ng mga sinaunang tao. ( https://www.slideshare.net/janebrylh/filipino-
10-mitolohiya )

Ang salitang mito/myth ay galing sa salitang Latin na mythos at mula sa Greek na

muthos, na ang kahulugan ay kuwento. Ang muthos ay halaw pa sa mu, na ang ibig sabihin ay
paglikha ng tunog sa bibig. Sa Klasikal na Mitolohiya ang mito/myth ay representasyon ng
marubdob na pangarap at takot ng mga sinaunang tao. Nakatutulong ito upang maunawaan ng
mga sinaunang tao ang misteryo ng pagkakalikha ng mundo, ng tao, ng mga katangian ng iba
pang mga nilalang.

Ipinaliliwanag rin dito ang nakatatakot na puwersa ng kalikasan sa daigdig – tulad ng

pagpapalit ng panahon, kidlat, baha, kamatayan, apoy. Ito ay naglalahad ng ibang daigdig tulad
ng langit at ilalim ng lupa. Hindi man ito kapani-paniwalang kuwento ng mga diyos,diyosa at
mga bayani subalit tinuturing itong sagrado at pinaniniwalaang totoong naganap. Karaniwang
may kaugnayan ito sa teolohiya at ritwal.

Sa Pilipinas naman, ang mito ay kinabibilangan ng mga kuwentong-bayang naglalahad

ng mga tungkol sa mga anito, diyos at diyosa, mga kakaibang nilalang at sa mga pagkagunaw ng
daigdig noon. Maaaring matagpuan ang mga mitong ito sa mga kuwentong – bayan at epiko ng
mga pangkating etniko sa kasalukuyan. Mayaman sa ganitong uri ng panitkan ang mga
naninirahan sa bulubundukin ng Luzon, Visayas at Mindanao.

May kuwento tungkol sa pagkagunaw ng daidig ay ang mga Ifugao; bahagi ito ng
kanilang epiko. Inilarawan sa kanilang epikong “ Alim” kung paano nagunaw ang daigdig. Ayon
sa epiko nagkaroon ng malaking pagbaha sa mundo at ang tanging nakaligtas ay ang magkapatid

4
na sina Bugan (babae) at Wigan (lalaki). Sa kanila nagmula ang bagong henerasyon ng mga tao
sa mundo.

Mitolohiya Noon ( https://takdangaralin.ph/mitolohiya/ )

Sinasabing ang mitolohiya ay nag-umpisa pa bago naitaguyod ng kanya-kanyang mga

sekta ang relihiyon. Buhat dito, ang mga lokal na lumaking nakikinig sa mga mito ng kanilang
bayan ay tiningala ang mitolohiya bilang kanilang relihiyon at ginagamit nilang gabay upang
mabuhay ng matiwasay.

Ang pinakamainam na halimbawa ay ang Griyego, na kung saan ang kanilang mitolohiya
ay kitang-kita sa kanilang literature, kultura, arkitektura at porma ng sining.

Ang mga sinaunang tao ay nagpatayo ng mga monumento, estatwa, gusali at mga
larawan para sa tinitingala nilang mga diyos at diyosa. Noon rin ay nagsasagawa sila ng mga
ritwal para sa mga diyos at diyosa na pinaniniwalaan ng mga tao upang maitaboy ang mga
masasamang elemento at ispirito at humingi ng gabay sa kanilang pagdedesisyon.

Mitolohiya Ngayon

Sapagkat tayo ay nabubuhay na sa bagong panahon, marami na ang tumalikod sa

pagsamba sa mga diyos at diyosa ng mga mito. Ngunit, kahit na may mga bago ng pananaw at
paniniwala ang mga tao, nanatili pa rin na isang malaking parte ng kultura ang mitolohiya.

Madami na ring mga nagpapakadalubhasa sap ag-aaral ng mitolohiya. Ito ay pinag-

aaralang upang maintindihan ang ang mga iba’t ibang estilo ng pagsusulat, mga patalinhagang
porma ng pagsasalaysay, at iba pang uri ng mga elemento ng pananalita.

Bukod riyan ay malaking tulong ito sa pag-intindi ng kasaysayan ng isang pook, rehiyon
o bansa, dahil nga, sa isinasalamin nito ang kabuhayan noong panahong ito ay ginawa.

Ito rin ay madalas na gamiting basehan sa mga pelikula at kung ano-ano pang palabas,
tulad na lamang ng mga sumusunod:

1. Troy, Clash of the Titans at Percy Jackson na ibinase sa Mitolohiya ng Griyego at

Roma
2. Naruto at Spirited Away sa Mitolohiya ng Hapon
3. Zodiac: The Race Begins at The Little Fairy sa Mitolohiya ng Tsina
4. Amaya, Mulawin, Aswang at Bagani ng Mitolohiya ng Pilipinas
5. Ang Mitolohiya ng Iba’t-bang Bansa

Maraming mga bansa ang mayroong sari-sariling mitolohiya. Mayroon silang kani-
kanilang bersyon ng diyos at diyosa, diwatas, engkanto at iba pa.

Mitolohiyang Pilipino

Dahil ang ating bansa ay binubuo ng napakaraming mga isla, nagkaroon ng maraming
bersyon din ang mga mito.

Sa mga bisaya, ito ang kanilang kwento ng pagkakabuo ng daigdig at ng sanlibutan.

Pinaniniwalaan ng mga Pilipino na noong unang panahon, walang lupa, araw, buwan or bituin.

Ang mayroon lamang ay karagatan at kalangitan. Ang kaharian ng tubig ay

pinamumunuan ni Maguayan, habang ang kalangitan naman ay pinaghaharian ni Captain.

5
Mga Halimbawa ng kwentong Mito

1. Ang kwento ni Cupid at Psyche

2. Ang kwento ni Mariang Makiling
3. Ang Sirena at si Santiago
4. Ang kwento ng si Malakas at Maganda
5. Ang kwento Bugan at Kinggauan

Ang ilan sa mga Diyos at Diyosa ng Mitolohiyang Pilipino

1. Si Bathala O Abba – sinasabing siya ang pinakamataas na diyos sa mga katutubong

Pilipino, pinaniniwalaang lumikha ng lahat ng bagay, na naninirahan sa kalangitan.
2. Si Tala- sinasabing siya ay kapatid ni Mayari, si Tala ang itinuturing na Dyosa ng mga
bituin.
3. Si Hanan- Kapatid din siya ni Mayari, si Hanan naman ang itinuturing na Dyosa ng
umaga.
4. Si Mayari – kapatid niya sina Hanan at Tala siya ang itinuturing na dyosa ng buwan at
pinakamaganda sa kalangitan.  
5. Si Ikapati – siya naman ang sinasabing dyosa ng pagsasaka  
6. Si Anitun Tabu- siya naman ang itinuturing na dyosa ng hangin at ulan.
7. Si Dumakulem- siya naman ang itinuturing na dyosa ng kabundukan at kagubatan.
8. Si Amankinable- siya anaman ang itinuturing na dyosa ng karagatan

Gamit ng Mitolohiya
1. Ipaliwanag ang pagkakalikha ng daigdig
2. Ipaliwanag ang puwersa ng kalikasan
3. Maikuwento ang mga sinaunang gawaing panrelihiyon
4. Magturo ng mabuting aral
5. Maipaliwanag ang kasaysayan
6. Maipahayag ang marubdob na pangarap, matinding takot at pag- asa ng sangkatauhan.

ANG EPIKO
Higit nating makikilala ang ating pagka-Pilipino sa ating mga epiko. Nasasalamin natin
dito ang maraming pangarap ng lahing kayumanggi.

Ang epiko ay tulang pasalaysay na nagsasaad ng kabayanihan ng pangunahing tauhan na

nagtataglay ng katangiang nakahihigit sa karaniwang tao na kadalasan siya’y buhat sa lipi ng
mga diyos o diyosa. ( https://www.tagaloglang.com/epiko/ )

Ang paksa ng mga epiko ay mga kabayanihan ng pangunahing tauhan sa kanyang

paglalakbay at pakikidigma.

Ang salitang epiko ay galing sa Griyego na epos na nangangahulugang ‘awit’ ngunit

ngayon ito’y tumutukoy sa pasalaysay na kabayanihan.

Mga Epiko ng Pilipinas: Biag ni Lam-ang, Hudhud at Alim, Ullalim, Ibalon, Maragtas,
Hinilawod, Agyu, Darangan, Tulalang.

Mga Epiko sa Ibang Bansa: Iliad at Odyssey (Gresya), Siegried (Alemanya), Kalevala
(Finland), Ramayana (India), Kasaysayan ni Rolando (Pransiya), Beowulf (Inglatera), El Cid
(Espanya), Sundiata (Mali), Epiko ni Haring Gesar (Tibet).

6
 Tinatawag na “macro-epic” yaong mga epiko na napakahaba na kinakailangan ang higit
sa mga isang daang araw para ikuwento. Napakaloob sa macroepic ang mga micro-epic /
microepic na puwedeng ihiwalay at ituring na mga indibidwal na kuwento.

Ang Epiko o Epic sa wikang Ingles ay uri ng panitikan na matatagpuan sa iba’t-ibang

grupong etniko. Ito ay tumatalakay sa mga kabayanihan at pakikipagtunggali ng isang tao o mga
tao laban sa mga kaaway na halos hindi mapaniwalaan dahil may mga tagpuang
makababalaghan. ( https://pinoycollection.com/epiko/ ).

Kwento ito ng kabayanihan noong unang panahon na punung-puno ng mga kagila-gilalas

na pangyayari.

Ang mga pangunahing tauhan dito ay nagtataglay ng katangiang nakahihigit sa

karaniwang tao at kadalasan siya ay buhat sa lipi ng mga diyos o diyosa.

Ang epiko ay galing sa salitang Griyego na ‘epos’ na ang kahulugan ay ‘awit’. Ang mga
ito ay nasa anyo ng berso o talata ngunit ito ay iba-iba at bukod-tangi sa bawat rehiyon at hindi
maikukumpara sa mga Kanluraning epiko.

Katangian ng Epiko

Ang ilan sa mga katangian ng epiko ay ang mga sumusunod:

1. Paggamit ng mga bansag sa pagkilala sa tiyak na tao

2. Mga inuulit na salita o parirala
3. Mala-talata na paghahati o dibisyon sa mga serye ng kanta
4. Kasaganaan ng mga imahe at metapora na makukuha sa pang araw-araw na buhay at
kalikasan (halaman, hayop, mga bagay sa kalangitan, atbp.)
5. Kadalasang umiikot sa bayani, kasama ang kanyang mga sagupaan sa mga mahihiwagang
nilalang, anting-anting, at ang kanyang paghahanap sa kanyang minamahal o magulang;
ito rin ay maaaring tungkol sa panliligaw o pag-aasawa.

Halimbawa ng Epiko sa bansang Pilipinas

LUZON VISAYAS MINDANAO

Biag ni Lam-ang (Ilocos) Hinilawod (Panay) Bantugan
Hudhud: Kwento ni Aliguyon Humadapnon (Panay) Darangan (Maranao)
(Ifugao) Labaw Donggon (Bisayas) Indarapatra at Sulayman
Ibalon (Bicol) Maragtas (Bisayas) (Maguindanao)
Kudaman (Palawan) Agyu
Manimimbin (Palawan) Bidasari
Ullalim (Kalinga) Olaging (Bukidnon)
Sandayo (Zamboanga)
Tudbulul
Tuwaang
Ulahingan
Ulod

Mga Karagdagang Impormasyon

Epiko ng Ipugaw/Ifugao

1. ALIM- isinasalaysay rito ang pagpapakasal ng magkakapatid na Bugan at Wigan na

siyang pinagmulan ng pag-aaway at pagpapatayan ng mga tao sa daigdig bilang sumpa
ng Bathhala ng mga Ipugaw na si Makanungan.
2. HUDHUD- ito ay tungkol sa pakikipagsapalaran ni Aliguyon, ang bayani ng lahing
Ipugaw, at ang kadakilaan at kaluwalhatian ng kasaysayan ng kanilang lahi. May mga

7
 bahagi ng tulang ito na hanggang ngayon ay inaawit pa ng mga Ipugaw sa mga kasalanan
at ibang pagdiriwang.

Epiko ng mga Bisaya

1. HARAYA- ito ay kalipunan ng mga tuntunin ng kagandahang-asal.

2. HINILAWOD- nagsasalaysay ng pag-iibigan ng mga Bathala na unang nanirahan sa
Iloilo, Antique, at Aklan.
3. MARAGTAS- ito ay kasaysayan ng sampung datung Malay na tumakas mula sa Borneo sa
pamumuno ni Datu Puti at ng mga unang araw nila sa Panay, ang isang kanilang binili
kay Haring Marikudo ng mga Ita.
4. LAGDA- ito ay kalipunan ng mga kautusan ng Kodigo ni Kalantiyaw
5. HARI SA BUKID- tungkol sa isang hari nakikita ngunit naging tanyag dahil sa
pagbibigay-biyaya at pagpaparusa.

Epiko ng mga Muslim

DARANGAN- isa sa pinakamatandang epikong Pilipino. Ito ay binubuo ng 25 kabanata, kasama
rito ang Indarapatra at Sulayman, Bantugan, at Bidasari- na hiram na epiko ng Malaysia. Ito ay
kasaysayan ng isang prinsesa na sa kagagawan ng isang sultana ay patay kung araw at sa gabi ay
nabubuhay.

1. INDARAPATRA AT SULAYMAN- salaysay tungkol kay Emperador Indarapatra ng

Kahariang Mantapuli. Siya ay matalino, mabait, at matapang. Siya ay may sibat na
bumabalik sa kanya matapos ihagis sa kaaway.
2. BANTUGAN- si Haring Madali ng kahariang Bumbaran ay kapatid ni Prinsipe Bantugan.
Balita sa lakas at tapag si Prinsipe Bantugan kaya’t walang nangangahas dumigma sa
kanilang kaharan. Maraming mga dalaga ang naakit kay Prinsipe Bantugan kaya’t
naiinggit si Haring Madali. Ipinagbawal niya lahat ng nasasakupan na kausapin si
Prinsipe Bantugan. Nagbanta pa ang hari na ang sinumang mahuling nakikipag-uspa sa
prinsipe ay lalapatan ng parusang kamatayan. Dahil sa matinding kalungkutan ay umalis
si Prinsipe Bantugan at nagtungo sa ibang lupain.
3. BIDASARI- nagsasalig sa isang matandang paniniwalang ang buhay ay napatatagal kung
ang kaluluwa ay pinaiingatan sa isda, hauop o anumang bagay na may buhay. Ito ay isang
epiko-romansang Malay.

Epiko ng Tagalog

Kumintang- ito ay kasaysayan ng pakikidigma nina Datu Dumangsil ng Taal, Batu

Balkasusa ng Tayabas, at Bai ng Talim

Epiko ng Iloko

Biag ni Lam-ang- ito ay akda ni Pedro Bukaneg tungkol sa isang bayani at ang kanyang
matapat na mga alaga, isang puting tandang manok, at isang aso.

Epiko ng Bikol

Ibalon- ito ay tungkol sa bayaning si baltog, ang unang nakarating sa Bikol mula sa kaharian ng
Samar. Kasama ng ama, tinuruan nila ang mga mamamayan ng wastong pamumuhay at mga
industriya. Itinuro rin nila ang mahusay na pagpapasunuran ng panginoon at alipin.

KODIGO ni KALANTIYAW

Ang Kodigo ni Maragtas, Kodigo ni Kalantiao, at Prinsesa Urduja ay ilan lang sa mga
bagay na pinwiwinalaan pa rin hanggang ngayon. Ano nga ba talaga ang mga ito? May

8
katotohan ba talaga ang mga iyan? ( http://kaspilchops.blogspot.com/2008/08/kodigo-ni-
maragtas-kodigo-ni-kalantiao.html )

Sinasabi sa Kodigo ni Maragtas ay may sampung datung Borneo ang umalis sa kanilang
bansa at napadpad sa Panay. Binili ng mga Borneong datu, isa na dito si Datu Puti, ang tabing-
dagat sa mga Aeta sa pamamagitan ng gintong salakot at arinola at binigyan pa ang asawa ng
Datu ng mga Aeta isang mahabang kwintas.

Ang Kodigo ni Maragtas ay nanggaling kay Pedro Monte Claro na binigay daw sa kanya
ang Kodigo ni Maragtas. Ang argumento sa Kodigo ni Maragtas ay hindi na ito mabasa dahil
halos nabubura na ang mga nakasulat dito. Base din ito sa isang lumang kwento mula sa Panay.
May mga salitang ginamit dito na nagkaroon lang noong dumating ang mga Kastila tulad ng
maize at piña. Kaya naman ang Kodigo ni Maragtas ay ikinukonsiderang pekeng dokyumento
lamang.

Nakalagay naman sa Kodigo ni Kalantiao ay ang parusang binibigay ng isang tinatawag

na Lakan Tiao o Raha Kalantiaw sa sinumang nagkakasala sa kanyang nasasakupan. Isa sa
parusang ito ay ang parusang pagkakapgat sa mga langgam kung hindi bibigyang respeto ang
patay. Ang pagtataksil naman sa asawa ay may parusang katayin at ipakain sa mga buwaya.

Hindi kapani-paniwala ang Kodigo ni Kalantiao dahil, una, ang Pilipino ay hindi ganoon
karahas. Ang karaniwang parusa noong panahon bago dumating ang mga banyaga ay ang pag-
aalipin o pagpapataw ng utang. Sunod, mahirap ito intindihin dahil na rin ito ay kakaibang
paraan ng pagpaparusa. Ang Kalantiao Code ay hindi totoong dokyumento.

Sa mga aklat ng kasaysayan ng Pilipinas, si Kalantiaw ay isang datu na naghari sa isla ng

Negros noong 1433. sinasabinbg si Kalantiaw ang kauna-unahang datu na nagpatupad sa kauna-
unahang listahan ng batas na pinangalanang "Kodigo ni Kalantiaw." ang mga kodigong ito ay
nakilala sa kanilang karahasan sa pagparusa at magkakasalungat na batas at kaparusahan. isa sa
mga batas, "ang sinumang pumatay, magnakaw o manakit ng nakatatanda ay maaring parusahan
ng kamatayan. ang sinumang mahatulan na maysala ay maaring bitayin sa pamamagitan ng
pagtali sa kanya sa malaking piraso ng bato at paglunod sa ilog o sa kumukulong tubig." noong
1968, ibinunyag ni wWlliam Henry Scott, isang dalubhasa sa kasaysayan ng Pilipinas, na si
kalantiaw ay isang panlililang na nilikha ng isang prayleng nag-ngangalang Jose mMria Pavon (
https://www.deviantart.com/kalantiaw/journal/kodigo-ni-kalantiaw-239080586 )

Si Princesa Urdula ay isang princesang galing Tawilisi at pinamunuan ang Pangasinan.

Siya ay isang matapang na babae dahil ipinagtatanggol niya ang kanyang nasasakupan sa mga
banyaga. Sinasabi rin na hindi siya matalo ng mga lalake dahil sa sobrang galing niyang
makipaglaban. Kaya rin daw hindi siya ikinasal ay dahil na rin doon. Marunong din daw
magsalita ng Turkish at magbasa ng Koran.

Hanggang sa kasalukuyan, walang konkretong ebidensya na totoong may Urdujang

namuno sa Pangasinan. Kahit si Rizal na ay hinanap ang Tawilisi, ay hindi ito nahanap. Meron
ngang Urduja na nagsasalita ng Turkish ngunit siya ay taga-Turkey na asawa ni Sultan Uzbeg-
khan. Si Urduja ngayon ay isa na lamang alamat at cartoon character.

Hindi totoo sina Datu puti at ang iba pang Borneong datu. Ang Kodigo din ni Kalantiao
at mararahas niyang parusa ay hindi na rin kapani-paniwala. Si Prinsesa Urduja na tinitingnan na
bayani ng ilan ay ngayon alamat na lang. Ang katotohanan ay hindi sila totoo.

MGA KAUTUSANG NA NAKAPALOOB SA KODIGO NI KALANTIYAW

Artikulo I
Huwag papatay, huwag magnakaw, huwag sasaktan ang mga matatanda, hindi malayo
ang kamatayan. Sinumang sumuway sa kautusang ito ay papatayin sa pamamagitan ng paglunod
sa ilog o kaya’y sa kumukulong tubig.

9
Artikulo II
Sumunod: bayaran ang mga pagkakautang sa mga nakaatas o nakalaang oras. Ang
sinumang hindi sumunod sa unang pagkakataon ay makatatanggap ng isandaang hampas. Kung
ang pagkakautang ay malaki, siya ay parurusahan sa pamamagitan ng paglagay ng kamay sa
kumukulong tubig nang tatlong ulit.

Artikulo III
Sumunod: huwag hahayaang magkaroon ng asawang napakabata o kaya ay hindi mo
mabubuhay o kaya ay bigyan mo ng sobrang kahalayan.
Sinumang hindi gumawa, sumunod at tumingin sa kautusang ito ay palalanguyin nang
tatlong oras sa unang pagkakamali at sa pangalawa ay hahampasin ng mga tinik hanggang
mamatay, ang pangatlo ay gayon din.

Artikulo IV
Sumunod: huwag mag-iingay sa libingan. Kung dumaraan sa kuweba at mga puno kung
saan naroon ang mga Diwata, magbigay-galang. Sinumang sumuway sa kautusang ito ay
papatayin ng mga kagat ng langgam o kaya’y hahampasin ng mga tinik hanggang mamatay

Artikulo V
Sumunod: sinumang makipagpalit ng pagkain, bayan siya ayon sa kanyang salita.
Sinumang sumuway ay paparusahan ng isang oras at kung ito’y umulit, siya’y ipakakagat sa
langgam nang isang araw

Artikulo VI
Bigyang-galang ang mga puno at mga iba pa. sinumang sumuway ay magbabayad ng
isang buwang trabaho

Artikulo VII
Papatayin: sinumang magpatay ng puno na magandang tubo; sinumang magpana tuwing
gabi sa matandang lalaki o babae; sinumang pumasok sa tahanan ng mga nakatataas nang walang
pahintulot; sinumang pumatay ng pating.

Artikulo VIII
Pagiging alipin sa kaunting panahon ang kaparusahan; Sinumang umaga sa asawa ng mga
nakatataas; sinumang magsunog ng bukiron ng iba.

Artikulo IX
Lahat ay parurusahan nang dalawang araw; sinumang kumanta sa gabi; pumatay ng ibong
Manaul; punitin ang mga dokumento ng mga nakatataas; mga hindi nagsasabi ng totoo o kaya’y
pagtawanan ang patay.

Artikulo X
Dapat maging obligasyon; turuan ng ina ang anak na babae ng lahat tungkol a kabuhayan;
ihanda sa pagdadalaga, huwag bayaang masama ang lalaki sa anak na babae o kaya ay parusahan
ito kung mahuling pumatay. Sinumang sumuway sa kautusang ito ay dudurugin ang katawan o
kaya ay itatapon sa kuweba.

Artikulo XI
Susunugin: sinumang gumamit ng lakas upang makatakas sa kaparusahan; sinumang
pumatay ng batang lalaki o kaya ay umagaw ng asawa ng taong-bundok.

Artikulo XII
Lulunurin: sinumang humadlang sa mga nakatataas o sa kanyang pinagsisilbihan,
sinumang umabuso sa kahalayan, sinumang magnakaw na nakatakas gaano mang kaliit ang
nakuha.

10
Artikulo XIII
Sila ay gagawing alila habambuhay. Sinumang may magandang anak na ipagkaila sa
nakatataas at itago sa mga ito.

Artikulo XIV
Parurusahan: sinumang kumain ng sirang karne ng hayop na binibigyang-galang
sinumang pumatay o manakit sa maliliit na Manaul o ang puting unggoy.

ArtikuloXV
Puputulin ang mga daliri, sinumang sumira sa templo, sinumang sumira ng mga gamit sa
pagpatay ng baboy o sinumang sumira ng inuman ng baboy.

Artikulo XVI
Papatayin ang sinumang hindi magbigay-galang kung saan naroon ang mga diwata at
libingan ng mga nakatataas. Sinumang sumuway ay susunugin.

Artikulo XVII
Sinumang kumilos o di-sumunod sa mga kautusang ito, kung sila ay mga nakatataas, sila
ay papatayin, kung sila ay mga taong-bundok, sila ay itatapon sa karagatan upang kainin ng mga
pating.

Artikulo XVIII
Ipakakagat sa langgam ng kalahating araw; sinumang pumatay ng pusang itim sa
panahon ng bagong buwan; sinumang magnanakaw kahit na hindi mahalaga sa kanilang hari at
nakatataas.

KODIGO NI KALANTIYAW NA HALAW SA SCRIBD

(https://www.scribd.com/document/370400590/Ilang-Mga-Batas-Sa-Kodigo-Ni-Kalantiaw )

1. Bawal pumatay, bawal magnakaw, bawal manakit ng matatanda. Ang hindi makasusunod
ay itatali sa bato at lulunurin sa ilog o sa kumukulong tubig.
2. Kailangan magbayad ng utang sa tamang oras. Ang hindi makasusunod sa unang
pagkakataon ay lalatiguhin ng isang daang beses. At kung ang pagkakautang ay malaki,
ilulublob ang kanyang kamay sa kumukulong tubig ng tatlong beses. At kung hindi talaga
makababayad ay bubugbugin hanggang sa mamatay.
3. Walang sinuman ang maaaring magkaroon ng asawang napakabata. Hindi rin dapat mag-
asawang higit sa kayang tustusan. Ang lalabag sa unang pagkakataon ay kailangan
lumangoy ng tatlong oras at sa ikalawa, lalatiguhin ng may tinik hanggang mamatay.
4. Bawal gambalain ang katahimikan ng mga namatay. Dapat silang igalang habang
dumadaan sa kuweba o puno kung nasaan sila. Ang hindi makakasusunod ay ipapakagat
sa langgam o lalatiguhin ng may tinik hanggang mamatay.
5. Ang pagpapalitan ng pagkain dapat ay patas at matapat. Ang hindi tumupad ay
lalatiguhin ng isang oras. Ang umulit sa di pagtupad ay ipapakagat sa langgam sa loob ng
isang araw.
6. Dapat sambahin ang kagalang-galang na lugar at ang mga puno. Ang hindi makasusunod
sa unang pagkakataon ay magbabayad ng ginto katumbas ng isang buwang pagtatrabaho
at sa ikalawa ay ituturing na siyang alipin.
7. Ang puputol sa puno na dapat igalang, ang papatay sa matatanda, ang papasok sa bahay
ng pinuno ng walang permiso, at ang papatay sa isda, pating at buwaya ay dapat
mamatay.
8. Ang may-ari ng aso na kakagat sa pinuno, ang susunog sa araruhan ng iba, at ang
magnanakaw sa babae ng pinuno ay magiging alipin sa loob ng ilang panahon.
9. Ang mga kumakanta habang nagtratrabaho sa gabi, ang pumatay sa ibong manaul, ang
pumunit ng dokumento ng pinuno, mga sinungaling at ang mga naglalaro ng patay ay
dapat mamatay.

11
KARUNUNGANG-BAYAN O KAALAMANG-BAYAN

Ang mga unang tula ng mga Pilipino ay mga karunungang-bayan.

Ang ating mga katutubong tradisyon at kultura ay patuloy pa ring lumalagan hanggang sa
kasalukuyan. Kahit nasa modernong panahon na tayo, hindi pa rin nawawala ang mga
karunungang-bayan na nakasandig na sa ating kultura at tradisyon na naging pasalin-salin na sa
iba’t ibang henerasyon.
(file:///C:/Users/admin/Downloads/FILIPINO_Baitang_8_Yunit_1_Mga_Karununga.pdf )

Ang karunungan bayan ay isang sangay ng panitikan kung saan nagiging daan upang
maipahayag ang mga kaisipan na nakapapabilang sa bawat kultura ng bawat tribo.

Ang karunungan bayan ay may kahalagahan para sa katutubong tradisyon na magiging

gabay sa pagbasa at pagpapanitik - sa anumang wika naisulat ito, ano panahon, sa pananaw ng
isang Pilipino. Sa gayon ay napatibay ang pagpapahalaga sa mga kultura't kabihasnan. Masasabi
niyang mayroon siyang sariling tradition ng ibang pook sa daigdig. Maikikintal din sa kanyang
puso at isipan na nararapat na pagyamanin ang magagandang kinagisnan at higit na pagbutihan
ang kasalukuyang hinaharap.

Ang halimbawa ng karunungang bayan ay: Bugtong, Salawikain, Sawikain, Kawikaan,

Kasabihan at Palaisipan.

1. SALAWIKAIN- ito ay nakaugalian nang sabihin at nagsisilbing batas at tuntunin ng

kagandahang-asal ng ating mga ninunong naglalayong mangaral at umakay sa mga
kabataan sa pagkakaroon ng kabutihang-asal.
Halimbawa:
a. Aanhin pa ang damo, kung patay na ang kabayo.
b. Ang hindi lumingon sa pinanggalingan, di makararating sa paroroonan.

2. SAWIKAIN- ang mga sawikain ay nagtataglay ng talinghaga sapagkat ito ay may

nakatagong kahulugan. Sa ibang sanggunian ay tinatawag din itong idyoma o kaya
naman ay eupemistikong pahayag.
Halimbawa:
a. bagong-tao- binata
b. bulang-gugo – gastador, galante

3. KASABIHAN- ang mga kasabihan noong unang panahon ay yaong ipinalalagay na mga
sabihin ng mga bata at matatanda na katumbas ng mga tinatawag na Mother Goose
Rhyme. Ang kasabihan ay karaniwang ginagamit sa panunukso o pagpuna sa kilos ng
isang tao.
Halimbawa:
a. Putak, putak b. Tiririt ng ibon,
Batang duwag Tiririt ng maya
Matapang ka’t Kaya lingon nang lingon
Nasa pugad Hanap ay asawa

4. BUGTONG- ang mga bugtong ay pahulaan sa pamamagitan ng paglalarawan. Ito ay

binibigkas nang patula at may lima hanggang labindalawang pantig. Ang mga tagalog
ang pinakamayaman sa bugtong.

12
Halimbawa:
a. Bungbong kung liwanag, kung gabi ay dagat.
b. Dalawang katawan, tagusan ang tadyang.

5. PALAISIPAN- ito ay nasa anyong tuluyan na kalimitang gumigising sa isipan ng mga tao
upang bumuo ng isang kalutasan sa isang suliranin. Ito ay nangangahulugan lamang na
ang mga sinaunag Pilipino ay sana’y mag-isip at kanilang ipinamana ito sa kanilang mga
inapo.
Halimbawa:
a. Sa isang kulungan ay may limang baboy na inaalagaan si Mang Juan. Lumundag ang isa.
Ilan ang natira?
b. May isang bola sa mesa. Tinakpan ito ng sombrero. Paano nakuha ang bola nang di man
lang nagalaw ang sombrero

6. BULONG- ang bulong ay mga pahayag na may sukat at tugma na kalimitang ginagamit
na pangkulam o pangontra sa kulam, engkanto, at masasamang espiritu.
Halimbawa:
a. Huwag magagalit, kaibigan, aming pinuputol lamang ang sa ami’y napag-uutusan.

AWITING-BAYAN
Ang mga awiting bayan ay mga sinaunang awit ng mga Pilipino na inaawit at
tinatangkilik pa rin maging sa kasalukuyan. Ang mga awiting bayan ay kadalasang nasa anyong
patula at binubuo ng labing-dalawang pantig sa bawat taludtod. Marami sa mga awiting bayan ay
tumatalakay sa pang araw – araw na buhay, kabuhayan, karanasan, kaugalian, damdamin, at
relihiyon. ( https://brainly.ph/question/907539 )

Mga Uri ng Awiting Bayan

1. BALITAW- Ang balítaw ay isang tradisyon ng mga Cebuano. Ito ay pinaghalong awit,
sayaw, at sagutan sa pagitan  ng isang babae at lalaki. Ito ay isang tagisan ng husay sa
musika at katwiran. Ang debate ay karaniwang tumatalakay sa paksa ng pag-ibig. Ang
isang halimbawa nito ay ang Inday, Inday sa Balitaw na nagmula sa katagalugan

2. KUMINTANG- Ang kumintang o tagumpay ay uri ng awiting bayan na tumatalakay sa

pakikidigma. Ang halimbawa nito ay Ang Mutya ng Pasig na isinulat ni Deogracias Del
Rosario at nilapatan naman ng musika ni Nicanor Abelardo.

3. KUNDIMAN- Ang kundiman ay awiting bayan na tumatalakay sa pag – ibig. Ito ang
ginagamit ng mga kalalakihan upang suyuin ang kanilang nililiyag na mga kababaihan sa
pamamagitan ng paghaharana. Ang halimbawang kundiman ay Manang Biday ng mga
Ilokano.

4. KUTANG-KUTANG- Ang kutang – kutang ay isang uri ng awit sa lansangan. Ang isang
halimbawa nito ay Paru – Parong Bukid.

5. DALIT O IMNO- Ang dalit o imno ay awiting bayan na inaawit upang magbigay papuri,
luwalhati, kaligayahan, o pasasalamat. Ang halimbawa nito ay ang himno ng San
Francisco ng Mabini Batangas.

13
 6. DIONA- Ang diona ay awiting bayan para sa mga ikinakasal. Ang halimbawa nito ay ang
diona na isinulat ni Raymund Pambid ukol sa pamilya na siyang nagwagi ng unang
pwesto sa patimpalak na isinagawa ng University of the Philippines.

7. DUNG-AW -Ang dung – aw ay awiting bayan na iniaalay ng mga Ilokano para sa

kanilang mga mahal sa buhay na yumao. Ang halimbawa nito ay ang Ay ama nga nageb-
ebba, Dinak man kaasian aya, A panawan a sisina, Tay uneg balay a kasa.

8. MALUWAY- Ang maluway ay awiting bayan na nagpapahayg ng kaligayahan sa sama –

samang paggawa. Ang mga  halimbawa nito ay Bahay Kubo at Leron, Leron Sinta.

9. OYAYI- Ang oyayi ay awiting bayan na ginagamit sa paghehele o pagpapatulog ng mga

bata. Ang mga halimbawa nito ay Dandansoy at Ili – Ili Tulog Anay.

10. SAMBOTANI- Ang sambotani ay awiting bayan na nagpapahayag ng kasiyahan mula sa

tagumpay matapos ang pakikidigma. Ang halimbawa nito ay Ang Tungo sa Pagbabago
Para sa Pagbabago na isinulat at nilapatan ng musika ni Noel Cabangon.

11. SULIRANIN/SOLIRANIN- Ang suliranin ay awiting bayan na karaniwang inaawit ng mga

manggagawa. Ang halimbawa nito ay Magtanim ay Di Biro.

12. TALINDAW- Ang talindaw ay awiting bayan ukol sa pamamangka o pagsagwan. Ang
halimbawa nito ay Sagwan, tayo'y sumagwan, Ang buong kaya'y ibigay. Malakas ang
hangin, Baka tayo'y tangayin, Pagsagwa'y pagbutihin.

13. TIGPASIN- Ang tigpasin ay awiting bayan ukol sa paggaod. Ang halimbawa nito ay
Sitsiritsit.

Kahalagahan ng Pag-aaral ng mga Awiting Bayan

1. Ang mga awiting bayan ay pagpapakilala ng diwang makata.

2. Ang mga awiting bayan ay pagpapahayag ng tunay na kalinangan ng lahing Pilipino.

3. Ang mga awiting bayan ay bunga ng mga mabubulaklak at matulaing damdaming

nagmumula sa puso at kaluluwa ng bayan.

KWENTONG-BAYAN
Ang mga kwentong-bayan, katulad ng mga alamat, ay mga salaysay ng ating mga ninuno
na nagpasalin-salin at kadalasan hindi na kilala ang orihinal na may akda. Ito ay nagpapalipat-
lipat sa bibig ng mga tao kung kaya’t may iba’t-ibang bersyon na ito sa paglipas ng panahon. (
https://pinoycollection.com/tag/kwentong-bayan/ )

Ang kuwentong-bayan (Filipino: folklor) ay mga salaysay hinggil sa mga likhang-isip na

mga tauhan na kumakatawan sa mga uri ng mamamayan, katulad ng matandang hari, isang
marunong na lalaki, o kaya sa isang hangal na babae. Karaniwang kaugnay ang kwentong-bayan
ng isang tiyak na pook o rehiyon ng isang bansa o lupain. Kaugnay nito ang alamat at mga mito.

Ang Mayamang Kuwentong- Bayan ng Pilipinas

Sa katunayan, maraming kuwentong bayan ang matatagpuan sa iba't ibang panig at / o

pulo ng Pilipinas. Bilang isang arkipelago at may napakaraming pangkat etniko, ang mga
kuwentong bayan sa Pilipinas, sa sobrang dami ay mahirap maperpekto ang koleksyon.

14
 Iilan sa mga kuwentong-bayan ang nagmula pa sa panahon ng mga ninuno nating Aeta o
mga Negrito. Halos magkakapareho na lang din naman ang karamihan sa ating mga kuwentong
bayan at nagkakaiba-iba na lamang sa mga tagpuan, tauhan, at sa ilang mayoryang kaganapan.
Ito ay dahil sa pagpapasalin-salin ng kuwento na may kinalaman sa pagsalindila ng mga ito sa
iba't ibang lugar at henerasyon. Nababago ang ilang mga bahagi ng kwento pero hindi ang
gintong aral ng mga ito

Mga Uri ng Kwentong Bayan

1. Alamat- Ito ay ang mga kuwentong tungkol sa pinagmulan ng isang bagay, pook, hayop,
o pangyayari. Marami sa mga alamat ay talagang nagmula pa sa mga kathang-isip ng
ating mga ninuno at / o katutubo.

2. Mito- Pwede ring mga mitolohiya. Tingnan ang mga link na ito para sa dagdag kaalaman:

3. Pabula- Ang mga pabula ay mga makabuluhang kuwento na ang mga karaniwang
nagtatampok sa kuwento ay ang mga hayop bilang mga tauhan.

4. Parabula- Ito ay uri ng panitikang maikling kuwento na, taliwas sa mga pabula, ang
karaniwang gumaganap ay mga tao at hindi mga hayop.

5. Maikling kuwentong-Bayan- Ito ay  mga maiikling kwento na hindi maikakategorya sa

alinman sa naunang apat na uri. Basta ito ay may kuwentong -bayan na may aral.

MGA UNANG DULA

Nadatnan ng mga Kastila na ang mga Pilipino ay may dulang itinatanghal sa lilim ng puno. Ang
mga dulang patula ay sinasamahan ng awit at sayaw kung itanghal. Ang Wayang Purwa ng
Bisaya ay kasaysayan ng pakikipagsapalaran ng isang sultan. Ang mga Muslim ay mayroon ding
dula na kung tawagin ay Bayok, Embayoka, at Sayatan. Ito ang isang pagtatalong patula tulad ng
Balagtasan. Ang Tibaw ng mga Tagalog ay tungkol sa panliligaw at pamamanhikan.

Lumalabas sa mga pagsasaliksik na ang pagsasakop sa ating kapuluan ng mga kaharian ng

Madyapahit at Shri-Bisaya; at ang pagkakadayo rito ng mga taga-Cambodia, at ibang pook sa
Indo-Tsina ay nagsasaad na ang mga unang dulang naging libangan ng ating mga ninuno ay
galing sa kanila.

Tatlong Bahagi ng Dula

1. Yugto- ito ang bahaging ipinanghahati sa dula. Inilalahad ang pangmukhang tabing upang
magkaroon ng panahong makapamahinga ang mga nagsisiganap gayundin ang mga
manonood.
2. Tanghal- ito ay ipinanghahati sa yugto kung kailangang baguhin ang ayos ng tanghalan.
3. Tagpo- ito ang paglabas-masok sa tanghalan ng mga tauhang gumaganap sa dula. Walang
tunay na dula sa Pilipinas bago dumating ang mga Kastila ngunit may mga dulang
ginaganap na noong panahong yaon. Ang anumang pagdiriwang ay hindi ganap na
makulay kung walang tugtog, sayaw, at tula.

15