MIDTERM REVIEWER: F117 5.
May pagkamatimpi at hindi dapat lumabag sa batas ng kalikasan
TERM PAYPER HINGGIL SA MGA TEORYANG PAMPANITIKAN AT ANG
MAKABAGONG TEORYA NG KRITISISMO
Sa panulat ni Michael Cariaga
Upang lubos na masiyasat at kalaunan ay makuha ang sustansya ng isang
partikular na akdang pampanitikan, gumagamit ang mga kritiko ng iba’t ibang
pagdulog na nagiging sandigan ng kanilang inilalabas na pag-aaral hinggil sa akda.
Isa ang teoryang pampanitikan sa mga dulog na ginagawa sa larangang ito; kung
saan ginagamit ang mga nakapaloob na konteksto, pilosopiya at pananaw sa
bawat teorya upang gamiting pundasyon ng gagawing pagsusuri.
Ayon sa pahina ng Wikipedia, ang teoryang pampanitikan ay ang sistematikong
pagaaral ng panitikan at ang mga paraan sa pag-aaral ng panitikan. Mayroong
iba't ibang teorya para sa pag-aaral na ito. Katotohanan diumano kaysa
kagandahan ang mababakas sa mga teoryang ito. Kahit sino, ano mang bagay at
lipunan ay dapat makatotohanan ang paglalarawan o paglalahad dito.
Gayunpaman, ninais kong sipatin sa iba’t ibang anggulo ng mga teoryang ito
upang lubos kong mailahad ang katas ng bawat teorya. Kaya naman, sa
pananaliksik na aking ginawa, natunghayan ko ang isang kaisipan na sa tingin ko
ay magbibigay nang mas malawak na tugon sa pag-aaral ko ng mga teoryang
pampanitikan. Ito ay ang paglalahad ng dalawang mukha ng kritisismo gamit ang
mga teoryang pampanitikan.
Mula sa aking mga nabasa at nakalap na impormasyon, nalaman ko na mayroon
tayong tinatawag na dalawang mukha ng mga teoryang pampanitikan na
maaaring gamitin sa panunuri. Una ay ang nakasanayan nating kombensyunal na
teoryang pampanitikan, na madalas na ginagamit sa mga tradisyunal na
panunuring pampanitikan. Ikalawa ay ang tinatawag na bagong kritisismo mula sa
aklat ni Soledad S. Reyes na pinamagatang “Kritisismo: Mga Teorya at Antolohiya
para sa Epektibong Pagtuturo ng Panitikan.” (Anvil Publishing House, INC. Pasig,
Mtero Manila, 1992)
Sisimulan ko ang aking pagtalakay sa unang bahagi, ayon ito sa mga pahina ng
FILIPINO GURO Blog at sa DONAMAYLIMBO.WORDPRESS.COM. (Ang mga nakalap
na impormasyon sa ibaba ay minarapat ko na gamitan ng istratehiya tulad ng
paglalahad gamit ang numerical at bullets imbes na formang naratibo upang mas
mabilis na maunawaan ang nilalaman.
KOMBENSYUNAL NA KRITISISMO: Tradisyonal na Teoryang Pampanitikan
TEORYANG HUMANISMO
Ang Humanismo ay sumibol sa panahon ng Muling Pagsibol o Renacimiento
(Renaissance). Ito ay nagmula sa salitang ingles na Human o tao sa Filipino. Ano
nga ba ang Teoryang Humanismo?
Ang pokus ng teoryang ito ay ang tao. Ang tao ang sukatan ng lahat ng bagay sa
mundo. Ayon kay PROTAGORAS (Villafuerte, 1988) “Ang tao ang sentro ng
daigdig, ang sukatan ng lahat ng bagay at panginoon ng kanyang kapalaran.” Kaya
naman hindi maikakaila na ito ang naging lundayan ng prinspiyong
pinanghahawakan ng humanismo, ang maging snetro ng mundo kundi ang tao
mismo.
Dagdag pa rito, ang teoryang humanismo ay pananaw na nakasentro sa tao sa
halip na sa Diyos. Sa pilisopiya, ito ay atityud na nagbibigay diin sa DIGNIDAD at
KAHALAGAHAN ng tao. Pinaniniwalaang ang tao ay nilikhang RASYUNAL. Sa
paglakad ng panahon, lumitaw ang bagong humanismo ayon sa mga tagasunod
nito, hindi daw dapat ipaliwanag ang kahalagahan ng tao sa pamamagitan ng
HEREDITI at KAPALIGIRAN. Hindi dapat kilalanin ang isang tao sa pamamagitan
nito.
Sa panitikan, karaniwang ginagamit ang humanismo para ilarawan ang kilusang
panitikan at kultura sa kanlurang Europa noong ika-14 hanggang ika-15 siglo.
Nagbigay ng bagong sigla ang humanismo ang pagkakatuklas ng paglilimbag
noong ika-15 siglo sa pamamagitan ng pagpapalaganap ng mga klasikong edisyon.
Ayon pa sa ibang pag-aaral ang Humanismo ay:
a. Ang pananaw na ito ay nagbibigay-halaga sa tao dahil ang tao ang
sentro ng daigdig, ang sukatan ng bagay at panginoon ng kanyang
kapalaran
b. Pananaw ng Humanismo
o Ang tao at ang kanyang saloobin at damdamin ang
pangunahing paksa rito.
o Pinahahalagahan ang kalayaan ng isipan, ang mga
natatanging talino – kakayahan at kalikasan ng tao.
Para sa humanista ang literature ay kailangang:
1. Isulat nang mahusay sa isang lenggwaheng angkop lamang sa genre
nito
2. May magkakaugnay na balangkas at may kagandahan ng anyo
3. Nakawiwili at nagbibigay-kasiyahan sa mambabasa
4. Nagpapahalaga sa katotohanan ng tula (poetic truth)
1
(pisikal, moral, sikolohikal)
Sa pagsusuri ng panitikan ayon sa pananaw na humanistiko, mainam na tingnan
ang sumusunod:
1. Pagkatao
2. Tema ng kwento
3. Mga pagpapahalagang pantao: moral at etikal ba?
4. Mga bagay na nakaiinfluwensya sa pagkatao ng tauhan; at
5. Pamamaraan ng pagbibigay solusyon sa problema.
TEORYANG ROMANTISISMO
Sumibol ang romantisismo noong huling bahagi ng siglo 1800 at pagpasok ng
1900
Ang teoryang romantisismo na nakabatay sa kasaysayan at paghanga sa
kagandahan ay nagpapakita ng napakaraming pagbabago na naganap
sa panitikan.Ito ay makikita sa mga akdang tumatalakay sa mga paksang pag-ibig,
mga awit at korido na ang pinaka paksa ay buhay-buhay ng mga prinsesa at
prinsipe. Tumatalakay rin ito sa mga katutubong buhay sa malalayong nayon. Lagi
itong nagbibigay aral at itinatanim sa isipan na ang mga nagkakasala at masama
ay parurusahan.
Ang terminong romantiko (“maromantiko”) ay unang lumitaw noong ika-18 siglo
na ang ibig sabihin ay nahahawig sa malafantasyang katangian ng midyeval na
romansa
Romantiko ang itinawag sa paraan ng pagsulat ng mga akdang pampanitikan sa
panahon ng Romantisismo dahil ang mga sanaysay, tula, maikling kwento na
naisulat sa panahong iyon ay may pagkaromantiko ang paksa,tema at istilo.
Naniniwala ang mga romantisista sa lipunan na makatao, demokratiko at patuloy
sa pag-unlad.
Inspirasyon ang tanging kasangkapan ng mga romantisista para mabatid ang
nakakubling katotohanan, kabutihan at kagandahan. Pinaniniwalaan din nilang
inspirasyon at imahinasyon ang tanging bumubuo sa pagiging totoo at maganda
ng isang akda. Sa pamamagitan nito, nabubuhay nang akda sapagkat nabibigyan
ng bagong sigla ang mga mambabasa sa akdang pinagtutuunan nila ng pansin.
Dalawang uri ng Romantisismo:
1. tradisyunal na romantisismo
-humihilig sa makasaysayan at nagpapanatili o pagbabalik sa mga
katutubo at tradisyunal na pagpapahalaga tulad ng nasyunalismo,
pagkamaginoo at pagkakristyano.
2. revolusyunayong romantisismo
– Ito ay bumabaling sa pagtatatag ng bagong kultura na may
pagpupumiglas, kapusukan at pagkamakasarili.
Ayon pa sa ibang pag-aaral ang Romantisismo ay:
a. Ang namamayani sa pananaw na ito ay emosyon o likas-kalayaan.
Piniiral ditto ang sentimentalismo at ideyalismo. Higit na
pinahahalagahan diot ang damdamin kaysa ideyang siyentipiko. Sa
pagdulog na ito, matutuklasan ang pagtinging moral, intelektwal at
espiritwal. Ang teoryang romantisismo ay karaniwang naglalarawan ng
mga sitwasyong nagaganap sa pang-araw-araw sa buhay. Inaasahang
ang lahat ng tauhan ay magiging huwaran, maharlika at pawang
mabubuti ang inilalalrawan.
b. Pananaw ng Romantisismo
o Nananalig sa Diyos, sa katwiran at kalikasan ang teoryang
ito.
o Inspirasyon ang pangunahing kasangkapan upang mabatid
ang katotohanan, ang kabutihan at ang kagandahan.
o Makatao, demokratiko at mapagsulong sa ikagagaling ng
lipunan ang paniniwala ng mga romantiko.
Tampok ang mga sumusunod bilang nilalaman ng panitikan:
1. Karakter na sobrenatural o romantiko
2. Sitwasyong pang-araw-araw o karaniwang pamunuhay
3. Mababa o kanayunang buhay
4. Mga paksang kinuha sa matandang Gresya at Roma, Panggitnang
Panahon
TEORYANG FORMALISTIKO
a. Ang tungkulin ng teoryang ito ay matukoy ang nilalaman, kaanyuan o
kayarian at paraan ng pagkakasulat ng akda.
b. Pananaw ng Formalistiko
o Nasa porma o kaanyuan ng akda ang kasiningan nito.
o Ang isang akdang pampanitikan ay may sariling buhay at
umiiral sa sariling paraan.
o May mga elemento ang isang akdang pampanitikan at ang
bawat isa ay kaugnay ng iba pang elemento;
magkakaugnaypugnay ang mga elemento upang maging
mahusay ang akda.
TEORYANG IMAHISMO
a. Ang tuon ng pananaw na ito ay sa imahen. Pinaniniwalaang ang
imahen ang nagsasabi ng kahulugan. Kinikilala ng teoryang ito ang
 kabuluhang pangkaisipan at pandamdamin ng mga imaheng
nakapaloob sa akda.
b. Pananaw ng Imahismo
o Malaya ang manunulat/makata na pumili ng anumang nais
na paksa sa kanyang akda/tula.
o Gumagamit ng salitang pangkaraniwan o tiyak ang mga
salita.
o Malinaw ang mga epekto nito.
o Kung may aral ang akda/tula, hindi ito esensyal sa
akda/tula.
TEORYANG REALISMO
a. Ito ang teorya ng makatotohanang panitikan. Ito ay naglalarawan ng
makatotohanang pangyayari sa buhay. Ang mga tauhan ay nagtataglay
ng ordinaryong suliranin sa buhay at ang usapan ng mga tauhan ay
parang natural.
b. Pananaw ng Realismo
o Higit na mahalaga ang katotohanan kaysa kagandahan para
sa realismo.
o Ang paraan ng paglalarawan ang susi at hindi ang uri ng
paksa.
o Tumutukoy ito sa suliranin ng lipunan (sosyal, political,
atbp)
o Naniniwala ang realismo na ang pagbabago ay walang
hinto.
o Tumatalakay sa salungatan ng kapital at paggawa.
o Optimistiko ang pananalig na lalaya ng masa sa
pagkakalugmok nito.
TEORYANG FEMINISMO
a. Ang pananaw na ito ay naglalayong malabanan ang operasyon ng
sistemang patriarchal sa kababaihan.
b. Pananawng Feminismo
o Naglalayon itong mawala ang de-kahong imaheng ibinibigay sa
babae.
o Sa paksa, makatotohanang inilalarawan ang mga karanasan ng
kababaihan sa matapat na pamamaraan.
o Sa estilo, Malaya ito at karaniwan ang ginagamit na pananalita.
o Sa porma, mabisa ang monologong dramatiko at realistiko.
o Sa tauhan, hindi na de-kahon ang mga kababaihan kundi aktibo
na.
TEORYANG SOSYOLOHIKAL
a. Ang pananaw na ito ay nagbibigay ng pangunahing halaga sa tao, dahil
dito ang tao ang sentro ng daigdig, ang sukatang bagay at panginoon
ng kanyang kapalaran.
b. Sa pananaw na ito’y mahalagang mabatid ang kapaligirang
sosyolohikal ng akda.
c. Pananaw ng Sosyolohikal
o Ang indibidwal na pagsusuri ng akda ay nagkakaroon ng
higit na matibay na kapit sa ugnayang namamatitan sa
buhay ng mga tauhan at ng mga puwersa ng lipunan o
umiiral na suliraning panlipunan.
o Ang tao at ang kanyang mga saloobin at damdamin  ang
naging pangunahing paksa rito.
o Pinahahalagahan ang kalayaan at isipan, ang ganap na
kagalingan ng henyo,  at mga natatanging talino at
kakayahan ng tao at kalikasan.
TEORYANG EKSISTENSYALISMO
Ang terminong ito ay nagpapahayag ng mahalagang paksain: ang konkretong
buhay at pakikihamok ng indibidwal gayundin, ang usapan ng indibidwal sa
kalayaan at pagpili. Ang eksistensyalismo bilang isang pilosopikal na kilusan o
tendensiya ay nakainpluwensya sa maraming mga manunulat noong ika-19 at ika-
20 siglo.
Ayon sa mga eksistensyalistiko, dahil sa bawat isa ay may kalayaang pumili,
kailangangn niyang tanggapin ang mga panganib at responsibilidad na pasunod sa
kaniyang naisin saan man ito patungo.
hal: Pag-aasawa
Ayon sa ika-20 siglong pilosopo na si Jean-Paul Sartre, nauuna ang eksistens bago
ang esens. Ang pagpili, kung gayon, ay kailangan sa eksistens ng bawat nilalang at
hindi ito matatakasan, maging ang hindi pagpili ay isa pa ring pagpili.
Pinapakita rin dito ang Istilong ginamit ng manunulat o may akda pati na rin ang
pagpapakita ng Malayang Kaisipan. Nababatay sa Kilos, Gawi, Paninindigan, at
Paniniwala ng mga tauhang nakapaloob sa Akda. Hinahanapan ng katibayan ang
kahalagahan ng personalidad ng tao at binibigyan halaga ang kapangyarihan ng
kapasyahan laban sa katwiran
Batay pa sa ibang pag-aaral:
a. Kung babasahin ang isang akda sa pananaw ng ito, maaring pagtuunan
ng pansin ang kalagayan ng tauhan na ang pokus ay nasa pagbuo niya
ng paninindigan. Sinusuri ng akda batay sa lakas ng paninindigan ng
tauhan na nagpapakita ng pagbalikwas sa kanyang kalagayan.
2
Mahalaga na Makita ang pagtanggap niya sa nagging bunga ng
pansariling pagsisikap.
b. Pananaw ng Eksistensyalismo
o Malaya ang tao – siya lamang ang maaring magdesisyon
kung paano niya gugugulin ang panahon niya habang siya
ay buhay.
o Responsible ang tao – siya lamang ang responsible sa
kanyang buhay kahit pa ang desisyon niya ay para sa
kanyang kabutihan o kasamaan.
o Indibidwal ang tao – walang isang tao na kaparehas niya.
Ang kanyang pag-iisip, damdamin, kaalaman at kamatayan
ay kanya lamang.
o Walang makapagsasabi ng kung alin ang tama o mali
maliban sa taong nakaranas sa pinag-usapan.
o Personal lamang ang batayan ng bawat tao sa pakikipag-
ugnayan sa lipunan at sa mundo.
o Sinusuri ang akda batay sa lakas ng paninindigan ng tao at
ng pagtanggap niya sa naging bunga ng pagpapasya.
TEORYANG NATURALISMO
Ito’y teoryang pampanitikan na naniniwalang walang malayang kagustuhan ang
isang tao dahil ang kanyang buhay ay hinuhubog lamang ng kanyang herediti at
kapaligiran.
Ang mga akdang nagbibigay – diin sa teoryang ito ay nagpapakita ng mga
pangyayaring natural at nakatutulong ang mga piling salita at mga pahayag upang
pangibabawin ito. Ipinakikita rin ang epekto ng kapangitan ng kalagayan, katulad
ng kahirapan at kawalan ng katarungan, sa mga tauhan nito.Ito’y isa sa mga
namamayagpag sa kasalukuyan.
Ito ay nagtataglay ng mga pinakamasidhing katangian ng teoryang Realismo.
Itinuturing na mabangis na gubat ang buhay sa mga walang kalabanlabang mga
tao at mas detalyado ang mga kasuklam – suklam na mga pangyayari sa buhay ng
tao.
Teoryang nag-uugnay ng syentifikong pamamaraan sa pilospiya sa pamamagitan
ng paniniwalang lahat ng nilalang at pangyayari sa sangkalawakan ay natural at
ang lahat ng karunungan ay maaaring dumaan sa masusing pagsusuri.
Naging popular ang naturalismo noong dekada 1930 at 1940 sa Estados Unidos
dahil kina F.J.E. Woodbridge, Morris R. Cohen, John Dewey, Ernest Nagel at
Sidney Hook.
Sa panitikan, layon ng naturalismo na ipakita nang walang panghuhusga ang isang
bahagi ng buhay.
May pagkakapareho ito sa realismo, kaya tinawag din itong ekstensyon ng
realismo.
Nagpapakita na kahit simpleng tao ay dumadaan rin sa mahirap na suliraning
panlipunan.
Ang akdang literari sa teoryang ito ay naglalarawan ng kasamaan ng tao sa
daigdig na higit na maganda ang marumi at karumal-dumal na pangyayari.
Nabibigyang pansin din sa teoryang ito ang mga saloobin, damdamin, kilos at
gawi ng mga tauhan.
Ayon pa sa ibang pag-aaral, ang naturalismo ay:
a. Tinangka niro ang mas matapat, di pinipiling representasyon ng
realidad.
b. Pananaw ng Naturalismo
o Ang buhay ay tila isang marumi, mabangin at walang awing
kagubatan.
o Ipinakikita ng manunulat ang mga kasuklam-suklam na mga
detalye.
o Ang indibidwal ay produkto ng kanyang kapaligiran at
pinanggalingan.
o Mahina ang hawak ng tauhan sa kanyang buhay. Pesimista
siya sa simula pa lamang.
o Nagbibigay-diin ito sa namamana at pisikal na katangiang
moral.
o Ang akda ay nagbibigay-diin na namamana at pisikal na
katangiang likas sa tao kaysa katangiang moral.
o Ito’y may simpleng tauhan na may di mapigil na mga
damdamin.
TEORYANG MORALISMO
Ipinapalagay na ang akda ay may kapangyarihang maglahad o magpahayag hindi
lamang ng literal na katotohanan kundi mga panghabambuhay at unibersal na
mga katotohanan at mga di mapapawing mga pagpapahalaga at kaasalan.
Sinusuri o tumatalakay sa pagpapahalagang ginamit. Pinahahalagahan ang
moralidad, disiplina at kaayusang nakapaloob sa akda.
Ang layunin ng panitikan ay ilahad ang iba’t ibang pamantayang sumusukat sa
moralidad ng isang tao –ang pamantayan ng tama at mali. Inilalahad dinniyo ang
mga pilosopiya o proposisyong nagsasaad sa pagkatama o kamalian ng isang kilos
o ugali ayon sa pamantayang itinakda ng lipunan. Sa madaling sabi, ang
moralidad ay napagkakasunduan ayon na rin sa kaantasan nito.
Ipinalalagay ng mga tagapagtaguyod nito na ang manunulat ay isang nilalang na
balon ng maraming kaalaman. Ginagamit ng manunulat ang kanyang akda bilang
insrumentong maaaring paghanguan ng mga aral na gagabay sa pang-araw-araw
na buhay at pagdedesisyon ng kanyang mambabasa. Kung gayon, maaari niyang
dalhin ang kanyang mambabasa sa mabuti o masamang landas. Namayagpag ito
sa panahon ng Kastila at makabagong panahon.

TEORYANG DEKONSTRUKSYON
Ito ay isang uri ng teoryang pampanitikan kung saan ang karaniwang istraktura ng
kwento ay hindi sinusunod. Natural nitong pinadadaloy ang kamalayan at
kaisipan ng isang tao at gayon din ang mga pangyayaring hindi karaniwang pinag-
uusapan.

Lumilikha ito ng serye ng mga pangyayaring magkakaugnay subalit winawakasan

naman ng mga hindi sukat akalaing pangyayari. Salungat ito sa mga nakagawiang
siklo na nkakahon.
Halimbawa, lagi nang ang bida ang mabuti at nangingibabaw sa wakas, at ang
klontrabida naman ay malakas subalit natatalo sa bandang huli.

Ito rin ay may layuning ipakita ang iba’t ibang aspekto na bumubuo sa tao at
mundo. Pinaniniwalaan kasi ng ilang mga pilosopo at manunulat na walang iisang
pananaw ang nag-udyok sa may- akda na sumulat kundi ang pinaghalu- halong
pananaw na ang nais iparating ay kabuuan ng pagkatao at mundo.

Ayon pa sa pag-aaral;
a. Ang pananaw na ito ay tinatawag na post-instrakturalismo. Ibig
sabihin, hindi lamang wika ang binubusisi nito ngunit pati na rin ang
teorya ng realidad o pilosopiya at ang pagkakahubog nito sa
kamalayang panlipunan.
b. Ang kahulugan ng isang teksto ay nasa kamalayan ng gumagamitsa
teksto at hindi sa teksto mismo. Habang isinusulat ang teksto, ang
kahulugan nito’y nasa kamalayan ng manunulat, ngunit sa oras na
nasa kamay na ito ng mambabasa, ang kahulugan ng teksto ay nasa
mambabasa na.

Iba pang mga teorya na nabuo na lamang mula sa mga panungahing teorya na
inilahad sa unang bahagi:

Teoryang Markismo/Marxismo
o Ang layunin ng teoryang ito ay ipakita na ang tao o sumasagisag sa
tao ay may sariling kakayahan na umangat buhat sa pagdurusang
dulot ng pang-ekononiyang kahirapan at suliraning panlipunan at
pampulitika. Ang mga paraan ng pag-ahon mula sa kalugmukan sa
adka ay nagsisilbing modelo para sa mga mambabasa.

TEORYANG BAYOGRAPIKAL
o Ang layunin ng panitikan ay ipamalas ang karanasan o kasagsagan sa
buhay ng may-akda. Ipinahihiwatig sa mga akdang bayograpikal ang
mga bahagi sa buhay ng may-akda na siya niyang pinakamasaya,
pinakamahirap, pinakamalungkot at lahat ng mga “pinaka” na
inaasahang magsilbing katuwang ng mambabasa sa kanyang
karanasan sa mundo.

TEORYANG QUEER
o Ang layunin ng panitikan ay iangat at pagpantayin sa paningin ng
lipunan sa mga homosexual. Kung ang mga babae ay
mayfeminismo ang mga homosexual naman ay queer.

TEORYANG HISTORIKAL
o Ang layunin ng panitikan ay ipakita ang karanasan ng isang lipi ng tao
na siyang masasalamin sa kasaysayan au bahagi ng kanyang
pagkahubog. Nais din nitong ipakita na ang kasaysayan ay bahagi ng
buhay ng tao at ng mundo.

TEORYANG KULTURAL
o Ang layunin ng panitikan ay ipakilala ang kultura ng may-akda sa mga
hindi nakakaalam. Ibinabahagi ng may-akda ang mga kaugalian,
paniniwala at tradisyon minana at ipasa sa mga sunod na salinlahi.
Ipinakikita rin dito na bawat lipi ay natatangi.

3

MIDTERM REVIEWER: F115
PANANALIKSIK HINGGIL SA KASAYSAYAN NG PAMAHAYAGNG PILIPINO:
HANGO SA AKLAT NA ANG MAKABAGONG PAMAHAYAGANG FILIPINO NI
NARCISO MATIENZO
Saliksik ni Michael Cariaga
UNANG ANYO NG UNANG PAHAYAGAN
Nagsimula sa Sucesos Felices ni i'omas Pinpin ang kasaysayan ng pamahahayagan
sa Pilipinas. Bagama't sinasabing hindi ito maituturing na isang ganap na
pahayagan sapagkat isa lamang pahayagang paliham, hindi maitatatwang ito na
ang una—wala nang. iba pang pahayagang natala sa mga kasulatan na lumabas
noong 1637 maliban dito.
Inilathala ito ni Tomas Pinpin, ang manlilimbag na Pilipino; gayon man, walang
nabanggit na tiyak na petsa ng pagkalathala at kung gaano kalimit ang paglalabas
niyon. Anupa't kinikilala itong unang pahayagang una pa nang may kalahating
dantaon sa kinikilalang kauna-unahang pahayagan ng Amerika na Publick
Occurences Both Forreigh and Domestick ni Benjamin Harris. Ang Sucesos ni
Pinpin ay nabibilang sa mga 'hojas volantes" (polyeto) na umiral hanggang noong
1809. Ang isa pa sa mga sinasabing "hojas volantes" na may pamagat na Al Pub-
lico (sa publiko) ay lumitaw noong Pebrero 27, 1799. Sinasabing ang sukat nito ay
tulad sa isang malaking kuwaderno at naglalaman ng balita tungkol sa mga
kampanya laban sa mga Moslem at ang pagkabihag sa mga pirata sa Sulu ng
hukbong Kastila sa pangunguna ni Jose Gomez, puno ng sangay militar sa Cavite.
UNANG PAHAYAGANG LUMABAS NANG PALAGIAN
Lumabas ang unang sipi ng pahayagang Del Superior Gobierno noong Agosto 8,
1811. Ayon sa mananalaysay, ito ang kauna-unahang pahayagan sa Pilipinas na
lumabas nang palagian. Pinamatnugutan ito ni Governador-Heneral Manuel
Fernandez de Folgueras. Dahil sa kahigpitan ng mga Kastila hinggil sa mga
lathalaing nakasisira sa kanila, umiral lamang ang pahayagang ito sa maikling
panahon. Matapos ang labinlimang labas, ang nasabing publikasyon ay kusa nang
namatay.
Dahil sa binubuo ang Lupong Tagasuri noong 1855 ng walong kagawad — apat
ang hinirang ng Governador-Heneral at spat ang hinirang ng arsobispo, kaya halos
lahat ng pahayagang nalimbag sa Pilipinas noong magtatapos ang ika-19 na
dantaon, kung hindi may himig pulitika ay may himig relihiyon.
Kung ang pahayagang Del Superior Govierno ay kinikilalang unang pahayagang
lumabas nang regular, ang La Esperanza Daman na pinamamatnugutan nina
Felipe Lacorte at Evaristo Calderon ang kinikilalang unang pahayagang pang-
araw-araw. Lumabas ito noong Disyembre 1, 1846. Malaking bahagi ng mga
napapalimbag dito ay nauukol sa mga talakayang pamfilosopya, panrelihiyon, at
pangkasaysayan; ang dahilan ay upang maiwasan ang mahigpit na sensura.
Tatlong taon ang itinagal ng nasabing pahayagan. Bagama't masasabing di-
lubhang naging kapaki-pakinabang ang La Esperanza sa tunay na larangan ng
pamahayagan, iyon naman ay siyang naghawan ng landas pars sa at apat ang
hinirang ngarsobispo, kaya halos lahat ng pahayagang nalimbag sa Pilipinas
noong magtatapos ang ika-19 na dantaon, kung hindi may himig pulitika ay may
himig relihiyon.
Kung ang pahayagang Del Superior Govierno ay kinikilalang unang pahayagang
lumabas nang regular, ang La Esperanza naman na pinamamatnugutan nina
Felipe Lacorte at Evaristo Calderon ang kinikilalang unang pahayagang pang-
araw-araw. Lumabas ito noong Disyembre 1, 1846. Malaking bahagi ng mga
napapalimbag dito ay nauukol sa mga talakayang pamfilosopya, panrelihiyon, at
pangkasaysayan; ang dahilan ay upang maiwasan ang mahigpit na sensura.
Tatlong taon ang itinagal ng nasabin pahayagan. Bagama't masasabing di-lubhang
naging kapaki-pakinabang ang La Esperanza sa tunay na larangan ng
pamahayagan, iyon naman ay siyang naghawan ng landas para sa mga pang-
araw-araw na pahayagan, sapagkat di nalaon ay inilathala na ang mga pahayagan
nang araw-araw, sa halip nang lingguhan o buwana.
Ang pamahayagan sa Pilipinas ay masasabing sumapit sa mataas na katayuan sa
paglitaw noong 1848 ng Diario de Manila ni Felipe del Pan. Patuloy itong
lumalabas sa loob nang apat na taon, tumigil lamang upang magbigay-daan sa
isang buliting ofilyal. Ngunit muling inilathala hanggang 1899, nang maging
maligalig na ang katayuan ng Pilipinas. Nang dakong 1895, ang Diario de Manila
ay nagpadala ng sariling kabalitaan (correspondent) sa Espanya, at minsan ay
gumugol ng may P3,000.00 para sa pagtataguyod nito, sapagkat may karibal na
pahayagan — ang pang-araw-araw na El Cornercio na pinamahalaan ni Ulpiano
Fernandez.
Ang iba pang pahayagang nakipagpaligsahan sa larangan ng pamahayagan ay ang
La Oceania Espanola, Diario de Filipinas, Correo de Manila, El Porvenir Filipino,
Revista Marcantil, Diario de Avisos, El Catolico, Revista Mercantil, El Catolico
4
Filipino. Gayon pa man, sa kahirapan ng pagpapalimbag dahil sa kagipitang bunga
ng Himagsikan, karamihan sa mga pahayagang ito ay tumigil na ng publikasyon.
PANAHON NG PAGBABAGO
Sina Julian de Poso at Jesus Polanco ang inagsimula ng pamahayagang may kulay
pulitika. Inilathala nila ang La. Opin-ion,' ang unang pahayagang tandisang
sumalungat sa mga prayle at minsan ay hurtling ng pagpapaalis sa raga relihiyoso,
kabilang na ang Arsobispo, Si Pablo Paced, na isang manunulat na Kastila, ay
sumulat sa sagisag na "Quiaoquiap" ay kabilang sa patnugutain nito at Ilan sa
kanyang mga artikulo ang nagpasiklab ng galit ni Rizal at mga kasamahang
Filipino.
Noong 1882, samantalang mahigpit na nangangampanya laban sa mga dayuhan,
itinatag ni Marcelo H. del Pilar ang pahayagang Diarioag Tagalog. Inilathala niya
ang tungkol sap ag-ibig sa bayan at ang masamang kalagayan ng bansa. Subalit,
hindi nagtagal ang pahayagang ito.
Ang unang Pilipinong pumasok sa larangan ng pamamahayag ay si Pascual
Pobleto na kasama ni Baldomero Hazananz, isang Kastila. Sila ang nagtatag ng El
Resumen noong Hulyo 1, 1890. Naging popular ang peryodismo sapagkat ito ay
ginagawang makatugon sa katutubong damdaming Pilipino.
Noong 1882, samantalang mahigpit na nangangampanya laban sa mga dayuhan,
itinatag ni Marcelo H. del Pilar ang pahayagang Diariong Tagalog. Inilathala niya
rito ang tungkol sa pag-ibig sa bayan at ang masamang kalalagayan ng bansa.
Subalit hindi nagtagal ang pahayagang ito.
Ang unang Pilipinong pumasok sa larangan ng pamahayagan ay si Pascual Poblete
na kasama ni Baldomero Hazanas, isang Kastila. Sila ang nagtatag ng El Resumen
noong Hulyo 1, 1890. Naging popular ang peryodiko sapagkat ito'y ginagawang
makatugon sa katutubong damdaming Pilipino.
Kaalinsabay ng paglitaw ng pahayagang pang-araw-araw, ang mga nasa larangan
naman ng panitikan ay gumagawa ng eksperimento sa lingguhang satiriko. Sa
pamamagitan ng verso o karikatura ay ginagawa nilang katatawanan ang mga
taong nasa pamayanan. Kabilang sa mga lingguhang ito ang La Semana Elegante,
Manila Alegre, Manililla, El Caneco, El Domingo. May iba pang may publikasyong
nauukol sa agham, komersiyo at mga propesyon.
Samantala, ang kalagayang pampulitika sa Pilipinas ay patuloy sa paglubha. Sa
pagkakaroon ng edukasyon ng Pilipino sa Espanya at sa iba pang lungsod sa
Europa, unti-unting sumidhi at damdamin ng mga ito laban sa pamamahala ng
Kastila sa Pilipinas. At nagkaroon ng pagkakataong maipahayag sa mga
pahayagang inilalabas ng mga bayaning Pilipino ang kanilang paghihimagsik.
Ang pinakabantog ay ang La Solidaridad. Ang pahayagan ng mga Pilipino sa
Espanya. Unang editor niyon si Graciano Lopez Jaena, at pagkatapos ay si
Marcelo H. del Pilar. Inilathala ng La Solidaridad ang mga artikulo nina Rizal, Del
Pilar, Jaena, Mariano Ponce at iba pang Pilipino. Ngunit ang pahayagang ito'y
nasusulat sa Kastila at para lamang sa mga intelektuwal.
Hindi sinasadya, ito ang nagpunla ng binhi ng himagsikan nang batikusin nito ang
pagmamalabis ng pamahalaan, nang humingi ito ng pagbabago, nang itaguyod
nito ang himagsikan, ang marangal na pagmamahal sa sariling bayan, at nang
salungatin nito ang pananakop ng mga Amerikano. At sinundan pa ito ng ibang
pahayagang may ganito ring uri.
Ang kailangan nang mga panahong yaon ay isang pahayagang nasa katutubong
wika, kaya si Bonifacio at ang kanyang pangkat ng Katipunero ay palihim na
naglabas ng isang pahayagan-ang Kalayaan. Gayon pa man, isa lamang labas ito,
na ang editor ay si Emilio Jacinto. Kasama siya (Jacinto) ni Bonifacio at Dr. Pio
Valenzuela sa pagtatatag nito. Ang tangi at unang labas na ito ang nagpasiklab ng
damdamin ng bayan. Ang ikalawang labas ay di naituloy dahil sa pagkatuklas sa
Katipunan ni Bonifacio.
Mabilis na kumalat ang silakbo ng himagsikan at may maliit na pahayagang
inilathala upang lalong pag-alabin ang damdamin ng paghihimagsik. Kabilang dito
ang Republika Filipinas ni Pedro A. Paterno; La revolucion, na inilabas sa Jaro,
Iloilo; El Heraldo de la Revolucion; at La Independencia ni Antonio Luna. Inilathala
rito ang mga antikulo nina Leon Ma. Guerrero, Rafael at Jose Palma, Epifanio de
los Santos, at Cecilio Apostol.
Bilang isang bansang naghahanap ng pagbabago, kailangang gumawa ang
Pilipinas ng paraan upang maihatid sa kinauukulan ang kanyang mithiin, upang sa
gayo'y kilalanin at ipagkaloob ang kanyang hinahangad na pagsasarili. Kailangan
ang mga pahayagan para maiparinig ang kaniyang mga mithiin. Dahil dito itinayo
ng Raboluauton Dulles an Iranila Heraldo de la Revolucion; at La Independencia ni
Antonio Luna. Inilathala rito ang mga antikulo nina Leon Ma. Guerrero, Rafael at
Jose Palma, Epifanio de los Santos, at Cecilio Apostol.
Bilang isang bansang naghahanap ng pagbabago, kailangang gumawa ang
Pilipinas ng paraan upang maihatid sa kinauukulan ang kanyang mithiin, upang sa
gayo'y kilalanin at ipagkaloob ang kanyang hinahangad na pagsasarili. Kailangan
ang mga pahayagan para maiparinig ang kaniyang mga mithiin. Dahil dito, itinayo
ng Rebolusyong Pamahalaan ang kanilang ofisyal na pahayagang El Heraldo
Filipino, na lumabas noong Setyembre 29, 1898. Sa dakong huli'y pinalitan ang
pangalan nito ng Heraldo de Filipino, pagkatapos ng Indice Oficial at noong huli'y
ng Gaceta de Filipinas. Ang kahuli-hulihang sipi nito ay lumabas noong Oktubre
14, 1899. Inilathala nito ang tekstong ofisyal ng mga utos ng pamahalaan, gayon
din ng ilang balita at mga tulang Tagalog, na pawang naglalaman ng pagmamahal
sa bayan.
Hindi lamang ang ofisyal na publikasyon ng pamahalaan ang tumalakay sa mga
propaganda. Kumilos din ang ibang pahayagang privado para ipagtanggol ang
kapakanan ng mga Pilipino. Ang pinakabantog dito ay ang La Independencia, na
pinamatnugutan ng may-ari nitong si Heneral Antonio Luna. Lumabas ang unang
sipi nito noong Setyembre 3, 1898. Kabilang sa pamatnugutan nito sina Cecilio
Apostol (Catullo), Jose Palma, Rafael Palma (Dapit Hapon), Fernando Ma.
Guerrero (Fulvio Gil), Epifanio de los Santos G. Solon), Jose G. Abreu (Kaibigan),
Mariano V. del Rosario (Tito-Tao), Salvador V. del Rosario (Juan Tagalo), Rosa
Sevilla, at Florentina Arellano. Naging lubhang makabayan ang nasabing mga
pahayagan kung kaya pinagtangkaan itong sugpuin ng mga maykapangyarihang
Amerikano, subalit hindi sila nagtagumpay.
Ang iba pang mga pahayagang makabayan na lumitaw noon ay ang La Republica
Filipina, na itinatag sa Mandaluyon ni Pedro A. Paterno, na unang lumabas ang
sipi noong Setyembre 15, 1898; La Libertad, na lumitaw noong Hunyo 20, 1898 sa
pamamatnugot ni Clemente Jose Zulueta, Ang Kaibigan nang Bayan, Malolos,
Bulakan, noong 1898; Columnas Volantes, Lipa, Batangas noong 1899; La
Federacion, sa Kabatuan, Iloilo noong 1899; La Oportunidad, sa Tagbilaran, Bohol
noong 1899; at iba pa. Halos lahat ng mga pahayagang ito na umiral lamang sa
maikling panahon ay nagkakaisa sa pakikipaglaban para sa kasarinlan ng kanilang
bansa.
Ang nangingibabaw na kapalit ng Kalayaan ay ang La Independencia, na ang
editor ay si Antonio Luna at siyang tagapamansag ng mga Insurektong Pilipino sa
dalawang digmaan-ang digmaan laban sa Espanya at laban sa Amerikano.
Ngunit hindi nagtagal ang paglaya sa kamay ng mga Kastila, sapagkat ang
digmaang Espanya-Estados Unidos ay nagdulot sa Pilipinas ng panibagong
suliranin. Marami sa mga digmaang bumatikos sa mga Kastila ay bumatikos din
noon sa amerikano at ilan sa kanila ang pinigil ng maykapangyarihang militar.
Dahil sa pag-aakala ng mga maykapangyarihang Amerikano na ang nasabing
pahayagan ay mapanghimagsik nagkaroon ng kaunting kahigpitan sa kalakaran ng
pamamahayag kaya't ayon kay Jaime C. de Veyra ay mahirap nang
makapagpalimbag noon ng isang pahayagang may malayang pagkukuro. Sa Cebu
ay itinatag ni Sergio Osmena ang El Nuevo Dia, isa sa mga unang makabayang
pahayagan. Dumaan ito sa mahigpit na sensura at dalawang beses na sinuspindi.
Subalit hindi ito nakasira ng loob ng mga manunulat nito, sa halip ay nagpatuloy
na sumulat ng mga editoryal na bumabatikos sa mga Amerikano sa Pilipinas.
Hindi pa noong nahuhuli ng pamahalaan si Aguinaldo kaya ang El Nuevo Dia ay
nagsilbing sandata ng mga maghihimagsik.
ANG EL RENACIMIENTO AT PANAHON NG AMERIKANO
Itinatag naman sa Maynila ang pahayagang pang-arawaraw na El Renacimiento ni
Rafael Palma noong 1901. Isa ito sa mga pahayagang nagpapanatili ng
damdaming makabayan ng mga Pilipino. Bantog na bantog ang pahayagang ito
dahil sa masiglang pangangampanya laban sa mga di-matapat at mandaraya sa
pamahalaan. Ang El Renacimiento at ang katulad nito sa Tagalog na Muling
Pagsilang sa pamamagitan ng matatalim na mga pangungusap ay naglathala ng
mga puna sa masasamang gawain ng mga pinuno ng pamahalaan. Tuluyang
natigil ang El Renacimiento pagkatapos ng isang magugol na kasong iniharap ng
Kalihim Panloob Dean C. Worcester laban sa publisistang si Don Martin Ocampo
at editor na si Teodoro M. Kalaw.
Sumunod dito ang La Vanguardia, Taliba, ang kay Ramon Torres na El Debate, La
Opinion, at Los Obreros.
Tunay na makabayan ang mga pahayagang ito. Nanatili ito sa taimtim na
pagtataguyod ng kampanya para matamo ang kalayaan sa Estados Unidos. Ang
iba pang mga pahayagan tulad ng La Democracia at Consoledacion Nacional ay
mga pahayagang pampulitika.
Sa pananakop ng Amerikano, ilang peryodistang Amerikano ang nagtungo sa
Pilipinas at nagtatag ng mga pahayagan, na kinabibilangan ng Manila Daily
Bulletin, Manila Times, American at Cable News.
Sa pamamatnugot ni Carson Taylor, ang may-ari, lumabas ang Manila Daily
Bulletin noong Pebrero 1, 1900 hilang isang pahayagang nauukol lamang sa
pagbabapor, ngunit nang malaunan ay nagtaglay na rin ng iba't ibang balita.
Itinatag naman ni Israel Putman ang Cable News na noong huli'y isinama na sa
American na naging Cablenews-American.
Ang tanging magasing Ingles na umiral nang mahabang panahon sa kapuluan ay
ang Philippine Free Press na itinatag
5
sa pamamatnugot ni Carson Taylur, ang ulay'all, Tumuus ang Manila Daily Bulletin
noong Pebrero 1, 1900 bilang isang pahayagang nauukol lamang sa pagbabapor,
ngunit nang comes outy malaunan ay nagtaglay na rin ng iba't ibang balita.
Itinatag naman ni Israel Putman ang Cable News na noong huli'y isinama na sa
American na naging Cablenews-American.
Ang tanging magasing Ingles na umiral nang mahabang panahon sa kapuluan ay
ang Philippine Free Press na itinatag ni Hukom Kincaid noong 1907. Noong agosto
19, 1908, hinalinhan ni R. McCulloch Dick si Hukom Kincaid at pinamahalaan ang
malaganap na magasin bilang editor at publisista, hanggang sa kanyang
kamatayan noong Setyembre 14, 1960.
Ang pinakamatandang magasin sa Pilipinas na hindi palalo, subalit laging masigla,
mapanuri at maingat na pinamamatnugutan ay ang Philippine Free Press. Hindi
nagtagal, naging kalaban nito ang Graphic na itinatag ni Ramon Roces noong
Hulyo 1927, nang ang Liwayway ay may limang taon nang umiiral sa tulong ng
sampung magasing bernakular. Si Vicente Albano Pacis, and editor noon ng
Tribune, ay siyang kauna-unahang editor ng Graphic, katulong si A.C. Fabian, na
siya namang humalili bilang editor makalipas ang dalawang taon.
Napahinto ang pagpapalimbag ng Graphic bago sumapit ang puspusang
pananakop ng mga Hapones at nagpatuloy mula lamang noong Mayo 25, 1948,
sa ilalim ng bagong pangalang Kislap. Noong Oktubre 11, 1898, itinatag naman ni
Thomas Golwan, isang Ingles, ang Manila Times na unang pinamatnugutan ni
Willmott Luis. Binili naman ito ni Alejandro Roces Sr. noong 1930 upang
makatulong ng kanyang Tribune na sinimulan niya noong Abril 1, 1925.
Inihinto ni Roces ang pagpapalimbag ng The Times noong Marso 15, 1930, at
inihalili ang Philippnes Herald na itinatag noong Agosto 8, 1920 at naging
pahayagang panghapon. Itinatag ang Herald ni Vicente Madrigal, Manuel at
Tomas Earnshaw, Ramon Fernandez, Teodoro R. Yangco, Mauro Prieto at iba
pang milyonaryong Pilipino noong panahong iyon. Si Conrado Benitez ang una
nitong editor at sumunod si Carlos P. Romulo. Sa bandang huli'y naging bahagi na
lamang ang Herald ng naging kawing na pahayagan ni Alejandro Roces Sr. na
DMHM (Debate, Mabuhay, Herald, Monday Mail).
Nang sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, tatlo lamang pahayagan sa
Ingles ang umiral - Tribune, Manila Daily Bulletin, at Herald. Anupa't di naglaon ay
hinadlangan na ng mga Hapones ang mga Pilipino sa pagsusulat sa Ingles sa
pamamagitan ng pagpapahinto sa magasin ng Manila Tribune, ang pahayagan
lamang na pang-araw-araw noon, at sa pamamagitan ng pag-akit sa mga Pilipino
na sumulat sa Tagalog. Bilang wikang ofisyal, naging popular noon ang Tagalog at
maraming mga manunulat sa Ingles na hindi na makapagpalimbag sa Tribune at
Philippine Review ang napilitang sumulat sa Tagalog upang kumita at mabuhay.
Sa kabilang dako, sa paniniwalang ang mga manunulat sa Tagalog ay hindi
kumikita nang sapat, isang miting ang tinawag nina Kin-iti Ishikawa at Murakami,
kapwa aral sa Amerika, at pinag-usapan doon ang mga suliranin ng mga
manunulat.
Nang sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, tatlo lamang pahayagan sa
Ingles ang umiral - Tribune, Manila Daily Bulletin, at Herald. Anupa't di naglaon ay
hinadlangan na ng mga Hapones ang mga Pilipino sa pagsusulat sa Ingles sa
pamamagitan ng pagpapahinto sa magasin ng Manila Tribune, ang pahayagan
lamang na pang-araw-araw noon, at sa pamamagitan ng pag-akit sa mga Pilipino
na sumulat sa Tagalog. Bilang wikang ofisyal, naging popular noon ang Tagalog at
maraming mga manunulat sa Ingles na hindi na makapagpalimbag sa Tribune at
Philippine Review ang napilitang sumulat sa Tagalog upang kumita at mabuhay.
Sa kabilang dako, sa paniniwalang ang mga manunulat sa Tagalog ay hindi
kumikita nang sapat, isang miting ang tinawag nina Kin-iti Ishikawa at Murakami,
kapwa aral sa Amerika, at pinag-usapan doon ang mga suliranin ng mga
manunulat sa Tagalog. Ipinangako ni Isikawa na sa pamamagitan ng Liwayway
ang tanging magasing pinaiiral noon, ang mga manunulat ay kikita na nang
malaki. At sinasabing natupad naman ang nasabing pangako. Sa mga magasing
inilathala noon ng Hapon ang tanging naging popular ay ang Philippine Review at
Pillars.
PANAHON NG PAGPAPALAYA
Noong 1945 (panahon ng 'Liberasyon') nagsimulang lumabas ang iba't ibang
pahayagan ng mga sundalong Amerikano, kabilang dito ang Newsweek, Daily
Pacifican, Yank, Stars and Stripes, at Free Philippines. Ang Free Philippines ay
nagsimula ng publikasyon sa Leyte sa pamamahala ng Office of War Information
ng punong Himpilan ni Heneral Douglas MacArthur. Ang mga kopya niyon ay
ipinamamahagi nang walang bayad.
Subalit hindi matustusan ng mga pahayagang nabanggit ang pagkauhaw ng
mamamayan sa mga balitang nahihinggil sa loob at labas ng bansa. Lihim na
umusbong ang iba pang pahayagan. Kabilang dito ang Bagong Buhay, Taliba, The
Phil. ippine Press, The Manila Chronicle, The Comet, The Courier, The Express,
The Fil-American, The Filipino Observer, The Freedom, The Guerilla (nang dakong
huli'y naging Star Reporter), The Liberal, The Daily Mail, The Philippine Liberty
News, The Manila Post, The Progress, Voz de Manila, The Victory News, The
Evening Herald, atb.
Itinatag ni Sergio Osmeña Sr. and The Morning Sun noong Abril, 1946. Sa kabilang
dako, itinatag naman ni Manuel A. Roxas ang kanyang Daily News at Balita bilang
pahayagan ng Partido Liberal.
Muling ipinagpatuloy ang pagpapalimbag sa mga pangunahing pahayagan noong
bago magkadigma. Nakipagkompitensiya ang Herald at Bulletin na itinatag ng
dating pamatnugutan ng Tribune sa The Manila Times at Manila Chronicle.
lamang ng sumunod na buwan ng Oktubre, 1972, ay lumabas na ang unang sipi
ng tabloid na Daily Express. Halos kasabay nito'y lumabas din ang unang sipi ng
Bulletin Today sa sirkulasyon, gayon din ang mga tabloid na Mabuhay at Sitsiritsit.
At nagsunuran nang lumabas ang mga pahayagang Times Journal, People's
Journal, Tempo, Ang Taliba, Metro Manila Times, The Guardian, Pahayagang
Malaya, Mr. & Mrs. Veritas, Filipino Times, Philippine Signs, at iba't iba pang mga
pahayagang lokal na karaniwa'y nasusulat sa Pilipino o sa wika ng rehiyong
kinaiiralan.
KASALUKUYANNG KALAGAYAN

Ang The Manila Times na sinimulan noong Mayo 27, 1945, sa lingguhang labas, ay Sa kasalukuyan ay marami nang pahayagang broadsheet na pang-araw-araw gaya
naging pang-araw-araw na tabloid noong Setyembre 5, 1945. ng sumusunod: Sa Filipino ay kabilang ang Malaya at Kabayan at sa Ingles ay
kabilang ang Manila Bulletin, The Philippine Star, The Philippine Daily Inquirer,
Ang The Manila Times na sinimulan noong Mayo 27, 1945, sa lingguhang labas, ay
Manila Standard, The Manila Times. The Philippine Post, The Business World at
naging pang-araw-araw na tabloid noong Setyembre 5, 1945. Sa pamamagitan ng
Sun Star.
lumang linotipyang hiniram ni Joaquin Roces sa kanyang kapatid na si Ramon ay
naibangon niyang muli ang The Times. Samantala, itinatag naman ni Ramon Sa mga tabloid ay kabilang ang: Abante, Abante Tonite, Bagong Tiktik, Ang Balita,
Roces and Evening News, na matagal ding nasarili ang labas sa hapon. Sumunod Balitang Sariwa, Bandera, Bulgar, Daily Aliwan, Diario UN 1, People's Journal,
ang Star Reporter. People's Tonight, Pilipino Star Ngayon, Remate, Remate Tonight, Taliba at
Tumbok.
Noong Pebrero 1961 binili ng mga Soriano ang The Philippines Herald, sa kabilang
dako, binili naman ng mga Lopez ang The Chronicle at nagpatuloy ang muling Di rin nagtagal ang pahayagang Kabayan. Isinilang naman ang malalaking
pagpapalimbag ng Bulletin noong Pebrero 25, 1946. Noong Hunly 12, binili dyaryong Business Mirror, Standard Today, at Tribune. Sa mga taboid, ang mga
naman ni Hans Menzi ang Bulletin sa nagtatag nitong si Carson Taylor. bagong labas ay ang Bomba, Hataw, Tanod (dyaryo ng Bayan), at Diyaryo
Kongreso (Political Newspaper).
Ang Daily Mirror at ang Evening News lamang ang pahayagang panghapon
makalipas ang digmaan. Ang Mirror ay itinatag ng Manila Times Publishing Co.,
noong Mayo 2, 1949.
PAHAYAGANG PAMPAARALAN NG MGA NATATANGING UNIBERSIDAD SA
Ang pahayagang Mabuhay na pinamatnugutan ni Amado V. Hernandez, hindi rin
nagtagal ay ipinagbili ng mga Manahan nang siya'y puspusang lumalahok noon sa PANGALAN NG PAHAYAGAN PAMANTASAN
pulitika (1955-56), Gayon din ang pamapanitikang magasing Akda na
The Standard Manila Arellano University (AU)
pinamatnugutan ni Dr. Rufino Alajandro (Kalihim ni Dr. Alejandro noon ang may-
akda ng aklat na ito) sa pagtutustos ng mga Roces, parang bulang naglaho The College Folio University of the Philippines (UP)
makalipas ang ikatlong labas. Torch Philippine Normal University (PNU)
Varsitarian University of Santo Tomas (UST)
Sumunod na iniluwal sa sangmaliwanag ay ang magasing Weekly Nation. Agosto
27, 1965 noon. Si D. H. Soriano na dating editor ng Graphic (humalili si Luis Guidon Ateneo de Manila University
Mauricio) ay siyang naging unang patnugot ng magasing Nation at siya pa ring FEU Advocate Far Eastern University (FEU)
naging publisista. Bilang magasing lingguhan, naging makabago at masaklaw ang
Colegio Mercantil National University (NU)
mga artikulo sa Nation.
Silangan University of the East (UE)
Bago isinilang ang Weekly Nation, isa pang lingguhang magasin ang itinatag ni The Weekly Similarian Siliman University
Leon O. Ty, dating kagawad ng patnugutan ng Philippines Free Press. Ang
nasabing lingguhang magasin ay kahawig sa anyo at estilo ng Times at The Perpetualite University of Perpetual Help System-
Dalta
Newsweek. Ang magasing ito ni Ty, ang Examiner, ay limitado sa saklaw ng
The Adamson Chronicle Adamson University
publisidad.
Ang Pamantasan Pamantasan ng Lungsod ng Maynila
Upang matugunan ang kagyat na pangangailangan sa paglalathala ng mga
The Bedan San Beda University
balitang pambansa at upang matulungan ang mga pahayagan sa kapuluan ay
nagpalathala ng kanikanilang mga magasin ang mga pangunahaing pahayagan Phoenix Lyceum of the Philippines
noon. Tulad halimbawa ng Manila Times na may Sunday Times Magazine, Variety Drive Mapua University
Magazine at siyang tagapamahagi pa ng Asia Magazine tuwing araw ng Linggo. The Academe Centro Escolar University
Ang Manila Chronicle ay may kanya ring Saturday Magazine at Entertainment
Guide; Ang Daily Mirror ay may Mirror Magazine; Ang Philippines Herald sa The Artisan Technological University of the
Philippines
kanyang Herald Magazine at ang Manila Daily Bulletin ay may Panorama
PUP SPE Campus Star Polytechnic University of the
Magazine
Philippines
Ang pinakabago noong pahayagang pang-umaga na nalathala sa tabloid ay ang The Lasallian De La Salle University
Daily Star at Pilipino Star na pinamumuhunan ng mga Roces. Higit na maliit kaysa
anim na pangunahing pang-araw-araw na pahayagan, ang dalawang ito ay BANSA
madaling tinanggap ng mambabasang Pilipino dahil sa ito'y madaling basahin at
madaling dalhin.
KATUTURAN NG BALITA
Ang iba pang magasin at babasahing kumikita noon ay ang Weekly Women's
Magazine, Sports Magazine, Show Magazine, Confidential Movie World at Ayon sa pahina ng SLIDESHARE.NET, tinukoy ang katuturan ng balita sa
marami pang iba na ang pinakalinya ay magdulot ng aliw. pamamgitan ng pahayag na  Isang ulat na hindi pa nailalathala, hinggil sa mga
ginagawa ng mga tao na inaakalang pananabikang mabatid at mapaglilibangan ng
Ang magasing dumanas minsan ng malaking suliranin ay ang Philippine Free
mga mambabasa (Alejandro 19). Dagdga pa rito, ito rin umano ay  Isang
Press. Ang katapat nito sa Filipino na Free Press sa Pilipino na pinamatnugutan ni imformasyon hinggil sa isang pangyayaring naganap na, nagaganap pa lamang, o
B.S.Medina noong una at ni Jose Lacaba nitong huli ay nahinto na ng magaganap pa sa isang tiyak na hinaharap, ngunit hindi pa alam ng marami, na
pagpapalimbag hanggang sa tuluyan nang namatay. Anupa't ang orihinal na Free may kaugnayan sa kabuhayan, katahimikan, edukasyon, pulitika, isports,
Press ay madali ring nakabangon sa kanyang pagkalupaypay buhat nang iwan ito kalusugan at/o paniniwalang panrelihiyon.
ng karamihan sa dating bumubuo ng patnugutan upang magtatag ng bagong
magasing - The Leader. Batay naman sa ipinahayag ni Turner Catlege, Tagapangasiwang Editor ng The
New York Times-- “Ano mang bagay na hindi mo alam nang nagdaang araw ay
Lumabas ang unang sipi ng magasing The Leader noong Abril 9, 1971, sa isang balita” Ito ay maaaring maibahagi sa pamamaraang pasalita, pasulat at
pamamatnugot ni Nick Joaquin, ang dating 'Quijano de Manila' ng Philippines pampaningin.
Free Press.
Sa madaling sabi, pasalita kung ang ginawang midyum ay ang radio at telebisyon;
Matapos na ideklara ang Batas Militar noong Setyembre 21, 1972, kagyat na Pasulat kung ito ay ipinalimbag sa pahayagan at iba pang uri ng babasahin; at
naglaho sa sirkulasyon ang lahat ng mga pahayagan noon tulad ng Manila Times, Pampaningin kung ang midyum ay ang telebisyon at sine.
The Chronicle, The Manila Daily Bulletin, Taliba, Mabuhay, The Daily Mirror, The
Evening News, The Philippines Herald, Filipino Star, The Leader. The Nation. SANGKAP NG BALITA (pdf)
Ngunit hindi nagtagal at may lumabas na ring mga tabloid. Unang linggo pa
6
DALAWANG KAYARIAN NG BALITA
Ayon sa pahina ng Slideshare.Net mula sa aklat na Makabagong Pamahayagan sa
Filipino ni Matienzo (2013), ang pangunahing bagay na isinasaalang-alang sa
pagsulat ng isang balita ay ang nilalaman at kayarian nito. Kaugnay ng nilalaman,
kailangan itong makapagharap ng mga imformasyong mahalaga at napapanahon.
At kaugnay naman ng kayarian ay kailangang maisulat ang mga natipong
imformasyon sa isang paraang madaling maunawaan ng mambabasa.
Tunay na malaki ang naitutulong ng mabisang kayarian sa madaling pag-unawa
ng mga mambabasa sa nilalaman ng isang balita. Ito ay sapagkat ang kayarian ng
isang balita ay binabalangkas sa isang paraang maaaring makatugon sa
kakulangan sa panahon ng maraming mambabasa, sal karunungang taglay ng
nakararaming mambabasa, at sa masalimuot na suliraning kinakaharap ng
lipunan. Anupa't ang kavarian ng isang balita ay hindi nananatili sa iisang anyo
lamang, maaari itong magbago sang-ayon sa katangiang hinihingi ng
mambabasang nabibilang sa bagong panahon.
Batay sa naturang pahina mayroong dalawang uri ng kayarian ang Balita:
a. Baligtad na Tagilo o Inverted Pyramid
Isinaad sa pahina na, nilikha ng mga reporter sa Estados Unidos ang anyo tagilo
noong bagong nagsisimula ang ikadalawampung dantaon. Nagtataglay ito ng mga
imformasyong isinusulat sa simula sa isang paraang pasaklaw at saka tinatalakay
ang mga detalye nito sa karugtong na mga bahagi. Matagal na panahong
tinatangkilik ng maraming mambabasa ang kayariang ito ng balita.
Dagdag pa sa ulat nito, ginagamit ang kayariang tagilo lalung-lalo na sa mga
karaniwang balitang nakakalap sa araw-araw. Para sa mga baguhan at mga
nagsisipag-aral pa lamang ng pagsulat ng balita, mainam munang pagsanayan ang
pagsulat sa kayariang tagilo. Kapag nasanay na rito ay madali na ang lumipat sa
mapanuri at investigative na kayarian.
Mga katangian ng Baligtad na Tagilo o Inverted Pyramid
1. Sa anyong ito ng balita, binubuo sa unang pangungusap ang punong-
diwa ng pangyayari.
2. Karaniwan itong binubuo ng isa hanggang tatlong pangungusap.
Samakatuwid, maaaring masulat ang isang pamatnubay mula sa isa
hanggang tatlong pangungusap, at kung mahaba ang isang balita,
maaaring masagot sa pangkalahatang anyo ang tatlo o apat na tanong
sa isa, dalawa o hanggang sa bilang ng talataang kailangan para
maipaliwanag ang sagot sa lahat ng mga tanong, ayon sa haba ng
isang balita.
3. Ang pamatnubay, mabuo man ng isa hanggang tatlong talataan, ay
ipinaliliwanag ang mga pangyayari sa sumusunod na mga talataan,
kung saan binabanggit ang mga detalye-- ang mga katunayan, ang mga
patibay, ang mga sinasabi ng mga kinapanayam, ang mga estadistika,
at iba pang maaaring makapagbigay-linaw sa isinasaad sa
pamatnubay.
4. Sa ganitong uri ng balita, ang katawan ay nasusulat sa isang paraang
pahina nang pahina ang kahalagahan.
Kahalagahan ng paggamit ng Kayariang Tagilo
1. Sa anyong ito ng balita, madaling maintindihan ng mga mambabasa
ang mahalagang pangyayari sa balita sa simula pa lamang. Marami sa
palagiang tagatangkilik ng pahayagan ang sadyang kulang na kulang
sa panahon para magbasa ng mahahabang balita, kaya't upang sila'y
matulungan inisip ng mga reporter na gumamit ng ganitong uri ng
pamatnubay upang sa simula pa lamang ay makita agad nila ang
mahalagang bagay sa pangyayari, sa gayon, maaari lamang nilang
ipagpatuloy ang pagbabasa kung kinakailangan.
2. Sa panig naman ng editor, madali niyang maisasagawa ang pagbuo
ng ulo ng balita, madaling niyang maisagawa ang nagbabawas sa
hulihan ng balita upang mapagkasiya niya sa mahina ang balita nang
walang gaanong nababawas sa im formasyon.
3. Madaling mailalagay sa magandang layout ang mga kaugnay na
larawang kaakit-akit. Malimit, lalo na sa kasalukuyang panahon,
kaugnay ng makabagong teknolohiya sa kompyuter at internet, tunay
na maraming dumarating na mahahalagang balita sa tanggapan, at
pinipilit nilang mailagay ang mga iyon sa pahayagan upang di maiwan
sa panahon. Kaya ang ginagawa ng mga editor, sa pag-asang hindi
lubhang mahahalaga ang nasa huling bahagi ng teksto ng balita, ay
kinakaltas na ang isa o dalawang talataan sa huli.
b. Mapanuring Anyo, ang anyong nagbibigay-diin sa pagsusuri ng
malalim na dahilan ng mga pangyayari.
Nang sumiklab ang Ikalawang Digmaang Pandaigdig, bunga ng naging
masasalimuot na mga pangyayari, ay unti-unting nadama ng mga sanay nang
7
reporter na hindi na lubhang nabisa ang kayariang baligtad na tagilo sa pagsulat
ng balita, lalo na ng mga balitang lubhang komplikado ang mga pangyayari. At
makalipas ang digmaan, bunga ng naganap na paghihimagsik sa dating
pamamaraang ginagamit sa takbo ng pag-unlad ng siyensiya, teknolohiya,
komunikasyon, kultura at pulitika, ay lalong tumindi ang hangarin ng mga
reporter na gumamit ng bagong pamamaraan. Bunga nito kung kaya lumitaw ang
mapanuring anyo ng balita.
Mga katangian ng Mapanuring Anyo ng Balita
1. Di tulad ng kayariang tagilo, ang kayariang ito ay hindi "de kahon",
wika nga. Walang tiyak na formang gagamitin, walang tiyak na anyo ng
panimula, gayon din walang tiyak na wakas.
2. Nasa pagpapasiya na ng isang reporter kung papaano niya ito
sisimulan. Gayon pa man, lagi niyang iniisip na ang simula ay dapat na
kaakit-akit, may ipinahihiwatig na kapana-panabik, may 'sipa', wika
nga.
3. Ang mapanuri at mapagsiyasat na balita ay kapwa makabagong
paraan, kapwa mahahaba, madetalye, mapatibay, mapanipi at
maistadistika. Mangyari pa kapuwa ito tumatalakay sa malulubhang
pangyayari, gaya ng mga aksidente, sunog, pagnanakaw, kurupsiyon,
panghoholdap, panggagahasa, pagpatay, gayon din ng mga napinsala
ng lindol, bagyo at/o baha, at iba pa.
4. Walang puwang sa anyong ito ang balitang nahihinggil sa magagaang
na pangyayari, tulad sa mga balitang panlipunan, debate, talumpati,
pakikipanayam, pagpapakilala, 'pampublisidad, at iba pang kauri.
5. Sa mga mapanuring balita pumapasok ang mga reporter na may
natatanging pinagpakadalubhasaan, gaya ng mga doctor na nagiging
reporter, mga abogado, mga psikolohista, mga dalubhasa sa
biyolohiya, pisika, kimika, krimonolohiya, at iba pa, na pumapasok sa
pahayagan bilang reporter.
6. Sila, mangyari pa, ang may karapatan at kakayahang magpaliwanag ng
mga pangyayaring may kaugnayan sa kani-kanilang linya pagka't sila
lamang ang may sapat na kabatiran tungkol doon. Samakatwid. sila
ang nagsisilbing tulay upang maunawaan ng karaniwang mambabasa
ang puno't dahilan ng isang malubhang pangyayari. Magagandang
paksa ng balita ng mga doctor ang tungkol sa dahilan ng pananalasa
ng hepataytis A, ng osteoporosis, ng hika ng tuberculosis, at iba pa.
Gustong-gusto naman ng mga abogadong reporter ang mga mabibigat
na kaso sa e.g. Webb vs Visconde, Ombudsman vs Comelec
Comissioner Resurreccion Borra at iba pa. Sa pag-uulat naman ng mga
pangyayaring may kaugnayan sa pambobomba, pagpapasabog ng
pilbaks, ay nakapagpapaliwanag nang husto ang mga reporter na
dalubhasa sa kimika, pisika at biyolohiya.
7. Sa mapagsiyasat na balita pumapasok ang reporter na
mapanggalugad, ang reporter na may marubdob na hangaring
malaman ang malalim na dahilan ng malulubhang pangyayari, sila ang
mga reporter na hindi nasisiyahan sa iisa o dalawang imformante
lamang, hindi sila nasisiyahan sa sinasabi o sa ulat ng isa o dalawang
nagsiyasat na pulis, sinisiyasat pa rin nila kung ang pulis o mga pulis na
nagsiyasat ay nagsasabi ng katotohanan.
8. Maging ang mga pahayag ng mga imvestigador ng NBI ay sinusuri
nilang mabuti; nakikipanayam sila sa mga kinikilalang testigo at testigo
ng mga testigo. Binubulatlat nila ang lahat ng may kaugnayang bagay,
hanggat maaari, wika nga'y wala silang iiwang batong hindi
napagninilay-nilay. At sila ang kinikilalang reporter ng bagong milenyo.
Gustung-gusto ng mga reporter na ito ang mga pangyayari hinggil sa
mga Ginto ng Marcos, ang pagkamatay ni Benigno Aquino Jr, ang kaso
ng anak ni Sen. F. Webb, ang kaso ng Coco Fund ng magsasaka, ang
kaso ng nawawalang Fertilizer fund ng magsasaka, at iba pa. Sa
kasalukuyan popular sa larangang ito ng pagbabalita sina Ms. Sheila
Coronel at Ms. Jessica Zafra, kapwa naging Editor-in-Chief ng Science
Scholar ng Philippine Science High School, sa magkaibang panahon.
Kahalagahan ng Mapanuring Balita
1. Natutulungan ng mga reporter ang mga mambabasa na maunawaan
ang mga puno't dahilan ng malulubha at masasalimuot na pangyayari,
sa pamamagitan ng kanilang madadaling unawaing mga paliwanag.
2. Naipaliliwanag nang ganap ang malulubhang pangyayaring may
kaugnayan sa suliraning pangkatahimikan, pangkabuhayan, pang-
edukasyon, pang-agrikultura, pangkultura, panlipunan, atbp.
3. Bagama't nakakaranas ng matinding hirap ang editor sa pagbabawas
ng baha-bahagi upang mapagkasiya sa pahina, gayon din sa pagiisip ng
gagawing ulo, nasisiyahan naman siya sa kagandahan ng balita sa
kabuuan.
4. Hindi lamang ito nakapagbibigay ng informasyon sa mambabasa,
kundi nakapagbibigay pa ng kasiyahan ito sa maraming mambabasa
dahil sa nabibigyan sila ng ganap na kaalaman sa lahat ng anggulo ng
pangyayari.
ANG INVESTIGATIVE REPORTING
Sa kasalukuyan, lalo na ngayon sa bagong milenyo, ang mga gumagamit ng
mapanuring anyo ng balita ay hindi pa rin nasisiyahan sa kanilang ginagawa,
kaya't lumitaw naman ang tinatawag na ivestigative reporting, isang uri ng balita
na bunga ng marubdob na pagsisiyasat sa mga pangyayari na ginagawa ng isang
tanging reporter. Sa ganitong paraan, hindi lamang siya nagbibigay ng sariling
paliwanag sa mga pangyayari gaya ng ginagawa niya sa mapanuring anyo kundi
lumalabas siya't nagsisiyasat sa malalim na dahilan ng mga pangyayari,
nagtutungo siya sa mga ahensiyang may malaking kaugnayan sa pangyayari, gaya
ng tanggapan ng pulisya, tanggapan ng NBI, at iba pa.
Anupa't ang mga dalubhasang reporter ay malimit nang sumusulat ng balitang
investigative at balitang mapanuri sa kasalukuyang milenyo, na kapwa
nagbibigay-halaga sa pagsulat na may malalim na pagsusuri, isang kayariang nais
magbigay-liwanag sa masalimuot na pangyayari sa pamumuhay ng mamamayan,
gayon din sa mabilis o mabagal na pag-unlad ng pag-uugnayan ng mga tao sa
lipunan, pulitika, at kultura.
ANG PAMATNUBAY
Ito ang salin sa Filipino ng English nito na lead. Ito ang paunang pangungusap o
mga pangungusap, paunang talataan o mga talaan, ng isang balita. Ito ang
nagtataglay no punong-diwa ng isang balita, lalo na sa isang balitang nasa
kayariang tagilo. Sa bahaging ito, sinasagot sa pangkalahatan - walang detalye-
ang 6 na tanong na Sino, Ano, Saan, Kailan, Bakit at Paano.
Karaniwang simulan ang kuwento, dula o novela sa pagsilang ng pangunahing
tauhan at magpapatuloy hanggang sa ito'y lumaki, magdalaga o magbinata,
magkaasawa, magkaanak hangang sa humantong sa kasukdulan ng pangyayari,
ngunit ang balita ay hindi nagsisimula sa ganitong sistema. Kailangang magsimula
ang balita sa pinakamahalagang bahagi ng pangyayari, sa kasukdulan ng
pangyayari, bago ilahad ang mga detalyeng paliwanag sa susunod na mga
talataan.
URI NG PAMATNUBAY
May dalawang pangkalahatang uri ng pamatnubay na tradisyunal na umiiral sa
kasalukuyan: (1) Pamatnubay na kombensiyonal, at (2) Pamatnubay na di-
kombensiyonal.
1. PAMATNUBAY NA KOMBENSIYONAL
Ang pamatnubay na komvensiyonal ay nahahati pa sa dalawa: (a) Pamatnubay na
karaniwang sumasagot sa anim na tanong, at (b) Pamatnubay na panretorika.
a. PAMATNUBAY NA KARANIWANG SUMASAGOT SA ANIM NA
TANONG.
Matagal nang itinuturo ng mga profesor sa pamahayagan na kailangang masagot
sa pamatnubay ang anim na tanong na sumusunod: Ano? Sino? Saan? Kailan?
Bakit? Paano? Kaya't ang mga tanong na ito ang kasangkapang hindi nawawalay
sa mga reporter tuwing sila'y may tinutuntong mga datos ng ano mang
mahalagang pangyayari. Sa kanilang sarili'y sinasagot nila ang nasabing mga
tanong gaya halimbawa ng sumusunod:
Sino ang mga biktima? - Patay: Lourdes Mejia Garcia, 30; Juana Garcia,
15; Jose Mari Garcia, 13. Nakaligtas: Francisco Guerrero, 38, piloto ng
eroplano, taga-Argentina at naninirahan sa 149 G. Soriano, San Juan,
Rizal; at Elena Obiduya, 11.
Ano ang nangyari? Bumagsak ang eroplano.
Saan nangyari ang sakuna? – sa palaisdaang Camus sa pagitan ng
Caloocan at Malabon. Kailan nangyari? - ika-5:45 n. h., Mayo 30, 1969
Paano nangyari? — bumagsak ang eroplano nauna ang nguso.
Napakahalagang gabay ang mga tanong na ito datapuwa't kapag umupo na ang
isang reporter at binubuo na ang balita ay napapansin naging ng mga reporter sa
Ingles na mahirap sagutin ang anim na tanong na ito sa unang talataan ng balita.
Kung sa Ingles ay hindi ito maipapayo, lalo na sa Filipino. Kayang gawin, bakit
hindi, subalit magiging kabagut-bagot ito kahit sa paningin. At bukod sa mahirap
pang maunawaan agad, ay tila makalagot-hininga sa pagbabasa. Subukin nating
pagsamahin ang mga sagot sa anim na tanong na ito sa isang talataang
pamatnubay ng balita, at ganito ang lilitaw:
Tatlong katao ang namatay - Lourdes Mejia Garcia, 30; Juana Garcia,
15; Jose Mari Garcia, 13-at dalawa ang nakaligtas - Francisco Guerrero,
38; piloto ng eroplano, taga-Argentina, at kasalukuyang naninirahan sa
149 G. Soriano, San Juan, Rizal; at Elena Obiduya, 11 — sa bumagsak
na eroplano sa palaisdaang Camus sa pagitan ng Coloocan at Malabon,
Rizal, kahapong ika-5:45 n. h. dahil sa kinapos sa gasoline, kaya't
napilitang bumaba at sa pagkawala ng control ay bumagsak na una
ang nguso.
8
Mapapansing sa sinusundang panimulang talataan pa lamang ay nasasagot nang
lahat nga ang anim na tanong, datapwat tila masalimuot at nakakahabulhininga.
Kaya't sinasabing pinakamainam na sagutin lamang ang ilang tanong sa paraang
pabuod, paraang pabuod muna, at ang ibang tanong ay sagutin din nang gayon sa
susunod na talataan.
1. Magandang tandaan ang paalaala ni G. Jose Castro Luna na ganito:
2. Talasan ang mga mata sa mga detalyeng di-mahahalaga at huwag
mag-atubiling alisin ivong una,
3. Ilahad (nang maikli) ang mahahalagang datos,
4. Sabihin nang tuwiran. Huwag sayangin ang panahon sa pagsasaad ng
mga detalyeng nabanggit na sa una. Lalong mabisa sa pamatnubay
ang di-pagiging tiyak, manapa'y yaong nagbibitin sa mahahalagang
bahagi upang ipagpatuloy na ang pagbasa.
Narito ang halimbawa:
Tatlong katao ang namatay at dalawa ang nakaligtas sa
bumagsak na eroplano sa palaisdaang Camus sa pagitan ng
Caloocan at Malabon, Rizal, kahapong ika-5:45 n. h.
Hindi ba apat na tanong lamang ang nasagot nang pa-buod, gaya ng Sino? Ano?
Saan? At Kailan? Maaaring maipagpaliban muna ang pagsagot sa dalawa pang
tanong, at maaari nang talakayin sa ikalawa at ikatlong talataan ang mga
detalyeng sagot sa nabanggit na mga tanong. Kasunod nito sa ikaapat na talataan
na talakayin ang sagot sa mga tanong na Bakit? at Paano?
Narito ang halimbawa ng mga talataang detalye ng tanong na Sino?
Nakilala ang mga biktima sa pangalang Lourdes Mejia
Garcia, 30; Juana Garcia, 15 at Jose Mari Garcia, 13.
Nakaligtas sina Francisco Guerrero, 38, piloto ng eroplano,
taga-Argentina at naninirahan sa 149 G. Soriano San Juan,
Rizal at Elena Obiduya, 11.
Samantala, ang mga detalye naman ng tanong na Ano? ay maaaring isunod, gaya
nito:
Ang eroplano na may isahang motor ay isang PIC-D-515.
Umalis ito sa Cuyapo, Nueva Ecija, sa ganap na ika-5:25 n.h.
patungong Maynila.
Mapapansin ninyo na wala nang sinabi sa detalye ng tanong na Saan? at Kailan?
Nabanggit na iyon sa pamatnubay. Sabi nga ni Luna: “Huwag sayangin ang
panahon sa pagsasaad ng mga detalyeng nabanggit na sa una." Ang dapat,
samakatwid, na isunod ay sagot sa tanong na Bakit at Paano?
Narito ang halimbawa:
Lumalabas sa pangunang imvestigasyon na ang eroplano ay
kinapos ng gasoline kaya ito'y napilitang lumapag sa
mababaw na lugar ng palaisdaan.
Bumagsak ang eroplano nang una ang nguso.
Upang hindi magsawa ang mambabasa, gumagawa ng para-paraan ang mga
reporter na mapagbagu-bago ang hitsura ng simula ng balita, mapag-iba-iba ang
katangian ng pamatnubay na sumasagot sa mga tanong. Ang balitang sinusundan
ay nagsisimula sa pagsagot sa tanong na Sino? Ang sagot sa pamatnubat ay
“tatlong katao ang namatay at dalawa ang nakaligtas.". Hindi lahat ng
panimulang pangungusap ng isang pamatnubay ay dapat na sumagot sa tanong
na ito. Karaniwang ito'y ginagamit lamang sa mga balitang may kaugnayan sa
malulubhang pangyayari, gaya ng sa aksidente, labanan, paligsahan. Sa mga
balitang hindi kabilang sa uri ng balitang nabanggit ay maaaring magpabagu-bago
ng unang tanong na sasagutin ng panimula ng pamatnubay. Higit na kinagigiliwan
ng mambabasa ang pagkakaroon ng ganitong iba't ibang bagay na binabanggit sa
simulang pangungusap ng pamatnubay ng balita. Ito'y ginagawa lamang sa
pamamagitan ng pagsagot sa iba't ibang tanong sa iba't ibang balitang di
malulubha. Narito ang ilang halimbawa:
o Pagsagot sa tanong na Sino?
Malinaw na ang itinatanong dito ay tao, pangalan ng tao, kaya sa ganitong
uri ng pamatnubay ay pangalan ng tao, bago ang paliwanag hinggil sa kanya.
Halimbawa:
Si Gng. Maria Cristoval Vda. De Padilla, ina ni Francisco
Padilla ng pahayagang Manila Times ay namatay kahapon,
ika8:00 ng umaga sa kanilang tahanan sa 74 P. Florentino
St., Lungsod Quezon.
o Pagsagot sa tanong na Ano?
Ang isinasaad nito ay bagay, isang bagay hindi ng tao (subalit maaaring
hinggil sa tao) na mahalaga sa pangyayari. Marahil ay mainam na itanong sa
sarili ang ganito: "Ano'ng bagay na nakatampok sa pangyayari?" Halimbawa:
Bibistahan ngayong umaga ng Hukumang Unang Dulugan
ng Maynila ang isang petisyong naglalayong pagbawalan
ang mga pinuno ng Bangko Nasyonal ng Pilipinas na
tumestigo sa Senado tungkol sa B-B-deal.
o Pagsagot sa tanong na Kailan?
Ang hinihinging tugon nito ay panahon o oras. Samakatwid, batay rito, ang
pamatnubay na pangungusap ay mag-uumpisa sa panahon. Halimbawa:
Idaraos sa Sabado, ika-30 ng Novyembre, Araw ni
Bonifacio, sa Mataas na Paaralan ng Pilipinas sa Agham ang
paligsahan sa talumpatian na pinamamahalaan ng
Samahan ng mga Estudyante sa Araling Panlipunan.
o Pagsagot sa tanong na Saan?
Sa kategoriyang ito, ang pamatnubay na pangungusap ay malinaw na
pinangungunahan ng pagsasaad ng lugar o pook. Halimawa:
Sta. Cruz, Laguna ang piniling lugar na paglilipatan ng Pedro
Guevara National Mamorial High School.
o Pagsagot sa tanong na Bakit?
Nagpapahayag ito ng sanhi o dahilan kung bakit naganap ang isang
pangyayari. Bihira ang gumagamit nito bilang panimula ng pamatnubay ng
isang balita. Gayon pa man, ang paminsan-minsang paggamit nito ay
nakapagpapanibagong pananaw sa mga mambabasa, sa gayo'y
kinagigiliwan din nila. Halimbawa:
Dahil sa kahihiyang tinamo nang siya'y kagalitan ng
kanyang guro sa harap ng klase, si Marietta Mendoza, 15,
dalagita, ay biglang tumalilis palabas ng klase at tumalon sa
ikatlong palapag ng gusali ng mataas na paaralan sa
Espanya, Maynila.
o Pagsagot sa tanong na Paano?
Batay rito, ang pamatnubay ay nagpapahayag sa simula pa lamang ng mga
pangyayari. Paano nangyari ang isang bagay? Bihira rin ang gumagamit ng
ganitong panimulang pangungusap ng isang balita, gayon pa man,
nakakaaliw rin itong gamitin. Halimbawa:
Nagpanggap na tauhan ng isang kompanya ng may-ari ng
bahay, si Mariano Bayaua ng Lungsod Mandaluyong ay
nakapasok sa tahanan ni Gng. Dolores San Agustin sa 18 R.
Pascual, San Juan, Metro Manila, kahapon ng umaga at
nakatangay ng isang makinilyang de koryente na
nagkakahalaga P7,000.00.
b. PAMATNUBAY NA PANRETORIKA
May mga reporter at copyreader na hindi nasisiyahang manatili na lamang
sa paggamit ng mga pamamaraang nabanggit sa sinusundan, kaya't upang
masunod ang kanilang sumpong, wika nga, gumagamit naman sila ng iba
pang pamamaraan, ng pamamaraang panretorika sa panimula ng
pamatnubay ng balita. Narito ang mga halimbawa:
o Pamatnubay sa pariralang pawatas.
Halimbawa:
Ang lumuwas ng Maynila nang walang sapat na salaping dala ay isang
karanasang mapait alalahanin.
o Pamatnubay na parirarlang pandiwari.
Halimbawa:
a. Katatapos pa lamang ng bagyo, nang biglang iguho ng mabangis na
lindol ang Ruby Tower.
b. Patawid na siya ng ilog nang bigla siyang sagpangin ng higanteng
buwaya.
o Pamatnubay sa Pariralang pang-ukol.
Halimbawa
Sa ngalan ng mga magbubukid, hiningi kahapon ng
dalawang senador na taga-Gitnang Luzon na ibalik ang
P44.8 milyong pondo ukol sa Reforma sa Lupa na inalis ng
Kamara sa Pambansang Badyet.
o Pamatnubay sa sugnay na pang-abay.
9
Halimbawa:
Habang sila'y masayang nagkukuwentohan, ang salarin ay dahan-
dahang pumasok sa pintuan at matapos na makuha ang dalawang
relong Rolex sa ibabaw ng tukador ay mabilis na lumabas.
o Pamatnubay sa Sugnay na Pangngalan.
Halimbawa:
Kung paano nakasama sa talaan ng mga pagkakalooban ng parol
ng Pangulo si Manero ay siyang hindi malaman.
2. PAMATNUBAY NA DI-KOMBENSIYONAL O DI-KARANIWAN
Tunay na ang malilikhaing reporter ay hindi pa rin nasiyahan sa
pamamaraang panretorika, kaya't hindi pa rin sila tumitigil sa pagtuklas ng
bago't bagong uri ng pamatnubay sa layuning makawala sa pagkakagapos sa
dating pamamaraan. Kaya't ngayon ay sumusuong na naman sila sa
pagsulat ng pamatnubay na tinatawag na di-komvensiyonal o di-karaniwan.
Narito ang mga uri ng kanilang pamatnubay na di-karaniwan:
o Panggulat. Kalimitan itong isang pangungusap na maikli, subalit
may di-karaniwang pahatid.
Halimbawa:
Hindi sila maliligtas. O kaya'y Puwede nang magpakasal ang
dalawang bakla!
o Madulang paglalarawan.
Halimbawa:
Isang masayang tagpo ang nasaksihan kaninang umaga sa
tahanan nina Arnel at Cristy Cristobal sa Cubao nang muli nilang
makapiling ang kanilang dalawang taong gulang na anak na
lalaking siyam na buwang nawawala.
Ito'y isa lamang paglalarawan na nais ipasok ng ilang reporter
bilang isang uri ng pamatnubay ng balita.
o Pagpapakita ng pagkakatulad at pagkakaiba.
Ang pagpapalitaw ng pagkakaiba (o pagkakatulad) ng dalawang
bagay sa pamatnubay ng balita ay madaling makatawag ng
pansin ng mambabasa. Narito ang dalawang halimbawa:
(1) Higit na marami ngayon ang mga iskolar ng Sistem ng Mataas
na Paaralan ng Pilipinas sa Agham kaysa noong Taong paaralan
2002-2003
(2) Magsinlakas ang dalawang bagyong sumalasa sa Hilagang
Luzon kamakailan.
o Pamatnubay na tanong. Sa isang balitang espesyal ng
pahayagang Taliba ay ganito ang pamatnubay na ginamit:
Naniniwala ba kayong may multo?
Narito pa ang isang halimbawa:
Alam ba ninyo kung bakit ang mga mayayaman sa Pilipinas ay
lalong yumayaman, samantalang ang kita ng ordinaryong familya
ay hindi lumalaki?
o Nabibiting kawilihan. Pinananabik nito ang mambabasa upang
masigla nilang ipagpatuloy ang pagbasa. Malimit na
pinanghuhula nito ang mga mambabasa hinggil sa
pinakamahalagang bahagi ng balita, na minsan nama'y nabibigo,
kung minsan nama'y nagiging kawili-wili dahil sa paghantong sa
di inaasahang pangyayari. Halos katulad din ito ng pamatnubay
na panggulat, lamang karaniwang binubuo ito ng dalawa o
tatlong talataan, na ang una'y iisahing pangungusap.
Halimbawa: Hindi mo dapat na ipagwalang-bahala ang
kapangyarihan ng apoy.
Ito ang napatunayan ni G. Mariano de la Cruz, 56, kontratista ng
mga gusali, nang ang kanyang kongkretong bahay sa
Pinaglabanan, San Juan, M.M. ay igupo ng apoy.
o Tahasang sabi. Ito'y isang makabuluhang pangu ngusap na sinipi
at ginagamit na panimula ng isang balita. Halimbawa:
"Malaki ang maitutulong sa buong populasyon kapag
naaprovahan ang panukalang-batas sa MECARE Philippine
Medicare Care Act - sa Kongreso."

o Kasabihan. Ginagamit ng ilang editor na pamat nubay na
pangunusap ang isang angkop at makahulugang kasabihan
upang magkaroon ng ka nga Halimbawa:
Walang matimtimang birhen sa matiyagang manalangin
Isang salita. Karaniwang binubuo ito ng salitang pandamdam.
Halimbawa: Daga! Pumatay ng tao.
Ang mga pamamaraan ng pagsisimula ng dalawang uri ng pamatnubay -
komvensiyonal at dikomvensiyonal- na inilahad dito ay hindi pa rin sapat upang
matuguan ang kapritso ng maraming reporter, editor at copyreader. Sa madaling
salita'y madaragdagan pa ito. Ang mga pamamaraang ito ay hango sa mga
pamamaraang ginagamit sa pahayagang Ingles at Filipino. Kaya't gaya sa
pangyayaring nagaganap sa ibang wika, ang mga pamamaraang ito sa pagbuo ng
pamatnubay ay iniaangkop lamang sa Filipino, sa pamahayagan sa Filipino.
MIDTERM REVIEWER: ELECTIVE 2
UNA’T HULING MAKROKASANAYAN
Mula naman sa inihain ng pahina ng PREZI.COM, halaw sa aklat na pinamagatang
“Makabuluhang Filipino sa Iba’t ibang pagkakataon,” mag-isip ang una at huling
Makrokasanayan.
Ayon sa aklat na ito, kung tutuusin umano, unang makrokasanayang pangwika
ang mag-isip gamit ang wikang nakasanayan o unang wika (mother tongue). Ito
ang pundasyon ng makawikang kamalayan. Samakatuwid, masasabi nating
nauuna ang wika bago ang kognisyon o pag-iisip. Nag-iisip tayo dahil sa
nakaimbak na simbolo (titik, salita, tunog, imahen) sa ating isipan. Nagiging
posible ito dahil sa mga sumusunod:
1. pormal at di-pormal na pagkatuto ng wika;
2. pagkatuto batay sa imitasyon (nakikita, naririnig, at nadarama) sa
verbal at di-verbal na komunikasyon;
3. karanasan na tumatak sa isip at damdamin na magiging
pangmatagalang kaalaman;
4. paulit-ulit na pagdanas; at
5. pakikisangkot sa komunikatibong sitwasyon na nagpapalalim sa
sariling wika at kamalayan (kognisyon),
Kaya kung malalim ang pundasyon natin sa unang wa malawak din ang
mararating nito sa mataas na antas ng pe iisip. Mangyayari ito kung sapat ang
ating kaalaman sa ibang bokabularyo o mga salitang ginagamit sa iba domeyn
(agham, negosyo, pulitika, sining, batas, atbp.).
Subalit may dalawang limitasyon ang ganitong modelo:
o Una, hindi nasasaklaw ng ating wika (kahit ano pang wika iyan) ang
kabuuang karanasan ng tao. Ibig sabihin non-translatable ang realidad
natin sa ating wika.
o Ikalawa, nagiging limitado rin ang ating kaalaman dahil din sa ating
wika. Kung kaya't nararapat na lumago ang ating wika at saklawin nito
ang iba't ibang komunikatibong sitwasyon at iba't ibang larangan.
Magagawa ito sa pamamagitan ng:
a. produksyon ng kaalaman sa sariling wika;
b. pagsasalin ng ibang akda at kaalaman sa ating wika; at
c. pagkalat ng karunungang nasa ating wika sa iba't ibang paraan,
sistema, at publiko. Halimbawa nito ang gawing wikang panturo ang
wikang Filipino at wikang panlahat sa iba't ibang domeyn ng talastasan
(paggawa ng batas, paglilitis, transaksyon sa stock exchange,
imbensyon at inobasyon, teknolohiya, atbp.).
WIKA
Sa linggwistikong paliwanag, tinatawag na wika ang sistema ng arbitraryong
pagpapakahulugan sa tunog at simbolo, kodipikadong paraan ng pagsulat at sa
pahiwatig ng galaw o kilos ng tao na ginagamit sa komunikasyon. Arbitraryo o
nagbabago-bago ang wika depende sa pook, panahon, at kulturang
kinabibilangan ng tao.
KATUTURAN NG WIKA: DALUYAN NG PAGPAPAKAHULUGAN
Napakahalaga ng pagpapakulugan bilang isa sa katuturan ng wika, dahil isang
indikasyon ito na nauunawaan natin ang anumang bagay na sasambitin na iba. Sa
pagpapakahulugan may ilang mga elemento ang dapat na mabatid, ito ay ang
mga sumusunod ayon sa nabanggit na aklat sa pahina ng PREZI.COM.
1. Tunog - Ang lahat ng wika ng tao'y nagsimula sa tunog. Mga tunog ito
na mula sa paligid, sa kalikasan, at sa mismong tunog na likha sa
pagbigkas ng tao. Kung kaya't lumutang ang konseptong
10
"ponosentrismo" (phonocentrism) na nangangahulugang "una ang
bigkas bago ang sulat" ayon kay Ferdinand de Saussure (1911). Ibig
sabihin din nito, nakasandig sa sistema ng mga tunog ang pundasyon
ng anumang wika ng tao.
2. Simbolo - Binubuo ito ng mga biswal na larawan, guhit, o hugis na
kumakatawan sa isa o maraming kahulugan. Halimbawa nito ang
simbolo ng krus, araw, ahas, eleme ng kalikasan (lupa, tubig, apoy,
hangin), at marami pana na sumasalamin sa unibersal at iba't ibang
kahulugan mula sa sinaunang sibilisasyon hanggang ngayon.
3. Kodipikadong pagsulat - Paglitaw ito ng sistema pagsulat tulad ng
hieroglyphs sa sinaunang Ehipto, at man alpabetong Griyego at
Romano. Sa ating bansa, nandiyan ang Baybayin ng mga Tagalog at
Buhid ng mga Mangyan sa Mindoro.
4. Galaw - Tumutukoy sa ekspresyon ng mukha, kumpas ng kamay, at
galaw ng katawan o bahagi ng katawan na nagpapahiwatig ng
kahulugan o mensahe. Halimbawa nito ang pagkunot ng noo,
salubong na kilay, pagkaway, atbp.
5. Kilos - Tumutukoy sa kung ano ang ipinapahiwatig ng isang ganap na
kilos ng tao tulad ng pagkanta, pag-awit, pagtulong sa tumatawid sa
daan, atbp.
ANG APAT NA YUGTO TUNGO SA MAUGNAYING PAG-IISIP
Napakahalagang mahasa at mapaunlad ang pagiisip ng mga estudyante sa antas
kolehiyo dahil ito'y isa sa mahahalagang sangkap upang mapagtagumpayan ang
pagaaral at pananaliksik na ginagawa o gagawin sa hinaharap. Ayon kay Benjamin
Bloom (1956) bukod sa kakayahang pangkaisipan (kognitibo), kailangan din ang
kakayahang pandamdam/pandamdamin (afektibo) at pampisikal (psychomotor).
Kaugnay ng kakayahang pangkaisipan, may apat na yugto ng maunlad na pag-iisip
na kailangang matutuhan ng mga estudyante:
1.SINTIDO-KOMON (COMMON SENSE) - pinakakaraniwang paraan ng pag-iisip at
pangangatwiran. Halimbawa:
o Kapag makulimlim ang langit, maiisip nating magdala ng payong.
o Kapag umiiyak ang sanggol, maaaring gutom na ito o basa ang
kanyang lampin.
Kadalasan, ginagamit natin ang ating kutob (intuition), pakiramdam, at hinuha sa
ganitong uri ng pag-iisip. Nakasalig ang mga ito sa persepsyong pandamdam at
ini-bungang pangyayari ayon sa obserbasyon at karanasan natin.
2. LOHIKAL NA PAG-IISIP - binubuo ito ng tatlong uri: (a) lohika on sa
pangangatwiran o argumento; (b) lohika batay sa pagkakasunod-sunod: at (c)
lohika ayon sa analisis.
a. Lohika ayon sa Pangangatwiran o Argumento
Higit pa sa sanhi at bunga (causality), ang lohika ay umiikot sa ugnayan ng
mga pahayag at kongklusyon. Argumento ang tawag sa ugnayang ito.
Napapatunayan ang bisa ng kongklusyon ayon sa detalye, ebidensya, at
pangangatwirang nakasaad sa pahayag. Halimbawa:
o Pahayag (1): Malakas ang ihip ng hangin at buhos ng ulan
(ebidensya)
o Pahayag (2): Mataas ang baha sa kalsada, palayan, at pasilyo
(ebidensya)
o Kongklusyon: Rumaragasa na ang bagyo sa aming lugar.
o Pahayag (1): Kapag bumabaha sa aming lugar, suspendido ang
klase.
o Pahayag (2): Bumaha sa aming lugar.
o Kongklusyon: Kung kaya't nasuspende ang klase.
Hindi naman lohikal kung ganito ang halimbawa:
o Pahayag (1): Kapag bumabaha sa aming lugar, suspendido
ang klase.
o Pahayag (2): Suspendido ang klase.
o Kongklusyon: Kung kaya't baha sa aming lugar. Bakit hindi
ito lohikal? Ipaliwanag ang iyong katwiran.
b. Lohika ayon sa Pagkakasunod-sunod
Kasama rin sa lohikal na pag-iisip ang pagtukoy sa pagkakasunod-sunod ng
pangyayari o proseso. Tinatawag itong logical o linear sequence. Kadalasan nasa
istruktura, daloy, o banghay ang lohika ng Bokakasunod-sunod. Halimbawa nito
ang:
 o daloy ng kuwento o pangyayari: simula, gitna, at wakas;
o prosidyuro mga hakbang sa paggawa: pagluluto, pagkukumpuni o
pagbuo ng isang bagay (puzzle, Lego, atbp.), pagsunod sa panuto,
flowchart, at marami pang iba;
o probabilidad: sa ilang beses o ulit na pangyayari (A), ano ang
pagkakataong lalabas ang (B)? Ano ang tsansang mananalo ang
koponan mamaya? Sa limang ulit na paghagis ng dice, ano ang
probabilidad na lalabas ang dose (12)?
o prediksyon/projection: pagbasa sa lagay ng panahon, sa halaga ng
piso o palitan nito sa merkado, kikitain ng negosyo sa darating na
panahon, at marami pang iba.
c. Lohika ayon sa Analisis. May dalawang anyo ito: (1) hinuhang
pangkalahatan at (2) hinuhang pambatayan
a. Hinuhang Pangkalahatan
Nagsisimula sa isang mahalagang ideya o tesis na kailangang patunayan sa
pamamagitan ng pangangatwiran, ebidensya, halimbawa, obserbasyon o
pananaliksik. Kailangang maging masusi, madetalye, malinaw ang
pagpapaliwanag upang maging katanggap11 tanggap ang tesis.
Halimbawa:
o Uunlad ang Pilipinas sa implementasyon ng K-12 sa ating sistema ng
edukasyon.
o Bababa ang antas ng kahirapan sa tulong ng Reproductive Health Law.
Madali bang patunayan ang mga ito? Sa paanong paraan?
b. Hinuhang Pambatayan
Kabaligtaran sa nauna, isinasaad muna ang mga batayan bago makapaghain
ng kongklusyon o pangkalahatang ideya.
Halimbawa:
o Samut-sari ang batayan upang masabing maunlad ang isang bansa.
(Ano-ano ang mga ito?)
o Inuubo, may sipon, hirap huminga, masakit ang katawan, masakit ang
ulo, at nasusuya o nasusuka ang mga sintoma ng trangkaso.
o Adiksyon sa Internet, paano ito masusukat?
3. KRITIKAL NA PAG-IISIP - mataas na antas ng pag-iisip na umiikot sa
tatlong hakbang: (a) masusing pagtukoy sa kaligiran ng suliranin; (b)
pagsusuri, pag-uuri, at pagpuna: at (c) alteratibo o kawaksing
paliwanag.
Sinasabi ng ilan na madaling pumuna kaysa gumawa. Subalit hungkag na
kritisismo ito at walang lugar ang ganitong puna sa akademikong pagsulat.
Ang kritikal na pag-iisip ay nangangailangan ng balanseng pag-iisip. Ano ang
dalawang magkasalungat na panig? Ano-ano ang lakas at kahinaan ng
dalawang panig?
a. Unang hakbang: Pag-aralan ang paksa; tukuyin ang kaligiran ng
suliranin.
Kung ang paksa ay tungkol sa pagtaas ng matrikula, ano-ano ang mga
dahilan o salik sa pagtaas ng matrikula? Paano nagtataas ng matrikula ang
unibersidad o kolehiyo? Sino-sino ang sangkot sa paggawa ng desisyon?
Ano ang mga benepisyo at suliranin ng ganitong panukala?
b. Ikalawang hakbang: Pagsusuri, pag-uuri, at pagpuna
Kung natimbang mo na ang isyu, saan ka pumapanig? Bakit?
Suriin mo nang maigi ang iyong panig? Matibay ba ang iyong batayang
argumento? Mayroon ka bang ebidensya o datos para suportahan ang iyong
katwiran? Sapat ba ang iyong ginawang pag-aaral o pananaliksik tungkol sa
paksa? Pag-aralan mo rin kung ano ang maaaring kontra-argumento ng
kabilang panig.
Tukuyin mo kung (1) ano ang iyong malakas na argumento/kritisismo batay
sa lohikal na paliwanag, ebidensya at datos, obserbasyon, at pananaliksik
(2) ano ang iyong paninindigan batay sa iyong sariling karanasan o hinuha;
at (3) ano ang kahinaan ng iyong kritisismo.
Ilatag ang iyong kritisismo o puna. Kung nasa debate ka, sagutin punto por
punto ang tugon ng kasalungat. Kung kritikal na papel ang iyong sinusulat,
tukuyin ang kahinaan ng kabilang panig.
Iwasang maging personal ang kritisismo.
c. Ikatlong hakbang: Paglalatag ng alternatibo
11
Hindi nagtatapos sa kritisismo ang lahat; kailangang maglatag ka ng
solusyon o alternatibo tungkol sa pinag-uusapang paksa.
Kung di ka sang-ayon sa pagtaas ng matrikula, sa paanong paraan kikita ang
unibersidad? o di kaya'y ano pang paraan ang kailangang gawin ng
unibersidad upang maiwasan ang pagtaas ng matrikula?
4. MAUGNAYING (SYNTHETIC) PAG-IISIP- Ito ang pinakamataas na antas
ng pag-iisip. Dito binabalanse ang iba't ibang pananaw at ideya mula
sa maraming larangan, karanasan, at pagninilay-nilay. Nakikita ang
kabuuan at kalawakan ng pag-iisip. Nagiging reflektibo sa pag-iisip.
Kung pulitikal ang isyu, nakikita rin ang ispirituwal, personal,
sikolohikal. at kultural na dimensyon nito. Ito ang ilang halimbawa ng
maugnaying pag-iisip:
o Repleksyon - pagninilay-nilay hinggil sa sariling karanasan,
buhay, at kabuluhan
o Kritika - paglalapat ng teorya (halimbawa, Marxismo) sa
pagsusuri ng teksto
o Interpretasyon - paglalapat ng paliwanag o kahulugan batay sa
isang disiplina ng kaalaman (halimbawa, paliwanag ukol sa
epekto ng musika sa ugali ng tao sa tulong ng sikolohiya)
o Pananaliksik na multidisiplinaryo - pag-aaral gamit ang iba't
ibang metodo, teorya, at kaalaman mula sa iba't ibang disiplina
ng mga kalahok na mananaliksik (halimbawa, pag-aaral sa
konsepto ng malas ayon sa Sikolohiya, sosyolohiya,
antropolohiya, at teolohiya)
o Pananaliksik na interdisiplinaryo - pag-aaral ng isang
mananaliksik na may background sa dalawa o higit pang
disiplina.
PILIFILIPINO: ISANG TEORYA NG WIKA
ni Dr. Rhod V. Nuncio
(Sipi mula sa babasahing papel ng panayam sa Y407 Pamantasang
De La Salle, Marso 30, 9:30-11:00 n.u.)
Ang limitasyon ng aking wika ay siyang limitasyon ng aking mundo. – Ludwig
Wittgenstein (TLP 1922)
Anong teoryang pangwika ang maaari nating gamitin para ipaliwanag ang
kasalukuyang hubog, anyo at takbo ng wikang Filipino? Paano ito
makatutulong upang maging masinop at masinsin ang ating analisis ng wika at
ang naturang gamit nito para sa mga tao at sa lipunan niyang ginagalawan?
Ito ang dalawang pangunahing tanong na sasagutin ko sa panayam na ito. Ang
una ay tumutukoy sa pagkakaroon o kawalan ng internal na banghay o
istruktura ng wika natin na pundasyon o basehan ng performatibong
kakayanan ng mga Filipino na gamitin ang wikang Filipino. Samantala ang
ikalawa nama’y tumutukoy sa praktikalidad ng teorya upang tasahin at usisain
ang nangyayaring pagbabago ng wika sa gitna ng mabilisang pagbabago ng
ating panahon.
PiliFilipino – ito ang inihahaing panimulang teorya upang suriin ang
paimbabaw, malaliman at kaibuturan ng wika.  Ang tatlong bahagdang ito ng
wika ang magiging punto ng analisis at pagdadalumat. Hango ito sa sinabi ni
N. Chomsky (sa Searle 1971) na mayroong surface structure (paimbabaw) at
deep structure (ubod) ang wika. Ang sa akin naman, may pumapagitna sa
dalawang level na ito, ang middle structure na tatawagin kong lalim ng wika.
Ito ang nawawala sa kayarian ng wikang Filipino (WF). Sa madaling salita,
walang lalim ang wika dahil walang gramatikang nakaugat sa internal na
himpilan ng ating kamalayan. Tanging ang malakas at dominanteng
paimbabaw na puwersa na mula sa iba’t ibang direksyon, ideolohiya, adbokasi
ang kasalukuyang nagiging sandigan at batayan sa pagbabagong pangwika. Sa
ngayon hangga’t di matutugunan ang kakulangan sa lalim at ubod ng WF, ang
paimbabaw na level ng wika ang tumatayong stratehiya sa pagpili, pagpilipit
at pagpipilit na lumabas ang kakanyahan ng wika. Ang tanong nga lang,
hanggang kailan ito tatagal? At aasa lang ba ang lahat sa politikal at
ideolohikal na bangayan ng mga makawika ang hinihintay na pagkagulang ng
WF? Ika nga’y matira ang matibay!   
  
Katulad ng nabanggit, paimbabaw ang debelopment ng wikang Filipino. May
tatlong pananaw tungkol dito:
a. Kasalukuyang nililinang pa rin ang wika mula sa
pinagbatayang wikang Tagalog at ang nakalululang
hamon na paglinang nito mula sa mga katuwang na
wika sa bansa,
b. Mabilis na paglaganap ng Taglish sa iba’t ibang domain
ng kaalaman at praktika,
c. Interbensyon ng gahum (estado, iskolar, media) na
nakakaapekto sa menu ng pagpili, pamimilit at
pagpilipit sa wikang Filipino.
………
PAIMBABAW NA WIKA
Ang puwersa ng pagbabagong wika ng WF ay hindi nakatarak sa kognitibong
kakayahan ng tao kundi sa samutsaring timpla (o gimik) at interbensyon ng
mga institusyon, grupo at mga polisiyang bitbit ng mga ito. Bakit hindi
nagmumula sa kognisyon o sa mental na proseso ng paglikha ng wika?
Dahil madalas at sa maraming pagkakataon ang internal na lohika at
istruktura ng pag-iisip natin ay nakakapit sa banyagang padron, sa
banyagang wika – Ingles. Pansinin:
Ang makabagong alpabetong Filipino ay binibigkas ayon sa Ingles.
May implikasyon ito sa ponetika dahil nabaligtad ang prinsipyo ng “kung ano
ang bigkas, siya ang baybay”. Imbis na phonocentric (una ang tunog kasunod
ang baybay) naging graphicentric (kung ano ang letra sa Ingles, ito ang
baybay). Kung kaya’t mamimilipit sa pagbigkas ang maraming batang mag-
aaral ng WF kung ito ang prinsipyong susundin sa ponetika ng WF.  Ang
“bahay” ay bibigkasing “bey-hey”.
Ang pagbaybay ng mga hiram na salita at paglahok nito sa
sintaktikang anyo ng pangungusap ay nakakiling sa Ingles.  Hal. Nakaka-turn-
off naman ‘yang friend mo. So, yabang!  Marahil sa mga Manileno o elistang
namimilipit magFilipino o mag-Ingles, ito ang makabagong syntax sa
palabuuan ng pangungusap. Laganap din ito sa broadcast media, showbiz,
advertisement, interbyu sa mga politiko at kabataang cosmopolitan kuno ang
oryentasyon sa kasalukyan.
Ang tinatawag na code-switching ng mga dalubwika (Sibayan,
Baustista, Cruz) ay totoo namang di code-switching dahil ganito naman ang
kaayusan at kayarian ng pangungusap sa mga wikang lubos-lubos ang
panghihiram ng mga salita. Wala nang switching na nagaganap dahil lantaran
na itong lumilitaw sa mga diskursong gamit ang WF. Syntactic-semantic
substitution ang nagaganap dahil ang paggamit ng i-, pag-, mag-, nag-, kaka-,
um-, na-  ay sadyang naghihintay ng halinhinang mga salitang banyaga o
hiram nagiging structurally flexible sa formang Taglish.
i-zerox, pag-zerox, mag-zerox, i-solve, pag-solve, nag-solve, kaka-solve
kaka-zerox,
i-text, pag-text, mag-text, kaka- i-equate, pag-equate, mag-equate, kaka-equatenababasa nila. Alalahanin natin ang sinabi ni Emerita S. Quito (1989/2010:
text, na-text
um-attend, um-increase, um-  
order, um-answer
Kung kaya’t multiple substitution ang pedeng gawin dito na maiaayos o
mailalapat din sa pangungusap.
Hal. “I-zerox mo ang papers mo sa promotion.”  “Ok na kaka-zerox ko nga
lang.” Ang Tagalog/Filipino component (unlapi o hulapi) ay laging co-
dependent sa hiram na salita, subalit nanatiling buo ang salitang Ingles o
ibang hiram na salita.
Wala namang ganitong halimbawa (co dependent ang Ingles sa Filipino):
Re-ayos mo na yan!
Anti-makabayan ang mga trapo sa Congress.
Pindotize (na katawa-tawa ang dating) mo yong keypad.
Hindi ang wikang Ingles ang kalaban natin. Maaaring matuto ang isang tao
ng higit pa sa dalawang wika. At kapag sinabi nating kakayahang bilingual o
multilingual, nararapat na magkapantay ang kabihasaan ng isang tao sa
pagbasa, pagsulat, pakikinig at pagbigkas sa mga wikang ito. Hindi tingi-
tingi.
Ang problema’y kapabayaan at ang pagpapaubaya na sa darating na panahon,
gugulang at uunlad din ang WF. Fatalistikong pananaw ito. Tila si Juan Tamad
ito na naghihintay sa pagbagsak ng bayabas sa kanyang bibig.  sa binubuong teorya ng wika at sa implikasyon nito na ang istruktura ng WF ay
Kung kaya’t nangyari ang iba’t ibang direksyon at agendang pangwika na
batay sa interes ng iilan at uso ng panahon. Ang iba’t ibang direksyong ito ay
unti-unting nawawala’t namamatay, unti-unti nauungusan ng malalaking
diskurso tulad ng globalisasyon, industriyalisasyon at postmodernismo. Kung
kaya’t sa ating bayan mismo, nagtatalaban ang mga ito at naiiwang nakatindig
ang mapanuksong alternatibo – ang gawing wikang ofisyal at panturo ang
Ingles.
Tingnan natin ang iba’t ibang direksyon na narating ng ating wika sa
12
kasalukuyan:
1.)    Ang WF ay Taglish – wikang bunga ng eksposyur sa midya, paimbabaw at
walang malinaw na gramatika (kung meron man contingent ito at nakabatay
sa talastasang publiko), ang wikang “maiintelektuwalisa ayon kay Bonifacio
Sibayan” (sipi mula kay Sison-Buban 2006)
2.)    Ang WF ay Taglish na may varayti sa iba’t ibang wika sa bansa ayon kay
Isagani Cruz
3.)    Ang WF ay batay sa Tagalog o ang pananaig para rin ng puristikong
gahum o ng Imperial Tagalog; walang pagkakaiba ang Filipino at Tagalog ayon
kay Cirilo Bautista (pananalitang ibinigay sa lunsad-aklat ng Galaw ng Asoge,
2005)
4.)    Ang WF ay larong-wika na pinasok ng mga batang manunulat ngayon,
iskolar sa iba’t ibang larang sa akademya, na walang malinaw na alintuntunin
ng laro ngunit nangingibabaw na examplar ng kasalukuyang anyo ng wika
………
UBOD NG WIKA
                Ang ubod ng wika ang unibersal na forma o kaayusan ng basikong
yunit ng kamalayan na taal nang matatagpuan sa isipan ng tao. Kumbaga ito
ang template ng isipan natin na yari na – naghihintay na mapunan, mahubog,
malilok, at maisaayos ayon sa idaragdag na istruktura ng natural na wika.
Kumbaga ito ang “universal o generative grammar” ni Chomsky, ang “private
language” ni Wittgenstein, “archi-writing” ni Derrida. Bago pa man may
istruktura ng wika, may nakalikha nang istruktura ang isip na tatanggap at
mag-oorganisa ng kamalayan ng tao. Kaya’t may kakayanan ang lahat ng tao
na matuto ng wika, ng kahit anumang wika, dahil sa ubod ng wikang
nakahimpil sa isipan natin. Ito ang a priori grammar. Ito rin ang nag-uudyok sa
imahinatibo’t malikhaing paraan ng isip natin na ikonstrak ang wika batay sa
iba’t ibang modalidad/range/linguistikong yunit sa pagkatuto ng wika… … …
LALIM NG WIKA: GRAMATIKANG FILIPINO?
Lahat ng buhay na wika (natural languages) ay dumaraan sa mahabang
panahon ng pagbabago at madalas hindi developmental ang yugto ng
pinagdadaanan nito kundi retardasyon at tuluyang pagkawala. Alam natin ang
magiging kahihinatnan ng maramihang puwersang pangwika na paimbabaw
na nagtatalo-talo at naghahalo-halo sa isip at kamalayan ng tao. Higit pa riyan,
nagpapaubaya at nagpaparaya ang mga ispiker-tagapakinig ng wika dahil wala
silang masandigang internal na lohika o gramatika ng wikang naririnig at
23): “Hanggang ngayon, tayo ay nasasadlak sa kabulukan ng Taglish. Ang
maikling kasaysayang ito ng wika sa ating bansa ay nagpapahiwatig ng
dalawang bagay. Una: pagkatapos ng 88 taon, hindi pa rin maaaring sabihin
na ang Pilipino ay natuto na ng wikang Ingles; at ikalawa, lumaganap ang isang
bulok na wika, ang Taglish, na hindi Ingles at hindi Filipino.”
Mahalaga ang lalim ng wika dahil:
1. Ito ang nagsasaayos ng mga signal o yunit ng ubod ng wika para
maging natural na wika,
2. nagsisilbi itong auditing at editing facility sa isip ng gumagamit ng
wika,
3. ito ang precursor ng imahinatibong pag-iisip ng tao ayon sa
tuntunin ng wika niya at ng daynamikong kakanyahan at
kakayahan ng wika sa pagpapakahulugan
4. nagiging transisyonal at transgenerational ang pagsasalin ng
pagkatuto ng wika na di nakadepende sa kung ano ang uso at
pinapauso
5. intralinguistic facility ito para sa transformasyon ng wika ayon sa
pagbabalanse ng internal na lohika ng kanyang wika at ng
praktika/gamit ng wika bunsod ng pagbabago sa lipunan at iba
pang external factor.
………
Ang pagpili ng Filipino bilang wika ay mangyayari sa kailaliman ng kanyang isip
at kung magkagayon malayong-malayong mabubuwal nang agad-agaran ang
Filipino (tao at wika) sa daluyong ng pagbabago sa mundo at lipunang
ginagalawan. Ang PiliFilipino ay panimulang pagtatangka sa pagteteorya sa
wika at analisis ng WF na may sandamakmak na varayti. Inisyal na hakbang ito
dapat nakaangkla sa lalim at ubod ng wika o sa gramatika (prescriptive) at
pre-grammar (individuated inscription) ng isang tao. Ang paimbabaw na
wika’y di maglalaon ang magiging natural na wika (descriptive) na gagamitin
ng mamamayan. Ang PiliFilipino ay kritikal at istratehikong pagpili ng taong
malay sa ubod at lalim ng kanyang wika upang maging kanyang wika sa
pakikipagtalastasan, pamimilosopiya, paghahanapbuhay, pagkrikritika at iba’t
ibang komunikatibong sitwasyon at pagkilos. 
                Kung kaya’t ibalik natin ang wika sa kaibuturan ng kamalayan natin at
di lamang sa sanga-sangang dila ng gahum.
MGA KAISIPANG AKING NATAMO MULA SA TEKSTO
Matapos kong basahin ang teksto, naitala ko ang aking mga kaisipan mula rito sa
kronolohikal na pagkakasunod-sunod:

o Unang kaisipan ay hinggil sa panggitnang bahagdan ng wika—lalim

ng wika. Ayon sa isinaad ng teksto, ito ay nawawala sa kayarian ng
wikang Filipino (WF). Sa madaling salita, walang lalim ang wika dahil
walang gramatikang nakaugat sa internal na himpilan ng ating
kamalayan. Tanging ang malakas at dominanteng paimbabaw na
puwersa na mula sa iba’t ibang direksyon, ideolohiya, adbokasi ang
kasalukuyang nagiging sandigan at batayan sa pagbabagong pangwika.
Sa ngayon hangga’t di matutugunan ang kakulangan sa lalim at ubod
ng WF, ang paimbabaw na level ng wika ang tumatayong stratehiya sa
pagpili, pagpilipit at pagpipilit na lumabas ang kakanyahan ng wika.

o Ikalawang kaisipan ay hinggil sa kasalukuyang kalagayan ng wikang

Flipino—pagkiling sa Paimbabaw na wika. Dahil sa paimbabaw na
wika ayon sa teksto, ang puwersa ng pagbabagong wika ng wikang
Filipino ay hindi nakatarak sa kognitibong kakayahan ng tao kundi sa
samutsaring timpla (o gimik) at interbensyon ng mga institusyon,
grupo at mga polisiyang bitbit ng mga ito.

o Ikatlong kaisipan ay hinggil sa kung ano ang tunay na kalaban ng

wikang Filipino—fatalistikong pananaw. Ayon sa teksto, hindi ang
wikang Ingles ang kalaban natin. Kundi ang kapabayaan at ang
pagpapaubaya na sa darating na panahon, gugulang at uunlad din ang
wikang Filipino. Kung kaya’t sa ating bayan mismo, nagtatalaban ang
mga ito at naiiwang nakatindig ang mapanuksong alternatibo – ang
gawing wikang ofisyal at panturo ang Ingles.

o Ikaapat na kaisipan ay hinggil sa natitrang solusyon upang masugpo

ang paimbabaw na wika—ang pagbabalik sa ubod ng wika na
sasalamin sa lalim ng wika. Batay sa teksto, Ito ang nagsasaayos ng
mga signal o yunit ng ubod ng wika para maging natural na wika,
nagsisilbi itong auditing at editing facility sa isip ng gumagamit ng
wika; ito ang precursor ng imahinatibong pag-iisip ng tao, nagiging
transisyonal at transgenerational ang pagsasalin ng pagkatuto ng wika
na di nakadepende sa kung ano ang uso at pinapausoat intralinguistic
facility ito para sa transformasyon ng wika ayon sa pagbabalanse ng
internal na lohika ng kanyang wika.

o Ikalima at huling kaisipan ay magsisilbing buod ng teksto—katuturan

ng PiliFilipino bilang teorya ng wika sa kasalukuyan. Dahil sa pag-
aanalisa sa mga problemang ito, naisagawa ang PiliFilipino na isang
panimulang pagtatangka sa pagteteorya sa wika at analisis ng wikang
Filipino na may sandamakmak na varayti. Inisyal na hakbang ito sa
binubuong teorya ng wika at sa implikasyon nito na ang istruktura ng
WF ay dapat nakaangkla sa lalim at ubod ng wika o sa gramatika
(prescriptive) at pre-grammar (individuated inscription) ng isang tao.

TAGALOG BISAYA ILOKANO

(wikang rehiyunal ko) (wikang rehiyunal ng (wikang rehiyunal
aking nanay) ng
aking tatay)
1. Magandang Maayong adlaw! Naimbag a bigatmo.
araw!
2. Magandang Maayong hapon! Naimbag nga
hapon! malem!
3. Magandang gabi! Maayong gabii! Naimbag nga rabi-i!
4. Ikinalulugod Nindot nga magkita Naragsakak nga
kitang makilala ta. maki amammu.
5. Maraming Salamat kayo! Agyaman ak!
salamat!
6. Puwede po bang Mahimo ba ako Mabalin agdamag?
magtanong? mangutana?
7. Saan po ang Asa ang bangka Innattoy sakayan
sakayan padulong sa Manila? mapan manila?
papuntang
Maynila?
8. Anong oras na unsang orasa na? Inya ti orasen?
po?
9. Magkano po ito? Tagpila ni? Saga mano atoy?

13