Knjiga HIZO-1

Manualia universitatis studiorum Tuzlaensis
HEMIJA I ZAŠTITA OKOLINE
Vahida Selimbašić
Amira Cipurković
Aida Crnkić
OFF-SET
TUZLA, 2014.
Hemija i zaštita okoline 2

Hemija i zaštita okoline
Autori: Vahida Selimbašić

Amira Cipurković
Aida Crnkić
Recenzenti: prof.dr.sc. Franc Andrejaš

prof.dr.sc. Zorica Hodžić
Ilustracije i prijelom: doc.dr.sc. Abdel Đozić

Lektorica: prof. Edina Imamović
Izdavač: OFF-SET štamparija Tuzla - UNIVERZITET
U TUZLI
Za izdavača: Sadika Murić, direktor - Prof.dr.sc. Enver Halilović
Štampa: OFF-SET štamparija Tuzla
Za štampariju: Sadika Murić, direktor
Tiraž: 100
Na osnovu Odluke Senata Univerziteta u Tuzli, broj: od 2014.

godine, knjiga “Hemija i zaštita okoline” autora prof.dr.sc. Vahide Selimbašić,
prof.dr.sc. Amire Cipurković i prof.dr.sc. Aide Crnkić odobrena je za izdavanje i
upotrebu kao udžbenik Univerziteta u Tuzli.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Kopiranje i umnožavanje bilo kojim načinom, djelomično ili u cjelini, zabranjeno
je bez pismenog odobrenja autora.

Mirni,
Harunu, Suadi,
Damiru i Dini

Predgovor
Porast svjetskog stanovništva do granica mogućeg opstanka, uz

istovremeno smanjenje klasičnih izvora energije i ograničenih zaliha
hrane, zahtijevaju ozbiljno preispitivanje čovjekovih želja i mogućnosti da
skladno živi na Zemlji i sa njenom prirodom koja se sve više uništava
ljudskim aktivnostima. Izmjene globalne klime, sve veći porast ugljik(IV)
oksida u atmosferi usljed njegove velike produkcije u industriji, ali i
smanjenjem zaštitnog šumskog Zemljinog pojasa, planetarni efekti
»staklene bašte«, smanjenje ozonskog omotača koji zaustavlja škodljivo
ultraljubičasto zračenje, uz istovremeni porast radioaktivnog zračenja
usljed sve većeg korištenja nuklearnih sirovina za dobijanje neophodne
energije, te upotrebe i gomilanja atomskog naoružanja, dokaz su da se
čovječanstvo nalazi na tački velike prekretnice: Ili će nastaviti
dosadašnjim putem koji ga vodi u samoubistvo ili će svoje aktivnosti i svoj
život prilagoditi mogućnostima planete.
Nema više sumnje da nagli industrijski razvoj i demograska eksplozija
počinju ozbiljno ugrožavati život čovjeka i ostalih bioloških vrsta na
Zemlji. Stoga je za život ljudi bitno riješiti osnovnu životnu dilemu: kako
da se zaustavi degradacija biosfere i uspostavi razvnoteža u njoj, uz
stalnu ekspanziju ljudske populacije koja će svojom aktivnošću, odnosno
razvojem industrije i dalje sve više negativno uticati na biosferu.
Jedna od najbitnijih i najraširenijih poruka ekologa je: »Misliti
globalno, a djelovati lokalno«. To znači da nije dovoljno znati šta čovjeku
prijeti, već je neophodno znati i kako se od tih prijetnji sačuvati, pa i kako
ih preduprijediti da se kao prijetnje i ne pojavljuju, te na koji način
osigurati opstanak ljudi i ostalih živih bića na Zemlji.
Problemi zaštite i unapređenja čovjekove okoline su kompleksni, i
kao takvi zahtjevaju interdisciplinarni pristup njihovom razrješavanju.
Mnogi problemi narušavanja okoline imaju porijeklo u propustima onih
kojima je zadatak da razmotre sve aspekte pojedinih problema, kao i u
propustima specijalista iz određenih oblasti, koji posjeduju određena
znanja i podatke, a ne čine ih dostupnim i razumljivim i za nespecijaliste.
Očigledna je, dakle, potreba za poboljšanjem komuniciranja između
stručnjaka različitih profila kad se razmatra problematika zaštite i
unapređenja čovjekove okoline. Ne postoji, međutim, sumnja da hemija i

hemičari moraju igrati važnu ulogu ako se želi naći uspješan pristup tim
problemima.
U ovoj knjizi obuhvaćena su zagađenja zraka, vode i tla, triju osnovnih
komponenti čovjekove okoline, na kojima je zasnovan opstanak života na
Zemlji.
Knjiga je namijenjena u prvom redu kao pomoć studentima onih
fakulteta gdje se izučavaju hemijski aspekti čovjekove okoline (prirodno-
matematički, tehnološki, poljoprivredni, medicinski), kao i nastavnicima
koji sačinjavaju programe za predmete iz oblasti zaštite i unapređenja
čovjekove okoline. Međutim, knjigom se mogu koristiti i svi oni koji rade
na problematici zaštite čovjekove okoline.
Autori su svjesni eventualnih nedostataka što bi jedno ovakvo djelo,
koje je među prvencima kod nas, moralo imati, pa će sa zahvalnošću
primiti i razmotriti sve primjedbe i prijedloge koji bi uticali na poboljšanje
kvaliteta istog.
Vahida Selimbašić
Amira Cipurković
Aida Crnkić

Sadržaj

1
UVOD
Zadirući u sva osnovna zbivanja koja se odvijaju u biosferi, čovjek je

postao jedan od najvažnijih ekoloških faktora. U relativno kratkom
vremenu više je izmjenio svoju okolinu nego bilo koja biološka vrsta, te
sve snažnije utiče na dalji razvoj biosfere.
Specifičnost njegovog djelovanja je u tome što se ono obavlja primjenom
tehnike i obuhvata ne samo različita materijalno-tehnička sredstva, nego
i čitav skup opsežnih znanja i iskustava generacija koja su stečena u nauci.
Ekologiji pripada zadaća da pobliže ispita čovjekov odnos prema prirodi,
zato što je njegova djelatnost svjesnog, organizovanog i dosad najčešće
neracionalnog iskorištavanja prirode, bez poštivanja struktura i ritma
zbivanja u njoj.
Nametnuvši u prirodi svoj način života i rada, ljudi su ozbiljno poremetili
ekološku ravnotežu u svojoj okolini. Uz stalnu demografsku i industrijsku
ekspanziju neminovno raste i degradacija biosfere. Istančana ravnoteža
unutar mnogih ekosistema zamijenjena je odnosima koje diktira čovjek,
šireći prije svega svoje kratkotrajne ekonomske interese. Zbog toga je na
Zemlji nastalo niz ekoloških problema, od kojih neki ugrožavaju dalji
razvoj, pa možda i opstanak ljudske populacije.
Odavno je postalo jasno da nagli industrijski razvoj i demografska
eksplozija počinju ozbiljno ugrožavati život čovjeka i ostalih bioloških
vrsta na Zemlji. Stoga je za život ljudi bitno riješiti osnovnu životnu
dilemu kako da se zaustavi degradacija biosfere i uspostavi ravnoteža u
njoj, uz stalnu ekspanziju ljudske populacije koja će svojom aktivnošću
odnosno razvojem industrije i dalje sve više negativno uticati na biosferu.
Nažalost, mnogi od pokazatelja stanja naše planete zabrinjavaju danas
ekologe i obične ljude jer:

- globalne promjene klime su sve očiglednije - aerozagađenje i
efekat staklenika utiče da zemljina prosječna temperatura stalno
raste;
- oluje, poplave i šumski požari haraju nezapamćenom žestinom;
- rupa u ozonskom omotaču Zemlje je već veličine jednog
kontinenta;
- čitave životinjske i biljne vrste ubrzano nestaju - brzinom 17 vrsta
svakoga dana;
- šume se nemilice sijeku i nestaju - brzinom jednog fudbalskog
stadiona svake sekunde;
- čitava područja se pretvaraju u pustinje - tlo se sve više isušuje;
- plodno tlo po stanovniku se stalno smanjuje;
- zagađivanje okoline svim vidovima otpada poprima drastične
razmjere;
- prijetnja nekontrolisanog genetskog inženjeringa se ubrzano
pretvara u stvarnost;
- dalja demografska eksplozija i sve veće potrebe za hranom i
energijom postaju kočnica daljeg održivog razvoja mnogih regiona
na Zemlji.
Posebno zabrinjava nerazumna potrošnja prirodnih resursa i zagađivanje

životne okoline, jer čovjek pokušava nemoguće: zadovoljiti materijalni
standard življenja za preko 6 milijardi ljudi pomoću privrede zasnovane
na fosilnim gorivima, automobilskom prevozu i jednokratnoj upotrebi
proizvoda koji završavaju na smetljištima.
Zaštita okoline tako sve više postaje dio naše stvarnosti i samo od nas
zavisi koliko ćemo imati zdravu okolinu, čistu vodu, vazduh i tlo. U ovome
i svatko od nas može dati svoj značajan doprinos. Smanjenjem broja
cigareta, recikliranjem korisnog otpada, racionalnom potrošnjom vode i
energije, racionalnijim korištenjem saobraćajnih sredstava i slično, svaki
čovjek može svakodnevno doprinijeti zaštiti i očuvanju okoline.
Ubrzano je potrebno stvoriti »kritičnu masu« educiranih i aktivnih
građana i kompanija koje su profitno zainteresirane za zaštitu okoline što
bi moglo dovesti do ozbiljne promjene u politici vlada prema okolini.
Time bi se stvorili uslovi za prelazak na ekonomiju zasnovanu na
obnovljivim izvorima energije, javnom transportu i recikliranju proizvoda
i materijala.
Od brzine kojom će se odvijati ove promjene zavisi hoćemo li izbjeći
kolaps globalnih ekosistema tokom idućih decenija i osigurati da početak

trećeg milenija bude i početak razumnijeg odnosa prema našoj jedinoj
planeti.
Razvoj tehnike i tehnologije postavio je pred čovjeka važno pitanje: kako
odbraniti prirodu i sebe samoga od negativnih posljedica tehničkog i
tehnološkog napretka?
U pitanju je prije svega, nezasitni potrošački pristup eksploataciji
prirodnih resursa. Valorizacija prostora, adekvatno, odgovorno i
dogovorno korištenje biosfere i pojedinih ekosistema, uvažavajući
ekološke zakonitosti strukture metabolizma prostora - jedan je od načina
zaštite, ali uz pretpostavku striktnog pridržavanja dogovora i odluka. Nije
dovoljno uvažavanje i ostvarenje namjene objekta, te njegovog estetskog
izgleda, nego i to kako se uklapa u strukturu i metabolizam ekosistema.
Prava rješenja moraju uzeti u obzir rezultate ekoloških istraživanja užeg i
šireg prostora.
Problematika ekologije kao nauke, bilo one temeljne, na nivou prirodnih
nauka sa svom svojom interdisciplinarnošću, ili u nivou primjenjenosti u
biološkim, tehničkim, tehnološkim i drugim sličnim područjima - ne može
se poistovijetiti sa svom, vrlo složenom problematikom zaštite čovjekove
okoline. Problematika zaštite okoline mnogo je šira, pa zadire i u viši nivo
stvarnosti.
Zato se sve više nameće temeljno pitanje odgovornosti pojedinca i
društva, odgovornosti u odnosu na ono što čovjek čini s ekosistemima, s
biosferom, s organskim vrstama, sa sobom samim i s budućim
generacijama. To je pitanje etike, svijesti i savjesti svakog pojedinca,
svijesti društvene zajednice, svakog naroda, države i međunarodne
zajednice.

2
ISTORIJAT PRILIKA U ŽIVOTNOJ OKOLINI
Kao i sve ostale pojave savremenog doba i čovjekovu životnu okolinu

treba posmatrati kao promjene u prošlosti i sadašnjosti. Iako smo pojam
zaštita životne okoline počeli više upotrebljavati tek u posljednje vrijeme,
mogao se pojaviti i u svim nekadašnjim ljudskim kulturama. Biološka
ravnoteža, koja u prirodi postoji u ekosistemima u obliku skladnog
međusobnog odnosa mnogih biljaka i životinja može biti poremećena na
različite načine.
Između ostalog, to može izazvati neki organizam koji do tada nije imao
povoljnije uslove za razvoj, a najednom je dospio u povoljne uslove i
prerastao sve ostale vrste. To zatim može ponovo dovesti do toga da
takva dominantna populacija postane osjetljiva na vanjske uticaje koji
nisu postojali u prvobitnom ravnotežnom stanju među organizmima.
Mogu se pojaviti uzročnici bolesti koji brojnost te vrste toliko smanje da
se opet uspostavi polazna biološka ravnoteža.
Iznimka je od toga pravila samo čovjek koji je sposoban uticati na sva
zbivanja u prirodi. On posjeduje mogućnost da ovlada živim i neživim
dijelom prirode, i to često tako da određeni ekosistem trajno izmjeni.
Osim toga, samo čovjek uzima iz prirode više nego što mu treba za
održanje životnih funkcija. Međutim, čovjek bi uvijek trebao imati na umu
da zahvate u svojoj okolini može izvoditi samo u određenim granicama. U
ekosistemu mora se uvijek zadržati bar neki procenat polaznog ekološkog
stanja. U protivnom će se životni uslovi u ekološkom sistemu toliko
pogoršati da će ugroziti i čovjekov opstanak. Čovjek se, međutim, u svojoj
istoriji dosta neodgovorno ponašao u svojoj okolini. Da bismo što bolje
razumjeli promjene koje nastaju u savremenoj čovjekovoj okolini treba
proučiti i sve one štetne uticaje na čovjekovu okolinu od «juče» i
«prekjuče». Tako će nam u razmatranjima puno pomoći ,osim ostalog, i

promjene koje su nastale u kulturama starog, srednjeg i novog vijeka.
Pogoršane uslove svoje životne okoline čovjek starog vijeka poboljšavao
je tako što je napuštao naseljena područja, otkrivao nova i naseljavao ih.
To je bilo moguće u doba slabe nastanjenosti Zemlje sve do doba seobe
naroda. Današnji čovjek ne može naći takav izlaz, jer je u međuvremenu
zemlja postala tijesna. »Seoba naroda« morala se zbog toga nadomjestiti
nečim drugim, što se može označiti kao promjena čovječije svijesti i
spoznaje u smislu savladavanja novog stanja. Čovječanstvo je do sad
nastojalo izbjeći sve opasnosti koje su prijetile njegovu održanju.
Zabranom upotrebe atomske bombe vjerovatno se riješila katastrofalna
posljedica sumnjivog proizvoda ljudskog uma. Svakako, bilo je lakše
postići zabranu upotrebe atomske bombe nego sasvim spriječiti
zagađenje kopna, zraka i vode. Munjevito proširena vijest o strašnim
razaranjima prve atomske bombe zastrašila je čovjeka više od podmuklih
šteta koje nastaju u njegovoj okolini. Stoga, treba uvijek imati na umu i
upozoravati na to da bi posljedice od budućeg uništenja čovjekove
okoline bile neusporedivo teže nego što su posljedice svih do sada
bačenih atomskih bombi.
Prilike u starom vijeku
U starom vijeku ljudske zajednice postizale su veoma visok stepen

razvoja, što se odražavalo u veoma razvijenim kulturama. Arheološke
iskopine iz tog doba otkrile su u prvom redu palače i hramove sa brojnim
natpisima, umjetninama, ukrasima i slično, što je arheologe navelo da
tadašnju životnu sredinu procjene vrlo povoljno.
Tako su na strmim obalama Dunava kod Beča nađeni ostaci okruglih
tornjeva s mnogo sobica i kanala u njihovoj neposrednoj blizini. Mislilo se
da su to ostaci keltskog dvorca, a zapravo su bili ostaci velikog gradskog
kupatila.
Uopšteno se može reći da je i u starom vijeku za čovjeka glavni problem
bio osigurati dovoljno vode. Ispitivanje okoline u visoko razvijenim
kulturama starog vijeka u području Mediterana, pokazala su da
subtropsko stepsko područje vjerovatno nije bilo samo kolijevka
čovječanstva nego da su ovdje nastale i kulture stare antike. Čovjek se
vrlo rano sukobljavao sa klimatskim uslovima toga kraja. Nomadsko
stanovništvo koje se postepeno pretvaralo u sjedilačko izgradilo je svoje

nastambe ne samo zato da se zaštiti od neprijatelja nego i za neke druge
svrhe.
Zbog zbijanja na uzak prostor desetak hiljada, a poslije i na stotinu hiljada
ljudi, čovjek se već u to doba sukobljavao sa problemima zaštite svoje
okoline. Bilo je važno kako za tako velika naselja osigurati vodu, spremiti
je i dovesti je do naselja. S time je bilo povezano i odvođenje
upotrijebljene, tj. otpadne vode. Stoga, nije nikakvo čudo da su visoka
tehnička dostignuća u razvoju gradnje odbrambenih objekata bila usko
povezana sa dobijanjem tj. čuvanjem vode. Naime, tada su stečene prve
spoznaje, o vodoprivredi koje se mogu koristiti i danas.
Zbog nagomilavanja ljudi na užem području, opskrba namirnicama bila je
sve teža. Odakle su ljudi u gradovima dobijali namirnice? Gdje su i pod
kojim uslovima obrađivali zemlju? Jesu li postojali uslovi za intenzivni
uzgoj biljaka i životinja? Američki narod Maja na primjer, nije uspio riješiti
te probleme. Premda su njihovi gradovi bili smješteni u tropskoj kišnoj
šumi, Maje su morale napustiti gradove zbog pomanjkanja vode i erozije
tla, što je bilo povezano sa krčenjem prvobitne prašume. Maje nisu,
dakle, mogli savladati probleme svoje okoline.
Da li se dogodilo nešto slično s ljudima visoko razvijenih kultura
Sredozemlja? Da li je porast kultura u svijetu usko povezan i zavisan od
okoline? Da li bi se kineska istorija odvijala nešto drugačije da nisu već
prije početka naše ere uništene velike šumske površine u području rijeke
Huang Ho i Jang Cekjang koje su svojim poplavama neprestano
uzrokovale glad, a s njom i revolucije? Ne leži li možda ključ velikih
istorijskih događaja u nedovoljnoj brizi ljudi za svoju okolinu?
U kulturama starog vijeka sredozemnog područja (Egipat), srednje Azije
(Persija, Sirija, Babilonija) i južne Europe (Etrušćani, Grci i Rimljani) čini se
da su bila najvažnija tri osnovna problema u vezi sa životnom sredinom.
To su: vodoprivreda, erozija tla i higijena.
Već prvi pisani dokumenti koji potiču od Sumerana, 4000 godina p.n.e.,
dokazuju da su se polja trebala navodnjavati prema određenom planu.
Kao i u savremenim industrijskim područjima i u visoko razvijenim
kulturama staroga vijeka glavni faktor privrede bio je briga za vodu pa su
zapravo prvi pisani zakoni bili zakoni o vodi. Vodoprivreda u antičko doba
već je drugi stepen u kulturnom razvoju čovjeka koji je počeo od lovca
preko nomada do uzgajivača životinja i poljoprivrede u visoravnima i na
stepskim livadama. Pri kasnijoj seobi seljaka iz visoravni u riječne doline
(Eufrat, Tigris, Nil, Ind, Huang Ho) pojavila se najprije potreba za
odvodnjavanjem u močvarnim i riječnim dolinama i s tim u vezi,
navodnjavanje obližnjih polja. U starim spisima postoje mnogi podaci o

tome kolika se važnost davala vodama. I u Bibliji ima mnogo navoda o
važnosti vode. Prema Herodot-u, žena Nabukodonosora dala je oko
600 godina p.n.e. podići umjetne nasipe i izgraditi složene brane da bi
izmijenila tok Eufrata. Još 1300-te godine p.n.e. postojali su u gornjem
toku rijeke Tigrisa obalni zaštitni nasipi.
Vodoprivredne mjere u antičko doba bile su kod nas zasnovane podacima
dugogodišnjeg prosjeka u vodostaju rijeke. Najpoznatija mjerna stanica
starog vijeka bila je nilski vodomjer na otoku Elefantim po kojem se
mogao odrediti vodostaj u donjem toku rijeke Nil. Vodomjer se sastojao
od stepenica koje su vodile od obale do Nila i zatim pod pravim uglom
skretale u riječno korito.
U početku su se naselja osnivala uvijek blizu izvora. Razvojem naselja u
gradove blizina izvora postala je nepovoljna, često zbog mogućnosti
onečišćenja. Antički vodograditelji koji su umjeli regulisati rijeke mogli su
graditi i vodotoke. Iz tog vremena poznati su akvadukti u Njemačkoj,
Italiji, Francuskoj i Grčkoj.
U gradovima starog vijeka štedjela se ne samo čista voda nego i
iskorištena ,koju su u Rimu koristili za pranje klozeta. Voda se u to
vrijeme često skupljala u posebne cisterne slično kao danas u našem
primorju. Za odvod iskorištene vode služio je sistem obzidanih kanala.
Smatra sa da se u starom Rimu trošilo i do 150 litara vode po stanovniku
na dan, a danas savremeni građanin prosječno troši 250 litara.
Vjeruje se također, da je u starom vijeku bilo kanalizacijskih sistema koji
su odvodili otpadnu vodu u rijeke, jezera i u more. Ne zna se da li su se u
to doba preduzimale neke mjere za zaštitu površinskih voda. Zna se samo
da su se objekti koji su izbacivali veće količine otpadnih voda (hramovi sa
žrtvenicima) često podizali blizu rijeka i morskih obala.
Zbog širenja naselja i sve većih potreba za obradivim površinama, u to
doba su uništavane šume što je izazivalo eroziju tla. Uprkos propisima u
vezi voda, antici potpuno nedostaje briga za održavanje i razvoj šuma,
vjerovatno zato što su šumske površine bile mnogo veće nego danas.
U većini tadašnjih gradova slijedili su se savjeti poznatih filozofa na
-primjer, Aristotela da su čvrstom zdravlju potrebni čista voda i svjež
vazduh, pa se pri izgradnji gradova vodilo računa o zračnom strujanju i
mogućnosti dovoda svježe vode.
Carskim zakonom u Rimu je bilo propisano da je svaki kućevlasnik
obavezan održavati čistoću na dijelu ulice ispred kuće. Iz ostataka
Pompeja je poznato da su pločnici bili popločani i malo zaobljeni tako da
je voda mogla oticati u odvode na rubu ulice.

Svugdje u svijetu u to vrijeme su ljudi bili suočeni sa sličnim problemima,
i svuda je čovjek reagovao na odgovarajući način.
Iako se, dakle, u starom vijeku preduzimalo puno protiv zagađenja
čovjekove okoline, ipak je on upoznao sve strahote zaraznih bolesti
počevši od kuge i gube do velikih boginja. Neki istoričari propast Rimskog
carstva pripisuju različitim epidemijama, a posebno haranju malarije.
Prilike u srednjem vijeku
Društveno-ekonomske prilike u srednjem vijeku su posebno specifične.

Robovlasnički se sistem pomalo kida i stvara mjesto novom feudalnom
poretku u kojem najveću vlast imaju feudalci i crkva koji su sprečavali
razvoj bilo kakve naučne misli, naročito egzaktno poznavanje prirode. U
to doba neobičnom lakomislenošću priznaju kao istinu razne priče o
čudesima i božanskom porijeklu uglednih ljudi.
Za to razdoblje je značajno da malograđanska kultura Gotike, osim crkava
i dvoraca nije izgradila nikakve javne građevine. Cehovi i zadruge
unaprijedili su, doduše, obrtnička zvanja, ali su svojim polureligioznim
idejama, sprečavali moguća otkrića i ideje. Zbog svega toga se srednji
vijek, posebno njegovo rano razdoblje, naziva mračnim.
U srednjem vijeku nije se mnogo vodilo računa o zaštiti čovjekove
okoline. Prije svega, odloženi otpaci na javnim mjestima sporo su se
odvozili, jer za taj posao nije bilo dovoljno privatnih i javnih službi. Dalje,
postojale su male mogućnosti za održavanje lične higijene, jer nije bilo
kupališta u kojima bi se ljudi kupali i prali. Posljedice takvih nehigijenskih
prilika, bile su česte pojave epidemija. Posebno su bile opasne epidemije
kuge koja je zajedno s boginjama i kolerom bijesnila u srednjem vijeku u
znatno većem obimu nego u starom vijeku.
Dok se duhovni svijet antike, zahvaljujući religiji, zadržao u cijelom
srednjem vijeku sve do danas, tehničko-higijenska dostignuća staroga
vijeka u srednjem su se vijeku, uz vrlo malo iznimaka, sasvim izgubila a
time i osnovne spoznaja o zaštiti okoline.
Zbog nesigurnog političkog stanja, u 11. i 12. stoljeću se oko gradova
podižu utvrde poput nekog pojasa. Unutar pojasa broj stanovnika se
povećavao, a prostor je ostao isti. Duge i široke ulice antičkog grada,
njihov pravilan raspored, poput šahovske ploče bili su, na primjer, mnogo
povoljniji za dovod svježeg zraka nego uske ulice srednjovijekovnih
gradova. Zbog toga su higijenski uslovi bili vrlo teški. Stanovništvo koje se

selilo iz sela u gradove nastavilo je seoski način života, pa je na primjer,
držanje životinja u gradovima bila normalna pojava. Osim toga, tadašnje
seosko stanovništvo bilo je naviknuto da sve otpatke, pa i mokraću i
izmet baca na hrpe smeća koje su se tada nalazile u samim središtima
gradova.
Otpaci u jednom tadašnjem gradu bili su mnogo veći nego danas jer se
način života malo razlikovao od onoga na selu. Značajno je da su se
prilikom osnivanja grada gradske kuće gradile jednako kao one na selu pa
su zbog toga mnoge imale štale sa stokom. Staje i svinjci su ostali uz kuće
i često su bili okrenuti prema ulici. Tek u 15. stoljeću u nekim su
gradovima počeli zabranjivati da staje budu okrenute na uličnu stranu
kao i da se svinje i ostala stoka zadržavaju na ulici. Uopšteno se može reći
da su srednjovijekovne vlasti povremeno preduzimale mjere protiv težih
slučajeva zagađenja gradskih ulica.
Sa seoskim navikama povezano je i pripremanje vina u podrumima
gradskih kuća. Gradske vlasti su zabranjivale da se redovi bačava stavljaju
na ulicu jer smetaju prometu.
U srednjovijekovnim gradovim ulice su se počele popločavati mnogo
kasnije. Najprije je to bilo u Parizu, vjerovatno oko 1185-te godine, u
Pragu 1331. godine, u Nirnbergu 1368., u Baselu 1387. godine.
Tek mnogo kasnije, u 16. stoljeću, našli su se razboriti pojedinci koji su
upozoravali da treba poboljšati okolinu u gradovima. Preporučivalo se da
se u stanove uvodi čist zrak, da se bar dva puta sedmično očiste trgovi i
ulice, da se po ulicama zabrani gomilanje smeća, da se smeće obavezno
odvozi po noći, da se svakog dana čiste mjesta gdje se prodaju
prehrambeni proizvodi te radionice krzna i kože itd. Osim toga,
preporučuje se da se jedanput godišnje temeljito očiste privatne i javne
česme i da se smeće ne odlaže unutar gradskih zidina, nego na dovoljnoj
udaljenosti od grada.
Slaba briga za ljudsko tijelo uslovila je da se u srednjem vijeku nisu
dovoljno zanimali za vodosnabdijevanje. Spoznaje iz proteklog starog
vijeka u higijenskom i tehničkom pogledu pomalo su zaboravljene. U toku
5. i 6. stoljeća, Rim su nekoliko puta opljačkala germanska plemena.
Prilikom opsade Gota 537. godine uništeno je 11 velikih vodovoda. Poslije
toga vodovodi su ostali izvan upotrebe i sve su više propadali. Tek u
kasnom srednjem vijeku, na inicijativu više papa opet su osposobljena tri
od tih vodovoda koji su donedavno snabdijevali Rim pitkom vodom.
Srednjovijekovni grad snabdijevao se pitkom vodom iz bunara koji su
često bili smješteni blizu hrpe smeća ili klozetskih jama. Prema podacima,
zbog zaraze iz bunarske vode umrlo je u Strazburgu 1349. godine 16.000

ljudi, 1369. godine od 15.000-18.000, 1415. i 1417. godine po 15.000
ljudi. Dakle, u 70 godina samo u jednom gradu bilo je oko 64.000 žrtava
zbog lošeg snabdijevanja vodom. Sve do sredine 19. vijeka gradsko
stanovništvo snabdijevalo se pitkom i upotrebnom vodom gotovo samo
iz pojedinačnih bunara pomoću čabrova ili ručnim pumpama.Gradski
bunari bili su umjetnički ukrašeni, ali u sušno doba nisu bili izdašni. Tako
postoje podaci da je 1800-te godine u Beču bilo oko 11.000, a u Minhenu
2.000 pojedinačnih bunara.
Nekad se voda uzimala iz rijeka pa su u tom slučaju srednjovijekovne
vlasti davale stanovništvu posebne upute. U takve se rijeke nisu smjele
bacati životinjske strvine, kožari nisu smjeli u njima ispirati kožu,
bojadisati (»farbati«), nisu smjeli izlijevati boje i niko na tom mjestu u
rijeci nije smio prati rublje i odjeću. Takvi su propisi, na primjer, postojali
u srednjem vijeku za rijeke Tibar, Senu, Rajnu i Mosel.
Na početku srednjeg vijeka nisu postojala kupališta kao u starom vijeku.
Tek od 13. stoljeća bile su u upotrebi posebne sobe za kupanje. Siromašni
su se jednostavno samo poljevali toplom vodom, a bogatiji su se kupali u
dubokim kadama trljajući se lugom. Obično je nakon toga slijedila parna
kupka sa znojenjem. U tu svrhu voda se lijevala na ugrijani kamen sa
kojeg se onda isparavala. Prvo su sobe za kupanje bile zajedničke, a već u
15. stoljeću počinju se graditi odvojena muška i ženska kupatila.
Krajem srednjeg vijeka sve su više u upotrebi parne kupke, ali su prema
ondašnjim podacima mnoga takva kupališta morala biti brzo zatvarana
bilo zbog pojava zaraznih bolesti ili zbog velike potrošnje drva za loženje.
U srednjem vijeku naselio se u Europi obični sivi štakor kome je domovina
bila srednja Azija. Štakori su opasni djelimično zbog toga što zagađuju
prehrambene namirnice ali uglavnom zbog toga što su prenosioci
zaraznih bolesti. Osim štakorove trakavice oni prenose trihinelu, slinavku,
zaraznu žuticu, štakorovu groznicu, pjegavac i kugu. Širenje kuge zavisi od
rasprostranjenosti tog glodavca koji prenosi uzročnike kuge preko svojih
buha. Kuga je najteža zarazna bolest koja je ikada pogodila čovječanstvo.
U 14. vijeku bila je njome zahvaćena gotovo cijela Europa. Zbog crnih
prišteva koji izbijaju po cijelom tijelu i zbog velike smrtnosti nazivali su je
„crna smrt“. Sve do sredine 17. stoljeća ponovo se javljala svugdje u
Europi tako da je desetkovala stanovništvo.
Sve je to bila posljedica pomanjkanja zaštite okoline. Tako se samo u
Beču 1679. godine od kuge razboljelo oko 80.000 osoba, u Pragu ih je
stradalo 1861. godine gotovo isto toliko. U njemačkim gradovima i na
ovdašnjim prostorima također je mnogo stanovništva umrlo od te
bolesti. U 6. stoljeću od kuge je stradao Zadar, a 901. godine Dubrovnik.

Godine 1348. od kuge je pomrlo 9/10 dubrovčana. Osim kuge bilo je i
drugih bolesti koje su se javljale zbog pomanjkanja osnovnih higijenskih
uslova, kako je ranije pomenuto.
Međutim, krajem srednjeg vijeka se već počinju donositi propisi i zakoni
kojima se štitila životna okolina.Tako, prvi pisani dokumenti koji se
odnose na sprečavanje zagađenja vazduha potiču iz trinaestog vijeka.
Statut grada Dubrovnika iz 1272. godine u svojoj petoj knjizi sadrži
odredbe o izgradnji i održavanju javne kanalizacije i septičkih jama kao i
zabrani bacanja smeća u javne kanale i gradske prostore. Kasnijim
dopunama Statuta unesene su odredbe o protivpožarnoj zaštiti i javnoj
čistoći te odredbe o zabrani topljenja masti i štavljenju kože unutar
gradskih zidina kako bi se spriječilo širenje dima i neugodnih mirisa. Kralj
Edvard I je u Engleskoj 1300-te godine zabranio korištenje uglja lošijeg
kvaliteta u Londonu za vrijeme zasjedanja parlamenta zbog pojave smoga
i neprijatnog mirisa. Godine 1600-te otkriveno je da je sumpor(IV) oksid
zagađivač vazduha, da bi 1761. godine John Evelyn napisao knjigu o
smogu u Londonu, koja je ponovo publikovana 1772. godine.
U Londonu je 1819. godine oformljen komitet koji je naložio da se
problem zagađenja vazduha proučava. Slični komiteti su osnovani 1843. i
1845. godine. Godine 1866. publikovan je prvi rad koji se odnosi na uticaj
aerozagađenja na ljudsko zdravlje, a 1805. godine dr Des-Voux prvi put
upotrebljava izraz „smog“. Tek pedesetih godina ovoga vijeka, poslije
poznate katastrofe u Londonu, kada je u toku 15 dana (1945. godine)
umrlo 4.000 ljudi, ovome problemu se pridaje odgovarajuća pažnja. To je
dovelo do donošenja prvih zakona iz ove oblasti (1955. godine u SAD i
1956. godine u Engleskoj).
Prilike u novom vijeku
Iako je srednji vijek nazvan mračnim razdobljem, ipak je bilo trenutaka

kada je u tom mraku bilo i nešto svjetlosti. To su doduše bili prvi
nagovještaji praskozorja što se ispoljavalo u ponovnom interesu za
Aristotelova i Galenova djela. Već u 14. i 15. stoljeću (rana renesansa)
buržoazija zadaje udarce feudalcima. A od 16. stoljeća se može pratiti
vidan napredak u nauci i tehnici.
Prije svega na Zemlji je naglo porastao broj stanovnika. U većini
industrijaliziranih zemalja udio djece i omladine do 14 godina nešto je
veći od 20%, a u zemljama u razvoju između 40 i 50%. Tu je natalitet

mnogo veći nego u industrijskim zamljama. Iz iskustva se zna da se
između niske smrtnosti i rađanja u industrijskim zemljama uspostavlja
ravnoteža, tako da je porast stanovništva gotovo neznatan.
Za savremenu čovjekovu okolinu značajna je velika količina smeća i
otpadaka. Dio materijala u smeću razgrađuje se truhljenjem na kompost i
humus. Ostalo su nerazgradljivi sastavni dijelovi i čvrsti otpaci. Danas ima
oko 300 vrsta industrijskih otpadaka, a pretpostavlja se da će
industrijskih otpadaka u budućnosti biti koliko je kućnog smeća. Često su
u njemu materije koje su opasne za čovjeka i životinje ako uđu u vode i
tla.
Treba spomenuti da je sve manje mjesta za odlaganje smeća. Budući da
je spaljivanje smeća skupo troškovi bi se djelimično mogli nadoknaditi
izgaranjem smeća i iskorištenjem proizvedene topline. Veliki su problemi
čvrsti otpaci kao što su automobilske olupine, gume, dijelovi pokućstva
itd.
Računa se da u jednoj industrijskoj zemlji sa oko 50 miliona stanovnika
količina čvrstog otpada iznosi oko 200 miliona m 3 godišnje.
Poseban problem je radioaktivni otpad iz velikog broja atomskih centrala
u svijetu kao i razni toksični otpad hemijskih pogona, upotrebe u
poljoprivredi i dr. Rijeke, jezera, mora i okeani primaju najraznovrsnije
otpadne materije, što je posljedica civilizacije. Na onečišćenje posebno
mora i okeana, veliki uticaj ima promet tankera koji prevoze naftu te
učestale havarije tankera i izlijevanje velikih količina nafte koje imaju
dimenzije pravih ekoloških katastrofa.Treba napomenuti da je Jadransko
more još uvjek čisto i da spada u najčistija mora na svijetu.
Nekada je zemaljska kugla bila obavijena atmosferom u kojoj je umjesto
ugljik(IV) oksida bilo metana i amonijaka, ali nije bilo kisika. Kisik se
pojavio u atmosferi tek pošto su se na zemlji pojavile biljke.
Danas trećina zagađenog zraka u industrijskim zemljama potiče od
otpadnih gasova iz automobila, a druge dvije trećine od otpadnih gasova
iz industrije i domaćinstava.
Savremeni čovjek podložan je sve jačoj buci, koja može izazvati bolest
slušnih organa, kao i smetnje u nervnom sistemu i metabolizmu.
Također, čovjek preko hrane ili vazduha unosi u organizam različite
hemijske elemente kao što su: arsen, bakar, olovo, živa itd., koji mogu biti
u većim koncentracijama vrlo štetni za zdravlje.
Na kraju ovog kratkog osvrta o čovjekovoj okolini u starom, srednjem i
novom vijeku možemo zaključiti da je po onome što čini čovjek najvažniji
ekološki faktor u prirodi.

Čovjek ne utiče na svoju okolinu samo svojom prisutnošću kao životinja
ili biljka, nego je mijenja upotrebom najrazličitijih sredstava pomoću svog
znanja i iskustva koje prenosi i na svoje potomke. Na taj način, čovjek
uzrokuje najrazličitije promjene u ekosistemu.Ove promjene, međutim,
ne ostanu izolovane; prethodna promjena po načelu lančane reakcije
izaziva niz drugih promjena kojima najčešće ne možemo upravljati niti ih
možemo nadzirati jer se odvijaju po prirodnim zakonitostima koje su nam
često nepoznate. Takav nekontrolisani slijed promjena koji se odigrava u
čovjekovoj okolini mimo njegove volje uzrokuje najteže posljedice.

3
EKOLOŠKE PROMJENE U PRIRODI
IZAZVANE ČOVJEKOVOM AKTIVNOSTI

Jedna od čovjekovih osobina je da po svojoj prirodi, načinu života i
rješavanju osnovnih životnih problema, mora neizbježno u prirodu
unositi određene materije i energiju. Kad ta energija i materije direktno
ugrožavaju opstanak pojedinih ekosistema (rijeka, jezera, šuma i mora)
kao i čovjekovo zdravlje i prirodu uopšte, nazivaju se zagađivačima.
Svojom obimnom i raznovrsnom djelatnošću, čovjek uveliko utiče na
okolinu u kojoj živi i svojom aktivnošću narušava ekološku prirodnu
ravnotežu, nasilno mijenjajući njene odnose.
Vrtoglavi razvoj tehnologije i njene primjene u svakodnevnom životu, je
tako nagal i brz da čovjek često počinje nad njom gubiti kontrolu.Zbog
izgradnje gradskih i industrijskih naselja, saobraćajnica, hidroelektrana,
termoelektrana, nuklearnih elektrana i drugog, čovjek je degradirao ili
uništio velike šumske površine, skrenuo tokove rijeka, isušio močvare,
jezera ili dijelove mora.
Nagli napredak nauke i tehnologije su omogućili da se za posljednjih 100
godina brzina komunikacija poveća za 10 7 puta, izvori energije za 10 3
puta, moć oružja za 106 puta, moć kontrole nad bolestima oko
102 puta, brzina rasta stanovništva je veća za 10 3 puta, nego prije
nekoliko hiljada godina.
Čovjek je u stanju da vještački izaziva ili sprečava pojedine elementarne
nepogode, da se stvaraju magle, cikloni, otapa polarni led, izazivaju
seizmički procesi, stvaraju veliki valovi itd., u cilju tzv. geofizičkog rata.
Intervencije koje čovjek vrši neprekidno mijenjaju prirodu. Izazvane
promjene su mnogostruke i različitog obima, i povezane međusobom
tako da ih je teško podijeliti u kategorije.Karakteristično je međutim, da
je svaka krupnija promjena koju čovjek izazove u nekom ekosistemu,
uvijek praćena nizom posrednih i sukcesivnih promjena jer se svaka od
njih javlja kao posljedica prethodnih.
Čovjek, dakle, svojom aktivnošću izaziva u ekosistemu prave lančane
reakcije, često sa neočekivanim posljedicama. U toku vijekova, ove
reakcije prelaze granice ekosistema i zahvataju čitavu biosferu.
Od mnogobrojnih ekoloških promjena uslovljenih djelovanjem čovjeka,
mi ćemo analizirati samo neke od njih. U osnovi se ove promjene mogu
podijeliti na ekološke promjene fizičkih uslova prirode i promjene u
sastavu živog svijeta koji okružuje čovjeka.
Promjene fizičke prirode
Promjene koje čovjek izaziva u fizičkim uslovima svog prostornog okvira

su ogromne i uočljive. Ovdje prvo treba spomenuti posljedice krčenja i
uništavanja šumskih prostranstava, isušivanja bara, plićih jezera i dijelova
mora, regulacije tekućih voda, stvaranja vještačkih akumulacija, a isto
tako i izgradnja velikog broja gradskih i industrijskih naselja, razvijanje
saobraćajnica.Svi ovi poduhvati imaju za posljedicu promjenu klimatskih i
edafskih uslova kako za čovjeka tako i za ostali živi svijet.
Po svom obimu, promjene u klimatskim i edafskim uslovima zbog
uništavanja šumskog pokrivača, dolaze na prvo mjesto. Jedna od
najkrupnijih posljedica uništavanja šuma je progresivna degradacija i
erozija tla. Procjenjuje se da godišnje erozija odnosi oko 3 miliona tona
hranjljivih soli fosfata, čija količina prelazi ukupnu količinu fosfatnih
đubriva koja se koriste za poljoprivredu i ispašu. Erozijom zahvaćeno tlo
nema više sposobnosti da zadržava dovoljnu količinu vode. Nestajanjem
šumskog prekrivača prestaje regulacija kolebanja temperature i vlažnosti.
U nekim oblastima Amerike, na primjer, uništavanje šuma je izazivalo
povećanje srednje godišnje temperature do 2 °C, brzina vjetra se
povećala za 3 puta, a količina vodenog taloga osjetno smanjila.
Pustinje i ostale nepogodne oblasti danas čine jednu trećinu Zemljine
kugle i sprečavanje daljeg širenja pustinja je problem od međunarodnog
značaja.
Izgradnjom rudnika, saobraćajnica, upotrebom građevinskog materijala
itd., čovjek je, također, ubrzao i pojačao proces erozije tla. U istoj mjeri
uslove života mijenjaju poduhvati isušivanja močvara i dijelova mora kao i
regulisanje riječnih slivova.Uslovi života u takvim isušenim oblastima se
radikalno mijenjaju. Umjesto velikog broja vodenih životnih zajednica

stvorene su poljoprivredne kulture koje su potpuno izmjenile izgled
čitave oblasti.
Regulacija rijeka izaziva brže dreniranje čitavih oblasti i brže oticanje
slatke vode u okeane i mora što nije poželjno jer se tako smanjuju
raspoložive rezerve vode za piće.
Posebno su značajne promjene životnih uslova koje čovjek izaziva
zagađivanjem tekućih i drugih voda industrijskim otpadnim materijalima,
kao i otpacima ljudskog naselja.U takvim vodama, uslovi za živi svijet se
naglo pogoršavaju što u drastičnim slučajevima dovodi do njegovog
potpunog iščezavanja i pretvaranja tekuće vode u obični industrijski
kanal.
Toksične materije koje dospijevaju u vodu (teški metali, pesticidi, fenoli,
kiseline i baze) izazivaju smrtnost živog svijeta u vodi i istjerivanje kisika,
stvaranje sumporovodika i amonijaka. Krajnje posljedice su radikalne
izmjene u sastavu vodenih životinjskih zajednica, nestajanje većine vrsta,
posebno riba.
U posljednjih nekoliko godina i u našoj zemlji su primjećene nagle
promjene u vodenim sistemima usljed nekontrolisanog ispuštanja
industrijskih i gradskih otpadnih materijala. Zagađivanje naših rijeka i
površinskih voda uopšte je problem kome se u posljednje vrijeme pridaje
izuzetan značaj i mi ćemo o tome još posebno govoriti.
Također, izgradnjom velikih naselja vidno se mijenjaju uslovi života u
datoj oblasti. Gusto naseljena mjesta imaju u pravilu drugačije klimatske
uslove. Temperatura, količina vodenog taloga, intenzitet sunčeva svjetla
i drugo znatno se razlikuju nego u okolini naselja. Ovdje treba dodati i
zagrijavanje vazduha sagorijevanjem raznih čvrstih i tečnih goriva, i
izduvnih gasova automobilskih motora.
Promjene u sastavu živog svijeta koji okružuje čovjeka
Čovjek je kao lovac, ribar ili nomad aktivno i neposredno uništio mnoge
organske vrste, a mnoge druge je potisnuo do te mjere da će uskoro
sasvim iščeznuti. Brojni su primjeri životinjskih vrsta koje su iščezle u
bližoj prošlosti. Iščezli su krupni morski sisari, razne ptice i drugi, a mnoge
vrste kitova, na primjer, su postale toliko rijetke usljed pretjeranog lova
da prijeti opasnost da uskoro nestanu.
Takođe, povelika je lista živih bića koje je čovjek posrednim putem
potisnuo i doveo do propasti ili im ugrozio opstanak, tako što im je

promjenio uslove života u biotopu na kome su boravili.Promjenom
uslova života, a ne samo lovom, čovjek je isto tako uzrokovao rapidno
opadanje krupnih zvijeri, prije svega lava i leoparda, naročito u sjevernoj
Africi. Poznato je također, da je lav bio prisutan još u antičko doba i na
našem poluostrvu i definitivno je nestao. Primjera ima bezbroj.
Također, značajna je još jedna vrsta promjena koje čovjek izaziva u
sastavu živog svijeta, a to je unošenje pojedinih vrsta živih bića u krajeve
gdje ih ranije nije bilo. Posebno je veliki broj životinjskih vrsta koje je
čovjek slučajno prenio u različite krajeve svijeta.
U toku posljednjih stotinjak godina, mnogi štetni insekti su preneseni u
Europu, na primjer, filoksera, krompirova zlatica. Iz Europe je u SAD
prenesen gubar koji je nanio ozbiljne štete prostranim šumskim
oblastima. Duga je, takođe, lista životinjskih vrsta koje su iz Europe
prenijete u Ameriku ,kao na primjer, šaran, ptice čvorak ,domaći vrabac i
drugi.Čovjek je također, svjesno prenosio određene životinjske vrste na
pojedina ostrva ili kontinente u cilju uništavanja određenih štetočina i u
druge svrhe.Jasno je, da svako unošenje živih bića iz jedne oblasti u drugu
izaziva veće ili manje promjene u njenom sastavu gdje, na primjer, dolazi
do potiskivanja domaćih vrsta.
S unošenjem novih vrsta u jedan ekosistem, u pravilu nastaju veće ili
manje promjene u spletu biocenotičkih odnosa čije promjene
predstavljaju prave ekološke lančane reakcije. Klasičan primjer je
Australija koju je čovjek u procesu kolonizacije naselio čitavim nizom
vrsta iz drugih oblasti, pretežno Evrope. Ovo je imalo za posljedicu
potiskivanje domaćih vrsta, kengura na primjer, koji je postao prava
rijetkost.
Sličnih primjera ima dosta. Često je unošenje određene vrste postalo
veoma štetno za određene oblasti. Strana vrsta se u svojoj prvobitnoj
zajednici gdje vladaju određeni zakoni prirode ne može izuzetno
namnožiti. Međutim, unijeta u novu biocenozu gdje nema njenih
prirodnih neprijatelja ni parazita, ima sve uslove da se namnoži do
katastrofalnih razmjera. Jasno je dakle, da promjene koje čovjek vrši bez
plana u prirodi, mogu se i njemu samome teško osvetiti.
Kod proučavanja promjena koje čovjek vrši u prirodi mogu se istaći dvije
činjenice. Prije svega te su promjene praćene čitavim nizom lančanih
reakcija u životnim zajednicama, koje čovjek do sada nije mogao
predvidjeti i koje idu po biocenotičkim zakonitostima. S druge strane,
brzina promjena u prirodi usljed čovjekove aktivnosti raste sve više sa
porastom civilizacije i napretkom tehnologije, što je naročito izraženo u
posljednjih 100 godina.

Međutim, i čovjek sam je postao zavisan od promjena koje izaziva i
stavio sebe u prisnu zavisnost od živih bića koje gaji, od svojih usjeva i
drugih kultura, od prirodnih sirovina koje koristi u industriji.

4
GLAVNI VIDOVI ZAGAĐIVANJA OKOLINE
U procesu društveno-ekonomskog razvoja ,čovjek da bi zadovoljio svoje

potrebe, koristi ogromne količine mineralnih i energetskih izvora. Smatra
se da su fosilna goriva koja služe za dobijanje električne i toplotne
energije kao i saobraćaju, glavni uzročnik zagađene životne okoline. Tako
dolazi do apsurdne situacije, da postupak dobijanja i korištenja energije,
a čiji je krajnji cilj veći standard i bolji život, vodi u degradaciju osnovnih
životnih uslova.
Degradacija u životnoj okolini nije novijeg datuma. Sreće se u raznim
istorijskim epohama dalje ili bližeu prošlosti, različita je od današnje po
svojim uzrocima i obimu ispoljavanja. Najčešće je bila vezana za sječu
šumskog prostora da bi se obezbjedile veće poljoprivredne površine i za
podizanje ljudskih naselja. Degradacija se ogledala u pojačanim
erozijama, remećenju vodenih režima i opadanju plodnosti tla.
Uporedo sa opisanim pojavama, čovjek je životnu okolinu ugrožavao
već sa prvim proizvodnim procesima koji su prirodne proizvode
prerađivali u one kojih u prirodi nije bilo. Međutim, zagađenost životne
okoline je tada bila minimalna. Budući da se u to vrijeme poljoprivredne
revolucije, kao energija koristila životinjska i ljudska snaga, snaga vjetra,
talasa i Sunca, a u zanatskoj obradi metala toplota dobijena
sagorijevanjem drvne mase, zagađenja nisu bila velika. Uglavno su to bili
dimni gasovi koji su se gubili u atmosferi. Kasnije, razvojem masovne
industrijske proizvodnje i korištenja fosilnih goriva kao energetskih
izvora, degradacija životne okoline je postajala intenzivnija pa sve do tog
obima da se dovodi u pitanje opstanak života na Zemlji.
Intenzivni kvalitativni i kvantitativni rast industrijskih procesa utiče na
veliku zagađenost životne okoline, i to:

- Štetni gasoviiz fabričkih dimnjaka koji zagađuju vazduh (posredno
tlo i vodu),
- otpadne vode narušavaju ravnotežu vodotokova (posredno tlo i
vazduh),
- otpadne čvrste materije ugrožavaju tlo (posredno vazduh i vodu).
Potrošnja prirodnih mineralnih sirovina i prirodnih izvora prati ovaj rast i

vodi do njihovog iscrpljivanja. Potrošnja električne energije u našoj zemlji
se za 10 godina uvećala deset puta, a isto tako i potrošnja prirodnih
bogatstava.Industrijski objekti se koncentrišu oko ovih izvora, privlače
ljude sa sela pa tako ubrzavaju proces urbanizacije.
Izražene posljedice industrijalizacije su:
- velika zagađenost svih medija (vode, vazduha i tla),
- iscrpljivanje prirodnih resursa, i
- brza urbanizacija.
Ovo opet, dovodi do novih negativnih posljedica: poremećaja u

ekosistemima usljed nagomilavanja štetnih agenasa (gasova, raznih vrsta
zračenja, otrovnih i štetnih tečnosti, povećane toplote, buke, raznih
čvrstih otpadnih materija, prenaseljenosti, itd.). Svi oni veoma opterećuju
okolinu ugrožavajući njene najvažnije oblasti. Naročito ugrožena područja
su veliki industrijski gradovi i urbane aglomeracije.
Tehnološki razvoj je bio postepen. On je omogućen značajnim tehničkim i
naučnim dostignućima i bio je paralelan sa kulturnim razvojem. Posebno
veliki zamah je tehnološki razvoj ostvario u posljednih stotinjak
godina.Tehnologija omogućava ostvarivanje svih ljudskih potreba i želja.
Gotovo da ne postoji predmet koji ljudski um zamisli, a da se on
tehnološki ne može ostvariti.
Iako industrijska proizvodnja obezbjeđuje najveći dio ljudskih potreba u
hrani, odjeći, predmetima za domaćinstvo, alatkama, rekvizitima za sport
i rekreaciju, transportna sredstva i drugo, istovremeno ona se računa u
velike zagađivače. Uopšte, danas se tehnologiji zamjera da je najveći
krivac za degradaciju životne okoline.
Prema štetnom djelovanju na okolinu, industrijska proizvodnja se može
uslovno svrstati u sljedeće tri kategorije: a/ velike zagađivače, b/ srednje
zagađivače i c/ male zagađivače.
Pod zagađivačem se podrazumijeva objekat ili sredstvo koje zagađuje

okolinu, a zagađujuća materija je produkt zagađivanja (gas, tečnost,
čvrsta čestica…).

a/ Veliki zagađivači životne okoline su velike radne organizacije:
- hemijske industrije,
- termoelektrane,
- rudarsko-topioničarske, i
- metaloprerađivačke.
Ovi zagađivači stvaraju velike količine materija koje su veoma štetne i
opasne. Istovremeno zaposjedaju velike površine kako za samu
eksploataciju tako i za neophodne objekte i infrastrukturu. Zagađujuće
materije mogu imati sva tri agregatna stanja: gasovito, tečno i čvrsto.
Najčešće se javljaju u mnogo većim koncentracijama od dozvoljenih.
b/ Srednji zagađivači su mnogobrojne radne organizacije:

- hemijsko-prerađivačke industrije,
- farmaceutske industrije,
- industrije drveta, celuloze i papira,
- metalo-prerađivačke industrije,
- industrije boje i lakova,
- industrije stakla,
- industrije plastičnih masa i ambalaže, i druge.
c/ Mali zagađivači su brojne fabrike i pogoni:

- prehrambene industrije,
- industrije kože,
- tekstilne industrije, i druge.
Srednji i mali zagađivači se pod tim imenom mogu uzeti uslovno. Naime,
mnogi od njih, lokalno, mogu da budu veoma moćni zagađivači prostora i
pojedinih medija, kao na primjer, nekog jezera, rijeke, vazduha i tla.
Posebnu opasnost na duži rok, mogu da predstavljaju njihove deponije,
koje jednom prekrivene, u nekom kasnijem trenutku otkrivene, izazovu
trenutne nevolje stanovnicima naselja. Također, neke od njih, slučajnim
havarijama ili namjernim ispuštanjem otrovnih ili opasnih materija u
rijeke ili jezera mogu da unište akvatični svijet ili da izazovu pomor riba.
Havarije na postrojenjima, nehat u vođenju procesa (ljudski faktor) i
havarije pri transportovanju opasnih i štetnih materija, predstavljaju
veliku opasnost, često trenutnu, a nekad i trajnu. Razlozi su najčešće:
neznanje ili površno znanje, nedisciplina, neodgovornost, nerazvijena
ekološka svijest, nehat, diverzija, lična korist, nesigurnost i neispravnost
mehanizacije, i slično.

Pojam zagađivanja životne okoline je često u upotrebi u čitavom svijetu,
a u mnogim slučajevima se pod ovim smatra narušena prirodna
ravnoteža.
Intenzivno zagađivanje sva tri životna medija posljednjih nekoliko
decenija međutim, poprima ozbiljne razmjere. U atmosferu se ispuštaju
milioni tona različitih polutanata (gasova, para i čestica), u vodene
sisteme se unose velike količine otpadnih materija, degradirajući njihov
kvalitet, a pojava kiselih kiša je dovela do dalje degradacije vodenih
sistema, oštećenja šumskih kompleksa, tla i vegetacije. Neracionalno
korištenje tla, njegovo zagađivanje različitim otpadnim materijalima
(hemikalijama, čvrstim otpadom, nuklearnim otpacima, i drugo) i
korištenjem u nepoljoprivredne svrhe, dovelo je dotle da je u svijetu
prosječna površina obradivog tla po stanovniku opala u posljednjih 25
godina od 0,23 na 0,13 ha sa daljim negativnim trendom zbog naglog
porasta stanovništva. Generacije dvadesetog vijeka su napravile greške
koje će imati nepovoljne poslijedice za 21. vijek, a moguće i za sljedeći
milenij, kao što su:
- proizvodnja energije iz fosilnih goriva (uz neracionalno
korištenje) je dovela do velike emisije ugljik (IV)oksida koji je sa
drugim gasovima uzrokovao povećanje globalne temperature i u
vezi s tim, klimatske promjene na Zemlji,
- korištenje freona i halona koji su, uz druge emitovane polutante,
doveli do oštećenja ozonskog omotača Zemlje,
- zagađivanje atmosfere drugim gasovima i česticama,
- zagađenje površinskih i podzemnih voda i degradacija,
- zagađenje i neracionalno korištenje tla,
- korištenje nuklearne energije i nuklearnih materijala u vojne i
medicinske svrhe i zagađivanje biosfere radioaktivnim
materijalima što je na današnjem stepenu tehnološkog razvoja
teško i skupo sanirati.
Zbog velike emisije polutanata, zagađenost životne okoline bilježi stalni

rast.Čovječanstvo još uvijek ne preduzima dovoljne mjere da bi se emisija
polutanata ograničila. Zagađenost vazduha, odnosno prisustvo u njemu
jednog ili više polutanata, kao što su dim, gas, čestice, miris, čađ ili pare
koji štetno djeluju po čovjeka, biljke, životinje i materijalna dobra,
posljedica je ukupne čovjekove aktivnosti u okolini ili antropogenog
faktora. Problematika zagađenja životne okoline nije, međutim, postala
pojava novog vremena. Ona se javila u raznim oblicima još od davnih
vremena.

5
ŽIVOTNA OKOLINA - POJAM I ZNAČAJ
U cjelini uzevši život na Zemlji je nastao i evoluirao pod uticajem

određenih objektivnih prilika, tako da je opstanak organizama u osnovi
vezan za izvjesna stanja pojedinih spoljašnjih faktora života. To su prije
svega povoljna temperatura za odvijanje složenih biohemijskih procesa u
protoplazmi ili spoljašnjoj sredini. Visoke temperature kakve vladaju na
površini nekih zvijezda ili u unutrašnjosti Zemljine kugle, isključuju
postojanje složenijih organskih materija, pa prema tome i života. Životni
procesi se ne mogu odvijati na niskoj temperaturi međuzvjezdanog
prostora, bliskoj apsolutnoj nuli (-273 K). Voda u tečnom stanju je
neophodna za normalan tok biohemijskih reakcija u organizmu i zato je
obavezan sastojak svakog živog bića. Njeno prisustvo predstavlja važan
opšti uslov života. Voda pokriva 73% Zemljine površine. Temperaturne
granice unutar kojih je život moguć, podudaraju se (ako se zanemare
malobrojni izuzeci) sa temperaturnim granicama unutar kojih se voda
nalazi u tečnom agregatnom stanju. Bez povoljne temperature ne mogu
se nesmetano odvijati složeni molekularni hemijski procesi u protoplazmi
i spoljašnjoj sredini. Atmosferski gasovi ugljik(IV)oksid i kisik su, takođe,
neophodni uslovi života. Bez ugljik(IV)oksida iz atmosfere bila bi
nemoguća sinteza organske materije u procesu fotosinteze kod zelenih
biljaka, a to je najvažniji put pretvaranja neorganske materije u organsku,
na čemu počiva egzistencija cjelokupnog živog svijeta. Neophodan uslov
za fotosintezu je prisustvo sunčevog zračenja, a također i vode.
Biosinteza žive materije isto tako zahtijeva postojanje određenih
mineralnih materija u okolini, koje su, takođe, neophodan uslov života.
Takođe, bez prisustva atmosferskog kisika ne bi se mogao odvijati proces
oksidacije, čime se oslobađa hemijska energija vezana u složenim
organskim jedinjenjima. Energija je preduslov za odvijanje normalnih

aktivnosti organizma. Prema tome, razlaganje organskih materija
oksidacijom je izvor energije za obavljanje svih životnih radnji. Sva
energija koja se kreće kroz biotičke sisteme na Zemlji potiče u krajnjoj
liniji od Sunca; ona se u procesu fotosinteze pretvara u potencijalnu
hemijsku energiju produkata fotosinteze. Njihovim razlaganjem energija
se oslobađa i troši na rad i proizvodnju toplote. Zbog toga je Sunčeva
svjetlost, koja predstavlja izvor stalno novih količina energije, jedan od
neophodnih uslova života.
Ovdje ukratko nabrojani ekološki faktori predstavljaju samo opšte uslove
života, bez kojih život ne bi mogao postojati. Osim njih, svakoj vrsti
organizama neophodan je još niz životnih uslova različit za razne vrste.
Prema tome, splet životnih uslova, karakterističan za određenu vrstu je
vrlo složen; zato ga je teško i gotovo nemoguće do kraja analizirati i
upoznati. Svi ovi faktori na ovaj ili onaj način djeluju na organizme i kao
takvi predstavljaju ekološke faktore koji skupa čine životnu okolinu.
Pod pojmom životne okoline podrazumjeva se sve ono što čovjeka
okružuje i to:
- vazduh (atmosfera),
- voda (hidrosfera),
- tlo (litosfera) i
- živi svijet (biosfera).
Svi ovi mediji su međusobno povezani i čine određeni dinamički sistem

koji je u ravnoteži. Biljke koriste vodu, mineralne materije iz zemljišta,
ugljik(IV)oksid iz vazduha i energiju sunčevog zračenja i tako stvaraju
organske materije i oslobađaju kisik, dvije materije neophodne za život
životinja i čovjeka. S druge strane, organske materije, bilo da su
porijeklom iz biljnog ili životinjskog svijeta, kao i uginulih biljaka i životinja
vremenom se razgrađuju na polazne materije iz kojih su nastale, što je
osnovni uslov vječnog obnavljanja života na Zemlji. Organske materije se
dakle, na kraju razlažu do vode, ugljik(IV)oksida i amonijaka, tj. do
neorganskih jedinjenja iz kojih su nastale u procesu fotosinteze. Ovo je
vječni krug kruženja materije u prirodi. U ovom kruženju ogromnu ulogu
imaju mikroorganizmi. Oni su prisutni i u vazduhu, vodi i tlu gdje
egzistiraju i razmnožavaju se koristeći organsku materiju i uginula tijela
biljaka i životinja razlažući je do neorganskih jedinjenja: vode, ugljik(IV)
oksida i amonijaka. Na taj način, mikroorganizmi omogućavaju obnovu i
održavanje života na Zemlji.
Životni mediji i čovjek su međusobno povezani prije svega čovjekovom
aktivnošću u okolini (slika 5.1).

PRECIPITACIJA, VODENA PARA, HIDROLOŠKI CIKLUS, ENERGIJA,
CO2, O2
ATMOSFERA HIDROSFERA
,
DE VA
VO ST
KE ED
N2
JS R
,N
RI A S
-JE
ST TN
JA -
GI O
DI
R
DU R
O2
UR ID
NJ
IN SPO
,P
AL , H
EN
AN
OL
ET NE
JA
ČVRSTE MINERALNE MATERIJE, H2S, CO2, H2O
UT
TR
,C
M I
OV
AN
SIR
2
BIOMASA, NUTRIJENTI, O2, CO2, H2O

TI
A
A PAR
-
3
ODEN
HCO
TEHNOLOGIJA
,
Ca 2+
O 2, V
(antropogena
CO2,
aktivnost)
BI
OP
E
IN
OL
OV
TO
IM
SIR
KS INŽ
I
AC
ER
IK EN
I,
TP
I,
A N JE
AL
PE
,O
ER
TI RI
ST
JA
, G NG
IN
IC
GI
M
EN
ID
ER
I
ET
EN
SK
I
ENERG
, SOLI IJA, AZO
VODA T
GEOSFERA BIOSFERA
NUTRIJENTI, ORGANSKE MATERIJE
Slika 5.1. Shematski prikaz veze komponenata životne okoline

međusobno i s antropogenim aktivnostima i uticaj jednog
na drugo
Osnovni životni mediji
Vazduh
Vazduh kao omotač okružuje Zemlju do oko 970 km visine i ima masu od
5,3 x 1015 tona. Veoma je bitan jer sadrži kisik i ugljik(IV)oksid koji su
neophodni za život živih bića. Pored kisika i azota, kao glavnih sastojaka,
vazduh sadrži vodenu paru, ugljik(IV)oksid, ugljik(II)oksid, ozon, okside

azota, plemenite gasove, različita organska jedinjena, aerosole i različite
čestice.
Svi ovi gasovi su u određenoj ravnoteži i u normalnim, prirodnim
uslovima njihovi odnosi su regulisani geografskim i klimatskim faktorima.
Gustina vazduha je direktno zavisna od nadmorske visine. Sa porastom
nadmorske visine gustina vazduha opada, a time i apsolutna količina
većine gasova sadržanih u njemu. Klimatski uslovi, temperatura i vlažnost
uslovljavaju odnose koncentracija komponenata u vazduhu. S druge
strane, u normalnim prirodnim uslovima održava se konstantna
ravnoteža faza gas - tečnost, što je posljedica rastvaranja pojedinih
gasova u vodi. Voda na Zemlji sadrži otopljeni kisik, ugljik(IV)oksid i druge
gasove. Na taj način postoji jedno ravnotežno stanje gasova u atmosferi.
Apsorpcija i desorpcija kisika u vodi je stalan proces što je slučaj i sa ugljik
(IV)oksidom. Ozon, koji se nalazi u gornjim slojevima atmosfere, čini
prirodnu zaštitu površine Zemlje od prekomjerne radijacije iz svemira
omogućavajući na taj način opstanak živih bića na Zemlji.
Voda
Oko tri četvrtine Zemljine površine čini voda. Ukupna količina vode na
Zemlji procjenjuje se na 1,4 . 1012 kg, od toga 97,2% čine vode mora i
okeana, 2% led na Arktiku i Antarktiku, a samo oko 0,8% površinske i
podzemne vode. To je ogromna količina vode i može se reći da
predstavlja jedan zaseban ekosistem. Pored osnovne komponente - vode,
ovaj sistem sadrži veliki broj različitih organskih i neorganskih jedinjenja.
Tako se u vodi, bilo da je u pitanju voda mora, jezera ili rijeka, nalaze u
manjim ili većim koncentracijama još i ioni svih metala, anioni, različita
organska jedinjenja i rastvoreni gasovi. Sve ove materije čine jedno
ravnotežno stanje i zavisno od toga da li su u pitanju tzv. „slatke“ ili
„slane“ vode, nalaze se u određenim koncentracijama i koncentracionim
odnosima. Tako su vode mora i okeana po sadržaju mineralnih materija
mnogo bogatije od voda slatkovodnih jezera i rijeka. Mineralne materije,
organska jedinjenja i rastvoreni gasovi (u prvom redu kisik) omogućili su i
omogućavaju veoma bogat i raznovrstan biljni i životinjski svijet u vodi.
Pored najprostijih mikroorganizama, u vodi se razvio život sve do sisara.
Slično životu na kopnu, i u vodi se odvija vječni ciklus života, koji u velikoj
mjeri, potpomažu veoma aktivni mikroorganizmi. Fizička i ekološka veza
između vode, tla i vazduha je veoma čvrsta. U rijeke se skupljaju
mineralne i organske materije, koje one unose u more. Isparavanje iz
mora, odnosno iz površinskih voda, uslovljava stvaranje oblaka, odnosno

kiše i snijega, koji u vidu oborina padaju na Zemlju čineći tako zatvoreni
ciklus vode (hidrološki ciklus). Kruženje vode u prirodi se ostvaruje preko
hidrološkog ciklusa (slika 5.2).
Atmosfera
13.000
Neto
transport na
tlo
71.000 40.000
111.000
Led
27.500.000
385.000 425.000
Rijeke
40.000
Podzemne vode
8.200.000
Mora i
okeani
1.350.000.000
Slika 5.2. Globalni ciklus vode
Isparavanje vode sa vodenih površina, tla i vegetacije vrši se pod uticajem

Sunčeve energije i vjetra. Isparena voda odlazi u atmosferu čineći oblake,
iz kojih se u vidu padavina - kiše, snijega ili leda, ponovo vraća na Zemlju.
Globalno posmatrano, ukupna količina padavina je jednaka količini
isparene vode. Međutim, distribucija padavina i isparenja nije jednaka
iznad mora, okeana i kopna. Sa mora i okeana ispari više vode, a manje
pada u vidu padavina, dok je iznad kopna obrnuto. Intenzitet padavina
iznad pojedinih područja kopna je različit i zavisi od geografske širine,
prirodne vegetacije i od blizine vodenih površina i vodenih tokova. Po
pravilu, u predjelima sa većom nadmorskom visinom, u predjelima koji su
pokriveni šumama i iznad urbanih sredina ima više padavina. Pustinjske

oblasti, koje su bez vegetacije, godinama su bez padavina. Dio vode koja
u vidu padavina dolazi na kopno ponire, dio otiče potocima i rijekama,
dio ostaje kao površinska voda (jezera, močvare), a dio ponovo ispari u
atmosferu.
Godišnje isparavanje mora iznosi oko 425.000 km 3 vode. Iznad kopna
godišnje padne oko 111.000 km 3 oborina od čega 64% (71.000 km 3)
evaporira ili transpirira putem biljaka. Oko polovine apsorbovane solarne
energije na Zemlji se koristi za hidrološki ciklus. Iz atmosfere na kopno u
vidu oborina padne 25%, a na more preostale 75% oborinske vode.
Tlo (zemljište)
Tlo na kome čovjek živi je neposredno vezano za njegov život i opstanak.

Sastavljeno je od mineralnih materija, organskih jedinjenja i vode. U
njemu egzistira jedan zaseban živi svijet. Posebni značaj i ulogu imaju
mikroorganizmi koji su prisutni u tlu i koji u procesu kruženja materije
vrše razgradnju uginulih biljaka i životinja i tako stvaraju humus
neophodan za biljnu proizvodnju u tlu.

6
ATMOSFERA
Uvod
Atmosferom se naziva vazdušni omotač oko Zemlje koji dostiže visinu od

oko 970 km. Međutim, oko 99,9% ukupne mase atmosfere se nalazi
unutar visine od oko 100 km iznad Zemljine površine. To je oko 1%
prečnika Zemlje i samo 10-8 % njene mase. Ipak, atmosfera ima ogromnu
ulogu za održavanje života na Zemlji. Ona sadrži kisik neophodan za
disanje, ugljik(IV)oksid za fotosintezu u zelenim biljkama, ozon kao štit od
smrtonosnih ultravioletnih zraka, daje oborine (kiša, snijeg, led) koje daju
vodu i predstavlja termičku izolaciju Zemlje od hladnog svemira.
Atmosfera je nastala nakon postanka Zemlje kao planete i to
oslobađanjem gasova iz Zemlje. Prvo se oslobađala vodena para i ugljik
(IV)oksid koji su formirali mora i okeane i krečnjak u zemljinoj kori. Kisik
je nastao fotodisocijacijom vodene pare, pri čemu je vodik kao lahki gas
difundirao u svemir. Kisik su oslobađale i biljke. Iz kisika u gornjim
slojevima zemljine atmosfere je nastao ozon i postao apsorber
ultravioletnog i kosmičkog zračenja. Razvoj biljnog svijeta je doveo do
daljeg oslobađanja kisika koji je dostigao nivo kakav danas ima
atmosfera. Azot se oslobađao iz Zemlje i vremenom je postao primarni
gas atmosfere. Smatra se da je sadašnji odnos azota i kisika nastao još
prije deset miliona godina. Promjene u atmosferi se i dalje dešavaju
mada veoma sporo i neprimjetno u odnosu na vrijeme nastanka i
formiranja Zemlje.
Sa meteorološkog stanovišta, atmosfera predstavlja medij koji
omogućava prenos Sunčeve energije koja dovodi do kretanja vazdušnih

slojeva uz nastanak vjetra, do isparavanja vode sa tla i njenog kruženja u
prirodi, čime se obogaćuje kisikom i dovodi do kruženja materija.
Atmosferski odnosno meteorološki uslovi imaju značajan uticaj na
lokalno i globalno zagađenje vazduha. Oni utiču na distribuciju
polutanata poslije njihove emisije, bilo da se radi o njihovoj difuziji ili
prenošenju sa jednog prostora u drugi što pomaže i njihovom razblaženju
u vazduhu. Na taj način, distribucija polutanata u vazduhu zavisi direktno
od meteoroloških uslova. Od smjera, intenziteta i dužine kretanja vjetra
zavisi i smjer kretanja polutanata i njihova raspodjela u lokalnom i
globanom obimu. Takođe, ispiranjem polutanata iz atmosfere pomoću
padavina, smanjuje se njihova koncentracija u atmosferi.
Zagađenost vazduh međutim, direktno utiče na lokalne i globalne
atmosferske (meteorološke) uslove. Čestice u zraku služe kao nukleusi za
nastanak većih agregata kao što su kapi vode (magla, kiša), što dovodi do
meteoroloških promjena. Takođe, čestice apsorbuju, odbijaju ili rasipaju
Sunčevo zračenje, što ima značajan uticaj na meteorološke prilike u nekoj
oblasti.
Sastav i karakteristike atmosfere
Atmosfera je složen sistem koji se sastoji od gasova, para i čestica. Sastav

i odnosi pojedinih komponenata u atmosferi zavise od niza faktora:
geografskih i klimatskih uslova, nadmorske visine i intenziteta emisije
antropogenog porijekla. Gustina vazduha opada sa porastom nadmorske
visine, što zanači da se mijenja odnos pojedinih komponenata.
Sastav atmosfere se mijenja sa visinom ali se može uzeti da je dosta
konstantan do visine od 100 km. Ovaj sloj se naziva hemosfera. Iznad
100 km visine sastav zraka je različit od sastava na nivou mora te se ovaj
sloj još naziva heterosfera. Na ovoj visini počinje difuziono odvajanje
lakših od težih gasova. Na većim visinama, gdje se gasovi mogu otrgnuti
od sile Zemljine gravitacije, dominantni gasovi mogu biti vodik i helij.
U odnosu na hemijske i druge procese u atmosferi, ona se može podijeliti
na dva sloja: sloj hemisfere do oko 110 km visine i sloj ionosfere, koji se
nalazi iznad 110 km visine iznad Zemlje.
Glavni elementi u atmosferi su: azot(N), kisik (O), vodik (H), ugljik (C) i
argon (Ar). Pored argona dolaze još i ostali plemeniti gasovi kao i drugi
elementi zastupljeni u tragovima. Tipičan sastav suhog vazduha na nivou
mora je dat u tabeli 6.1.

Tabela 6.1. Sastav suhog vazduha na nivou mora (u vol %)
Sastojak (komponenta) % volumni
Glavni
Azot (N2) 78,09
Kisik (O2) 20,94
Sporedni
Argon (Ar) 0,93
Ugljik (IV)oksid (CO2) 0,03
U tragovima
Neon (Ne)
Helij (He)
Metan (CH4)
Kripton (Kr)
Vodik (H2)
Azot(II) oksid (NO)
Ugljik(II)oksid (CO)
Ozon (O3)
Amonijak (NH3)
Azot (IV)oksid (NO2)
Sumpor(IV) oksid (SO2)
U vazduhu se najčešće nalazi i vodena para i to od 0,1 - 5,0 %, u prosjeku

oko 3 %. Koncentracije gasova u tragovima nisu tačno poznate ali je to
danas moguće tačnije utvrditi najnovijim analitičkim tehnikama.
Ako se posmatra promjena sastava atmosfere sa visinom, uočava se da se
sastav mijenja u zavisnosti od veličine molekula, odnosno od odnosa
mase i gravitacione sile molekula.
U sloju do 200 km visine dominantni su molekuli azota i kisika. U
području od 200-1.100 km, zastupljen je u većini atomski kisik zbog
razlaganja kisika na atome. Iznad visine od 1.100 km nalazi se pretežno
helij kao lakši gas. Iznad 35.000 km dominantan gas je vodik, element sa
najmanjim atomom (slika 6.1).

Slika 6.1. Distribucija gasova u atmosferi sa visinom
Temperaturni profil atmosfere
Temperatura atmosfere zavisi od stepena apsorpcije Sunčevog zračenja

od strane molekula, atoma i čestica u vazduhu i od različitih mehanizama
transporta energije (elektromagnetno zračenje, konvekcija, isparavanje)
između okeana, površine kontinenta i atmosfere. Zbog toga temperatura
atmosfere nije konstantna, već zavisi od nadmorske visine, geografske
širine, godišnjeg doba, doba dana i noći, oblačnosti kao i od niza drugih
faktora.
S obzirom na različita svojstva pojedinih dijelova atmosfere, zavisno od
udaljenosti od Zemljine površine i temperaturi koja vlada u pojedinom
dijelu u atmosferi, razlikujemo četiri sloja (slika 6.2).
Tanak sloj od oko 12 km iznad kojeg prestaje svaki život na Zemlji, zove se
troposfera. U troposferi temperatura uočljivo opada sa visinom. To
opadanje iznosi za suhi vazduh 9,8 °C za svaki kilometar visine. Za vlažni
vazduh to iznosi 6,5 °C po kilometru. U ovom sloju vazduh se dobro
miješa usljed strujanja vazduha.

120
+ + -
Termosfera N2 , O 2 , O , O , NO , e
110
100
Mezopauza
90
Mezosfera
80 0,001
Visina iznad površine zemlje (km)
70
Pritisak (mbar)
0,01
60 Stratopauza
0,1
50
Ozonosfera N2 , O 2 , O 3 ,
40 1
Stratosfera ( NH 4 ) 2 S O 4
30
10
20
Tropopauza 100
10
Troposfera
0 1000
- 100 - 50 0 50
Temperatura (°C)
Slika 6.2. Temperaturni profil atmosfere
Troposfera sadrži više od 80% cjelokupne mase atmosfere. U ovom sloju

je sadržan i najveći dio atmosferske vode i čvrstih čestica i sa stanovišta
aerozagađenja ovaj sloj je najznačajniji jer sadrži najveći dio polutanata.
Za troposferu je karakteristično jako vertikalno strujanje. Topao i vlažan
zrak pri površini Zemlje lakši je od hladnog zraka u višim slojevima
troposfere. Zato nastaje vertikalno strujanje i stvaraju se oblaci i oborine.
Oluja može u roku nekoliko minuta mjestimično izmješati donje i gornje
slojeve troposfere.
Horizontalno strujanje od zapada prema istoku je na istoj geografskoj
širini i nadmorskoj visini, tako da neko zagađenje u roku nekoliko dana
može obuhvati cijelu hemisferu. Strujanje između sjeverne i južne
hemisfere je otežano, i potrebno je oko godinu dana da neka zagađenja
dospiju iz sjeverne hemisfere u južnu hemisferu.
Iznad troposfere nalazi se stratosfera, koja se proteže do visine oko 50
km gdje temperatura raste sa porastom visine. Ovo je posljedica
apsorpcije Sunčeve ultravioletne radijacije od strane ozona, čija je
koncentracija u ovom sloju od 1-5 ppm. Pritisak i gustina stratosfere
iznosi svega 1/10 do 1/1000 odgovarajućih vrijednosti u blizini površine
Zemlje.
U području od 10 do 20 km stratosfere temperatura se ne mijenja, pa se
taj sloj troposfere zove tropopauza. Iznad 20 km temperatura ponovo
raste zbog hemijskih reakcija koje se događaju u stratosferi, tako da pri
50 km visine iznosi oko -10 °C. Tropsfera i stratosfera zajedno sadrže oko
99,9% mase cjelokupne atmosfere. Za stratosferu je karakteristično vrlo
slabo vertikalno strujanje i vrlo otežano miješanje troposfere i
stratosfere. Topliji gasovi stratosfere miruju iznad hladnijeg sloja gasova
u tropopauzi. Aerosoli nastali od vulkanskih erupcija ili ostataka od
nuklearnih eksplozija zadržavaju se u stratosferi godinama prije nego što
se izmješaju s troposferom.
Sloj između 50 i 80 km visine zove se mezosfera. Za mezosferu je opet
karakterističan tanak sloj od desetak kilometara u kojem je temperatura
ista kao pri vrhu stratosfere, a zove se stratopauza. Nakon toga slijedi
sniženje temperature, sve do -90 °C na oko 80 km visine. Sloj sa stalnom
temperaturom (oko -90 °C), između mezosfere i termosfere zove se
mezopauza.
Posljednji, četvrti sloj zove se termosfera ili ionosfera, čime se željelo
naglasiti da taj sloj sadrži ione i elektrone koji nastaju pod uticajem
Sunčeva zračenja. Povećanje temperature u ovom sloju se javlja zbog
oslobađanja kinetičke energije izazvane disocijacijom molekulskog kisika
usljed UV zračenja.
U zadnjem sloju atmosfere, termosferi, kratkotalasno zračenje (talasne
dužine  = 242 nm) dovodi do disocijacije molekule kisika, pri čemu
rezultirajuća kinetička energija kisikovih atoma ima za posljedicu
povećanje temperature termosfere:
UV
O2 O+O
< 242 nm
Pri tom, nastali atomarni kisik reaguje sa molekularnim kisikom u

prisustvu neke treće molekule, M, koja preuzima višak energije nastale
prilikom reakcije, a koja bi inače dovela do disocijacije nastalog ozona, O 3:
¿ ¿
O 2 +O + M →O3 + M

Koliko će ozona nastati u pojedinim slojevima atmosfere, zavisi od dva
uslova. Prvo, što je više sudara nastalih molekula ozona s molekulama
zraka, to će se manje molekula O 3 raspasti na molekule O2 i atome O.
Kako broj molekula po jedinici volumena u atmosferi naglo raste sa
smanjivanjem visine, može se očekivati da će koncentracija ozona biti
veća na manjim visinama. Drugo, većina zračenja se apsorbuje u visokim
slojevima atmosfere, pa se u nižim slojevima stvara malo atoma kisika, a
to pak ne pogoduje reakciji nastajanja molekula ozona. Konačan rezultat
ova dva uticaja je da najviše ozona nastaje na visini između 20 i 30 km,
iako je ozon prisutan i na morskom nivou, kao i na visini sve do 60 km.
Nastale molekule ozona nisu dugog vijeka, jer apsorbuju ultravioletno
zračenje talasne dužine od 200 do 310 nm, pa se raspadaju na molekule
O2 i atome O:
O3 ⃗
UV O 2 +O ¿
Ciklički proces nastajanja i raspadanja molekula ozona može se prikazati

slijedećim nizom reakcija:
1.
O 2 →O +O (apsorpcija zračenja)
¿
2.
O+O 2 +M →O3 + M (oslobađanje toplote)
3.
O3 →O 2 +O (apsorpcija zračenja)
¿
4.
O +O+ M →O 2 + M (oslobađanje toplote)
Atomi kisika prikazani jednačinom (1) ponovo stvaraju ozon reakcijom sa

dvoatomarnim kisikom, prema jednačini (2). Prema tome, reakcija
predstavljena jednačinom (1) predstavlja početak jednog lančanog
reakcionog mehanizma čiji su stepeni reakcije (2) i (3). Lanac se može
prekinuti reakcijom atomarnog kisika samog sa sobom:
¿
O +O+ M →O 2 + M
ili sa ozonom:
O+O 3 →2O2

Gustina vazduha u termosferi je veoma mala tako da je na visini od oko
300 km broj molekula vazduha manji za faktor 10 12 nego na nivou mora.
Izvor toplote u atmosferi je aprospcija vidljivog zračenje Sunca od strane
površine Zemlje i oblaka u donjim dijelovima troposfere. Površina Zemlje,
izuzev dijelova prekrivenih snijegom, dobro apsorbuje ulazno Sunčevo
zračenje na račun čega se vrši zagrijavanje troposfere.
Stabilnost i stepen miješanja atmosfere i njenih manjih dijelova iznad
urbanih i industrijskih područja zavisi i velikim dijelom od temperaturnog
profila. Naime, pri istom pritisku topli vazduh, zbog svoje manje gustoće,
diže se iznad hladnijeg. Kako pritisak u atmosferi opada sa visinom, topliji
vazduh se diže uvis i ekspandira. Ekspanzija je adijabatska, pošto je
vazduh loš provodnik toplote. Pri tome, temperatura vazduha opada za
iznos ekvivalentan radu koji se čini pri ekspanziji. Dio toplijeg vazduha će
se dizati uvis sve dok se ne ohladi i ne dostigne temperaturu i gustinu
okolnog zraka. Obrnuto vrijedi za dio vazduhaa koji se spušta, jer se pri
adijabatskoj kompresiji rad pretvara u unutrašnju energiju, i temperatura
raste.
Temperaturne inverzije
Hoće li se gasovi iz dimnih ložišta, koji sadrže polutante, dizati

neometano uvis ili će se nakon izvjesne visine početi rasprostirati
vodoravno, pa čak i slijegati prema tlu, zavisi od stepena vertikalnog
miješanja tog dijela atmosfere. Ako je ona, u poređenju sa adijabatskom
vrijednošću, za vlažni vazduh negativnija, dio toplog vazduha koji struji
uvis se neće brzo ohladiti da bi dostigao gustoću okolnog vazduha, pa će
se nastaviti dizati dalje. Sa stanovišta zagađenja to je povoljno, jer se
polutanti tako disperguju visoko i daleko od izvora, pa ne mogu imati
štetna dejstva neposredno oko izvorišta. Međutim, problem
aerozagađenja se ne smanjuje, jer transport polutanata na veće daljine
može izazvati nepoželjne efekte na okolinu i u onim oblastima gdje ne
postoje izvori zagađenja.
Ako je stvarna promjena temperature vazduha sa visinom pozitivnija od
adijabatske vrijednosti za vlažni vazduh, atmosfera je stabilna, jer ne
može doći do vertikalnog miješanja. Dio toplijeg vazduha će pri dizanju
postati hladniji i gušći od okoline, pa će se nastojati vratiti na svoj
prvobitni nivo. Međutim, to otežava raspršivanje polutanata ubačenih u

vazduh, pa njihova koncentracija pod tim uslovima može dostići relativno
visoke vrijednosti.
U prirodi se često dešava da temperatura vazduha sa visinom raste,
umjesto da opada, tj. promjena temperature sa visinom je pozitivna, pa
se u tim slučajevima govori da postoji tzv. temperaturna inverzija.
Atmosfera se tada nalazi u ekstremno stabilnim uslovima. To su najgore
moguće situacije s aspekta zagađenja vazduha, jer ne može doći do
znatnijeg raspršivanja polutanata. Izbačeni gasovi i polutanti se dižu
samo do jedne izvjesne visine i tamo ostaju. Ako inverzija temperature
potraje duže, uz nesmanjenu emisiju, polutanti se nagomilavaju ispod
inverzionog sloja i njihova koncentracija uskoro dostiže vrijednosti
opasne po ljudsko zdravlje.
Moguće raspodjele temperature u troposferi, kao i odgovarajući stepeni
stabilnosti atmosfere su prikazani na slici 6.3.
Visina, h
visinska
inverzija
stabilna atmosfera
prizemna
temperaturna
inverzija
Temperatura, 0C
Slika 6.3. Moguće raspodjele temperature u troposferi
S obzirom na važnu zavisnost stepena zagađenja zraka i inverzije

temperature u atmosferi, ukratko su prikazani načini na koje se može
stvoriti temperaturna inverzija.
Tokom dana Sunčevo zračenje zagrijava površinu Zemlje, dok u toku noći
Zemlja zrači energiju natrag u Svemir. Za vrijeme vedrih noći, bez oblaka,

to isijavanje zračenja (u vidu dugotalasnih infracrvenih vazduha) je
intenzivnije i dovodi do hlađenja slojeva vazduha neposredno uz
površinu. Tad se može javiti inverzija temperature, koja generalno
nestaje sljedećeg dana nakon izlaska Sunca (slika 6.4).
Visina, h
visina
topli zrak inverzionog sloja
hladni hladni
Temperatura, 0C
Slika 6.4. Stvaranje temperaturne inverzije tokom noći zračenjem

površine i njenim hlađenjem
Polutanti koji su bili emitovani tokom noći se nagomilavaju ispod

stabilnog inverzionog sloja. Ujutro, kada počinje zagrijavanje površine i
termalne konvekcije dovode do miješanja vazduha, iznenada može doći
do porasta koncentracije polutanata pri tlu (tzv. fumigacija).
U kotlinama i dolinama se ovaj efekat kombinuje sa pojavom spuštanja
zraka sa okolnih brda. Zbog svoje veće gustine, a time i težine, hladniji
vazduh istiskuje topliji, koji odlazi uvis stvarajući na taj način inverziju
temperature, koja može dostići visinu i do nekoliko stotina metara (slika
6.5). Ovakve inverzije se često javljaju u zimskim mjesecima u visinskim
krajevima.
topli zrak
Visina, h
hladni
zrak
Temperatura, 0C
Slika 6.5. Stvaranje temperaturne inverzije u kotlinama

Za vrijeme stvaranja anticiklona gornji se slojevi zraka spuštaju prema
dole, zagrijavajući se pri tome usljed kontrakcije. To zagrijavanje je veće u
gornjim nego u prizemnim slojevima. Za vrijeme anticiklona vjetrovi su
veoma blagi ili ih nema nikako (tzv. »tišine«), pa ne dolazi do znatnijeg
raspršivanja polutanata. Ovakve inverzije su opasne za vrijeme maglovitih
dana, jer ako anticiklonska aktivnost potraje duže, polutanti se
nagomilavaju u inverzionom sloju, te njihova koncentracija može dostići
ekstremne vrijednosti.
Postoje tzv. i frontalne inverzije, koje se javljaju prilikom susreta dvije
mase zraka različitih temperatura, kad hladniji vazduh tone ispod toplijeg
na doirnom frontu (slika 6.6). Mada kretanje vazduha češće razbije
inverziju nego što je stvara, ovakve frontalne inverzije ponekad traju
toliko da se polutanti mogu nagomilavati u inverzionom sloju.
hladni topli topli hladni

front front front front
Slika 6.6. »Frontalna« inverzija
Gotovo da ne postoje praktični načini da se razruši inverzioni sloj, i na taj

način smanji koncentracija nagomilanih polutanata. Bilo je, na primjer,
ideja da se inverzija temperature može ukloniti jednostavnim
zagrijavanjem vazduha ispod inverzionog sloja. Međutim, kako je vazduh
loš provodnik toplote, energija potrebna za tu svrhu bila bi ogromna.
Problem temperaturne inverzije se pokušao riješiti i gradnjom visokih
dimnjaka, koji izbacuju svoj sadržaj iznad inverzionog sloja. U nekim
slučajevima to može pomoći, ali ne predstavlja opšte rješenje. Rješenje bi
se sastojalo u smanjenju emisije polutanata za vrijeme epizoda jakih
temperaturnih inverzija. Inače, inverzija temperature (najčešća
anticiklonska) traje toliko da se ne promijeni opšta vremenska situacija
iznad regiona koji je u pitanju.

Vodena para u atmosferi
Vodena para u atmosferi ima značajan uticaj na klimatske uslove i

hemijske procese u atmosferi. Ona učestvuje u procesima transporta
polutanata (ispiranje preko padavina), u hemijskim procesima u
atmosferi, a utiče i na lokalnu i globalnu temperaturu atmosfere.
Vodena para je značajan izvor hidroksilnih grupa (hidroksilnih radikala) u
atmosferi. Hidroksilne grupe su jedan od najznačajnijih oksidanata i
katalizatora hemijskih procesa u atmosferi. Parcijalni pritisak vodene
pare kao i sadržaj hidroksilnih grupa opada sa visinom. Parcijalni pritisak
vodene pare na zemljinoj površini je oko 20 hPa dok je na visini iznad
6000 km manji od 0,1 hPa.
Fotohemijski procesi u atmosferi
Atmosfera se može zamisliti kao ogroman prirodni fotohemijski reaktor u

kome se, pod uticajem sunčeve i kosmičke radijacije, odvijaju
fotohemijski procesi. Vidljiva ultravioletna radijacija Sunca i kosmičko
zračenje dovode do fragmentacije atmosferskih konstituenata, pri čemu
nastaju atomi, ioni, radikali i dr., koji su reaktivniji od molekula od kojih
su nastali. To dovodi do niza složenih reakcija i do različitih
transformacionih procesa u atmosferi. Samim tim, mehanizmi procesa u
atmosferi u najvećem obimu zavise od stepena i intenziteta radijacije i
prisustva primarnih molekula, aerosola i čestica u atmosferi.
Osnovne postavke na kojima se zasnivaju fotohemijski zakoni su:
1. molekul mora apsorbovati solarnu radijaciju da bi prešao u
aktivno stanje i
2. apsorpcija jednog fotona dovodi do aktivacije jednog molekula.
Apsorpcija solarne radijacije i prevođenje molekula u aktivno stanje

naziva se prvim fotohemijskim stepenom.
Kod fotojonizacije kao posebnog značaja fotodisocijacije, nastaju pozitivni
ioni i elektroni. Na primjer, fotojonizacija atomarnog i molekularnog
kisika:
+ −
O+hν →O + e

+ −
O2 +hν →O2 +e
Energija potrebna za izdvajanje jednog elektrona iz atoma ili molekula je

veća od energije koja je potrebna za cijepanje molekula u fragmente. Ove
energije su dosta visoke za većinu molekula pa je za jonizaciju molekula ili
atoma neophodno zračenje niske talasne dužine, odnosno visoke
energije.
U drugom fotohemijskom stepenu dolazi do hemijskih reakcija između
aktiviranih molekula (jonizovani molekuli, fragmenti molekula, radikali i
dr.) jednog sa drugim ili reakcije sa drugim molekulima ili atomima
prisutnim u atmosferi.
Zagađenje vazduha
Stalnim izbacivanjem u atmosferu ogromnih količina polutanata čovjek je

u znatnoj mjeri promijenio sastav atmosfere iznad gusto naseljenih
oblasti Zemlje. Od lokalnih efekata zagađenja vazduha najvažniji su:
- veće temperature iznad gradova nego iznad okolnih nenaseljenih
oblasti,
- promjene u sadržaju vlage kao posljedica smanjenja isparavanja
vode iznad gradova,
- smanjenje Sunčevog zračenja koje dostiže do tla,
- smanjenje vidljivosti koje se može povezati sa smanjenjem
intenziteta Sunčevog zračenja, i predstavlja jedan od
najočiglednijih indikatora zagađenja vazduha,
- povećanje oblačnosti koje nastaje, najvjerovatnije, kao posljedica
toplotnog efekta gradova, iznad kojih dolazi do izraženije
konvekcije toplote,
- kisele kiše.
Globalni efekti zagađenja vazduha su još uvijek nedokazani, a kao

najvjerovatnija posljedica nagomilavanja polutanata u atmosferi se
navodi promjena klime Zemlje.

Osnovni polutanti u vazduhu
Kao polutanti, u vazduhu se može pojaviti veliki broj jedinjenja, gasova,

tečnih i čvrstih čestica. Uobičajeni polutanti u urbanim sredinama su
čestice, oksidi sumpora, oksidi azota, ugljik(IV)oksid i ugljik(II)oksid,
fotohemijski oksidansi i ugljikovodici. Specifični polutanti se mogu
pojaviti emisijom iz raznih industrijskih procesa (teški metali, isparljiva
organska jedinjenja, hlor, fluoridi, azbest, aromatski i hlorirani
ugljikovodici i dr).
Čestice
Čestice predstavljaju jedan od najčešćih polutanata u vazduhu. Najstariji

problem zagađenja zraka je problem zagađenja dimom i čađi, koji
predstavljaju fino razdijeljene čvrste čestice suspendirane u atmosferi.
Definicija čestice je dosta šira, jer obuhvata svaku dispergovanu materiju
(čvrstu ili tečnu) čiji se promjer može kretati od nekoliko cm do 10 -7 cm,
što je reda veličine malih molekula. U zavisnosti od veličine, čestice se
mogu podijeliti u dvije grupe: taložne čistice (veće od 10 m) i čestice u
suspenziji koje se nazivaju aerosoli sa veličinom ispod 10 m.
Veličina čestica utiče na pojavu raznih fenomena u vazduhu kao što su
magla, oblaci, prolaz svjetla i dr. Najmanje čestice (aitken čestice),
promjera ispod 0,1 m su važne kao nukleusi za nastajanje kiše ili magle.
Njihova koncentracija u urbanim sredinama može biti od 50.000 do
80.000 čestica po cm3. Čestice su male u području vidljivog spektra
od 0,38 do 0,76 m i ometaju prolaz svjetlosti kroz atmosferu.
Brzina taloženja čestica iz vazduha zavisi od njihove veličine (promjera) i
gustine kao i od otpora vazduha i računa se preko Stokes-ovog izraza:
2r 2p gρ p
V s=
μs
gdje je:
Vs - krajnja brzina taloženja, cm s-1;
rp - promjer čestice, cm;
g - ubrzanje sile zemljine teže, 9.81 cm s-2;
p - gustina čestice, g cm-3;
s - viskozitet vazduha = 1.8 x 10-4 cm s-1.

Okrugle čestice sa promjerom ispod 10 m ostaju dispergovane u
vazduhu i mogu se prenositi na veće udaljenosti uz pomoć vazdušnih
strujanja. Mogu biti u čvrstom ili tečnom agregatnom stanju, a poznate
su pod imenom aerosoli. Čestice promjera ispod 5 m su nevidljive i
često predstavljaju nukleuse za formiranje većih čestica u vazduhu.
Fizičke osobine čestica vezane su za:
- površinske osobine;
- kretanje i
- optičke osobine.
Od površinskih efekata na česticama najvažniji su efekti sorpcije, efekti

nukleizacije i efekti prijanjanja.
Efekti sorpcije zavise od načina sudara molekula u vazduhu i čestica. Ako
je odbijanje molekula od čestica trenutno, onda ne dolazi do sorpcije. Ali
ako je brzina odbijanja molekula od čestice manja od brzine sudara, tada
će doći do lokalnog skupljanja gasa na površini ili u blizini površine čestice
i do prekrivanja dijela površine čestice molekulima što se naziva sorpcija.
Ako pri tome dolazi do interakcija površine čestice i gasa, dolazi do
procesa hemisorpcije.
Čvrste čestice imaju osobinu da sa prisutnim komponentama u vazduhu
grade čestice većeg prečnika, odnosno one služe kao jezgra oko kojih se
stvaraju ili kristali ili kapljice kao što je na primjer, stvaranje magle zbog
zasićenja vodenom parom uz prisustvo čvrstih čestica u vazduhu. Ako je u
vazduhu prisutna samo vodena para, onda on treba da je prezasićen
parom da bi došlo do kondenzacije. Međutim, ako su u vazduhu prisutne
čestice, na njihovoj površini se stvara tanki sloj adsorbovanih molekula,
tako da se na taj sloj vežu i druge prisutne molekule. Ova pojava se naziva
nukleizacija i posebno je izražena u urbanim područjima gdje je česta
pojava magle direktna poslijedica ovog efekta. Zato su područja sa većim
sadržajem čestica u vazduhu obično sa većom količinom padavina.
Efekti prijanjanja se dešavaju kod čvrstih i tečnih čestica promjera
manjeg od 1 mikrometra. Kod sudara većih čestica dolazi do odbijanja
tako da je pojava prijanjanja manje izražena.
Način kretanja čestica je takođe, važna fizička pojava. Čestice sa
promjerima manjim od 0,1 mikrometara se kreću po Braunovom kretanju
tj, neodređeno. Čestice veće od 1 mikrometra se talože određenom
brzinom. Na kretanje čestica utiče i vazdušno strujanje. Pri tome može
doći do koagulacije čestica, tako da se stvaraju veći agregati koji se brže
talože. Ovaj mehanizam, zajedno sa normalnim taloženjem većih čestica
omogućava stalnu distribuciju čestica u vazduhu.

U atmosferi se dešavaju i hemijske interakcije između čestica i gasa kao i
između samih čestica. Reakcije između čestica i gasa se dešavaju kod
čestica svih veličina dok je reakcija između čestica moguća uglavnom kod
čestica veličine ispod 0,1 mikrometara.
Vlaga direktno utiče na hemijske reakcije u vazduhu. Nastala jedinjenja se
skupljaju na česticama i mogu se sa njima taložiti.
Postoji nekoliko različitih izvora čestica u vazduhu ali se mogu
podijeliti u dvije grupe:
- prirodne i
- antropogene.
Prirodni izvori su morska izmaglica, prašina iz suhih i pustinjskih oblasti,

vulkanska aktivnost, hemijske reakcije u atmosferi, čestice biološkog
porijekla, šumski požari i slično.
Antropogeni izvori čestica su isto tako mnogobrojni ali je njihov doprinos
u ukupnoj količini znatno manji od prirodnih izvora. U glavne izvore ovdje
spadaju: sagorijevanje fosilnih goriva i drveta, razni industrijski procesi,
transport i sagorijevanje otpada.
Morska izmaglica nastaje djelovanjem vjetra na okeanske talase pri čemu
se stvaraju sitne kapljice morske vode koje se podižu uvis i isparavaju,
ostavljajući čestice morske soli prosječnog promjera od 1 - 10
mikrometara. One se zračnim strujanjima mogu prenijeti i do 1 500 km
unutar kopna i dostići visinu i do nekoliko stotina metara.
Prašina iz pustinjskih oblasti je veličine čestica ispod 0,1 mikrometra.
Pješčane oluje u pustinjama mogu dignuti u vazduh ogromne količine
čvrstih čestica i prenijeti ih na velike udaljenosti, gdje se talože uglavnom
putem oborina. I u našim krajevima se mogu pojaviti nakon što dospiju iz
Afrike.
Vulkanska aktivnost se javlja neredovno ali je ovaj izvor značajan zbog
visokog sadržaja čestica u vulkanskom dimu (vulkanski pepeo).
Vulkanskom erupcijom čestice se mogu izbaciti na velike visine, čak u
stratosferu, gdje se mogu zadržati godinama, utičući na lokalnu klimu.
Hemijske reakcije u gasovitoj fazi nastaju od jedinjenja ugljikovodika koje
stvara vegetacija. Ova jedinjenja reaguju sa prirodnim ozonom i drugim
oksidansima stvarajući fine čestice sa promjerom ispod 0,1 m. Plavičasta
sumaglica koja se javlja za vrijeme vedrih dana iznad šumskih predjela
nastaje kao poslijedica ove vrste reakcija
Čestice biološkog porijeka su spore, polen, virusi i bakterije.
Šumski požari su povremeno veoma značajni izvori čestica i mogu biti
izazvani prirodnim putem ali je to često i slučaj sa ljudskom aktivnošću.

Od antropogenih izvora posebno je značajno sagorijevanje čvrstih i
tečnih goriva. Ove čestice sadrže znatne količine tzv. „letećeg“ pepela koji
se sastoji od ugljika («čađ»), oksida metala, fosfora i sulfata u slučaju kad
sastav čestica iz industrijskih procesa zavisi od tipa procesa.
Izvori čestica većeg promjera kao što je prašina su različiti. Prašina uvjek
sadrži i čestice lokalnog tla a jedna od frakcija prašine je i materijal nastao
djelovanjem motornih vozila, pješaka ili vjetra na tlo. Čestice nastale u
industrijskim procesima čine jednu od frakcija prašine. U fabikama
cementa, željezarama, deponijama pepela, koksarama,
termoelektranama i dr. nastaje znatna količina pepela.
Koncentracije lebdećih čestica u vazduhu urbanih sredina su uglavnom u
granicama od 60-220 g m-3, u zavisnosti od veličine naselja i industrijske
aktivnosti. U veoma zagađenim područjima ove koncentracije mogu
dostići i do 2.000 g m-3. U neurbanim (ruralnim) područjima ove
koncentracije iznose od 10 do 60 g m-3.
Koncentracije lebdećih čestica također zavise od meteoroloških uslova,
od doba dana i od godišnjeg doba. Uglavnom su više u toku jesenjih i
zimskih mjeseci zbog sezone grijanja.
Količine prašine koja se taloži (čestice promjera iznad 10 m) takođe,
zavise od zagađenosti okoline i koncentracije su u granicama od 0,35 do
3,5 mg cm-2. Isto tako, više su u toku zimske sezone.
Koncentracije čađi, čiji je osnovni izvor nepotpuno izgaranje fosilnih
goriva su dosta visoke u urbanim područjima i često prelaze i vrijednosti
od 100 g m-3.
Glavni antropogeni izvori čestica u zraku su:
- Termoenergetska postrojenja:
- Termoelektrane;
- Industrijske toplane;
- Gradske kotlovnice;
- Individualna ložišta;
- Industrija celuloze i papira;
- Industrija građevinskih materijala;
- Industrija cementa;
- Proizvodnja kreča;
- Proizvodnja aluminija, boksita, magnezijevog oksida,
obogaćivanje ruda;
- Industrija željeza i čelika (visoke i elektrolučne peći);
- Proizvodnja koksa;
- Rudarstvo i metalurgija:
- Prženje rude cinka i bakra,

- Olovne peći,
- Proizvodnja titan oksida,
- Hemijska industrija,
- Proizvodnja sumporne, fosforne i azotnekiseline.
- Ostalo:
- Sušenje uglja;
- Gradske spalionice otpada;
- Mlinovi žita;
- Pilane;
- Kamenolomi;
- Obrada drveta.
Oksidi sumpora
Sumpor se u atmosferi javlja u obliku različitih jedinjenja i u različitim

oksidacionim stanjima. Sumporni oksidi, kao što su sumpor(IV)oksid
(SO2), sumpor(VI) oksid (SO3), sumporasta kiselina (H2SO3), sumporna
kiselina (H2SO4) i soli ovih kiselina su uobičajeni polutanti koji se nalaze u
vazduhu. Također, danas su otkriveni i drugi oblici sumpora u atmosferi
kao što se može očekivati prisustvo S 2O7 kao rezultat reakcije
sumpor(IV)oksida i ozona.
Sumpor(IV)oksid je gas bez boje; ne gori niti stvara eksplozivne smješe.
Oštrog je mirisa i većina ljudi ga može osjetiti već kod njegovih
koncentracija u vazduhu od 1 ppm. Dobro je rastvorljiv u vodi
(11,3 g/100 ml vode na sobnoj temperaturi).
Sa stanovišta aerozagađenja, važne su reakcije sumpor(IV) oksida pri
kojima nastaju SO3, H2SO4 ili soli sulfatne kiseline.
Glavni izvori sumpornih jedinjenja su prirodni izvori i izvori antropogenog
porijekla.
Biološkim raspadanjem (razgradnjom) organskih materija u okeanima i na
kopnu nastaje sumporovodik (H2S) i u manjoj mjeri merkaptani. Ova
jedinjenja u kontaktu sa kisikom brzo oksiduju do sumpor(IV) oksida.
Oksidacija se može vršiti monoatomarnim kisikom, molekularnim kisikom
ili ozonom:
H 2 S +O. →HS¿ +OH . ⃗

O2 SO2 +H 2 O
H 2 S +3/2O2 → H 2 O+SO 2
H 2 S +O 3 →SO 2 +H 2 O

Ove reakcije se ubrzavaju u atmosferi prisutnom vodenom parom i
čvrstim česticama. Zato je »vrijeme života« H2S u atmosferi svega
nekoliko sati.
Vulkanskom aktivnošću sumpor se u atmosferu emituje u obliku H 2S, SO2
i sulfata. Na ovaj način se izbaci u atmosferu oko 5 miliona tona sumpora
godišnje. Smatra se da ukupna emisija sumpora iz prirodnih izvora iznosi
oko 150 miliona tona godišnje.
Od antropogenih izvora sumpornih jedinjenja u atmosferi najznačajnije je
izgaranje fosilnih goriva (uglja i nafte) koji sadrže sumpor.
Ugalj je nastao u prirodi iz ostataka biljnog materijala (drveća, i dr.)
taloženog u močvarama i pokrivenog tako brzo da nije moglo doći do
atmosferske oksidacije. Kako je sastav biomase različit, tako je i sastav
uglja različit od mjesta do mjesta pa čak i unutar jednog rudnika. Najveći
dio suhe mase uglja čini ugljik (70-90%), dok ostali elementi dolaze u
znatno manjim količinama: 4-5% vodik, 1-2 % azot, 5-15% kisik i 0,5-5%
sumpor. Prilikom izgaranja uglja svi ovi elementi se oksiduju i kao takvi
ulaze u atmosferu. Ugljik i azot se oksiduju do svojih oksida, a sumpor do
sumpor(IV)oksida, dok se metali javljaju kao oksidi i najvećim dijelom
ostaju u pepelu.
Nafta, takođe, sadrži nešto sumpora ali znatno manje nego ugalj.
Pretpostavlja se da je nafta u prirodi nastala iz organskog materijala
biljaka i životinja koji se taložio na dnu mora. Djelovanjem bakterija
anaerobnog vrenja iz ove mase je uklonjen znatan dio kisika, sumpora i
azota dok su iz preostale mase nastali ugljikovodici čineći masu koju mi
danas nazivamo nafta.
Nafta je smjesa alifatskih i aromatskih ugljikovodika koji se mogu
razdvojiti na bazi različitih molekulskih masa. U rafinerijama se pomoću
destilacije sirova nafta rastavlja u frakcije od kojih se najteži destilati
(mazut) koriste kao gorivo. Sadržaj sumpora u mazutu je nekoliko puta
veći i kreće se oko 0,75-2,5%.
Najveći dio uglja i nafte se koristi za dobijanje električne energije u
termoelektranama i za dobijanje toplotne energije za grijanje. Na taj
način se procjenjuje da godišnja emisija sumpora u atmosferu
sagorijevanjem fosilnih goriva iznosi preko 70 miliona tona.
Značajan izvor sumpornih oksida je proces topljenja rude kod dobijanja
metala (bakar, olovo, cink). Proizvodnja ovih metala zahtijeva prženje
sulfidne rude i reakciju sa kisikom pri čemu se izdvaja elementarni metal i
velike količine sumpor (IV)dioksida. Kod dobijanja bakra, za svaku tonu
bakra nastaje 0,49 tona sumpor(IV) oksida koji se na istom mjestu koristi
za proizvodnju sumporne kiseline.

Fabrike celuloze i papira su također veliki generatori sumpor (IV)oksida
tako da se pored ovih fabrika razvija vrlo neugodan miris. Kod
proizvodnje celuloze drvo se prvo kuha u otopini natrijevog sulfida i
natrijevog hidroksida pod pritiskom ili sa kiselim odnosno neutralnim
rastvorom magnezijevog ili kalcijevog sulfita (sulfitni proces). Na taj
način, dolazi do rastvaranja lignina i ostalih sastojaka drveta
(ugljikovodici, organske kiseline i razna druga organska jedinjenja u
manjim količinama), pri čemu zaostaju celulozna vlakna suspendirana u
rastvoru. Kuhanjem drveta u ovom rastvoru razvija se znatna količina
gasova koji se povremeno moraju pustiti iz sistema i koji takođe, sadrže
sumporne okside.
Uklanjanje sumpornih jedinjenja iz atmosfere se vrši na nekoliko načina
ali je najvažniji ispiranje s oborinama i apsorpcija u vegetaciji i tlu.
Sumpor (IV)oksid antropogenog porijekla se u najvećoj količini emituje i
nalazi u sjevernoj Zemljinoj hemisferi (oko 93%). Ukupna emisija
sumpornih jedinjenja u atmosferu iz svih izvora se procjenjuje na
195 miliona tona /godinu, od čega je jedna trećina antropogenog
porijekla (tabela 6.2).
Tabela 6.2. Gasovita sumporna jedinjenja iz svih izvora

Izvor Količina sumpornih jedinjenja
milioni t god-1
Izgaranje uglja 46
Izgaranje naftnih derivata i 13
rafinerije
Topionice bakra 6
Topionice cinka i olova 1,3
Ukupno antropogenog porijekla 66,3
Biološki H2S iz Zemlje 62
Biološki H2S iz mora i okeana 27
Sulfati u morskom vazduhu 40
Ukupno prirodno emitovana 129
sumporna jedinjenja
Ukupno 195
Koncentracije sumpor(IV)oksida u atmosferi su različite i u pravilu su

znatno više u urbanim i industrijskim područjima. Prosječne
koncentracije sumpor(IV) oksida u urbanim područjima iznose 0,01-0,02
ppm. Međutim, trenutne koncentracije mogu da budu i znatno veće pa i
10-20 puta veće od prosječnih.
Visoke koncentracije sumpor(IV)oksida se mogu očekivati u
područjima koja su u blizini emitera sumpor(IV)oksida kao što su
termoelektrane na ugalj, topionice metala, hemijska i druga industrija i
slično.
Reakcije sumpor (IV)oksida i drugih sumpornih spojeva u atmosferi
Hemijska aktivnost sumpor(IV)oksida u atmosferi odvija se u dva

pravca:
- njegova oksidacija do sumporaste i sumporne kiseline i sulfita i
sulfata i
- njegova reakcija sa drugim prisutnim spojevima u atmosferi.
Sumpor(IV)oksid u atmosferi preko nekoliko mehanizama prelazi u

sumpornu kiselinu i sulfate. Ovi procesi u atmosferi su veoma složeni.
Pored homogene fotohemijske konverzije sumpor(IV)oksida, konverzija
se ostvaruje i putem heterogenih reakcija koje se dešavaju na tečnim
kapljicama ili na površini čvrstih čestica. Osim toga, fizička adsorpcija ili
hemisorpcija na aerosolima može da dovede do konverzije sumpor
(IV)oksida u sulfate. Na brzinu konverzije utiču:
- kretanje (miješanje) faza,
- fotohemijski i hemijski procesi,
- procesi nukleizacije, i
- aktivnosti prisutnih komponenata koje imaju katalitičko svojstvo
(ioni metala, čađ i dr.).
Homogene, heterogene, fotohemijske i reakcije drugog reda dovode do

konverzije sumpor (IV)oksida u sumpornu kiselinu i sulfate.
Homogene reakcije
Najprostiji mehanizam koji dovodi do konverzije sumpor(IV)oksida u

sulfate i sumpornu kiselinu je njegova direktna oksidacija uz pomoć
solarne radijacije. Ove reakcije potpomažu drugi prisutni spojevi u
atmosferi, posebno olefinski ugljikovodici. Azot(IV)oksid prisutan u
atmosferi u značajnoj mjeri utiče na brži prelazak sumpor(IV)oksida u
odgovarajuće sulfate. Njegovo djelovanje u ovim reakcijama je
katalitičko. Kod određenih odnosa NO 2/SO2 u atmosferi, uz solarnu

radijaciju, sumpor (IV)oksid reaguje dva puta brže nego kada se nalazi u
čistom vazduhu. Prisutni ugljikovodonični radikali ubrzavaju proces
oksidacije sumpor(IV) oksida slijedećim redom:
olefini > alkilbenzeni > alkeni
Atmosferske fotohemijske reakcije dovode do stvaranja kompleksnih

aerosola kao i aerosola sumporne kiseline. Istraživanja su pokazala da
aerosoli nastaju na početku reakcionog perioda, dok aerosoli sumporne
kiseline ne nastaju dok azot(IV)oksid ne dostigne maksimalnu
koncentraciju a ozon ne dostigne značajniju koncentraciju.
Mehanizam nastanka aerosola sumporne kiseline uz pomoć
fotooksidacionih procesa se može prikazati slijedećim reakcijama:
¿
SO2 +hν →SO2
¿
SO2 →SO2 + hν
¿
SO2 + M →SO 2 + M
¿
SO2 +SO2 →SO .+SO3 .
¿
SO2 +O2 ⃗ + M → SO 4 .+ M
SO 4 .+O2 →SO 3 .+ O3
SO 4 .+SO2 →2SO 3 .
SO3 .+H 2 O→ H 2 SO 4
Niz je drugih elemenatarnih reakcija koje mogu dovesti do oksidacije

sumpor(IV)oksida u sulfate i sumpornu kiselinu. To su reakcije sa:
- hidroksiradikalima;
- perhidroksi radikalima;
- kao i različitim oksidirajućim radikalima i intermedijerima.
Reakcije sumpor(IV)oksida sa OH, RO, HOO i RO 2 grupama koje nastaju u

atmosferi u određenim uslovima, mogu značajno povećati konverziju
sumpor(IV)oksida u sulfate. Pošto prisustvo ovih grupa, posebno
hidroksidne (OH) i perhidroksidne (HOO) ne zavisi od prisustva i
koncentracije reaktivnijih olefina, one su vjerojatno ključne reaktivne
specije u vazduhu urbanih sredina. Reakcije koje dovode do konverzije
sumpor(IV) oksida u sulfate i sumpornu kiselinu, uz učešće ovih grupa
imaju sljedeći oblik:

SO2 +OH .→HSO3 .+ M (M - molekul vazduha).
Nastali HSO3. može da reaguje u atmosferi sa prisutnim komponentama,

pa se mogu očekivati sljedeće reakcije:
HSO3 .+O2 + M → HSO5 .

HSO5 .+NO→HSO4 .+ NO2
HSO4 .+NO2 ⇔ HSO4 NO2 .
HSO4 .+RH →H 2 SO 4 + R .
HSO4 .+RH=RH →HRHSO4 RH .
HSO4 .+NO→HSO 4 NO .
HSO4 NO .+H 2 O→ H 2 SO 4 +HNO3
Brzine ovih reakcija zavise od intenziteta Sunčeve radijacije, vlažnosti

vazduha, sadržaja ozona u vazduhu i dr. Prisustvo vodene pare u
atmosferi direktno utiče na ovu konverziju, odnosno na odnose
koncentracija sumpo(IV) oksida prema sumpornoj kiselini.
Heterogene reakcije
U atmosferi se dešavaju procesi konverzije sumpor(IV)oksida u

sulfate i sumpornu kiselinu usljed kontakta gasa sa česticama bilo da se
radi o česticama vode, sumporne kiseline ili česticama vodenog rastvora
sumporne kiseline. Zbog veoma visokog napona para sumpor(IV) oksida u
vazduhu, pod normalnim uslovima ne može da se formira čestica binarne
smješe SO2 - voda. Međutim, u prisustvu oksidanasa kao što je
hidroksidna grupa, zatim prisustvo para sumporne kiseline i dr., mogu
nastati binarne smješe i hemijske i fotohemijske reakcije sumpor
(IV)oksida uz stvaranje aerosola. S druge strane, u atmosferi se nalaze
čestice koje u kontaktu sa parama sumporne kiseline vežu tu kiselinu.
Vezujući istovremeno i vodenu paru koja je prisutna u atmosferi dolazi do
nastanka aerosola sumporna kiselina - voda. Ovako nastali aerosoli u
kontaktu sa sumpor(IV)oksidom iz atmosfere dovode do stvaranja novih
molekula sumporne kiseline.
Istraživanja su pokazala da se u atmosferi dešavaju sljedeće reakcije koje
dovode do nastanka aerosola sumporne kiseline i sulfata:

NO2 +hν →NO+O .
O.+O 2 + M →O 3 + M
NO+O 3 →NO2 +O2
O.+ NO2 →NO+ O 2
OH .+SO 2 +M →HSO3 .+ M
HSO3 .+O2 + M → HSO5 .+ M
HSO5 .+NO→HSO4 .+ NO2
HSO4 .+O 2 +M →HSO6 .+M
HSO6 .+ NO→HSO5 .+NO 2
HSO5 .+NO2 →HSO5 NO2 .
HSO4 .+NO2 →HSO4 NO2 .
HSO5 NO2 .+NO→2NO2 +HSO4 .
HSO5 NO2 .+hν →HSO5 .+NO 2
HSO4 NO2 .+H 2 O→aerosoli /H SO + HNO /
2 4 3
Sulfati, takođe, nastaju na vlažnim aerosolima usljed katalitičkih procesa

koji dovode do oksidacije sumpor(IV)oksida. Istraživanja su pokazala da je
proces konverzije sumpor (IV)oksida u sulfate u čistoj vodi veoma spor.
Međutim, procese konverzije ubrzavaju prisutni amonijak, zatim metali
kao što su ioni željeza, mangana, čestice čađi i jaka oksidaciona sredstva
kao što su ozon i vodikov peroksid.
Vodikov peroksid nastaje u atmosferi raspadom ozona u vodenim
kapima:
2O3 (l)+OH .(l )→OH .(l )+2O2 (l )+O2 .(l)

2O2 (l)+2H .(l )→H 2 O 2 (l)+O2 (l )
Ozon, takođe, reaguje u vodi sa vodik peroksidom:
O3 (l)+H 2 O2 (l)→OH .(l)+HOO .(l )+O2 (l)
Vodikov peroksid nastaje u gasovitoj fazi preko reakcije:

HOO.+ HOO.→ H 2 O2 +O 2
Za efikasno odvijanje heterogenih reakcija u tečnoj fazi neophodan je
odgovarajući kontakt gasne i tečne faze. Prenos mase iz gasne u tečnu
fazu odvija se u dva stepena:
- difuzijom iz spoljne gasne faze na površinu kapljice, i
- difuzijom sa površine kapljice u tečnu fazu.
Gasovi sa visokim naponom para imaju koncentracije gasne faze na

površini kapljice jednake koncentraciji gasne faze okolne sredine
(vazduha). To je slučaj sa slijedećim gasovima: SO 2, O3, H2O2, HCHO, NH3 i
CO2.
Kod komponenata koje imaju niske napone para, kao što je sulfatna
kiselina, koncentracija gasne faze na površini kapljice je veoma mala i
proces miješanja ide preko ograničene brzine difuzije gasa u površinu
kapljice. To je slučaj i sa hidroksidnim i perhidroksidnim radikalima.
Pored faktora efikasnog kontakta faza, koji utiču na brzinu heterogenih
reakcija, na ovu brzinu utiče i solarna radijacija. S obzirom da se ovi
procesi u najvećem obimu odvijaju u oblaku, to je bitan prodor svjetla
kroz njega. Nastanak ozona u oblaku, a iz njega vodikovog peroksida, koji
vrši oksidaciju sumpor(IV)oksida, zavisi od intenziteta Sunčeve radijacije,
odnosno stepena njenog prodora kroz oblak.
Proces konverzije sumpor(IV) oksida u atmosferi ubrzavaju metalni ioni,
koji djeluju kao katalizatori. Bakar i željezo djeluju u atmosferi kao
katalizatori dovodeći do sljedećih reakcija:
Cu + +O 2 →CuO2 .
CuO2 .+ H .→Cu2+ + HOO.
2+
Cu+HOO .→Cu + HOO.
H +HOO. ⇔ H 2 O2
Pojedini metalni ioni kao što su Fe(II) i Fe(III) imaju dvostruku ulogu:
- katalitički potpomažu nastanak vodikovog peroksida, i
- katalitički potpomažu njegov raspad do OH. i HOO.:
Fe2+ + H 2 O 2 → Fe(OH )2+ +OH .

Fe3+ + H 2 O 2 →Fe2+ + H .+HOO .
OH .+ H 2 O2 → H 2 O+HOO .

HOO.+ H 2 O2 →O 2 + H 2 O+OH .
Vodikov peroksid koji nastaje u ovim procesima brzo reaguje sa HSO 3. uz

nastanak HSO4. U vodenim sistemima vodikov peroksid, takođe, reaguje
sa SO2, H2S, (R2N)2,CS2 i dr.
Reakcija sa HSO3. se odvija na slijedeći način:
H .+SO 3 .→HSO3 .
HSO3 .+H 2 O2 →O2 S-O-OH .+H 2 O
O 2 S-O-OH .+HA →H 2 SO4 + A .
(HA = H. ili odgovarajuća slaba kiselina).
Reakcije autooksidacije sumpor(IV)oksida uz učešće metalnih katalizatora

se odvijaju uz pomoć:
- mehanizma slobodnih radikala, uključujući transfer jednog
elektrona;
- mehanizma polarnih reakcija, koji uključuje stvaranje kompleksa uz
prenos dva elektrona; i
- mehanizma fotooksidacije.
Reakcije sumpor (IV)oksida sa drugim molekulama u atmosferi
Sumpor(IV)oksid u atmosferi reaguje sa drugim atomima i molekulama.

Poznate su reakcije sumpor(IV)oksida sa hlorom, drugim sumpornim
jedinjenjima i dr.
U prisustvu hlora i sumpor dioksida u atmosferi može doći do stvaranja
sulfuril hlorida (SO2Cl2), koji dalje reaguje sa vodom uz nastanak
sumporne kiseline:
SO2 Cl 2 +2H 2 O→ H 2 SO 4 + 2HCl
Reakcija se dalje odvija:
SO2 Cl 2 + H 2 SO 4 ⇔ 2ClSO2 OH
Sulfuril hlorid reaguje sa alkenima dajući sulfonil hloride:

RCH=CH2 +SO2 Cl 2 →RHCClCH 2 SO2 Cl /hlor-sumporna
kiselina/.
Reakcije sa zasićenim ugljikovodicima mogu se odvijati u sljedećem

pravcu:
RCH3 +SO2 Cl 2 → RCH2 SO2 Cl +HCl
Pod određenim uslovima sulfuril hlorid sa alkenima daje hlor sulfite:
RCH=CH2 +SO2 Cl 2 →RHCClCH 2 OSOCl
Sumpor, odnosno neko od sumpornih jedinjenja sa hlorom daje sulfuril

hlorid koji sa prisutnim sulfit ionom daje pirosulfuril hlorid:
S 2 Cl 2 +5SO 3 .⇔ S2 O 5 Cl2 +5SO2
Sa ugljik(II)oksidom, koji je prisutan u vazduhu, sumpor(IV)oksid može da

reaguje dajući elementarni sumpor:
SO2 +2CO→2CO2 + S
Oslobođeni sumpor reaguje sa natrijevim sulfitom uz stvaranje natrijevog

tiosulfata:
Na2 SO 3 +S →Na2 S 2 O3
Ukoliko je u vazduhu prisutan hlor može da dođe do stvaranja sumporne

kiseline:
Na2 S 2 O 3 +4Cl 2 +5H 2 O→2H 2 SO 4 +2NaCl+6HCl
Prisutni azot(II)oksid u vazduhu, uz vodenu paru, dovodi do stvaranja

sumporne kiseline, uz njegovu redukciju do azot (II)oksida:

SO2 +NO2 + H 2 O→H 2 SO 4 +NO
Moguće su reakcije sumpor(IV)oksida i sumporovodika u vodenim

kapima:
SO2 +2H2 S →2H 2 O+3S

3SO2 +H 2 S → H 2 S 4 O 6
SO2 +H 2 O+S → H 2 S 4 O 3
3SO2 +H 2 S +S → H 2 S 5 O 6
Sa amonijevim sulfitom ili sulfatom sumpor(IV)oksid reaguje uz nastanak

hidrogensulfita i sulfata:
SO2 +(NH 4 )2 SO 3 ⃗
H 2 O 2NH4 HSO3
SO2 +(NH 4 )2 SO 4 ⃗
H 2 O 2NH 4 HSO4
Ukoliko je u vazduhu prisutan neki od alkalnih sulfida, što se teorijski

može očekivati, oni reaguju sa prisutnim ugljik(IV)oksidom, stvarajući
odgovarajuće sulfate:
Na2 S+ CO2 +2H 2 O→Na 2 SO 4 +CH 4
Sumporna kiselina koja je nastala bilo homogenim ili heterogenim

reakcijama dalje reaguje sa prisutnim jedinjenjima ili elementima u
atmosferi uz nastanak različitih sulfata:
Fe+2H 2 SO 4 →FeSO 4 +SO 2 +2H 2 O

Cu+2H 2 SO 4 →CuSO 4 + SO2 + 2H 2 O
Ca+2H 2 SO 4 →CaSO4 +SO2 +2H 2 O
Sa natrijem i kalijem će stvarati odgovarajuće sulfate: Na 2SO4 i K2SO4.

Slične reakcije se dešavaju i sa cinkom (ZnSO 4), magnezijem (MgSO4) i dr.
Sumporasta kiselina na analogan način pravi sulfite:
Fe+2H2 SO 3 →FeSO 3 +SO 2 +2H 2 O

Sumporna kiselina reaguje u vazduhu sa prisutnim ugljikom na sljedeći
način:
2H 2 SO 4 +C →CO2 + 2SO 2 +2H 2 O

Reaguje i sa sulfit ionom dajući pirosumpornu kiselinu:
H 2 SO 4 +SO 3 .→ H 2 S 2 O7
koja sa vodom daje dva molekula sumporne kiseline:
H 2 S 2 O 7 +H 2 O→2H 2 SO 4
Transformacija ostalih sumpornih jedinjenja u atmosferi
Pored sumpor(IV)oksida, u atmosferi su prisutna i druga jedinjenja

sumpora. Oni, takođe, preko različitih mehanizama u atmosferi najčešće
prelaze u sumpor(IV) oksid i sulfate.
Prirodni ciklus sumpora u sklopu atmosfera-biosfera-okeanski sistemi
dovode do emisije sumpora u atmosferu preko biološki nastalog
sumporovodika, dimetil sulfida, karbonil sulfida, ugljikovog disulfida i
merkaptana. Prirodni ciklus kruženja sumpora se globalno temelji na
oksidaciji volatilnih sumpornih jedinjenja u atmosferi do sumporne
kiseline i sulfata koji, suhom ili mokrom depozicijom, dolaze do površine
Zemlje. Na površini zemlje (tlo ili vodeni sistemi) dolazi do redukcije
sulfata do volatilnih jedinjenja koja ponovo odlaze u atmosferu.
Uprošćena shema globalnog biogeohemijskog ciklusa sumpora data je na
slici 6.7.
Pošto sumporovodik ne apsorbuje solarnu radijaciju talasne dužine koja
je veća od 290 nm to se ne može očekivati značajnija fotoliza ovog
jedinjenja u troposferi.
U atmosferi sumporovodik reaguje sa azot dioksidom uz nastanak azot(II)
oksida preko reakcije:
NO2 + H 2 S → H 2 SO .+NO
Dimetil sulfid (DMS) reaguje u atmosferi sa hidroksidnom grupom:

CH3 SCH3 +OH . →CH 3 S(OH )CH3 .
CH3 SCH3 +OH . →CH 3 CH 2 .+ H 2 O
CH3 SCH2 .+41/2O2 →HSO3 .+2CO2 +2H2 O
ATMOSFERA
ANTROPOSFERA
COS
DMS
CS2
H2S
DMS
OKSIDACIJA
REDUKCIONI SLOJ
(barijera)
BIOSFERA REDUKCIJA
HIDROSFERA
FeS2
H2S
LITOSFERA
Slika 6.7. Globalni biogeohemijski ciklus sumpora
Karbonil sulfid (COS), prirodno nastaje fotolitički iz organskih sumpornih

jedinjenja i kisika u površinskom sloju vodenih sistema.
Ovo jedinjenje reaguje sa hidroksidnom grupom:
COS+OH .→CO+ HOS.

HOS . O⃗2 HSO3 .
Ugljik(IV)sulfid (CS2) nastaje fermentativnim reakcijama organo-

sumpornih jedinjenja. Fotohemijskom oksidacijom ovog jedinjenja
nastaje jedan molekul sumpor(IV)oksida i jedan molekul karbonil
disulfida. Samim tim, to je indirektni izvor karbonil sulfida.
Ugljik(IV) sulfid reaguje sa hidroksidnom grupom:

CS 2 +OH .→CS+ HOS.
HOS . O⃗2 HSO3 .
Oksidi azota
Od jedinjenja azota, kao polutanti se u atmosferi mogu nalaziti: amonijak

kao gas (NH3) i u obliku soli (NH4+) te niz oksida azota od kojih su
najvažniji: azot(II)oksid (NO) i azot (IV)oksid (NO2). Drugi oksidi azota su
azot (I)oksid (N2O), azot (III)oksid (N2O3), azot (IV)oksid (N2O4) i azot
(V)oksid (N2O5). Međutim, od ovih posljednjih jedino je N 2O prisutan u
značajnijim količinama i nastaje iz prirodnih izvora, uglavnom
bakterijskom aktivnošću tla i reakcijom između N2 i atomarnog kisika ili
ozona u gornjim slojevima atmosfere.
Amonijak se u atmosferi nalazi u tragovima i potiče iz prirodnih izvora.
Relativno se brzo uklanja i vraća na tlo ili se obara u obliku aerosola koji
sadrže amonijačna jedinjenja.
Azot (II)oksid nastaje iz prirodnih i antropogenih izvora. Glavni izvor su
ložišta i motorna vozila gdje se on stvara pri visokim temperaturama iz
prisutnog azota i kisika.
Naglim hlađenjem izlaznih gasova, uspori se povratna reakcija tako da NO
ne može dostići ravnotežnu koncentraciju te se u atmosferu ispušta
znatna količina. Pri ovom procesu nastaje i mala količina azot
dioksida.Količina NO2 se međutim, povećava zbog dalje oksidacije NO s
atomarnim kisikom ili ozonom. Pod uticajem Sunčeve radijacije i uz
prisustvo olefinskih i drugih ugljovodika azot(IV)oksid se ponovo raspada
na azot(II)oksid i kisik čime se ostvaruje cikliranje azot(IV)oksida
(fotolitički ciklus, slika 6.8).
Azot (II)oksid je gas bez boje i mirisa, slabo rastvorljiv u vodi. Azot (IV)
oksid je gas crveno-narandžasto smeđe boje sa karakterističnim mirisom.
Glavni izvori oksida azota u vazduhu su prirodni izvori i izvori
antropogenog prijekla. Mada emisija oksida azota antropogenog
porijekla čini oko 1/10 od ukupne emisije, ona je vrlo značajna za
aerozagađenje, posebno urbanih i industrijskih područja, u kojima je
nastanak oksida azota uglavnom i skoncentrisan.
Osnovni stacionarni izvori oksida azota se mogu svrstati u šest grupa:
- generatori pare sa klasičnim gorivima;
- energetska postrojenja;
- grijanje;
- spalionice otpada;
- procesi zagrijavanja u industriji;
- proizvodnja hemikalija.
Pored stacionarnih izvora, značajni izvori su i motorna vozila. Oksidi azota

nastaju u procesu izgaranja - u plamenu iz prisutnog azota i kisika i
oksidacijom jedinjenja azota koje sadrži gorivo.
Nastajanje azot(II)oksida u zoni plamena odvija se prema sljedećim
reakcijama:
¿ ¿
N 2 +O ⇔ NO+ N
¿ ¿
N +O 2 ⇔ NO+O
N ¿ +OH ⇔ NO+ H ¿
Molske koncentracije NO zavise od temperature plamena, koncentracije

N2 i O2 u procesu izgaranja i vremena njihovog zadržavanja u plamenu.
Destilati nafte i ugalj sadrže značajnu količinu jedinjenja azota (destilati
0,1-0,5%, ugljevi 0,5-2,0%). Stepen konverzije jedinjenja azota u uglju u
okside azota zavisi od odnosa gorivo/vazduh i temperature, ukoliko se
koriste standardni uređaji za spaljivanje. Suvišak vazduha dovodi do
povećane emisije oksida azota.
Dio oksida azota nastaje i u pojedinim industrijskim procesima kao što su
elektro nanošenje metala, čišćenje metala, u proizvodnji azotne kiseline,
u rafinerijama, i dr.
Koncentracije oksida azota se kreću u širokom koncentracionom rasponu
zavisno od geografskog područja, intenziteta emisije, vremenskih uslova,
doba dana, sezone grijanja, i dr. U pravilu njihov sadržaj je znatno veći u
urbanim i industrijskim područjima. Istraživanja su pokazala da varijacije
sadržaja oksida azota zavise od ljudske aktivnosti i od meteoroloških
uslova. Kako sa dnevnim vremenom aktivnost stanovništva raste, u
prvom redu se povećava intenzit kretanja motornih vozila sa motorima sa
unutrašnjim sagorijevanjem, koncentracija primarnog polutanta -
azot(II)oksida raste. U toku dana, pod uticajem Sunčevog zračenja
azot(II)oksid prelazi u azot (IV)oksid i povećava se koncentracija azot(IV)
oksida sve do večernjih sati kada počinje da opada.
Koncentracije azot(II)oksida variraju znatno u zavisnosti od godišnjeg
doba i u pravilu su veće u toku zimske sezone zbog smanjenog intenziteta
sunčevog zračenja, potrebnog za njegovu konverziju u azot(IV) dioksid, a
također, zbog izgaranja u ložištima.

Reakcije oksida azota u atmosferi
U gornjim slojevima atmosfere može doći do nastanka azot(II)oksida gdje

pod uticajem kosmičkog zračenja dolazi do cijepanja molekule azota, uz
nastanak metastabilnih atoma azota koji dalje reaguju sa kisikom,
ozonom ili hidroksidnom grupom uz nastanak azot(II)oksida:
N ¿ +O 3 →NO+O 2
¿
N +OH .→NO+ H .
¿
N +O 2 →NO+O.
O 3 + NO→NO2 +O2
NO2 →NO+O .
¿
N + NO2 →2NO
O.+ NO2 →NO+ O 2
U području niže stratosfere i u troposferi mogu se očekivati sljedeći

procesi:
O.+ N 2 O→2 NO
N 2 O→NO+ N .
Reakcijom sa atomarnim kisikom ili ozonom azot(II)oksid u atmosferi

prelazi u azot(IV)oksid, preko sljedećih reakcija:
NO+O .+ M →NO2 + M
NO+O 3 →NO2 +O2
Oksidacija azot(II)oksida se dešava uz pomoć hidroperoksidne grupe

(HOO.), alkilperoksida (AO2.), metilperoksida (CH3O2.),
hidroksialkilperoksida (R-OH-O2) i peroksiacetilradikala (CH3C(O)O2.).
Takođe, pojedine neorganske reakcije dovode do oksidacije azot
(II)oksida u azot(IV)oksid.

Nastali azot dioksid u atmosferi prelazi u azotastuu, azotnu kiselinu, i
nitrite i nitrate.
Nastanak azotne kiseline u atmosferi odvija se preko sljedećih reakcija:
HO .+NO→ HONO
HOO.+ NO2 →HO 2 NO2 .
HOO.+ NO2 →HONO+ O2
RO .+NO 2 → R' CHO .+HONO .
NO+ NO2 + H 2 O→2HONO
NO+ HONO2 →NO 2 +HONO
U toku dnevnog perioda azotna kiselina u najvećem obimu nastaje

reakcijom hidroksidne grupe sa azot(IV)oksidom:
OH .+NO ⃗M HONO
U normalnim uslovima u atmosferi postoji koncentraciona ravnoteža
između hidroksidne grupe i azotne kiseline. Međutim, ukoliko je azotna
kiselina nastala nekom nefotolitičkom reakcijom, ona će predstavljati
izvor hidroksidne grupe, posebno u periodu oko izlaska Sunca.
Jedan od izvora azotne kiseline je reakcija azot(IV)oksida sa vodenom
parom u atmosferi:
2 NO2 +H 2 O→HONO+HNO3
Azot(IV)oksid u atmosferi uz pomoć Sunčeve radijacije i prisutnih čestica i

spojeva (M) prelazi u azotnu kiselinu i nitrate. Azotna kiselina nastaje u
atmosferi reakcijom hidroksidne grupe sa azot(IV)oksidom:
NO2 +OH .→HNO3
Nastanak azotne kiseline u stratosferi najvjerojatnije se odvija preko

sljedećih reakcija:
CH3 O 2 .+NO2 → H 2 CO+ HNO3

OH .+NO 2 + M →HNO3 + M

Međutim, u nižim slojevima u atmosferi azot(IV)oksid, pod uticajem
ultravioletne radijacije, reaguje sa vodenom parom dajući azotnu i
azotastu kiselinu:
2NO2 + H 2 O→ HNO3 + HNO2

3NO2 +H 2 O→2 HNO 3 +NO
U atmosferi, pod uticajem Sunčeve radijacije, može doći do fotolize

nastale azotaste i azotne kiseline, odnosno nastalog nitrit i nitrat iona.
Tako se fotoliza azotne kiseline pod uticajem ultravioletne radijacije
talasne dužine od 290 do 400 nm odvija preko sljedeće reakcije:
HONO+hγ →OH .+NO
U troposferi nastanak nitrata, u najvećem obimu, ide preko sljedeće

reakcije:
NO2 +O 3 →NO3 .+ O2
Pod uticajem Sunčeve radijacije NO3. brzo fotolizira i reaguje sa NO.

Brzine ovih reakcija zavise od temperature.
Brzina nastanka nitrata u troposferi je mala kod reakcija između O. i NO 2,
OH. i HONO2 i kod fotolize HONO2.
Do fotolize NO3. dolazi u toku dana:
NO3 .+ hν →NO2 +O .
NO3 .+ hν →NO+O 2
Nitrat ion, pored njegove fotolize, reaguje sa azot(IV)oksidom:
NO3 .+ NO2 + M → N 2 O 5 + M
N 2 O 5 + M →NO3 .+ NO2 + M
Takođe, može se očekivati i rekacija:
NO3 .+ NO2 →NO 2 +NO+ O 2

Reakcija između azot(II)oksida i nitrat iona može biti dominantna reakcija
eliminacije nitrata u atmosferi koja sadrži azot(II)oksid:
NO3 .+NO→2 NO2
Aldehidi i alkeni reaguju sa nitro grupom u atmosferi:
NO3 .+CH2 O→HNO2 +HCO.

NO3 .+CH3 CHO→HNO2 +CH 3 CO .
NO3 .+C 3 H 6 →CH3 CHCH 2 ONO2
NO3 .+C 3 H 6 →CH3 CH (ONO2 )CH 2
Nastali slobodni radikali reaguju u atmosferi uz nastanak slobodnih

peroksiradikala koji dalje mogu oksidovati azot(II)oksid do alkosiradikala.
Prisutni hlor u vazduhu učestvuje u reakcijama sa nitratnom grupom:
Cl 2 +hν →2Cl .
Cl .+NO 3 .→ClO.+NO 2
ClO.+NO3 .→ClOO .+ NO2
ClOO .+ M →Cl .+ O 2 + M
Spajanjem azot (II)oksida sa nitratnom grupom u atmosferi nastaje

azot(V)oksid. Ova reakcija se odvija u toku noći kada koncentracija azot
(V)oksida može biti značajna. Pod uticajem toplote, azot(V)oksid se
raspada:
N 2 O 5 + M →NO 2 +NO3 .+ M
a, takođe, reaguje sa vodom dajući azotnu kiselinu:
N 2 O 5 +H 2 O→2HNO3
Azot(V)oksid ima značajnu ulogu u hemijskim procesima u atmosferi s

obzirom da nastaje u hladnim, a raspada se i reaguje u toplim
područjima, odnosno uz prisutnu Sunčevu radijaciju.

Na primjer, pod uticajem Sunčeve radijacije talasne dužine od 254 nm
dolazi do fotolize azot(V)oksida:
N 2 O 5 + hν→ NO2 +NO 3 .

N 2 O5 + hν→O .+NO2 + NO2
N 2 O 5 + hν→ NO+NO2 + O 2
Kao što se može vidjeti, kod fotolize, u najvećem obimu, nastaju

azot(IV)oksid i nitrat ion.
Peroksiradikali u prisustvu oksida azota dovode do nastanka
peroksialkilnitrata i peroksibenzonitrata u atmosferi. Pored
peroksiacetilnitrata (PAN, CH3C(O)-O-O-NO2) u atmosferi se može
očekivati i niz drugih peroksialkilnitrata:
- peroksipropionilnitrat (PPN, C2H5C(O)-O-O-NO2),
- peroksibenzoilnitrat (PBzN, C6H5C(O)-O-O-NO2),
- peroksimetakrililnitrat (MPAN, CH2=C(CH3)C(O)-O-O-NO2),
- peroksi(hidroksi)acetilnitrat (HPAN, HOCH2C(O)-O-O-NO2).
Peroksiacetilnitrat nastaje reakcijom peroksiacetilradikala sa azot

(IV)oksidom:
CH3 C(O)−O−O .+NO2 →CH3 C (O)OONO2
Oksidacijom ugljikovodika u atmosferi nastaju acetaldehid, aceton i

biacetili. Ova jedinjenja dovode do nastanka peroksiacetil radikala:
CH3 CHO+ OH . O⃗2 CH3 C (O )-O-O.+ H 2 O

CH3 CHO+ NO3 ⃗ O 2 CH3 C(O )-O-O .+HNO 3
CH3 COCH3 +hν O⃗2 CH 3 C (O)-O-O.+CH 3 .

CH3 COCOCH3 +hν O⃗2 2CH 3 C (O)-O-O.
Pored peroksiacetilnitrata u sličnim procesima nastaju i peroksiazotna

kiselina, peroksipropilnitrat i peroksibenzilnitrat.
Hlor prisutan u dimnim gasovima reaguje sa hidroksiradikalima uz
nastanak atomarnog hlora. Molekul hlora u atmosferi se cijepa na atome
i nakon toga stupa u reakcije. Najznačajnije reakcije hlora sa oksidima
azota, a koje se mogu očekivati u atmosferi, su:
Cl 2 +hν →Cl .+Cl .
Cl+ Cl .+ M →Cl2 + M
Cl .+O 2 + M →ClOO .+ M
ClOO .+ M →Cl .+ O 2 + M
ClOO .+NO→ClO .+ NO2
ClOO .+NO→ClNO .+O2
Cl .+NO+ M →ClNO .+ M
ClNO .+hν →Cl .+NO
Cl .+ClNO →NO+Cl 2
Cl .+NO 2 + M →ClNO2 + M
ClNO2 + hν →Cl .+NO2
Cl .+ClNO 2 →Cl2 +NO2
Cl .+O 3 →ClO .+O 2
ClO.+ NO→Cl .+NO2
Cl 2⃗
čestice produkti
Amonijak prisutan u atmosferi nastaje iz jedinjenja azota ili raspadanjem

azotnih đubriva u tlu. Dolaskom u atmosferu prelazi u azot(II)oksid preko
slijedećih reakcija:
NH 3 +OH .→NH 2 .+ H 2 O
NH 2 .+ HOO.→NH 3 +O2
NH 2 .+ NO→ N 2 + H 2 O
NH 2 .+ NO2 → N 2 O+ H 2 O
NH 2 .+O 3 →NH 2 O .+O2 →HNO .+NO x
Ugljikovodici
Ugljikovodici su hemijska jedinjenja sastavljena samo od ugljika i vodika.

Njihova isparljivost opada sa porastom molekulske mase tako da se u
atmosferi mogu pojaviti jedinjenja sa jednim do četiri C-atoma; eteri

atoma ugljika (C1 do C4). Ostali ugljikovodici (do 12 C-atoma) se javljaju u
manjim količinama ali su znatno toksičniji i opasniji po okolinu.
U atmosferi može biti prisutan veliki broj ugljikovodika tako da se u
urbanim sredinama može naći i preko stotinu različitih ugljikovodika.
Alkani ili parafini su ugljikovodici otvorenog lanca ugljikovih atoma na
koje su vezani atomi vodika. Opća hemijska formula im je CnH2n+2 (n =
1,2...). Njihovi predstavnici su metan (CH 4), etan (C2H6), propan (C3H8),
butan (C4H10). Atomi ugljika mogu biti poredani i u prstenaste strukture i
ta jedinjenja se nazivaju cikloalkani (CnH2n) (n = 3,4,5..).
Uklanjanjem jednog atoma vodika iz alkana, odgovarajući atom ugljika
zadržava jedan nespareni elektronski par pa molekula postaje slobodni
radikal, u ovom slučaju alkil radikal. Alkil radikali su metil ( .CH3-), etil (.CH2-
CH3-), propil (.CH3-CH2-CH3-), i td. Oni su vrlo reaktivni i važni polutanti u
hemiji atmosfere.
Alkeni (olefini) su ugljikovodici u kojima su dva susjedna atoma ugljika
povezana dvostrukom vezom. Primjeri alkena su eten (CH 2=CH2), propen
(CH3-CH=CH2), 1-buten (CH3-CH2CH=CH3), itd. Oni su zbog dvostruke veze
mnogo reaktivniji od alkana.
Alkeni kao i alkani se mogu poredati u prstenaste strukture, čineći
posebnu klasu ugljikovodika koji se nazivaju aromatski ugljikovodici.
Najjednostavniji predstavnik ove klase je benzen, C 6H6, sa prstenastom
strukturom, kao i supstituisani benzeni: toluen, ksilen i stiren.
Aromatski ugljikovodici reaguju supstitucijom, a po reaktivnosti dolaze
između parafina i olefina.
U sastav ugljikovodika može ući jedan ili više atoma halogenih elemenata
(hlor), zatim azot, sumpor, fosfor i drugi. Po svojoj toksičnosti posebno se
ističu hlorirani ugljikovodici.
Sa stanovišta aerozagađenja, najvažniji su gasoviti i isparljivi (volatilni)
ugljikovodici. Teži ugljikovodici se javljaju kao tečnosti, a vrlo teški mogu
biti u čvrstom stanju na običnoj temperaturi.
Volatilna organska jedinjenja u atmosferi reaguju sa prisutnim
jedinjenjima dajući kao proizvod sekundarne polutante i reakcione
intermedijere koji imaju značajnu ulogu kao polutanti. Na njihov sadržaj i
boravak u atmosferi utiče Sunčeva radijacija i ostali prisutni polutanti koji
učestvuju u fotolitičkom ciklusu.
U zavisnosti od vrste ugljikovodika, brzine ovih reakcija su različite i
zavise od niza drugih faktora. Najčešći procesi sa kojima počinju reakcije
ovih jedinjenja su procesi oksidacije uz pomoć atomarnog kisika, koji se
oslobađa u fotolitičkom ciklusu ili nastaje disocijacijom molekula kisika, ili
uz pomoć hidroksilne grupe.

Procesi oksidacije ugljikovodika u atmosferi su složeni i dešavaju se
konstantno.Na primjer, oksidacija alkena se odvija preko sljedećih
osnovnih reakcija:
RCHO →RO2 + HCO.+CO

HCHO →2HOO .+ CO
ALK +OH¿ →RO2
RCHO →RO2 + HOO.+CO
HCHO →2H2 O+CO
HOO.+ NO→NO2 + OH .
CO+OH . ⃗
O 2 HOO.+CO 2
HCHO →CO +H 2
RCO3 + NO2 →PAN
RCO3 +NO→NO2 +RO 2 +CO2
PAN→RCO3 + NO2
ALK - alken
PAN - peroksiacetilnitrat
Aromatski ugljikovodici reaguju u atmosferi najčešće sa hidroksidnom

grupom pri čemu dolazi do nastanka nezasićenih 1,4-dikarbonila opšte
formule R1 - CO - CH = CH - CO - R 2. R1 i R2 može da bude vodonikov atom
ili alkil grupa. Pri reakciji aromatskih ugljikovodonika sa hidroksilnom
grupom nastaje anhidrid maleinske kiseline. Od 1,4-dikarbonila, koji
nastaju u atmosferi kao proizvod reakcije hidroksidne grupe i aromatskih
ugljikovodika, najčešće nastaje 3-heksan-2,5-dien. Nezasićeni 1,4-
dikarbonil dalje reaguje u atmosferi uz nastanak različitih jedinjenja.
Reakcije metana
Oksidacija metana u atmosferi počinje sa hidroksidnom grupom:
OH .+CH 4 →CH 3 .+H 2 O
Ukoliko su koncentracije oksida azota (NO x) u atmosferi niske tada se

reakcije odvijaju na sijedeći način:

CH3 .+O 2 +M →CH3 O2 .+M
CH3 O2 .+ HOO.→CH 3 OOH+O 2
CH3 OOH+OH .→CH2 OOH+H 2 O
CH 2 OOH+ M →CH 2 O+OH .+ M
Kod visokih koncentracija hidroksidne grupe dolazi do eliminacije CH 2O:
CH 2 O+ OH .→H 2 O+CHO .
CHO.+O 2 →CO+HOO .
Oksidacija CH2O može da ide i preko drugog mehanizma:
CH 2 O+ hν →HCO.+ H .
H .+O2 + M →HOO.+ M
HCO+O2 →CO+ HOO.
Kod visokih koncentracija oksida azota oksidacija metana ide preko

sijedećih mehanizama:
CH 4 + OH→CH3 .+ H 2 O
CH3 .+O 2 +M →CH3 O2 .+M
CH3 O2 .+NO→CH3 O.+NO 2
CH3 O.+O 2 →CH 3 O+HOO .
Sumarno, reakcije oksidacije metana mogu se prikazati:
1.
CH 4 +3OH .+2O 2 →3H 2 O+HOO .+CO2
2.
CH 4 +3O2 + 2OH .→2H 2 O+2HOO.+ CO2
3.
CH 4 + NO+4O 2 +3OH . →2H 2 O +NO 2 +3HOO.+CO 2
4.
CH 4 + NO+5O2 +2OH .→ H 2 O+NO2 + 4HOO.+ CO2
Kod svih reakcija oksidacije metana dolazi do konverzije hidroksidne

grupe u hidroperoksidnu grupu. Reakcije (3 i 4) dovode do nastanka
ozona, s obzirom da dolazi do nastanka azot(IV)oksida koji dalje
učestvuje u fotolitičkom ciklusu.
Reakcije etana
C2 H 6 +OH .→C 2 H 5 .+ H 2 O
C2 H 5 .+O2 →C2 H 5 O2 .
C2 H 5 O 2 .+NO→C2 H 5 O .+NO 2
C2 H 5 O .→HCHO+CH3
C2 H 5 O .+O 2 →CH 3 CHO+HO2 .
CH3 CHO.+hν →CH 3 .+CHO.
CH3 CHO.+OH .→CH 3 CO.+H 2 O
CH3 CO .+O2 →CH3 COO2 .
CH3 COO2 .+ NO→CH3 +CO2 +NO2
CH3 COO2 .+NO2 →CH 3 COO2 NO 2 (PAN)
PAN→CH3 COO2 .+NO2
Reakcije etena
C2 H 4 + OH .→CH 2 CH 2 OH .
CH 2 CH2 +O 2 →CH2 OCH 2 OH .
CH 2 CH2 OH .+NO→CH2 OCH2 OH .+ NO2
CH 2 CH2 OH .+O 2 →HCHO+HCHO +HO2 .
C2 H 4 +O3 →HCHO+CH 2 O2 .
CH 2 CH2 .+2 O 2 →HO 2.+HO2 .+CO 2
Reakcije propena
C3 H 6 +OH .→CH 3 CH2 CH2 OH .

CH3 CH2 CH 2 OH .+O2 →CH 3 CHO2 CH 2 OH .
CH3 CHO2 CH2 OH .+NO→CH3 CHOCH 2 OH .+NO2

CH3 CHOCH2 OH .+O2 →CH 3 CHO+HCHO+HO2
C 3 H 6 +nO 3 →HCHO+ CH3 O 2 +HO2 + CO2
→CH3 CHO+HO2 .+CO2
Reakcije n-butana
nC4 H 10 +OH .→ sek .C 4 H 9 +H 2 O

sek .C 4 H 9 +O2 →sek . C 4 H 9 O2 .
NO+sek . C 4 H 9 O2 .→sek .C 4 H 9 O.+NO2
sek .C 4 H 9 O2 .+O2 →HO2 .+CH 3 COC2 H 5
sek .C 4 H 9 O.→CH 3 CHO+C2 H 5 .
CH3 COC2 H 5 +hν →C2 H 5 .+CH3 CO .
CH3 COC2 H 5 +OH .→CH3 COCHCH3 .+H 2 O
CH3 COCHCH3 .+O 2 →CH3 COCHO2 CH3 .
CH3 COCHO2 CH3 .+NO→CH3 COCHOCH3 .+NO 2
CH3 COCHOCH3 .+O 2 →CH 3 COCOCH 3 .+HO 2 .
CH3 COCOCH3 .+hν →CH3 CO .+CH 3 CO .
Mehanizam reakcije ozona sa alkenima u gasovitoj fazi odvija se u dvije

faze. U prvoj fazi dolazi do adicije ozona na dvostruku vezu > C= C< uz
nastanak ozonida koji je energetski bogat. U drugoj fazi ozonid se brzo
razlaže do karbonila i energetski bogatih biradikala.Energetski bogati
biradikali se dalje razlažu ili stabilizuju kolizijom sa drugim molekulima:
M
R1R2COO.
+
[ R1 R2 COO ] +
Produkti razlaganja
Kao produkti razlaganja mogu biti hidroksidne grupe. U kom dijelu

procesa nastaje hidroksidna grupa nije potpuno dokazano, mada se može
očekivati da nastaje iz reakcija energetski bogatih radikala. Kao primjer
može da posluži reakcija ozona sa 2,3-dimetil-2-butenom:
+ +
O 3 +( CH3 )2 C=C ( CH3 )2 → [ ozonid ]+ →CH3 C ( O) CH3 + [( CH 3 )2 COO ]+
M
(CH3)2COO.
+
[ R1 R2 COO ] +
+
[ CH 3 C(OOH )=CH 2 ]+
Do nastanka hidroksidnih grupa preko ovih reakcija dolazi i bez prisustva

Sunčeve radijacije.
Parcijalno oksidovani ugljikovodici u atmosferi stupaju u reakcije
dovodeći do značajnijih hemijskih procesa. Posebno su značajne reakcije
parcijalno oksidovanih ugljikovodika sa hidroksilnom grupom koje
dovode do nastanka CH3O.
OH .+CH 3 OH→CH 3 O.+H 2 O→CH 2 OH .+H 2 O

OH .+C 2 H 4 O→CH 2 CHO.+H 2 O→CH 3 CO .+ H 2 O
Kod reakcija etilenoksida sa hidroksilnom grupom nastaje viniloksiradikal

(CH2CHO.).
Reakcije benzena
Reakcije oksidacije benzena, kod nižih temperatura, idu preko sljedećih

mehanizama otcijepljenog vodikovog atoma uz pomoć molekularnog
kisika:
C6 H 6 +O 2 →C 6 H 5 .+ HO2 .
Nakon ove faze dolazi do nastanka benzen peroksida:
C6 H 5 .+O2 →C 6 H 5 OO .

Pored ove rekacije može se očekivati da, kao oksidacioni produkt,
nastane fenol, preko sljedećih reakcija:
C6 H 5 OO .+C6 H 6 →C 6 H 5 O.+C 6 H 5 OH
C6 H 5 O.+C 6 H 6 →C 6 H 5 OH+C 6 H 5 .
C6 H 5 OH+O2 →C 6 H 4 (OH ).+HOO.
C6 H 5 (OH ).+C 6 H 6 →C6 H 5 O.+C 6 H 4 (OH )2 →
C6 H 4 (OH )O .+C6 H 4 OH
C6 H 4 (OH )O .+C6 H 6 →C6 H 4 (OH )2 +C6 H 5 .
Nastali dvohidroksidni fenoli su nestabilni pa reaguju sa kisikom tako da

preko hidrohinona, dovode do nastanka etina i maleinske kiseline.
Reakcije toluena
Reakcija toluena sa hidroksidnom grupom ide preko dva mehanizma:

- pripajanje hidroksidne grupe u aromatski prsten i
- izdvajanje vodikovog atoma iz metil grupe.
Reakcija pripajanja hidroksidne grupe se u najvećem obimu dešava u orto

položaju. Adukt toluen-OH reaguje sa kisikom ili azot(IV)oksidom.
Reakcije terpenskih ugljikovodika
Ugljikovodične monoterpene (C10H16) emituje u atmosferu u velikom

obimu vegetacija. Ova jedinjenja u atmosferskim uslovima su veoma
reaktivna tako da reaguju sa hidroksilnom grupom, oksidima azota,
ozonom, atomarnim kisikom i dr.
Procese oksidacije ugljikovodika ubrzavaju prisutni metalni ioni u
atmosferi. Pojedini metali ili njihovi kompleksi mogu dovesti do
katalitičke autooksidacije ugljikovodika ili drugih organskih materija koje
su prisutne u aerosolima. Tako se mogu očekivati sljedeće reakcije:
2+ 3+ −
M +O 2 ⇔ M −O 2
M 3+ +O 2 .+ RH ⇔ M 2+ + R .+HOO .
M 3+ −O2 .+RH ⇔ M 3+ +O 2 H .+ R .
M 3+ −O2 .+RH ⇔ M 3+ + R ..+ HOO.

HOO.+H .⇔ H 2 O2
M2+ je obično kobalt ili njegova kompleksna jedinjenja. Kao primjer može
poslužiti mehanizam autooksidacije metilinoleata uz katalizator Co(II).
Co(II)+O 2 ⇔Co(II )−O2
Co(II)+RH ⇔ Co(II)RH
Co(II)O 2 +CO (II)RH→Co(II )+CO(III )+ HOO.
Co(II)O2 . RH→CO( III) R+HOO.
Reakcije karbonilnih jedinjenja
Pored ugljikovodika u atmosferi su prisutni pojedini aldehidi koji su

primarno emitovani ili nastaju iz ugljikovodika u atmosferi preko
fotolitičkog ciklusa. Tako, acetaldehid nastaje u troposferi oksidacijom
nemetanskih ugljikovodika. Nastanak acetaldehida u atmosferi iz etana
odvija se preko sljedećih reakcionih mehanizama:
CH3 −CH 3 +OH→CH3 CH2 .+H 2 O

CH3 CH2 .+O2 +M →CH 3 CH 2 OO.+M
CH3 CH2 OO .+HOO .→CH3 CH 2 OOH .+O2
CH3 CH2 OOH .+hν →CH 3 CH2 O .+OH .
CH3 CH2 O .+NO→CH 3 CH 2 O .+NO 2
CH3 CH2 O .+O 2 →CH 3 CHO.+HOO.
Aldehidi nastaju u toku noći, a dominantni izvori se reakcije alkena sa

ozonom i nitro grupom. U jutarnjim satima aldehidi nastaju reakcijom
hidroksidne grupe sa alkanima i alkenima. Brzine reakcija sa alkenima su
daleko veće od brzina reakcija sa alkanima ili aromatima.
Fotohemijska oksidacija acetaldehida, koja je važna kod nastanka
fotohemijskog smoga, dovodi do nastanka sljedećih produkata:
CH3 CHO→CH 3 .+HCO .

→CO+CH 4
→CH3 CO.+H .

Acetaldehid, kao i drugi aldehidi u atmosferi stupaju u reakcije sa
hidroksidnom grupom gdje, pored nastanka peroksiacetil radikala,
najčešće nastaju metil i formil radikali:
CH3 CHO h⃗ν CH3 .+CHO .

CH3 CHO+OH .→CH3 CO .+H 2 O
CH3 CO .+O2 →CH3 C (O)OO .
CH3 C(O)OO .+NO→CH 3 C (O )O .+NO 2
CH3 C(O)O .→CH 3 +CO2
Acetilaldehid u atmosferi preko reakcija sa perhidroksidnom grupom

dovodi do nastanka acetatne kiseline. Reakcija ide preko nastanka
kompleksnih intermedijera:
HOO.+CH3 CHO→( HO2 CH3 CHO) kompleks A
Kompleks A novim intramolekularnim rasporedom daje peroksiradikal B:
O OH
CH3 C CH3 C
OOH OO.
H H
Kompleks A Kompleks B
Dva peroksiradikala prelaze u oksi radikal C koji može reagovati sa O 2 uz

nastanak kiseline:

OH
C + O2
2B 2 CH3
HO.
Kompleks C
Kompleks
C+O2 →CH3 COOH +HOO .
Vjerojatno je ovo glavni mehanizam nastanka acetatne kiseline u

atmosferi koja dovodi do povećanja kiselosti padavina.
Fotohemijska oksidacija formaldehida, acetaldehida i propionaldehida u
prisustvu azot monoksida i azot dioksida, ide preko sljedećih reakcija:
HOO.+ NO→NO2 + OH .
HCHO+ hν ⃗2O2 2HOO .+CO
HCHO .+hν → H 2 +CO
HCHO+ OH . O⃗2 HOO.+CO+ H 2 O
CH3 CHO+ hν ⃗2O2 CH 3 O 2 .+ HOO.+CO
CH3 CHO+OH . O⃗2 CH3 C (O )O2 +H 2 O

CH3 C(O)O 2 + NO O⃗2 NO+CH3 O2 .+CO 2
CH3 C(O)O 2 +NO2 →CH 3 C(O )O 2 NO 2 (PAN )
PAN→CH3 C(O)O2 .+NO 2
CH3 O2 .+NO→CH3 O.+NO 2
CH3 CO .+O 2 →HCHO+HOO.
NO2 +OH .→HNO3
Prelazak azot(II)oksida u azot(IV)oksid zavisi od prisustva ovih aldehida,

prisustva hidroksidne grupe, kao i od fotolitičkih procesa. Pri tome se
mogu očekivati sljedeće reakcije:
NO2 +hν O⃗2 NO+O 3

NO+O 3 O⃗2 NO 2 +O2
HOO.+ NO→NO2 + OH .+C3
HCHO+ hν 2⃗O2 2HOO.+CO +C 4
HCHO+ hν →H 2 +CO
HCHO+OH . O⃗2 HOO.+CO+H 2 O+C 6
CH3 CHO(a)+hν ⃗
2O2 CH3 O 2 .+ HOO.+CO+C 7
Propionaldehid i acetaldehid imaju iste reakcione mehanizme. Uz

prisustvo aldehida i NOx dolazi do nastanka O3:
CH3 CHO(a)+OH . ⃗
O2 CH3 C(O )O 2 .+H 2 O+C 8
CH3 C(O)O2 .+NO ⃗O2 NO2 + CH3 O 2 .+CO 2 +C 9

CH3 C(O)O2 .+NO 2 →CH3 C (O)O2 NO2 (PAN)
PAN→CH3 C(O)O2 .+NO 2
CH3 O2 .+NO→CH3 O.+NO 2 +C 12
CH3 O.+O 2 →HCHO+HOO .+C 13
HCHOI+hν ⃗
2O2 2HOO .+CO+C 15
HCHOI+hν → H 2 .+CO+C 16
HCHOI  OH. 
O2
HOO.  CO  H 2 O  C17
CH3 CHO(b)+hν ⃗
2O2 CH3 O 2 .+ HOO.+CO+C 18
CH3 CHO(b)+OH . ⃗
O2 CH3 C(O )O 2 .+ H 2 O+C 19
HCHOI - inicijalno prisutni formaldehid
C1 C2, C3,..., C19 - fiktivno izmišljeno nastali produkti
Rakcije m-ksilena
m-ksilen reaguje sa hidroksidnom grupom. Reakcija se najvjerovatnije

odvija na sljedeći način:
HCOCCH3 CHCHO .+OH .→HCOCCH3 CHOHCHO.

HCOCCH 3 CHOHCHO .+O2 →HCOCO2 CH 3 CHOHCHO .
HCOCO2 CH 3 CHOHCHO .+NO→CHOCOCH3 CHOHCHO.+NO 2

CHOCOCH3 CHOHCHO .+O2 →CHOCHO +CH3 COCHO+HO2 .
CHOCHO.+hγ→HCHO+CO
CH3 CH3
+ OH.
CH3
OH
O2 O
O
OH OH
O O2 O
O O
O
OH O. OH
O NO O
O O
O O.
O. OH OH
O
+ O2 CH3COCHO + HCOCHOCH3CHO
O
O.
OH
Reakcije halogenih organskih jedinjenja
U atmosferu se emituje velika količina hloriranih ugljikovodika koji u

atmosferi učestvuju u procesima hemijskih transformacija. Ova
jedinjenja, kao što su metilhloform - CH 3CCl3, metilhlorid - CH3Cl,
metilenhlorid - CH2Cl2 i metilhlorofluoro jedinjenja, nakon emisije
difundiraju u atmosferu. Pod uticajem Sunčeve radijacije u stratosferi
podliježu fotolizi, uz oslobađanje hlora, koji reaguje sa ozonom,
razbijajući ovaj molekul:
Cl .+O 3 →ClO .+O 2

ClO.+O 3 →ClO.+O2
Hlorirana organska jedinjenja reaguju sa hidroksilnom grupom pri čemu

nastaju različiti intermedijeri. Tako metilhloroform reaguje sa
hidroksilnom grupom:
CH3 CCl3 +OH . →CCl 3 CH2 .+H 2 O
Ova reakcija je spora tako da metilhloroform u atmosferi podliježe

hidrolizi:
CH3 CCl3 + hν(270−240nm )→CH 3 CCl2 .+Cl .
Fotoliza smješe hlora i metilhloroforma u prisustvu kisika ide preko

reakcija kod kojih su hloral i fozgen jedini proizvodi oksidacije koji u
molekulu sadrže hlor. Istraživanja su pokazala da su moguće i sljedeće
reakcije:
Cl 2 +hυ( λ=360nm )→2Cl .

Cl .+CH 3 CCl3 →CCl3 CH 2 .+ HCl
CCl3 CH 2 .+O2 →CCl3 CH2 O2 .
2CCl3 CH 2 O2 .→2CCl 3 CH2 O .+O2
CCl3 CH 2 O.+O2 →CCl3 CH 2 O.+HOO.
Cl+CCl3 CHO. →CCl 3 CO .+HCl
CCl3 CO .→CCl3 .+CO
CCl3 CO .+O2 →CCl3 COO2 .
2CCl3 COO2 .→2 CCl3 CO2 .+O2
CCl3 CO 2 .→CCl3 .+CO2
CCl3 .+O2 →CCl 3 O2 .
CCl3 O .→CCl2 .+Cl .
Metilhlorid, CH3Cl, u atmosferi reaguje sa hidroksidnom grupom. Ova

reakcija je veoma spora tako da se može očekivati i fotoliza ovog
jedinjenja:
CH3 Cl→CH 2 Cl2 .+H
CH 2 Cl .+OH .→produkti
OH .+CH 3 + M →CH3 OH+ M
OH .+Cl .+ M →HOCl+ M
CH3 ClOH .→H 2 O+ CH2 Cl .
Metilenhlorid, CH2Cl2, također reguje u atmosferi sa hidroksilnom

grupom. Ova reakcija je veoma brza tako da se ne može očekivati pojava
hlora u stratosferi po ovoj osnovi.
Halogenirani metan u gornjem sloju atmosfere podliježe fotolizi pri čemu
nastaju radikali, uz oslobađanje atoma halogena:
CX 3 Cl+hν →CX 3 .+Cl .
Atom hlora reaguje na opisani način, dok radikal, koji u sebi može da
sadrži halogeni atom, također, reaguje. Uzme li se da CX 3 predstavlja CF3
mogu se, također, očekivati njegove reakcije sa ozonom i kisikom:
CF3 .+O 3 →CF3 O .+O 2

CF 3 .+O2 →CF 3 O2 .
Hemijska veza CF3-O2 je dosta jaka tako da su reakcije disocijacije, kao što
je:
CF 3 O2 .→CF2 O .+OF
malo vjerovatne.
Teorijski su moguće sljedeće reakcije ovog molekula:
2CF3 O 2 .→2 CF 3 O .+O2

CF3 O 2 .+HOO.→CF3 O 2 H .+O2
CF3 O2 .+NO2 →CF3 NO2 .
CF 3 O2 .+NO→CF 3 O .+NO2 .

CF 3 O.+ NO2 →CF 3 ONO 2 .
CF3 O.+NO2 →CF2 O .+NO2 F
CF3 O.+HOO.→CF3 OH .+O2
CF3 O.+O 2 →CF3 O .+FO 2
Najveća količina ugljikovodika u atmosferi potiče iz prirodnih izvora.

Glavni procesi u prirodi pri kojima dolazi do emisije ugljikovodika su
anaerobno raspadanje organske materije, šumski požari i vegetacijska
respiracija. Procjenjuje se da globalna emisija ugljikovodika iz prirodnih
izvora iznosi 3 x 108 tona godišnje u čemu najveći udio ima metan, CH 4.
Metan je hemijski inertan i ne smatra se zagađivačem vazduha.
Emisija ugljikovodika i drugih isparljivih organskih jedinjenja u atmosferu
iz urbanih i industrijskih područja kao posljedica cjelokupne ljudske
aktivnosti je veoma značajna. Glavni emiteri su motorna vozila (oko 50%),
industrijski procesi (do 15%), isparavanje rastvarača (do 10%) i drugi
izvori (izgaranje fosilnih goriva, šumski požari, požari na deponijama,
upotreba organskih rastvarača i boja i dr.).
Računa se da danas u svijetu ima oko 500 miliona automobila. Tri su
glavna izvora ugljikovodika kod automobila: izduvni gasovi (60%), uljni
sistem (20%) i rezervoar i karburatorski sistem (20%). Količina emitovanih
ugljikovodika zavisi od konstrukcije motora, njegovog rada i od vrste
goriva koje se koristi. Benzinski motori su veći emiteri od dizel-motora.
Avioni emituju ugljikovodonike uglavnom putem izduvnih gasova pošto
većina ima gorivo sa dosta visokom tačkom ključanja.
Od stacionarnih izvora ugljikovodika najveći su: postrojenja za preradu
nafte, transport i distribucija nafte i njenih derivata, isparavanje
organskih rastvarača i izgaranje fosilnih goriva. Drugi emiteri su
farmaceutska industrija, industrija gume i plastike, industrija boja i
lakova, procesi odmašćivanja metala, procesi hemijskog čišćenja i dr.
Također, kod proizvodnje metalurškog koksa emituju se značajne količine
različitih ugljikovodonika.
Koncentracije ugljikovodika u urbanim sredinama variraju u toku dana i
najveće su u satima intenzivnog saobraćaja. Uočeno je također, da se
najveće koncentracije javljaju u toku jeseni.
Fotohemijski oksidansi
Fotohemijski oksidansi su polutanti koji nastaju iz primarno emitovanih

polutanata putem fotohemijskih procesa u atmosferi. Oni mogu
oksidovati jedinjenja u atmosferi koje u normalnim uslovima kisik ne
može oksidovati. Nazivaju se fotohemijski oksidansi jer nastaju u
procesima fotohemijske oksidacije u atmosferi. Najpoznatiji su ozon (O 3) i
peroksiacetilnitrat (PAN).
Ozon je alotropska modifikacija kisika. To je gas bez boje, tačke ključanja -
111,9 oC i gustoće u odnosu na vazduh 1,658.
Peroksiacetilnitrat je bezbojana tečnost, relativne moleklske mase 121.
Raspada se na povišenoj temperaturi.
Peroksiacetilnitrat nastaje reakcijom peroksiacetilradikala sa azot
(IV)oksidom:
CH3 C(O)−O−O+NO 2 →CH3 C(O)OONO2
Fotohemijski oksidansi nastaju u atmosferi putem fotolitičkog ciklusa

(slika 6.8.). Azot(IV)oksid se pod uticajem Sunčeve energije (UV zraka)
razlaže na azot (II)oksid i atomarni kisik. Nastali atom kisika reaguje sa
molekulom kisika pri čemu nastaje ozon.
O2
Azot dioksid
(NO2)
Sunčeva
energija
Azot
monoksid
(NO)
Ozon
(O3)
Atomarni kisik
(O.)
Molekula
kisika
(O2)
Slika 6.8. Fotolitički ciklus atmosferskog azot(IV)oksida

Daljom reakcijom nastalog ozona sa azot(II)oksidom stvara se ponovo
azot(IV)oksid. Na taj način, stvara se određena ravnoteža među
komponentama i njihovo kruženje iz jednog oblika u drugi. Nastali ozon
ima višak energije i brzo se razlaže do O 2 i O. Stabilan oblik molekule
ozona se dešava zbog sudara sa drugim molekulima u atmosferi.
Ugljikovodici (nezasićeni) prisutni u atmosferi kao što su olefini i
supstituirani aromati, također, djeluju na fotolitički ciklus. Atomarni kisik
nastao disocijacijom azot(IV)oksida reaguje sa ugljikovodicima dajući
oksidovana jedinjenja i slobodne radikale. Oni dalje reaguju sa azot
(II)oksidom dovodeći do nastanka azot (IV)oksida. Na taj način, ne dolazi
do reakcije azot (II)oksida i ozona, te ozon, uz prenos viška energije na
druge molekule, i azot (IV)oksid izlaze iz ciklusa kao stabilni molekuli(slika
6.9).
NO2
h
NO
RO2 RH
OKSIDOVANI
SLOBODNI
RADIKAL
+ O2
Ozon
(O3)
O.
O2
Slika 6.9. Fotolitički ciklus uz učešće ugljikovodika

Oksidaciju ugljikovodika mogu vršiti i atom kisika i ozon, ali je reakcija
oksidacije sa atomarnim kisikom 108 puta brža nego sa ozonom.
Dio ozona nastaje i prirodnim putem u gornjim slojevima atmosfere gdje
na visinama između 15.000 i 37.000 m ozon nastaje djelovanjem solarne
radijacije. Ultravioletne zrake talasnih dužina ispod 245 nm dovode do
fotolize molekula kisika do dva atoma kisika. Nastali atomarni kisik se
zatim jedini sa molekulskim kisikom i tako nastaje ozon.
Takođe, prirodni izvor ozona su električna pražnjenja u atmosferi.
Peroksiacetil nitrat nastaje u atmosferi na razne načine, a jedna od
mogućnosti je da ugljikovodici kao aldehidi reaguju sa kisikom uz
formiranje peroksiacetil radikala koji reaguje sa azot dioksidom uz
formiranje peroksiacetil nitrata.
Najveći dio ozona se nalazi u stratosferi gdje on služi kao apsorber UV
zračenja. Zbog toga je njegova uloga veoma značajna jer štiti živi svijet od
prekomjerne radijacije. Međutim, posljednjih decenija primijećene su
rupe u ozonskom omotaču prije svega na polovima Antarktiku i Arktiku.
Na pojedinim dijelovima omotača koncentracija ozona je smanjena ispod
50%. Smanjenje sadržaja ozona u ozonskom omotaču dovodi do većeg
prodora UV zračenja do Zemlje što se ogleda u ugroženom živom svijetu
na Zemlji. Povećanje oboljenja raka kože se dovodi u direktnu vezu sa
oštećenjem ozonskog omotača što je već globalni problem čovječanstva
današnjice i budućnosti.
Osnovnim uzrokom oštećenja i smanjenja ozonskog omotača se smatra
emisija pojedinih jedinjenja u gornje slojeve atmosfere. To su jedinjenja
koja sadrže atome hlora i broma kao što su CFC i haloni. Smatra se da
jedan atom hlora razara od 10.000 do 100.000 molekula ozona. CFC
jedinjenja se koriste u sprejovima za parfeme, dezodoranse, lakovima za
kosu, insekticidima, u sistemima za hlađenje i dr.
Ugljik (II)oksid
Ugljik(II)oksid je jedan od najrasprostranjenijih polutanata atmosfere.

Nastaje prilikom nepotpunog sagorijevanja fosilnih goriva u energetskim
postrojenjima, automobilima i domaćinstvima i pri različitim industrijskim
procesima. Takođe, značajni su i prirodni izvori čije količine su skoro
jednake količinama antropogenog porijekla. Najvažniji prirodni izvori su
alge u okeanima, morima i jezerima.
Ugljik (II)oksid je gas bez mirisa i ukusa i nešto je lakši od vazduha tako da
se nalazi u nižim slojevima vazduha. Zapaljiv je i gori svjetloplavim
plamenom. Ne pomaže gorenje. Rastvorljiv je u vodi.

Glavni izvori su:
- motorna vozila;
- sagorijevanje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva (energetska
postrojenja), i
- industrijski procesi.
Motorna vozila (saobraćaj) su najveći pojedinačni emiteri ugljik (II)oksida

u atmosferu sa učešćem od preko 60% od ukupno emitovanog ugljik
(II)oksida (u SAD se računa i do 75%).
Od industrijskih procesa, značajni emiteri ugljik (II)oksida su:
- rafinerije nafte,
- visoke peći,
- fabrike papira,
- postrojenja za proizvodnju čađi i
- postrojenja za proizvodnju građevinskog materijala.
Pored toga, tu spadaju i industrijski procesi proizvodnje formaldehida,

amonijaka i metanola, organska hemijska industrija i dr. Deponije čvrstog
otpada, zbog pojava požara su također, izvori ugljik (II)oksida. Tu su i
kontrolisani i nekontrolisani šumski požari, izgaranje otpada u
poljoprivredi, požari u rudnicima uglja i dr.
Koncentracija ugljik (II)oksida u nezagađenoj atmosferi je mala i kreće se
od 0,008 do 0,174 ppm. U urbanim područjima SAD koncentracije
ugljik(II)oksida iznose do nekoliko ppm, a maksimalne koncentracije
mogu biti i do nekoliko desetina ppm.
Količina ugljik(II)oksida u urbanim područjima varira zavisno od
vremenskog perioda i lokacije. Pošto su glavni emiteri ugljik(II)oksida
motorna vozila to je i njegova koncentracija u direktnoj zavisnosti od
kretanja motornih vozila. U pravilu, najveće su koncentracije u jutarnjim i
popodnevnim satima kada je i intenzitet saobraćaja najveći.
Računa se da se u svijetu emituje oko 200 miliona tona ugljik (II)oksida iz
antropogenih izvora. Ukoliko ne bi bilo procesa koji eliminišu
ugljik(II)oksid iz atmosfere, došlo bi do nagomilavanja ogromnih količina
ovog polutanta što bi imalo nesagledive poslijedice. Iako je vrijeme
života ovog polutanta u atmosferi oko 3 godine, ipak ne dolazi do
njegovog znatnog povećanja zbog odvijanja procesa kojima se on
eliminiše.
Ugljik(II)oksid iz donjih slojeva atmosfere može se vazdušnim strujanjima
prenijeti u veće visine gdje uz pomoć ultravioletnih zraka i prisutnog azot
(IV)oksida prelazi u ugljik(IV)oksid. Takođe, ugljik (II)oksid u kontaktu sa

tlom može da se oksiduje do ugljik(IV)oksida, a može se prevesti i u
metan uz pomoć anaerobnih mikroorganizama, koji proizvode metan.
Isto tako, logična je pretpostavka da se eliminacija ugljik (II)oksida iz
atmosfere vrši sorpcijom na čestice vode okeana i mora. Ugljik(II)oksid se
rastvara u vodi pa se pretpostavlja da se njegov dio eliminiše na ovaj
način.
Ugljik(IV)oksid
Ugljik(IV)oksid je važan sastojak atmosfere. To je gas bez boje i mirisa. U

atmosferu dolazi iz prirodnih i antropogenih izvora. Prirodnim putem
nastaje biološkom razgradnjom (oksidacijom) organske materije pod
djelovanjem mikroorganizama. Glavni izvor antropogenog porijekla je
izgaranje fosilnih goriva. Procjenjuje se da je količina ugljik(IV)oksida
emitovana izgaranjem oko 9 x 10 9 t/god. Polovina ovog gasa zaostaje u
atmosferi dok se druga polovina apsorbuje u morima i okeanima ili je
koriste biljke u procesu fotosinteze. Zbog dobre rastvorljivosti u vodi,
računa se da je sadržaj CO2 u morima i okeanima 60 puta veći u vodi nego
u atmosferi. Na taj način, vodeni sistem Zemlje je glavni regulator
sadržaja CO2 u atmosferi.
Zbog ljudske aktivnosti, koncentracija ugljik(IV)oksida u atmosferi se
stalno povećava tako da u odnosu na pred industrijsku eru njegova
koncentracija je povećana u atmosferi za 25%. Dok se posljednjih godina
ovaj trend u najrazvijenijim zemljama kontroliše i drži na istom nivou ili
smanjuje, primijetan je povećani rast u zemljama u razvoju.
Ugljik(IV)oksid je inertan gas ali može štetno djelovati na čovjeka i
vegetaciju ukoliko je prisutan u većim koncentracijama. Povećani sadržaj
ovog gasa zajedno sa vodenom parom i drugim gasovima (metan, oksidi
azota) stvara jedan omotač u gornjim slojevima atmosfere. Ovaj omotač
propušta Sunčevu radijaciju do Zemljine površine ali zaustavlja
infracrveno zračenje koje se odbija od Zemljine površine i tako sprečava
da se Zemlja hladi. Ova pojava poznata kao »efekat staklenika« uzrokuje
zagrijavanje Zemlje i postepeno povećanje globalne temperature koja u
poslednjih 100 godina iznosi 0,6 oC.
Ukoliko se postojeći trend porasta emisije stakleničkih gasova nastavi,
očekuje se povišenje globalne temperature na Zemlji između 1,5 i 4,5 oC.
Za poređenje, posljednje veliko ledeno doba, tokom koga je veći dio
sjeverne hemisfere bio pod ledom, bilo je svega oko 5 oC hladnije nego
danas. Promjena klime bi uzrokovala porast nivoa mora zbog topljenja
ledenika, promjene u režimu oborina, porast učestalosti i intenziteta

elementarnih nepogoda, značajna pomicanja zona rasprostiranja biljnih i
životinjskih vrsta i izumiranje mnogih vrsta, promjene u poljoprivrednoj
proizvodnji, proširenje zona tropskih bolesti, značajne migracije
stanovništva i sukobe oko vode i ostalih prirodnih resursa.
Hlor
Hlor je gas zelenožute boje, oko 2,5 puta teži od vazduha. Ima
karakterističan oštar miris koji nadražuje disajne organe. Može se otkriti
po mirisu u malim koncentracijama (0,01 mg/l).
U atmosferu, hlor dolazi iz industrijskih procesa, prije svega iz procesa
elektrolize, zatim iz procesa u kojima se hlor koristi kao i kod transporta
hlora i dr.
Poznat je kao veoma toksičan gas tako da se nekada koristio i kao bojni
otrov. Koncentracija od 25 mg/l izaziva kod čovjeka trenutnu smrt.Hlor je
poznat kao fitotoksikant. Računa se da je tri puta veći fitotoksikant od
sumpor (IV)oksida.
Sumporovodik
Sumpor vodik je gas bez boje, relativne gustine u odnosu na vazduh 1,19.
Ima karakterističan miris na pokvarena jaja koji se osjeća već pri
koncentracijama od 1x10-7 mg/l.
U vazduh dolazi iz prirodnih i antropogenih izvora. Prirodni izvor je
anaerobno bakterijsko razlaganje organskih materija koje sadrže sumpor.
Također, pojavljuje se u prirodnom gasu, zatim kod vulkanskih erupcija i
dr.
Od antropogenih izvora najznačajniji su prerada nafte, dobijanje sulfidnih
ruda, kod koksovanja, u proizvodnji viskoze, u proizvodnji i preradi gasa i
dr.
Sumporovodik je jak otrov. Kod koncentracije od 0,028 mg/l se javlja
nadražaj očiju; pri koncentraciji od 14 mg/l nastupa trenutna smrt.
Reaguje sa tkivom u tijelu čovjeka. Djeluje na centralni nervni sistem i
respiratorni sistem uzrokujući depresiju i glavobolju.
Fluoridi
Fluoridi mogu biti prisutni u atmosferi kao čvrsti fluoridi i gasoviti fluoridi.
Nastaju u proizvodnji željeza i čelika, cigle, crijepa, cementa, fosforne

kiseline i fosfata kao i prilikom izgaranja fosilnih goriva sa sadržajem
fluora.
U prisustvu vlage fluoridi u vazduhu lahko hidrolizuju do jedinjenja koja
se ne isparavaju te se na taj način uklanjaju iz atmosfere. Čvrsti fluoridi
kao što su kalcijev i natrijev fluorid se izdvajaju iz atmosfere prirodnim
taloženjem.
Fluoridi su poznati kao vrlo toksična jedinjenja. Akumuliraju se u
organizmu gdje fiksiraju kalcij što dovodi do omekšavanja zuba i kostiju
kao i kalcifikacije ligamenata. Fluoridi djeluju na biljke tako da izazivaju
gubitak lišća,dovode do promjene u rastu i smanjenje prinosa. Takođe,
djeluju nepovoljno na životinje koje se hrane biljkama sa većim sadržajem
fluorida.
Azbest
Azbest je mineral u obliku vlakana koji je po sastavu kristalna forma nekih

silikata. Uglavnom se javlja kao hidratisani magnezijum silikat sa
teorijskom formulom 3 MgO x 2 SiO2 x 2 H2O.
Azbest se dobiva iz azbestne rude tako da je i njegova glavna emisija u
atmosferu upravo iz procesa drobljenja rude i sušenja te prerade vlakana.
Također, izvori čestica azbesta su i različiti industrijski procesi, zatim
kočioni sistemi automobila, habanje azbesta kod građevinskih radova i
dr. Manje čestice azbestnih vlakana su veoma lagane i dugo se zadržavaju
u vazduhu tako da dolaze u respiratorni sistem čovjeka i pluća gdje se
zadržavaju.
Azbestne čestice su vrlo opasne ako se unose u organizam putem
repiratornog sistema, hrane ili sa vodom. Tkivo očvrsne oko čestice
azbesta izazivajući kancer pluća ili nekog drugog organa. Latentni period
od pojave azbestoze do pojave raka pluća je 20-40 godina. Zbog štetnog
djelovanja azbesta potrebno je kontrolisati njegovu emisiju, posebno pri
mljevenju rude azbesta.
Metali
Posljednjih desetak godina sve više se uočavaju štetni efekti koje pojedini
metali mogu izazvati u čovjekovoj sredini ako se ne kontroliše njihova
emisija. Vazdušnim kretanjima se ovi polutanti prenose na velike
udaljenosti tako da su tragovi metala nađeni na polovima na udaljenosti
od 5.000 km od najbližeg izvora. Do sada su se najviše pominjali samo tzv.
teški metali, jer su živa i olovo bili karakteristični primjeri toksičnosti.

Međutim, niz drugih metala koji nisu teški (manje gustoće) od posebne
su važnosti zbog svoje toksičnosti kao što su berilij, kadmij i dr.
Olovo
Olovo se javlja kao prirodni sastojak vazduha, vode i biosfere, tako da

čovjek unosi u organizam određene male doze ovog elementa putem
respiratornog sistema, hrane, vode za piće i preko kože. Olovo
neprekidno kruži u biosferi i na ovo kruženje velikog uticaja ima čovjek
odnosno antropogeni faktor čime se sadržaj ovog polutanta značajno
povećava u atmosferi. Olovo se kao i ostali teški metali, prenosi
vazdušnim strujanjima na velike udaljenosti od mjesta emisije tako da je
njegovo prisustvo utvrđeno i na ledu Antarktika.
Sadržaj olova u vazduhu urbanih sredina je u direktnoj vezi sa veličinom
grada tako da je u pravilu veći u velikim gradovima. Također, njegov
sadržaj u vazduhu je veći u toku dana nego u toku noći na što sigurno
utiče intenzitet saobraćaja.
Izvori čestica i para olova u vazduhu su uglavnom industrijski procesi i
motori sa unutrašnjim sagorijevanjem.
U svijetu se godišnje proizvede preko 4 miliona tona olova. Glavni
industrijski procesi kojima se vazduh zagađuje olovom su:
- topionice olova;
- livnice legura koje sadrže olovo;
- fabrike akumulatora;
- pogoni za presvlačenje metala olovom;
- štamparije;
- deponije olovnog otpada;
- požari na gradskim deponijama.
Najveći izvori olova u vazduhu su motori sa unutrašnjim sagorijevanjem.

Olovo se dodaje u benzin u vidu olovnih alkila i izbacuje se iz motora u
vidu čestica ili para. Računa se da u prosjeku svaki automobil na benzinski
pogon izbaci u okolnu atmosferu oko 81 mg olova po pređenom
kilometru. Na taj način, samo u SAD se godišnje izbacuje preko 200.000
tona olova a u zapadnoj Europi oko 25.000 t.
U zavisnosti od oblika u kome se nalazi, olovo se zadržava u vazduhu
duže ili kraće. Pošto je veći dio čestica olova ispod 0,9 m to one dugo
lebde u atmosferi.

Ispitivanja su pokazala da je sadržaj olova u vazduhu mnogo veći u blizini
saobraćajnica kao i velikih gradskih trgova-raskrsnica. Na ovaj sadržaj
utiču:
- intenzitet saobraćaja;
- meteorološki uslovi;
- padavine;
- vrsta saobraćajnice i dr.
Olovo je poznato po svojoj toksičnosti. Uneseno u organizam čovjeka ima

tendenciju akumuliranja jer se veže za koštani sistem čovjeka. Ovako
vezan ne šteti direktno organizmu ali se može osloboditi ako dođe do
poremećaja u metabolizmu kalcija tako da može preći u mehka tkiva i
izazvati akutno trovanje. Kod stanovništva velikih urbanih centara olovo
djeluje štetno na zdravlje stanovništva, napadajući pluća, bubrege, krv i
nervni sistem. Posebno su na njega osjetljiva djeca tako da u težim
slučajevima trovanja izaziva mentalnu zaostalost kod djece.
Simptomi trovanja olovom su: neprijatni slatki ukus u ustima, glavobolja,
povraćanje i opšti osjećaj slabosti. Karakteristično za hronično trovanje su
olovni rub oko zuba i pojava iznenadnih grčeva u stomaku.
Kadmij
Kadmij je u prirodi rijedak metal (prosječna koncentracija u Zemljinoj kori

iznosi 0,5 ppm), a najčešće dolazi vezan sa olovom i cinkom. Glavni izvori
u atmosferu su procesi ekstrakcije, rafiniranja i legiranja metala, kao i
prerada ostalih metala koji ga sadrže u malim količinama kao primjese
(olovo, cink, bakar). Najveće količine se troše pri galvanizaciji, kod
proizvodnje pigmenta, kao stabilizator za plastične mase, u legiranju i u
proizvodnji baterija. Značajna mu je upotreba i u nuklearnoj industriji,
gdje služi kao apsorber neutrona u nuklearnom reaktoru.
Najveća opasnost od kadmija dolazi kod izlaganja njegovim parama u
industrijama kojima kadmij služi kao sirovina. Intenzivnim pušenjem
mogu se unijeti relativno velike količine kadmijuma u organizama, jer
duhan sadrži 1-2 g kadmija po gramu. Udisanjem se kadmij prvo
zaustavi u plućima, a zatim se raspodijeli po čitavom organizmu i
akumulira u jetri, bubrezima i slezeni. Simptomi blagog trovanja
kadmijem se prepoznaju po bolovima u očima (kao da oči »peku«),
suhoćom i iritiranjem grla, tjeskobom u prsima i glavoboljom. Hronično
trovanje kadmijem prouzrokuje emfizem, ireverzibilnu promjenu plućnog

tkiva, što rezultira smanjenjem ukupne površine pluća potrebne za
izmjene kisika i ugljik(IV)oksida.
Živa
Živa je metal prisutan u vrlo malim koncentracijama u Zemljinoj kori (oko

0,1 ppm) ali se koncentriše u sulfidnim naslagama, najčešće kao cinabarit,
HgS. Procjenjuje se da su antropogeni izvori zagađenja živom (oko 5000
tona godišnje) što je otprilike jednako koncentracijama nastalim
prirodnim starenjem minerala.
Iako se živa pojavljuje u početku u neorganskom obliku kao Hg +2 ion, ona
se brzo veže sa organskim molekulama i stvara metil i dimetil živu (CH 3
Hg+ i CH3-Hg-CH3 ). Ovi oblici su znatno rastvorljiviji u organskim tkivima
čovjeka i životinja, sa tendencijom bioamplifikacije u višim članovima
lanca ishrane.
Godišnja potrošnja žive u svijetu iznosi preko 10.000 tona, od čega se
polovina koristi za proizvodnju hlora. Ostale količine se troše za
proizvodnju baterija, boja, farmaceutskih proizvoda, u poljoprivredi u
obliku pesticida i u proizvodnji plastičnih masa. Znatne količine žive
dospijevaju u atmosferu izgaranjem uglja i nafte koji sadže živu u
koncentracijama od 1 do 20 ppm. Najviše žive se emitira u atmosferu kod
proizvodnje hlora.
Veliko trovanje živom u Japanu 1953. godine uzrokovalo je smrt 52 ljudi
koji su jeli morske školjke kontaminirane živom od otpadnih voda
susjedne fabrike plastičnih masa. Također, zabilježeno je i nekoliko
slučajeva trovanja živom iz žita koje je prskano pesticidima na bazi žive.
Glavni simptomi trovanja živom su ukočenost ekstremiteta, nesigurnost u
hodu, gubljenje vida i na kraju, smrt. Zato je Svjetska Zdravstvena
Organizacija (WHO) propisala da najveća dozvoljena dnevna doza koja se
smije unijeti u organizam iznosi 0,3 mg, od toga ne više od 0,2 mg kao
metil-živa.
Berilij
Berilij je rijedak metal visoke toksičnosti i cijene. Koristi se kao moderator

u neklearnim reaktorima i u proizvodnji specijalnih legura. Znatne
količine berilija se oslobađaju prilikom ekstrakcije, prerade i legiranja

metala. Izgaranjem uglja koji sadrži 1-3 ppm berilija oslobađaju se znatne
količine ovog metala.
Ne prenosi se vazduhom na veće udaljenosti kao olovo i živa.
Učinak (efekti) aerozagađenja
Dokazano je da zagađen vazduh raznim polutantima djeluje štetno na

čitav ekosistem - u vidu oštećenja zdravlja ljudi i životinja, oštećenja
vegetacije, propadanja materijala, klimatskih promjena, oštećenja
ozonskog omotača i niza drugih nedovoljno ispitanih efekata. Neki od tih
efekata su karakteristični i lahko uočljivi (oštećenje vegetacije i
materijala, smanjenje vidljivosti), dok su drugi nespecifični i teško
mjerljivi kao zdravstveni efekti na ljude i životinje.
Neki od tih efekata su karakteristični i lahko uočljivi kao oštećenje
vegetacije i materijala i smanjenje vidljivosti, dok su drugi nespecifični i
teško mjerljivi kao zdravstveni efekti na ljude i životinje.
Za ilustraciju navodimo nekoliko težih epizoda masovnog trovanja od
smoga odnosno zagađenog vazduha u bližoj istoriji:
1881 godine - prva nesreća od poslijedica smoga u Engleskoj. Stradalo
1.063 ljudi;
1930 godine - Belgija. Oboljelo više od 5.000 ljudi, smrtno 60;
1948 godine - London. Umrlo 600 ljudi;
1952 godine - London. U četiri dana umrlo 4.000 ljudi;
1956 godine - London. Umrlo oko 1.000 ljudi;
1963 godine - Njujork. Umrlo 400 ljudi.
Efekti na vegetaciju
U nizu biljka - životinja - čovjek, biljka je najosjetljivija te prva reaguje na

uticaj zagađenog vazduha. Međutim, reakcija na zagađeni vazduh je
samo jedna od reakcija na razne stresove okoline kao što su: klima,
insekti, bolesti, ishrana i slično. Zbog toga je teško razlučiti efekte
zagađenog vazduha od efekata ostalih faktora.

Može se smatrati da oštećenje vegetacije zbog prisustva različitih
polutanata u vazduhu predstavlja jedan od prvih indikatora štetnog
djelovanja aerozagađenja. Vidljivi efekti se manifestuju kao:
- morfološke,
- pigmentne i
- nekrotične promjene nastale kao poslijedica fizioloških poremećaja
u ćelijama.
Nešto manje primjetni su poremećaji u biohemijskim i fiziološkim
procesima koji rezultiraju u promjenama u rastu biljaka, sposobnosti za
razmnožavanje, odnosno u smanjenju prinosa. Drastični efekti na biljke
se ogledaju u uginuću pojedinih biljnih vrsta i podbacivanju prinosa, a
hronični efekti u promjeni boje lista (hloroza) kao i u promjenama u
rastu.
Gasoviti polutanti ulaze u biljku sa vazduhom kroz otvore na lišću (stome)
prilikom normalne respiracije biljki. U listu dolazi do reakcije između
polutanata i hlorofila, koja se ogleda u uništenju hlorofila i poremećaju
fotosinteze. Vrlo čest simptom je gubitak pigmenta zelenih biljki
(hloroza). Međutim, ovaj simptom je nespecifičan jer se može javiti i pri
deficitarnosti izvjesnih hranljivih sastojaka potrebnih za normalan razvoj
biljaka.
Zbog gubitka hlorofila lišće poprima blijedozelenu i žućkastu boju, što
dovodi do smanjenja rasta i prinosa, a u težim slučajevima i do uginuća.
Nepovoljni ostali faktori okoline, također, mogu izazvati efekte na
vegetaciju koje je skoro nemoguće razlikovati od efekata zagađenog
vazduha. Ovdje se moraju uzeti u obzir i genetske karakteristike pojedinih
vrsta. Poznato je na primjer, da su gladiole najbolji indikatori djelovanja
vodikovog fluorida na biljke. Dvije vrste gladiola gajene jedna do druge,
mogu se ponašati sasvim različito prema vodikovom fluoridu i to tako da
na jednoj vrsti bude uništeno preko 50% lisne površine, a na drugoj samo
vrh lista.
Edafski faktori - tlo, ishrana i način kultivacije biljaka, takođe, mogu
izazvati iste efekte kao i zagađen vazduh. Na primjer, osušene grane na
kajsiji mogu biti poslijedica djelovanja fluorida iz zraka, nedostatka
pojedinih hranjljivih sastojaka, oštre zime ili kombinacije ovih faktora,
odnosno uticaja niza ostalih faktora.
Polutanti kao što su sumpor(IV)oksid, fluoridi, neke soli i slično, mogu se
nagomilavati u lišću, pa analiza lišća na njihov sadržaj može poslužiti kao
pouzdano dijagnostičko sredstvo.
Isto tako, sumpor(IV)oksid, peroksiacetilnitrat i eten se zna da su jaki
fitotoksikanti, dok su hlor, hlorovodik i amonijak manje reaktivni.

Mada je utvrđivanje štetnih efekata aerozagađenja na biljke kompleksan
problem, postoje izvjesni simptomi karakteristični za pojedine polutante.
Podaci o ovome se mogu naći u posebnim atlasima ili literaturi.
Kako je vegetacija u principu osjetljivija od čovjeka i životinja na zagađeni
vazduh, to su standardi za kvalitet vazduha u ruralnim područjima znatno
strožiji od standarda za urbana područja.
Biljke mogu biti indikatori zagađenog vazduha ali iz gore pomenutih
razloga se to može smatrati relativnom ocjenom bez paralelnog
provođenja ispitivanja kvaliteta vazduha kao i praćenja meteoroloških
elemenata i pojava.
Efekti na čovjeka
Najvažnije djelovanje zagađenog vazduha je djelovanje na ljudsko

zdravlje. Zdravlje se definiše kao stanje potpunog fizičkog, mentalnog i
socijalnog blagostanja, a ne samo odsustvo bolesti i nesposobnosti.
Zagađen vazduh kod ljudi može izazvati razna oboljenja i tegobe počev
od astme, bronhitisa, do raka pluća i bronhija, oboljenja kože te izazvati
poremećaje u metabolizmu, smanjiti otpornost organizma, uticati na broj
spontanih pobačaja i slično. Takođe može uticati na sterilitet, zastoj u
rastu djece, psihofizičku kondiciju omladine u gradovima kao i genetske
promjene i povećanje oboljelih od dijabetesa.
Da bi se djelovanje na naše zdravlje moglo pratiti potrebno je poznavati
kvantitativni nivo zagađenja (izražen kao prosječna koncentracije u toku
nekog vremena), efekte koje izaziva zagađeni vazduh, kao i dokazani
odnos između ove dvije promjenjljive. Također, treba uzeti u obzir i
razdvojiti druge efekte koji uzrokuju razni faktori subjektivne prirode, kao
što su: pušenje, fizički trening, dijeta, uslovi življenja, radna atmosfera,
nasljedni faktori, mikroklima i drugo. Osobito je po zdravlje štetno
pušenje. Zato se štetni efekti kod pušača sabiru, često sinergistički.
Kod ljudi postoji prirodna razlika u otpornosti i podložnosti štetnim
efektima zagađenog vazduha. Posebno su osjetljiva predškolska djeca
kao i osobe sa hroničnim bolestima pluća i srca.
Od efekata koje zagađeni vazduh pokazuje po ljudsko zdravlje,
najočiglednija korelacija postoji sa bolestima respiratornih organa
(astma, bronhitis, emfizem, rak pluća), pošto polutanti iz atmosfere
diretno i najlakše ulaze u tijelo disanjem. Udisanjem čovjek unosi
potreban kisik za procese metabolizma u tijelu, a izdisanjem uklanja ugljik
(IV)oksid koji se nakupi u tijelu. Izmjena ova dva gasa se dešava u
plućima, a krv služi za transport kisika do organa i dovođenje ugljik
(IV)oksida do pluća. Pri mirovanju, čovjek u minuti učini 15-18 udisaja, pri
čemu se sa svakim udisajem unosi u pluća oko 0,5 litara vazduha, što
prosječno iznosi oko 11.500 litara na dan.
Respiratorni sistem čovjeka se može podijeliti na gornji i donji dio. Gornji
se sastoji od nosne šupljine i dušnika, a donji od bronhijalnih cijevi i
pluća. Na sastavu sa plućima dušnik se dijeli u dva bronhijalna stabla, koja
se sastoje od niza bronhijalnih grančica znatno manjeg prečnika. Grančice
se završavaju bronhiolama, koje imaju prečnik od oko 0,05 cm. Na kraju
svake bronhiole se nalazi velika skupina sitnih kesica, zvanih alveole, kroz
koje kisik iz vazduha difundira u pluća, a ugljik(IV)oksid izlazi vani u
suprotnom smjeru. Pojedine alveole su vrlo malog prečnika, oko 0,02 cm
ali zbog njihovog velikog broja (nekoliko stotina miliona) površina pluća
preko koje se odvija prenos gasova je velika i iznosi oko 50 m 2.
Kad vazduh koji se udiše unosi i polutant, na primjer, čestice, respiratorni
sistem posjeduje načine odbrane od ulaza stranih tijela. U nosu se već
zaustave veće čestice, koje se uhvate u dlačice i dolaze u sloj sluzi koja
oblaže nosnu šupljinu i dušnik. Međutim, čestice manje od nekoliko
mikrona prolaze kroz gornji dio respiratornog sistema bez zaustavljanja.
Neke od tih čestica (većeg prečnika) se talože na zidovima bronhija, na
mjestima odmah nakon granjanja bronhijalnog stabla, dok su sitnije
sposobne da prodru duboko u pluća.
Dubina prodiranja gasovitih polutanata u plućno tkivo ovisi u prvom redu
od njihove rastvorljivosti. Bolje rastvorljivi se apsorbiraju u gornjem dijelu
respiratornog sistema. Na primjer, od najčešćih gasovitih polutanata,
sumpor dioksid je u vodi ima najveću rastvorljivost pa se više od 90%
ukloni već u nosu i dušniku. Ostali polutanti su znatno manje topivi
(ugljik(II)oksid, azot(II)oksid, azot(IV)oksid, kisik).
Polutanti uneseni udisanjem u pluća izazivaju različite efekte koji, kako je
već rečeno, ne moraju biti karakteristični za samo jedan polutant. Na
primjer, i sumpor(IV)oksid i formaldehid pokazuju iste efekte koji se
ogledaju u iritiranju nosa i grla i povećanju otpornosti prolazu vazduha u
gornjem dijelu respiratornog trakta. Ili, na primjer,azot(IV)oksid i
ugljik(II)oksid izazivaju suštinski isti efekat koji se manifestuje u
umanjenju sposobnosti hemoglobina da prenosi kisik.
U zavisnosti od trajanja izlaganja, efekti polutanata mogu biti akutni i
hronični. Akutni se brzo manifestuju, već nakon kratkotrajnog djelovnja
(najviše do nekoliko dana), najčešće u vrijeme tzv. epizoda pojačanog
aerozagađenja. Poznato je više slučajeva jakih epizoda aerozagađenja kao

što je dolina rijeke Meuse u Belgiji 1930.; grad Donora u Pensilvaniji
1948.; Pozarica u Meksiku 1950; London u Engleskoj 1952. i 1962.; Tokio
u Japanu 1970. godine i druge u kojima je smrtno stradalo više hiljada
ljudi. Zajedničko svim ovim epizodama je da su se desile u meteorološkim
uslovima izuzetno nepovoljnim za prirodnu disperziju polutanata.
Intenzitet epizode, tj. povećani mortalitet i morbiditet se manifestovao
tek nakon prestanka epizode tako da se nisu mogle poduzeti
momentalne mjere zaštite.
Hronično djelovanje zagađenog zraka postaje evidentno tek nakon dužeg
vremena izlaganja, tako da je i teže uočljivo. Broj smrtnih slučajeva koji se
mogu povezati sa zagađenim vazduhom procjenjuje se samo u SAD na
oko 50.000 godišnje.
Ovdje će se navesti i specifično djelovanje pojedinih polutanata i

simptomi koje izazivaju.
Djelovanje sumpornih oksida i čestica
Sumporni oksidi i čestice se obično zajedno emituju i karakteristično je da

imaju sinergističko djelovanje. Mehanizam sinergizma ova dva polutanta
se ogleda u sljedećem: zajedno sa sumpor(IV)oksidom i česticama u zraku
je uvijek prisutna manja ili veća količina vode, u obliku vodene pare koja
se za vrijeme maglovitih dana nalazi u formi sitnih kapljica. U prisustvu
čestica, naglo se ubrzava kondenzacija vodene pare jer čestice služe kao
nukleusi za nastajanje vodenih kapljica. Istovremeno, vrši se oksidacija
sumpor(IV)oksida do sumpor(VI)oksida zbog prisustva metalnih iona u
tragovima. Zbog prisustva ove tri komponente moguć je nastanak
sumporne kiseline koja se javlja u obliku aerosola adsorbiranih na
površini čestica. Prilikom udisanja sitne čestice sumporno kiselih aerosola
mogu doprijeti duboko u pluća i tamo izazvati efekte koji su veći od zbira
efekata sumpor(IV)oksida i čestica posebno. Zato se može pretpostaviti
da sinergističko djelovanje više polutanata može biti veoma izraženo jer
je u vazduhu uvijek prisutno nekoliko pulutanata u većoj koncentraciji i
desetine drugih u manjim koncentracijama. Zato je i teško odrediti i
donijeti tzv. «sigurne» standarde za pojedine polutante. Može se desiti
na primjer, da su industrijski radnici izloženi samo djelovanju sumpor
(IV)oksida u koncentracijama koje daleko premašuju one koje su se
pokazale štetnim pri gore pomenutim epizodama. Međutim, kako su
izostali drugi uslovi i polutanti, nisu zabilježeni štetni efekti što znači da
sumpor(IV)oksid sam po sebi nije toliko opasan polutant. Također,

primjećeno je da se efekat sumpor(IV)oksida znatno povećava ako je
istovremeno prisutan i dim u koncentracijama iznad 0,5 mg/m 3. Isto tako,
ljudi koji su inače hronični bolesnici su daleko više podložni štetnim
efektima sumpor(IV)oksida u zraku.
Efekti sumpor(IV)oksida na ljudsko zdravlje se ogledaju u povećanju
oboljenja respiratonih organa, posebno bronhitisa i raka pluća. Pri većim
koncentracijama i uz prisustvo čestica povećava se broj oboljenja i
smrtnosti kod starijih osoba i djece.
Djelovanje ugljik(II)oksida
Visoke koncentracije ugljik(II)oksida mogu da izazovu mnoge fiziološke i

patološke promjene kod ljudi i životinja pa i smrt. Poznati su mnogi
slučajevi gušenja odnosno trovanja ugljik(II)oksidom. Toksični uticaj ovog
gasa može da bude konstantan i pri nižim koncentracijama.
Toksičnost ugljik(II)oksida se zasniva na njegovoj reakciji sa
hemoproteinima kao što je njegova reakcija sa hemoglobinom u krvi pri
čemu nastaje karboksihemoglobin. Pošto je afinitet hemoglobina prema
ugljenik(II)oksidu čak za 210 puta veći od afiniteta prema kisiku, jasno je
da će on prije reagovati sa ugljik(II)oksidom.
Nastali karboksihemoglobin u krvi blokira procese razmjene kisika u
ćelijama i štetno djeluje na centralni nervni sistem i kardiovaskularni
sistem. Da bi se shvatio značaj efekta ugljik(II)oksida treba reći da mozak
troši čak oko 20% kisika koji unosimo u organizam dok istovremeno
njegova masa čini svega 2% od težine tijela čovjeka.
Normalna koncentracija karboksihemoglobina u krvi iznosi oko 0,5%.
Međutim,u prisustvu povećanih koncentracija, nivo karboksihemoglobina
u krvi brzo raste čime se smanjuje ukupni kapacitet krvi koja prenosi kisik
do ćelija i pojavljuju se simptomi trovanja. Kako mozak dobiva sve manje
kisika, pojavljuje se glavobolja, smanjuje se mentalna sposobnost a u
težim slučajevima se javlja povraćanje, padanje u komu i konačno smrt.
Pri dužoj ekspoziciji kao što je slučaj kod ljudi koji voze u gustom
saobraćaju, posebno na raskrsnicama ispred semafora kad vozila miruju,
koncentracija ugljik(II)oksida dostiže vrijednost i preko 100 ppm.
Dokazano je da tada vozači gube sposobnost ispravne procjene vremena i
prostora što često može biti razlog za tzv. neobjašnjive saobraćajne
nezgode.
Pošto je ugljik(II)oksid teži od vazduha, njegove koncentracije su u
zatvorenom prostoru uvijek znatno veće u prizemnom sloju tako da ga
prvo osjete životinje. Zbog toga se ugljenik(II)oksid često naziva i »pseći
gas«.

Pušači su također, izloženi kratkotrajnom djelovanju ugljik(II)oksida koje
može da iznosi i do 400 ppm, pa je kod njih nivo karboksihemoglobina u
krvi desetak puta veći nego kod nepušača. Zbog smanjenja koncentracije
hemoglobina u krvi kod gravidnih žena-pušača dolazi do smanjenja
snabdjevenosti fetusa kisikom. To može da bude jedan od razloga da
žene rađaju djecu koja su u prosjeku lakša i nerazvijenija od djece žena
nepušača.
Ugljik(II)oksid izaziva štetne efekte i na kardiovaskularni sistem.
Primijećeno je da je broj srčanih oboljenja kod pušača znatno veći nego
kod nepušača.
Djelovanje oksida azota
Smatra se da azot(II)oksid u koncentracijama koje su uobičajene u

zagađenom vazduhu ne izaziva posebne štetne efekte po ljudsko zdravlje.
Međutim, azot(IV)oksid izaziva povećanje bolesti respiratornih organa.
Ipak, najniža koncentracija u vazduhu iznad koje dolazi do štetnih efekata
na zdravlje ljudi, znatno je veća od iste koncentracije sumpor(IV)oksida i
čestica i iznosi oko 940 g/m3. Također, smatra se da azot(IV)oksid može
izazvati i neke vrste raka jer se u plućima pretvara u nitrozoamine, od
kojih su neki kancerozni. Slično kao i ugljik(II)oksid i azot(IV)oksid
interferira sa prenosom kisika putem hemoglobina jer može da gradi
jedinjenje metahemoglobin, HbNO 2, u kome je veza između hemoglobina
i azot(IV)oksida jača od veze hemoglobina sa kisikom. Koncentracija
HbNO2 u krvi iznosi prosječno od 2-7,5%.
Djelovanje fotohemijskih oksidanasa
Kao što je već ranije rečeno, pod fotohemijskim oksidansima

podrazumijevaju se sekundarni polutani u fotohemijskom smogu nastali
reakcijama između vodika i azot(IV)oksida. Osnovni polutant iz ove
kategorije je ozon. Za njega nije definitivno utvrđeno da u
koncentracijama u kojima se obično javlja u urbanom vazduhu (0,1-0,2
ppm) izaziva neke nepoželjne efekte na ljudsko zdravlje. Međutim, neki
drugi fotohemijski oksidansi kao što je peroksiacetilnitrat (PAN) mogu
djelovati iritirajuće po oči, nosne puteve i grlo.
U većim koncentracijama ozon djeluje toksično na respiratorni sistem
čovjeka tako što smanjuje funkciju i kapacitet pluća. Stepen smanjenja
zavisi od koncentracije ozona u vazduhu i vremena ekspozicije. Ovo je
poslijedica hemijskih promjena tkiva pluća nastala pod uticajem ozona.
Plućno tkivo pored ostalih jedinjenja sadrži proteine, kolagen i elastin.
Ova jedinjenja se djelovanjem ozona lahko oksiduju do aldehida što su
potvrdili eksperimenti na životinjama. Biohemijske promjene u ćelijama
nastale pod djelovanjem ozona slične su promjenama koje nastaju pod
uticajem radijacije. Ozon također, izaziva hemijske i biohemijske
promjene u srcu, jetri i mozgu. Dugotrajno dejstvo ozona uzrokuje
oštećenje pluća, ubrzanje razvoja plućnog tumora i ubrzanje procesa
starenja u organizmu.
Djelovanje metala
Metali su prisutni u tragovima u svim dijelovima životne okoline. Neki od

njih su vrlo važni za održavanje života, jer djeluju kao katalizatori ili
strukturalne komponente enzima ili većih molekula u tijelu, dok je protiv
onih koji su štetni čovjekov organizam razvio uspješne sisteme odbrane.
Međutim, naglim razvojem industrije dolazi do povećanja količine nekih
metala (posebno teških) u životnoj sredini. Metali iz antropogenih izvora
se javljaju u neobičnim fizičkim i hemijskim formama, prema kojima
organizam još nije razvio odbrambene mehanizme. Toksičnost metala se
ogleda u funkcionisanju ćelija organizma. Metali su neophodni za
metabolizam čovjeka ali u nekoj optimalnoj koncentraciji. Međutim, u
povećanim ili smanjenim koncentracijama metali izazivaju opadanje
osnovnih funkcija ćelije kao što su rast i metabolizam. Granica između
optimalne koncentracije i koncentracija pri kojima se javljaju štetni efekti,
odnosno deficit za pojedine metale je različita. Već i malo povećanje
koncentracije metala A u čovjekovoj okolini može biti opasno po ljudsko
zdravlje, dok je ta opasnost za metal B recimo, znatno manja. Zato
stvarne vrijednosti područja koncentracija variraju od metala do metala.
Prije svega, toksičnost nekog metala se ogleda u ometanju metabolizma
ćelija. Neki od metala kao što su bakar, srebro i živa se vežu na amino,
imino i sulfohidril grupe enzimatskih sistema, čime se blokira enzimska
aktivnost. Drugi (zlato, kadmij, bakar, olovo) mijenjaju propustljivost
ćelijskih membrana, jer reaguju sa zidovima ćelija.
Metali igraju važnu ulogu kod srčanih oboljenja i oboljenja raka.
Utvrđeno je da postoji znatna korelacija između nivoa selena u ishrani i
smanjenja oboljenja srca na razičitim geografskim lokacijama.
Pretpostavlja se također, da selen djeluje i protiv oboljenja raka jer se
niža stopa ovog oboljenja javlja u oblastima gdje se nalaze povećane
količine selena u tlu, a time i u ljudskoj ishrani.
Smatra se takođe, da se širenje raka može spriječiti ako se konzumira
hrana deficitarna u cinku. Takođe, sumnja se da metali kao srebro, berilij,
kadmij, kobalt, hrom, mangan, nikl i olovo izazivaju rak. Zato je sigurno
da količine i odnosi između koncentracija metalnih iona u hrani mogu biti
vrlo važni faktori koji doprinose dobrom zdravlju.
Radnici koji rade u proizvodnji berilija oboljevaju od hronične i akutne
berilioze, bolesti koja se ogleda u oboljenju plućnog tkiva, gubitka težine i
kašljem. Za razliku od žive i drugih metala, berilijum se ne prenosi na veće
udaljenosti pa se njegove koncentracije nalaze samo neposredno oko
izvora.
Efekti na materijale i konstrukcije
Direktno djelovanje polutanata na materijalna dobra uzrokuje postepeno

propadanje materijala zbog hemijskih reakcija koje se pri tom odvijaju.
Brzina propadanja i oštećenja zavisi od prisustva vlage, Sunčevog svjetla i
promjena temperature. Pri tom je vrlo važna količina vodene pare u
atmosferi jer mnogi polutanti tek u prisustvu vode reguju agresivno na
materijale sa kojima dolaze u kontakt. Za neke metale postoji kritična
vrijednost vlažnosti iznad koje dolazi do naglog porasta brzine korozije.
Već je spomenuto koliko je djelovanje sumpor(IV)oksida, oksida azota i
čvrstih čestica direktno zavise od prisustva vlage, jer se gasoviti polutanti
pretvaraju u odgovarajuće kiseline (sumpornu i azotnu) koje su poznate
kao izazivači korozije. Dok vlaga u maloj količini potpomaže štetno
djelovanje na materijalna dobra, dotle vlaga u obliku oborina smanjuje
brzinu korozije, najvjerovatnije zbog efekata razblaženja polutanata
adsorbiranih na površini materijala. Međutim, oborine iznad velikih
industrijskih i urbanih sredina su često kisele zbog apsorpcije polutanata
u atmosferi iznad tih oblasti. Zato štete prouzrokovane tzv. «kiselim
kišama» mogu biti vrlo velike pogotovo po biljni i životinjski svijet.
Uticaj Sunčevog svjetla se ogleda u pomaganju fotohemijskih reakcija,
koje dovode do stvaranja niza oksidanata, dok je uticaj temperature
značajan zbog njenog uticaja na brzinu hemijskih reakcija.
Od uticaja na materijale treba spomenuti koroziju metala, oštećenje
fasada zgrada, propadanje boja na obojenim površinama i dr.
Učinak korozije metala se može pratiti na više načina. Najčešće se koristi
metoda praćenja promjene mase. U početku se masa povećava na račun
stvorenog metalnog oksida da bi onda naglo počela da opada zbog

osipanja korodiranih površina metala. Rezultati se izražavaju u jedinici
mase po jedinici površine u jedinici vremena (mg m -2dan-1 godinu-1).
Korozija se takođe, može pratiti opadanjem debljine materijala u
vremenu kao i promjenom električnog otpora i slično.
Pri koroziji, na primjer, željeza dolazi do formiranja metalnih sulfata
odnosno hidroksida (FeSO4, Fe(OH)3).
Djelovanjem polutanata oksida sumpora i oksida azota u prisustvu vlage
na građevine (krečnjak) dolazi do stvaranja kristala kalcijevog sulfata
(CaSO4 . 2 H2O).
Koža i papir, kao i tekstil brže propadaju zbog reakcije između punila koje
ulazi u sastav ovih materijala i polutanata. Guma i elastomeri su posebno
osjetljivi na ozon, zbog reakcije ozona sa dvostrukim vezama u
polimerima od kojih se guma proizvodi. Dokazano je da je potrošnja
autoguma i gumenih proizvoda u gradovima sa povećanom
koncentracijom fotohemijskog smoga veća nego u gradovima gdje
fotohemijski smog nije predominantna forma zagađenja atmosfere.
Procjenjuje se da su troškovi i štete izazvani djelovanjem aerozagađenja
na ljudsko zdravlje, biljni i životinjski svijet i materijalna dobra vrlo visoki.
Međutim, njih je teško precizno kvantificirati.
Zbog toga se u zemljama razvijenog zapada velika pažnja daje upravo
programima i mjerama za smanjenje emisija oksida sumpora i oksida
azota.
Globalne posljedice zagađivanja atmosfere po okolinu
U svijetu danas sve više pažnju zaokupljaju globalne poslijedice sve

izraženijeg zagađivanja atmosfere koje se manifestuju kao:
- promjene klime na planeti,
- pojave kiselih kiša,
- smanjenje (oštećenje) ozonskog omotača,
- štetni efekti na materijale i konstrukcije.
Globalne klimatske promjene - »Efekat staklenika«
Globalno otopljavanje i sve izraženije promjene klime danas su

najozbiljniji globalni ekološki problem i jedan od najvećih izazova
čovječanstva u 21. vijeku. Zemljin sastav vazduha, vode i tla oduvjek je
bio dinamičan sistem i u istoriji su se izmjenjivala toplija i hladnija doba.

Po prvi put, međutim, ljudske aktivnosti izazivaju promjenu klime i to
takvom dinamikom koja prijeti ozbiljnim narušavanjem postojećih
klimatskih uslova.
Atmosferski omotač oko Zemlje čini prirodni «efekat staklenika» jer štiti
Zemlju od hladnog svemira i održava povoljnu temperaturu za život.
Međutim, u posljednjim dekadama prošlog stoljeća sve više postaje
izražen dodatni «efekat staklenika» koji prijeti povećanju prosječne
temperature na Zemlji i globalnom otopljavanju odnosno klimatskim
promjenama. Ovaj efekat izaziva velika emisija tzv. «stakleničkih gasova»
prije svega ugljik(IV)oksida, metana i oksida azota koji nastaju izgaranjem
fosilnih goriva u energetici, industriji, saobraćaju i ložištima kao i iz
prirodnih izvora kao što su veliki požari kompleksa šuma u Aziji i Južnoj
Americi.
Doprinos pojedinih gasova u antropogenom zagrijavanju planete iznosi za
ugljik(IV)oksid 70%, metan 20% , azotni oksidi i ostali gasovi 10%. Dok se
ugljik(IV)oksid uglavnom oslobađa izgaranjem fosilnih goriva, većina
metana se oslobađa kao posljedica poljoprivrednih aktivnosti i iz
prirodnih izvora (biorazgradnja).
Ugljik(IV)oksid je po zastupljenosti četvrti gasoviti sastojak atmosfere.
Osobina mu je da propušta Sunčeve zrake kratkih talasnih dužina, a
zadržava dugotalasne infracrvene zrake. Povećanje koncentracije
ugljik(IV)oksida u atmosferi utiče na ravnotežu zračenja Zemlje tako što
smanjuje količinu infracrvenog (dugotalasnog) zračenja koje se emituje sa
Zemljine površine u svemir. Na taj način atmosfera apsorbuje veći dio
zračenja koje se emituje sa površine Zemlje jer omotač od «stakleničkih
gasova» vraća toplotne zrake natrag prema Zemlji i utiče na povećanje
globalne Zemljine temperature.
«Efekat staklenika» dakle, nastaje kada ugljik(IV)oksid apsorbuje dio
infracrvenog zračenja i vraća ga na zemlju, umjesto da to zračenje
produži u svemir što dovodi do povećanog zagrijavanja Zemlje.
Povećanjem broja stanovnika, a posebno sa stalnim porastom potrošnje
energije, emisija ugljik dioksida iz fosilnih goriva je u stalnom usponu. U
odnosu na predindustrijsku eru, koncentracija ugljik dioksida u atmosferi
je povećana za oko 25%, dok je koncentracija metana udvostručena.
Ovako pojačan prirodni efekat staklenika izazvao je za sada povišenje
globalne temperature od 0,6 oC.
Ukoliko se postojeći trend porasta emisije stakleničkih gasova nastavi,
očekuje se povećenje globalne temperature između 1,5 do 4,5 oC. Za
poređenje, posljednje veliko ledeno doba, tokom kojeg je veći dio

sjeverne hemisfere bio pod ledom, bilo je za samo 5 oC hladnije nego
danas.
Promjena klime uzrokovala bi porast nivoa mora zbog naglog topljenja
ledenjaka, promjene u režimu oborina, porast učestalosti i intenziteta
elementarnih nepogoda, značajnija pomicanja zona rasprostiranja biljnih
i životinjskih vrsta, izumiranje mnogih vrsta, promjene u poljoprivredi,
proširenje zona tropskih bolesti, značajne migracije i sukobe oko svježe
vode i ostalih prirodnih resursa.
Zato je 1997. godine u japanskom gradu Kyoto održana Konferencija na
ministarskom nivou koja je imala je za cilj postići dogovor o smanjenju
emisija stakleničkih gasova od strane industrijaliziranih zemalja.
Smanjenje emisija, prevedeno u konkretne mjere znači u stvari,
ograničenje korištenja fosilnih goriva. Na ovoj konferenciji je usvojen
protokol postojećoj Klimatskoj konvenciji kojim se industrijske zemlje
obavezuju na 5 %-tno smanjenje emisija šest glavnih stakleničkih gasova,
kao prvu fazu smanjenja, dok bi u drugoj fazi to iznosilo najmanje
20-25%. Konvenciju je do sada potpisala većina industrijskih zemalja dok
najrazvijenije zemlje kao SAD to još nisu prihvatile jer bi to znatno uticalo
na njihov razvoj.
Kisele kiše
Uz radioaktivnost, kisele kiše su jedan od najvećih problema današnjice u

pogledu očuvanja okoline, uz predpostavku da će se uspjeti održati
odgovarajući sloj ozona i da će se moći kontrolisati emisija ugljik(IV)
oksida u atmosferu u granicama koje će omogućiti zadržavanje postojećih
klimatskih uslova.
Kisele kiše nastaju kada se sastojci atmosfere, prije svega vlaga spoje sa
oksidima sumpora i azota koji nastaju kao produkt izgaranja fosilnih
goriva u energetici, industriji, saobraćaju i domaćinstvima. Kao polutant
najviše je zastupljen sumpor(VI)oksid, dok nešto manje oksidi azota.
Antropogeni izvori oksida sumpora i azota doprinose prosječnoj globalnoj
atmosferskoj koncentraciji kao i izvori prirodnog porijekla. Najveće
emisije potiču iz industrijskih područja Zemljine sjeverne polulopte koju
čine Evropa, Sjeverna Amerika, Kina i Japan.
Jedinjenja sumpora i azota iz atmosfere dolaze na zemlju suhim i mokrim
taloženjem. Pri suhom taloženju, vrijeme boravka oksida sumpora u
atmosferi iznosi 0,5 dana, dok se sulfati zadržavaju nešto duže, 3-5 dana,
a dolaze na zemlju mokrim taloženjem sa vlagom iz zraka (para i kiša).
Mokro taloženje je poznato pod nazivom «kisele kiše» i javlja se kad se

jedinjenja sumpora, a nešto manje azota, u obliku sumporne,
sumporaste i azotne kiseline.
Kisele kiše su prvo bile zabilježene u okolini velikih gradova,
termoelektrana i talionica, a poslije i izvan industrijskih i gradskih
područja. Kisele kiše nisu lokalnog već međunarodnog značaja jer se
vazdušnim strujanjima mogu prenijeti na veće udaljenosti tako da iz
zapadne Evrope mogu dospjeti do Skandinavskih zemalja i uticati na
kvalitet voda u jezerima, ugroziti šume, izazvati koroziju materijala i
ugroziti ljudsko zdravlje. Danas su jezera i rijeke širom Evrope sve više
zagađeni kiselim kišama tako da je u mnogima život ozbiljno ugrožen. Pri
tome, kiselost jezera ne zavisi samo od taloženja kiselih kiša nego i od
sastava tla ispod površine vode. Tako postoje tanka tla sa krečnjakom
(jezera u Skandinaviji i Škotskoj) gdje granitne stijene slabo mogu
neutralisati kisele oborine. Pjeskovita tla dna jezera u Danskoj i Engleskoj
nešto bolje neutrališu kiseline. Tla jezera u srednjoj Evropi imaju znatno
veći sadržaj kalcija ali su tu i vode najviše kisele tako da sastav tla ne
može uspješno izvršiti neutralizaciju.
U najkraćem, kisele kiše štetno djeluju na:
- tlo,
- floru i faunu,
- površinske i podzemne vode,
- građevinske materijale i konstrukcije,
- spomenike i slično
Poslijedice:
- uništavaju se i oštećuju šume,
- ugrožava život mnogim vrstama na kopnu i u vodi,
- izaziva korozija metala,
- degradira plodno tlo,
- ugrožava se zdravlje ljudi,
- zagađuju se vode i slično
Evidentna pojava je oštećenje šumske vegetacije od kiselih oborina i ovi

efekti mogu biti direktni (na lišću i granama) ili posredno (promjene u
sastavu tla oko korijena). Za oštećenje vegetacije dovoljne su i manje
koncentracije sumpor(IV)oksida jer do uticaja na rast biljke može doći i
bez vidljivih oštećenja.
Evropa kao najviše industrijaliziran i najnaseljeniji kontinet je i najviše
zagađena. Iz Evrope potiče gotovo polovina svjetske emisije sumporom i
azotom. Od toga je 65% iz antropogenih izvora odnosno rezultat ljudskih

aktivnosti. Pojas najvećih emisija polutanata u atmosferu se proteže
preko velikog broja temoelektrana, industrijskih kotlovnica, velikih
naselja i industrijskih regiona počevši od Velike Britanije preko
rafinerijskog područja u zapadnoj Evropi do metalurškog kompleksa u
Ruhru, po sve do velikih čeličana u Krakovu. Također, veoma gusta
saobraćajna mreža i ogroman broj motornih vozila pokriva cijelo
područje Evrope. Godišnja emisija sumpor(IV) oksida u Evropi je u
periodu od 1910. do 1950. godine iznosila oko 25 miliona tona, dok je u
posljednjem desetljeću prošlog stoljeća već iznosila preko 70 miliona
tona godišnje. Procjenjuje se da oko 30% emisije sumpora potiče iz izvora
sa područja bivšeg SSSR-a.
Problem kiselih kiša je posebno izražen i u Sjevernoj Americi gdje emisija
sumpor(IV) oksida iznosi oko 26 miliona tona, a u Kanadi oko 5
miliona tona godišnje.
Proizilazi da je problem zagađenosti atmosferom sumpor(IV)oksidom i
oksidima azota svjetski, a ne lokalni problem. Zato se uvode standardi za
kontrolu zagađenja atmosfere kako bi se time ublažilo ili bar spriječilo
dalje povećanje zagađenosti kiselim kišama. Već se donose određene
mjere za smanjenje korištenja uglja u gradovima kao i obavezno
prečišćavanje otpadnih gasova iz termoelektrana i večih ložišta. Vidljivi
rezultati su postignuti u Evropi kontrolom izduvnih gasova iz automobila i
uveđenjem bezolovnog benzina kao i relativno većim udiom nuklearnih
elektrana u proizvodnji električne energije. Za sada, Francuska više od
75%, Belgija više od 55%, Njemačka više od 35% ukupne proizvodnje
električne energije proizvodi u nuklearnim elektranama. Međutim, ni ovo
nije rješenje jer nuklearne elektrane predstavljaju potencijalnu opasnost
zbog radioaktivnosti, radioaktivnog otpada i mogućih havarija koji mogu
ugroziti stanovništvo i na globalnom planu.
Smanjenje ozonskog omotača
Ozonski omotač oko naše planete je vrlo bitan sastojak atmosfere jer
zadržava (apsorbuje) veći dio biološki aktivnog i štetnog ultraljubičastog
zračenja i služi kao izvor topline za zagrijavanje viših slojeva stratosfere.
Ozon se u atmosferi raspoređuje kroz troposferu - prizemni sloj i
stratosferu (15-55 km visine). Stratosfera sadrži oko 90% ukupne količine
ozona i taj dio se naziva ozonski omotač Zemlje. Ako bi se ozonski omotač
spustio u niže slojeve, povećala bi se temperatura stratosfere.
Zabrinutost za ozonski omotač datira još od sredine 70.-tih godina
prošlog vijeka kada su uočene rupe u omotaču i kada su hemičari shvatili
da se industrijskim procesima oslobađaju gasovi koji se prirodno ne
uklapaju u njegov sastav i koji utiču na razaranje ozona. Prvo se
posumnjalo na hlorofluorougljikovodike odnosno freone koji se koriste
kao rahladni medij kao i na aerosolne sprejove u kozmetici, zatim halone
koji se koriste za punjenje aparata za gašenje požara i na ostale polutante
atmosfere kao što su hlor i drugi.
Smanjenje i razrjeđivanje ozona će omogućiti prolaz većeg broja
ultraljubičastih zraka do površine Zemlje posebno u talasnim područjima
od biološkog značaja ( 0,29-0,30 nm). Dokazano je da ovo dovodi do
pojave raka kože kod ljudi kao i do drugih bioloških efekata kao što su
efekti na biljke, insekte, plankton itd. Također, promjene u ozonskom
omotaču ili u njegovoj raspodjeli dovest će do promjena u temperaturnoj
strukturi atmosfere što bi se svakako odrazilo na život na Zemlji.
Najveću prijetnju za ozonski omotač naše planete predstavljaju
supersonični avioni, nuklearne probe i akumuliranje gasova
hlorofluorometana i hlorofluorougljika 11 i 12 (CFCl 3 i CF2Cl3 ) u atmosferi.
Ovi se hlorofuorougljikovodici koriste u dozama za raspršivanje
(aerosolima), a CF2Cl3 se koristi i kao rashladni medij. Ovi gasovi su
inertni i sami po sebi ne bi reagirali sa ozonom i atomima kisika ali
reakciju kataliziraju azot(II)oksid i azot(IV)oksid.
Analizom djelovanja hlorfluorometana na ozon došlo se do slijedećih
zaključaka:
- gasoviti hlorfluorometani imaju dug vijek u atmosferi zbog svoje
hemijske i biološke inertnosti i nisu rastvorljiivi u vodi tako da se
ne uklanjaju brzo iz atmosfere;
- mada se ne razlažu apsorpcijom Sunčevih zraka ipak se mogu
razložiti na visini iznad 25 km zbog djelimične propusnosti
stratosfere koja dopušta prolaz ultraljubičastih zraka talasne
dužine od 0,1900-0,2250 nm;
- fotolizom ultraljubičastih zraka oslobađa se hlor iz
hlorfluorometana, fluor i metan, a atomi hlora odlaze u
stratosferu.
Najviše ozona se razgrađuje djelovanjem hlora i njegovih jedinjenja na
visini od 35-45 km, gdje se formira mnogo manje hlornitrata nego u nižim
slojevima. Djelovanje oksida azota je najveće u području od 20 do 25 km
visine, gdje je omjer hlornitrata prema drugim jedinjenjima hlora
maksimalan.
Jedinjenja halogenih elemenata i ugljika, također, djeluju na ozonski
omotač, a među njima je najpoznatiji metilhlorid.

Zaštita kvaliteta vazduha
Atmosfera kao i ostali životni mediji voda i tlo, ima sposobnost

samoprečišćavanja koje se odvija pod djelovanjem fizičko-hemijskih
procesa. Koncentracija zagađenja koje se emituje u atmosferu smanjuje
se prije svega rasprostiranjem u vazduhu, krupnije čevrste čestice se
talože pod djelovanjem sile teže, različite primjese se uklanjaju pomoću
padavina, toksične komponente prelaze hemijskim putem u manje
opasna jedinjenja itd. Kiša srednjeg intenziteta ukloni iz vazduha u toku
15 minuta skoro 30% čestica prašine veličine 10 mikrona.
Međutim, i atmosfera ima ograničeni prijemni kapacitet zagađenja tako
da se pri emitovanju ogromnih količina polutanata ista ne uspijeva sama
prečistiti. U tom slučaju, potrebne su posebne tehničke, ekonomske,
socijalne i druge mjere koje se mogu svrstati u sljedeće grupe:
1. uvođenje novih i usavršavanje postojećih tehnologija i opreme
kako bi se spriječilo ispuštanje opasnih materija na samom izvoru
zagađenja i organizovanje bezotpadne proizvodnje;
2. poboljšanje sastava goriva, usavršavanje gorionika, postavljanje
opreme za prečišćavanje prije ispuštanja u atmosferu,
neutralizacija zagađenja, izvlačenje vrijednih materija iz
industrijskih otpadnih gasova;
3. smanjenje nivoa zagađenja atmosfere putem racionalnog
rasporeda izvora zagađenja i povećanjem zelenih površina;
4. kontrola sastava vazdušne sredine od strane posebnih državnih
organa i institucija.
Danas se u svijetu sve više pažnje poklanja razvoju novih bezotpadnih

tehnologija čime se koriste otpadne materije koje su se do sada ispuštale
u atmosferu. Primjer takve tehnologije je dobijanje sumporne kiseline
putem tečne oksidacije sumpornog gasa koji se ranije izbacivao u
atmosferu. U crnoj metalurgiji, uvođenjem tehnologije dobijanja čelika i
željeza bez upotrebe koksa, praktično se potpuno ukinulo ispuštanje
otrovnih materija u okolinu.
Posebna pažnja treba da se posveti ozeljenjavanju površina oko izvora
zagađenja, a posebno pored magistralnih saobraćajnica. Najviše
polutanata nepotpunog sagorijevanja kod automobila se ispušta na
velikim raskrsnicama u gradu. Zato se prave petlje, podvožnjaci i
nadvožnjaci kako bi se izbjegli zastoji u transportu. Također, u gradovima
se uvode tzv. pješačke zone i veliki zeleni parkovi. Za gradski transport se

sve više gdje god je to moguće, uvodi elektro transport, a velike
autmobilske kompanije u svijetu rade intenzivno na usavršavanju i
proizvodnji elektro automobila itd.
U modernim naseljima se industrijske zone grade odvojeno od urbane
zone i izoluju se sa zelenim pojasom širine 50-1000 m, te tako odvajaju
od stambenih zona, škola i sportskih terena.
Zeleno rastinje u gradovima je prirodni prečistač vazduha jer uklanja iz
vazduha polutante kao što je prašina i gasovi te snižava nivo industrijske
buke i poboljšava mikroklimu tako što reguliše vlažnost vazduha.
Pokazalo se da zelene površine znatno smanjuju sadržaj svih polutanata u
vazduhu. Tako, hektar zelene površine godišnje očisti i do 10 miliona m 3
vazduha, a za jedan sat upije 8 kg ugljik(IV)oksida što je jednako količini
koju u isto vrijeme izdahne 200 ljudi. Istraživanja su pokazala da je ispod
drveća zagađenost vazduha za 30-40% niža nego na otvorenoj površini. U
blizini velikih autosaobraćajnica upijanje olovnih jedinjenja od strane
rastinja sa vlaknastom strukturom listova je i do 10 puta veće nego kod
glatkih listova, a brzina taloženja olova na travu je četiri puta veća nego
na golu površinu.
U svijetu i kod nas postoje zakonski propisi i standardi koji definišu uslove
za ispuštanje kao i maksimalno dozvoljene koncentracije za pojedine
polutante u vazduhu. Uvođenje ovih normativa je omogućilo da se
poveća svijest kod odgovornih ljudi u proizvodnji i organizaciji zaštite
vazduha kao i da se omogući bolja kontrola od strane odgovarajućih
državnih organa za provođenje mjera zaštite vazduha. Prema zakonu o
zaštiti vazduha, ispuštanje polutanata u atmosferu od strane stacionarnih
izvora zagađenja je moguće samo na osnovu odgovarajućeg odobrenja i
pri sagledavanju svih normativa i drugih uslova i zahtjeva koji će osigurati
zaštitu vazduha.
U zaštiti vazduha velika važnost se pridaje mjerama preventive tj.
izbjegavanju ili smanjenju emisije plutanata gdje god je to moguće.
Planiranje, projektovanje i eksploatacija novih proizvodnih pogona se
mora odvijati uz uvažavanje svih zakonskih normativa i standarda za
zaštitu okoliša pa prema tome, i za zaštitu vazdušne sredine. Pri tome je
potrebno predvidjeti uređaje i postrojenja za otprašivanje, uklanjanje
štetnih gasovitih primjesa, eventualno izdvajanje korisnih otpadnih
materija kao i druge mjere za očuvanje kvaliteta vazduha.
Kontrola aerozagađenja

Mjere i načini kontrole emisije polutanata
Već je rečeno da su glavni izvori zagađivanja vazduha ili emiteri

polutanata:
- izgaranje čvrstih, tečnih i gasovitih goriva u stacionarnim
postrojenjima;
- izgaranje tečnih i gasovitih goriva u motornim vozilima;
- različiti industrijski i metalurški procesi;
- odlagališta čvrstog otpada i
- isparavanje različitih organskih rastvarača
Kako se radi o velikom broju različitih izvora polutanata, problematika

aerozagađenja je vrlo složena, a njeno rješavanje često veoma skupo, a
ponekad i nemoguće. Kako uspješno spriječiti emisiju polutanata, kako
smanjiti postojeće aerozagađenje ili kako potpuno riješiti ovaj problem,
pitanja su koja je teško u potpunosti riješiti.
U svijetu se ova problematika počela rješavati već od početka 20-tog
vijeka. Provo su se razvili uređaji za kontrolu emisije čestica. Smanjenje
emisije sumpor(IV)oksida je počelo da se rješava našto kasnije tako da se
komercijalni uređaji počinju koristiti početkom pedesetih godina 20-tog
vijeka. Danas se također, uspješno koriste različiti uređaji za smanjenje
emisije oksida azota. Ovo je dovelo do dobrih tehnoloških rješenja za
smanjenje posebno čestica i oksida sumpora kao i do ukupnog smanjenja
emisije polutanata. Također, doneseni su i međunarodni dokumenti i
direktive o kontroli emisije polutanata koji vremenom postavljaju sve
strožije zahtjeve kako za kontrolu emisije tako i imisije polutanata,
pospješujući na taj način rad na novim tehnološkim rješenjima. Ovdje
treba spomenuti:
- Helsinški Protokol iz 1985. godine koji definiše smanjenje emisije
sumpor(IV)oksida od najmanje 30% u 1993. godini na bazi emisije
u 1980. godini;
- Sofijski Protokol iz 1988. godine koji definiše zamrzavanje emisije
oksida azota u 1994. godini na nivou emisije koja je bila u 1987.
godini. Takođe, 12 zemalja se složilo da smanji emisiju oksida
azota za 30% do kraja 1998. godine (računato na emisiju u
periodu 1980-1986. godina).
Strogom zakonskom regulativom i njenom primjenom moguće je postići

smanjenje emisije polutanata kao što je pokazala praksa u Njemačkoj i

Engleskoj kao i još nekim zemljama Evropske unije gdje je posljednjih
godina došlo do značajnog smanjenja globalnog aerozagađenja.
U mjere i rješenja kojima je moguće postići smanjenje emisije polutanata
u atmosferu se mogu ubrojati:
- selekcija goriva koje emituje manje polutanata ili otklanjanje
uslova nastanka polutanata;
- podešavanje uslova procesa tako da se smanjuje ili ne dolazi do
nastanka polutanata;
- vođenje procesa tako da nastaje najmanje polutanata;
- uklanjanje polutanata iz gasova koji izlaze iz procesa i
- zamjena tehnoloških postupaka onim u kojima ne dolazi do
emisije polutanata.
Kontrola emisije čestica
Kontrola i smanjenje emisije čestica se može ostvariti:

- prestankom rada postrojenja koja emituju čestice (zatvaranje
postrojenja);
- zamjenom energetskog goriva koje emituje čestice;
- dobrim vođenjem i kontrolom procesa koji emituju čestice;
- prečišćavanjem gasa koje nose emitovane čestice.
Prestanak rada postrojenja radi smanjenja emisije čestica drastičan je

postupak koji se rijetko primjenjuje. Zamjenom goriva koje emituje
čestice kao što je ugalj sa naftinim derivatima ili prirodnim gasom može
se postići efikasno smanjenje emisije čestica, mada je negdje ekonomski
neprihvatljiv zbog veće cijene ovih goriva. Značajni rezultati se postižu
dobrim vođenjem procesa uz korištenje uređaja za uklanjanje čestica iz
gasa. Ipak, kod svih navedenih načina vrlo je važno čišćenje izlaznih
gasova i ovaj postupak se i najčešće primjenjuje u rješavanju problema
emisije čestica i polutanata uopšte.
Uklanjanje čestica sfernog oblika iz gasa se dešava pod djelovanjem više
sila, a glavne su:
- sila gravitacije;
- sila potiska i
- sila otpora gasu.

Sve tri ove sile djeluju istovremeno na kretanje čestica u gasu. Brzina
kretanja čestica pri slobodnom padu kada je brzina kretanja vazduha
jednaka nuli, dobije se preko jednačine Stokes-a.
Izbor metode i tehnike za kontrolu emisije čestica zavisi od niza faktora
kao što su: veličina čestica, njihove fizičke i hemijske osobine,
koncentracija čestica i količina gasa, temperatura, a najviše od željenog
stepena efikasnosti izraženog u težinskim procentima uklonjenih čestica.
Uređaji za uklanjanje čestica rade na principu prolaska gasa koji sadrži
čestice kroz dio u kome izvjesne vanjske sile djeluju na čestice i odvajaju
ih iz struje gasa.
Danas se koristi nekoliko tipova ovih uređaja od kojih najčešće:
- gravitacione taložne komore;
- ciklonski separatori;
- vrećasti ili rukavni filteri;
- mokri separatori (skruberi) i
- elektrostatski precipitatori - elektro filteri.
Taložne komore
Taloženje čestica gravitacijom je najednostavniji način za izdvajanje

čestica iz struje gasa. Taložna komora u principu predstavlja jednu veliku
praznu komoru u koju gas ekspandira i pri čemu se njegova brzina
približava vrijednosti nula. Čestice se i dalje nastoje kretati horizontalno
ali na njih djeluje i sila gravitacije tako da se kreću po rezultanti ovih sila i
padaju na dno komore (slika 6.10).
U komoru se mogu postaviti, također, pregrade radi smanjenja puta
čestica, odnosno, brzine strujanja gasa, čime se povećava efikasnost
izdvajanja čestica.
Pad pritiska u komori je mali, jer je brzina prolaska gasa kroz komoru
mala tako da ne dolazi do dizanja već istaloženih čestica.
Idealna taložna komora treba da obezbijedi da brzina kretanja gasa u
komori bude približno jednaka nuli. Obično se to ne može postići nego
brzina iznosi oko 30 cm/s što dovodi do određenog turbulentnog kretanja
gasa u komori i usporavanja brzine taloženja.
ulaz
gasa
Vx
izlaz
h gasa
Vy
VzHemija i zaštita okoline 126
izdvojene
čestice
Slika 6.10. Shematski prikaz presjeka taložne komore

Taložne komore se upotrebljavaju za izdvajanje čestica čiji je prečnik veći
od 50 m. Efikasnost uklanjanja je ispod 50%. Zato se ovi uređaji koriste
kao prethodni čistači koji uklanjaju krupnije čestice iz struje gasa - prije
nego gas ide u druge uređaje na finalno prečišćavanje.
Prednosti komora za taloženje čvrstih čestica iz gasova su jednostavna
konstrukcija i niski troškovi održavanja kao i činjenica da se mogu
konstruisati gotovo od bilo koje vrste materijala. Nedostaci su niska
efikasnost uklanjanja i veliki gabariti uređaja.
U praksi se dosta koriste taložne komore u koje se postavljaju pregrade.
Ovi uređaji se nazivaju inercioni hvatači ili impaktorski prečistači. Princip
izdvajanja čestica se zasniva na postavljanju prepreka na putu strujanja
gasa sa česticama. Zbog djelovanja inercionih sila čestice ne mogu da
prate kretanje gasa nego udaraju u pregradu i padaju na dno.
Taložne komore sa pregradama imaju veću efikasnost uklanjanja u
manjem prostoru ali se teže održavaju zbog problema sa čišćenjem
istaloženih čestica. Čišćenje pregrada se vrši sa jakim mlazom vode.
Ciklonski separatori
Cikloni koriste centrifugalnu silu koju uzrokuje vrtložno kretanje struje

gasa za otklanjanje čestica iz gasa u kome se nalaze. Pored centrifugalne
sile na česticu djeluju i gravitaciona sila i sila trenja.
Pri ulasku u ciklon gas i čestice imaju istu tangencijalnu brzinu. Čestice
međutim, imaju dosta veću konačnu brzinu s obzirom na djelovanje
centrifugalne sile i njihove gustine. Gas sa česticama iz gornjeg dijela
ciklona ide vrtložno prema dnu ciklona koji se sužava u konus. Na dnu
konusnog dijela ciklona struja gasa naglo mijenja smjer i čineći cilindričnu
zavojnicu, napušta unutrašnjost ciklona na gornjem dijelu. Čestice, koje

se kreću rotaciono, pod djelovanjem centrifugalne sile udaraju u zidove
ciklona, gube brzinu i izdvajaju se na njegovom dnu (slika 6.11).
Cikloni su uređaji jednostavne konstrukcije jer nemaju pokretnih dijelova
i relativno su jeftini. Mogu se izraditi od raznih vrsta materijala tako da se
mogu koristiti i za agresivne gasove.
Obično se koriste cikloni u kojima se ulazni gas uvodi tangencijalno u
cilindrični dio i izlazi na vrhu, a nakupljene čestice se povremeno izdvajaju
sa dna konusnog dijela ciklona.
Cikloni se dijele po efikasnosti na konvencionalne (obične) i visoko
efikasne. Povećanje efikasnosti ciklona se dobiva smanjenjem prečnika
ciklona (do 20 cm) i paralelnim povezivanjem više takvih manjih ciklona.
čestice
Slika 6.11. Shematski prikaz kretanja gasa u ciklonu
Efikasnost uklanjanja čestica se povećava sa porastom veličine čestica ili

njihovom gustoćom, sa brzinom ulaza gasa, sa dužinom konusa i
omjerom prečnika tijela ciklona i izlaznog dijela. Efikasnost ciklona u
zavisnosti od veličine čvrstih čestica u ulaznom gasu je data u tabeli 3.
Tabela 6.3. Efikasnost ciklona u zavisnosti od veličine čestica

Efikasnost
Veličina čestica %
m Obični cikloni Veliki efikasni cikloni
<5 < 50 50 - 80
5 - 20 50 - 80 80 - 95
15 - 40 80 - 95 95 - 99
>40 95 - 99 95 - 99
Mokri separatori - Skruberi
U mokrim separatorima se gas pere sa vodom, obično u vidu spreja

(tuša). Pri tom se čestice sudaraju sa kapljicama vode i padaju u donji dio
aparata u kome se skuplja otpadna voda i izvodi iz aparata. U aparatu se
ostvaruje recirkulacija vode dok se ne zasiti česticama. Tada se dio
otpadne vode ispušta i dodaje svježa voda (slika 6.12).
Tečnostima koje se upotrebljavaju u skruberima može se dodati neko
sredstvo za postizanje boljeg kvašenja čestica, da se smanji pjenjenje ili
da se ostvari hemijska reakcija sa prisutnim polutantima.
Mehanizam uklanjanja čestica u mokrim separatorima se ostvaruje
kombinacijom fenomena inercije, gravitacije, difuzije i termike. Efikasnost
uklanjanja zavisi još i od stanja ravnoteže između ulaznog gasa i vode. Na
isti način se iz vode uklanjaju i neki gasoviti polutanti (CO 2, SO2, H2S).
voda
gas
voda
izlaz gasa
Slika 6.12. Shematski prikaz venturi skrubera
Kapacitet mokrog separatora je određen brzinom strujanja ulaznog gasa,

pri kojoj počinje intenzivno odnošenje čestica vode ili pri kojoj dolazi do
prevelikog pada pritiska. Efikasnost se može postići porastom širine ili

dužine puta gasa i to najviše 75-99%. Pad pritiska se obično mijenja sa
vremenom a raste sa porastom brzine ulaznog gasa.
Danas se dosta koriste skruberski sistemi koji energiju tečne faze postižu
raspršivanjem tečnosti. Raspršivanje se može postići na više načina i to:
- sprej - mlaznicama, koje mehanički raspršivaju tečnosti koja se
tjera pod pritiskom;
- pneumatskim dvofaznim raspršivanjem, koje se zasniva na
kontaktu dvije struje fluida (tečnosti i gasa) i
- pomoću specijalnog rotirajućeg diska.
Skruberi mogu biti različite izvedbe i to:

- prokapni tornjevi;
- tornjevi sa punilom;
- tornjevi sa perforiranim pločama i
- tornjevi sa pregradama.
U prokapnim tornjevima kapljice iz mlaznice se kreću pod djelovanjem

sile gravitacije na dole i sreću se sa česticama u struji gasa koji se kreće u
suprotnom pravcu. Nakon izdvajanja čestica gas prolazi kroz eliminator
kapljica.
Tornjevi sa punilom mogu biti ispunjeni sa različitim materijalima kojima
se obezbjeđuje dobra površina kontakta, mali pad pritiska gasa i dobra
raspodjela faza. Materijal za ispunu mora biti inertan, dovoljno čvrst i
otporan na abraziju. U tu svrhu se koristi staklo, metal, keramika kao i
lagani polietilenski ili propilenski materijali. Ovi lagani materijali lebde u
tornju čineći fluidizirani sloj čime se omogućuje dobar kontakt tečne i
gasovite faze.
Tornjevi sa pregradama se sastoje od više pregrada na kojima se zadržava
sloj tečnosti kroz koje barbotira gas koji se ubacuje sa donjeg kraja tornja.
U njima se ostvaruje dobar kontakt tečnosti i gasa.
Nedostatak ovih aparata je što se otpadna voda mora prečišćavati bilo
posebno ili na obližnjem uređaju za prečišćavanje otpadnih voda.
Vrećasti ili rukavni filteri
Vrećasti ili rukavni filteri se danas široko primjenjuju u industriji za

čišćenje gasova sa visokim sadržajem suhe prašine i do nekoliko g/m 3. To
je jedna od najpouzdanijih, najefikasnijih i ekonomičnijih metoda za
uklanjanje čvrstih čestica iz gasova.

Vrećasti filteri se izrađuju od tkanine, papira, vlaknastih materijala ili
agregata kao što su pijesak, šljunak ili koks. Izbor materijala za filtraciju je
od posebne važnosti zbog mogućnosti filtriranja zagrijanih gasova. U
nekim slučajevima se temperatura ulaznog gasa mora sniziti i za nekoliko
stotina stepeni. Obično se postavlja veći broj vreća (rukava) u jednom
filteru, a postavljaju se u paru zbog naizmjeničnog rada i pražnjenja (slika
6.13.).
Metoda uklanjanja čestica se sastoji u tome da se gas koji se čisti pod
pritiskom ubacuje u vreće, čestice se zadržavaju na zidovima vreće, a gas
prolazi kroz pore i izvodi napolje. Nakupljena prašina se povremeno
mehaničkim uređajem otresa sa zidova i pada na dno aparata odakle se
izvlači napolje.
Veličina pora filterske tkanine se bira u skladu sa promjerom čestica koje
želimo odvojiti. Na taj način se iz gasa mogu ukloniti i vrlo fine čestice.
izlaz
čistog
gasa
regeneracija
filtra
rad
filtra
izlaz gasa sa
regeneracije
ulaz
gasa
Slika 6.13. Shematski prikaz venturi skrubera
Nedostatak im je što su osjetljivi na agresivne gasove. Efikasnost im

opada s opterećenjem filtera i s vremenom filtriranja.
Prednost im je u tome što se izdvojene čestice koriste kao proizvod koji
bi inače predstavljao gubitak u proizvodnji kao što je slučaj kod
proizvodnje cementa, kreča i krečnjaka kao i u prehrambenoj industriji
(mlinovi žita i dr.). Takođe, ovi se uređaji koriste za čišćenje otpadnih
gasova iz procesa prženja ruda, sinterovanja, u proizvodnji aluminija i dr.
Elektrostatski taložnici ( precipitatori) - Elektro filteri
Čvrste i tečne čestice se iz gasova odnosno vazduha mogu ukloniti

propuštanjem gasa između parova elektroda pod visokim naponom.
Negativne elektrode (krunske) su u obliku žice, a pozitivne (kolektorske)
su u obliku ploča ili cilindara. Kad se između ovih parova elektroda pusti
visoki napon (40.000 do 60.000 V), dolazi do električnog pražnjenja pri
čemu se ionizuju molekule gasa, a čestice se naelektrišu negativnim
nabojem sa krunske elektrode i talože na pozitivno nabijenoj kolektorskoj
elektrodi koja je u obliku ploče ili cilindera.
Čvrste čestice se sa kolektorskih elektroda povremenim otresanjem ili
vibracijom skidaju na dno precipitatora odakle se odstranjuju. Ukoliko su
čestice u vlažnom stanju skidaju se sa kolektorskih elektroda pod
uticajem gravitacije i odlaze na dno precipitatora.
Kod jednostavnog cilindričnog elektrostatskog taložnika (slika 6.14.), gas
ulazi na dno gdje se čestice naelektrišu i kreću prema zidu taložnika koji
predstavlja kolektorsku elektrodu gdje se zadržavaju i izdvajaju. Elektroda
za stvaranje električnog naboja na česticama se naziva krunska elektroda
i postavljena je u sredinu eletrostatskog filtera (slika 6.15). Obično se
elektrode postavljaju u parovima i to više parova pojedinačnih filtera.
Pored cilindričnih elektro filtera upotrebljavaju se i taložnici sa paralelnim
pločama. Sastoje se od paralelnih ploča između kojih je postavljen veći
broj paralelnih žica koje služe kao krunske elektrode. Rastojanja između
krunske i kolektorske elektrode su oko 25 cm. Razlika napona između
elektroda iznosi 30.000-115.000 V, a veličina napona zavisi od više
faktora:
- napona proboja gasa koji se čisti;
- rastojanja između elektroda;
- pada napona kroz sloj istaloženih čestica;
- koncentracije čestica u gasu i njihove specifične naelektrisanosti i
pojave povratne kolone.
Da bi se ostvarilo što jače električno polje, naponska snaga se održava što

bliže naponu proboja, uz istovremeno odstranjivanje izdvojenih čestica,
čime se izbjegava formiranje debelog sloja čestica na elektrodama, a
time i pad napona kroz sloj čestica.
Elektrostatski taložnici najefikasnije izdvajaju čestice iz gasa ako je
ravnomjeran raspored brzina kretanja gasa koji se čisti. Pojava vrtložnog
kretanja gasa može da dovede do podizanja istaloženih čestica, a time i
do smanjenja efikasnosti elektrostatskih taložnika.
Elektrostatski precipitatori su aparati koji imaju široku primjenu.
Prednosti su im sljedeće:
- visok stepen uklanjanja čestica i do 99,9%;
- izlazna količina čestica je ispod 1 mg m-3;
- veličina čestica koje se uklanjaju od 0,01-500 m;
- potrošnja energije od 0,2-1 kWh/1000 m 3 gasa;
- mogućnost uklanjanja suhih i tečnih čestica;
- visoka radna temperatura i do 600 oC;
- mali pad pritiska gasa;
- kontinuiran rad;
- jednostavno opsluživanje;
- dugotrajan vijek opreme.
ispravljač regulator napona
S
− +
prečišćeni gas
krunska taložna
elektroda elektroda
gas
prašina
Slika 6.14. Elektrofilter

a
elektrod
krunska
−

a
elektrod
taložna
+
Slika 6.15. Krunska elektroda
Osnovni nedostaci su im:
- veliki gabariti uređaja;
- veliki investicioni troškovi;
- pogodni i isplativi za velike količine gasa, do više stotina hiljada
m3 h-1;
- ograničena primjena za zapaljive i eksplozivne gasove i aerosole.
Obzirom na veličinu napona pri kome rade, elektrostatski precipitatori se

mogu svrstati u dvije grupe:
- visokonaponski precipitatori i
- niskonaponski precipitatori.
Visokonaponski precipitatori rade pod naponom od 30-100 kV i mogu biti

sa kolektorskim elektrodama u vidu cijevi ili ravnih ploča. Primjenjuju se u
kombinaciji sa ciklonima kao prethodnim čistačima gasa. Najviše se
koriste u termoelektranama gdje je na raspolaganju jeftina električna
energija.
Niskonaponski elektrostatski precipitatori koji se često zovu i elektro
filteri, služe za izdvajanje fino dispergovanih tečnih čestica koje emituje
neki od tehnoloških procesa. Rade pod naponom od 12-13 kV. Njima se
ne mogu efikasno izdvajati čestice većeg promjera niti u količinama većim
od 0,91 g/m3. Obično se kombinuju sa skruberima, eliminatorima kapljica
kao i uređajima za poboljšanje elektro karakteristika čestica prije ulaska u
precipitator. Koriste se pri mljevenju plodova kod proizvodnje ulja, u
proizvodnji papira, u tvornicama za sušenje mesa i slično.
Kako se elektro silom uklanjaju samo čestice, a ne i gasovi, ne dolazi do
pada pritiska u taložniku niti isti raste sa vremenom.

Efikasnost uklanjanja čestica zavisi od površine pločaste elektrode kao i
od dužine puta gasa kroz taložnik. Zato se često povezuje više elektro
filtera u seriju radi postizanja maksimalne efikasnosti uklanjanja. Elektro
filterima se mogu ukloniti i veoma male čestice, a efikasnost im je veoma
visoka i kreće se između 95-99%.
Najčešće se koriste za uklanjanje tzv. letećeg pepela iz otpadnih gasova
termoelektrana na čvrsto gorivo kao i za uklanjanje čestica i kisele
maglice u hemijskoj procesnoj industriji i metalurgiji.
Fizičko-hemijske metode prečišćavanja gasova
Za uklanjanje gasovitih polutanata iz otpadnih dimnih i industrijskih

otpadnih gasova koriste se brojne fizičko - hemijske metode koje se
zasnivaju na procesima:
- apsorpcije;
- adsorpcije;
- katalitičke redukcije i
- kondenzacije.
Apsorpcija
Sprječavanje aerozagađenja pomoću apsorpcije je postupak u kome se

jedan ili više gasovitih polutanata selektivno rastvara u relativno
neisparljive tečnosti. Apsorpcija je jedna od glavnih operacija u
hemijskom inžinjerstvu i primjenjuje se u mnogim tehničkim procesima.
U nekim slučajevima, efluent iz apsorbera se može podvrći iskorištenju
korisnog produkta; međutim, najčešće se isti jednostavno ispušta u
sistem za prečišćavanje otpadnih voda. Apsorpcija se široko koristi za
smanjenje emisije sumpor(IV)oksida, vodikosumpora, hlorovodika, hlora,
amonijaka i oksida azota. Organski polutanti se takođe, mogu uklanjati
apsorpcijom ali njihovo uklanjanje zavisi od izbora tečnog rastvarača i
prihvatljivosti otpadne vode za sistem prečišćavanja (tabela 4).
Apsorpcija može biti hemijska i fizička. Hemijska apsorpcija
(hemisorpcija) se dešava kada dolazi do reakcije između gasa koji se
apsorbuje i tečnog rastvarača. Kod fizičke apsorpcije se gas jednostavno

rastvara u tečnosti. Od tečnih otapala najčešće se koristi voda, mineralna
ulja i posebno pripremljene tečne rastvore.
Desulfuracija dimnog gasa je jedna od najvažnijih primjena procesa
apsorpcije.
Apsorberi
Uređaji za apsorpciju gasova se projektuju tako da se obezbjedi što bolji

kontakt između gasa i tečnog rastvarača kako bi se omogućila difuzija
materijala između faza. Apsorberi koji se danas najčešće koriste su:
- tornjevi sa ispunom;
- tornjevi sa podovima;
- komore sa sprejom i
- venturi skruberi.
Tabela 6. Karakteristični postupci apsorpcije
Postupak (rastvarač) Opis
Kreč Neregenerativan proces sa suspenzijom kreča. Nastaje

kalcij sulfit i sulfat (gips). Mulj se odlaže na deponiju.
Krečnjak Neregenerativan proces sa suspenzijom krečnjaka. Nastaje

kalcijev sulfit i sulfat. Mulj se odlaže na deponiju.
Dvostruki alkalni postupak Regenerativan proces sa otopinom sode. Nastaje kalcijev

sulfit i sulfat kod regeneracije sa krečom ili krečnjakom.
Otopina sode Neregenerativan proces sa natrijevim hidroksidom ili

karbonatom. Istrošeni apsorbent natrijev sulfat zahtijeva
tretman.
Amonijačni postupak Neregenerativan postupak sa amonijevim hidroksidom.
Kao nus proizvod nastaje amonijevsulfat koji ima tržišnu
vrijednost.
Wellman-Lord postupak Regenerativan postupak sa tečnim sulfitom. Kao nus
produkti nastaju tečni SO2, tečni SO3, sumporna kiselina ili
elementarni sumpor.
Citrat Regenerativan proces sa vodom obogaćenom sa

limunskom kiselinom i natrijevim hidroksidom ili
karbonatom. Nastaju nus produkti tečni SO 2 ili elementarni
sumpor.
Magnezij oksid Regenerativan proces sa magnezijevim oksidom. Kao nus
produkti nastaju SO2, tečni SO2, tečni SO3 ili elementarni
sumpor.

Kada je rastvarač voda, apsorberi su isti kao i oni koji se koriste kao mokri
skruberi za izdvajanje čestica iz gasa. Na taj način, ovi tipovi apsorbera
mogu služiti za uklanjanje oba tipa polutanata (slika 6.16).
raspršivač
apsorpcione
tečnosti
očišćeni gas
ispuna
(keramika, plastika)
uređaj za raspodjelu
svježi apsorbens
tečnosti
gas
izlaz apsorbenta
rezervoar pumpa
Slika 6.16. Apsorpciona kolona sa ispunom
Kontrola emisije oksida azota
Smanjenje emisije oksida azota iz mobilnih izvora, energetskih postojenja

i industrijskih procesa je dosta složen problem. Dok je za neke izvore ovih
polutanata moguće vršiti dosta uspješnu kontrolu emisije, za neke druge
izvore su postupci dosta složeni i često isuviše skupi.
Uglavnom, za smanjenje emisije oksida azota iz stacionarnih izvora se
primjenjuju dvije grupe metoda:
- metode koje se primjenjuju prije i u samom procesu izgaranja
goriva i
- metode obrade nastalih otpadnih gasova.
Od metoda redukcije oksida azota, koje spadaju u prvu grupu,
najznačajniji su:
- modifikacija procesa, odnosno, uslovi izgaranja;
- modifikacija opreme koja se koristi kod procesa izgaranja i
- zamjena goriva sa onim koje ima manji sadržaj azota.
Metode obrade (prečišćavanja) otpadnih gasova se zasnivaju na fizičko-

hemijskim fenomenima:
- katalitičkoj redukciji;
- nekatalitičkoj redukciji;
- apsorpciji i radijaciji snopom elektrona.
Podešavanje uslova izgaranja se može ostvariti na dva načina:

- podešavanjem radnih uslova u procesu izgaranja;
- modifikacijom opreme za izgaranje.
Podešavanje radnih uslova se vrši:

- smanjenjem koncentracije azota i kisika u dijelu plamena sa
najvećom temperaturom;
- smanjenjem vremena zadržavanja dimnih gasova u plamenu i
- sniženjem temperature plamena.
Najčešće se koristi smanjenje suviška vazduha u procesu izgaranja i to

tako da se odnos vazduh-gorivo postavlja u što je moguće bliže
stehiometrijskom odnosu. Dokazano je da smanjenje sadržaja kisika od
4% na 2% dovodi do smanjenja emisije oksida azota za čak 28%. Ako se
sadržaj kisika smanji na 0,5% , emisija oksida azota će biti manja za čak
63%.
Druga mogućnost smanjenja emisije oksida azota je recirkulacijom
dimnih gasova, odnosno ponovnim uvođenjem dimnih gasova u proces
izgaranja goriva. Ovo se ostvaruje tako što se dimni ohlađeni gasovi
uvode u primarnu zonu izgaranja čime se snižava temperatura vrha
plamena i smanjuje količina oksida azota. Količina gasa u recirkulaciji
može ići i do 50% pri čemu je direktno injektovanje u zonu plamena
efikasnije za smanjenje nastanka oksida azota.
Sniženje temperature plamena se može ostvariti i injektovanjem vode ili
vodene pare u odgovarajuće područje plamena kako bi se postiglo
smanjenje temperature plamena i smanjilo nastajanje oksida azota.
Osnovni parametar je odnos voda ili vodena para - gorivo. Pri tome,

količina injektovane vode ili vodene pare bitno utiče na karakteristike
plamena. Suvišak može da dovede do gašenja plamena kao i do povećane
korozije opreme. Ova metoda se koristi za postrojenja koja spaljuju tečna
i gasovita goriva.
Prečišćavanje dimnih i otpadnih gasova
Prečišćavanje dimnih i otpadnih gasova je veoma važna tehnička mjera za

kontrolu emisije oksida azota. To je najčešće i jedini i najefikasniji način
za smanjenje emisije ovih polutanata kada se drugim ranije nabrojanim
mjerama emisija oksida azota ne može dovesti u dozvoljene granice.
Zbog velike stabilnosti azot(II)oksida i njegove spore konverzije u azot
(IV)oksid, uklanjanje oksida azota je dosta teško. Takođe, drugi gasni
polutanti u otpadnim dimnim gasovima, ometaju efikasno odvajanje
oksida azota. Isto tako, obično se radi o velikim količinama gasa koji se
treba čistiti kao što je slučaj kod većih energetskih postrojenja tako da
prečišćavanje izlaznog gasa zahtijeva veliku i skupu opremu.
Postupci uklanjanja oksida azota iz dimnih gasova se mogu podijeliti na
suhe i mokre postupke. Mokri postupci koriste apsorbere sa različitim
tečnostima ili rastvorima za izdvajanje oksida azota iz otpadnih gasova.
Suhi postupci se mogu svrstati u četiri grupe:
- katalitička redukcija;
- nekatalitička redukcija;
- apsorpcija i
- iradijacija snopom elektrona.
Suhi postupci
- Katalitička redukcija
Kod većine procesa redukcije kao sredstvo za redukciju se upotrebljavaju

amonijak ili prirodni gas. Redukcija se vrši sa ili bez katalizatora u
zavisnosti od temperature ulaznog gasa. Kada se radi o višim
temperaturama (980 oC i više) tada se za redukciju ne koristi katalizator.
Metoda se zasniva na redukciji azot(IV)oksida do azot(II)oksida i dalje do
azota uz pomoć katalizatora i gasova kao što su metan, vodik, ugljik
(II)oksid i amonijak. Redukcija je neselektivna i ne dolazi do potpune
redukcije oksida azota. Redukcija uz prisustvo metana i katalizatora se
odvija preko sljedećih reakcija:

CH 4 + 4NO2 →4NO+CO2 +2H2 O
CH 4 + 2O2 →CO 2 +2H 2 O
CH 4 + 4NO→2N +CO2 +2H 2 O
Kao katalizatori koriste se platina ili paladij, a takođe i katalizatori od

nikla i hroma koji troše više sredstva za redukciju ali se postiže veća
konverzija azot(IV)ksida u azot(II)oksid.
Kada se kao sredstvo za redukciju koristi amonijak uz prisustvo
selektivnih katalizatora moguća je redukcija oksida azota do azota i na
nižim temperaturama. Osnovne reakcije su:
4NO+ 4NH3 +O 2 →4N 2 +6H 2 O

6NO+ 4NH3 →5N 2 + 6H 2 O
6NO2 + 8NH3 →7N 2 + 12H2 O
2NO2 + 4NH3 +O2 →3N2 +6H 2 O
Reakcija između amonijaka i azot(II)oksida je selektivna, a odnos

amonijak/azot(II)oksid je 0,8 : 1,0. Pri procesu dolazi do sekundarnih
reakcija i nastanka amonijevog sulfata i amonijevog hidrosulfata koji
mogu dovesti do korozije i oštećenja opreme.
Za ovaj proces se koriste reaktori sa katalizatorom i uređaji za
skladištenje i doziranje amonijaka. Efikasnost uklanjanja azot (II)oksida
zavisi od karakteristika katalizatora; njegove termičke, fizičke i hemijske
otpornosti, selektivnosti i dr., kao i od drugih uslova (temperatura, brzina
gasa kroz reaktor, odnosa amonijak/azot(II)oksid, ulazne koncentracije
oksida azota i sadržaja kisika u gasu.
Selektivna redukcija bez katalizatora
Metoda se zasniva na uklanjanju oksida azota bez korištenja katalizatora

pri temperaturi od 850-1.100 oC. Za uklanjanje se koriste amonijak i urea
(amonijeve soli). Bitno je dobro mješanje oksida azota i materijala za
redukciju kao i veličina kapljica sredstva za redukciju. Sitne kapljice će
isparavati brzo i reagovati kod visokih temperatura, a veće će isparavati
sporo i reagovati kod nižih temperatura. U prvom slučaju je brzina
redukcije mala i zbog veće temperature mogu nastajati i oksidi azota. Kad
se koristi urea, optimalna temperatura je 950-1.100 oC.

Proces s aktivnim ugljem (koksom)
Ovim postupkom se ujedno uklanjaju sumpor(IV)oksid i oksidi azota. Ako

se izdvaja samo sumpor(IV)oksid (SO2) aktivni ugalj se može regenerisati.
Pri tome se dobija gas bogat sa sumpor(IV)oksidom koji se dalje može
koristiti za proizvodnju elementarnog sumpora i sumporne kiseline.
Kod korištenja ovog postupka prečišćavanje otpadnih gasova se vrši
nakon što gas prođe kroz predgrijače i elektrostatski taložnik gdje se
ohladi i izdvoje čestice. Proces se odvija u posebnim kolonama -
adsorberima pri temperaturi gasa od 120 oC. Aktivni ugalj se kreće od
vrha prema dnu adsorbera, a ulazni gas se kreće od dna prema vrhu i
prolazi kroz dva sloja aktivnog uglja. Koristi se aktivni ugalj u granulama
veličine prečnika 3,5-9 mm i aktivnom površinom od 50 m 2/g. Proces
čišćenja gasa počinje u donjem sloju adsorbera gdje se vrši adsorpcija
sumpornih jedinjenja koji dalje sa kisikom i vodenom parom grade
sumpornu kiselinu. Nakon toga se gas vodi u drugi gornji sloj adsorbera
uz dodatak amonijaka kao katalizatora da bi se izdvojili oksidi azota koji
prelaze u azot i vodu.
Pri ovom procesu se ujedno izdvajaju i hloridi i fluoridi koji mogu biti
sadržani u dimnim gasovima, kao i čvrste čestice .
Vrijeme boravka aktivnog uglja u koloni iznosi 100-200 sati, nakon čega
se vodi na regeneraciju termičkim putem na oko 400 oC pri čemu se vrši
desorpcija sumpornih spojeva koji su se izdvojili na aktivnom uglju uz
nastajanje elementarnog sumpora ili tečnog sumpor(IV)oksida.
Mokri postupci
Oksidi azota iz dimnih i drugih otpadnih gasova se mogu ukloniti putem

mokrih skrubera u kojima se vrši apsorpcija ovih polutanata putem
vodenih rastvora alkalnih hidroksida (kreča), amonijaka, uree i natrijum
permanganata.
Razlikuju se dva osnovna postupka i to:
- direktna apsorpcija oksida azota u apsorpcionom rastvoru i
- oksidacija azot(II)oksida do azot(IV)oksida u gasnoj fazi, a zatim
apsorpcija nastalog azot(IV)oksida.
Apsorpcija se izvodi u posebnim aparatima-skruberima slične izrade kao i

za uklanjanje čestica iz gasova.

Najčešće se kao sredstvo za apsorpciju koriste i jake baze kao natrijev
hidroksid, kalcijev hidroksid, natrijev karbonat i drugi. Uklanjanje oksida
azota se zasniva na sljedećim reakcijama:
2NaOH+3NO2 ⇔2NaNO3 +NO+H 2 O

2NaOH+NO ⇔2NaNO2 + H 2 O
Kontrola emisije oksida sumpora
Metode kojima se može postići smanjenje emisije oksida sumpora u

atmosferu mogu se podijeliti u četiri grupe:
- zamjena goriva koje sadrži sumpor;
- modifikacija procesa izgaranja;
- odsumporavanje goriva i
- prečišćavanje otpadnih (dimnih) gasova.
Zamjena goriva
Zamjena goriva koje ima visok sadržaj smpora sa onim sa manjim

sadržajem vrši se u cilju smanjenja emisije oksida sumpora. To može biti
slučaj kada se umjesto uglja za proizvodnju energije koristi nuklearno
gorivo. Najčešće se koristi zamjena uglja koji sadrži dosta sumpora sa
ugljem sa manjim sadržajem, naftnim derivatima ili zemnim gasom i to u
slučajevima gdje je to tehnički i ekonomski izvodljivo.
Odsumporavanje goriva
Odsumporavanje goriva se vrši u posljednjih tridesetak godina i to

uglavnom tečnih i gasovitih goriva dok se odsumporavanje uglja
uglavnom vrši mehaničkim putem.
U uglju se sumpor može nalaziti u tri oblika: kao sulfat, kao organski
vezani sumpor i mineralni sumpor, obično kao pirit. Uklanjanje sumpora
se može vršiti likvefakcijom, gasifikacijom i rafinacijom uz pomoć
rastvarača. Mehaničkim putem se iz uglja može odstraniti samo piritni
sumpor.
Mehanički postupci su:
- konvencionalna separacija uglja;
- magnetna separacija;
- separacija uz pomoć teških tečnosti; i

- flotacija.
Na ovaj način se može ukloniti i preko 50% piritnog sumpora iz uglja i

neznatne količine organski vezanog sumpora.
Likvefakcijom se iz uglja dobiva tečno gorivo. Pri tome nastaje tečno
gorivo, gasovi i čvrsti ostatak, koji je bogat sumporom. Likvefakcija se
izvodi slijedećim postupcima:
- gasifikacijom uglja kisikom i vodenom parom, pri čemu nastaje
koksni gas koji se prevodi u tečno gorivo;
- rafinacijom rastvaračima uz minimalnu hidrogenizaciju;
- multifaznom pirolizom.
Najčešće i najuspješnije se provodi gasifikacija uglja pri čemu se dobiva

energetski gas sa malim sadržajem sumpora.
Uklanjanje oksida sumpora iz otpadnih (dimnih) gasova
Uklanjanje oksida sumpora iz otpadnih gasova se uspješno vrši raznim

aparatima i uređajima ili pri samom procesu spaljivanja goriva ili nakon
izlaska gasova iz ložišta prije ispuštanja u atmosferu.
Značajno je da investicioni i pogonski troškovi uklanjanja oksida sumpora
iz otpadnih gasova budu što niži. Oni zavise od procesa koji se koristi, od
zahtjeva za stepen čišćenja, od lokalnih uslova i slično Računa se da
investicioni troškovi za čišćenje gasova od sumpora iznose od 15-30%
ukupnih investicija za termoelektranu, dok troškovi čišćenja mogu
povećati cijenu kWh proizvedene energije i do 10%.
Visina investicionih ulaganja zavisi od kapaciteta termoelektrane i
sadržaja sumpora u gorivu. U pravilu, investiciona ulaganja su veća po
jedinici proizvodnje kada su manji kapaciteti energetskog postrojenja.
Takođe, veća su kapitalna ulaganja ako se koriste goriva sa većim
sadržajem sumpora.
Postupci čišćenja gasova od sumpornih oksida se mogu podijeliti u dvije
grupe:
- regenerativni postupci i
- neregenerativni postupci.
Kod regenerativnih postupaka, proizvod koji nastaje odsumporavanjem

se dalje koristi. Ovi postupci imaju više prednosti:
- dobiva se upotrebljiv proizvod ili se materijal višekratno koristi u
procesu;
- smanjuje se zagađenje životne okoline;
- smanjuju se troškovi odsumporavanja; i
- štede se prirodni resursi.
Kao primjer, može se navesti izdvajanje i dalja upotreba gipsa koji nastaje
ako se u procesu uklanjanja sumpornih jedinjenja koristi kreč ili krečnjak.
Drugi primjer je proizvodnja sumporne kiseline iz otpadnih gasova koji
sadrže sumpor(IV)ioksid. Ovaj postupak se dosta koristi kod procesa
taljenja sulfidnih ruda (bakar, olovo, cink i dr.).
Ako se primjenjuju neregenerativni postupci čišćenja gasova od sumpora
što je slučaj kod većine postrojenja, nastali proizvod u procesu se odlaže
kao otpadni materijal. Ovi postupci su lakši za primjenu ali poskupljuju
proces uklanjanja sumpora a također, odbacuje se dragocjeni materijal
koji se pri tom može dobiti.
Neregenerativni postupci se koriste iz više razloga, a glavni su:
- kad se prečišćava velika količina gasa sa malim sadržajem
sumpora i dosta drugih polutanata tako da se ne može dobiti čist
proizvod za upotrebu;
- proizvod koji se dobiva je nerentabilan; i
- tehničko-tehnološki uslovi.
Obzirom na metode koje koriste, postupci uklanjanja oksida sumpora

mogu biti:
- mokri postupci;
- poluhi postupci; i
- suhi postupci.
Kod mokrih postupaka otpadni gas dolazi u kontakt sa nekim reagensom

koji je u rastvoru ili u vidu suspenzije. Kao reagensi koriste se kreč, smješa
kreča i letećeg pepela, amonijak i dr.
Suhi postupci se temelje na direktnom kontaktu sumpor(IV)oksida sa
nekim čvrstim materijalom. Materijal se može dodavati direktno u ložište
ili se ostvaruje kontakt materijala sa izlaznim gasovima iz ložišta. Kao
materijal za odsumporavanje služe kreč, krečnjak i dr.
Kod polusuhih postupaka kao materijal za apsorpciju sumpora se koristi
dehidrisani kreč (CaO) koji se sa procesnom vodom prevodi u skrubersku
suspenziju.
Kod mokrih postupaka prečišćavanje gasova koji sadrže sumporni
(IV)oksid se vrši sa tečnom fazom koja sadrži sredstvo za apsorpciju u

pogodnom skruberskom sistemu. Kao sredstvo za apsorpciju se koristi
najčešće suspenzija kreča ili krečnjaka.
Krečni (krečnjački) skruberski postupak
Ovaj postupak se koristi još od 1931. godine kada je prvo postrojenje

izgrađeno u Engleskoj. Od šezdesetih godina se postupak počinje široko
koristiti u SAD i Japanu tako da su ovi sistemi za odsumporavanje činili
oko 85% svih postupaka za odsumporavanje otpadnih gasova u
termoelektranama SAD.
Kod ovog postupka se koriste suspenzije kreča ili krečnjaka. Upotreba
kreča se više koristi jer se postiže veća efikasnost odsumporavanja zbog
efikasnijeg apsorbovanja sumpor(IV)oksida od strane kreča.
Supenzija kreča se ubacuje u kolonu pomoću raspršivača. Gasovi sa
temperaturom od oko 150 oC se prvo oslobode od letećeg pepela, a zatim
ulaze u apsorber gdje se u protustruji sa emulzijom CaO/CaCO 3 izdvaja
sumpor(IV)oksid. Očišćeni gas se prije izlaza iz kolone oslobađa od
kapljica tečnosti pomoću eliminatora kapljica na vrhu apsorbera. Prije
ispuštanja u dimnjak gas se ponovo zagrijava u izmjenjivaču toplote.
Suspenzija kreča recirkuliše u sistemu i povremeno se osvježava svježom
suspenzijom, a ista količina mulja se izdvaja sa dna kolone i odlaže ili se
koristi za dobijanje gipsa.
Kod ovog postupka se iz ekonomskih razloga koristi i suspenzija krečnjaka
mada je on manje reaktivan sa sumpor(IV)oksidom od kreča.
Kad se koristi suspenzija kreča tada se apsorpcija sumpora odvija preko
reakcija:
Ca(OH )2 +SO →CaSO3 + H 2 O

CaSO3 +1/2O2 →CaSO 4
Kod ovog postupka je važan parametar odnos tečne i gasne faze. Drugi
važan parametar je efikasno raspršivanje tečne faze da se omogući što
bolji kontakt faza. Ugradnjom pregrada u skruberskoj koloni ili
postavljanjem Rašig-ovih prstenova se može povećati vrijeme kontakta
faza u koloni (slika 6.16).
Efikasno izdvajanje smpor(IV)oksida se ostvaruje održavanjem
konstantne pH-vrijednosti koja se kreće oko 6,5-7,0. U toku procesa
dolazi do pada pH-vrijednosti što se reguliše dodatkom svježe suspenzije
kreča (krečnjaka).

Suspenzija na dnu skrubera sadrži 7-8% (težinskih) gipsa koji se izdvaja iz
tečne faze pomoću vakuum filtera tako da se dobije kolač gipsa sa oko
10% vode. Dalja prerada gipsa zavisi od njegove namjene odnosno
potražnje kao komercijalnog proizvoda.
Ovaj postupak se uspješno koristi kod termoenergetskih postrojenja koja
koriste ugalj različitog sadržaja sumpora i toplotne moći.
Na bazi krečno-krečnjačkog postupka su se do danas razvile različite
tehnologije koje se nazivaju prema kompanijama koje su ih razvile kao
što su :
- Gottfried Bischoff postupak;
- Babcock postupak;
- EVT postpupak;
- Noell-KRC- postupak;
- Saarberg-Holter postupak;
- Thyssen Engineering postupak i drugi.
Postupak sa razblaženom sumpornom kiselinom
Postupak su razvili Japanci 1971. godine. Otpadni gas se prvo vodi kroz
predskruber, a zatim se vrši apsorpcija u slabom rastvoru sumporne
kiseline. Efluent iz apsorbera se vodi u toranj za oksidaciju u kome se
pomoću vazduha sumpor dioksid prevodi u sumpornu kiselinu. Izlazna
tečnost se neutrališe sa krečnjakom pri čemu se dobijaju krupni kristali
gipsa. Dio tečnosti se vraća u skruber tako da se obezbjeđuje
koncentracija sumporne kiseline od 2-5%.
Prednost ovog postupka je što se dobiva kvalitetan gips kao nus proizvod
dok je nedostatak visok odnos tečnosti za apsorpciju (kiseline) prema
gasu (35 l/Nm3).
Drugi mokri postupci
- Nitro atomizer postupak - koristi se krečno mlijeko koje se

raspršava u vidu vrlo finih kapljica kroz koje struji gas koji se čisti.
- Weman-Lord postupak - zasniva se na apsorpciji sumpor dioksida
u vodenom rastvoru natrijum sulfita. Nastali natrijev hidrosulfit se
regeneriše na povišenoj temperaturi i vraća u proces, a izdvojeni
sumpor(IV)oksid se prevodi u sumpornu kiselinu ili elementarni
sumpor.
- Walther postupak - koristi amonijačnu vodu za reakciju sa sumpor
(IV)oksidom pri čemu nastaje amonijev sulfat. Pri tom se izdvajaju
iz gasa i prisutni HCl i HF u vidu amonijevih jedinjenja.
- Magnezitna metoda - koristi se suspenzija magnezijevog oksida i
magnezijevog hidroksida (MgO/Mg(OH)2 za apsorpciju sumpornih
spojeva iz gasa. Izdvojeni sumpor(IV)oksid se vodi na proizvodnju
sumporne kiseline ili elementarnog sumpora.
očišćeni gas
procesnavoda
krečnjak
gas
zrak
gips
filtrat
Slika 6.16. Noell-KRC postupak za mokru desulfuraciju gasova iz ložišta
Polusuhi postupak odsumporavanja gasova
U ovom postupku se kao materijal za apsorpciju koristi dehidrisani kreč

(CaO) koji se sa procesnom vodom prevodi u skrubersku suspenziju.
Sistem sadrži osnovne uređaje:
- pred taložnik čestica,
- rezervoar sa krečom,
- apsorber sa sprejom i
- završni taložnik čestica.

Pred taložnik se koristi ako se leteći pepeo iz gasa namjerava koristiti.
Suspenzija kreča se injektuje u sprej apsorber preko distribucionog
sistema koji može biti rotirajući disk ili mlaznice. Fine kapljice spreja (20-
40 mikrona) se miješaju sa vrućim dimnim gasom (120 oC) koji se
raspoređuje preko posebnog distributera gasa zbog što efikasnijeg
kontakta faza i izdvajanja sumpor dioksida. Vrijeme zadržavanja
suspenzije u apsorberu iznosi obično između 10 i 50 sekundi. Izlazni gas iz
apsorbera nosi čestice koje se izdvajaju u taložniku prije nego se gas
ispusti preko dimnjaka u atmosferu. Prednost ovog postupka je u tome
što ne nastaje otpadna voda koju bi trebalo tretirati. Kao taložnik čestica
se može koristiti elektrostatski taložnik ili filteri sa platnom (vrećasti ili
rukavni filteri).
Nus proizvod koji nastaje u procesu se reciklira u količini od 8-15% u
rezervoar sa suspenzijom kreča zbog efikasnijeg odsumporavanja.
Ovaj postupak se koristi u Njemačkoj za kotlove koji koriste ugalj sa
sadržajem sumpora do 1,4%. U nekim drugim zemljama (SAD, Danska,
Švedska) isti postupak se koristi za ugljeve koji sadrže i do 3,5% sumpora.
Suhi postupak odsumporavanja gasa
Ovaj postupak se zasniva na reakciji gasovitih polutanata (SO 2, HCl, HF,

SO3) sa dodatim pulverzovanim suhim sorbentom. Nastali produkt se
uklanja iz gasa pomoću uređaja za odprašivanje. Kao sorbent se može
koristiti kreč, krečnjak i dolomit. Dodatak sorbenta se izvodi na tri načina:
- dodatkom u gorivo,
- dodatkom u sekundarni vazduh i
- dodatkom u gasove iznad plamena.
Aditivi kreč ili krečnjak u vidu finog praha se dodaju u ugalj ili se injektuju
direktno u ložište. U ložištu se krečnjak kalcinira i oksidi sumpora iz gasa
se jedine sa nastalim CaO:
CaCO3⃗
900−1200 °C CaO+CO 2
CaO+SO 2 +1/2O2⃗ 800−1100 °C CaSO4
CaO+SO 3⃗300−700° C CaSO 4
Ova metoda ima više ograničenja i to:

- temperatura u ložištu ne smije prelaziti preko 1.100 oC jer može
doći do sinterovanja aditiva (krečnjaka);

- visok sadržaj sumpora u uglju dovodi do nepovoljnog odnosa Ca/S
i velikog utroška krečnjaka što proces čini ekonomski nepovoljnim.
Kod postupka sa apsorpcionom sredstvom, pomoću injektora, dodaje se

u peć iznad plamena, čime se postiže dobro miješanje aditiva i dimnog
gasa. Efikasnost odsumporavanja zavisi od sadržaja sumpora u uglju,
dodatka aditiva i rada kotla i može iznositi i do 85%.
Nus proizvod koji nastaje kod odsumporavanja se izdvaja uz pomoć
elektrostatskog taložnika i može se koristiti za izgradnju puteva, zasipanje
zemljišta ili kao sredstvo za neutralizaciju u industriji.
Katalitički postupci
Uklanjanje sumpora iz dimnih i otpadnih gasova se može vršiti i

postupcima koji koriste katalizatore. Kao katalizatori se mogu koristiti
aktivni ugalj ili vanadijev pentoksid. Prevođenjem dimnih gasova preko
ovog katalizatora dolazi do oksidacije SO2 do SO3 koji zatim reaguje sa
vodenom parom i gradi sumpornu kiselinu. Za ovaj proces je neophodno
dobro prethodno čišćenje gasa od čestica. Nedostatak postupka je
osjetljivost opreme na korozivno djelovanje sumporne kiseline.
Drugi postupak je prevođenje sumpor(IV)oksida do elementarnog
sumpora uz pomoć selektivnog katalizatora i prisustva sumporovodika.
Sumporovodik nastaje iz metana koji reaguje sa sumporom u prisustvu
vodene pare i katalizatora. Ovim postupkom je moguće postići efikasnost
uklanjanja sumpora iz gasa i do 95% na temperaturi od 120-130 oC.
Nedostatak postupka je depozit sumpora na katalizatoru i njegova
deaktivacija čime znatno opada efikasnost.
Kontrola emisije volatilnih jedinjenja
Volatilna (isparljiva) jedinjenja mogu biti isparjiva organska jedinjenja

(HOJ) i isparljiva neorganska jedinjenja (HNJ) ,kao i različiti rastvarači koji
se široko koriste u industriji i domaćinstvima. Potiču iz velikog broja
izvora kako prirodnog porijekla usljed biološke razgradnje materije,
emisije od strane flore i faune te različitih procesa i izvora u geosferi i
hidrosferi, tako i iz izvora antropogenog porijekla. Od izvora
antropogenog porijekla glavni su prerada, transport i distribucija nafte i
njenih derivata i čine ih različiti ugljikovodici. Organski rastvarači se

upotrebljavaju u mnogim granama hemijske i farmaceutske industrije, u
proizvodnji gume i plastike, boja, lakova i dr. Emiteri isparljivih jedinjenja
su bazna hemijska industrija, metalurgija, industrija organskih sintetskih
proizvoda, industrija mineralnih sirovina, industrija i prerada drveta i
petro-hemijska industrija. Također, značajni emiteri su i procesi
sagorijevanja fosilnih goriva te izgaranje otpadnih materijala na
deponijama i smetljištima. Isto tako, i procesi fermentacije, proizvodnje
hrane, deterdženata i sapuna emituju u atmosferu različita isparljiva
jedinjenja.
Ipak, najveći emiteri isparljivih organskih jedinjenja su motorna vozila.
Samo u SAD se utoku 1968. godine emitovalo u atmosferu oko 32 miliona
tona isparljivih organskih jedinjenja. Od toga je na motorna vozila otpalo
12,5 miliona tona, na industrijske procese 4,6 miliona tona, na
isparavanje rastvarača 3,2 miliona tona, na distribuciju naftnih derivata
1,2 miliona tona.
Za kontrolu emisije isparljivih jedinjenja iz stacionarnih izvora primjenjuju
se sljedeće metode:
- modifikacija ili zamjena procesa;
- supstitucija (zamjena) goriva ili rastvarača sa onim koji su manje
isparljivi ili hemijski reaktivni;
- uklanjanje isparljivih jedinjenja iz gasa prije ispuštanja u
atmosferu (prečišćavanje).
Prve dvije grupe metoda su tehnološki i ekonomski ograničene tako da se
danas najčešće primjenjuju za prečišćavanje otpadnih gasova i uklanjanje
isparljivih jedinjenja.
Komercijalne metode uklanjanja isparljivih jedinjenja iz stacionarnih
izvora se mogu svrstati u dvije grupe:
- metode destrukcije (spaljivanje) isparljivih jedinjenja iz gasa;
- metode izdvajanja i daljeg korištenja izdvojenih isparljivih
jedinjenja.
Za destrukciju odnosno spaljivanje se koriste sljedeće metode i uređaji:

- termičko spaljivanje (incineratori);
- katalitičko spaljivanje;
- spaljivanje u plamenu;
- spaljivanje u kotlovskim postrojenjima i
- biološki postupci.
Postupci izdvajanja i mogućeg daljeg korištenja isparljivih jedinjenja su:

- adsorpcija iz otpadnih gasova;

- apsorpcija iz otpadnih gasova;
- kondenzacija iz otpadnog gasa;
- membranski postupci.
Efikasnost uklanjanja isparljivih jedinjenja zavisi od njihovih fizičkih i

hemijskih karakteristika kao i od karakteristika gasne struje koja nosi ove
polutante. Spaljivanjem u termičkim uređajima se uklanja i više od 99%
prisutnih isparljivih jedinjenja iz gasa koji se čisti.
Spaljivanje
U uređajima za spaljivanje (spaljivači) koristi se spaljivanje da bi se

isparljivi gasovi, pare i/ili čestice preveli u ugljik(IV)oksid, vodu i pepeo.
Njihova glavna upotreba je za kontrolu emisije organskih isparljivih
jedinjenja, uključujući i opasne otpatke kao i komponente koje izazivaju
neprijatne mirise. Primjena im je ograničena na manje količine gasa kao i
na niže koncentracije suspendiranih čestica u gasu. Takođe, kad se čiste
gasovi koji sadrže dosta polutanata kao što su halogeni i sumporna
jedinjenja, zahtijevaju skrubere ili druge uređaje za tretman dimnih
gasova.
Koriste se dva tipa spaljivača termički i katalitički. U oba slučaja, proces
zahtijeva dodatno gorivo jer količina isparljivih materija u struji gasa je
uglavnom ispod koncentracija potrebnih za održivo spaljivanje. Zbog
mogućih problema u radu, katalitički spaljivači su često ograničeni u
upotrebi posebno kod visokih koncentracija čestica u gasu.
Termički spaljivači rade pri visokim temperaturama i imaju široku
primjenu. Temperatura spaljivanja i vrijeme zadržavanja su primarne
varijable koje utiču na efikasnost spaljivača. Na slici 6.17. je data shema
tipičnog spaljivača sa izmjenjivačem toplote.
Karakteristike gasa koji se čisti su takođe veoma važne. Na primjer,
hlorirana jedinjenja zahtijevaju više temperature i duže vrijeme
zadržavanja za potpunu oksidaciju nego organske komponente. Gas koji
izlazi iz termičkog spaljivača ima visoku temperaturu i sadrži značajnu
količinu toplote koja se može ekonomski iskoristiti. Tipsko postrojenje
zato sadrži izmjenjivače toplote koji predgrijavaju ulaznu struju gasa u
spaljivač.
Katalitički spaljivači rade na principu prolaska predgrijanog gasa preko
tijela katalizatora da se oksiduju gorivi polutanti. Katalizator se koristi da
se započne i izvodi spaljivanje kod znatno niže temperature nego kod
termičkih spaljivača. Na slici 6.18. je dat prikaz sistema za katalitičko
spaljivanje izlaznog gasa.

Katalizatori su obično metali iz porodice platine koji se nalaze prevučeni
na nekom inertnom nosaču kao što su keramički ili metalni prsteni ili
druga konfiguracija u cilju povećanja površine.
Katalitički spaljivači se ne preporučuju za čišćenje gasova sa sadržajem
organskih čestica jer iste se mogu hvatati na katalizator i blokirati njegovu
aktivnu površinu.
Katalitički spaljivači su posebno efikasni za uklanjanje isparljivih organskih
komponenata i do 95%.
Sirovi gas
800 0C
100 0C 10.000 Nm3/h
5 g HOJ/m3
Hg=30.000 kJ/lg
Gorivo Čisti gas

Komora za 800 0C Predgrijač
Tečno Gorionik 11.000-14.000 Nm3/h
sagorjevanje sirovog gasa
150 kg/h < 50 mg HOJ/m3
20 0C
Vazduh
0-3000 m3/h
Sirovi gas
600 0C
100 0C 10.000 Nm3/h
5 g HOJ/m3
Hg=30.000 kJ/lg
Čisti gas
Gorivo 600 0C
Komora za Predgrijač Predgrijač 11.000-14.000
Tečno Gorionik
sagorjevanje sirovog gasa vazduha Nm3/h
130 kg/h
< 50 mg HOJ/m3
400 0C
20 0C
Vazduh
0-3000 m3/h
Sirovi gas
600 0C
100 0C 10.000 Nm3/h
5 g HOJ/m3
Hg=30.000 kJ/lg
Gorivo Čisti gas

Komora za 800 0C Predgrijač
Tečno Gorionik 11.000-14.000 Nm3/h
sagorjevanje sirovog gasa
100 kg/h < 50 mg HOJ/m3
Slika 6.17. Shematski prikaz različitih tipova termičkog spaljivanja

Sirovi gas
40 0C
330 0C 45.000 Nm3/h
4-8 g HOJ/m3
Reaktor sa 430 0C 140 0C

Čisti gas
Predgrijač
Gorivo Gorionik 350 0C 46.000-50.000 Nm3/h
sirovog gasa
katalizatorom < 50 mg HOJ/m3
Vazduh
Slika 6.18. Shematski prikaz katalitičkog inceneratora
Katalitički spaljivači su slični termičkim s tim da koriste katalizator za

ubrzavanje procesa izgaranja kod nižih temperatura tako da su
ekonomičniji. Ipak, zbog toga što su katalizatori osjetljivi na sastav gasne
smješe manje se koriste od termičkih spaljivača. Kao katalizatori se
koriste platina, paladij i pojedini metalni oksidi.

7
VODA
Značaj i rezerve vode na Zemlji
Voda je jedan od osnovnih uslova života, i kao takva, ima prvorazredan

značaj za ljude i sav živi svijet, sve ekosisteme i planetu Zemlju u
cjelini.Voda učestvuje u svim životnim funkcijama, a organizam čovjeka
kao i organizmi svih ostalih živih bića, u najvećem procentu sadrže vodu.
Čovjek unosi u organizam vodu preko ishrane, vodu koristi za svoje
higijenske potrebe kao i za rekreaciju i sport. Putem vode biljke uzimaju
potrebne materije iz zemljišta i to je osnovni preduslov za proizvodnju
hrane na Zemlji. Voda je,također, nezamjenjiva materija za industriju,
energetiku i poljoprivredu.
Zato kažemo da je voda:
- osnov života i sredina odakle je život potekao;
- neophodna namirnica za svu biocenozu uključujući i čovjeka;
- nezamjenjiva materija i univerzalni rastvarač;
- izvor hrane i neophodnih minerala;
- životna sredina za mnoge žive organizme;
- bitan klimatski faktor.
Pored toga, voda je i:

- predmet rada i sredstvo za rad i proizvodnju;
- prirodni estetski elemenat;
- izvor energetskih resursa (i energije budućnosti na bazi fuzije);
- mjesto za rekreaciju;
- općedruštveno bogatstvo.

Voda je jedna od najneobičnijih materija u cijelom svemiru. Obično, ako
neka materija postoji u tekućem i čvrstom stanju, tada je tekuće stanje
manje gustoće od čvrste faze te materije. To znači da će čvrsta faza tonuti
na dno, a tekuća faza nastojati se kretati prema gore. Ali ne i u slučaju
vode. Led je lakši od vode i pliva na vodi i bez tog svojstva ne bi bilo
života na Zemlji, jer kada bi se voda da tako kažemo, ponašala
»normalno«, led bi tonuo na dno okeana i prema tome bi sav okean bio u
čvrstom stanju. Nasreću, voda ne ispoljava takvo ponašanje.
Vode na Zemlji ima mnogo ali je dio koji se može koristiti za piće u toj
masi vrlo mali. Međutim, taj dio slatke vode izložen je stalnom,
progresivnom zagađivanju i ova činjenica postaje sve alarmantnija kako
za površinske tako i za podzemne vode. Zagađivanje vode se odvija pri
njenom korištenju i izdvajanju iz hidrološkog ciklusa i ponovnim
vraćanjem, ali sa znatno izmjenjenim fizičko-hemijskim i biološkim
karakteristikama Najizrazitije i najbolje vidljive efekte zagađivanja
susrećemo kod površinskih voda, iako nisu pošteđene niti podzemne
vode pa i one na velikim dubinama koje se koriste za vodosnabdjevanje.
Zato možemo tvrditi da raspoložive čiste vode ima na svijetu sve manje,
da je svakim danom sve nepristupačnija, sve udaljenija i sve skuplja.
Razmišlja se o tome kako da se čista voda dopremi iz polarnih krajeva,
kako da se doprema iz čistih izvora u plastičnoj ambalaži i slično Nasuprot
tome, ne vodimo brigu o zaštiti vode koja nam je na dohvat ruke i
zadovoljavamo se skupim rješenjima vodosnabdijevanja.
Ovdje treba imati na umu da se svijet i dalje intenzivno razvija, te da
potrebe za vodom stalno rastu, tako da se pri ovom trendu potrošnje
potrebe udvostručju svakih dvadeset godina. Ovo će imati za posljedicu
sljedeće:
- kapaciteti za pripremu vode će se morati udvostručavati svakih
20 godina;
- voda će biti sve skuplja jer su jeftinija izvorišta već iscrpljena;
- količine zagađene otpadne vode će se srazmjerno povećati što će
povećati troškove tretmana;
- količine vode za razrjeđenje u prijemnicima progresivno će se
smanjivati što će iziskivati veći stepen obrade otpadnih voda;
- prirodni protoci u vodotocima će se smanjiti zbog povećane
potrošnje.
Prirodna voda ima sposobnost da do određene mjere neutrališe

zagađenje jer teži ka uspostavljanju prvobitne ravnoteže. Ta sposobnost
je poznata kao autopurifikaciona sposobnost vodotoka ili sposobnost

samoprečišćavanja. Kada je koncentracija ispuštenih materija tolika da ih
voda sama ne može prečistiti- ona postaje zagađena. U tom slučaju,
potrebno je pristupiti prečišćavanju na posebnim uređajima i
postrojenjima. Prečišćavanje voda je složen i skup proces i zato je
potrebno izbjegavati njihovo zagađivanje uz istovremeno što racionalniju
upotrebu
Voda u tekućem stanju pokriva čak 71% ukupne površine planete
Zemlje. Ukupna količina vode na Zemlji iznosi oko 1.400 miliona km 3 od
čega na slatke vode otpada svega 36 miliona km 3 ili 2,6%. Pregled količina
vode na Zemlji je dat u tabeli 7.1.
Tabela 7.1. Količine vode na Zemlji

(Die Umwelt des Menschen,Mannheim, 1981)
Voda Količina ( km3 ) Udio ( % )
Morska voda 1,348.000.000 97,39
Led (polarni, ledenjaci) 27,820.000 2,01
Podzemna voda 8,062.000 0,58
Jezera i rijeke 225.000 0,02
Atmosfera 13.000 0,001
UKUPNO 1,384.120.000 100,00
Slatka voda 36,020.000 2,6
Međutim, od ukupne količine slatke vode najviše je zarobljeno u

ledenjacima, preko 77%, tako da za upotrebu ostaje samo oko 1% od
čega je dobar dio zagađen, odnosno, nekvalitetan za upotrebu.
I pored uslovno rečeno vodenog bogatstva, danas je veliki dio ljudske
populacije žedan. Čak oko 25% ukupnog stanovništva oskudjeva sa
vodom, a oko 10% stanovništva pati od bolesti uzrokovane hroničnim
nedostatkom ili lošim kvalitetom vode. U zemljama u razvoju, svakoj
trećoj osobi je nedostupna pitka voda i sanitarni uslovi. Zbog nedostatka
vode ili zbog nekvalitetne vode i bolesti, danas u svijetu svakoga dana
umire oko 25.000 ljudi, od čega najviše djece, što iznosi čak oko 10
miliona godišnje.
Za zadovoljenje elementarnih bioloških potreba čovjeka potrebno je
svega 2-3 litre vode na dan. Mnogo su veće potrebe naselja, industrije,
energetike, poljoprivrede i slično
Potrebe za vodom stalno rastu zbog:
- povećanja broja stanovništva (danas oko 6 milijardi),
- razvoja industrije i energetike,
- potrebe za navodnjavanjem u poljoprivredi i proizvodnji hrane,
- povećane upotrebe u domaćinstvima i drugih zahtjeva.
Potrošnja vode u svijetu bilježi stalni rast tako da je u periodu od 1945.

do 1970. godine udvostručena, a već do 2000. godine je
učetvorostručena. Uz to, potrošnja vode je naravnomjerna i zavisi od
životnog standarda i aktivnosti stanovništva. Dok se u SAD troši i do 700-
800 l/st/dan dan, u Evropi to iznosi 150-400 l/st/dan, a u zemljama u
razvoju ispod 12 l/st/dan. Također, dvostruko su veće potrebe za vodom
u gradovima nego na selu.
U najrazvijenijim zemljama potrošnja vode u energetici je na prvom
mjestu (oko 40%). Na drugom mjestu su industrija i poljoprivreda
(navodnjavanje) i na trećem domaćinstva i komunalne potrebe naselja.
Napredna poljoprivreda sa navodnjavanjem takođe troši ogromne
količine vode. Za rast 1 tone pšenice u periodu vegetacije potrebno je čak
1.500 m3 vode, a za 1 t riže, više od 7.000 m3 itd.U energetici i industriji,
voda je također neophodan faktor kao što su ugalj, željezo, rude i drugi
prirodni resursi.
Izraz »potrošnja« treba shvatiti uslovno. Voda se u prirodi ne troši, i
njena količina je stalna. Ona ne nestaje iz glavnog kružnog toka, već samo
mijenja medije (zrak - voda - zemljište - zrak) i agregatno stanje. Samo
mali dio vode se troši i privremeno zadržava u proizvodima, a najveći dio
se isparava i preko atmosfere ponovo vraća u prirodni ciklus ili se kao
otpadna ili drenažna voda ponovo vraća u vodene tokove ili podzemne
vode (slika8.1).
Podjela prirodnih voda
Prema porijekluprirodne vode se mogu podijeliti u tri grupe: oborinsku

(kiša, snijeg, magla, rosa, mraz), površinsku (okeani, mora, rijeke, jezera,
močvare, bare) i podzemnu (izvori, rijeke ponornice).
Također, moguće su i druge podjele.Voda se dijeli i prema kvalitetu, koji
je kriterij za njenu upotrebu, pa se tako razlikuju voda za piće, tehnološka
voda, rashladna voda i na kraju otpadna voda kao rezultat njene
upotrebe.

1. Kišni oblaci 8. Transpiracija iz biljaka
2. Precipitacija 9. Nazad u okean
3. Podzemna voda 10. Evaporacija iz tla
4. Unos od strane životinja 11. Evaporacija iz jezera, rijeka i bara
5. Respiracija 12. Evaporacija iz okeana
6. Ekskrecija 13. Vodena para
7. Absorpcija putem biljaka 14. Formiranje oblaka
Slika 7.1. Prirodni i upotrebni ciklus vode
Oborinske vode
Oborinske vode su bitan sastavni dio hidrološkog ciklus. Dugo se smatralo

da je oborinska voda čista voda, ali danas je poznato da se već pri
prolasku kroz atmosferu oborinska voda obogati prvim sastojcima
nečistoće. To mogu biti gasovi, čvrste čestice, aerosoli i mikroorganizmi
koji lebde u atmosferi pokretani vjetrom i zračnim strujanjima.
U urbanim područjima, posebno gdje su razvijeni industrija i promet,
oborinske vode se zagađuju ispuštanjima iz ložišta industrijskih objekata i
dimnjaka ovisno o tehnološkom procesu, kao i izduvnim plinovima iz
vozila. Posebno je opasno ispuštanje povećane količine ugljikova dioksida
jer uzrokuje sniženje pH-vrijednosti oborinske vode te ona postaje
agresivna. Ovo uzrokuje velike probleme privredi jer iziskuje skupe
sanacije betonskih i metalnih objekata te spomenika kulturne baštine.

Posebno su ugrožene šume i druga područja te prirodne vode kao
prijemnici oborinskih voda (kisele kiše).
Površinske vode
Površinske vode se dijele na:slanu (morska voda) i slatku (kontinentalna)

vodu. Slatka voda s dijeli na:tekućice (rijeke i potoke) i stajačice (jezera,
akumulacije, ribnjake i sl.).
Površinske vode nastaju od oborinske vode pripadajućeg sljevnog
područja te iz podzemnih dotoka.
Zagađenja površinskih voda uglavno uzrokuju otpadne vode kao što su
gradska voda, industrijska voda i voda koja ispire sa poljoprivrednih i
prometnih površina te odlagališta otpada.
Zagađenje se može posmatrati:
- kao prevelik dotok organske materije koja prirodnim procesima
razgradnje uz pomoć mikroorganizama troši kisik, zbog ćega u
nekim slučajevima može doći do anaerobnih uslova. U tom smislu
posebno su ugrožene vode stajačice;
- kao zagađenje persistentnim i otrovnim materijama;
- kao zagađenje anorganskim materijama (u obliku suspenzija);
- kao zagađenje povećanim količinama hranjivih soli (azotom i
fosforom).
Za sve površinske vode bitno je da se ustanovi kolika je sposobnost

njihova samoprečišćavanja, koja omogućuje da se odvijanjem prirodnih
procesa razgradi u prvom redu organska materija i na taj način voda opet
zadobije svoju prvobitnu kvalitetu.
Podzemne vode
Podzemne vode nastaju od vode koja ponire s površine tla, odnosno od

oborinske i površinske vode koja prodire kroz šupljine između čestica tla
ili kroz pukotine stijena. Prema porijeklu šupljine ili pore dijele se na
primarne i sekundarne. Primarne pore nastale su istodobno sa stijenom
kao šupljine zaostale između istaloženih zrna, a sekundarne pore nastaju
pucanjem stijena.

Ponirući kroz tlo, voda dolazi u dodir s česticama tla i u sebe prima razne
sastojke, što ovisi o geološkim uslovima, ali i o ljudskim aktivnostima na
području sljeva. Tlo može biti sastavljeno od nevezanih, nekoherentnih
naslaga zrnastih materijala (šljunka i pijeska), pa se takve sredine nazivaju
međuzrnske ili intergranularne. Pukotinske šupljine su posljedica
otapanja stijene pod djelovanjem vode. Te šupljine mogu imati znatne
dimenzije i činiti oblike koji se nazivaju jame, špilje i kaverne raznih vrsta.
Ti oblici su osnovni značaj krša.
U podzemne vode ubraja se i vodena para kondenzirana u porama tla
(vadozna voda), kao i kondenzat u stijenama (juvenilna voda).
Kvalitet i sastav podzemne vode zavisi od hemijskog sastava geoloških
formacija i topljivosti stijena kroz koje prolazi voda. Tako se razlikuju
vode s područja krša, formacija vapnenca i dolomita s relativno visokom
mineralizacijom pa se one svrstavaju u tvrde vode. Za razliku od njih,
vode s područja granita, bazalta i drugih magmatskih stijena su mehke
vode. Posebnu skupinu čine vode obogaćene plinovima magmatskog
porijekla iz velikih dubina. To su mineralne i termalne vode s
temperaturom većom od 25 °C.
Na krškom području podzemne vode su pukotinske. To znači da ne
postoji zemljani sloj kroz kojim bi se pozemna voda prečistila na prirodan
način. Zbog toga je njena kvaliteta slična kvaliteti površinske vode,
odnosno ta je voda nakon oborina često mutna te bakteriološki
zagađena.
Sastav i kvalitet podzemne vode se općenito smatraju dobrim, i ona se
najčešće iskorištava u vodosnabdijevanju, ali je pri tome neophodno
dobro ispitati njen hemijski sastav.
Podzemne vode često sadržavaju:
- veće količine ugljikova dioksida, što vodu čini agresivnom,
- vrlo često povećanu količinu željeza i mangana, što zahtijeva
provedbu procesa deferizacije i demanganizacije,
- veće količine netopivih soli, zbog čega je vodačesto tvrda i što za
posljedicu ima inkrustaciju cijevi, kotlova i opreme. Tvrdu vode je
nekad potrebo omekšati,
- povećan opseg huminskih kiselina, zbog čega je voda obojena pa
je potrbno smanjiti količinu tih kiselina,
- zagađenost gradskim, industrijskim i poljoprivrednim otpadnim
vodama, zbog čega je potrebno prečišćavanje koje ćr zavisiti od
vrste zagađenja.

Osnovne karakteristike vode
Voda (H2O) je providna bezbojna tečnost bez ukusa i mirisa koja je

neophodna za održavanje života.
Voda je najrasprostranjeniji rastvarač sa tačkom topljenja od 0 °C,
tačkom ključanja od 100 °C i specifičnom težinom od 1,0 g/cm 3. Molekul
vode ima molekulsku masu od 18 g/mol.
U molekulu vode dva vodikova atoma su locirana sa iste strane kisikovog
atoma pod uglom od 105 °C. Atomi vodika su pozitivno naelektrisani, a
atom kisika je negativno naelektrisan. Zbog ove raspodjele naelektrisanja,
molekul vode ima izražen dipolni karakter. Ovi dipoli se međusobno
privlače vodikovim vezama i tako formiraju agregate ili grozdove.
Građa molekule vode
Zbog povezivanja molekula vode vodikovim vezama, voda na sobnoj

temperaturi postoji u formi agregata koji u sebi sadrže i do 100 molekula
vode. Vodikove veze utiču na niz drugih pojava koje vodi daju jedinstven
karakter. Ako se molekul vode uporedi sa molekulama koje čine dva
atoma vodika i atomi elemenata iz iste grupe periodnog sistema kao
kisik, na primjer H2S, H2Se i H2Te, uočiće se niz razlika. Voda je tečnost na
atmosferskom pritisku i na sobnoj temperaturi, dok su nabrojani molekuli
u gasovitom stanju, iako su znatno teži od vode.
Voda ima veću gustinu na bilo kojoj temperaturi, a maksimalna gustina
vode je na 4 °C. Površinski napon i dielektrična konstanta vode su veći
nego što bi se to moglo predvidjeti na osnovu osobina koje ispoljavaju
drugi navedeni molekuli.

Tačka mržnjenja vode je niža nego što bi se to očekivalo dok se pri
mržnjenju formira led koji ima otvorenu strukturu i znatno je manje
gustine od vode od koje je nastao.
Polarnost molekule vode je od izuzetnog značaja za ponašanje vode kao
rastvarača. Minerali koji čine zemljinu koru su uglavnom sastavljeni od
pozitivno i negativno naelektrisanih iona u kristalnoj rešetki. Zbog
dipolarne prirode, molekuli vode mogu da okruže pozitivno naelektrisane
ione svojim negativnim naelektrisanim polom i da tako anuliraju
privlačne sile koje ovaj ion drže u kristalnoj rešetki. Ioni kristalne rešetke
koji su okruženi molekulima vode (hidratisani ioni) lahko napuštaju
rešetku i prelaze u rastvor. Ovakvim ponašanjem molekula vode
objašnjava se činjenica da je voda jedan od najboljih univerzalnih
rastvarača u prirodi.
Karakteristike prirodnih voda
Prirodna voda sadrži:

- rastvorene i suspendirane materije organskog i mineralnog
porijekla,
- mikroorganizme i vodeno rastinje,
- produkte raspadanja živog svijeta.
Podzemne vode sadrže, uglavnom, rastvorene supstance, dok su

površinske vode bogate suspendiranim materijama.
Prirodne vode se dijele:
- pema porijeklu na:atmosferske (padavine), izvorske (izvori, bunari)
i površinske (rijeke, jezera, mora);
- prema količinama i karakteru primjesa na:slatke, slane, mehke,
tvrde, bistre, mutne, obojene itd.;
- prema upotrebi na:pitke, domaće, tehničke (industrijske),
rashladne, medicinske i dr.
Sastav prirodnih voda se mijenja sa vremenom. Suspenzije se talože, a

organska materija se razgrađuje. Također, nastaju hidroksidi Fe, Mn, Al i
koloidi.
Organske materije u prirodnoj vodi mogu biti:

- huminske materije,

- proteini,
- masti,
- ugljikohidrati,
- organske kiseline i
- vitamini.
Morska voda je bogata solima (sadrži oko 7,5-43 g/l, a u Atlantskom

okeanu 36 g/l).Mineralne vode imaju povećan sadržaj mineralne materije
(2,6-20,3 g/l).Sadržaj soli u riječnoj vodi iznosi 0,1 - 1,2 g/l. Voda za piće
može sadržavati do 1 g/l rastvorenih soli (bikarbonati i karbonati Ca i
Mg).
U vodi su još prisutni:
- gasovi (O2, N2, CO2, H2S i dr.) i
- teški metali (Cu, Pb, Cd, Ni, Cr i dr).
Pokazatelji kvaliteta vode
Osnovni pokazatelji kvaliteta vode su:

- fizički,
- hemijski i
- biološki.
Fizički pokazatelji su:

- temperatura,
- miris,
- ukus,
- mutnoća,
- boja.
Temperatura vode zavisi od godišnjeg doba i temperature tla sa kojim je

u dodiru. Temperatura podzemne vode pokazuje mala kolebanja pa su
temperature vode skoro konstantne. Kod površinskih voda izmjena
temperatura se dešava u širokim granicama. Optimalna temperatura
vode koja se koristi za piće ne treba da bude veća od 11 oC, niti niža od 7
o
C.
Miris I ukus vode zavisi od temperature, rastvorenih gasova I
odhemijskog sastava primjesa. Uzrok pojave mirisaiukusa vode može biti
izazvan prisustvom vodikova sulfida I produkata razlaganja biljnih

organizama. Prijatan ukus void daju rastvoreni gasovi (kisik i ugljična
kiselina), a takođe I manja količina hidrokarbonata kalcija.
Prozračnost i mutnoća vode zavise od prisustva suspendiranih čestica
gline, pijeska, mulja, organskih suspenzija i dr. Uzročnici mutnoće riječnih
i jezerskih voda mogu biti čestice tla i minerala, izapranih iz korita riječnih
tokova kao i sa tla šuma, livada i gradskih ulica.
Boja vode. Čista voda je bezbojna. U debljem sloju ima plavičastu nijansu.
Uzročnici promjene boje vode mogu biti: koloidna jedinjenja gvožđa,
huminske materije, suspendirane materije, otpadne obojene materije iz
industrije i masovan razvoj bilja.
Hemijski pokazatelji su:

- aktivna reakcija vode (pH-vrijednost),
- oksidativnost,
- sadržaj azotovih jedinjenja,
- rastvoreni gasovi,
- isparni ostatak,
- gubitak žarenjem,
- tvrdoća,
- sadržaj soli,
- sadržaj rastvorenih gasova,
- sadržaj toksičnih materija.
Aktivna reakcija vode (pH-vrijednost) je stepen njene kiselosti ili

bazičnosti. Određen je koncentracijom vodikovih iona.Voda disocira na
ione vodika i hidroksilne ione:
+ −
H 2 O⇔ H +OH
U neutralnom rastvoru koncentracije vodikovih i OH iona su jednake:
H + =OH −=10−7 giona/l

kod H+> 10-7 - kisela reakcija,
kod H+< 10-7 - bazna reakcija.
Vrijednost pH je negativni logaritam koncentracije vodikovih iona:

pH = - log H+
kad je:

pH = 7 - neutralni rastvor,
pH < 7 - kiseli,
pH > 7 - alkalni (bazni).
Oksidativnost vode čini prisustvo u vodi organskih i nekih slabo kiselih

neorganskih primjesa (H2S, sulfata, oksida Fe i dr). Mjeri se količinom
kisika za oksidaciju primjesa i određuje sadržaj organskih materija u vodi.
Sadržaj azotovih jedinjenja. Azotova jedinjenja u vodi mogu biti ioni
amonija, nitrati i nitriti. Nastaju kao rezultat raspadanja bjelančevina
djelovanjem mikroorganizama. Konačni produkt je amonijak.
Suhi ostatak i gubitak žarenjem. Suhi ostatak vode čini sadržaj
rastvorenih soli. Određuje se isparavanjem određenog volumena vode
kod 105 oC. Žarenjem suhog ostatka dobije se sadržaj organske materije u
suhom ostatku.
Tvrdoću vode čini prisustvo soli kalcija i magnezija. Ioni Ca 2+ dolaze u vodu
rastvaranjem krečnjaka pod djelovanjem ugljične kiseline:
CaCO 3 + H 2 O+CO 2 ⇔Ca 3+ + 2 HCO −

3
Razlikujemo ukupnu tvrdoću, karbonatnu i nekarbonatnu tvrdoću vode.

Ukupna tvrdoća je suma karbonatne i nekarbonatne tvrdoće.
Karbonatna tvrdoća:
- dolazi od sadržaja bikarbonata kalcija i magnezija i uklanja se pri
ključanju vode. Zato se još naziva i nestalna tvrdoća. Bikarbonati
se pri tom raspadaju uz nastajanje ugljične kiseline i stvara se
talog koji čine karbonati kalcija i hidroksid magnezija.
Nekarbonatna tvrdoća:
- prisustvo soli kalcija i magnezija (sulfati, hloridi i dr.). Ključanjem
se ne uklanja iz vode.
Tvrdoća se mjeri različitim jedinicama. U upotrebi su najčešće njemački,
engleski i francuski stepeni tvrdoće.
Njemački stepen predstavlja svakih 10 mg CaO po litru vode.
Engleski: 10 mg CaCO3 u 0,7 litara vode.
Francuski: 10 mg CaCO3 u litru vode.
Rastvoreni gasovi. U vodi se mogu nalaziti rastvoreni gasovi: ugljikov

dioksid (CO2), kisik i vodikov sulfid ( H2S), kao i metan i azot.
U zavisnosti od pH vode, CO2 se nalazi u slobodnom ili vezanom obliku i
to:

kod pH < 4 - u obliku CO2,
kod pH = 8,4 - u obliku HCO3- iona,
kod pH > 10,5 - prisutni su samo ioni CO32-.
Kisik se rastvara u različitim koncentracijama obrnuto proporcionalno

temperaturi i njegov sadržaj u vodi može iznositi od 0 - 14 mg/l.
Biološki pokazatelji se odnose na prisustvo bakterija, virusa,mikro- i

makroorganizama biljnog i životinjskog porijekla prisutnih u vodi.U vodi
može biti prisutan veliki broj makro- i mikroorganizama životinjskog i
biljnog porijekla.
Organizmi u vodotoku su pokazatelji prisustva zagađenja i procesa koji se
dešavaju u vodi. Mogu se podijeliti na plankton i bentos. Planktončine
plivajući organizmi (bakterije, protozoe, biljke, rakovi, ribe i dr.).Bentos su
organizmi na dnu vodotoka i čine ga bakterije, biljke, više rastinje i dr.
Klasiranje vodavodotoka se vrši prema prisustvu određenih organizama -
saproba koji su pokazatelji kvaliteta vode.
Ovisno o stepenu zagađenja, vode se mogu podijeliti u četiri grupe:
katarobne vode, limnosaprobne vode, eusaprobne vode i transsaprobne
vode.
Katarobne vode su najčistije vode, bez ikakvog zagađenja. U njih spadaju
čiste podzemne vode, čiste izvorske vode i pijaće vode u sistemu za
distribuciju vode.
Limnosaprobne vode su manje ili više zagađene podzemne i, naročito,
površinske tekuće ili stajaće vode, odnosno vode koje se upotrebljavaju
za različite industrijske grane.
Eusaprobne vode su otpadne vode sa visokim sadržajem organskih
materija koje su razgradljive biohemijskim procesima uz pomoć
mikroorganizama.
Najteže su zagađene tzv. transsaprobne vode. To su otpadne vode u
kojima ne može doći do biohemijskih procesa razgradnje materije.
Najčešće su toksične ili sadrže mnogo anorganskih soli ili su radioaktivne i
sl. U njima pod normalnim okolnostima, ne mogu opstati živi organizmi.
Katarobne vode se dijele na:
- ksenosaprobne (x)
- oligosprobne (o)
- beta mezosaprobne ()
- alfa mezosaprobne ()
- polisaprobne vode (p).

Eusaprobne vode se takođet dijele u podgrupe:
- izosaprobne (i)
- metasaprobne (m)
- hipersaprobne (h)
- ultrasaprobne vode (u).
Transsaprobne vode se dijele u tri podgrupe:

- antisaprobne (a)
- radioasaprobne (r) i
- kriptosaprobne (c).
Sistem saprobnih organizama se upotrebljava u katarobnim i

limnosaprobnim vodama. Ovisno o stepenu zagađenja organskim
materijama u vodama koje se najviše sreću u čovjekovoj okolini,
indikatorski organizmi se dijele u četiri grupe, a paralelno i kvalitet voda u
četiri klase.
Biljni i životinjski oblici koji se nalaze u čistim ili vrlo malo zagađenim
vodama se nazivaju oligosaprobni. Oligosaprobne vode su, na primjer,
planinski potoci i planinska jezera. U ovakvim vodama organske materije
su potpuno oksidirane, a mulj je mineraliziran. Vode su bistre i plavkaste,
sa vrlo velikim sadžajem otopljenog kisika. Broj bakterija u jedinici
volumena je relativno malen (ispod 100 u 1 cm 3 vode). Od biljnih vrsta su
zastupljene razne grupe algi i viših vodenih biljaka, dok su od životinjskih
organizama u nešto većem broju zastupljeni larve raznih insekata i crva.
Većina organizama oligosaprobnih voda je vrlo osjetljiva na promjene u
sadržaju otopljenog kisika i pH, odnosno na organska zagađenja.
β-mezosaprobne vode su, takođe, relativno čiste, jer je sadržaj otopljenog
kisika još uvijek veliki, odnosno, potrošnja kisika od strane organskih
materija prilikom raspadanja je mala. Tu spadaju velika prirodna jezera i i
rijeke u srednjim i donjim tokovima, udaljena od velikih urbanih i
industrijskih područja. Broj bakterija je povećan (do100.000 u 1 cm 3
vode). U β-mezosaprobnim vodama buja raznovrstan biljni i živoinjski
svijet. Naročito je zastupljena vodena mikrovegetacija, koja služi kao
hrana i podloga brojnim biljnim i životinjskim vrstama. Tu se nalaze
mnogobrojni puževi, školjke, račići i larve insekata, te razne vrste
vodozemaca i riba. Većina ovih organizama ne trpi duže fluktuacije u
sadržaju otopljenog kisika i pH, niti podnose produkte truhljenja.
S većim i dužim zagađenjem organskim materijama kvalitet vode opada
do tzv.α-mezosaprobnog stepena.α-mezosaprobne vode su, na primjer
ustajale vode, kanali za navodnjavanje i rijeke ispod gusto naseljenih

urbanih područja. Za oksidaciju organske materije ovdje se troše znatne
količine otopljenog kisika (više od 50%). Zbog visokog sadržaja
organizama sa hlorofilom (razne vrste algi), znatna količina otopljenog
kisika nastaje kao produkt fotosinteze, pa je koncentracija otopljenog
kisika mnogo veća tokom dana, nego tokom noći.Broj bakterija je mnogo
velik(više od 100.000 u 1 cm3 vode). Mnogobrojni biljni i životinjski oblici
α-mezosaprobnih voda se javlja u formi mikroorganizama. Često je,
međutim, opadanje broja pojedinih vrsta, a masovan razvoj onih vrsta
koje imaju povoljne uslove za ishranu. Organizmi su relativno neosjetljivi
na fluktuacije u sadržaju otopljenog kisika i pH, otporni su na amonijak,
ali su osjetljivi na vodikov sulfid. Zbog obilja biljnih i životinjskih vrsta
pojedine vrste riba su zastupljene u velikom broju. Tokom noći se,
međutim, dešavaju uginuća riba zbog nedostatka otopljenog kisika.
Oksidacioni procesi u vodi i mulju su usporeni, ali se postepeno dovode
do kraja. Mulj ima mrkožutu boju od željezovog hidroksida.
Najteže zagađene vode su one u koje se direktno ulijevaju velike količine
neprečišćenih gradskih i industrijskih otpadnih voda. Takve vode spadaju
u polisaprobne, tj. naseljene su polisaprobnim organizmima. Procesi
truhljenja su u toku, tako da nema otopljenog kisika, ili ga ima vrlo malo -
u tragovima. Organski sumpor se izdvaja u obliku vodikova sulfida,
merkaptana, što polisaprobnim vodama daje karakterističan neugodan
miris. U takvim vodama se razvijaju velike količine bakterija (više od
1.000.000 u 1 cm3 vode). Od flore i faune mogu da opstanu samo
mikroorganizmi, pretežno jednoćelijski. Svi su organizmi gotovo
neosjetljivi na fluktuacije u pH i na toksične produkte truhljenja. Broj
vrsta organizama je mali, najčešće sa ogromnim brojem individua.
Kvalitet i karakteristike vodotoka-prijemnika

Rezultati fizičko-hemijskih, bakterioloških i saprobioloških analiza služe za
dobijanje slike o stepenu zagađenja vode. Na osnovu njih se, kao i prema
namjeravanoj upotrebi, površinske i podzemne vode i jezera raspoređuju
u pojedine klase kvaliteta.
Prema Uredbi o klasifikaciji voda međurepubličkih vodotoka,
međudržavnih voda i voda obalnog mora bivše Jugoslavije, površinske
vode su svrstavaju u klase (tabela 8.2) prema sljedećim osnovnim
pokazateljima kvaliteta:otopljeni kisik, zasićenost vode kisikom,
petodnevna potrošnja kisika (BPK) pri 293 K, hemijska potrošnja kisika
(HPK) iz utroška KMnO4, nefiltrirajući ostatak (suspendirane materije),

ukupni rezidualni ostatak pri isparavanju (suhi ostatak filtrirane vode),
pH-vrijednost, vidljiva otpadna materija, primjetna boja, primjetan miris,
najvjerovatniji broj koliformnih bakterija, stepen biološke produktivnosti
(primjenjuje se samo za jezera), stepen saprobnosti prema Liebmannu
(ne primjenjuje se na podzemne i prirodna jezera), toksične materije,
promjena temperature i stepen radioaktivnosti.
Tabela 8.2. Pokazatelji kvaliteta vode i pripadajuće klase vodotoka

KLASA
Ispitivani parametar I II III IV
Otopljeni kisik, mgO2/l ≥8 ≥6 ≥4 ≥3
Zasićenost kisikom
- saturacija 90-105 75-90 50-75 30-50
- supersaturacija - 105-115 115-125 125-130
BPK5, mg O2/l 2 4 7 20
HPK, (preko KMnO4) mgO2/l 10 12 20 40
Suspendirane materije, mg/l 10 30 80 100
Suhi ostatak filtrirane vode, mg/l 350 1000 1500 1500
pH 6,8-8,5 6,8-8,5 6-9 6-9
Vidljiva otpadna materija bez bez bez bez
Primjetna boja bez bez slabo prim. slabo prim.
Miris - - - -
Broj koliformnih klica u l vode do: 2000 100.000 200.000 -
Prema ovoj klasifikaciji:
Vode I klase su najčistije prirodne vode. Obično su to izvorišta rijeka i

njihovi najgornji tokovi. Upotrebljavaju se za snabdijevanje naselja
vodom za piće, uz eventualnu dezinfekciju. Zbog čistoće mogu se
upotrebljavati i u prehrambenoj industriji. Njih naseljavaju plemenite
vrste riba (salmonidi). Vode I klase ne smiju imati miris, vidljivu boju, niti
vidljive otpadne materije.
Vode II klase su još uvijek relativno čiste vode jer su podesne za kupanje i
rekreaciju, za sportove na vodi, za gajenje drugih vrsta riba i sl.Uz
odgovarajuće prečišćavanje mogu se upotrebljavati za snabdijevanje
naselja vodom za piće i industrije kojima treba čista voda(prehrambena

industrija). Ne smiju imati miris, vidljivu boju, niti vidljive otpadne
materije.
Klasu III čine vode koje se mogu upotrebljavati za navodnjavanje, a
poslije uobičajenih metoda obrade (prečišćavanja) i u industriji, osim u
prehrambenoj. Vidljive otpadne materije ne smiju biti prisutne. Ostali
pokazatelji kvaliteta imaju znatno veće vrijednosti (tabela 8.2).
Vode IVklase su sve onevode koje se mogu upotrebljavati za druge
namjene samo poslije odgovarajuće obrade.
Uticaj otpadnih voda na vodotok
Ispuštanje otpadnih voda u najbliži vodotok (prijemnik) je najčešće

najjednostavniji i najekonomičniji način za njihovo rješavanje. Međutim,
sa opće privrednog stanovišta ovo nije prihvatljivo jer može izazvati niz
uzročno povezanih promjena u vodotoku koje ograničavaju njegovo
korištenje.
Pri ispuštanju neprečišćenih ili nedovljno prečišćenih otpadnih voda u
vodotoke, dolazi do niza promjena u kvalitetu vode recipijenta:
- mijenjaju se fizičke osobine vode (bistroća, boja, miris);
- na površini vode pojavljuju se materije koje plivaju, a na dnu
talog;
- mijenjaju se hemijske osobine vode (reakcija, sadržaj neorganskih
i organskih primjesa, pojava otrovnih materija);
- smanjuje se količina rastvorenog kisika u vodi što je
ograničavajuće za živi svijet u vodi;
- mijenja se broj i vrsta bakterija.
Istovremeno, kao rezultat fizičkih, hemijskih i biohemijskih procesa, u

vodotoku dolazi do promjena osobina i koncentracija materija koje ga
zagađuju. Zajedničkim djelovanjem ova tri procesa - autopurifikacionih
snaga vodotoka, dolazi do sniženja koncentracije materija koje zagađuju
vodotok ili do praktično potpunog nestanka nekih od njih.
Samoprečišćavajuća moć vodotoka (autopurifikacija)

Prirodno samoprečišćavanje voda je niz procesa u vodi, posebno u
rijekama kojima se smanjuje sadržaj zagađenja. To znači da zagađena
voda ima moć da se spontano regeneriše ukoliko stalnim novim i teškim
zagađenjem to ne bude onemogućeno.
Samoprečišćavanje je u našoj biosferi vezano sa kruženjem materije u
prirodi. Potpunost samoprečišćavanja se reguliše biotičkim kruženjem
koje je određeno geografskim osobinama kao i uticajem geofizičkih i
antropogenih faktora.
U vodotocima se samoprečišćavanje ostvaruje sveukupnim djelovanjem
organizama koji naseljavaju vodotok: bakterije, vodeno bilje i više vodene
biljke i životinje. Zato je jedna od najvažnijih zadaća da se održi živi svijet
u vodi.
Svaki vodotok je složeni živi sistem u kome žive biljke, specifični
organizmi kao i mikroorganizmi koji se razmnožavaju i pritom troše
uneseno zagađenje tako da voda brzo vraća svoju čistoću.
Proces smoprečišćavanja u vodotoku se odvija u četiri faze, odnosno
zone. Te zone su: degradacija, razlaganje, oporavak i zona čiste vode.
Zona degradacije počinje odmah ispod mjesta ispusta zagađene vode. U
ovoj zoni dolazi do redukcije kiska, smanjuje se broj organizama a
mutnoća vode raste. Biološki život je veoma intenzivan, sa velikim brojem
bakterija, uključujući i patogene. Ako je brzina vode na tom mjestu mala,
dolazi do sedimentacije suspendiranih čvrstih materija i do formiranja
naslaga mulja koji truhne i doprinosi daljoj degradaciji rijeke.
Kad se utroši sav rastvoreni kisik, zona degradacije prelazi u
zonudekompozicije (razlaganja) gdje počinju anaerobni procesi. U ovoj
zoni nema riba, voda je tamne boje i neprijatnog mirisa. Kad je količina
zagađene vode mala, onda ova zona izostaje, pa se odmah nastavlja
zonaoporavka, u kojoj dolazi do postepenog povećanja rastvorenog kisika
i smanjenja organskih materija, čime i izgled vode postaje prirodniji. Ribe
i druge forme života zbog smanjenog broja mikroorganizama ponovo
mogu da opstanu ali se nastavlja i proces sedimentacije čvrstih materija.
Mulj nastao na taj način predmet je daljeg razlaganja pod uticajem crva i
larvi.
U četvrtoj zoni, tj. zoni čiste vode, voda je istog kvaliteta kao i prije uliva
zagađene vode. Kisik je dostigao ili je blizu vrijednosti zasićenja.
Mikroorganizmi, uključujući i bakterije, nalaze se u relativno malom
broju. Mnogobrojniji su veći organizmi, alge i druge vrste koje se nalaze u
čistoj vodi, a koje za hranu koriste stabilna neorganska jedinjenja
dobijena razlaganjem organskih čvrstih materija iz zagađene vode.

Također, ribe su mnogobrojnije nego prije upuštenog zagađenja, zbog
povećanja hranjivih organizama koji služe ribama kao hrana.
Vrijeme potrebno za regeneraciju rijeke ili dužina toka kroz sve četiri
zone zavisi od karakteristika i količina zagađenja, zatim od hidrološkog
režima, fizike korita, kao i od pojave naknadnog zagađenja.
Na proces samoprečišćavanja nepovoljan uticaj može imati hemijsko
zagađenje vodotoka raznim toksičnim spojevima. Ovo može dovesti do
kočenja oksidacionih procesa (biološke razgradnje) i izazvati umiranje
mikroorganizama koji vrše prečišćavanje. Nepovoljno utiče i tzv.
termalnapolucijausljed ispuštanja zagrijanih otpadnih voda iz
termoelektrana kao i ispuštanja veće koncentracije biogenih elemenata
azota, fosfora i dr.
Fizičko-hemijski i hemijski procesi u prirodnoj vodi pored
samoprečišćavanja imaju i sekundarne efekte na vodotok, riječno korito i
tlo (slika 8.2).
O2
IZMJENA GASOVA SA ATMOSFEROM
NO3 HELACIJA
CO2 2HCO3-+hv Fotosinteza
REDUKCIJA OKSIDACIJA
{CH2O}+O2(g)+CO32-
Cd2+ CO32-+H2O Kis.-bazno HCO3-+OH-

Precipitacija
Ca2++CO2- CaCO3 (č)
Mikrobiološki proces
2(CH2O)+SO42-+2H+
-H2S(g)+2H2O+2CO2(g)
NH4+
Sedimentacija Površinska voda
Slika 7.2. Osnovni hemijski procesi u vodi
Hemijska oksidacija polutanata i njihova redukcija u vodi se, također,

odvija djelovanjem kisika otopljenog u vodi.
Od fizičkih faktora, prvenstveno značenje ima razblaženje, rastvaranje i
miješanje zagađenja, koje je dospjelo u vodu. Intenzivni tok rijeke
omogućuje dobro miješanje i smanjenje koncentracije ponešenih

čestica.Također, taloženje u vodi nerastvorenog zagađenja pogoduje
samoprečišćavanju.
Važan faktor za samoprečišćavanje su ultraljubičasti zraci Sunca.
Djelovanjem ovog zračenja dolazi do sterilizacije vode.
Ocjena samoprečišćavanja daje se na osnovu lahko oksidirajuće organske
materije (određene preko biohemijske potrošnje kisika) ili preko ukupnog
sadržaja organske materije određene preko hemijske potrošnje kisika.
Na proces samoprečišćavanja nepovoljan uticaj može imati hemijsko
zagađenje vodotoka raznim toksičnim spojevima Ovo može dovesti do
kočenja oksidacionih procesa (biološke razgradnje) i izazvati umiranje
mikroorganizama koji vrše prečišćavanje.
Uloga otopljenog kisika u vodi
Razgradnja otpadne matrije u vodotoku se dešava djelovanjem

mikroorganizama koji konzumiraju organsku materiju pri biohemijskoj
oksidaciji za što im je potreban kisik.
Kada se kisik otopljen u vodnom sistemu potroši aktivnošću bakterija ili
na drugi način, pojavljuje se potreba da se on obnovi otapanjem iz zraka.
Stepen reaeracije (obnavljanja kisika) uglavnom ovisi o manjku
otopljenog kisika u vodi. Reaeracija biva usporena kada je sadržaj
otopljenog kisika u vodi veći, odnosno jednaka je nuli ako je voda
zasićena kisikom. Brzina reaeracije se kreće oko 2 g/m 2 na dan, kod
stajaćih voda zaštićenih od vjetra, do oko 20 g/m 2 na dan u vodotocima
većih brzina.
Ispuštanjem određenih količina organske materije u vodotok, zbog
djelovanja mikroorganizama dolazi do potrošnje kisika u vodi, odnosno
sadržaj otopljenog kisika postepeno se smanjuje do neke vrijednosti, koja
ovisi o odnosu čiste vode prema organskoj materiji odnosno o kvaliteti
vode. Na slici8.3. je prikazano nekoliko krivih deficita otopljenog kisika u
vodotoku u funkciji vremena.
Kriva reaeracije, R, prikazuje ukupni kumulativni prinos kisika, koji je
vodotok otopio od časa ulaska otpadne materije do nekog vremena t
nakon toga. Sposobnost vode da otopi gasove iz atmosfere omogućava i
otapanje kisika.Količina kisika što ga voda može otopiti iz atmosfere
proporcionalna je parcijalnom pritisku kisika u atmosferi, a taj parcijalni
pritisak pada s rastom nadmorske visine.

Reaeracija može može biti znatno smanjena ako na vodenoj površini ima
raznih plivajućih materijala, na primjer ulja, masti i sl., koji formiraju opnu
(film) i sprečavaju adsorpciju. Kriva D prikazuje kumulativni gubitak kisika
iz vode na procese oksidacije organske materije.
Slika 7.3. Kriva potrošnje i reaeracije otopljenog kisika u vodotoku u

funkciji vremena
Količina kisika što ga voda može otopiti zavisi od temperature vode (slika
7.4), ali i o količini soli otopljenih u vodi, odnosno smanjuje se ako se
poveća sadržaj otopljenih soli.
U početku od mjesta ispuštanja otpadne vode odvija se aerobna
razgradnja organske materije.Otopljeni kisik se smanjuje, a smanjenje
ovisi o sastavu i količini otpadne materije, temperaturi vode i aktivnosti
mikroorganizama razlagača. Progresivno se smanjuju viši organizmi uz
povećani rast bakterija. Zasićenje kisikom smanjuje se do veličine D c ili do
kritičnog deficita zasićenja. Zasićenje kisikom može dosegnutu i nulu,
odnosno deficit kisika može iznositi 100%. U tom slučaju broj živih

organizama se smanjuje do anaerobnih bakterija i nekih vrsta protozoa.
Pri anaerobnoj razgradnji osjeća se neugodan miris.
Slika 7.4. Zasićenje vode kisikom pri normalnom atmosferskom pritisku
Nakon Dc koji ujedno predstavlja kritičnu tačku, odnosno najveći

nedostatak kisika, nastavlja se smanjenje količina organske materije,
dakle i potrošnja kisika. Zbog stalnog djelovanja reaeracije (kriva R) raste
kriva otopljenog kisika, odnosno obnavlja se otopljeni kisik u vodi.
Vraćaju se viši organizmi (ribe), a vodotok gubi značenje otpadne vode.
Granica te zone je potpuno zasićenje kisikom. Dalji dio krive predstavlja
»čistu« vodu prijemnika. Voda sadrži kisik u ovisnosti od temperature
vode, brzini otapanja odnosno turbulencijitoka. Uspostavlja se normalan
život karakterističan za određene uslove staništa ekosistema. Kriva kisika
ili bilansa u prijemniku prikazuje prirodni proces samoprečišćavanja
površinskih voda.
Postotak zasićenja kisikom je jedan od osnovnih kriterija za ocjenu stanja
ekosistema. Zasićenje kisikom otkriva samo stanje ekosistema u nekom
određenom vremenu. Kada se procjenjuje potreba prečišćavanja
otpadnih voda potrebno je postaviti prognozu šta će se dogoditi s vodnim
sistemom kada se u njeg ispuste otpadne vode, tj. koliki će deficit kisika
nastati, a ponajprije da li će se koncentracija kisika spustiti ispod granice
koja se još može podnositi u zadanim prilikama. Za tu potrebu potrebno
je drugo mjerilo kojim se u odgovarajućem smislu predviđa stanje u

budućnosti, a to je biohemijska potrošnja kisika BPK 5 i hemijska potrošnja
kisika HPK.
Biohemijska potrošnja kisika BPK5
Biohemijska potrošnja kisika (BPK5) je bitan pokazatlj jer služi kao mjera
opterećenja površinskih i otpadnih voda organskom materiojom, kao i
uspješnost rada uređaja za obradu otpadnih voda. Biohemijska potrošnja
kisika označava količinu kisika koja se u određenom vremenu potroši na
razgradnju organske materije uz pomoć mikroorganizama.
Kada bi se količina potrošenog kisika određivala duže vrijeme i prikazala
kumulativnom krivom, dobio bi se dijagram prikazan na slici 7.5. za tri
različite temperature vode.
Slika 7.5. Odnos BPK-a u vremenu i temperaturi
Iz dijagrama se vidi da se kisik troši brže što je temperatura vode viša, tj.
biohemijska oksidacija napreduje brže. Također, pri svim temperaturama
kriva ima dva dijela:
- prvi dio, koji označava biohemijsku oksidaciju ugljikovih spojeva i
čini tzv. prvu fazu BPK-a, a traje kratko vrijeme;
- drugi dio, koji označava drugu fazu BPK-a -fazu nitrifikacije, tj
oksidacijuazotovih spojeva, i traje puno duže.

Za vodeni ekosistem bitan je odnos kisika (O) i organskog opterećenja
(BPK). Osnovni faktori i procesi koji utiču na taj odnos su:
- Sunčeva energija;
- dotok otpadne vode (koncentrirani, tačkasti izvori)
- dotok površinske vode, ispiranje tla (raspršeni izvori)
- vodeni organizmi, alge, zelene biljke i dr.
- hranjive soli, fosfor i azot
- razgradnja organskih materija
- nitrifikacija
- denitrifikacija
- fotosinteza
- prozraćivanje
- disanje
- ugibanje živih orgnizama i dr.
Eutrofikacija
Eutrofikacija znači niz biohemijskih i ekoloških procesa koji dovode do

stvaranja većih količina organske materije nego što ih trofični kapacitet
neprilagođenog ekosistema može potrošiti ili nepovratno ukloniti iz
sistema. Pojava eutrofikacije u akumulacijama i jezerima jako je opasna
jer sam proces ima nepovratni karakter.
Dovođenjem većih količina otpadnih voda, u prvom redu kroz ispuste
otpadnih voda iz naselja i industrijskih pogona te s poljoprivrednih
površina, u poluzatvorene i zatvorene vodne sisteme kao što su jezera,
akumulacije, morski zaljevi i sl. Znatno se povećava količina hranjivih soli
u ekosistemu. Time se povećava i proizvodnja primarne organske
materije, ponajprije fitoplanktona, što može dovesti do toga da vodni
sistem poprimi eutrofno stanje.
Pod uticajem ljudskih aktivnosti povećavaju se izvori biogenih elemenata
pa eutrofikacija napreduje brže. Pod djelovanjem biogenih soli procesi su
vrlo intenzivni i odigravaju se po vertikali na cijeloj dubini vodenog sloja,
kao i na samom dnu.Biljni i životinjski svijet množi se prekomjerno i pri
uginuću prouzrokuje veliku količinu organske materije koja biva podložna
razgradnji i truhljenju. Zbog toga se povećava primarna proizvodnja, voda
postaje mutna, smanjuje se dubina prodiranja svjetlosti, potrošači viših
redova odnosno sekundarni proizvođači razvijaju se sporije nego primrni

potrošači, nastaje manjak potrošnje, pa velike mase fitoplanktona
odumiru i talože se na dno.
Na dnu se počinje razgrađivati mrtva organska materija, što za posljedicu
ima povećanje potrošnje kisika sve do anaerobne razgradnje.. U
procesima anaerobne razgradnje stvaraju se plinovi i mulj čije pahuljice
nošene plinovima isplivaju i na površinu.
Kada se pojavi eutrofikacija, osjetljive zajednice napuštaju ekosistem, a u
njemu ostaju samo neke osjetljive vrste, kojima hranjiva materija dlati u
obliku stalnog dotoka. To uvijek vrijedi za sve eutrofne sisteme gdje
primarni producenti, u prvom redu alge (cvjetanje vode), rastu
neproporcionalno u odnosu na rast potrošača. To s jedne strane dovodi
do smanjene potrošnje, a s druge strane eksponencijalno se povećava
ukupna količina organske materije, a time i biorazgradnja, kao i potrošnja
kisika u ekosistemu. Budući da primarni producenti rastu intenzivno,
povećava se izlučivanje produkata metabolizma što utiće na povećanje
koncentracije otopljene organske materije, voda dobiva miris i ukus,
povećava se BPK, HPK odnosno potrošnja kisika.
Zagađivanje voda
Zagađivanje voda je prije svega rezultat antropogene aktivnosti čovjeka, a

najviše se izražava kroz demografski razvoj i urbanizaciju, sa jedne strane,
i intenzivnu industrijalizaciju sa druge strane.
Glavni izvori zagađivanja voda su: zagađene otpadne vode urbanih i
industrijskih kanalizacionih sistema, kao i nekontrolisane deponije
čvrstog otpada. Na urbanim područjima, posebno gdje je locirana i
različita industrija nastaju zagađene vode organskog i anorganskog
porijekla koje zagađuju vodotoke, podzemne vode, jezera i mora.
Poseban problem predstavljaju industrije koje u sistem urbane
kanalizacije upuštaju toksične i teško razgradljive materije koje tako
dospijevaju u recipijente. Posebno opasan izvor zagađivanja su
nekontrolisane deponije čije su procjedne vode i po nekoliko puta
zagađenije od fekalnih voda.
Direktan izvor zagađivanja voda su i poljoprivredne površine odakle se
spiraju ili infiltriraju rastvorene materije vještačkih đubriva i
pesticida.Također, direktan izvor zagađenja predstavljaju i saobraćajne
površine, farme stoke i sl.

Kvalitet vode može biti ugrožen i indirektno, na primjer, nekontrolisana
sjeća šume, što izaziva pojavu erozije zemljišta čiji se produkti
sedimentiraju u vodnim akvatorijima, zatim kontaktom sa zagađenim
zrakom ili zemljištem i sl.
Postoji mnogo vrsta zagađenja koje može dospjeti u vodu sa različitim
efektima. Po svom porijeklu zagađenje u vodi može biti fizičko, hemijsko i
biološko. Također, mogu se svrstati u nekoliko osnovnih grupa, i to:
1. zagađenje razgradljivom organskom materijom koja troši kisik u
vodi i uzrokuje uginuće živog svijeta , stvara intenzivan neugodan
miris i daje loš vizuelni efekat recipijenta;
2. zagađenje anorganskim solima, kiselinama i bazama koje se ne
može efikasno ukloniti konvencionalnim postupcima obrade
voda. Ovo zagađenje čini vodu nepogodnom za piće,
navodnjavanje i industrijske potrebe;
3. zagađenje uzrokovano nutrijentima iz poljoprivrede koje uzrokuje
pojavu eutrofikacije vode;
4. zagađenje uljima i mastima zbog ćega dolazi do stvaranja tankog
filma na površin vode što onemogućava unos kisika u vodu i koči
akvatični život vodotoka;
5. zagađenje specifičnim toksičnim materijama kao što su teški
metali ili kompleksne sintetske hemikalije;
6. zagađenje bakterijama, virusima i drugim organizmima koji
uzrokuju bolesti.
Mjere zaštite voda
Pod pojmom zaštite voda podrazumijeva se kompleks mjera čija

realizacija osigurava ispunjavanje normi kvaliteta vode na mjestu
upotrebe. Pri tome se zaštita voda odvija kroz kompleksne akcije, kao
nerazdvojni dio korištenja, uređenja i upravljanja vodnim resursima.
Pitanje zaštite voda je izuzetno složen problem koji zahtijeva
interdisciplinaran pristup i timski rad stručnih ljudi raznih profila.
Obzirom na složenost problematike, zaštita voda od zagađivanja se
realizuje putem mjera koje uzimaju u obzir četiri osnovna aspekta:
a) pravni (zakonodavni),
b) ekonomski,
c) organizacioni,
d) tehnički.

Zadatak zakonodavstva ili pravne regulative u oblasti voda je da reguliše
odnose u cilju osiguranja racionalnog korištenja vode za potrebe
stanovništva, zaštite voda od zagađivanja, neracionalne potrošnje,
suzbijanja i eliminisanja štetnog djelovanja vode i općeg poboljšanja
stanja voda.
Ekonomske mjere na nivou Kantona ili regija, na nivou države, a posebno
na slivu, imaju za cilj uspostavljaje efikasnog sistema stimulativnih mjera
čije ostvarenje treba da rezultira u uštedama u potrošnji vode i zaštiti
voda od zagađenja.
Organizacioni aspekti zaštite voda predstavljaju upravljanje i kontrolu
korištenja i zaštite voda koja se ostvaruje preko posebnih državnih
organa u okviru odgovarajućeg ministarstva.
Tehnički aspekti mjera za zaštitu voda imaju prvorazredni značaj čiji je
glavni cilj zaštita prirodnih izvorišta radi obezbjeđenja naselja i gradova sa
pitkom vodom. Ove mjere imaju preventivni i represivni karakter.
Preventivne mjere idu za tim da se smanje ili potpuno anuliraju zagađene
vodeili smanje na mjestu nastajanja. Ovo se odnosi na industrijske vode
gdje su ovakve intervencije moguće. Represivne mjere se odnose na
obavezno prečišćavanje otpadnih voda i izgradnju postrojenja za
prečišćavanje.
Svojstva prijemnika
Za ispuštanje otpadnih voda (prečišćenih i neprečišćenih) kao prijemnici

se mogu koristiti prirodni (vodotoci, jezera, mora) i vještački (kanali,
akumulacije) vodni sistemi te tlo. U praksi se najčešće ispuštanje vrši u
prirodne vodne sisteme.
Za prijemnike su važne:
- hidrološke i hidrauličke osobine i
- fizikčke, hemijske, biološke i bakteriološke osobine.
Hidrološke i hidrauličke osobineprijemnika ogledaju se u slijedećim

pokazateljima:
- količini vode (protoku) i uslovima tečenja, odnosno o dinamici
izmjena vodnih masa (kod jezera, mora i vještačkih vodnih
sistema),
- razini vode,

- prenosu nanosa,
- pojavi leda.
Fizičke, hemijske, biološke i bakteriološke osobineprijemnika su:

- boja, miris i okus,
- mutnoća,
- temperatura,
- koncentracija vodikovih iona,
- elektroprovodljivost,
- ukupni suhi ostatak,
- ukupna tvrdoća,
- otopljeni plinovi,
- otopljene, koloidne i lebdeće organske i anorganske materije,
- mikroorganizmi,
- životne zajednice (biljne i životinjske).
Ispuštanjem otpadnih voda u prijemnike dolazi do promjene vrijednosti

ovih pokazatelja, odnosno do promjene svojstava prijemnika. Promjena
je toliko izraženija ukoliko je niži stepen prečišćavanja otpadnih voda.
Uslovi za ispuštanje otpadnih voda
Pri ispuštanju otpadnih voda moraju se primijeniti određeni kriteriji

(standardi), s kojima se zaštićuju ekološki sistemi od neželjenih promjena.
Uslovi ispuštanja otpadnih voda ovise i o svojstvima otpadnih voda i o
svojstvima prijemnika. Standardi za zaštitu ekosistema mogu se svrstati u
dvije grupe:
- standardi prijemnika,
- standardi ispuštene vode.
Standardi prijemnika određuju namjenu ili način iskorištavanja

prijemnika i granične vrijednosti pojedinih pokazatelja kvalitete
prijemnika. Standardi ispuštene vode određuju dopuštene dotoke
pojedinih zagađivača, odnosno potrebni stepen prečišćavanja otpadnih
voda.
Oba ova pristupa zasnivaju se na potrebi da se zaštite prijemnici
(recipijenti), samo što se propisi o standardu ispuštene vode s vremenom

sve više pooštravaju s ciljem da se postigne zadovoljavajuća kvaliteta
prijemnika.
Ispuštanje otpadnih voda u prirodne i umjetne

vodne sisteme
Ispuštanje otpadnih voda u prirodne i umjetne vodene sisteme potpada

pod zakonske propise kojima se predviđa kontrola štetnih materija na
mjestu ispusta. Pri tome se treba voditi računa o lokalnim uslovima koji
treba da obuhvate:
- hidrološke podatke o prijemniku,
- podatke o namjeni i intenzitetu korištenja vode nizvodno od
ispusta,
- analitičke podatke o sastavu vode prijemnika iznad mjesta
ispusta.
Namjena vodenih sistema u različite svrhe (vodosnabdijevanje naselja,

poljoprivreda, industrija, ribogojstvo, sport, rekreacija i dr.) zahtijeva da
se uslovi ispuštanja otpadnih voda usklade s uslovima korištenja vode
recipijenta i lokalnim prilikama. Nakon prijema otpadnih voda, dopušta
se unekoliko pogoršanje kvaliteta vode u recipijentu, ali se ne smije
odraziti na život u njemu i na mogućnost daljeg korištenja za određenu
namjenu.
Na osnovu podataka o karakteristikama i količinama polutanata koje se
očekuju u otpadnoj vodi, mogu se proračunati koncentracije štetnih
materija u prijemniku i suditi o njihovom štetnom djelovanju. Uzimajući
sve to u obzir, usvaja se potreban stepen prečišćavanja otpadne vode.
U slučaju kada se vrši procjena štetnosti za ispuste iz postojećih
industrijskih pogna i naselja, treba se orijentisati na neposredna
ispitivanja otpadne vode i vode prijemnika koja treba da obuhvate:
- podatke o sastavu otpadne vode prijemnika neposredno iznad i
ispod mjesta ispusta otpadne vode,
- hidrološke podatke prijemnika.
Ispuštanje otpadnih voda u gradsku kanalizaciju
Pri smještaju industrijskih pogona u gradskim zonama ili u njihovoj blizini,

industrijske otpadne vode se najčešće ispuštaju i odvode zajedničkim
kolektorskim sistemom s otpadnim vodama naselja. Prečišćavanje

domaćih i industrijskih otpadnih voda u tom slučaju se ostvaruje na
zajedničkim postrojenjima za prečišćavanje.
Industrijske otpadne vode mogu sadržati specifična zagađenja, te je
njihovo ispuštanje u gradsku kanalizaciju ograničeno nizom zahtijeva koji
se postavljaju shodno lokalnim prilikama i propisima.
Otpadne vode koje se ispuštaju u gradsku kanalizaciju ne smiju:
- omesti rad kanalizacione mreže i uređaja;
- sadržati više od 500 mg/l suspendiranih i plivajućih materija;
- sadržati materije koje mogu začepiti cjevovode ili se taložiti na
zidovima cijevi;
- imati destruktivno djelovanje na materijale cjevovoda i elemente
postrojenja kanalizacije;
- sadržati primjese koje gore i rastvorene materije koje stvaraju
gasove i koje mogu obrazovati eksplozivne smjese;
- sadržati otrovne materije u koncentracijama koje koče biološko
čišćenje otpadnih voda;
- imati temperaturu iznad 40 °C.
Takođe, nije dopušteno ispuštati otpadne vode koje stupaju u hemijske

reakcije uz izdvajanje otrovnih ili eksplozivnih plinova. Posebno se
zabranjuje ispuštanje matičnih koncentrovanih rastvora neposredno u
kanalizaciju.
Otpadne vode koje ne ispunjavaju postavljene zahtjeve moraju se podvrći
prethodnoj obradi. Stepen te obrade mora biti usaglašen sa
projektantom koji projektuje postrojenje za prečišćavanje otpadnih voda.
U slučaju jakih kolebanja u sastavu i količinama, neophodno je predvidjeti
egalizacione bazene u cilju ravnomjernog ispuštanja na dalju obradu.
Otpadne vode u kojima su sadržane radioaktivne, toksične i biološke
materije, prije ispuštanja u gradsku kanalizaciju obavezno moraju biti
neutralisane i učinjene neškodljivim po okolinu.
Da bi se izbjegla korozija kolektorskog sistema i postrojenja ili kočenje
biloškog prečišćavanja, kisele i alkalne otpadne vode se prije ispuštanja u
kolektor moraju neutralisati.
Ispuštanje na postrojenje za biološku obradu
Za nesmetani rad postrojenja za biološko prečišćavanje otpadnih voda

potrebno je ispuniti niz uslova koji se odnose prije svega na karakteristike
i sastav otpadnih voda. Otpadne vode koje idu na obradu u bilo koje
doba dana ili noći ne smiju imati:

- temperaturu ispod 6 niti iznad 30 °C;
- pH - vrijednost ispod 6,5 niti iznad 8,5;
- ukupnu koncentraciju rastvorenih soli iznad 10 g/l;
- BPK5 iznad 500 mg/l za biološke filtere i aerotankove sa
produžnim tokom, odnosno 1000 mg O 2/l za aerotankove sa
kompletnim miješanjem;
- masti, smole niti mazut;
- biološki otporne sintetičke površinske aktivne materije,
- sadržaj toksičnih materija iznad MDK za biološki tretman.
U tabeli 8.3. su date maksimalno dozvoljene koncentracije (MDK) za

biološku obradu nekih karakterističnih polutanata u otpadnih vodama.
Tabela 8.3.MDK za biološku obradu za karakteristične polutante

Polutant MDK mgl-1
Anilin 100
Aceton 600
Butanol 600
Metanol 950
Toluol 200
Fenol 1000
Kadmij 0,1
Bakar 0,5
Arsen 0,1
Nafta i derivati 25
Hidragirum 0,005
Hromij (tro-valentni) 2,5
Cijanidi 1,5
Sulfidi 1,0
Deterdženti (anionski) 20
Cink itd. 1,0

Prečišćavanje otpadnih voda
Danas se razvoju i unapređenju procesa prečišćavanja otpadnih voda i

očuvanja kvaliteta prirodnih voda posvećuje velika pažnja. Zahtjevi
koji se nameću su sve veći, a zakonska regulativa sve rigoroznija.
Glavni izvori zagađivanja voda su:
- infiltracija ljudskih i životinjskih materija;
- prodiranje vještačkih đubriva, herbicida i insekticida;
- prodiranje voda iz neuređenih deponija;
- ispuštanje otpadnih voda iz industrije;
- propuštanje kroz porozne kanalizacione odvode.
Obrada (tretman) otpadnih voda predstavlja postupke pomoću kojih

se vrši smanjenje prisutnog zagađenja do onih količina i koncentracija,
s kojima prečišćene otpadne vode ispuštene u prirodne vodne
sisteme ne predstavljaju opasnost za žive organizme i ne uzrokuju
neželjene promjene u okolišu.
Tretman otpadne vode obuhvata niz operacija i postupaka kojima se
iz vode uklanjaju suspendovane i rastvorene materije, odnosno sve
materije koje mijenjaju prirodne osobine vode. Dakle, otpadne vode je
prije ispuštanja u prijemnike uvijek neophodno prečistiti, kako bi se iz
njih do određenog stepena uklonile plivajuće, lebdeće i otopljene
materije, te koloidi, dakle onečišćenja koja su prisutna u otpadnim
vodama i bitno karakteriziraju njihova svojstva.
Vrste i karakteristike otpadnih voda
Pod pojmom otpadna voda smatraju se upotrijebljene vode u naseljima i

industriji kojima su promjenjena fizička, hemijska i biološka svojstva tako
da se ne mogu koristiti u poljoprivredi niti u druge svrhe.Po drugoj
definiciji otpadna voda predstavlja mješavinu raznih vodom nošenih
onečišćenja (otpadaka) iz domaćinstava, komercijalnih zgrada,
industrijskih postrojenja i institucija u kojima mogu biti,također, prisutne
podzemne, površinske i oborinske vode.
Prema porijeklu, otpadne vode mogu biti: domaće (kućanske, fekalne),
industrijske, poljoprivredne i atmosferske (oborinske).

Kod analize problema prečišćavanja otpadnih voda od temeljne važnosti
su:
- količina i svojstva otpadnih voda,
- svojstva prijemnika,
- uslovi ispuštanja otpadnih voda i
- procesi prečišćavanja otpadnih voda i obrada mulja.
Svojstva otpadnih voda
Glavni pokazatelji svojstava otpadnih voda su:

- krupni otpaci,
- materije organskog i anorganskog porijekla,
- mikroorganizmi,
- hranljive soli,
- postojane materije,
- otrovne materije,
- radioaktivne materije,
- otopljeni plinovi,
- povišena temperatura vode.
Krupni otpacisu papir, krpe, kore od voća i ostali krupniji organski i

sintetski otpaci. Za razgradnju krupnih organskih otpadaka se troši kisik,
pa se tako smanjuje količina otopljenog kisika u vodi.
Materije organskog i anorganskog porijeklase u otpadnim vodama mogu
nalaziti u:
- otopljenom stanju, veličina čestica do 1 nm,
- koloidnom stanju, veličina čestica od 1 nm do 1 μm,
- lebdećem stanju, veličina čestica preko 1 μm.
Otopljene materije uzrokuju promjenu boje, a koloidi i lebdeće materije

daju mutnoću. Povećana mutnoća vode sprečava prodiranje svjetlosti,
što usporava fotosintezu. Zbog toga se u većim dubinama smanjuje
količina kisika, pa se povećava zona anaerobne razgradnje organske
materije, čime se stvaraju plinovi i neugodni mirisa. Miris u vodi može
poticati i od unošenja nekih hemijskih spojeva, naročito kad se uvode
industrijske otpadne vode.
Mikroorganizmi(virusi, bakterije, plijesni, kvasci, alge, praživotinje) su
jednoćelijski i višećelijski organizmi koji se nalaze u svim otpadnim

vodama. Za procese prečišćavanja otpadnih voda značajne su sljedeće
dvije skupine mikroorganizama:
- mikroorganizmi razlagači i
- mikroorganizmi iz probavnog trakta ljudi i životinja (fekalni
mikroorganizmi).
Mikroorganizmi razlagačibiološki razgrađuju organsku materiju do

anorganske, troše otopljeni kisik, pa se može pojaviti neželjeni manjak
kisika, odnosno anaerobno stanje.
Prema optimalnoj temperaturi za razvoj dijele se na:
- psihrofilne, s optimalnom temperaturom od 0-5 °C,
- mezofilne, s optimalnom temperaturom od 20-40 °C,
- termofilne, s optimalnom temperaturom većom od 40 °C
(najbolje od 55 do 60 °C).
Mikroorganizmi iz probavnog trakta ljudi i životinja su osnovni pokazatelj

fekalnih otpadnih voda (domaća), ali ih ima i u industrijskim otpadnim
vodama. Posebno su značajni patogeni mikroorganizmi. Kao indikator
zagađenja ovim mikroorganizmima obično služe bakterije normalne
crijevne flore ljudi i životinja - koliformne bakterije (određuju se kao
najvjerojatniji broj bakterija (NBB)).
Hranjive solinastaju procesom razgradnje organske materije iz otpadnih
voda ispuštenih u prirodne i vještačke prijemnike. Ovaj proces je
prvenstveno vezan uz nastanak soli azota i fosfora, koje učestvuju u
stvaranju bjelančevina i time potiču razvoj planktona i zelenih biljaka.
Ispuštanjem većih količina otpadnih voda bogatih organskim materijama
u vodne sisteme (prijemnike) sa slabijom izmjenom vode (jezera,
akumulacije, morski zaljevi) znatno se povećava količina hranjivih soli u
ekosistemu. Ako su pri tome za razvoj biomase povoljni i ostali faktori
(kisik, svjetlost i temperatura) može doći do prekomjernog rasta
planktona i cvjetanja otrovnih algi, tj. do pojave eutrofnogstanja u
prijemniku (eutrofikacija).
Postojane materijesu organske i sintetski biološki nerazgradljive ili teško
razgradljive materije. U otpadnim vodama posebno su značajna:
- mineralna ulja i njihovi derivati,
- pesticidi,
- deterdženti,
- plastične materije.

Mineralna uljadospijevaju u prijemnike s fekalnim (kućanskim) i
industrijskim otpadnim vodama. Na vodnoj površini stvaraju tanku
prevlaku što zbog ometanja otapanja kisika iz zraka smanjuje količinu
otopljenog kisika u vodi.
Pesticididospijevaju u vodu ispiranjem poljoprivrednog zemljišta, ali ih
ima i u industrijskim otpadnim vodama.
Deterdžente nalazimo u fekalnim i industrijskim otpadnim vodama
(prisustvo fosfata u vodnim sistemima uzrokuje eutrofikaciju). Plastične
materijese nalaze u kućanskim i industrijskim otpadnim vodama u obliku
konca, mrežica i vrećica.
U otpadnim vodama, uglavno industrijskim, opasne materije čine:
- teški metali (živa, kadmij, olovo, nikal, cink, srebro, selen,
mangan, hrom, bakar, željezo),
- otrovni spojevi (cijanidi, hromati, flouridi).
Radioaktivne materijeu vodi mogu biti prirodnog i vještačkog porijekla.

Ove materije ulaze u biohemijske procese, koncentrirajući se od nižih
prema višim organizmima prehrambenog lanca te mogu biti vrlo opasne
za život čovjeka.
Otopljeni plinoviu otpadnim vodama prisutni su u različitim
koncentracijama. Najvažniji je kisik koji je bitan za život velikog broja
organizama u vodi. Pored kisika otpadne vode vrlo često sadrže ugljikov
dioksid, koji dolazi otapanjem iz zraka i razgradnjom organske materije,
te sumporovodik, koji prvenstveno nastaje razgradnjom organskih i nekih
anorganskih spojeva.
Povišena temperatura vodeposljedica je ispuštanja rashladnih voda iz
industrijskih postrojenja. Toplija voda sadrži manje otopljenog kisika,
ubrzava metabolizam živih organizama, te se kisik brže troši, pa se
pojavljuje sve veći manjak kisika.
U otpadnim vodama mogu biti prisutne i druge materije (eksplozivne,
zapaljive i korozivne materije, kiseline i lužine) koje mogu biti štetne za
kanalizacijsku mrežu i građevine na njoj, a također mogu nepovoljno
djelovati i na procese prečišćavanja otpadnih voda.
Glavna onečišćenja otpadnih voda predstavljaju organske materije za čiju
se razgradnju troši otopljeni kisik iz vode. Prema tome, stepen zagađenja
otpadnih voda organskom materijom u izravnoj je vezi s količinom kisika
potrebnom za oksidaciju, odnosno razgradnju, te materije. Količina kisika
potrebna da se razgradi biološki razgradljiva organska materija u vodi
posredstvom aerobnih mikroorganizama naziva se biohemijska potrošnja
kisika (BPK).Ukupna biohemijska potrošnja kisika(BPKukup) je količina kisika

potrebna za potpunu razgradnju organske materije. Radi kvantificiranja
opterećenja otpadnih voda organskom materijom za praktične je potrebe
uveden pokazatelj petodnevne biohemijske potrošnje kisika(BPK5).
Kod ispitivanja svojstava otpadnih voda, naročito industrijskih,
uobičajeno je određivanje i hemijske potrošnje kisika (HPK).To je ukupna
količina kisika koja se potroši na razgradnju organske materije, a
ekvivalentna je koncentraciji oksidansa (kalijevog bihromata).
Za industrijske otpadne vode koje su zagađene organskom materijom
(otpadne vode prehrambene industrije) uobičajeno je BPK 5 izražavati tzv.
ekvivalentnim brojem stanovnika (ES), tj. poređenjem BPK 5 industrijske
otpadne vode s BPK5 otpadne vode po stanovniku.
Vrste i karakteristike otpadnih voda
Pod pojmom otpadna voda smatraju se upotrijebljene vode u naseljima i

industriji kojima su promjenjena fizikalna, hemijska i biološka svojstva,
tako da se ne mogu koristiti u poljoprivredi niti u druge svrhe.
Prema porijeklu, otpadne vode mogu biti:
- komunalne (fekalne),
- industrijske,
- poljoprivredne,
- atmosferske.
Kvalitativne i kvantitativne karakteristike otpadnih voda predstavljaju

polazne podatke koji se koriste pri rješavanju prečišćavanja otpadnih
voda, njiihovog povratnog korištenja i ispuštanja u vodokok kao i pri
sagledavanju mogućnosti iskorištenja korisnih i skupih primjesa te
potrebnog stepena prečišćavanja i procjene uticaja na okolinu.
Komunalne otpadne vode
Komunalne (domaće,kućanske) ili fekalne otpadne vode nastaju u

gradskim i seoskim naseljima. To su vode iskorištene u domaćinstvima,
ugostiteljstvu, turizmu, zdravstvu, školstvu, uslužnim i drugim
neproizvodnim djelatnostima. Otpadne vode iz sanitarnih čvorova
industrijskih preduzeća sličnog su sastava i mogu se također smatrati
domaćim otpadnim vodama.
Komunalne otpadne vode sadrže zagađenje organskog i neorganskog
porijekla u otopljenom, koloidnom obliku i u obliku suspenzija. To su:
- fekalije - izlučevine ljudi i životinja,

- deterdženti,
- ulja i masti,
- soli, kiseline i baze.
Sastav otpadnih materija u domaćim otpadnim vodama zavisi od mnogih
faktora, a posebno o načinu života, klimatskim prilikama, izgrađenosti
vodosnabdijevanja i raspoloživim količinama vode. Najčešće se kao
pokazatelji svojstava domaćih otpadnih voda koriste:
- biohemijska potrošnja kiska nakon 5 dana (BPK 5);
- hemijska potrošnja oksigena (HPK):
- sadržaj suspendiranih materija;
- sadržaj mikroorganizama fekalnog porijekla.
Omjer BPK5 : HPK u domaćim otpadnim vodama iznosi 0,4 - 0,8.Organska

biološki razgradljiva materija u domaćoj otpadnoj vodi sadrži 40 - 60%
proteina, 25-50% ugljikovodika i oko 10% lipida.
U tabeli 8.4.je dato dnevno opterećenje otpadnim materijama u
domaćim otpadnim vodama po stanovniku i danu .
Tabela 8.4. Dnevno opterećenje u domaćoj otpadnoj vodi po stanovniku i

danu
Zemlja Biohemijska potrošnja Suspendirane
oksigena ( BPK5), g materije, g
Francuska 60 - 80 70
Italija 60 - 70 70 - 80
Švajcarska 75 100
Kanada, SAD 90 - 100 100 - 110
Komunalne otpadne vode su neugledna izgleda, boje i neprijatnog mirisa.

Sadrže mnogo mikroorganizama, naročito bakterija i virusa. Broj i vrsta
patogenih mikroorganizama zavisi o sanitarnim prilikama područja. Kao
indikatori služe koliformni organizmi i fekalni koliformi. Broj koliformnih
bakterija koje dnevno izlučuje jedan stanovnik iznosi preko 2,5x10 10.
Temperatura u komunalnim otpadnim vodama je viša od vode iz
vodovoda zbog grijanja vode u kuhinjama, kupatilima i praonicama.
Srednja godišnja temperatura iznosi 11-20,5 °C.
Količina nastale otpadne vode u nekom području zavisi od broja
stanovnika i od učešća svakog stanovnika u vodovodnom sistemu. Zato
su bitne dvije komponente koje se moraju posmatrati pri utvrđivanju
prosječnog protoka otpadne vode u nekom području: broj stanovnika i
količina po jednom stanovniku i danu. Također, normalno kod svake
komunalne otpadne vode, treba uzeti u obzir fluktuacije količina po satu,
danu i mjesecu u godini. Ovi faktori su neophodni za projektanta koji se
suočava sa problemom utvrđivanja projektnih parametara za
projektovanje postrojenja za odvodnju i tretman komunlnih otpadnih
voda.
Dugogodišnji statistički podaci govore o stalnom trendu porasta
komunalnih otpadnih voda. Savremeni kućanski uređaji kao što su
usitnjavanje otpadaka u lavabou, mašine za pranje suđa, automati za
pranje veša i drugi utiču na trend povećanja otpadne vode.Prosječno,
ujednomsavremenomdomaćinstvuodukupnekoličineotpadnevode,
potiče:
35% od tuša i lavaboa;
30% iz toaleta;
20% od pranja;
15% iz kuhinje.
Varijacije u količinama komunalnih otpadnih voda se javljaju u toku sata,

dana i mjeseca. Promjene protoka u toku perioda od 24 sata su određene
životnim ciklusom stanovništva sa minimalnim protokom rano ujutro (2-4
sata ujutro) i sa pikom (vršnim opterećenjem) kasno ujutro i rano uveče.
Oko jedne polovine otpadne vode u toku 24 sata odnosi se na period od
8 sati (slika8.6).
500 5.0
BPK5 i suspendirane materije, mg/l
400 4.0
Protok
Protok, 103 m3/h
300 Suspendirane 3.0

materije
200 2.0
100 BPK5 1.0
0
00 04 08 12 16 20 24
Vrijeme u toku dana

Slika 7.6. Varijacije u količinama domaćih otpadnih voda u toku
dana i noći
Maksimalni protok se generalno uzima da je najmanje dva puta veći od

prosječnog protoka, ali se često za hidraulički proračun uzima faktor od
2,5. Također, često se računa i sa faktorom 3, odnosno 4 puta srednji
protok, s tim da se ne računa sa oborinskom vodom u periodu jake kiše.
U pravilu, što je manje naselje to su veće varijacije u količinama domaćih
otpadnih voda koje idu u kanalizaciju.
Industrijske otpadne vode
Industrijske otpadne vode nastaju upotrebom vode u tehnološkim

postupcima i u proizvodnji energije. Upotrebljene vode u sanitarnim
uređajima u industriji istih su svojstava kao komunalne otpadne vode.
U industrijskim pogonima, otpadne vode potiču iz četiri izvora:
- procesne otpadne vode;
- sanitarne (fekalne);
- oborinske i vode od pranja;
- vode iz drugih različitih izvora u pogonu.
Sastav i koncentracija industrijskih otpadnih voda ovise o primijenjenom

tehnološkom postupku i ne mogu se upoređivati pomoću zajedničkih
pokazatelja.
Industrijske otpadne vode se mogu podijeliti u dvije osnovne kategorije:
zagađene i nezagađene ili uslovno čiste vode.
Nezagađene industrijske otpadne vodepotiču iz aparata za hlađenje, iz
kompresorskih agregata i izmjenjivača toplote. Također, mogu nastati pri
hlađenju cjelokupnog proizvodnog postrojenja kao i produkata
proizvodnje. Ove vode mogu imati povišenu temperaturu i izazvati tzv.
termičku poluciju vodotoka.
Uzavisnostiodlokacijeindustrijskogpogona,
sanitarneotpadnevodeizmokrih
čvorovaindustrijskogpogonasemogutretiratizajednosaindustrijskimotpad
nimvodama,
prečišćavatiodvojenouposebnompostrojenjuiliispuštatiugradskikolektors
kisitem.
Zagađene industrijske vodese mogu svrstati u dvije osnovne grupe:
- biološki razgradljive ili kompatibilne koje se smiju miješati sa
domaćim otpadnim vodama i

- biološki neragradljive ili inkompatibilne koje se ne smiju miješati
sa domaćim otpadnim vodama bez prethodnog prečišćavanja.
Industrijske otpadne vode mogu sadržati široki spektar i koncentracije

polutanata.
Zagađenja ili polutanti mogu biti:
- zagađenja pretežno mineralnim primjesama (pogoni crne
metalurgije, mašinogradnja, dobijanje ruda i uglja, proizvodnja
mineralnih đubriva i kiselina, proizvodnja građevinskih materijala
i dr.);
- zagađenja organskim primjesama (pogoni za proizvodnju mesa,
ribe, mlijeka, hrane uopće te industrija celuloze i papira, hemijska
industrija, fabrike plastične mase, gume itd.);
- zagađenja mineralnim i organskim primjesama (proizvodnja i
prerada nafte, petrohemija, tekstilna, farmaceutska industrija,
pogoni za konzerviranje, industrija šećera, pogoni organske
sinteze i slično).
Prema stepenu agresivnosti, industrijske otpadne vode mogu biti slabo

-agresivne (slabo kisele i slabo bazne), jako-agresivne (jako kisele i jako
bazne) i neagresivne.
Zbog prisustva teško razgradljive organske materije, opterećenje se kod
industrijskih otpadnih voda ne može potpuno izraziti preko biohemijske
potrošnje kiska (BPK), tako da se koristi hemijska potrošnja oksigena
(HPK), ukupan organski ugljik (TOC) i ukupna potrošnja kisika (TOD).
Vrsta sirovine koja ulazi u proizvodni proces može imati veliki uticaj na
sastav i koncentraciju zagađenja u industrijskoj otpadnoj vodi. Tako na
primjer, osnovne komponente u zagađenju otpadnih voda iz prerade
nafte su nafta i njeni derivati, na separacijama rude to je ruda, u
kombinatima za preradu mesa to su otpaci mesa i neprerađena hrana
životinja, u fabrikama papira i celuloze to su celulozna vlakna, u uljarama
- ulja i masti itd.
Sastav otpadnih voda zavisi također, od tehnološkog procesa
proizvodnje, primijenjenih sirovina, nastalih međuprodukata, vrste
proizvoda, sastava ulazne svježe vode, lokalnih uslova itd.
Normativom odvodnje otpadne vode je utvrđena srednja količina
otpadne vode koja se ispušta u vodotok pri datoj normi potrebe za
vodom za svaku vrstu proizvodnje (tabela 8.5) .
Obično se normativ izražava u m 3 vode po jedinici gotove proizvodnje
(proizvoda) ili korištene sirovine.Količine otpadnih voda velikih

industrijskih kompleksa u svijetu mogu iznostiti i do 400.000 m 3/d što
odgovara količini otpadnih voda grada od oko 2 miliona stanovnika.
Tabela 8.5.Normativi nastajanja i odvodnje industrijske otpadne vode

Za proizvodnju Potrošnja vode (m3)
1 t uglja (jamska eksploatacija) 0,3
1 t čelika ili željeza 0,1
1 t rude 3,9
1 t sint. deterdženta 1,0
1 t hljeba 3,0
1 t mesa 24
1 t šećera 1,2
1 t cementa 0,1
1 t papira 37
1 t viskoznog vlakna 233
1 t sulfitne celuloze 218
1 automobil 15,5
1 autobus 80
1 MW el. energije 5
Fekalne vode iz sanitarnih čvorova industrijskog pogona određuju se

preko normativa po zaposlenom radniku, vrsti pogona i broju radnih sati
u smjeni.
Klasifikacija primjesa i zagađenja
Zbog raznovrsnosti i broja primjesa i zagađenja u vodi, sve primjese u vodi

prema fazno-disperznom stanju se mogu podijeliti u četiri grupe, i to dvije
grupe za heterogene i dvije grupe za homogene sisteme (tabela 8.5).
Prvu grupu čine nerastvorljive primjese koje sa vodom stavaraju
suspenzije, emulzije ili pjene. Ove primjese daju vodi mutnoću i boju. Za
uklanjanje ovih materija iz vode koriste se uglavnom metode obrade
zasnovane na sili gravitacije i sili adhezije. U sastav ovih materija ulaze:
glina karbonatne stijene, mulj, sitni pijesak, hidroksidi metala, organske
materije, plankton, vlakna itd. Drugu grupu čine hidrofilni i hidrofobni
koloidi kao i visokomolekularna jedinjenja. Tu spadaju mineralne i
organomineralne čestice tla i zemljišta, huminske materije, virusi i drugi
organizmi slični po dimenzijama. Njihovo uklanjanje iz vode se vrši
rušenjem koloidnih sistema i taloženjem uz dodatak hemijskih agenasa.
Treću grupu čine u vodi rastvoreni gasovi i organska jedinjenja kako
biološkog tako i antropogenog porijekla.
Tabela 8.6. Sistematizacija primjesa u vodi prema fazno-disperznom

stanju
Sistemi i grupe Prečnik Osnovne karakteristike primjese
čestica (polutanta)
cm
HETEROGENI SISTEMI
1. grupa - suspenzije 10-3 - 10-5 suspenzije i emulzije koje vodi daju

mutnoću, zatim mikroorganizmi i
plankton
2. grupa - koloidni rastvori 10-5 - 10-6 koloidi i visokomolekularna jedinjenja

koja utiču na oksidativnost i boju vode,
kao i virusi
HOMOGENI SISTEMI
3. grupa - molekularni rastvori 10-5 - 10-7 gasovi rastvoreni u vodi, organske

materije koje daju miris i ukus vode
4. grupa - ionski rastvori 10-7 - 10-8 soli, baze i kiseline koje daju vodi
mineralizaciju, tvrdoću, bazičnost ili
kiselost
Ovdje spadaju izlučevine živih organizama (fekalije), produkti razgradnje

uginulih organizama, a također i fenoli, alkoholi, aldehidi i druga organska
jedinjenja koja dospijevaju u vodotoke preko otpadnih voda. Iz vode se
uklanjaju hemijskim, a najčešće biološkim metodama obrade. Četvrtu
grupu čine jedinjenja koja sa vodom čine rastvore elektrolita kao što su
neorganske soli, kiseline i baze. Uklanjaju se iz vode uglavnom hemijskim
metodama obrade.
Procesi obrade (prečišćavanja) otpadnih voda

Obrada (prečišćavanje, tretman, kondicioniranje) otpadnih voda
predstavlja postupke i procese kojima se vrši smanjenje prisutnog
zagađenja do onih količina ili koncentracija s kojima prečišćene otpadne
vode ispuštene u prirodne vodne sisteme postaju neopasne za život i
ljudsko zdravlje i ne uzrokuju neželjene promjene u okolini.
Danas se u obradi otpadnih voda primjenjuju brojni postupci i procesi.
Izbor postupka ili metode obrade zavisi od porijekla i karakteristika
otpadne vode, zahtjevanog kvaliteta prečišćene vode, planiranog
poboljšanja standarda kvaliteta ispuštene vode, kao i cijene raspoloživog
zemljišta. Prečišćavanje otpadnih voda je tehnološki proces koji se
ostvaruje na uređajima za prečišćavanje.
Uređaji za prečišćavanje otpadnih voda su vodne građevine s
postrojenjima kojima se prečišćavaju otpadne vode iz sistema javne
odvodnje prije njihova ispuštanja u prirodni prijemnik. Prema stepenu
prečišćavanja dijele se na:
- prethodno prečišćavanja;
- prvi stepen prečišćavanja (primarno prečišćavanje);
- drugi stepen prečišćavanja (sekundarno prečišćavanje);
- treći stepen prečišćavanja (tercijarno prečišćavanje).
Prethodno prečišćavanje su radnje i procesi kojima se iz otpadnih

uklanjaju krupne raspršene i plutajuće otpadne materije. Prvi stepen
prečišćavanja je primjena fizičkih i/ili hemijskih procesa kojima se iz
otpadne vode uklanje najmanje 50% suspendiranih materija, a vrijednost
BPK5 smanjuje barem za 20% u odnosu na vrijednost ulazne vode. Drugi
stepen prečišćavanja je primjena bioloških i/ili drugih procesa kojima se u
otpadnim vodama smanjuje koncentracija suspendiranih materija i BPK 5
influenta za 70 do 90%, a koncentracija HPK za najmanje 75%. Treći
stepen prečišćavanja je primjena fizičko-hemijskih, bioloških i drugih
procesa, kojima se u otpadnim vodama smanjuje koncentracija hranjivih
materija inflenta za najmanje 80% odnosno uklanjaju i drugi posebni
pokazatelji otpadnih materija, u granicama vrijednosti koje nije moguće
postići primjenom drugog stepena prečišćavanja.
Prema porijeklu, vrsti i sastavu otpadnih voda razlikuju se uređaji za
prečišćavanje gradskih (procesnih/komunalnih) otpadnih voda, voda iz
industrijskih pogona te otpadnih voda iz drugih sistema odvodnje.
U glavne produkte koji nastaju pri prečišćavanju otpadnih voda ubrajaju
se prečišćena otpadna voda, čvrsti materijal, mulj i gas. Po pravilu, na
uređajima za prečišćavanje ugrađuju se dvije tehnološke linije: linija vode
i linija mulja. U tehnološkim linijama svaki proces ima određenu

tehnološku svrhu. Ako je svrha da se voda nakon prečišćavanja ponovo
koristi, tada se proces prečišćavanja naziva obnova ili regeneracija voda.
Na slici 8.7. prikazani su dijelovi tehnološke linije prečišćavanja otpadnih
voda.
Uklanjanje zagađenih materija pojedinačnim procesima ili njihovom
kombinacijom vrednuje se kao efekat prečišćavanja, tj. odnos
postignutog smanjenja koncentracije zagađujuće materije prema
koncentraciji iste materije u dotoku otpadne vode. Taj efekat se izražava
u postotcima . Efikasnost rada uređaja za prečišćavanje otpadnih voda
ovisi o stepenu obrade. Prema svom značaju procesi prečišćavanja
otpadnih voda dijele se na fizičke, biološke i fizičko-hemijske . Za svaki
stepen obrade predviđaju se pojedinačni objekti i oprema, kao i
dopunska oprema koja mora doprinijeti da se skupljena otpadna materija
trajno ukloni na odgovarajući način.
Planiranje linija tehnoloških procesa ovisi o količini i sastavu otpadnih
voda, ali i o zahtjevima koji se odnose na vode koje se prečišćavaju. Pri
prečišćavanju gradskih otpadnih voda najčešće se koriste fizički i biološki
procesi prečišćavanja uz primjenu različitih procesa obrade mulja. U
određenim uslovima, npr. Kada je prijemnik osjetljiv, zahtjeva se dodatno
prečišćavanje radi uklanjanja hranjivih soli. Otpadne vode iz industrijskih
pogona ili s poljoprivrednih površina imaju različite sastojke, i u takvim
slučajevima često se ne primjenjuje potpuna tehnološka linija, nego
predtretman, npr. neutralizacija, koagulacija, taloženje. Na slici 8.8.
prikzane su neke tipične tehnološke linije uređaja za prečišćavanje
gradskih otpadnih voda. Sheme a i b se odnose na male uređaje, a shema
c na konvencionalni gradski uređaj.

primarno prečišćavanje
sekundarno tercijarno
predhodna obrada dezinfekcija ispuštanje
prečišćavanje prečišćavanje
hemijsko fizičko
Slika 7.7.
SIROVA OTPADNA VODA PREČIŠĆENA VODA
egalizacioni nitrifikacija,
neutralizacija taloženje aktivni mulj hlorisanje površinske vode
bazen denitrifikacija
oksidacija hemijsko podzemne vode

rešetke, sita flotacija lagune ozonizacija
taloženje
hemijsko
pjeskolovi biološki filteri ionska izmjena zemljišta
taloženje
anaerobni
mastolovi adsorpcija
postupci
odlaganje
ultrafiltracija
rev. osmoza
obrada
Dijelovi tehnološke linije prečišćavanja

MULJEVI
Hemija i zaštita okoline

ujednačavanje protoka uklanjanje:
podešavanje pH
i opterećenja, uklanjanje nutrijenata, mirisa, ispuštanje prečišćene
uklanjanje uklanjanje patogene
uklanjanje grubog biorazgradljivih boje, otpadne vode i
199
uklanjenje toksičnih suspenodvanih čestica mikroflore
materijala inertnog organskih materija bionerazgradljivih odlaganje muljeva
materija
materijala, ulja i masti organskih materija
Slika 7.8. Moguće varijante slaganja tehnoloških linija gradskih otpadnih
voda:
1. rešetke; 2. pjeskolov/mastolov;
3. Prethodni (primarni) taložnik;
4. biofilter; 5. biološki reaktor;
6. naknadni taložnik;
7. uređaji dodatnog prečišćavanja; 8. truhlište;
9. zgušnjivač (ugušćivač) mulja; 10. polje za sušenje mulja;
11. mehaničko cijeđenje mulja; 12. laguna za odlaganje mulja;
SOV - sirova otpadna voda; POV - prečišćena otpadna voda.
Fizički procesi prečišćavanja otpadnih voda
Cijeđenje kroz rešetke
Cijeđenje kroz rešetke je prvi korak u prečišćavanju otpadnih voda i

ujedno najjednostavniji process uklanjanja krupnih, nerastvorenih
plivajućih ili lebdećih materija (lišća, krpa, stakla, komadićadrveta,
plastike) iz otpadnih voda radi zaštite pumpi i drugih dijelova uređaja za
prečišćavanje. Cijeđenje kroz rešetke se izvodi na grubim i finim

rešetkama ili sitima. Rešetke se prave od pravougaonih ili čeličnih šipki
koje se postavljaju u kanal na razmaku od 30 do 100 mm jedna od druge.
Efikasnost operacije zavisi od razmaka između šipki rešetke. Prema širini
razmaka između šipki rešetke se dijele na:
- grube rešetke, sa razmakom šipki od 50 do 100 mm,
- srednje fine rešetke, sa razmakom šipki od 10 do 25 mm,
- fine ili uske rešetke, sa razmakom šipki od 3 do 10 mm.
Na malim i srednjim uređajima za prečišćavanje obično se koriste fina ili

uska rešetka, a na velikim uređajima gruba I fina rešetka.
Rešetke se dijele na:
- kose i vertikalne,
- pokretne i nepokretne,
- sa ručnim i mehaničkim (automatskim) čišćenjem,
- sa drobljenjem nanosa i dr.
Danas se na većini postrojenja za prečišćavanje otpadnih voda koriste

nepokretne rešetke sa mehaničkim (automatskim) čišćenjem. Za bolje
skidanje nakupljenog materijala rešetke se obično postavljaju pod uglom
od 60 do 70°. Ako količina nakupljenog materijala iznosi vise od
0,1 m3/dan koriste se mehaničke rešetke (slika 8.9).
a/ b/
Slika 8.9 Rešetke s mehaničkim čišćenjem

a/ ravna rešetka; b/ lučna rešetka
1-pogonski motor; 2-izlazni lijevak; 3-sanduk za otpadke;
4-nosač rešetke;5-lanac; 6-zgrtač; 7-češalj za čišćenje rešetke;
8-pogonski lančanik; 9-zid kanala; 10-ležište rešetke.

Sita
Sitima se iz otpadnih voda uklanjaju plivajuće materije i raspršene čestice

manjih veličina. U nekim slučajevima, sita se pimjenjuju kao zamjena za
pjeskolov i primarni taložnik. Moguće ih je primjeniti i za dodatno
uklanjanje raspršenih materija nakon biološkog prečišćavanja. Sita se
obično izvode u obliku valjka koji se okreće oko horizontlne ose. Razlikuju
se makro- i mikro sita otvora od 0,3 mm do 3,0 mm. Sita se čiste četkama
pod mlazom vruće vode, a moguće je i zrakom. Ovisno o vrsti
konstrukcije sita, uz pomoć njih uklanja se od 10 do 80% suspendiranih
materija.
Na dijelu predtretmana otpadnih voda, kao i na zahvatima površinskih
voda često se primjenjuje kombinacija rešetki i sita. Na taj način jednim
uređajem je moguće izdvojiti krupne otpatke na rešetki i fine čestice na
situ (slika 10)
Slika 7.10. Kombinacija rešetke i sita
Kombinaciju rešetki i sita moguće je primjeniti pri predtretmanu

otpadnih voda iz klaonica, mljekara, pivara, industrije za preradu voća i
povrća, praonica, tekstilnih pogona i kožara, kao i pri rasterećivanju
oborinskih voda. Uobičajene širine svijetlih otvora rešetki su 15 mm, 20
mm i 30 mm, a fina sita se isporučuju s otvorima od 1,5 mm do 15,0 mm,
što ovisi o konstrukciji sita. Na sitima veličine otvora od 1,5 mm postiže
se smanjenje suspendiranih materija do 30% kao i smanjenje organskih
materija iskazanih preko BPK5 od 15 do 25%.
Bez ozira na vrstu uređaja koji se primjenjuje, materije skupljene na
rešetkama ili na sitima najsličnije su komunalnom otpadu te se uz

prethodnu obradu, čija je svrha da se iz otpada ukloni što više vode i na
taj način smanji zapremina, redovno odvoze i odlažu na deponiju.
Pumpna stanica
Otpadne vode iz kanalizacijskog sitema na uređaj za prečišćavanje

otpadnih voda dovode se uz pomoć pumpne stanice s pužnim pumpama
(slika 11).
Slika 7.11. Pumpna stanica sa pužnim pumpama
Pumpama te vrste moguće je dizati velike količine vode, nisu osjetljive na

oštećivanje predmetima iz otpadnih voda te omogućavaju da se u sirove
otpadne vode u otvorenim betonskim kanalima unosi kisik. Nedostatak
pužnih pumpi je u tome što je zbog ugradbene dužine pužnog kola
geodetska visina dizanja vode ograničena na 6-8 m. Ako je potrebna veća
visina dizanja, pužne pumpe je moguće postaviti u dva stepena. Pužne
pumpe takođe zahtijevaju slobodno izlijevanje vode na gornjoj koti, što
isključuje mogućnost tlačne visine dizanja. Nedostatak je i velika površina
pužnog kola koje je potrebno dodatno zaštiti od korozije. Besprijekornost

rada pumpi zavisi i od kvaliteta reduktora, koji je najosjetljiviji dio
pumpnog agregata.
Pužne pumpe proizvode se sa kapacitetom do 2500 l/s i promjerom
pužnog kola do 3 m. Moguća je izvedba jednonavojnog, dvonavojnog i
višenavojnog pužnog kola (obično je tronavojno).
Mjerač protoka
Na uređajima za prečišćavanje obavezno se postavljaju mjerni uređaji koji

mjere količinu vode koja prolazi uređajem. Na uređajima se najčešće
primjenjuju Venturijev i Parshallov mjerač, kao posebno projektiran
objekat u kanalu sa slobodnim vodnim licem. Geometrijski značaj
mjerača je da prisiljava vodni tok da prolazi kroz suženje i krunu preljeva
s kritičnom dubinom tečenja. Na taj način nizvodni tok nema uticaja na
uzvodni, pa je protok moguće odrediti samo jednim mjerenjem dubine
vode uzvodno od krune mjerača. Za dimenzioniranje mjerača protoka
primjenjuju se standardne tablice u kojima su date dimenzije mjerača, za
određivanje protoka.
Na slici 7.12. je prikazan mjerač protoka tipa Parshall.
Slika 7.12. Mjerač protoka tipa Parshall

Kao što se vidi sa slike, mjerač ima posebno oblikovano suženje radi
smanjenja gubitaka na pritisku (za cca 25%).
Miješanje
Mješanje se primjenjuje zbog toga što je u mnogim fazama prečišćavanja

bitno to da se sadržaj otpadnih voda izmiješa s dodanom hemijskom
materijom ili zato da bi se čestice nastale hemijskom reakcijom održale u
suspenziji. Miješanje se može ostvariti na više načina: pumpama,
miješanjem pomoću mehaničkih mješača, upuhivanjem zraka i dr.
Razlikuje se brzo i sporo miješanje. Brzim miješanjem prisutne materije
potrebno je što prije izmješati u određenom obujmu da bi se proizvela
međusobna reakcija, npr. pri dodavanju sredstava za koagulaciju i
flokulaciju. Sporim miješanjem materije stvorene hemijskim reakcijama
moraju se što duže održati u suspenziji kako bi se stvorio veći broj flokula.
Brzina miješanja iznosi od 0,6 do 0,9 m/s.
Pri miješanju, osim njegova intenziteta, na proces utiče i vrijeme
zadržavanja vode u bazenima za mješanje. Ono iznosi od 10 do 60
sekundi pri brzom miješanju, a od 10 do 45 minuta pri sporom miješanju.
Usitnjavanje
Usitnjavanjeje proces koji se primjenjuje nakon prolaska otpadne vode

kroz grubu rešetku. Krupne otpadne materije usitne se i isjeku u čestice
veličine od 3 do 8 mm i odvode dalje na prečišćavanje bez opasnosti od
začepljenja pumpi i drugih dijelova uređaja. Usitnjavanje otpadne
materije se obavlja usitnjivačima – kominutorima (slika 13). U praksi se
najčešće upotrebljavaju usitnjivači sa slobodnim prolazom vode.

Slika 7.13. Kominutor
Pjeskolovi
Pjeskolovi se u obradi otpadnih voda obično primjenjuju poslije rešetki.

Izvode se kao taložnici. Ovom operacijom iz vode se uklanjaju pijesak,
šljunak, kamenje i drugi teški materijal. Svrha je da se spriječi taloženje
ovog materijala u kanalima i cjevovodima, da se zaštite pumpe i ostali
uređaji od abrazije, kao i da se rasterete procesi obrade koji slijede.
Na postrojenjima za prečišćavanje otpadnih voda najširu primjenu imaju
(slika):
- horizontalni pjeskolovi sa pravolinijskim tokom vode,
- horizontalni pjeskolovi sa kružnim tokom vode,
- aerirani pjeskolovi horizontalnog i radijalnog oblika,
- aerirani pjeskolovi sa kružnim tokom.
Slika 7.14. Aerirani pjeskolov

1-dovod vazduha; 2-distributer vazduha;
3-taloženje pijeska; 4-prikupljanje pijeska
Konstrukcija pjeskolova se odabire u zavisnosti od količine otpadne vodei

sadržaja čvrstih čestica.
Taloženje (sedimentacija)
Taloženje (sedimentacija)se primjenjuje za uklanjanje nerastvorenih ili

suspendiranih materija iz tekućina. Spada među najraširenije procese u
tehnologiji prečišćavanja voda pod uticajem gravitacije.Taloženje sitnih
čestica traje vrlo dugo, pa se u praksi ono uglavnom primjenjuje na
odvajanje čestica čija je brzina taloženja veća od 10 -5 m/s. Pri
prečišćavanju voda susrećemo se s raznim suspenzijama, koje se dijele na
zrnaste i pahuljičaste.
Zrnaste suspenzije sastoje se od čestica čija je brzina taloženja
konstantna.
Ako posmatramo taloženje u idealnom pravougaonom taložniku (slika),
gdje postoji stalan horizontalan tok vode i konstantna brzina taloženja
čestica, na svaku će česticu djelovati brzina taloženja v i horizontalna
brzina toka vH.
Slika 7.15. Taloženje u idealnom pravougaonom taložniku
Čestice će brzinom v0 za vrijeme t prevaliti put h o i istaložit će se pa je

brzina taloženja:
h0
v0=
t
(8.1.)
Brzina toka vode kroz taložnik će biti:
Q
v 0=
Bh0
(8.2)
gdje je:
B - širina taložnika
Q – protok kroz taložnik
Raspoloživo vrijeme taloženja iznosi:
L
t=
vH
(8.3)
gdje je:
L - dužina taložnika
Uvrštavanjem u jednačinu (8.1) dobija se:
h0 v H h0 Q Q
v 0= = ⋅ =
L L Bh 0 A
(8.4)
gdje je:
A–površina vode
Odnos Q/A naziva se površinskim opterećenjem taložnika i izražava se

kao m3/m2h.
Površina taložnika se dobije iz odnosa:
Q 2
A= (m )
v0
(8.5)
U slučaju idealnog taložnika brzina taloženja ne ovisi o dubini taložnika

niti o vremenu zadržavanja.
Teorija idealnog taloženja prikazana u pravougaonom taložniku vrijedi i
za kružne taložnike gdje je tok radijalan s centralnim ulazom. U
taložnicima s vertikalnim tokom vode (vertikalni taložnik) uklanjaju se
jedino čestice čija je brzina taloženja jednaka v 0 ili veća od nje.
Pahuljičaste suspenzije potpadaju pod proces koagulacije, imaju malu i
neujednačenu brzinu taloženja, a čestice mijenjaju oblik i masu. Da bi se
izračunala brzina taloženja, teško se mogu primjeniti matematičko-
fizikalne jednačine. Zbog toga se za suspenzije ovog tipa vrijeme i brzina
taloženja u funkciji efekta izdvajanja suspendiranih materija određuje
eksperimentalno.
Općenito, proces ovisi o vremenu zadržavanja vode u taložniku, dubini
taložnika i koncentraciji suspendiranih materija u vodi. Kada su
koncentracije suspendiranih materija veće, pojedine čestice gube svoja
individualna svojstva, pa se u taloženju odvijajukompleksni procesi u
kojima se suspenzije povezuju, bivaju teže i lakše izdvajaju iz vode.
Vrste taložnika
Taložnici po obliku mogu biti pravougaoni i krugli (radijalni). Prema

kretanju tečnosti dijele se na: horizontalne, radijalne i vertikalne (slika
7.16).
Takođe, taložnici mogu biti periodičnog (kontaktni) i kontiniiranog rada
(protočni taložnici).
a 2 b
3
1 3
2 1
c d
1 3
1 3 2
2
i=1-2%
Slika 7.16. Vrste primarnih taložnika

a/ sa vertikalnim tokom; b/ sa radijalnim tokom;
c/ sa horizontalnim tokom (pokretni zgrtač mulja);
d/ sa horizontalnim tokom
1. dotok vode; 2. odvod mulja; 3. odvod vode
Vertikalni taložnici su u osnovi slični radijalnim, ali se veće visine i dužeg

konusnog dijela. Koriste se uglavnom za manje otpadne tokove
industrijskih otpadnih voda.
Za prečišćavanje komunalnih otpadnih voda koriste se isključivo
horizontalni (pravougaoni) i radijalni taložnici koji mogu imati funkciju
primarnog (prethodnog) i sekundarnog (naknadnog) taloženja. Primarnim
taloženjem se reducira zagađenje u sirovoj otpadnoj vodi, a sekundarnim
se vrši pahuljičasto taloženje (bistrenje) prečišćene vode. Naknadni ili
sekundarni taložnici su najčešće radijalne izvedbe.
Isplivavanje (flotacija)
Isplivavanje (flotacija) je proces uzlaznog kretanja čestica raspršenih u

vodi kojima je gustoća manja od gustoće vode. Pri prečišćavanju
otpadnih voda isplivavanje se primjenjuje u objektu nazvanom mastlov ili
flotator, gdje se odvajaju masti i ulja, a često i u zjedničkom objektu gdje
se odvija i taloženje, tj. pjeskolovu-mastolovu. Proces se primjenjuje u
prečišćavanju otpadnih voda iz rafinerija nafte, petrohemije, inustrije
papira i celuloze, ulja, pivovara, klaonica itd. Takođe, koristi se i pri
procesu zgušnjavanja (ugušćivanja) mulja.
Isplivavanje može biti:
- biološko(ako se odvija aktivnošću mikroorganizama);
- hemijsko (fizikalno-hemijski proces odvajanja materija u kojem
mjehurići plina nastaju reakcijom hemikalija ili neke druge
materije);
- elektroflotacija (sličnaje hemijskoj flotaciji, ali izvor plina je
elektrodijaliza vode);
- ionska flotacija (nastaje djelovanjem aktivnih iona čiji je naboj
obrnut od naboja čestica koje se odvajaju.
S obzirom na zrnasti i pahuljičasti oblik suspenzija u vodi ili mulju,

kompleksne čestice pri tlačnoj flotaciji mogu se tvoriti na tri načina (slika
7.17..):
- I. Način – zračni mjehurić veže se na površini zrnaste četice,
zahvaćenje omogućava sila adhezije ako je ugao zahvata  veći od
0° a manji od 90°.
- II. Način – zahvaćanje zračnog mjehurića na pahuljičastoj čestici
nastaje kada se prije dolaska u flotacijski prostor već bile
stvorene pahuljice, a zrak ih samo odvodi na površinu.
- III. Način – istodobna tvorba mjehurića i pahuljica pri sniženju
pritiska u flotacijskom prostoru. Zapravo povezani su procesi
flotacije i flokulacije. Mjehurići zraka nalaze se izravno na
pahuljicama.

Slika 7.17. Stvaranje kompleksnih čestica pri tlačnoj flotaciji
Prema procesu isplivavanja mastolovi na uređajima za prečišćavanje

mogu se podijeliti na:
- mastolove prirodnog isplivavanja (gustoća materija manja od
gustoće vode);
- jednokomorne, dvokomorne ili višekomorne mastolove
umjetnog (stimuliranog ) isplivavanja ili na aerirane mastolove
(supuhivanjem stlačenog zraka, aeracijom, u sitnim mjehurićima
koji se lijepe za čestice gustoće veće od gustoće vode i izdižu ih
na površinu;
- kombinacija pjeskolova i mastolova.
Flotacija može biti bez recirkulacije i sa recirkulacijom (slika 7.18.)

Slika 7.18. Shema sistema flotacije
Kod flotacije sa recirkulacijom, dio prečišćene vode se vraća u proces,
zasićuje zrakom, diže na potreban pritisak i ubacuje u flotator zajedno sa
ulaznom otpadnom vodom.
Proces flotacije je uspješniji ukoliko je veća ukupna površina mjehurića
zraka i površina kontakta izmežu mjehurića i čestica koje flotiraju.
Obično, pri flotaciji se koriste razni hemijski reagensi za povećanje
adhezije, prijanjanja, ili sorpciju mjehurića zraka od strane suspendiranih
čestica ili flokula. To su polimeri, aluminij, željezov hlorid i druge
hemkalije koje se koriste u ovom procesu.Često su potrebna ispitivanja u
laboratoriju ili na pilot postrojenju da se utvrdi da li je potrebno dodavati
hemikalije. U slučaju da je to potrebno, neophodno je odrediti optimalnu
vrstu i dozu hemijskog agensa.
U flotaciji otpadnih voda koristi se zrak i način ubacivanja zraka definiše
vrstu procesa flotacije. Najčešće se koriste tri vrste procesa:
1. flotacija sa rastvorenim zrakom: zrak se ubacuje injektorom u
vodu koja je pod pritiskom. Fini mjehurići se oslobađaju kad se
pritisak smanji u flotacionom bazenu;
2. flotacija zrakom: komprimirani zrak se ubacuje u vodu pomoću
difuzora pri atmosferskom pritisku;
3. vakuum flotacija: otpadna voda se zasiti zrakom prije primjene
vakuuma.
Najčešće se koristi flotacija sa rastvorenim zrakom zbog efikasnosti

uklanjanja širokog spektra suspenzija. Međutim, jednostavna aeracija sa
zrakom ima ograničenu primjenu. Vakuum flotacija se ne koristi često
zbog visokih investicionih i eksploatacionih troškova.
Ujednačavanje dotoka i sastava otpadnih voda (egalizacija)
Ujednačavanje (egalizacija) je proces zadržavanja otpadnih voda u

bazenu da se izjednače osnovna svojstva vode (koncentracija H + iona,
boja, mutnoća, BPK, HPK i dr.), uz dodatne efekte zbog fizičkih, hemijskih

i bioloških promjena tokom zadržavanja. U bazenu za ujednačavanje
mora se ujednačiti dotok i sastav otpadne vode. Bazen za ujednačavanje
dotoka često se primjenjuje u mješovitom kanalizacijskom sistemu.
Zapremina bazena se dimenzionira prema željenom vremenu
ujednačavanja, koje najčešće iznosi 24, sahata tj. dimenzionira se prema
ukupnom dnevnom dotoku i srednjem dnevnom oticanju na uređaju.
Objekat se oprema i mješačem, i to mehaničkim mješalicom ili aeratorom
za upihivanje zraka u otpadnu vodu.
U tehnološkoj shemi prečišćavanja ujednačavanje dotoka (ukoliko je
predviđeno) treba da se nalazi poslije rešetki i pjeskolova.
Neutralizacija
Neutralizacijaje proces za promjenu pH-vrijednosti u industrijskim

otpadnim vodama. Ove vode često sadrže kisele i bazične sastojke u
količinama s kojima se ne smiju ispuštati u prirodne vodne sisteme, gdje
se dopušta ispuštanje otpadnih voda s vrijednošću pH od 6 do 9 (a kod
primjene biološkog prečišćavanja od 6.5 do 8). Neutralizacija je jedan od
osnovnih procesa za prethodno prečišćavanje industrijskih otpadnih
voda. Najjednostavnije se postiže miješanjem otpadnih voda iz različitih
pogona, odnosno miješanjem kiselih s bazičnim otpadnim vodama. Druga
je mogućnost dodavanjem reagensa (npr. natrijeve lužine u kisele vode, a
sumporne kiseline u bazične vode). Izbor reagensa i količina utvrđuje se
eksperimentalno.
Biološki procesi prečišćavanja otpadnih voda
Biološki proces obrade otpadnih voda je razgradnja organske materije uz

pomoć mikroorganizama.Biološke metode obrade otpadnih voda koriste
fundamentalne principe kruženja materije u prirodi. Međutim, dok je
mikroorganizmima potrebno nekoliko dana da razgrade organsku
materiju, u inženjerskom sistemu za prečišćavanje otpadnih voda taj
proces će se završiti za nekoliko sati.
Mnoge vrste mikroorganizama su aktivne u razgradnji organske materije
vršeći tako stabilizaciju organskog otpada. Mikroorganizmi koji vrše
razgradnju mogu se podijeliti u dvije grupe:
1. prema tome da li im je potreban kisik ili nije, mikroorganizmi se
dijele na:

- aerobne mikroorganizme (kisik otopljen u vodi im je potreban za
život),
- anaerobne mikroorganizme (žive bez kisika otopljenog u vodi),
- fakultativne mikroorganizme (mogu živjeti uz kisik otopljen u vodi
ili bez njega).
2. s obzirom na vrstu metabolizma, razlikuju se:
- autrotofni organizmi, koji se koriste Sunčevom energijom i
anorganskim materijama (fotosinteza) te proizvode nove
organske spojeve,
- heteretrofni organizmi, koji se za život koriste gotovnim
organskim materijama.
U prirodi se organske materije razgrađuju aerobnim i anaerobnim

procesima. S obzirom na to kako se mikroorganizmi održavaju u
biološkim reaktorima, razlikuju se:
- mikroorganizmi suspendirani (raspršeni) u vodi unutar biološkog
reaktora (aktivni mulj)
- mikroorganizmi pričvršćeni na podlogu u obliku biološke opne
(filma) (biološki filter, biodisk).
Biološki procesi prečišćavanja otpadnih voda primjenjuju se da se iz vode
ukloni organski ugljik te smanje fosforni i azotovi spojevi (nitrifikacija i
denitrifikacija) te stabilizira mulj otpadnih voda.
Prema količini otopljenog kisika u otpadnoj vodi mogući su slijedeći
procesi:
- aerobna gradnja i razgradnja ćelija,
- anaerobno kiselinsko vrenje i metanska razgradnja,
- bakteriološka oksidacija i redukcija (nitrifikacija i denitrifikacija).
Prema količini organske materije koja dolazi u biološki reaktor, procesi se

mogu podijeliti na:
- niskoopterećene biološke postupke, pri kojima je količina mase
mikroorganizama mala. Zbog toga se uvode i manje količine
organske materije, vrijeme zadržavanja otpadnih voda je duže, a
obujam biološkog reaktora za prozračivanje je veći. Efikasnost
prečišćavanja prema pokazatelju BPK 5 veći je od 90%. Primjer
niskoopterećenog postupka je aerirana laguna ;
- visokoopterećene biološke postupke, pri kojima postoji
razmjernovelika masa mikroorganizama, što omogućava da se
uređaj optereti većom količinom organske materije. Vrijeme
zadržavanja u biološkom reaktoru je kratko, pa je i obujam

potreban za prozračivanje manji, a količina kisika za oksidaciju i
energije za prozračivanje i miješanje velika. Efikasnost
prečišćavanja prema pokazatelju BPK 5 najčešće je u granicama 70
do 90%. Primjer visoopterećenog posupka su biološki filter,
proces s aktivnim muljem, biodisk.
Biološki procesise primjenjuju za prečišćavanje komunalnih i industrijskih

otpadnih voda s pretežnim udjelom biološki razgradljive organske
materije i sa sadržajem opasnih materija ispod kritičnih koncentracija.
Prečišćavanje biološkim procesima temelji se na aktivnosti
mikroorganizama koji razgrađuju mrtvu organsku materiju
upotrebljavajući je kao hranu za gradnju novih ćelija (umnožavanje). Uz
razvoj mikroorganizama kao produkt bioloških procesa nastaju plinovi i
nerazgradljivi ostatak.
Biološki postupci su osjetljivi na sastav vode koja se prečišćava, na
količinu supstrata (hrane), sadržaj rastvorenog kisika, temperaturu,
koncentraciju vodikovog iona i prisustvo toksičnih materija.
Aerobni procesi prečišćavanja
Aerobni procesinastaju kada u vodi ima dovoljna količina otopljenog

kisika. Kisik se troši prilikom razgradnje lebdeće i koloidne organske
materije koju mikroorganizmi upotrebljavaju kao hranu. Aerobni
mikroorganizmi razgrađuju organsku materiju te istodobno oslobađaju
energiju i sintetiziraju novu biomasu. Dio organske materije oksidira do
CO2 i H2O, uz istodobno oslobađanje energije, a višak se mijenja na
ostatak i nove ćelije:
1.
organska materija +O2 +N +P ⃗ m. o . nove ćelije+CO2 +H 2 O+nerazgradljivi ostatatak
2.
nove ćelije +O2 ⃗
m .o . CO 2 +H 2 O+N +P+nerazgradljivi ćelijski ostatatak
nove ćelije +O2 ⃗
m .o . CO 2 +H 2 O+N +P+nerazgradljivi ćelijskiostatatak
Proces aerobne biološke razgradnje organske materije ovisi o ulaznoj

koncentraciji organske materije (supstrat), koncentraciji
mikroorganizama, vremenu kontakta supstrata s mikroorganizmima i
količini raspoloživog kisika.

S obzirom na način održavanja mikroorganizama na uređajima za
biološko prečišćavanje otpadnih voda u praksi se najčešće primjenjuju
objekti čija je sistematizacija prikazana u tabeli 7
Tabela 7.Najčešći objekti za odvijanje bioloških procesa prema načinu

održavanja mikroorganizama (Tušar, 2009)
Način održavanja Objekti
mikroorganizama Aerobni procesi Anaerobni procesi
Aerirani digestori s aktivnim Digestori

Mikroorganizmi muljem (bioaeracijski bazeni) (anaerobni)
suspendirani u vodi Lagune (aerobne i aerirane) Lagune
(anaerobne)
Mikroorganizmi Prokapnici (biološki filtri) Lagune

pričvršćeni na podlozi Rotirajući biodiskovi (anaerobne)
(u obliku biološke opne) Procjeđivači
(anaerobni)
Danas se u obradi otpadnih voda najčešće koriste aerobni procesi, i to:

- procesi s aktivnim muljem;
- biološka filtracija;
- bio-diskovi i
- aerobne / fakultativne lagune.
Proces s aktivnim muljem
Prečišćavanje aktivnim muljem je najčešći način biološkog prečišćavanja

komunalnih otpadnih voda. Pod procesom aktivnog mulja podrazumijeva
se uklanjanje organskog zagađenja iz otpadne vode pomoću aerobnih
mikroorganizama. Mikroorganizmi, uglavnom bakterije, protozoe i
metozoe nalaze se na želatinoznim pahuljicama mulja u bazenu za
aeraciju, gdje se uz pomoć kisika u procesu metabolizma
mikroorganizama obezbjeđuje razgradnja organskog zagađenja.
Mikroorganizmi mogu razgraditi gotovo sve organske materije, koje im
služe kao hrana za rast i razmnožavanje. Za život zahtijevaju određene
uslove kao što su: temperatura, pH, hranjive tvari (nutrijenti): azot,
fosfor, spojeve s ugljikom te kisik.

U osnovi, mikroorganizmi oksidiraju otopljenu i suspendiranu organsku
materiju u ugljikov dioksid i vodu u prisustvu kisika. Osim što razlažu
organsku materiju, mikroorganizmi je ugrađuju u sopstvenu biomasu
koja, zajedno sa produktima metabolizma, formira mulj - polučvrstu
materiju koja se može odvojiti od prečišćene vode.
Proces prečišćavanja otpadnih voda na uređaju s aktivnim muljem teče
prema shemi na slici 7.19.
Dovod zraka
Influent Primarni Sekundarni Efluent

taložnik taložnik
Aeracioni bazen
Povratni aktivni mulj

Višak
mulja
Slika 7.19. Shema postupka s akitvnim muljem
Otpadna voda koja se prečišćava ulazi u biološki reaktor u kojem su

suspendirani mikroorganizmi. U reaktor se na odgovarajući način dodaje
zrak (ili kisik) uz istodobno potpuno miješanje sadržaja otpadne vode,
čime se sprečava taloženje i ubrzava dodir pahuljica hranjive materije i
mikroorganizama. Smjesa starih i novih ćelija s otpadnom vodom uvodi
se u sekundarni taložnik.
Dio istaloženog mulja (aktivni mulj) vraća se u bioaeracioni bazen kako bi
se povećala koncentracija mikroorganizama u biološkom procesu, a dio
(»višak mulja«) izdvaja iz procesa i prije konačnog odlaganja odvodi na
obradu mulja. Na taj način se u postupku obnavljaju ćelije
mikroorganizama, a stare odvode iz sistema.
Proces se odvija u tri faze:
1. adsorpcijom koloidnih i otopljenih materija na pahuljama aktivnog
mulja. Proces teče jako brzo, od 1,5 do dvije minute, uz najveće
opterećenje BPK5 koje se u daljim fazama smanjuje;
2. faza razgradnje ugljikovih spojeva, u kojoj se odvija oksidacija i
redukcija organskih materija na ugljikov dioksid i vodu;
3. nitrifikacijska faza, u kojoj se odvija oksidacija i redukcija azota. Taj
proces teče sporo i zbog dodatnih troškova često se ne dovršava,
nego se otpadna voda ispušta u prijemnike gdje završava proces.

Osnovni elementi konvencionalnog postrojenja s aktivnim muljem su:
- biaeracioni bazen ili više povezanih bazena sa vremenom
zadržavanja otpadne vode od 0,5 do 24 sahata;
- uređaj za dovod zraka (vazduha), tj kisika (u bioaeracioni bazen
se uvodi atmosferski vazduh ili tehnički kisik),
- sekundarni taložnik,
- uređaj za sakupljanje mulja sa dna taložnikai njegovo
recirkulisanje u bioaeracioni bazen,
- urđaj za uklanjanje viška mulja.
Za odvijanje procesa s aktivnim muljem neophodno je obezbjediti

odgovarajuću količinu kisika, dovoljan broj živih mikroorganizama, dobar
kontakt mikroorganizma, organskih jedinjenja i kisika. Da bi se to
ostvarilo vrši se više operacija u toku procesa:
- miješanje aktivnog mulja s otpadnom vodom koja se prečišćava,
- aeracija mješavine u bioaeracionom bazenu,
- odvajanje aktivnog mulja iz mješavine u sekundarnom taložniku,
- vraćanje odgovarajuće količine aktivnog mulja (povratni mulj) u
bioaeracioni bazen, i
- odstranjivanje i odlaganje viška mulja.
Povratni mulj se dodaje otpadnoj vodi ispred bioaeracionog bazena, a

dobrim miješanjem u bazenu se ostvaruje zadovoljavajuća kontakt faza.
Količina vode sa povratnim muljem se obično kreće od 10 do 50%, u
zavisnosti od procesa koji se koristi.
Prema kriterijumu organskog opterećenja aktivnog mulja sistemi se dijele
na:
- visoko opterećene,
- konvencionalno opterećene, i
- nisko opterećene (produžena aeracija, stabilizacija mulja,
potpuno prečišćavanje).
Prema brojustepeni prečišćavanja sistemi s aktivnim muljem mogu biti:

- jednostepeni sistemi,
- dvostepeni sistemi, i
- trostepeni sistemi.
Prečišćavanje otpadne vode u jednostepenom sistemu odvija se u

jednom stepenu, sa isim tipom aktivnog mulja i pri tome se vrši samo
razgradnja organskih materija. Također, može doći i do djelimične

nitrifikacije i defosfatizacije u bioaeracionom bazenu i pri tome se azotna
i fosforna jedinjenja koriste kao izvor hrane manjoj populaciji
mikroorganizama.
Kod dvostepenih sistema prečišćavanja u prvom stepenu se razgrađuju
organska jedinjenja, a u drugom stepenu se stvaraju uslovi za rast
nitrificirajućih organizama koji vrše nitrifikaciju. Svaki stepen se sastoji od
bioaeracionog bazena i sekundarnog taložnika. Nedostaci ovih sistema
su: nastajanje većih količina mulja i povećani troškovi usljed potrebe za
većim brojem taložnika.
U slučaju trostepenog prečišćavanja pored faze razgradnje organskih
jedinjenja i nitrifikacije vrši se i denitrifikacija u posebnom bioaeracionom
bazenu, što je pogodno za potpuno uklanjanje azota iz otpadne vode. U
procesu denitrifikacije nitrati reaguju sa biomasom iz aktivnog mulja pri
čemu se oslobađa ugljikov dioksid koji se lahko desorbuje iz vode. Poslije
svakog od tri stepena nalazi se taložnik gdje se vrši izbistravanje vode,
dok se u samim bazenima održavaju potrebni uslovi za te procese (pH,
hemijski reagensi, temperatura, koncentracija otopljenog kisika). Ovaj
način je pogodan za prečišćavanje industrijskih otpadnih voda.
Bioaeracioni bazeni
Bioaeracioni bazen predstavlja najvažniji dio postrojenja za prečišćavanje

otpadnih voda. Bioaeracioni bazeni s aktivnim muljem se izvode kao
bazeni u koje se uvodi otpadna voda i upuhuje zrak ili kisik uz istodobno
miješanje sadržaja spremnika, čime se ubrzava dodir pahuljica hranjivih
materija i mikroorganizama.
Efikasnost bioaeracijskih bazena ovisi o opterećenju aktivnim muljem. Za
otpadne vode s malim udjelom industrijskih voda (BPK od 150 do 350 mg
l-1) postiže se smanjenje organske materije od 75 do 95%. Manja
vrijednost se odnosi na zimsko razdoblje (T<11 °C), a veća za ljetno
razdoblje (T>13 °C).
Na osnovu kriterijuma miješanja otpadne vode bioaeracioni bazeni mogu
da budu sa djelimičnim i potpunim miješanjem otpadne vode (slika 7.20)

Slika 7.20. Shematski prikaz bioarecionog bazena
U bioaeracionim bazenima sa djelimičnim miješanjem otpadna voda i
povratni mulj se uvode na početak bazena i aerišu istim intenzitetom duž
cijjelog toka. Odnos organskog opterećenja mulja i potrošnja kisika
opadaju od ulaza prema izlazu otpadne vode. Opadanjem ovih
parametara mijenja se i struktura mikroorganizama, pa samim tim i
efikasnost transporta kisika duž bazena nije jednolika. Tok prečišćavanja,
kao i kvalite prečišćene vode je promjenljiv. Bazen može imati više
odvojenih vertikalnih i horizontlnih dijelova kroz koje otpadna voda
protiče serijski ili u više prolaza. Sistem sa djelimičnim miješanjem je vrlo
osjetljiv na promjene kvantitavnih i kvalitativnih karakteristika otpadnih
voda, a naročito na pojavu toksičnih materija. Ne preporučuje se za
tretman industrijskih otpadnih voda.
Kod potpunog miješanja, otpadna voda i aktivni mulj se uvode u
bioaeracioni bazen na nekoliko mijesta ili se pak vrši intenzivno miješanje
otpadne vode pomoću turbinskih mješalic, tako da se postiže potpuno
miješanje otpadne vode i mulja. Na taj način se omogućava zapreminska
ravnomjernost osnovnih tehnoloških parametara, kao što su:
koncentracija mulja (3000-5000 mg/l), potrošnja kisika, organsko
opterećenje mulja, mikrobiološka aktivnost, koncentracija preostalog
zagađenja, itd. Aktivni mulj je mnogo manje osjetljiv na udarna
opterećenja i toksične materije. Ovaj sistem je najpogodniji za
prčišćavanje industrijskih otpadnih voda.
Upuhivanje kisika u spremnike s aktivnim muljem i miješanje otpadnih

voda moguće je postići na dva načina:
- dubinskom aeracijom,
- površinskom aeracijom.
Na slici 7.21. su prikazani sistemi za aeraciju vazduhom.

Dubinska aeracija se izvodi pomoću pridneno raspoređenih raspršivača
(difuzora kojima se upuhuje komprimirani zrak ili kisik pod pritiskom od
0.6 do 0.8 bara za aeraciju i miješanje. Za postizanje dobrih efekata
dubinske aeracije preporučuje se da volumen bioaeracijskog bazena ne

bude veći od 150 m3, s odnosom širine prema dubini 1:1 i najvećom
dubinom 4.0 m.
a/
b/
a/
c/ d/ e/
f/
Slika 7.21. Sistemi za aeraciju u obradi otpadnih voda

a/dubinska aeracija sa mjehurićima; b/ površinska aeracija
c/ kombinovana aeacija;
Površinska aeracija se najčešće izvodi pomoću centrifugalnih turbinskih

aeratora. Oni se izvode tako da se u visini razine vode na vertikalnoj
osovini okreće rotor (turbina) koji usisava vodu, vrtloži je i rasprskava
iznad površine. Stepen aeracije bitno ovisi od oblika i promjera turbine,
te njezine promjenjive dubine uronjenja i brzine rotacije (4 do 6 m s -1).
Klasični bioaeracijski bazeni su pravougaonog oblika s vremenom
zadržavanja otpadnih voda oko 6 h.
Sistemi aeracije u odnosu na tip procesa
U zavisnosti od tipa procesa prečišćavanja s aktivnim muljem postoje

sljedeći sistemi sa primjenom aeracije:
- aeracija i recirkulacija;
- kontaktna stabilizacija (biosorpcija, regeneracija mulja);
- Krausov (Kraus) proces;
- stepenasto dodavanje otpadne vode;
- stepenasto dodavanje vazduha;
- sistem sa potpunim miješanjem;
- produžena aeracija;
- sistemi sa dubokim šahtom.
Aeracija i recirkulacija
Najviše korišteni postupak sa aktivnim muljem, koji se može primjenjivati

u skoro svim sistemima. Stepen recirkulacije zavisi od modifikacije
sistema.
Kontaktna stabilizacija (biosorpcija, regeneracija mulja)
Otpadna voda se uvodi u kontaktni bazen, gdje se zajedno sa muljem iz

stabilizacionog bazena aeriše u vremenu od 30 do 60 minuta (slika). U
ovo fazi dolazi do spajanja koloidnih i suspendiranih komponenata iz
otpadne vode sa pahuljicama stabiliziranog mulja.
Slika 7.22. Shema sistema sa kontaktnom stabilizacijom aktivnog

mulja
Mulj se potom taloži u sekundarnom taložniku i odvodi u stabilizacioni

bazen, gdje se u toku aeracije (od 3 do 6 sati) vrši razgradnja
adsorbovanih organskih jedinjenja. Vrijeme zadržavanja mulja u
stabilizacionom bazenu je obično duplo duže nego u kontaktnom bazenu.
Zbog odvojene stabilizacije aktivnog mulja, potrebna zapremina
aeracionih bazena je za oko 50% manja u odnosu na zapreminu kod
konvencionalnih postrojenja. Kontaktni postupak je veoma efikasan za
prečišćavanje komunalnih otpadnih voda, sa većim udjelom organskog
zagađenja u obliku fino suspendiranih i koloidnih čestica. Za

prečišćavanje industrijskih i komunalnih otpadnih voda, sa većim
udjelom rastvorenih polutanata, ovaj postupak je manje efikasan.
Krausov (Kraus) proces
Kod krausovog postupka unapređen je konvencionalni postupak sa

aktivnim muljem tako što se mješavina prevrele tečnosti iz anaerobnog
digestora i malog dijela povratnog mulja izlaže aeraciji u odvojenom
bazenu za aeraciju (slika). Jedan dio povratnog mulja zaobilazi odvojeni
bazen za aeraciju i direktno odlazi u aeracioni bazen u kojem se miješa sa
otpadnom vodom. Proces zahtjeva mnogo rastvorenog kisika. Primjenjiv
je za otpadne vode sa niskom koncentracijom azota.
Slika 7.23. Shema Krausovog procesa s aktivnim muljem
Stepenasto dodavanje otpadne vode
Otpadna voda se dodaje na više mjesta duž aeracionog bazena sa klipnim

strujanjem, a povratni mulj se vraća na početak aeracionog bazena.
Organsko opterećenje je raspoređeno duž bazena čime se izbjegavaju
veliki lokalni zahtjevi za kisikom (što je slučaj kod konvencionalnog
postrojenja). Proces vodi kraćem vremenu zadržavanja i nižoj
koncentraciji aktivnog mulja u mješavini sa otpadnom vodom. Postupak
sa stepenastim dodavanjem otpadne vode može trajati dvostruko manje
vremena nego konvencionalni postupak, a sa istim stepenom

efikasnosti.Shema postupaka prečišćavanja sa stepenastim dodavanjem
otpadne vode prikazana je na slici 7.24..
Slika 7.24. Shema postupaka prečišćavanja sa stepenastim

dodavanjem otpadne vode
Stepenasto dodavanje vazduha
Problem promjene dodavanja kisika duž bazena rješava se dodavanjem

više vazduha u dijelu bazena gdje je influent u odnosu na dio bazena gdje
je efluent. Ovo se postiže se primjenom rastojanja između distributera za
uvođenje zraka (slika). Najbolje rezultate daje usmjeravanjeod 55 do 75%
od ukupno dovedene količine kisika na prvu polovinu bazena. Prednosti
ove vrste aeracije su obezbjeđivanje bolje kontrole rada, smanjivanje
pogonskih troškova i sprečavanje nitrifikacije ako je potrebno.

Slika 7.25. Shema sistema stepenastog dodavanja vazduha
Postrojenja sa potpuni miješanjem
Novo kod ovih postrojenja je što strujanje u aeracionom bazenu nije

klipno. Sve čestice koje uđu u bazen zadržavaju se u njemu približno isto
vrijeme. influent i povratni mulj jednoliko su raspoređeni po cijelom
aeracionom bazenu tako da su u svakom trenutku i u svakom dijelu
bazena za aeraciju potpuno isti uslovi (koncentracija hranjivih materija,
koncentracija aktivnog mulja, sastav biocenoze aktivnog mulja). Pažljivim
izboromopreme za aeraciju i miješanje obezbjeđuje se, ako ne potpuno,
onda vrlo intenzivno miješanje. Potrebe za kisikom po cijeloj zapremini
bazena su iste (slika). Oblik bazena nema uticaja.

Slika 7.26. Shema ostrojenje sa potpunim miješanjem i potrošnja
kisika u aeracionom bazenu
Produžena aeracija
Produžena aeracija je proces sa aktivnim muljem koji radi u režimu niskog

organskog opterećenja aktivnog mulja i niskog zapreminskog opterećenja
bioaeracionog bazena. U njemu su najintenzivniji procesi endogene
respiracije mikroorganizama. Nema primarnog taložnika, a sav mulj se
stabilizuje u bioaeracionom bazenu. Vrijeme zadržavanja otpadne vode i
vrijeme zadržavanja mulja je duže nego kod ostalih procesa sa aktivnim
muljem. Kod sistema sa produženom aeracijom često se mulj ispušta sa
izbistrenom vodom, a ako se želi odvajanje mulja radi obrade neophodno
je predvidjeti taložnik. Koristi se za obradu manjih količina otpadnih voda,
na primjer kod naselja udaljenih od centralnog postrojenja za obradu
otpadnih voda, izolovanih fabrika, institucija i slično. Na slici su prikazane
dvije varijante postupka sa produženom aeracijom:
- prvom varijantom postiže se efikasnost procesa 75 do 85% (a),
- drugom varijantom se postiže veća efikasnost procesa (b).

Slika 7.27. Shema sistema produžene aeracije
U grupu postrojenja sa produženom aeracijom spadaju:

- oksidacioni jarkovi i
- Karusel postrojenja.
Oksidacioni jarkovi
Pogodan postupak zbog visoke efikasnosti uklanjanja BPK 5 (85 do 95%) i

jednostavog rada. Moguća je pojava nitrifikacije u sistemu. Fleksibilan je
proces i upotrebljava se kada je na raspolaganju veliki prostor. Problem
se ogleda u tome što površinski aeratori tokom zime mogu zalediti pa u
kritičnim područjima treba obezbjediti grijanje.
Shematski procesa prečišćavanja otpadnih voda u oksidacionom jarku
prikazana je na slici.

Slika 7.28. Shema procesa prečišćavanja otpadnih voda u
oksidacionom jarku
Karusel postrojenja
Kod Karusel postrojenja koja rade na principu oksidacionih jarkova

izmjenjen je način aeracije primjenom turbinskih aeratora što je
omogućilo veću dubinu bazena (i do 5 m) čime je otklonjen glavni
nedostatak oksidacionih jarkova uslovljen korištenjem površinskih
aeratora (slika).
Slika 7.29. Shema postrojenja karusel

Sistemi sa dubokim šahtom
Duboki šaht je jedna od varijanti proces sa aktivnim muljem. Razvijen je u

Engleskoj i upotrebljava se u mjestima gdje su cijene zemljišta visoke.
Najviše ih ima u Japanu, a primjena u SAD i Kanadi je u ekspanziji. Sastoji
se od vertikalnog šahta dubine od 120 do 150 m koji kao aeracioni sistem
koristi U-cijev (slika). Šaht zamjenjuje primarni taložnik i aeracioni bazen.
Duboki šaht je prstenaste forme, u sredini šahta, koji je obložen čeličnom
školjkom, koncentrično je postavljena jedna cijev. Kroz cijev se otpadna
voda, povratni aktivni mulji vazduh usmjeravaju nadole, a onda se podižu
kroz prsten oko cijevi. Ovo postrojenje je sa klipnim strujanjem.
Slika 7.30. Shema sistema dubokog šahta
Sistemi aeracije sa tehničkim kisikom
Aktivni mulj umjesto kisikom iz vazduha, može se snabdijevati čistim

(tehničkim) kisikom, pri čemu je pri istom pritisku otapanje kisika u vodi
pet puta intenzivnije. U vodu se uvodi gasna faza kisika pri nadpritisku od
500 Pa i održava se njena koncentracija od 6 do 10 mg/l. Na ovaj način
postiže se visoka aktivnost biomase, bolje taloženje i ugušćivanje mulja,
kao i kraće vrijeme zadržavanja otpadne vode. Nizak indeks mulja, pa
prema tome i visoka koncentracija aktivnog mulja, omogućuje smanjenje
zapremine bioaeracionog bazena uz održavanje istog opterećenja mase

mulja. Količina viška mulja je manja nego kod sistema sa
vazduhom.Postrojenje se obično sastoji od više pokrivenih komora u
kojima se održava konstantan pritisak kisika. Raspodjela kisika po
zapremini vode se vrši pomoću propelernih mješalica ili aeracionih
turbina. Visoka koncentracija kisika omogućava biološki tretman
zagađenih i koncentrovanih otpadnih voda.
Slika 7.31. Shema sistema aeracije aktivnog mulja tehničkim kisikom
U odnosu na klasični sistem aeracije vazduhom sistemi sa tehničkim

kisikom imaju slijedeće prednosti:
- manja ulaganja u građevinske objekte;
- ušteda u prostoru;
- veća efikasnost transporta kisika;
- manji troškovi eksploatacije (ušteda energije);
- mogućnost bolje regulacije i praćenja sistema aeracije;
- bolje taloženje mulja.
Nedostaci sistema sa tehničkim kisikom u odnosu na sisteme sa

vazduhom su:
- visoka cijena kisika;
- manja površina kontakta gasne i tećne faze;
- potreba za kvalifikovanijom radnom snagom;
- potreba održavanja dobre zaptivenosti komora i striktnog
pridržavanja mjera zaštite.

Primjena sistema sa tehničkim kisikom je česta u slučajevima
rekonstrukcije postojećih sistema za prečišćavanje veoma zagađenih
industrijskih otpadnih voda. Ovi sistemi se koriste uglavnom u SAD, Belgiji
i Engleskoj i to kada su u pitanju jako zagađene otpadne vode i kada je
ograničen prostor za smještaj postrojenja. U tabeli 8 su dati projektni
parametri sistema aeracije sa tehničkim kisikom.
Tabela 7.8. Projektni parametri sistema aeracije sa tehničkim

kisikom
Parametar Oznaka Jedinica Tipična
vrijednost
Zapreminsko opterećenje Rv kgBPK5/(m3.dan) 2,4-4,0
bioaeracionog bazena
Koncentracija suhe mase aktivnog cSM kg/m3 4,0-8,0
mulja
Opterećenje mase mulja RSM kgBPK5/(kgSM.dan) 0,5-1,0
Vrijeme zadržavanja otpadne vode th h 1,5-2,0
Stepen recirkulacije mulja re % 25-100
Factor prenosa kisika r kgO2/kg BPK5 0,85-1,35
Vrijeme zadržavanja mulja tm dan 1,5-5,5
Osnovni pokazatelji procesa aeracije otpadnih voda
Za biološko prečišćavanje otpadnih voda u bioaeracionim bazenima sa

aktivnim muljem, polazeći od podataka o protoku i sastavu otpadne vode
i potrebnom sastavu prečišćene vode, vrši se izbor tipa procesa i
aeracionog sistema kao i načina aeracije.Karakteristični parametri
procesa za različite aeracione sisteme su:
- kapacitet unošenja kisika, kg/h;
- opterećenje bioaeracionog bazena organskim materijama
svedeno na jedinicu zapremine bazena, kgBPK5/(m3.dan);
- opterećenje aktivnog mulja, tj odnos organskih materija i suhe
mase mulja, kgBPK5/(kgSM.dan);
- trajanje procesa aeracije,h;
- količina mulja koja se recirkulira iz sekundarnog taložnika u
bioaeracioni bazen, %;
- efekat sniženja biohemijske potrošnje kisika, %.

Prilikom dimenzionisanja aeracionih sistema bitno je da stvarni kapacitet
unošenja kisika bude veći ili jednak stvarnoj potrebi za kisikom u
određenoj fazi procesa obrade otpadnih voda.
Potrošnja kisika se definiše na osnovu izraza:
r⋅( BPK 5 )d kg
RO = ¿
2 24 h
gdje je:
r, kgO2/kg BPK5 - faktor prenosa kisika;
(BPK5)dkgBPK5/dan - dnevna količina organskog
zagađenja.
Za odabrani tip procesa sa aktivnim muljem dobija se preporučena

vrijednost faktora prenosa kisika (r), dok se dnevno organsko opterećenje
otpadne vode (BPK5)d dobija na osnovu podataka o organskom
opterećenju otpadne vode (BPK5) i protoku vode.
U tabeli 7.9. su prikazane uobičajene vrijednosti faktora prenosa kisika za
konvencionalno postrojenje sa aktivnim muljem za vrijednost BPK 5 na
izlazu od 20 do 30 mg/l.
Tabela 7.9. Vrijednosti faktora prenosa kisika

Tip prečišćavanja
produžena nitrifikacija konvencionalno
aeracija postrojenje
Faktor prenosa kisika, kgO2/kg BPK5 2,5 2,5 1,5-2,0
Biološka filtracija
Postupak biološke filtracije u tzv.filterima prokapnicima ili biološkim

filterima koristi biološki system prečišćavanja koji se zasniva na prolazu
organske otpadne vode preko površine biološke culture koja se nalazi na
čvrstom mediju-nosaču. Prednosti ovog postupka su jeftino I jednostavno
održavanje i otpornost na »šok« opterećenja. Međutim, njihova
neefikasnost kad su u pitanju sezonske varijacije, ograničava njihovu
upotrebu jert eško mogu dostići savremene zahtjeve zakvalitet efluenta.

Kod biološke filtracije organsko zagađenje iz otpadne vode se razgrađuje
pri aerobnim uslovima putem mikroorganizama koji se nalaze vezani na
filterskom mediju u obliku fine prevlake ili filma. Debljina filma raste
usljed rasta mikroorganizama sve dok vanjski sloj ne apsorbuje svu
organsku materiju i uzrokuje da unutarnji sloj koji je uz medij, pređe u
endogenu fazu i počne gubiti sposobnost prijanjanja uz filterski medij.
Gubljenje sloja zavisi od organskog i hidrauličkog opterećenja i ogleda se
u povećanoj koncentraciji suspendiranih materija u efluentu iz filtera.
Supstrat (organska materija) i kisik difunduju u biološku opnu, gdje u
metaboličkim procesima mikroorganizama nastaje razgradnja organskih
materija iz otpadne vode. Ovaj proces predstavlja, ustvari, imitiranje
prirodnog procesa samoprečišćavanja koje se obavlja na kamenoj podlozi
plitkih vodotoka. Razlika je u tome što su prirodni procesi kod biološke
filtracije znatno intenzivniji i što se obavljaju na malom prostoru.
Faktori koji utiču na proces biološke filtracije su:
- temperatura,
- pH,
- sadržaj kisika,
- vrsta filtracionog materijala i
- hidrauličko i organsko opterećenje.
Prokapnici (biološki filtri )su spremnici ispunjeni čvrstim materijalom

(kamenom, troskom, lomljenom opekom i crijepom, plastičnim
komadima) krupnoće 20 do 80 mm, na kojima je opna od
mikroorganizama. Mikroorganizmi razgrađuju organsku materiju koja se
iz otpadnih voda adsorbira na opnu. Prokapnici se obično izvode kao
armiranobetonski spremnici s ispunom debljine od 1.8 do 2.0 (3.0) m
iznad koje se dovodi (rasprskava) otpadna voda koja je prošla proces
prethodnog taloženja.
Dovod vode na prokapnike moguć je:
- rotacijskim prskalicama uz stalni dotok i prskanje,
- fiksnim prskalicama uz intermitentan dotok i prskanje.
U oba slučaja potrebno je osigurati prepritisak (min 0.2 bara), što se

postiže ukapanjem prokapnika ili crpljenjem. Razgradnjom organske
materije povećava se broj mikroorganizama, prionljivost za ispunu se
smanjuje i opna se otkida, te odnosi s prečišćenom vodom. Taj gubitak
biološke opne naziva se ispiranjeprokapnika. Zbog toga je potrebno
naknadno taloženje prečišćene vode kako bi se zadržala otkinuta biološka
opna. Za efikasnost prokapnika mjerodavno je dnevno organsko

opterećenje (dnevna masa organske materije na jedinicu volumena
prokapnika) i dnevno hidrauličko opterećenje (dnevni protok otpadne
vode kroz jedinicu površine prokapnika).
Opterećenost prokapnika prema dnevnom hidrauličkom i organskom
opterećenju i smanjenju organske materije data je u tabeli 7.10.
Tabela 7.10. Opterećenost prokapnika prema dnevnom hidrauličkom i

organskom opterećenju i smanjenju organske materije
Dnevno opterećenje
Hudrauličko Organsko Smanjenje BPK5
(m m-3) (kg m-3) (%)
Niska 1 - 10 0,08 - 0,48 75 - 85

Visoka 10 - 40 0,48 - 1,0 75 - 85
Vrlo visoka 40 - 200 0,8 - 6,0 70 - 90
Rotirajući biodiskovi. Proces prečišćavanja vode sa rotirajućim

biodiskovima je proces sa vezanom biokulturom gdje medij rotira na
čvrstom nosaču u bazenu s otpadnom vodom. Mikroorganizmi se nalaze
vezani na velikim biodiskovima od sintetike koji rotiraju na jednoj osovini
sa elektromotorom, uronjeni oko 40% u bazenu sa vodom.
Obično, diskovi su 3 - 3,5 m u prečniku i rotiraju sa perifernom brzinom
od 0,3 m/s (slika 7.32).
4 2
Slika 7.32. Rotirajući biodisk

A - okretni nosači sa pričvršćenim mikroorganizmima; 1-dotok otpadne vode; 2-
sloj bistrenja; 3-sloj mulja; 4- naknadni taložnik; 5-odvod prečišćene vode
Ovi uređaji se u svijetu široko koriste za prečišćavanje fekalnih otpadnih
voda manjih naselja, turističkih naselja, hotelskih objekata, restorana i
slično Odlika im je veoma jednostavno održavanje, pouzdan rad i
efikasnost čišćenja. U praksi je poželjno postaviti najmanje dva paralelna
uređaja sa po četiri ili više komora. Rotirajući diskovi se mogu koristiti
uporedo ili u seriji sa postojećim biofilterima ili sistemom sa aktivnim
muljem da se postignu viši standardi efluenta.
Lagune su relativno plitki, prostrani, zemljani spremnici u kojima se

razgrađuju organske materije. Stoga je prečišćavanje otpadnih voda u
lagunama analogno samoprečišćavanju voda u vodnim sistemima (slika
7.33). Dio mikroorganizama u lagunama je raspršen u vodi, a dio se nalazi
na dnu. Shodno iznosu organskog opterećenja, dubini vode u laguni i
klimatskim prilikama (temperatura, vjetar, sunčevo zračenje) razgradnja
organske materije se odvija aerobnim ili anaerobnim procesima uz
fotosintezu algi. Ljeti se u lagunama s kućanskim otpadnim vodama može
postići smanjenje organske materije za 80 do 95. Uz biološke procese u
lagunama se istodobno odvija i taloženje i isplivavanje.
Lagune mogu biti:
- aerobne,
- anaerobne,
- fakultativne (aerobno – anaerobne),
- aerirane.
1 6
2 3 4
Slika 7.33. Shema višestepene kombinovane lagune

(Stanojević i sar., 2006)
1-dotok otpadne vode; 2-aerobna laguna; 3-fakultativna laguna;
4-taloženje; 5-mulj; 6-odvod vode.
Osobine ovih vrsta laguna prikazane su u tabeli 7.11.

Tabela 7.11. Osobine vrsta laguna
Vrste Srednja dubina Vrijeme Dnevno organsko
laguna (m) zadržavanja opterećenje
(d) BPK5 (kg/ha)
Aerobne 0,5 do 1,5 10 do 40 40 do 120
Anaerobne 2,5 do 5,0 20 do 50 200 do 500
Fakultativne 1,0 do 2,5 7 do 30 50 do 200
Aerirane 2,0 do 6,0 3 do 10 do 500
Za aerirane lagune potrebno je, zbog veće mase organske materije u

obliku pahuljica, predvidjeti naknadno taloženje. Zbog niskih investicijskih
i pogonskih troškova nastoji se što češće koristiti lagune. Međutim, one
su uglavnom prikladne za manja naselja i za prečišćavanje industrijskih
otpadnih voda koje su biološki razgradljive.
Anaerobni procesi prečišćavanja
Anaerobno prečišćavanje je biološki proces u kome se provodi metanska

fermentacija pri čemu se provođenjem nekoliko bioloških stepena
otopljeni sastojci iz otpadne vode prevode u metan - biogas.
Anaerobnom obradom (slika 7.34) mogu se tretirati otpadne vode
klaonica, otpadne vode postrojenja za preradu ribe, komunalne otpadne
vode, otpadni mulj, otpadne vode mliječne industrije, organske frakcije
komunalnog čvrstog otpada i slično
odvod plina
spremnik za
izjednačavanje
digestor 2
1
miješanje
taloženje
vakuumski
otplinjač
povratni mulj
Slika 7.34. Blok shema anaerobne obrade otpadnih voda

1-dotok otpadne vode; 2-odvod prečišćene vode
Anaerobni digestorise primjenjuju za prečišćavanje otpadnih voda s vrlo
visokim organskim opterećenjem (s više od 2.0 kg BPK 5 m-3), što je
pogodno za prečišćavanje otpadnih voda prehrambene industrije.
Također, često se primjenjuju kod obrade mulja. Anaerobna razgradnja
organske materije obavlja se u zatvorenim spremnicima (bez prisustva
zraka) uz istodobno kiselo i metansko vrenje. Konačni proizvod je metan
koji se može upotrijebiti kao gorivo.
Za anaerobnu digestiju se koriste dvije vrste digestora:

- konvencionalni (jedan spremnik bez grijanja i miješanja), i
- visokoopterećeni (obično dva spremnika od kojih se prvi grije i u
kojem se miješa voda).
Grijanjem u visokoopterećenom digestoru ubrzava se proces, pa je

zadržavanje vode u spremniku kraće (tabela 7.12).
Tabela 7.12. Srednje vrijednosti parametara konvencionalnog i

visokoopterećenog digestor
Vrsta digestora Vrijeme zadržavanja Dnevno organsko
(d) zadržavanje
(kg m-3)
Konvencionalni 30 do 90 0,5 do 1,6
Visokoopterećeni 1 do 20 1,6 do 6,4
Efikasnost razgradnje organske materije anaerobnom digestijom iznosi

oko 55%, a proizvodnja plina do 1.12 m 3 po kilogramu razgrađene
organske materije. Plin sadrži 65 do 70% metana.
Procjeđivanje se koristi radi zadržavanja krupnih otpadaka prisutnih u
otpadnim vodama. Kod završnog prečišćavanja otpadnih voda
(uključujući i obradu mulja) procjeđivanje se može provesti:
- površinskim procjeđivačima (tlačni, vakuumski, trakasti,
mikrosita), kod kojih se voda procjeđuje prolaskom kroz
prorupčanu podlogu,
- dubinskim procjeđivačima (gravitacijski, tlačni, vakuumski), kod
kojih se voda silazno, uzlazno ili dvosmjerno procjeđuje kroz
filterski sloj sastavljen od granuliranog materijala.

U tehnologiji prečišćavanja otpadnih voda češća je upotreba dubinskih
procjeđivača. Procjeđivanjem otpadnih voda na ovoj vrsti procjeđivača
postiže se:
- smanjenje ukupnog fosfora za 70 do 98%;
- smanjenje HPK za 20 do 45%;
- smanjenje BPK za 40 do 70%;
- smanjenje mutnoće za 60 do 95%.
Bakteriološka oksidacija i redukcijaomogućuje oksidaciju željeza,

mangana i sumpornih spojeva, te redukciju i oksidaciju azotnih spojeva.
Dezinfekcija se kod prečišćavanja otpadnih voda najčešće provodi
primjenom hlora. Uobičajene doze hlora iznose 5 do 20 mg l -1.
Anaerobni procesi nastaju kad u vodi nema otopljenog kisika. Ovaj se
proces odvija u dvije faze. U prvoj kiseloj fazi bakterije kiselog vrenja
razgrađuju organsku materiju do organskih kiselina koje su hrana za
metanske bakterije u drugoj metanskoj fazi razgradnje. Prilikom
anaerobnih procesa nastaje mnogo manje novih ćelija (mikroorganizama)
nego tokom aerobnih. Prema Sanders-u (2001) metanska fermentacija je
složen biološki proces u kojem se u odsutnosti kisika odvijaju tri osnovne
reakcije (slika 30).
Stepeni koji prate proces metanske fermentacije su:
- hidroliza visokomolekularnih jedinjenja do jednostavne strukture
(na primjer, bjelančevina do aminokiselina, ugljikohidrata do
jednostavnih šećera, masti do masnih kiselina, celuloza i škrob do
jednostavnih šećera, itd.).
- kiselinska fermentacija pri čemu nastaju u acidogenoj fazi niže
masne kiseline (propionska i maslačna) i sirćetna kiselina, a u
acetogenoj fazi niže masne kiseline se prevode u sirćetnu kiselinu,
CO2 i H2.
- metanska fermentacija pri čemu nastaju metan i CO 2 redukcijom
metilne grupe iz sirćetne kiseline, metanola i metilamina ili
redukcijom CO2 i vodika.
Procesi bakteriološke oksidacije i redukcije pomoću mikroorganizama

omogućavaju također, oksidaciju željeza, mangana i sumpornih spojeva,
kao i oksidaciju i redukciju azotovih spojeva.
Razgradnja azotovih spojeva u biološkom procesu se odvija
bakteriološkom oksidacijom (nitrifikacijom) pri čemu od organskih
spojeva azota i amonijaka nastaju nitriti koji prelaze u nitrate. Kada se u

vodi u kojoj je izvršena nitrifikacija znatno smanji sadržaj otopljenog
kisika, počinje redukcija nitrata u nitrite, odnosno denitrifikacija. U toku
denitrifikacije anaerobni heterotrofni mikroorganizmi daju potrebnu
energiju za redukciju nitrata u nitrite i azot.
Slika 7.35. Shema reakcija anaerobne digestije polimernih

materijala
Broj označava grupu bakterija koja je uključena u proces:
1-hidrolitičke i fermentativne bakterije, 2-acetogene bakterije,
3-homo-acetogene bakterije, 4-vodiktrofni metanogeni,
5-acetoklastični metanogeni

Fizičko-hemijsko prečišćavanje
Neke materije prisutne u otpadnim vodama, kao što su kalcij, natrij,

sulfati, nitrati, jedinjenja fosfora, neka specifična organska jedinjenja i dr.,
se vrlo malo ili nikako ne uklanjaju iz otpadne vode primjenom klasičnog
postupka prečišćavanja. Posljednjih decenija razvijeni su, i još uvijek se
razvijaju različiti postupci tercijarnog prečišćavanja za uklanjanje različitih
materija iz otpadne vode.
Prečišćavanje otpadnih voda ovim postupkom zasniva se na:
- fizičkim procesima (procjeđivanju, adsorpciji, membranskim
procesima), kojima se iz vode uklanjaju mutnoća, miris, boja,
otopljene soli te mikroorganizmi);
- hemijskim procesima (neutralizaciji, hemijskom obaranju ili
hemijskoj precipitaciji, ionskoj izmjeni, oksidaciji i redukciji,
dezinfekciji), kojima se iz vode uklanjaju otopljene materije, teški
metali, mikroorganizmi, mijenja pH-vrijednost te provodi
pretvaranje nekih opasnih spojeva u manje opasne;
- biološkim procesima (uklanjanju azota i fosfora), kojima se
uklanjaju (smanjuju) spojevi azota i fosfora.
Da bi se postigao visok standard prečišćene otpadne vode ovi postupci se

primjenjuju kombinovano.
Procjeđivanjese prvenstveno koristi radi uklanjanja raspršenih i koloidnih
materija zaostalih u otpadnim vodama nakon bioloških ili hemijskih
procesa.
Adsorpcijomse iz otpadnih voda uklanjaju nerazgradljivi spojevi, mirisi i
boje. Kao adsorbenti (čvrsta materija koja adsorbira) se koriste fina
ilovača, silicij, aktivna glina i aktivni ugljen. Služe kao filtarski materijal
dubinskih procjeđivača.
Membranski procesisu procesi prečišćavanja otpadnih voda pomoću
polupropusnih membrana koje propuštaju vodu i neke otopljene
materije, ali su nepropusne za materije koje treba ukloniti iz vode. U
tehnologiji prečišćavanja otpanih voda od membranskih procesa se
primjenjuju:
- reverzna osmoza,
- elektrodijaza,

- ultrafiltracija,
- mikrofiltracija.
Reverzna osmozaje proces koji se temelji na osmozi, s tim da se u
spremnik s većom koncentracijom (otpadnom vodom) poveća pritisak
iznad osmotskog, tako da će se voda iz spremnika s većom
koncentracijom doticati u spremnik s manjom kocentracijom (čistom
vodom). Zbog obrnutog toka vode u odnosu na tok osmoze, proces je
nazvan inverznom osmozom. Temeljni problem šire primjene ovog
procesa je mogućnost proizvodnje membrana prihvatljivih u
ekonomskom i tehnološkom pogledu.Elektrodijalizaje proces uklanjanja
iz vode iona (katona i aniona) koji prolaze kroz polupropusne membrane
zbog djelovanja električnog polja. Membrane su selektivne, tako da jedne
propuštaju katione, a druge anione, a u međuprostoru ostaje prečišćene
voda.Ultrafiltracijaje proces propuštanja otpadnih voda kroz membrane
koje propuštaju vodu, a zadržavaju makromolekule veće od pora
membrane. Prvenstveno se primjenjuju u prehrambenoj industriji za
bistrenje vina i voćnih sokova, te za odvajanje proteina, šećera i
enzima.Mikrofiltracijase primjenjuje za poboljšanje kvalitete prethodno
prečišćene otpadne vode, uglavnom za smanjenje koncentracije
raspršenih i koloidnih materija (mutnoće), fosfora, bakterija te smanjenje
BPK.
Neutralizacijaje proces za promjenu vrijednost pH u industrijskim
otpadnim vodama. Naime, ove vode često sadrže kisele i bazne sastojke
u količinama s kojima se ne smiju ispuštati u vodene sisteme, gdje se
dopušta ispuštanje otpadnih voda s vrijednošću pH od 6.5 do 9.5.
Najjednostavnije se postiže miješanjem otpadnih voda iz različitih
pogona, odnosno miješanjem kiselih s bazičnim otpadnim vodama. Druga
je mogućnost dodavanje reagensa (npr. natrijeve lužine u kisele vode, a
sumporne kiseline u bazične vode). Izbor reagensa i količina utvrđuje se
eksperimentalno.
Hemijsko obaranjeje proces kojim se uklanjaju nepoželjne otopljene
materije iz otpadnih voda dodavanjem reagensa, pri čemu se hemijskim
reakcijama stvaraju netopivi spojevi (prvenstveno soli kalcija, magnezija i
silicija, te fluoridi i fosfati) koji se talože na dno spremnika. Ovim se
procesom iz otpadnih voda mogu ukloniti teški metali (kadmij, bakar,
krom, nikal, cink, olovo, željezo i srebro). U otpadnoj vodi u kojoj se
nalaze materije u raspršenom i otopljenom obliku odvija se istodobno
zgrušavanje i obaranje, budući da se za taloženje koriste reagensi kao i za
zgrušavanje.

Ionska izmjenaje proces zamjene iona između ionskog izmjenjivača i
otopine elektrolita. Ionski izmjenjivači se za prečišćavanje otpadnih voda
izvode kao zatvoreni dubinski procjeđivači. Najčešće se primjenjuju za
prečišćavanje industrijskih otpadnih voda koje sadrže teške metale,
fosfate i azot.
U postupcima prečišćavanja otpadnih voda oksidacija se primjenjuje za
dezinfekciju, smanjenje BPK, boje i mirisa, uklanjanje željeza i mangana te
pretvanje cijanida u manje opasne spojeve. Redukcijski procesi se
najčešće primjenjuju za uklanjanje šesterovalentnog hroma iz otpadnih
voda.
Biološko uklanjanje azotaiz kućanskih otpadnih voda odvija se procesom
biološke razgradnje složenih organskih spojeva koji sadrže azot.
Biološkom razgradnjom pomoću mikroorganizama ovi spojevi prelaze u
amonijakkoji potom u prvoj fazi oksidira u nitrite, a u drugoj fazi u nitrate.
Ovaj proces nazivamo nitrifikacija. Biološkom razgradnjom nitrati (uz
dodavanje ugljikovih spojeva i bez kisika) reduciraju u plinoviti azot koji
odlazi u atmosferu, što nazivamo denitrifikacija.
Biološko uklanjanje fosforatemelji se na procesima adsorpcije i ugradnje
fosfora u biomasu. Naime, u kućanskim otpadnim vodama fosfor se
pojavljuje kao organski fosfor, i u obliku fosfata, kojima se, kao hranjivim
solima, koriste bakterije za izgradnju novih stanica. Uklanjanje fosfora
biološkim postupkom provodi se uvođenjem otpadne vode najprije u
anaerobni, a potom u aerobni spremnik, u kojima mikroorganizmi koriste
fosfate iz vode za izgradnju novih stanica. U aerobnom spremniku mogući
su i postupci nitrifikacije, tako da se često primjenjuju uređaji s
istodobnim smanjenjem fosfornih i azotovih spojeva.
Neke materije prisutne u otpadnim vodama, kao što su kalcij, natrij,
sulfati, nitrati, jedinjenja fosfora, neka specifična organska jedinjenja idr.,
se vrlo malo ili nikako ne uklanjaju iz otpadne vode primjenom klasičnog
postupka prečišćavanja. Posljednjih decenija razvijeni su, ijoš uvijek se
razvijaju različiti postupci tercijarnog prečišćavanja za uklanjanje različitih
materija iz otpadne vode. Najčešći postupci koji se primjenjuju prilikom
prečišćavanja grdskih otpadnih voda su:
Uklanjanje azota
U otpadnoj vodi azot se može javiti u obliku amonijaka, azota vezanog u

organskim jedinjenjima, nitrata i nitrita. U sirovoj otpadnoj vodi praktično
cjelokupan azot se nalazi u obliku amonijaka i organskog azota, a prilikom
biološke obrade azot se biološki oksidira do nitrata uz znatnu potrošnju

rastvorenog kisika. Zbog toga je poželjno izvršiti nitrifikaciju amonijaka
na postrojenju, i na taj način azot ispuštati u prijemnik u obliku nitrata.
Uklanjanje azota je moguće ostvariti desorpcijom amonijaka, opisanim
postupkom biološke nitrifikacije i denitrifikacije i hlorisanjem preko
prevojne tačke, s tim da prednost treba dati postupku nitrifikacije -
denitrifikacije zbog niskih troškova, jednostavnog upravljanja i odsustva
štetnih uticaja na okoliš.
Uklanjanje fosfora
U sirovoj otpadnoj vodi fosfor se javlja u obliku ortofosfata, polifosfata i

fosfora vezanog u organskim jedinjenjima. Mali dio fosfora nalazi se u
nerastvorljivom obliku i uklanja se u taložnicima, dok se u biološkoj
obradi uklanja dodatni dio ugrađivanjem u biomasu. Međutim u biološki
prečišćenoj vodi nalazi se 6-15 mg P/l ortofsfata.
U dosadašnjoj praksi uklanjanja fosfora uglavnom je primjenjivana
hemijska precipitacija forsfora dodavanjem kreča ili soli aluminija, natrija
ili željeza. Posljednjih godina upotrebljavaju se i biološke metode za
uklanjanje fosfora.
Filtracija
U tehnološkoj shemi filtracija ima mjesto nakon biološkog prečišćavanja.

U tercijarnom tretmanu otpadnih voda filtracija se koristi i u kombinaciji
sa drugim postupcima: predhodna flokulacija i taloženje, uklanjanje azota
i fosfora itd.
Dezinfekcija
Svi patogeni organizmi se ne uklanjaju u do sada opisanim metodama, a

zbog prisustva koliformnih bakterija u gradskim otpadnim vodama, koje
obično nisu patogene, ali se koriste kao indikatori fekalnog zagađenja
zbog lahkog načina određivanja, potrebno je izvršiti dezinfekciju efluenta
prije upuštanja u recipijent. Dezinfekcija otpadnih voda obično se vrši
dodavanjem gasovitog hlora, natrij hipohlorita, kalcij hipohlorita, hlor
dioksida, ozona i primjenom ultravioletne radijacije.

Obrada mulja
Uklanjanjem lebdećih, koloidnih i otopljenih materija iz otpadnih voda

dobiva se koncentrirani otpad koji se zove mulj. Volumen mulja može
doseći do 1% volumena prečišćenih otpadnih voda. Sirovi mulj je
neugodnog mirisa, opasan za ljudsko zdravlje i okoliš, te se ne smije
ispuštati iz uređaja prije prethodne obrade. Takav mulj se obrađuje:
- biološkim,
- fizičko - hemijskim i
- toplinskim procesima.
Obrada mulja najčešće obuhvata sljedeće faze:

- stabilizaciju,
- zgušnjavanje,
- kondicioniranje,
- procjeđivanje ili centrifugiranje,
- kompostiranje ili sušenje (kod korišteja mulja u poljoprivredne
svrhe),
- sušenje, spaljivanje ili pirolizu (kod energetskog korištenja mulja).
Stabilizacijaje proces obrade mulja kojim se smanjuje sadržaj organske

materije da bi se spriječilo daljnje truhljenje. Moguća je:
- aerobna stabilizacija mulja, i
- anerobna stabilizacija mulja.
Aerobna stabilizacija muljaje proces razgradnje organske materije u

mulju pomoću aerobnih mikroorganizama raspršenih u spremniku
(digestoru) kojima se unosi zrak ili kisik uz miješanje sadržaja spremnika.
Efikasnost razgradnje organske materije u digestoru na temperaturi od
20 °C, uz zadržavanje od 10 do 12 dana, najčešće iznosi 35 do 45%.
Anaerobna stabilizacija muljaje proces razgradnje organske materije u
mulju u zatvorenim spremnicima bez prisustva zraka (anaerobnim
digestorima) uz istodobno kiselo i metansko vrenje (slika 7.36).
Zgušnjavanjeje proces smanjenja volumena stabiliziranog mulja.
Zgušnjavanje mulja se najčešće provodi u zgušnjivačima koji obično rade
na principu:
- taloženja,
- ispiranja (elutracije), i

- isplivavanja.
Mješalica
Odvod plina
Dovod Odvod
mulja mulja
Grijač
mulja
a/
mješalica
odvod plina
skupljanje plina sloj plutajuće vode
sloj pjene
ispust odvojene
vode
dovod
mulja
odvod
mulja
grijač
mulja
stabilizirani mulj
prvi stepen drugi stepen
(potpuno izmiješan) (slojevit)
b/
Slika 7.36. hematski prikaz anaerobnog digestora

a/-jednostepeni anaerobni digestor; b/- dvostepeni anaerobni digestor
Kondicioniranjeje proces kojim se poboljšavaju uslovi za odstranjivanje

vode iz mulja (procjeđivanje, centrifugiranje). U praksi se najčešće
primjenjuje:
- hemijsko kondicioniranje, koje se provodi dodavanjem hemijskih
(organskih i anorganskih) reagensa,
- toplinsko (termičko) kondicioniranje, koje se provodi
zagrijavanjem mulja do temperature od 160 do 210 °C, u trajanju
od 30 do 60 minuta. Toplinski kondicionirani mulj je praktički
sterilan, bez neugodnog mirisa. Za ovu vrstu kondicioniranja
mulja karakteristična je veća potrošnja energije.
Centrifugiranjeje proces odvajanja čvrstih čestica od vode djelovanjem

centrifugalnih sila. Prije centrifugiranja potrebno je provesti zgrušavanje
mulja dodavanjem polielektrolita. Prednost centrifugiranja prema
procjeđivanju sadržana je u tome što je potreban manji prostor za
smještaj uređaja istog kapaciteta i što nema opasnosti od začepljenja.

Centrifugiranjem se postiže koncentracija suhe materije u preostalom
kolaču od 15 do 25% kada je mulj organskog porijekla, odnosno 20 do
60% kad je mulj anorganskog porijekla.
Kompostiranjeje proces razgradnje organske materije u mulju do
anorganske. Konačni proizvod je sličan humusu sa sadržajem vode 40 do
50%. Može se koristiti u poljoprivredi kao poboljšivač tla ako ne sadrži
teške metale.
Razgradnja organske materije u kompostu može biti aerobna ili
anaerobna. S obzirom na temperature kod kojih se odvija razgradnja
poznati su:
- mezofilni procesi, kod kojih se kompostiranje odvija na
temperaturama od 20 do 40 °C,
- termofilni procesi, kod kojih se kompostiranje odvija na
temperaturama od 40 do 70 °C.
Pri kompostiranju na višim temperaturama (termofilni procesi) obično se

unište sve bakterije i virusi, ali su u nekim slučajevima opaženi paraziti.
Zato je kod kompostiranja mulja na nižim temperaturama ponekad
potrebno izvršiti i dezinfekciju mulja, što ovisi o vrsti poljoprivredne
kulture koja se uzgaja na tlima poboljšanim kompostom.
Pasterizacijaje proces dezinfekcije mulja. Provodi se zagrijavanjem mulja
do 70 °C i držanjem na toj temperaturi 20 min. Pasterizirati se može svježi
i stabilizirani mulj.
Sušenje(toplinsko) je proces isparivanja vode iz mulja pri temperaturama
od 200 do 400 °C. Tako osušeni mulj (granulat) sadrži oko 90% suhe
materije. Ako ne sadrži teške metale može se iskoristiti u poljoprivredi
kao poboljšivač tla. Mana toplinskog sušenja je u tome što je potrebna
velika količina energije za isparavanje vode. Radi toga toplinskom sušenju
mulja mora prethoditi procjeđivanje ili centrifugiranje da bi se smanjio
sadržaj vode u mulju.
Spaljivanje je proces izgaranja svih organskih materije u mulju uz
isparavanje ukupne vode na temperaturama od 600 do 800 °C. Konačni
proizvod je anorganska materija (pepeo). Zbog visokih temperatura
izgaranja u plinovima nema neugodnih mirisa. Međutim, teški metali iz
mulja ostaju u pepelu, što treba sagledati prilikom izbora mjesta za
konačno odlaganje pepela (deponije).
Pirolizaje proces razgradnje organske materije na visokim
temperaturama bez prisustva kisika. Konačni proizvod pirolize su plinovi
(metan, vodik, ugljikov monoksid), pougljena čvrsta materija, ulja, katran
i pepeo, od kojih se većina može iskoristiti kao gorivo.

8
TLO
Nastanak tla
Tlo je gornji sloj Zemljine kore nastao procesima starenja prakamenja.

Nastalo je kroz složen niz procesa uz djelovanje klimatskih faktora i živih
bića. U procesu pedogeneze mogu se, u najkraćem, razlikovati 3 osnovna
procesa koja se odvijajaju sinhronizovano:
1. faza obuhvata raspadanje i trošenje stijena kao primarnog
geološkog materijala pri čemu nastaju stabilni i nestabilni
mineralni kompleksi.
2. faza -organska komponenta tla nastaje na račun uginule
organske materije u procesu humifikacije pri čemu nastaju
stabilni organski kompleksi humusa kao i nestabilni kompleksi
koji se dalje razgrađuju i mineralizuju uz pomoć mikroorganizama
i zemljišnih bakterija.
3. faza-migracija rastvorenih ili koloidnih elemenata (zajedno sa
vodom) što uslovljava diferencijaciju zemljišnih slojeva -
horizonata.
Pod pojmom geološkog supstrata se smatra primarni geološki oblik

raznih stijena.
Tlo je nastalo kao rezultat dugog i složenog procesa koji izučava posebna
nauka pedologija. U tom procesu učestvuju klimatski i drugi faktori
naročito temperatura, voda, vazdušni pokreti i zemljina teža, a sa druge
strane organizmi, prvenstveno biljke pa i životinje, čiji uginuli ostaci u
različitim fazama razgradnje i mineralizacije, ulaze u sastav tla. Tako

nastaju tla koja se razlikuju od primarnog geološkog supstrata. Tlo je
rezultat djelovanja fizičkih faktora i organizama na geološki supstrat i
predstavlja istovremeno produkt živih bića i njihov ekološki faktor.
Dakle, tlo je životni prostor za organizme i stanište za biljke. U tlo se
ubrajaju i mlađi podvodni talozi koji prolaze slične procese starenja. Ono
je kompleksna prirodna tvorevina koja zauzima središnje mjesto u
poljoprivredi.
U ekološkom pogledu tlo je:
1. spremište vode za biljke i životinje. Ono ublažava poniranje
zemnih voda i ublažuje razlike između sušnog i vlažnog razdoblja;
2. filter za materije koje pristižu iz atmosfere ili ih čovjek izravno
unosi. U ponirućoj vodi su stalni procesi puferovanja, sorpcije i
degradacije toksičnih materija;
3. filter i izvor mineralnih materija koje se vežu povratno pa su za
biljke uvijek na raspolaganju. Razgrađeni minerali u tlu su važna
hranljiva materija za biljke. Međutim, ako se te zalihe trajno
iscrpljuju bez istodobnog đubrenja, može doći do degradacije i do
razvoja mineralno siromašnog tla;
4. spremište ugljika i azota za biljke u prihvatljivom obliku. Veći dio
ovih elemenata u tlu je u obliku humusa, odnosno huminskih
materija koje su pod uticajem mikrobiološke razgradnje ponovo
vraćaju u kružni tok.
Postoji veoma veliki broj definicija tla u zavisnosti sa koje naučne

discipline se posmatra. Tako agronomi ili botaničari definišu tlo kao
sredinu za rast biljaka, inžinjeri definišu tlo kao šupljikavi materijal koji
leži između površinskog sloja Zemljine kore i čvrste stijene, dok pedolozi
definišu tlo kao neučvršćenu mineralnu ili organsku materiju na Zemljinoj
površini koja se mijenja uz pomoć pedogenetečkih procesa. Prema tome,
može se reći da ne postoji uniformna definicija tla.
Tlo kao višefazni sistem
Tlo je složena dinamička cjelina, u kojoj se neprekidno odvijaju različiti

procesi i promjene, što ima za posljedicu stvaranje novih formi tla. Jedno
od njegovih najbitnijih obilježja je anizotropnost u vertikalnom smislu, tj.
sukscesivna pojava niza horizonata koji se međusobno razlikuju po
morfološkim, fizičkim, hemijskim i drugim karakteristikama slika 9.1.

Slika 8.1. Presjek tla - horizonti
Tlo, kao pedogenetska tvorevina, predstavlja višefazni sistem u čijoj građi

se nalaze: čvrsta, tečna i gasovita faza slika 8.2.U procesima koji se
odvijaju u tlu pojedine njegove faze se nalaze u tjesnoj međusobnoj vezi
direktno, ili pak uz učešće živih organizama , koji uslovno predstavljaju
čvrstu fazu tla koja se može označiti terminom „živa faza“. Ove su faze
međusobno tako raspoređene da daju tlu osobine porozne, šupljikave a
ne kompaktne mase. Prema prostoru koji zauzimaju, pojedine faze tla su
zastupljene prosječno u sljedećim procentima: čvrsta faza 50%, tečna
faza 25% i gasovita faza 25%. Pore su životni prostor biljnog korijena i
ostalih organizama koji žive u tlu. Na čvrstu fazu otpada približno 50 % od
ukupne zapremine, a ostalih 50 % zauzimaju pore tla, koje su ispunjene
tečnom i gasovitom fazom. Čvrsta faza se dijeli na mineralni i organski
dio.
Slika 8.2. Sastav tla
U okviru čvrste faze tla, mineralni dio čini glavnu njenu masu (90%), a
organski dio, pretežno u površinskim horizontima, 5-10 %. Izuzetak su
tresetišta, gdje sadržaj organske materije prelazi 50 % a može, čak biti do
90 % od čvrstog dijela tla. U organski dio su uključeni i živi organizmi.
Organski dio tla vodi porijeklo od biljaka, dok životinje u tome imaju
podređen značaj. Organski dio je pretežno u obliku humusnih koloida.
Mineralni i organski dio se međusobno povezuju i formiraju organo-
mineralni kompleks tla. Pore u tlu su ispunjene tečnom i gasovitom
fazom i tlo uvijek sadrži vodu u kojoj su rastvorene različite organske i
mineralne materije.
Čvrstu fazu tla čine mineralna i organska materija u vidu različitih čestica.
Mineralne čestice su nastale raspadanjem stijena i veličine su od 2 mm u
prečniku (grubi pijesak) do 0,002 mm (glina).
Glina je od posebnog značaja zbog koloidnih osobina. Organske čestice
nastaju mehaničkim i hemijskim razlaganjem uginule organske materije i
čine organsku tvorevinu koja se naziva “humus”. Najfinije čestice humusa
imaju takođe koloidne osobine. Koloidi su u tlu važni jer vežu na sebe
omotač od vodenih molekula i adsorbuju ione elektrolita iz zemljišta. S
druge strane čine tlo poroznim, vezujući mineralne čestice u grudvice.
Tečnu fazu tla čini voda u kojoj su dispergovane koloidne čestice i
rastvorene disocirane soli, bikarbonati, sulfati, hloridi, nitrati i silikati Ca,
Mg, K, Na i Fe.
Gasovitu fazu čini vazduh, zasićen vodenom parom i bogat sa CO 2 koji
ispunjava pore i šupljine ili se nalazi rastvoren u vodi iz zemljišta. Tlo se
karakteriše nizom morfoloških, fizičkih i hemijskih osobina. One su
rezultat procesa geneze i evolucije tla, po kojima se bitno razlikuju od
matične stijene-litosfere iz koje je nastalo.
Svako tlo ima fizičke, hemijske i biološke osobine.
Fizičke osobine tla
Tekstura tla
Mehanički sastav tla daje procentualni sastav čestica različite veličine

(prah, pijesak, šljunak, mulj, glina).Sitnozrnasto tlo sadržava mineralne
čestice promjera od 2 µm i nazivamo ga glinom, čestice od 63 do 2 µm
nazivamo prahom, a one do 0,63 mm pijeskom. Krupnoskeletno tlo čine
čestice šljunka s česticama od 0,2 do 0,5 cm i kamena sa česticama od 2
do 20 cm.
Kamenje i šljunak – Ove frakcije utiču na fizička svojstva tla i na razvoj
biljnog korijena, zagrijavanje tla, vodopropusnost, aeraciju, retenciju i td.

Prisustvo kamena i šljunka u manjim količinama poboljšava porast
poljoprivrednih kultura na glinovitom tlima. Međutim, ako njihov sadržaj
pređe količinu preko 20 % pojavljuje se nepovoljan efekat za biljke.
Pijesak je sipkav i njegova se zrna ne mogu međusobno povezivati, niti
mogu sljepljivati druge čestice. Kretanje vode je vrlo brzo. Pijesak ne
pokazuje svojstva ljepljivosti, bubrenja i kontrakcije. Ove čestice uglavno
imaju podređenu ulogu u ishrani biljaka. U pijesku izostaje, ili je slabo,
kapilarno dizanje vode. U glinovitim tlima pijesak poboljšava njegove
fizičke osobine koje su posljedica visokog sadržaja gline.
Prah – su čestice koje imaju brašnast karakter. Sipkav je, ali posjeduje
veću povezanost od čestica pijeska. Ima dobar vodeni kapacitet, ali je
slabije propustan. U ovoj frakciji kapilarno dizanje i zadržavanje vode je
dobro. Kod veće zbijenosti, prodiranje korijena je jako umjereno. Prah
nije ljepljiv, slabo je plastičan, a u suhom stanju je tvrd i kompaktan.
Hemijski sastav mu je najčešće SiO 2, kalcit i dolomit. Tla bogata prahom
imaju nestabilnu strukturu, pokazuju sklonost zbijanju i stvaranju
pokorice.
Glina je ljepljiva i plastična. Ona može da sljepljuje sipkave mase. U vodi
bubri, a u suhom stanju se jako stvrdnjava, skuplja se, a u tlu se pojavljuju
vertikalne pukotine. Čestice gline su najaktivniji dio tla i nazivaju se
koloidnom frakcijom. Pojedinačne čestice gline se ne mogu makroskopski
razlikovati. Prostor između čestica je tako malen, da je kapilarno kretanje
vode vrlo sporo, ili se ono uopšte ne vrši. Usljed slabog kretanja vode
dolazi do prevazilaženja tla. Kretanje vode se vrši apsorpcionim silama.
Čestice gline imaju veliku sposobnost za retenciju (zadržavanje) vode.
Ova frakcija je glavni sastavni dio teških glinenih tala, čije je prozračivanje
i obrada veoma otežano.
U trofaznom sistemu tla, tekstura se odnosi na njegovu čvrstu fazu.
Poznavanje mehaničkog sastava tla daje informacije o njegovom
fizičkom, hemijskom i biološkom potencijalu. Većina osobina tla zavisi od
njegove vrste i teksture. Svako tlo je sastavljeno iz čestica različitih
veličina, te se ono označava kao polidisperzni sistem. Relativni odnos
različitih frakcija po veličini u tlu se naziva tekstura tla. Procentualni
odnos pojedinih frakcija se izračunava na bazi čestica tla manjih od 2 mm
u prečniku. Na osnovu teksture razlikujemo 5 klasa tla: pjeskuše,
prahulje, ilovače, glinuše i skeletna tla. Pojedine frakcije tla se razlikuju
po hemijskom sastavu tj. po fizičko-hemijskom sastavu. Povećanjem
stepena disperziteta poboljšavaju se hemijske, a pogoršavaju fizičke
osobine tla. Struktura tla predstavlja veličinu, oblik i uzajamni odnos
strukturnih agregata, odnosno način rasporeda čvrstih čestica tla i pora.

Struktura tla utiče na kretanje tečnosti i gasova kroz tlo, a poroznost je
funkcija strukture tla. Većina osobina tla zavisi od njegove vrste i
teksture. Tekstura tla je bitan faktor koji utiče na njegovu plodnost.
Teksturni elementi se mogu izdvojiti u nekoliko grupa ili kategorija, koje
se međusobno razlikuju po svojim svojstvima, odnosno pojedine frakcije
imaju karakteristična svojstva.
Granice između pojedinih frakcija ne predstavljaju nikakve fiksne veličine,
nego određene konvencionalne granične brojeve. Danas postoji niz
različitih klasifikacija, koje se međusobno razlikuju po veličini graničnih
brojeva, tj. tekstura se odnosi na opseg veličine mineralnih čestica, koje
se klasificiraju kao glina, pijesak, prah, zavisno od njihovog dijametra.
Na osnovu procentualnog sastava pojedinih čestica, tla se klasifikuju u
različite teksturne klase. Postoji 12 teksturnih klasa tla koje su definisane
relativnim omjerom pijeska, prašine i gline sadržanih u tlu, tako da
postoji više vrsta tla, što je ilustrovano na slici 8.3., a to su: pjeskovita,
prašinasta, glinovita tla i kombinacija ovih osnovnih vrsta tla.
100 0
90
10
80 20
70 30
60 40
Glina
50
50 60% prah
Praškasta
Pjeskovita glina 60
40
glina Praškasto
30 Pjeskovito Glinovita glinovita 70
25% glina glinovita Ilovača ilovača
20 Ilovača 80
10 Ilovasti Pjeskovita Praškasta

Prah 90
pijesak ilovača ilovača
0 Pijesak 100
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
Postotak pijeska 15% pijesak
Slika 8.3. Tekstura zemljišta prikazana u trokomponentnom

dijagramu (zastupljenost granulometrijskih frakcija)

Određivanje ovih klasa vrši se pomoću trougla. Teksturni sastav nekog tla
predstavlja jednu tačku koju određuju tri koordinate. Prema tome, u
kojem se polju nalazi ta tačka, određuje se kojoj teksturnoj klasi tlo
pripada. Za ovo određivanje se najčešće koristi tzv. tročlana klasifikacija,
tj. uzimaju se u obzir sve tri kategorije čestica: pijesak, prašina i glina.
Pored klasifikacije tla po mehaničkom sastavu, tla se mogu detaljnije
klasifikovati i na osnovu procentualnog sadržaja čestica gline (manje od
0,002 mm) ili koloidne frakcije (tabela 8.1.).
Tabela 8.1. Podjela tla na bazi koloidne frakcije
Oznaka koloidnosti Sadržaj čestica

<0,002 mm (%)
Vrlo slabo koloidno <5
Slabo koloidno 5-10
Umjereno koloidno 10-20
Jako koloidno 20-40
Vrlo jako koloidno >40
Pojedine frakcije (čestice) tla se razlikuju i po hemijskom sastavu, tj.

ukupan sadržaj fosfora, kalija i kalcija u različitim frakcijama je različit
(tabela 8.2.).
Tabela 8.2.Ukupni sadržaj P, K i Ca u frakciji pijeska, praha i gline (tlo

umjereno humidnog područja)
Izdvojeno %
P K Ca
Pijesak 0,05 1,4 2,5
Prah 0,10 2,0 3,4
Glina 0,30 2,5 3,4
Aktivnost čestica u odnosu na veličinu je takođe različita (slika 8.4.). Što

su čestice manje, njihova aktivnost u fizičko-hemijskom pogledu raste. To
se naročito odnosi na koloidnu glinu.

Slika 8.4. Aktivnost čestica u odnosu na veličinu
Povećanjem stepena usitnjenosti čestica (disperznosti), pri jednakim

ostalim uslovima, takođe opada propusnost za vodu i unutrašnja
prirodna dreniranost, otežava se obrada, ili ukratko, popravljaju se
hemijske, a narušavaju fizičke osobine tla.
Mehanički sastav i kompaktnost tla je od važnosti za životinjske
organizme koji žive na površini ili unutrašnjosti tla.
Kretanje po pjeskovitim tlima zahtjeva na primjer, posebne
prilagođenosti (rožne pločice i povećanje površine oslonca stopala).
Međutim, rastresita podloga je pogodna za ukopavanje ispod površine.
Normalno rastresito tlo je naseljeno velikim brojem životinjskih vrsta u
svojoj unutrašnjosti. Mehanička uloga životinja je od velikog značaja za
strukturu tla. Fizičke osobine tla su uslovljene znatnim dijelom aktivnom
djelatnošću životinjskih organizama koji žive u njenoj unutrašnjosti.
Ujedno, oni sebi omogućuju osnovne uslove zaklona, razmnožavanja kao
i ishrane u unutrašnjosti čvrste podloge.
Struktura tla
Struktura tla definira i razlikuje tlo od nižih geoloških materijala.

Struktura tla se razvija kroz inkorporiranje kompleksnih organskih
materijala sa mineralnim česticama. Dok fizičko vlaženje i sušenje
uzrokuje nastanak dubokih pukotina u tlu, aktivnosti pedofaune u tlu
imaju veliki uticaj na razvoj strukture, naročito gornjih slojeva tla.
Zbog toga se struktura tla može definirati kao „prostorna heterogenost
različitih komponenata i osobina tla“, mada je jednostavnija definicija
„trodimenzionalno uređenje čestica i pora unutar tla“.
Danas se pod izrazom struktura tla podrazumijeva veličina, oblik i
uzajamni odnos strukturnih agregata, odnosno način rasporeda kako
čvrstih čestica, tako i šupljina ili pora. U praksi je već odavno uočeno da
mnoge osobine tla, naročito fizičke, zavise od karaktera strukture tla.
Postoje tri osnovna tipa strukture:
- jednočestična, javlja se kod tala lakše teksture, npr. pjeskuša, gdje se
zrnca međusobno ne mogu povezivati,
- koherentna, naziva se još i „masivna struktura“, gdje se čestice
povezuju u kompaktnu masu, a javlja se kod prahulja i glinuša, a
posebno sa malim sadržajem humusa,
- agregatna, karakteriše se dijeljenjem čestica na fragmente.
Struktura tla utiče na njegove fizičke osobine, kao npr. kapacitet vode, na
lakoću oranja, kao i na hemijske osobine. Površine čestica tla su hemijski
aktivne, ali čestice gline su mnogo aktivnije od ostalih čestica što im
omogućava da zadržavaju vodu i nutrijente, ostavljajući ih za korijen
biljke. Pod stabilnošću strukture se podrazumijeva sposobnost tla da se
odupre razarajućem djelovanju erozije, vode i vazduha. Najveći uticaj na
stabilizaciju agregata u oraničnom sloju imaju organske materije .
Temperatura, vlažnost i hemizam tla
Zagrijavanje i hladjenje tla na površini i u unutrašnjosti je složen proces i

ne zavisi samo od klimatskih faktora nego i od sastava, boje i stepena
vlažnosti tla.
Dnevna i godišnja temperaturna kolebanja površine tla su u pravilu veća
nego kolebanja temperature vazduha. U unutrašnjosti tla amplitudno
kolebanje brzo opada sa dubinom i nestaje na dnevnoj temperaturi već
ispod 1 m dubine. Godišnja kolebanja se međutim, osjećaju i dublje od 10
m.
Dnevna kolebanja površinske temperature tla su najveća u pustinjskim
oblastima. Temperatura tla hladne visinske pustinje u Aziji (Tjan Šan) na
primjer, se penje u avgustu do 43º C a noću se spušta na 9,1°C (amplituda

od preko 52°C).U vrućim pustinjskim oblastima temperatura tla preko
dana može ići i do 80 °C.
Svijetla tla se slabije zagrijavaju od tamnih. Prenos toplote u unutrašnjost
je manja u pjeskovitom nego u stjenovitoj podlozi. Vlažna tla bolje
provode toplotu ali se njihova površina slabije zagrijava.
Vlažnost tla zavisi od niza faktora, prije svega klimatskih ali takodje i od
njegovog vodnog kapaciteta koji zavisi od prirode tla, mehaničkog
sastava i poroznosti.
Voda u tlu
Voda u tlu je osnovni uslov života kopnenih biljaka. Za životinjske

organizme vlažnost tla je u prvom redu posredan faktor koji djeluje preko
vegetacije . Voda u tlu jedan od osnovnih faktora njegove geneze i jedan
od glavnih uslova njegove plodnosti. Nedostatak vode u tlu, kao i
nedostatak hranljivih materija, jako utiče na prinose. Tlo se snabdijeva
vodom iz oborina, podzemnih voda, navodnjavanjem i iz zraka vodenom
parom.
Kada se tlo navodnjava ili padaju jake kiše, određena količina vode se
trajnije zadržava u porama tla, a preostala količina vode prolazi dublje u
tlo. Količina vode zaostala u gornjim slojevima tla zavisi od količine
organske materije i veličine, oblika i rasporeda mineralnih čestica.
Generalno, više organske materije, više vode će biti adsorbovano.
Mineralne čestice djeluju na zadržavanje vode određivanjem veličine i
broja pora u kojima se voda zadržava.
Osnovne karakteristike vode u tlu se mogu razumjeti jedino kroz
poznavanje:
- oblika vode u tlu,
- snage vezivanja vode za čestice tla (vodne konstante),
- kretanje vode u tlu, te
- poznavanje vodenog režima i vodenog bilansa tla.
Pod vodom u tlu se podrazumjeva voda koja se iz tla može ukloniti

sušenjem tla na 105°C. Vlaga u tlu je voda koja u njemu ostaje unatoč
uticaju sile teže.
Po postojanosti veze vode u tlu s čvrstim česticama, pokretljivosti vode u
tlu i snage njenog vezivanja za tlo, odnosno mogućnosti usvajanja od
strane biljke, treba razlikovati sljedeće oblike vode u tlu:

- gravitaciona voda u tlu se kreće slobodno ili se privremeno
zadržava, zavisno od dreniranosti tla tj. prisustva dovoljnog broja
makro pora kroz koje se cijedi pod uticajem gravitacije. To je
voda koja zauzima krupne pore tla i otiče iz gornjih slojeva u
donje pod uticajem Zemljine teže. Ima veoma malu ulogu u
snabdijevanju biljaka hranljivim materijama i vodom, češći su
primjeri štetnog djelovanja ove vode zbog odnošenja
rastvorljivih materija van zone korijenovog sistema. Nije poželjno
duže zadržavanje ukupne gravitacione vode u aktivnom sloju jer
se popunjavaju krupne pore tla vodom a istiskuje vazduh, što
može dovesti do gušenja biljke.
- opneno-kapilarna voda koja je dobila naziv po tome što se
vezana voda u sitnim zemljišnim porama ponaša analogno kao u
kapilarnim cjevčicama. Popunjava samo sitne pore tla. Ova voda
je pristupačna biljkama i njom se one snabdijevaju mineralnim
materijama.
- adsorpciona voda koja je većinom vezana u molekularnim
spojevima na površini čvrstih tala pomoću adsorpcionih sila.
- hemijski vezana voda ili konstituciona voda, je oblik vode koji
ulazi u molekulu materije hidroksilnom grupom, na primjer Fe 2O3
+ 3H2O = 2Fe(OH)3. Odnos konstitucione vode prema mineralnom
dijelu je konstantan. Najveća njena količina je u mineralima gline.
Prema procentualnom sadržaju konstitucione vode može se
suditi o stepenu glinovitosti tla.
- kristalizaciona voda ulazi u sastav materije sa molekulama vode,
npr. CaSO4 x 2H2O, CaHPO4 x 2H2O itd.
Značajno je da kapilarna i adsorpciona voda u odnosu prema slobodnoj

vodi imaju izmjenjene neke fizičke osobine, na primjer, imaju višu tačku
ključanja, veću gustinu i viskoznost, te nižu tačku mržnjenja.
Retencioni kapacitet tla za vodu
Pod retencionim kapacitetom tla za vodu se podrazumijeva sposobnost

tla da zadržava vodu pomoću adhezije, hidratacije, kapilarnosti i
površinske napetosti. Po zadržavanju vode u procentima on je veoma
mali ako zadržava vodu do 25,5%, mali od 26 do 35%, srednji od 36 do
45% i veoma velik ako zadržava vodu više od 60% težine suhog tla.
Retencioni kapacitet tla za vodu u krupnozrnastom tlu je veoma mali.

Kapacitet tla za vodu
Kapacitet tla za vodu je razlika vrijednosti za poroznost tla i retencionog

kapaciteta tla za vodu .
Poroznost tla
Poroznost predstavlja zapreminu svih pora izraženu u procentima, u

odnosu na ukupnu zapreminu tla. Zavisi od teksture, strukture i sadržaja
organske materije. Poroznost tla upućuje na mogućnost prisutnosti zraka
i vode u tlu.
Pore u tlu su utoliko veće ukoliko su čestice tla veće i što je raspored
čestica povoljniji. Ukupni sadržaj pora u tlu označava razliku između
stvarne i volumne specifične težine tla.
Tla su veoma porozna ako sadržavaju 61% pora ( tla zrnaste strukture i
povećanog sadržaja organske materije), porozna od 46 do 60%, malo
porozna od 36-45% i veoma malo porozna do 30%. Struktura tla je
povoljnija ukoliko mu je veća poroznost, izuzetak je treset koji je veoma
porozan ali nestabilne strukture.
Higroskopnost tla
Higroskopnost tla je sposobnost tla da na površini kondenzuje vodenu

paru iz vazduha. Što je tlo sitnije, to je veća površina čestica pa je veća i
higroskopnost. Koloidne materije, materije koje truhnu, kao i vlažnost
zraka povećavaju higroskopnost. Higroskopnost pijeska je od 0,3 do 0,4%,
gline do 4% i humusa do 12%. Tlo postiže maksimalnu higroskopnost pri
96% relativne vlažnosti.
Biološke osobine tla
Tlo nije samo skup fizičkih i hemijskih faktora, već je to velika životna
zajednica u kojoj egzistiraju mnogobrojne biljke i životinje U tlu
dominiraju biljni organizmi kako po brojnosti tako i po ulozi koju imaju.
To ne znači da uticaj životinjskih organizama treba zanemariti, posebno
kada se radi o prvim fazama razlaganja organskih materija.

Sve biljne organizme, koji se u tlu nalaze, dijelimo na makroorganizme
(makroflora) i mikroorganizme (mikroflora). Značaj makroflora u tlu
ogleda se prije svega u ulozi koju imaju korijenovi sistemi. Oni su glavni
izvori organskih materija i njihova masa daleko prevazilazi masu svih
ostalih organizama tla. U tlu se nalaze i životinje od kojih ga neke
naseljavaju stalno a neke samo privremeno. One svojom aktivnošću
doprinose održavanju njegove povoljne mrvičaste strukture, njegovoj
aeraciji (provjetravanje) i drenaži. Od predstavnika makrofaune tla mogu
se navesti: glodari, bubojedi, insekti, mokrice, pregljevi, puževi, stonoge,
pauci i gliste.
Mikrofloru čine bakterije, aktinomicete, gljive i alge. Broj bakterija u tlu
je ogroman, posebno ako je ono plodno. Bakterije obuhvataju više od
70% svih živih organizama u tlu. U jednom gramu ih može biti i više od
dvije milijarde. Većina je korisnih bakterija, a manjina je patogenih. Npr.
bakterije truhljenja, bez kojih ne bi bio moguć kružni tok materije u
prirodi. Neke bakterijske vrste učestvuju u fiksaciji azota iz atmosfere.
Dijele se na heterotrofne i autotrofne.
Aktinomicete čine prelaznu grupu između bakterija i gljiva. One su
uglavnom aerobne (žive u prisustvu kisika). Imaju važnu ulogu u
razlaganju organskih materija pri čemu se oslobađaju hranljivi elementi.
Poseban značaj imaju u kruženju azota u tlu koje bi bez njih duže vrijeme
ostao u nepristupačnom obliku, van domašaja viših biljaka. Osim toga
one u tlu luče i antibiotike.
Ranije se prvenstveni značaj za biohemijske procese u tlu pripisivao
bakterijama, dok je značaj gljiva bio zanemaren. Danas se zna da je uloga
gljiva u kruženju materije veoma velika, jer izlučuju enzime koji su tijesno
vezani sa ostalim biljkama i stvaraju zajednice koje se nazivaju simbioza.
Razgranati miceliji doprinose poroznosti tla. Učestvuju u izgradnji
humusa. Gljive utiču na strukturu tla (obezbeđuju njegovu stabilnost),
usvajanje mineralnog azota, razlaganje organskih materija, obrazovanje
humusa i djeluju na druge mikroorganizme.
Alge su organizmi koji vrše fotosintezu pa su zbog toga najviše
raspoređene na površini tla. Voda je za njih izuzetno važna pa ih najviše
ima u vlažnim tlima. Skoro sve alge u tlu su mikroskopske, a najviše ima
modrozelenih i zelenih algi.
Za procese u tlu u mikrofauni su najvažnije valjkasti crvi (nematode) i
praživotinje. Broj nematoda može da bude i nekoliko milijardi na 1 ha.
Protozoe, najprostija živa forma, insekti kao i neki drugi organizmi
učestvuju u fizičkoj i hemijskoj transformaciji tla i stvaranju humusa.

Izuzetno važni organizmi su kišne i ostale vrste glisti. Na površini od
jednog hektara može ih biti i nekoliko miliona. U okviru hektara kišne
gliste prerade oko osamdeset tona zemlje za godinu dana. Gliste su
značajne jer miješaju tlo, čine ga rastresitim, a hodnicima koje buše kroz
zemlju omogućavaju prodiranje vazduha. Pored ovih čisto mehaničkih
efekata, gliste obogaćuju tlo mikroelementima, fosforom, magnezijem,
azotom itd. Broj glista je u direktnoj proporciji sa plodnošću tla. Biološki
zdravo tlo je sposobno da pruži razvoj zdravih biljaka i mora posjedovati
bogatu floru i faunu tla. Metodama biodinamičke poljoprivrede to se
postiže u potpunosti. Savremena agrohemija, međutim, ima razorno
dejstvo na mnoge mikro i makro organizme i time uveliko narušava
prijeko potrebnu ravnotežu.
Hemijske osobine tla
Hemijske osobine tla odnose se na čvrsti dio i na rastvor tla. Ukupan

hemijski sastav tla zavisi od hemijskog sastava svih sfera (hidrosfere,
atmosfere, biosfere). Prosječan elementarni sastav tla se razlikuje od
sastava litosfere jer je promjena količine pojedinih elemenata u direktnoj
zavisnosti od njihovog ponašanja u procesima raspadanja i pedogeneze.
Neki osnovni elementi npr. (Al, Fe, Ca, K, Na, Mg) se nalaze u tlu u znatno
manjim količinama nego u litosferi. U tlu se nalaze gotovo svi elementi iz
periodnog sistema pri čemu se većina njih nalazi u vrlo malim količinama
što je prikazano u tabeli 8.3. Tu spadaju elementi nemetali- C, N, O ,H, S,
P, Si i Cl i metali- Na, K, Ca, Mg, Al, Fe i Mn. U tlu su prisutni gotovo svi
elementi periodnog sistema, ali u različitim količinama (makroelementi i
mikroelementi), kao i njihova jedinjenja - soli.
Svi elementi se nalaze u slobodnom i elementarnom stanju kao i u
različitim hemijskim jedinjenjima. Najveći značaj za život biljaka imaju soli
kalija, kalcija, magnezija i željeza, ugljena kiselina, kao i azotna, fosforna i
sumporna jedinjenja. Svi navedeni elementi, izuzev ugljika i azota, potiču
i nalaze se u sastavu mineralnog dijela tla. Ugljik i azot ne potiču iz
litosfere (geološkog supstrata) i u sastav čvrste faze tla su uključeni u
procesu pedogeneze, ugradnjom u živi svijet i organsku materiju tla.
Hemijski elementi, iz ukupnog elementarnog sastava tla, u tlu kao
polifaznom sistemu nalaze se u različitim i promjenljivim oblicima, koji
određuju njihovu pristupačnost.

Tabela 8.3. Prosječan hemijski sastav čvrste faze tla u procentima
Element % Element %
Kisik 49 Mangan 0,08
Silicij 33 Cink 0,005
Aluminij 7,1 Bakar 0,002
Željezo 3,7 Bor 0,001
Ugljik 2,0 Kobalt 0,000 8
Kalcij 1,3 Molibden 0,0003
Kalij 1,3 Titan 0,46
Natrij 0,6 Barij 0,05
Magnezij 0,6 Stroncij 0,03
Nitrogen 0,1 Fluor 0,02
Fosfor 0,08 Hlor 0,01
Sumpor 0,08 Vanadij 0,01
Kisik ima ključnu ulogu u izgradnji stijena, u njihovom raspadanju kao i u

izgradnji živog svijeta.
Silicij je sastavni dio najrasprostranjenijeg minerala u Zemljinoj kori-
silikata, učestvuje u izgradnji čvrstih dijelova skeleta.
Aluminij učestvuje u izgradnji alumosilikata ali i drugih minerala litosfere.
Vezan je za silicij kod primarnih minerala.
Željezo se nalazi u mineralima (silikati, oksidi, hidroksidi itd.) Veza sa
silicijem nije čvrsta kao što je veza Si-Al, pa se njegovi minerali lako
oksidiraju i hidratišu.
Kalcij i magnezij nastaju iz primarnih minerala, a u sekundarne minerale
dospijevaju kroz procese raspadanja. Imaju važnu ulogu u pedološkim i
biohemijskim procesima.
Kalij i natrij su sastavni dijelovi alumosilikata (feldspata i feldspatoida), a
nastaju njihovim raspadanjem. Kalijeve soli imaju veliki značaj u
poljoprivredi, a natrijeve soli utiču na osobine tla.
Vodik se u litosferi nalazi u sastavu hidratisanih minerala, a sa kisikom
učestvuje u hemijskim procesima, a naročito u organskom svijetu.
Mineralna materija tla

Oko 45% tla čini mineralna materija. Mineralni dio tla dijeli se na:
primarne minerale, sekundarne minerale i nerastvorljiva mineralna
jedinjenja. Primarni minerali koji su vezani za magmatske i metamorfne
stijene koje pod uticajem fizičkih, a manje hemijskih faktora, se raspadaju
do različitih frakcija: praha, pijeska, šljunka ili krupnijeg skeleta, bez
mijenjanja hemijskog sastava prisutnih minerala. Najrasprostranjeniji
primarni minerali su oni koji sadrže silicij i kisik npr. Kvarc, feldspati,
liskuni, amfiboli i pirokseni. Primarni minerali nisu postojani, podliježu
postepenom razlaganju. Najvažniji faktori hemijskog razlaganja u tlu su
voda, prisustvo kisika i organske kiseline. Osnovne reakcije pri hemijskom
razlaganju minerala su: hidratacija, hidroliza, rastvaranje i oksido-
redukcija. Raspadom primarnih minerala nastaju sekundarni minerali,
različiti po građi i strukturi.
Sekundarni minerali nastaju iz primarnih pod utjecajem fizičkih,
hemijskih i bioloških faktora i čine veći i najvažniji dio mineralne tvari
čvrste faze a nazivaju se minerali gline sa visokim stepenom disperziteta
u obliku veoma sitnih čestica ( ispod 0,002 mm). Po hemijskom sastavu
minerali gline su alumo ili alumo Fe i Mg silikati. Najrasprostranjeniji
sekundarni minerali gline su: kaolinit, montmorionit i hidratisani liskuni-
iliti.
Nerastvorljiva mineralna jedinjenja čine karbonati kalcija i magnezija,
željeza i aluminija.
Hemijska analiza tla može dati ne samo podatke o hemijskom sastavu tla
već i o fiziološkoj dostupnosti nutrijenata koji utiču na mobilnost
mikroelemenata i njihove dostupnosti biljkama. Hemijski sastav tla
pokazuje ukupnu količinu nekog elementa u tlu i u kojem se obliku
pojedini elementi nalaze. U tabeli 8.4. je dat hemijski sastav minerala
gline koji varira između pojedinih minerala, ali takođe i dijelom kod istog
tipa minerala.
Koloidi gline su veoma značajni za plodnost tla, neki ih upoređuju sa
značajom proteina u živom svijetu. Pod koloidima se podrazumijevaju
čestice tla koje se ne mogu uočiti običnim mikroskopom, odnosno čiji je
dijametar manji od 0,1 mikrometara. Ove čestice usljed svoje ogromne
površine posjeduju sposobnost adsorpcije i supstitucije iona i molekula iz
rastvora.
Koloidna frakcija, kao i tlo u cjelini, se sastoji iz organskog i mineralnog
dijela.

Organske materije tla (huminske kiseline, fulvinske kiseline i humini)
imaju visok stepen disperznosti, tj. manje su od jednog mikrometra.
Mineralni dio, koji obično preovladava u sastavu koloida tla, u stvari se
sastoji iz sekundarnih minerala, koji imaju kristalnu građu (sastoje se od
O, Si i Al) i iz amorfnih materija.
Tabela 8.4. Hemijski sastav ( % m/m) minerala gline

Minerali SiO2 Al2O3 Fe2O3 TiO2 CaO MgO K2O Na2O
gline
Kaolinit 45-48 38-40 0-0,2 0-0,3 - - - -
Smektit 42-55 0-28 0-30 0-0,5 0-3 0-2,5 0-0,5 0-3
Ilit 50-60 18-31 2-5 0-0,8 0-2 1-4 4-7 0-1

Vermikulit 33-37 7-18 3-12 0-0,6 0-2 20-28 0-1 0-1
Hlorit 22-25 12-24 0-15 - 0-2 12-34 0-1 0-1
U koloidnoj frakciji karbonatnog tla nalazi se u većoj ili manjoj količini

kalcijev karbonat. Amorfne materije koloidne frakcije čine hidroksidi
željeza, aluminija, silicija, a takođe i produkti njihovog međusobnog
sjedinjavanja (alofani). Povećanjem disperziteta ili usitnjenosti povećava
se aktivnost čestica, tj. ukupna aktivna površina koloida. Iz Tabele 8.5. se
može vidjeti odnos veličine čestica i njihove površine.
Tabela 8.5. Odnos veličine čestica i njihove površine

Promjer čestica Oznaka čestice Ukupna površina 1g
(mm) tla (cm3)
2-0,2 Krupni pijesak 21
0,2-0,02 Sitni pijesak 210
0,02-0,002 Prah 2100
< 0,002 Glina 23000
Glinena ili koloidna frakcija predstavlja najaktivniji dio čvrste faze tla, te
će od prisustva ove frakcije u velikoj mjeri zavisiti i fizičko-hemijska
svojstva tla. Sposobnost adsorpcije iona i molekula je jedna od najvažnijih
osobina koloida tla. Adsorpcija je sposobnost koloidnih čestica
negativnog naboja da na svoju površinu fizičko-hemijskim silama vežu
katione iz rastvora tla u takvom obliku da su oni biljci pristupačni, a mogu
se u ekvivalentnim količinama zamjenjivati s katjonima iz rastvora tla.
Količina adsorbovanih iona u tlu zavisi od vrste koloida, njihovoj količini,
odnosno od broja negativnog električnog naelektrisanja.
Potrebno je spomenuti i supstituciju, tj. izmjenu jednih iona sa drugim
ionima u difuznom sloju. Kationi se adsorbuju i zamjenjuju u hemijski
ekvivalentnom omjeru. Adsorpcija aniona u tlu je još i danas nedovoljno
proučena. Glavni nosioci pozitivno naelektrisanih koloida u kiseloj sredini
su Al i Fe-hidroksidi. Vezivanje aniona na površini pozitivno naelektrisanih
koloida vrši se istim mehanizmom kao što se i kationi vezuju za negativno
naelektrisane koloide.
Organska materija tla
Organska materija, kao dio čvrste faze tla, predstavlja specifičnu osobinu
po kojoj se sloj pedosfere u Zemljinoj kori razlikuje od geološkog
supstrata. Organska materija u tlu je ključna osobina kvaliteta tla kao i
kvaliteta okoline. Iako u tlu ima samo oko 5% organske materije, ona
znatno utiče na mnoge hemijske, biološke i fizičke karakteristike tla.
Organska materija u tlu nastaje od izumrlih dijelova biljaka, zemljišne
faune i plazme mikroorganizama.
Faktori koji regulišu funkcionisanje organske materije u tlu se odnose na
količinu organske materije u tlu koja utiče na makroorgansku strukturu i
na odnos između organske materije i agregata tla .
Frakcije organske materije mogu se podijeliti u tri funkcionalne grupe:
prva, koja uglavnom najdinamičnija i direktno vezana za biološku
aktivnost, druga, srednje dinamična vezana za fizičku aktivnost i treća
koja je najdugotrajnija i uglavnom je vezana za hemijsku aktivnost.
Osobine tla zavise od količine i vrste organske materije
Organska materija ima veoma važnu ulogu u hemiji tla:
1. Izvor je ugljika i energije za razvoj mikroorganizama tla,
2. Učestvuje u naknadnim procesima sinteze humusa,
3. Učestvuje u procesima raspadanja mineralnog dijela tla, minerala
tla i teže rastvorljivih jedinjenja do mobilnih formi biljne hrane,
4. Predstavlja izvor biljne hrane ( N, P, S i dr.) poslije svoje
mineralizacije,
5. Utiče na pufernost tla, posebno proteini

6. Učestvuje u premještanju nekih elemenata po profilu tla,
7. Učestvuje u obrazovanju strukture tla
Organsku materiju čine huminska i biohemijska jedinjenja. Huminske

materije se dijele u zavisnosti od njihove rastvorljivosti na- huminske
kiseline, koje su rastvorljive u bazama, ali ne i u kiselinama, fulvinske
kiseline, koje su rastvorljive i u kiselinama i u bazama humine, koji su
nerastvorljivi. Biohemijskia jedinjenja koja ulaze u sastav organske
materije su organske kiseline, proteini, polisaharidi, šećeri i lipidi.
U toku transformacije organskih ostataka, neki međuprodukti stupaju u
sekundarnu sintezu gradeći visokomolekularne organske materije
specifičnog karaktera koje se nazivaju huminskim materijama. Huminske
materije su po svome karakteru pretežno visokomolekularne kiseline, a
one se uvijek nalaze u smješi sa niskomolekularnim međuproduktima
razlaganja. Ta smjesa, u kojoj prave huminske materije specifičnog
karaktera čine 80 – 90 %, a prostija organska jedinjenja 10 – 15 % naziva
se humusom. Humus, tamno obojena komponenta nastala u završnoj fazi
razlaganja je relativno stabilan produkt razgradnje. I organska materija i
humus predstavljaju rezervoar nutrijenata za biljke, tj. pomoć tlu u
izgradnji njegove strukture. Dakle, humus je specifična organska
materija, tamne boje nastala procesima humifikacije tj. razgradnje
izvorne organske materije hemijskim i mikrobiološkim putem i sinteze
novih kompleksnih organskih materija.
Postoje različiti tipovi humusa, koji su nastali humifikacijom biljnih i
životinjskih ostataka u tlu. Pod humifikacijom se podrazumijeva proces
sinteze novih komponenata od produkata razlaganja. Za vrijeme
humifikacije neki sastojci se lakše razlažu i potpuno oksidišu, odnosno
mineralizuju i gube se kao voda, ugljikov dioksid i drugi gasovi i elementi
pepela . Elementarni sastav humusa je prikazan je u tabeli 8.5.
Humus se ne može iskazati nikakvom jedinstvenom hemijskom
formulom, zato jer se sastoji iz čitavog niza materija koje su u različitim
uslovima različite. Sastav humusa je vrlo heterogen, što zavisi i od
stepena razgradnje biljnih i životinjskih ostataka, kao i od stepena sinteze
novih jedinjenja sa karakterističnom tamnom bojom.
Tabela 8.5 Elementarni sastav humusa (% m/m)

Supstanca Maseni udio na bazi suhe materije
C H O N
Fulvinske kiseline 44 – 49 3,5 – 5 44 – 49 2–4

Huminske kiseline 52 – 62 3 – 5,5 30 - 33 3,5 – 5
Humus je jedan od glavnih generatora kvaliteta i plodnosti tla. Tlo

siromašno organskom tvari je loše strukture, sklono zbijanju i stvaranju
pokorice, te malog kapaciteta za vodu i zrak. Tla koja su obogaćena
organskom tvari su bolje strukture, lakše se obrađuju te im je poboljšana
pristupačnost biljnih hranjiva. Proces nastajanja humusa je vrlo složen.
Humus nastaje humifikacijom organske tvari u tlu uz aktivno sudjelovanje
mikroorganizama tla pri čemu antropogeni faktori ( nepravilna primjena
mineralnih đubriva) mogu biti vrlo značajan limitirajući faktor. U
hemijskom smislu, humus se sastoji od tri grupe visokomolekularnih
organskih spojeva: huminske i fulvinske kiseline, te humina.
To su kako je već naglašeno spojevi visoke molekulske mase,
nerastvorljiivi u vodi,rastvorivi u bazama, a djelomično taložni u kiselini.
Sinteza humusnih kiselina većih molekula odvija se u aerobnim uslovima
pri neutralnoj do slabo alkalnoj reakciji sredine koja sadrži dosta
nitrogena, dok se u anaerobnim tlima sa kiselom reakcijom sredine i
malo nitrogena sintetiziraju se humusne kiseline manje molekularne
mase, jer je u ovim uslovima spriječena veća kondenzacija i
polimerizacija. Humus je kao oblik organske tvari mnogo stabilniji i
otporniji na djelovanje nego ostale svježe organske tvari iz tla.
Huminske kiseline se ne mogu klasificirati kao đubrivo, jer ne služe
direktno kao izvor hranjiva za biljku, već prednosti njihove primjene
uključuju sljedeće koristi za tlo i biljku:
- Poboljšavaju strukturu i teksturu tla. Vežu dijelove gline i praha u
veće strukturne agregate pri čemu se poboljšava vodopropusnost
i zračnost glinastog tla. Mogu vezati 5-10 puta više vode nego
minerali gline i na taj način povećati kapacitet upijanja tla. Ta je
osobina važna kod svih vrsta tala, a posebno važnu ulogu ima u
pjeskovitim tlima.
- Osiguravajući da su u tlu povoljni vodovazdušni odnosi indirektno
utiču na povećavanje otpornosti biljaka na sušu čime je spriječen
stres biljaka od suša i visokih temperatura.
- Spriječavaju nakupljanje soli u tlu.
- Zahvaljujući visokom udjelu karboksilnih grupa huminske kiseline
imaju visok kapacitet vezanja za katione čime doprinose razmjeni
kationa u tlu, stabilizaciji tla, stvaranju glineno-humusnih
kompleksa te inaktivaciji teških metala.

- Zbog ionske izmjene i formiranja organsko-metalnih kompleksa
osiguravaju da se razgrađuju i oslobađaju hranjiva vezana u
nepristupačne oblike. Pretvaranjem oslobođenih metalnih iona u
organski oblik osigurava se apsorpcija putem korijena.
- Maksimiziraju mogućnost apsorpcije biljci esencijalnih
nutrijenata kao što su azot, fosfor, kalij, željezo, cink i elementi u
tragovima.
- Pomažu zdrav razvoj korijena poboljšavajući otpornost korijena
na bolesti, te stimulirajući razvoj korijenovih dlačica.
- Ubrzavaju podjelu stanica, a time i rast i razvoj biljke.
- Ubrzavaju klijanje sjemena.
- Pružaju stimulativni efekt za razvoj i razmnožavanje korisnih
mikroorganizama tla povećavajući njihovu količinu i njihovu
aktivnost.
Optimalan nivo humusa u tlu zavisi o tipu tla, ambijentalnih faktora i

zahtijeva usijeva, odnosno od sistema biljne proizvodnje. Za to nema
nikakva recepta, pa je optimalan nivo s obzirom na sadržaj humusa
jedanput niži, a drugi put viši. On u prosjeku ipak nije apsolutno visok i
kreće se za oranična ilovasta tla između 2-3 %.
Na osnovu količine humusa ocjenjuje se humoznost tla (Gračanin) na:
- Vrlo slaba humozna tla < 1 %,
- Vrlo jako humozna tla > 10 %,
- Ekstremno humozna tla < 30% i
- Tresetna tla > 30%.
Za tla siromašna humusom neophodno je vršiti regulaciju kvaliteta tla. U

tu svrhu se primjenjuje često organski regulator tla, izuzetno bogat
huminskim i fulvo kiselinama, čijom primjenom se značajno poboljšava
kvalitet tla i prinosi.
Huminske supstance sa abiotičkim karakterisitikama predstavljaju
najvažniji dio organske materije u tlu, i sa kvalitativnog i sa kvantitativnog
aspekta. Promjena u kvantitetu i kvalitetu organske materije u tlu tj.
promjena odnosa huminske/fulvinske kiseline može biti indikacija
degradivnih procesa u tlu.
Sadržaj i kvalitet humusa i njegovih materija u krajnjem produktu ovih
procesa, može se smatrati važnim indikatorom za zrelost i stabilnost
organske materije, posebno za uspješnu primjenu u poljoprivredne svrhe.
Humus je frakcija organske materije koja je najodgovornija za razmjenu
katjona sa mineralima gline. Fulvinske kiseline su niskomolekularne,

dosta jake organske kiseline. One su frakcije humusa koje su rastvorljive
kod svih pH vrijednosti vode. Boja im se kreće od slabo žute do tamno
žute. Model fulvinske kiseline je prikazan na slici 8.5.
Slika 8.5. Model strukture fulvinske kiseline
Vrlo su jaki faktori destrukcije kiselinskog dijela tla. U tlu se fulvinske

kiseline nalaze sa oksidima željeza i aluminija. Zbog svoje kiselosti i
rastvorljivosti u vodi imaju izrazito negativan i destruktivan uticaj na tlo.
Vodeni rastvor fulvinskih kiselina ima pH 2.6 – 2.8 i djeluje agresivno na
mineralni dio tla, a pošto su soli koje u toj reakciji nastaju rastvorljive,
omogućena je njihova velika pokretljivost i nesmetano odvijanje ovih
destruktivnih procesa .
Huminske kiseline su frakcija humusa koje nisu rastvorljive u vodi kod
kiselih uslova (pH < 2), ali su rastvorljive kod viših pH vrijednosti. Boja im
se kreće od tamno smeđe do crne. Elementarni sastav huminskih kiselina
najčešće varira u sljedećim granicama: C (49 – 62 %), O( 30 – 48 %), H ( 3
– 6 %), N( 2 – 6 %).
To su visokomolekularne organske kiseline s relativnom molekulskom
masom od 1000 – 30 000 i dimenzijama molekula od 6 – 8 nm .
Struktura huminske kiseline, prikazana na slici 8.6., sadrži tri fenolne OH
grupe, strukturu kinona, azot i kisik kao jedinice mosta i COOH grupe
različito raspoređene na aromatskim prstenovima.

šećer
• pri Peptidna skupina
Slika 8.6. Hipotetski model strukture huminske kiseline

Karakteristika huminskih kiselina je i velika aktivna površina i kapacitet
adsorpcije nekoliko puta veći od najaktivnijih glina. Huminske kiseline su
organske kiseline složenog sastava s četiri karboksilne grupe i
najkvalitetnija su frakcija humusa, što je veoma povoljno za tlo. One su
bogate nitrogenom i otporne su na razgradnju. Huminske kiseline
pokazuju svojstva karakteristična za koloidne rastvore, što se može
pripisati krupnoći njihovih molekula. To znači da ove kiseline podliježu
koagulaciji pod uticajem elektrolita i da imaju sposobnost adsorpcije.
Huminske kiseline imaju karakter hidrofilnih koloida, a pri koagulaciji,
njihov hidrofilni omotač se smanjuje. Osjetljivost ovih koloida prema
koagulaciji zavisi od stepena kondenzacije.
Humini čine dio frakcije humusa koji je nerastvorljiv u vodi, kiselinama i
bazama (NaOH i NH4OH). Priroda humina nije dovoljno proučena ali je
očigledno da se u tom nerastvorenom ostatku nalazi više različitih
materija.
Humini se stvaraju u tlima kod približno neutralne pH reakcije i kod
periodično redukcionih uslova, i tada uvijek sadrže i željezo. Humus je
najznačajniji dio tla koji utiče na plodnost. Zato je humus u
poljoprivrednoj praksi predmet najveće pažnje i osobite brige. Humus
djeluje na fizičke, hemijske i biološke osobine tla. Prednost tla koja su
bogata organskom materijom i humusom je mnogostruka. To uključuje
sljedeće: brzo raspadanje ostataka biljaka, granulaciju tla u vodeno –
stabilne agregate, smanjeno stvaranje kore i busenja, poboljšanu
unutarnju drenažu tla, bolju vodenu infiltraciju, kao i povećan kapacitet
zadržavanja vode i nutrijenata.
Prema funkciji, humus se dijeli na:
- hranjivi humus, to su sve veoma rastvorljive materije u humusu, koje
lako podliježu mikrobiološkoj razgradnji. U ovom procesu humus se

mineralizuje i na taj način hranjive materije postaju pristupačne
biljkama;
- trajni humus je onaj dio humusa koji se teže rastvara, otporan je a
sastoji se iz humusnih kiselina i lignina. Ovaj dio humusa naročito
utiče na fizičke osobine tla i učestvuje u procesima adsorpcije.
Poboljšanje fizičke strukure tla omogućava njegovu lakšu obradu, zatim

povećava kapacitet zadržavanja vode, smanjuje eroziju, poboljšava rast i
žetvu poljoprivrednih kultura, kao i bolji rast korijena biljaka. Humus
poboljšava fizičke osobine tla na način da glinovita tla čini rastresitim i
propustljivim za vodu, a kod pjeskovitih tala povećava kapacitet za vodu i
smanjuje vodopropusnost. Humus utiče i kao lijepak (cementna materija)
na stvaranje strukturnih agregata tzv. makroagregata. Svojom tamnom
bojom pomaže bolje zagrijavanje tla, tj. poboljšava njegov toplotni režim.
Osim toga smanjuje djelovanje erozije i oštećenja tla.
U hemijskom pogledu humus ima ulogu u regulisanju režima hranljivih
materija. Usljed velikog kapaciteta adsorpcije, humus vezuje znatne
količine katjona i na taj način ih čuva od ispiranja. 20 do 70 % izmjene
kationa mnogih tala je posljedica koloidnih osobina humusnih supstanci.
Humus ima dva do tri puta veći kapacitet adsorpcije nego najbolji
minerali gline, 300 do 1400 mekv/100 g humusa. Humus je odgovoran za
međureakcije kao što su reakcije elektrostatske adsorpcije, reakcije
kompleksiranja, helatiranja, stvaranja mostova između vode i metala, te
fizičke, hemijske i biološke osobine tla. Stabilnost organske materije
protiv razlaganja i akumulacije u tlu je posljedica formiranja organo-
glinenih kompleksa ili helata putem mostova između vode i metala.
Rastvor tla
Rastvor tla (zemljišni rastvor) predstavlja tečnu fazu tla i to je

najdinamičniji i veoma aktivni dio tla. U njemu se vrše procesi razgradnje
i sinteze organskih materija, minerala gline i obrazovanja organo-
mineralnih jedinjenja. U isto vrijeme rastvor tla predstavlja i izvor
hranjivih materija za biljke.
Padavine ne dospijevaju u tlo kao čista voda, već kao rastvor različitih
gasova, soli i drugih materija koje voda rastvara prolazeći kroz atmosferu.
U dodiru padavina sa čvrstom i gasovitom fazom tla, tlo se još više
obogaćuje sa rastvorenim materijama, pa stoga u tlu nikad nema čiste

vode, već rastvori različitih koncentracija i sastava. Mineralne materije u
rastvoru tla se nalaze u obliku iona, aniona i kationa, koje apsorpcione
ćelije korjena mogu direktno usvojiti. Izvori soli u rastvoru tla su :
minerali, adsorpitvni kompleks, organska i mineralna đubriva, kao i ioni
oslobođeni u procesu mineralizacije ostataka biljaka, životinja i
mikroorganizama. Hranljivih elemenata u tlu rastvora ima mnogo manje
nego u čvrstoj fazi tla, ali elementi rastvora tla su direktno pristupačni
biljkama.
Koncentacija i rastvor tla su veoma promjenljivi i zavise od temperature
tla, vlažnosti tla, aeracije tla, pH-tla i mikrobiološke aktivnosti tla.
Najvažniji elementi zemljišnog rastvora su azot, fosfor, kalij, kalcij,
magnezij i natrij koji predstavljaju važne makronutrijente.
Azot
Azot ima najznačajniju ulogu za život biljaka. Bjelančevinaste tvari koje

sadrže 16-18% azota čine glavni dio protoplazme žive ćelije i predstavljaju
materijalnu osnovu života. Prisustvo azota u zemljištu povezano je sa
životnom aktivnošću organizama. Azot se u tlu nalazi obliku organskih i
neorganskih spojeva. Organski oblik azota se nalazi najviše u humusu, a
zatim aminokiselinama, bjelančevinama, amidima, itd. Prosječna količina
azota u pedosferi iznosi 0,1 %,a najveći dio se nalazi u organskom dijelu
tla i to u humusu.
Biljke koriste neorganski azot ( NH4+, NO3- i NO2- ). Količina ukupnog azota
u tlu zavisi od sljedećih faktora: klime, vegetacije, topografije, matične
stijene i starosti tla. Mineralna i organska đubriva unjeta u tlo utiču na
sadržaj azota u njemu.
Fosfor
U tlu fosfor se nalazi u granicama 0,03-0,20 % . Osnovni izvor fosfata je

mineral apatit (Ca5(PO4)3xF). Zemljišni fosfati slabo su rastvorljiivi pa je
koncentracija fosfora u zemljišnim rastvorima vrlo niska. Biljke uzimaju
fosfor iz rastvora i ugrađuju ga u svoja tkiva; ulazi u sastav
nukleoproteida i drugih organskih spojeva koji s ostacima biljaka ponovo
ulaze u tlo. Organski fosfor u tlu je zastupljen s 20-80% u odnosu na
ukupni fosfor tla. U organska jedinjenja spadaju nukleinske kiseline i
nukleoproteidi, fosfatidi, šećerofosfati i dr. U procesu mineralizacije
oslobađa se fosforna kiselina koja se veže na katione kalcija, magnezija,

željeza i aluminija ili se adsorbira u mineralnim koloidima tla. Ishrana
biljaka vrši se iz mineralnih jedinjenja fosfora.
Oblici fosfora u tlu zavise od pH tla. Kod pH= 6, oko 90 % jona prisutno je
kao H2PO4-, a oko 10 % kao HPO 42- joni. Kod pH=8 ovaj odnos je obrnut, a
PO43- joni imaju veću zastupljenost tek iznad pH 9,5.
Faktori koji utiču na pristupačnost fosfora su:
- pH tla ,
- visoki sadržaj fosfora,
- sadržaj vlage u tlu,
- sadržaj organske materije i
- sadržaj slobodnih seskvioksida.
Kalij
Sadržaj ukupnog kalija u tlu je od 0,05 % u pjeskovitim tlima te do 4 % u

teškim glinovitim tlima. Ukupnu količinu kalija u tlu određuje količina
minerala kalija u matičnom supstratu, zbog toga se tla iste strukture
razlikuju po sadržaju kalija. U tlu se nalazi u sljedećem obliku :
- u rastvoru tla,
- adsorbovan na koloidnoj čestici tla,
- fiksiran unutar kristalne rešetke minerala gline,
- fiksirani kalij
Fiksacija kalija zavisi od:

- prirode koloida tla, jer sposobnost koloida da vežu kalij varira. Grupa
minerala sa tipom rešetke 1:1 kao što je kaolinit, veže malo kalija, dok
minerali tipa 2:1 kao što su vermikulit i ilit fiksiraju kalij u značajnoj
mjeri zbog negativno nabijenih slojeva kristala,
- procesa vlaženja i sušenja, kao i procesi smrzavanja i odmrzavanja tla
pokazuju vezivanje kalija u neizmjenjive forme, kao i njegovo otapanje
u rastvor,
- prisustva suvišnog kreča, jer povećanjem pH dolazi do oslobađanja
vodika i hidroksida aluminijeva iona, ili se neutraliziraju što
omogućuje lakši pristup kalija površini koloida, gdje može biti fiksiran.
Kalcij

Kalcij je biogeni elemenat. Njegov sadržaj u tlu iznosi od 0,1 do 1,2% (1%
Ca odgovara 1,4 % CaO). U tlu se nalazi u formi kalcita (CaCO 3), dolomita
(CaMg(CO3)2), u formi sulfatnog gipsa (CaSO 4x2H2O), dok je kalcijev ion
obično u izmjenjivoj formi. Kalcij nastaje iz stijena i minerala koji
predstavljaju matični supstrat za obrazovanje tla i zbog toga se javljaju
razlike u sadržaju kalcija u različitim tipovima tla. Drugi izvor kalcija u tlu
je organska materija, koja podliježe procesu mineralizacije i pri tome se
izdvajaju kalcijevi ioni.Značajan izvor kalcija u tlu predstavljaju organska i
mineralna đubriva. CaCO3 je veoma rasprostranjen na zemljinoj površini,
a razlikuje se po čvrstoći i stupnju iskristaliziranosti.
Za biljke je kalcij teško pristupačan iz montmorilonitnih glina, a lakše iz
ilitnih, kaolinitnih glina i organske materije. Nedostatak kalcija može biti
usljed ispiranja, te fizičkih procesa u tlu. Međutim njegov gubitak se
nadoknađuje procesom kalcifikacije koja ujedno predstavlja i sredstvo za
popravku pH tla.
Magnezij
Magnezij je neophodan elemenat za biljke, a njegov sadržaj u tlu se kreće

u rasponu od 0,05 % (kod pjeskulja) do 0,5 % (kod glinuša). U tlu je teže
dostupan od kalcija, a dolazi u obliku neorganskih i organskih jedinjenja
kao i adsorbovan na koloidnoj čestici. Izvor magnezija u tlu su primarni i
sekundarni minerali, zatim organska materija a može poticati iz organskih
i mineralnih đubriva. Nedostatak magnezija je naročito izražen na kiselim
pjeskovitim tlima.
Tla bogata slobodnim ionima magnezija su fiziološki suha, jer ioni Mg 2+
vežu hidratacijom velike količine vode. Gubici magnezija iz tla se jednim
dijelom nadoknađuju đubrenjem nekim mineralnim đubrivima.
Natrij
Natrij je važan u ishrani životinja i ljudi, te za halofitne biljke. Sadržaj

ukupnog natrija u tlu je od 1 do 10 g/kg, a u rastvoru od 1 – 50 mg/L.
Stepen zasićenosti adsorptivnog kompleksa sa natrijem u normalnim
tlima iznosi 3 %. Slabo se veže i zbog toga se lako ispire iz tla. Joni natrija
u adsorptivnom kompleksu tla imaju izrazito negativan uticaj na tlo i to
prije svega zbog jake hidratacije. Pri ovom, oni stvaraju opnu molekula
vode koja sprečava kao barijera uticaj iona koagulatora. Zbog toga se u
tlima zasićenim natrijevim ionima koloidi nalaze u peptiziranom stanju.
Ovakva tla imaju loše fizičke osobine, u suhom stanju se zbijaju, a u

vlažnom prelaze u kašastu masu. Tla sa više od 7% natrijevih iona u
adsorpcijskom kompleksu označavaju se kao alkalna tla.
Adsorpivna sposobnost tla
Adsorptivna sposobnost (sorpciona sposobnost) tla je sposobnost tla da

adsorbuje razne čestice, tečne i gasovite supstance, da zadržava jone,
molekule i krupnije čestice u aktivnom sloju tla i time se spriječava
ispiranja u dublje slojeve tla. Proces adsorpcije obuhvata slijedeće
procese adsorpcije (privlačenje iona od strane adsorptivnog kompleksa),
desorpcije (izlazak adsorbovanih iona iz difuznog sloja adsorptivnog
kompleksa u rastvor), razmjene iona (između tla rastvora i difuznog
sloja), retencije(zadržavanje adsorbovanih iona u difuznom sloju koloidne
granul.
Adsorptivna sposobnost tla je veoma važna osobina tla i zahvaljujući ovoj
osobini smanjeno je ispiranje materija iz tla, a što je od velikog značaja za
ishranu biljaka i osobine tla. Postoje sljedeći oblici adsorpcije: mehanička,
fizička, fizičko-hemijska, hemijska i biološka.
Mehanička adsorpcija -osobina tla da mehanički zadržava u porama tla
koloidne čestice (mineralne i organske), sitnije i krupnije dijelove
ostataka organske materije, alge i druge materije koje voda nosi pri
svom kretanju u dublje slojeve. Ova osobina tla je vezana sa poroznošću
tla, pri čemu je zadržavanje čestica jače izraženo ukoliko tlo sadrži manje
krupnih a više sitnih pora;
Fizička adsorpcija –privlačenje i zadržavanje na površini koloidnih čestica
i drugih čestica koje posjeduju površinsku energiju, molekula gasova i u
vodi nerastvorljivih materija, pa i mikroorganizama. Fizička adsorpcija
zavisi od ukupne površine tla, odnosno od dimenzija čestica tla. Ako u tlu
ima više sitnijih čestica, to će površina biti veća a time i fizička adsorpcija;
Fizičko-hemijska adsorpcija (ili izmjenjiva) je sposobnost vezivanja iona
(aniona i kationa) iz spoljašnjeg rastvora za koloidne čestice, odnosno
adsorptivni kompleks tla. Suština ovog procesa sorpcije, odnosno
desorpcije, jeste u supstituciji ili zamjeni iona koloidne čestice-micele sa
ionima iz tla rastvora u ekvivalentnim količinama. Koloidi tla adsorbuju
ione rastvora tla pri čemu se istovremeno desorbuju u rastvor tla
ekvivalentne kolićine adsorbovanih iona. U tlu su najviše zastupljeni
negativni koloidi i oni adsorbuju katione, a pozitivni koloidi adsorbuju
anione. Koloidne čestice imaju električni naboj koji potječe od prisustva

iona na njihovoj površini. Sposobnost tla da zadržava izvjesnu količinu
kationa koji se mogu razmjenjivati naziva se kapacitet razmjene odnosno
adsorpcije. Izražava se u miliekvivalentima na 100 g tla. Veličina
kapaciteta adsorpcije zavisi od pH-vrijednosti rastvora kojim se određuje,
od sadržaja visokodisperznih čestica u tlu, hemijskom i mineralnom
sastavu koloida tla, te reakciji tla.
Kapacitet razmjene kationa(CEC) u tlu je mjera količine mjesta na
površini tla koja mogu privlačiti pozitivno naelektrisane jone (katjone) uz
pomoć elektrostatičkih sila. Kationi koji se vežu elektrostatički mogu se
lako razmjenjivati sa drugim kationima u rastvoru tla i na taj način biti
dostupni biljci. Prema tome, CEC je važan za održavanje adekvatne
količine pristupačnog Ca, Mg i K u tlu, i ako u tlu vladaju kiseli uslovi (pH <
5,5), onda i aluminij može biti prisutan kao kation za razmjenu.
Kapacitet izmjene katjona se izražava u jedinicama naboja po jedinici
mase tla. Dva različita ali numerički jednaka seta jedinica su u upotrebi:
meq/ 100 g (miliekvivalenti naboja po 100 g suhog tla) ili cmol/kg
(centimoli naboja po kg suhog tla). Kad se kombinuje sa drugim mjerama
plodnosti tla, CEC može biti dobar indikator kvaliteta i produktivnosti tla ).
Kationi se adsorbuju i zamjenjuju u hemijski ekvivalentnom omjeru.
Jedan mol naboja, kojeg daje 1 mol H +, K+ ili bilo kojeg drugog
jednovalentnog kationa, zamjenjuje 1/2 mola Ca2+, Mg2+ ili drugog
dvovalentnog kationa ili 1/3 mola Al3+, ili drugog trovalentnog kationa .
Najčešći kationi koji se nalaze na mjestima razmjene su: Ca 2+, Mg2+, H+,
Na+, K+ Al3+. Odnos ovih kationa varira u zavisnosti od pH, dodatka
đubriva, gubitaka tokom navodnjavanja. Razlike u kapacitetu razmjene
kationa se mogu pripisati razlikama u sadržaju organske materije.
Prolaz vode kroz tlo uzrokuje gubitak nekih kationa iz čvrste faze tj. dolazi
do zamjene sa drugim kationima. Jače adsorbovani kationi se kreću
sporije kroz tlo zbog njihovog otpora na razmjenu. Uopšteno, kapacitet
razmjene kationa zavisi od:
- teksture,
- pH,
- jačine adsorpcije, jaka adsorpcija- Al 3+> Ca2+ > Mg2+ > K+ = NH4+ > Na+
>H+ -slaba adsorpcija;
- relativne koncentracije kationa u rastvoru;
- jačine hidratacije iona (hidratiranosti katjonskog radijusa), tj. H + ion
se adsorbuje jače.
Kapacitet izmjene kationa predstavlja kapacitet glinene komponente u

tlu da adsorbuje i izmjenjuje katione. Negativna naelektrisanja privlače

pozitivno naelektrisane katione. Na taj način se formira sistem u tlu koji
se sastoji od čestica sa negativno naelektrisanim slojevima koje su
naelektrisane sa pozitivno naelektrisanim ionima, te se takav sistem
naziva električni dvojni sloj .
Kationi koji su elektrostatskim vezama vezani na površini čestica gline
mogu se zamjenjivati drugim kationima iz tla, te se odvija proces izmjene
kationa.
Vrijednost kationskog kapaciteta zavisi od sadržaja gline i sadržaja
organske materije. Što je veći sadržaj gline, to je veća i vrijednost CEC.
Kao što je ranije navedeno, adsorptivni kompleks tla predstavlja organo-
mineralne komponente vezane u zajednički kompleks.
Svako tlo može da adsorbuje određenu količinu raznih iona. Količina koju
ono može da veže, naziva se maksimalni kapacitet adsorpcije.
Prema veličini ove vrijednosti govori se o bogatstvu tla koloidima.
Kapacitet adsorpcije zavisi od osobina materije. Tako, na primjer,
organska materija ima vrlo visoki kapacitet adsorpcije u poređenju sa
mineralima gline.
Normalne vrijednosti za CEC u tlu se kreću od < 3 cmol/kg za pjeskovita
tla sa malim sadržajem organske materije pa do sve > 25 cmol/kg tla u tlu
koje ima veći sadržaj gline ili organske materije. Organska materija tla, sa
pH vrijednošću bliskoj neutralnoj, ima veći CEC nego u kiselim uslovima.
Kapacitet razmjene u tlu se može smanjiti putem acidifikacije ili
razlaganja organske materije. Obzirom da organska materija sadrži
humus, ona ima mnogo veći kapacitet izmjene kationa nego minerali
gline, kako je prikazano u tabeli 8.7.
Tabela 8.7. Kapacitet izmjene organskih i neorganskih koloida pri

pH= 7
Kapacitet izmjene katjona
Koloid
(CEC, cmol/kg)
Humus (organska frakcija) 300
Vermikulit 120
Smektit 90
Ilit 25
Kaolinit 5
Hidroksidni oksidi 3

Kapacitet adsorpcije zavisi od mehaničkog sastava tla. Glinovitija tla
imaju veći kapacitet što zavisi i od tipa minerala gline. U poljoprivredi se
vrednuju tla sa većim kapacitetom adsorpcije te je potrebno ovu
vrijednost povećati uz primjenu organske materije.
Važnost izmjene kationa u tlu se ogleda u sljedećem:
1. Plodnost tla - U prirodnim uslovima, H+, Ca2+, Mg2+, K+ i Mg2+
su najčešći kationi u tlu. Oni mogu zamjeniti jedni druge, što
zavisi od uslova. Kada su uslovi povoljni za prisustvo većih
količina protona, H+ zamjenjuje druge ione u kompleksu
razmjene, kao npr :
Tlo – Ca + 2H+  Tlo – 2H

Ca adsorbovani Ca slobodni H ioni adsorbovani H+ slobodni
2+ 2+ +
Ca 2+ioni
Primjena đubriva – Kada se đubriva dodaju u tlo, povećava se

plodnost i poboljšava rast biljaka. Glavni nutrijenti u
đubrivima su N, P, K, Fe, Cu, Zn i Mn. Ovi nutrijenti se
uglavnom oslobađaju razlaganjem đubriva u vodi tla. Nakon
oslobađanja, oni se adsorbuju ili zamjenjuju sa drugim
katjonima i na taj način utiču na rast biljaka. Međutim,
postoje uslovi kada đubrenje nema nikakvog uticaja na
kapacitet razmjene kationa u tlu, jer srednji i donji slojevi
pokazuju značajno smanjivanje ili povećavanje brzine
kapaciteta razmjene s povećanjem brzine dodavanja đubriva
u odnosu na gornje površinske slojeve gdje nema nikakvog
uticaja . Efekat đubrenja na donje slojeve tla se smatra
posljedicom niskog pH, što je rezultat rastvaranja i filtriranja
jedinjenja koji su izvori naboja od kojih zavisi pH. Međutim,
na kapacitet razmjene kationa u gornjem sloju tla, đubrenje
nema uticaja usljed smanjenja sadržaja oksida koji se
nadoknađuju povećavanjem sadržaja organske materije.
2. Uzimanje nutrijenata – Kationi razmjene se mogu opisati kao
skladišta za velike količine dostupnih nutrijenata za rast
biljaka. Korijeni biljaka dobijaju adsorbovane katione pomoću
sistema razmjene kationa. Međutim, razmjena kationa može
takođe da zavisi i od dubine sloja na kome se vrši proces
razmjene.

Adsorpcija aniona je vezana za pozitivno naelektrisane koloide tla a
osnovni nosioci pozitivnog naelektrisanja su Al i Fe-hidroksidi tla u kiseloj
sredini. Jača adsorpcija aniona je izražena je kod crvenice i kiselih tla.
Hemijska adsorpcija anioni rastvorenih soli spajaju se s kationima
rastvora tla stvarajući slabo rastvorljive soli koje se talože iz rastvora i na
taj način sprečavaju njihovo ispiranje iz tla.Hemijska adsorpcija se odvija
preko niza reakcija u kiselom i baznom tlu.Za adsorpciju anjona fosfatne
kiseline največi značaj ima hemijska adsorpcija.Fosforna kiselina sa dvo i
trovalentnim kationima grade nerastvorljive ili slabo-rastvorljive
soli.Hemijskoj adsorpciji najviše podliježu ioni fosforne kiseline (H 2PO4- i
HPO42-) i anion sulfatne kiseline (SO42-) obrazujući teško rastvorljive soli.
Anioni azota i hlorovodonične kiseline(NO 3- i Cl-) u tlu ne podliježu
hemijskoj adsorpciji .
Biološka adsorpcija sposobnost biljaka i mikroorganizama u tlu u procesu
životne aktivnosti da apsorbiraju(usvajaju) hranljive elemente iz rastvora
tla i adsorptivnog kompleksa tla.Mikroorganizmi tla za svoje potrebe
usvajaju pristupačne hranljive elemente iz tla (N,P,K,Ca i dr.)i na taj način
izgrađuju svoj organizam (mikrobna sinteza).Poslije izumiranja
mikroorganizama, dolazi do mineralizacije pomoću specifičnih grupa
mikroorganizama ( amonifikatori, nitrifikatori, sulfofikatori i dr) i dolazi
do oslobađanja hranljivih elemenata dostupnih za ishranu bilja.Biološka
adsorpcija ima veliki značaj za usvajanje NO3- iona.Prema tome biološka
adsorpcija je privremeni gubitak azota i drugih elemenata iz rastvora tla,
jer kao što je već napomenuto, mineralizacijom njihove plazme
oslobađaju se elementi u pristupačnim oblicima za biljke.
pH tla
pH tla je vrlo važna osobina, jer utiče na mnoge fizičko-hemijske procese

u tlu, a također i na životne funkcije biljaka i životinja.Usvajanje hranljivih
elemenata, intenzitet mikrobiološke aktivnosti u tlu, mineralizacija
organskih materija, razlaganje minerala tla i rastvorljivost teško-
rastvorljivih jedinjenja, koagulacija i peptizacija koloida, i drugi fizičko-
hemijski procesi zavise od kiselosti tla. Reakcija tla ima veliki uticaj na
efekat mineralnih i organskih materija unjetih u tlo. pH tla je indikacija
hemijskog stanja tla. Reakcija tla može biti kisela, neutralna i bazna a
zavisi od prirode usitnjene matične stijene, ali i od tipa vegetacije, npr.
krečnjačka tla - bazičnija (pH=8-9), silikatna tla – kiselija (pH=3-6),
serpentinitska tla – ultrabazična (pH > 9) i neutralna tla (pH=6-7).

U tlu se razlikuje reakcija tečne faze, koju uzrokuju prisutne u vodi
rastvorljive kiseline (naročito ugljične) i njihove soli, i reakcija čvrste faze,
koju uzrokuju adsorbovani vodik, aluminij, sastav adsorbovanih kationa i
prisustvo karbonata. Vodonikovi ioni mogu se naći u rastvoru tla
slobodno ili su vezani u adsorpcijskom kompleksu tla. Treba razlikovati
dva oblika kiselosti tla i to:
- aktivnu kiselost tla, koja je karakteristična za tečnu fazu tla i
- potencijalnu kiselost, koja je karakteristična za čvrstu fazu tla
Aktivna kiselost predstavlja reakciju tečne faze tla. Nju uslovljava

prisustvo kiselina ili hidrolitičkih kiselih soli u rastvoru tla. Na vrijednost
aktivne kiselosti u tlu u prvom redu utiče ugljična kiselina, koja se stalno
stvara u tlu i tako dovodi do povećanja kiselosti tla. Pored ugljične
kiseline, na vrijednost aktivne kiselosti djeluju i druge mineralne kiseline
kao sto su azotna, sumporna, fosforna. Različite organske kiseline
(formijatna, acetatna, oksalna, limunska, humusne kiseline idr.) koje se
stvaraju u procesu razgradnje organske materije, djeluju na vrijednost
ove kiselosti. Tu naročito aktivno djeluju fulvinske kiseline. Alkalnost tla
nastala pod uticajem CaCO3 ne može biti veća od pH 8,5. Ako je reakcija
nekog tla veća od 8,5 onda to ukazuje da su u tlu prisutni drugi karbonati,
u prvom redu Na2CO3. Naročito alkalnu reakciju imaju tzv. slana tla
(slatine), te posebno ona koja sadrže dosta Na 2CO3 te se pH tada kreće
između 8,5 i 11,6.
Na tlima kod kojih se reakcija kreće preko pH 9,0 dolazi do pogoršanja
hidro-fizičkih osobina, promjene strukture, povećava se migracija koloida.
Sa povećanjem kiselosti dolazi do pogoršanja fizičkih osobina tla, ispiranja
hranjivih materija, nepovoljnog djelovanja na rad mikroorganizama. Osim
toga, kod veće kiselosti dolazi do jačeg rastvaranja mangana i aluminija,
koji mogu toksično djelovati na biljke. U kiselom tlu dolazi do smanjenja
količine pristupačnog fosfora za biljke, usljed njegovog vezivanja sa
željezom i aluminijem u slabo rastvorljive fosfate.
Kiselost čvrste faze tla ili potencijalna ili skrivena kiselost se odnosi na
čvrstu fazu tla, odnosno na H +-ione, vezane na adsorptivni kompleks tla.
Pored H+-iona ovdje sudjeluju i Al3+i Fe3+joni. Naziva se potencijalna, jer
H+-ion kao i svi drugi ioni mogu preći iz adsorptivnog kompleksa u rastvor
i tako postati potencijalni uzročnik kiselosti tla.
Vodikovi ioni su vrlo aktivni i pokretni u tlu, posebno u pravcu od rastvora
tla do adsorpcijskog kompleksa i obrnuto. Potencijalnu kiselost mogu
izazvati također prisutni Al3+ ioni u adsorptivnom kompleksu, a koji

relativno lako mogu desorpcijom preći u rastvor tla i povećati aktivnu
kiselost, a sam proces je zasnovan na sljedećoj hemijskoj reakciji:
Vodikovi ioni iz ove reakcije vrše zakiseljavanje tla, dok se slobodni Al 3+

ioni javljaju u tlu samo pri niskim pH vrijednostima. Što je veća kiselost
veća je količina adsorbovanih Al3+ iona, a manja količina H+ iona i obrnuto.
Zakiseljavanje sa Al3+ ionima u tlu javlja se naročito ako se vrši dodatak
đubriva sa kalijevom soli (KCl) na principu sljedeće hemijske reakcije:
a u prisustvu vode odvija se u pravcu:
AlCl3 + 3H2O → Al(OH)3 + 3HCl

Potencijalna kiselost, se prema snazi vezanja vodikovih jona u
adsorptivnom kompleksu, dijeli na:
a) supstitucijsku ( izmjenljivu), izražava se u pH-jedinicama i
b) hidrolitičku , izražava se meH+/100 g tla
a) Supstitucijska kiselost
Supstitucijska kiselost je dio potencijalne kiselosti kod koje se vodikovi

ioni ili slabe baze, kao što su Fe 3+ i Al3+, koji su vezani na adsorptivni
kompleks tla, mogu zamjeniti sa kationima neutralne soli. Dio slabo
vezanih H+, Al3+ i Fe3+ iona iz adsorptivnog kompleksa se mogu osloboditi
tretiranjem tla neutralnim solima (KCl) po šemi:

ili dodavanje adsorptivnom kompleksu kalcijevog hidroksida kao baze:
Hlorovodonična kiselina disocira i povećava kiselost tla.U rastvoru tla

AlCl3 i FeCl3 podliježu hidrolizi obrazujući slabu bazu i jaku kiselinu HCl
koja disocira i povećava kiselost tla. Supstitucijska kiselost naročito dolazi
do izražaja pri đubrenju tla sa velikim količinama hidrolitički neutralnih
soli, kao što su KCl i K 2SO4. Ona se naziva još i "fiziološki aktivna" kiselost
tla. Ona utiče u velikoj mjeri na uspijevanje biljaka, a također daje stanje
o acidifikaciji tla. Supstitucijska kiselost kod pedoloških analiza se iskazuje
kao "pH u KCl"što je prikazano u tabeli 8.8. Na osnovu vrijednosti
supstitucijske kiselosti određuje se veličina reakcije tla.
Tabela 8.8. Klasifikacija tla prema pH u KCl

pH u Oznaka Oznaka
pH u KCl
KCl reakcije reakcije
< 4,0 vrlo jako kisela 7,1-8,0 slabo alkalna
umjereno
4,0-4,9 jako kisela 8,1-9,0
alkalna
umjereno
5,0-5,9 9,1-10,0 jako alkalna
kisela
vrlo jako
6,0-6,9 slabo kisela >10,0
alkalna

< 7,0 vrlo lako kisela
b) Hidrolitička kiselost
Termin "hidrolitička kiselost" obuhvata svu potencijalnu kiselost tla, tj.

predstavlja sve vodikove jone. Smatra se da na česticama tla pored
slabije vezanih H+-iona, koji se mogu zamijeniti ili supstituirati sa
rastvorom neutralne soli (npr. KCl), postoji dio H +-iona, koji su čvršće
vezani i ne mogu se zamijeniti rastvorom neutralne soli, nego sa
rastvorom hidrolitički bazične soli (npr. Na-acetatom).
Ova reakcija se može prikazati na sljedeći način:
Ustvari, najprije dolazi do hidrolize Na-acetata:
U kiselom tlu smanjena je aktivnost korisne mikroflore. U ovom tlu dolazi

do destrukcije koloida, kao i ispiranja hranjivih sastojaka, te je kisela tla
potrebno kalcificirati.
Reakcija tla često služi kao indikator stanja alkalnosti i vrste kationa u
adsorpcijskom kompleksu tla. Zbog toga treba obratiti pažnju na sljedeće:

a) reakcija ispod pH 4,5 je rjeđa u prirodi i pokazuje zasićenost tla
Al3+ i H+ ionima pri čemu je sadržaj baza u adsorptivnom
kompleksu neznatan.
b) pri pH reakciji od 4,5-5,8 stepen zasićenosti bazama je jako nizak,
tlo u adsorptivnom kompleksu sadrži veliku količinu Al 3+ jona, pri
čemu su mobilni (lako rastvorljivi) Al 3+i toksični za biljku. Pri
ovakvoj pH reakciji štetno djeluju još i željezo, mangan, cink i
kobalt.
c) ako je pH reakcija 5,8 – 6,5 stepen zasićenosti bazama iznosi do
90%, a umanjena kiselost je posljedica prisustva organskih
kiselina, humusa, aluminija i vodika.
d) kod pH reakcije 6,5 – 8,0 tlo je skoro potpuno zasićeno bazama,
ali nema slobodnog CaCO3 ili se nalazi u strukturnom agregatu,
odakle ne može slobodno difuzijom da pređe u rastvor tla.
e) reakcija tla 8,0 – 8,5 ukazuje da se u adsorpcijskom kompleksu
nalaze isključivo kalcijevi i magnezijevi ioni, a u tlu slobodni
CaCO3.
f) tla sa pH reakcijom 8,5 – 9,0 pokazuju da se u tlu nalazi velika
količina adsorbovanih iona natrija, a u rastvoru se javlja i Na 2CO3.
g) ako je pH reakcija iznad 9,0 onda je ona prouzrokovana visokim
sadržajem iona kalija kako u rastvoru, tako i u adsorptivnom
kompleksu tla.
pH reakcija ima značajan uticaj na druge hemijske osobine i organizme u

tlu. pH naročito utiče na pristupačnost većine hemijskih elemenata koji
su važni za biljke i mikroorganizme. Toksični nivo elemenata kao što su
željezo, mangan i aluminij se nalaze pri nižoj pH, a nedostatak željeza i
mangana pri visokoj pH-vrijednosti. Pristupačnost azota, mangana i
molibdena, ograničena je pri niskoj vrijednost pH-tla, dok je
pristupačnost fosfora najveća u neutralnoj sredini .
Puferska sposobnost tla
Jedna od najvažnijih osobina tla je reakcija s vodikovim ionima. Puferska

vrijednost tla predstavlja sposobnost rastvora tla da se odupire promjeni
pH, pri porastu koncentracije H + i OH- jona. Ova sposobnost tla je
uslovljena sadržajem slabe kiseline H2CO3 i njenih baznih soli Ca(HCO3)2 i
Mg(HCO3)2, Ca2+ iona u adsorptivnom kompleksu, i huminskih kiselina.
Doda li se jednom kiselom tlu bazično đubrivo, doći će do manjeg
povećanja pH vrijednosti, nego što bi došlo da tlo nije puferno.

Puferovanje je utoliko bolje, ukoliko je veći kapacitet adsorpcije, s tim da
su ostali faktori isti. Odupiranje promjenama, a naročito zakiseljavanju
ima adsorpcijski kompleks tla koji veže H + ione i tako spriječava promjenu
reakcije. S druge strane, u prisustvu OH -iona, H+ ioni se desorbuju u
rastvor i vrše neutralizaciju, te na taj način spriječava povećanje pH
reakcije tla.
Najvažniji puferi su mineralni i organski izmjenjivači tla. Izmjenjivači
(adsorptivni kompleks tla) kao pufer djeluju prema H +-ionima putem
adsorbovanih Ca2+, Mg2+, K+ i Na+ iona. Time se H+ ioni iz aktivnog aciditeta
prevode u potencijalni aciditet. Puferni kapacitet zavisi od kapaciteta
adsorpcije ; kao što je stepen zasićenosti sa bazama naspram sadržaja H +-
iona, tako je H i Al zasićenje tla, naspram sadržaja OH -iona. Pufernost ima
veliko značenje, jer biljke i organizmi tla su osjetljivi na iznenadne pH
reakcije. Puferna moć nekog tla je veća, ukoliko tlo sadrži više koloida i
ukoliko je veći njegov kapacitet izmjene. Humusni koloidi puferišu jače
nego mineralni koloidi, pošto oni imaju veće T- vrijednosti (totalni
kapacitet adsorpcije).
U tlu kao puferne supstance djeluju: humusni i glineni koloidi, fosfati i
karbonati. U teškim beskarbonatnim tlima, koloidi gline su na prvom
mjestu. U lakšim beskarbonatnim tlima puferna svojstva imaju humusni
koloidi.
U uslovima pojačane acidifikacije, adsorpcijski kompleks veže H + ione i
tako se odupire nagloj promjeni reakcije. U prisustvu OH - iona, H+ ioni se
desorbuju i vrše neutralizaciju. Na ovaj način se vrši pomicanje reakcije u
pravcu povećanja pH vrijednosti.
U karbonatnim tlima CaCO3 sprečava acidifikaciju tla, a sličnu funkciju
imaju i neke organske kiseline sa svojim solima oslobođene u procesu
humifikacije.
Puferna moć koloida gline i humusnih koloida je utoliko veća ukoliko je
veći kapacitet izmjene. Radoslijed bi bio slijedeći:
Huminske kiseline > Montmorilonit > Ilit > Kaolinit
Kiseline i baze u rastvoru tla potiču od mineralnih đubriva.Kiseline,
azotna i sumporna, nastaju u procesu nitrifikacije i sulfikacije u rastvoru
tla. Karbonatna tla raspolažu velikom pufersko sposobnošću, odnosno
imaju veliku moć da se suprostave zakiseljavanju, a to su tla bogata
organskom materijom (černozem, livadska tla, neka tresetnta tla), koja
sadrže dosta adsorptivnih kationa Ca +2 i Mg+2.Tla siromašna organskim
materijama (podzol), i mineralnim koloidima (laka pjeskovita tla), koja
sadrže mnogo adsorbovanog vodika i malo kalcija i magnezija, imaju malu
pufernu moć.

Reakcija je povezana sa osobinama čvrste faze tla, njezine koloidne
frakcije – adsorptivne ravnoteže. Razni tipovi tla, zavisno od karaktera
njihovih koloida, imaju različite vrijednosti za pH rastvore tla. Tako u
prisustvu adsorbiranih iona H+ i Al3+,, pH rastvora tla ima niske vrijednosti
pH, dok prisustvo Na+ iona dovodi do povećanja pH. Međutim unosom
drugih tvari u tlo, npr. đubriva, također može doći do promjene pH.
Pufernost tla zavisi od osobina čvrste faze, a najviše od njegovih koloida.
Između zemljišnog koloida i kiseline ili baze moguć je čitav niz reakcija.
Na pufernost tla utiču:
- količina koloida (dolazi do međusobnih reakcija između koloida i kiselina
ili baza; puferska vrijednost zavisi od količine koloida, odnosno od
mehaničkog sastava tla)
- sastav unutrašnjeg dijela zemljišnih koloida
- sastav izmjenjivih kationa (veće količine kalcija, magnezija i natrija
utiču na pojavu veće pufernosti u kiseloj sredini; zemljišta koja sadrže H+ i
Al3+ imaju veću pufersku vrijednost u baznoj sredini).
Značajnu ulogu u nastajanju kiselih tla imaju klimatski uslovi, vegetacija,
te čovjekova proizvodno-poljoprivredna djelatnost. Većina biljaka za svoj
dobar rast i razvoj, a na kraju i dobar urod traži plodna tla, njihove
povoljne strukture i teksture te odgovarajuće reakcije (pH tla; neutralne
do slabo kisele pH 5,5 - 7,5). Sve vrijednosti iznad i ispod navedenog pH
negativno utiču ne samo na urod, već i na plodnost tla i slabije djelovanje
primljenih đubriva. Ispiranjem baza (uglavnom kalcija) iz tla dolazi do
promjene njegovih hemijskih i fizičkih osobina tako što se na
adsorpcijskom kompleksu tla povećavaju vodikovi ioni te se na taj način
povećava i kiselost. Kisela tla karakterizira nakupljanje gline na određenoj
dubini gdje se stvara nepropusni sloj. Tada se uslijed viška vodikovih iona
aktiviraju ioni aluminija i željeza koji u većim količinama djeluju negativno
na biljke, najčešće blokadom fosfora i kalija koji su biljkama neophodni.
Jedna od mjera smanjenja kiselosti jest kalcizacija. Njome se u tlo unose
razni krečnjački materijali u određenoj količini, jer prevelik unos uzrokuje
nedostatak bora, mangana i drugih mikroelemenata. Unos krečnjaka u tlo
obavlja se uglavnom nakon žetve žitarica, a prije oranja zimske brazde.
Međutim kalcizacija se može obavljati i u predsjetvenoj pripremi tla kao i
u samoj sjetvi. Uloga kalcija je velika za održavanje reakcije tla i utiče
indirektno na druge elemente i povećanje sorpcijske sposobnosti tla.
Kalcij održava strukturu tla jer povezuje čestice u strukturne agregate
zajedno s humusnim tvarima te tako regulira vodozračni režim tla.
Najčešći materijali koji sadrže kalcij i koriste se u kalcizaciji jesu mljeveni
kalcijev karbonat, lapor, dolomit, saturacijski mulj itd. Iako je kalcizacija

pozitivna mjera, prilikom primjene treba biti oprezan jer može uzrokovati
velike promjene u stanju hranjiva (fosfora, teških metala itd.). Promjena
od vrlo kisele do neutralne sredine mijenja fizikalne i hemijske osobine
tla te se tada moraju unositi veće količine fosfora, mikroelemenata i
organskih đubriva. Dolazi do promjene biogenosti tla te se nastajanje i
razlaganje humusa mijenja u smjeru jače mineralizacije tla što u kasnijem
razdoblju dovodi do pada produktivnost.
Tla s visokim vrijednostima pH nazivamo baznim (alkalnim) tlima. To su
tla s adsorbiranim natrijem odnosno tla u kojima se nalaze Na 2CO3 i
NaHCO3 i pH im je iznad 8. Prisustvo Na 2CO3 u rastvoru tla objašnjava se
reakcijom između izmjenjivog natrija i ugljične kiseline . Nastanak Na 2CO3
u prirodi uglavnom je biološkog porijekla. Tla koja sadrže izmjenjivi natrij
u većim količinama imaju negativne fizičke osobine koja im smanjuju
proizvodnost i otežavaju obradu. Za popravak osobina tla, takvim tlima
se dodaje CaSO4. Zamjena natrija s kalcijem u kompenzacijskom sloju
koloida tla spriječava nastajanje natrijevog karbonata i time se smanjuje
se pH- vrijednost.
Zagađivanje tla
Tlo je osnovni prirodni resurs koji predstavlja temelj biodiverziteta i

stanište biljaka i životinja i ima višestruku ulogu u savremenom konceptu
održivog razvoja (sustainable development), a ključni oslonac tog razvoja
je održiva poljoprivreda (sustainable agricultura) i racionalno korištenje
prirodnih resursa. Međutim, sve su brojniji podaci u naučnoj i stručnoj
literaturi koji pokazuju da je tlo jedan od najugroženijih prirodnih resursa
neše planete, a mjere njegove zaštite se nedovoljno provode.
Devastacija ili oštećenje tla najčešće je uzrokovana kontaminacijom i
fizičkim uništavanjem (pedocid). Kontaminacija tla je veoma česta pojava
u industrijsko – urbanim područjima i uz frekventnije saobraćajnice, a
manifestuje se u promjeni hemijskih, bioloških i fizičkih osobina tla. To
utiče na smanjenje plodnosti tla i na prinos i kvalitet poljoprivrednih
proizvoda. Plodnost tla čine sva relevantna svojstva pedosfere i zbog toga
tlo predstavlja ključni ekološki faktor za život biljaka, jer biljke iz njega
dobijaju za život neophodne mineralne materije i vodu, koje zajedno sa
organskim materijama, stvorenim u procesu fotosinteze, predstavljaju
osnovu za produkciju organskih materija.
Zagađenost tla može se definirati kao poremećaj u funkcioniranju tla do
kojeg dolazi većim ili manjim povećanjem sadržaja određenih spojeva u
tlu što je izazvano uglavnom ljudskom aktivnošću. Za utvrđivanje

zagađenosti potrebna je tačna slika o ulozi tla u prirodnim i izmijenjenim
uslovima. Jedna od najvažnijih uloga tla je omogućavanje uspješnog
uzgoja biljaka. Dakle tlo je treća bitna komponenta životne sredine. Osim
što ima važnu ulogu u rastu biljaka, tlo ima ulogu sakupljača prirodnih
otpadaka. Probijanje prirodnog puferskog kapaciteta tla dovodi do
zagađenja tla. Primjer pretjerano đubrenje može dovesti do poremećaja
filtrirajuće uloge tla, ili voda koja sadrži višak rastvorenih materija iz
đubriva može dovesti do njegova zaslanjivanja. Zato je važno voditi
računa da se ne poremeti prirodna ravnoteža sistema tla. Zagađenje tla
nije jednostavno odrediti preko njegovog hemijskog sastava. Teško je reći
što je čisto, a što zagađeno tlo. U biološke indikatore zagađenja spada
odsustvo glista u tlima s visokim sadržajem bakra. Glavni zadatak pri
proučavnju zagađenosti jest proučavanje procesa prenošenja i
akumulacije zagađivača u tlu, a to se posebno odnosi na štetnu materiju.
Akumulacija i mobilnost zagađivača zavisi od međusobnih reakcija štetnih
jedinjenja i čvrste faze tla. Mogući su slijedeći oblici međusobnih reakcija:
- pozitivna adsorpcija (prouzrokovana elektrostatičkim
privlačenjem)
- elektrostatičko odbijanje (čestice tla i iona istog naboja)
- hemisorpcija (odlikuje se ograničenom razmjenom s drugim
ionima, teško ju je razlikovati od elektrostatičke pozitivne
adsorpcije)
- reakcije taloženja i rastvaranja (glavna uloga u pojašnjenju
pokretljivosti nekih iona – teških metala i fosforne kiseline, ali se
ne mogu saznati brzine reakcija koje su značajne)
- razlaganje i povratne reakcije (hemijsko ili fotohemijsko
razlaganje)
Navedene reakcije mogu se odvijati istovremeno, u raznim

kombinacijama ili naizmjenično.
Brojnim zahvatima čovjek stalno ugrožava i zagađuje tlo raznim
otpadnim materijalima i otrovnim materijama kao što su hemijska
sredstva, pesticidi, vještačka đubriva, nekontrolisano odlaganje otpada i
dr. Ova sredstva uništavaju živi svijet rastresitog sloja tla, a posebno one
organizme koji djeluju na organske materije i pretvaraju ih u mineralne
materije neophodne za proces fotosinteze (bakterije, gljive, gliste i dr.).
Moderna poljoprivreda koristi hemijska sredstava - pesticide, za
suzbijanje bolesti biljaka, štetočina i korova. Pesticidi se teško rastvaraju
u tlu i vodi, gdje dospijevaju putem zaprašivanja tla. Kao takvi, gotovo u

neizmijenjenom obliku gomilaju se u biljkama, a preko njih ulaze u sve
karike lanca ishrane.
Tlo se zagađuje i posrednim putem preko kiselih kiša, koje mijenjaju
kiselost tla, a većina živog svijeta i mikroorganizama živi u neutralnim i
slabo bazičnim tlima.
Takođe, za navodnjavanje oranica koriste se često zagađene, odnosno
otpadne vode, koje sadrže otrovne teške metale, kao što su: živa, olovo,
stroncij, kadmij i dr.
Prema procjenama, čovjek je samo u prošlom 20. vijeku zagadio i uništio
oko 2 milijarde hektara tla. Sastav i sanitarno stanje tla predstavljaju
faktore od značaja za zdravlje populacije, sa direktnim, ali i indirektnim
uticajem preko zagađenja površinskih i podzemnih voda, vazduha i
životnih namirnica .
Zagađenje tla može biti :
1. Zagađenje iz vazduha (atmosfere) – emisija iz tehnoloških
procesa, emisije usljed sagorjevanja fosilnih goriva, emisije
izduvnih gasova automobila, spiranjem sa padavinama, aerosoli i
čestice direktno sedimentacijom.
2. Zagađenje otpadnim vodama- otpadne vode iz tehnoloških
procesa, domaćinstava i poljoprivrede
3. Zagađenje čvrstim otpadom iz industrije, domaćinstava i
poljoprivrede.
Štetne materije su pojedini elementi lil njihova jedinjenja (prirodnog ili

antropogenog porijekla) koje u znatnoj mjeri smanjuju polodnost tla i
produkciju biomase gajenih kultura, a u izvjesnom slučaju i biološki
kvalitet biljnih proizvoda, ali najčešće bez većih posljedica na njihovu
upotrebu, odnosno zdrastvenu ispravnost. U štetne materije tla mogu se
nabrojati lakorastvorljivi oblici svih biogenih elemenata (NO 3-, NO2-,H2S,
SO42-, Cl-, F-, Fe2+, Na+, Mn2+, Zn2+, Cu2+, BO33-, SeO42-), ako su im enormno
visoke koncentracije u rastvoru tla ili adsorptivnom kompleksu tla. Do
povećanja koncentracije mobilnih formi ovih elemenata može doći usljed
prirodnih, pedo i geohemijskih faktora (iz matičnog supstrata), ili
antropogenih faktora, prije svega nepravilnim đubrenjem, kiselim
kišama, aeorazagađenjem i sl.Pored direktnog negativnog efekta na
razvoj biljaka (poremećaj u mineralnoj ishrani) visoke koncentracije
nabrojanih elemenata mogu uticati na degradaciju tla. Tako višak sulfata,
hlorida, mobilnog željeza i mangana može da izazove manja ili veća
zakiseljavanja tla, a višak natrija alkalizaciju tla.

Od elemenata koji ne spadaju u grupu biogenih, a može da izazove
štetne efekte tla, aluminij u većim koncentracijama (vodorastvorljivi i
adsorbovani) može da izazove poremećaj optimalne ishrane biljaka, pa i
njihovo uginuće (fitotoksični efekat), ali i degradaciono-destruktivne
procese u tlu. Aluminija u pedosferi ima od 7-9%, i on je vrlo važan
konstitutivni elemenat čvrste faze tla i čini strukturu mnogih primarnih i
sekundarnih minerala (posebno gline).Pojava njegovih mobilnih formi
dovodi do štetnih posljedica na biljke i tlo, a to se dešava u slučaju većeg
zakiseljavanja tla, odnosno pri pH vrijednostima tla manjim od pH 4,5.
Zagađenje tla azotom. Azot je neophodan element za rast biljaka.
Prekomjerno unošenje azota u tlo đubrenjem dovodi do zagađenja tla i
smanjenja prinosa. Dva su osnovna problema uzrokovana povećanom
količinom azota:
1. Pojava cijanoze kod djece i ljudi. Višak nitrata dospijeva u biljke, a
potom hranidbenim putem dolazi do čovjeka. Nitrati se
reduciraju do nitrita koji se vežu za hemoglobin. U hranidbenom
lancu nitrati dolaze i u organizam životinja te također dolazi do
redukcije u nitrite što izaziva nedostatak vitamina A i teškoće u
reprodukciji.
2. Povećana količina nitrata u prirodi dovodi do eutrofikacije.
Azot u prirodi može biti prisutan kao sastavni dio raznih biljnih djelova,
kao dio tla u obliku neorganskih i organskih jedinjenja, ugrađen u
mikrobiološkom tkivu ili vraćen u atmosferu u procesu
denitrifikacije.Kružni tok azota u prirodi je prikazan na slici 8.7.

Slika 8.7. Kružni tok azotau prirodi
Zagađivanje fosforom. Poremećaji u funkcioniranju tla prouzrokovani

viškom fosfora ograničeni su na moguću pojavu neželjene količine fosfora
u drenažnoj vodi koja prolazi kroz tlo. Fosfati u tlu prvenstveno potiču od
primarnih minerala. Količine fosfora potrebne za biljke u prirodi su
relativno male i brzo se troše, zato se dodaju kao prehrana biljkama te je
iznimno važno kontrolirano dodavanje. Najveći izvor zagađenja fosforom
svakako su deterdženti.
Ostali zagađivači tla su:

- sumpor i njegova jedinjenja (neophodni su za biljke; osim što se u
tlo unose putem đubriva, na površinu tla dospijevaju i iz
atmosfere u obliku čvrstih čestica SO2 i drugih jedinjenja)
- teški metali i mikroelementi: arsen (hemizam sličan hemizmu
fosfora), kadmij (dospijeva u tlo iz tekstilne industrije i industrije
plastičnih masa), kobalt (u visokim koncentracijama jako otrovan;
izaziva deficit Fe), hrom (stepena oksidacije +6), bakar (negativan
uticaj na rast biljaka je pri koncentraciji većoj od 0,1 ppm), živa
(najveću opasnost prestavljaju alkili- jedinjenja metil ili etil živa
zbog velike rastvorljivosti u mastima i stabilnosti, molibden, nikl,
olovo, selen, vanadij, cink.

Najčešći parametri koji se određuju u tlu su pH vrijednost, nutrijenti NO3-,
NO2-, NH4+, PO43- i teški metali.
Opasne materije
Opasne materije tla, predstavljaju oni elementi, odnosno njihove mobilne

forme koje nemaju fiziološku ulogu u razvoju biljaka, već izazivaju štetne
posljedice na uzgoj biljke i utiču na pogoršavanje osobina tla. Posebnu
opasnost izazivaju ovi elementi u slučaju njihove veće akumulacije u
biljkama koje se koriste u ishrani ljudi i životinja, zbog izrazito toksičnih
efekata. Opasnim materijama smatraju se i materije koje se uobičajeno
unose u poljoprivredna tla, ali usljed neadekvatne primjene mogu
prouzrokovati štete po životnu sredinu i zdravlje ljudi U opasne materije
spadaju:
- neki teški metali
- sintetičke organske materije
- pesticidi
- radionuklidi
Teški metali u tlu
Kontaminacija tla najčešće je uzrokovana unošenjem teških metala koji

se emituju iz različitih industrijskih postrojenja i drugih antropogenih
izvora. Zbog toga se teški metali javljaju u povećanim količinama u tlu u
mnogim industrijskim područjima, naročito u okolini industrije za preradu
metala. Njihova zajednička osobina je neograničena akumulacija u
biosferi. Kada dospiju u tlo zadržavaju se obično u površinskom
humusnom sloju i veoma teško se iznose iz tla. Akumuliranje i
zadržavanje u tlu zavisi od vrste metala, mehaničkog sastava tla, hemijske
reakcije, sadržaja organske materije i drugih edafskih faktora.
Onečišćenje tala u teškim metalima, koje se zatim ispiru u vodu ili se
preko jestivih biljaka uključuju u lanac animalne i humane ishrane, glavni
je aktuelni problem moderne ekologije, posebno agroekologije. Primarna
distribucija teških metala na Zemlji preko vulkanskih aktivnosti i uticaja
klimatskih promjena nisu bitno ugrozili biosferu. Međutim, aktualna –
sekundarna redistribucija pod uticajem različitih aktivnosti čovjeka
uzrokuje višestruke, velike i često nepredvidive ekološke posljedice od
kojih su neke već jako uočljive.
Povećan sadržaj teških metala u tu može uticati na plodnost tla, prinos i
kvalitet gajenih biljaka, kao i upotrebljivost biljaka uzgajanih na tlu sa

povećanim sadržajem teških metala, što uključuje i fitotoksične efekte. U
lanac ishrane se uključuje preko biljaka. Biljke ih usvajaju i nakupljaju pod
velikim uticajem njihovog sadržaja u tlu (posebno pristupačnog oblika),
kao i drugih ekoloških faktora. Zbog toga biljke, koje rastu na tlu s
povećanim sadržajem teških metala, apsorbuju i akumuliraju teške
metale u neograničenim količinama (iznad tolerantnog nivoa) koje mogu
uzrokovati različite promjene, poremećaje i oštećenja kod biljaka u
ugroziti zdravlje konzumenata (životinja i čovjeka). Najčešće spominjani
teški metali u tlu su arsen, kadmij, hrom, živa, olovo, nikl i vanadij.Svi oni
imaju velike gustine i mase. Zastupljeni su u relativno malim količinama u
pedo-geohemijskom sastavu tla.Veći sadržaj teških metala je veći samo
na tlima obrazovanim na stjenama koje u svom sastavu imaju minerala sa
većim sadržajem teških metala npr. serpentinske stijene. Po mnogim
istraživačima prirodni udio opasnih teških metala u tlu je veoma nizak i
nema značajnijeg uticaja na ugrožavanje ekosistema. Međutim, novija
istraživanja pokazuju da u tlu raste sadžaj teških metala a to je posljedica
sve većeg broja industrijskih postrojenja za preradu metala, hemijska
industrija, termoelektrane koje emituju pojedine metale u vidu kiša,
gasova i čadži.Teški metali akumulacijom u tlu, uključuju se u biohemijske
procese kruženja elemenata, gde podliježu različitim nivoima promjena,
koje utiču na njihovu pokretljivost, vezivanje i ispiranje ili površinski
transport erozionim procesima, i na taj način dospijevaju u površinske i
podzemne vode.
Teški metali predstavljaju prirodne sastojke tla, a potiču iz prirodnih i
antropogenih izvora. Prirodni izvor metala je matični supstrat iz koje se
metali oslobađaju raspadanjem stijena.Antropogeni izvori su
sagorijevanje fosilnih goriva, industrijska postrojenja (naročito
metalurška), ekstrakcija rude, motorna vozila, deponije industrijskog i
komunalnog otpada, đubriva i atmosferski talozi. Antropogeni izvori su
postali značajni zagađivači tla i mogu ga kontaminirati na više načina:
- emisijama prašine koja sadrži metale i koji se raznose putem
atmosfere i talože na površinu tla,
- preko efluenata koji u slučaju izlivanja vodotoka mogu kontaminirati
tlo,
- putem deponija industrijskog i komunalnog otpada odakle se metali
ispiraju i kontaminiraju tlo,
- korišenjem mineralnih i organskih đubriva,
- korištenjem pesticida itd.
Na slici 8.8. prikazani su putevi zagađivanja okoline teškim metalima.

Slika 8.8. Putevi zagađivanja okoliša teškim metalima
Kontaminirano tlo predstavlja sekundarni izvor kontaminacije prizemnog

sloja atmosfere (prašina), prirodnih voda, vegetacije, životinja i ljudi.U
tabeli 8.9. dat je prikaz industrijskih grana koje emitiraju teške metale.
Tabela.8.9. Pojedine grane industrije koje emitiraju teške metale
Industrijska grana Cd Cr Cu Hg Pb Ni Sn Zn

Papirna industrija - + + + + + - -
Petrohemija + + - + + - + +
Proizvodnja hlora + + - + + - + +
Industrija đubriiva + + + + + + - +
Željezare i čeličane + + + + + + + +
Kretanje metala kroz profil tla, ili površinski transport erozionim

procesima, u ovim uslovima, ima veliki praktični značaj sa aspekta uticaja
na kvalitet voda i njihove veze sa površinskim akumulacijama.Ponašanje
teških metala uslovljeno je mnogobrojnim faktorima koji mogu bitno
uticati na njihovu mobilnost i akumulaciju a to su: reakcija tla, sadržaj
organske materije i koloidne gline u tlu, mehanički sastav tla, vlažnost i
sadržaj CaCO3 i hidratisani oksidi Fe i Al. Reakcija tla ima presudan uticaj
na dinamiku teških metala. Pri procjeni opterećenosti tla teškim
metalima, veliki problem predstavljaju brojni uticajni faktori i njihove
interakcije. Iako ukupna koncentracija ukazuje na opterećenost tla nekim
elementom, generalno, pruža malu informaciju o rastvorljivosti
elemenata u rastvoru tla, odnosno o pristupačnosti biljkama.
Pristupačnost pojedinih metala biljkama zavisi od oblika u kojem se javlja
i od biljne vrste.
Granične vrijednosti sadržaja teških metala i nemetala u tlu prikazane su
u tabeli 8.10.
Mnoge evropske zemlje su donijele propise kojima su odredile
maksimalno dozvoljene koncetracije teških metala u otpadnim muljevima
i otpadnim materijalima koji se smije unositi u tlo. Otpadni muljevi mogu
imati visok sadržaj teških metala zbog čega mogu kontaminirati tlo i
mogu uticati na hemijske osobine tla.
Tabela 8.10.Granične vrijednosti sadržaja teških metala i nemetala u tlu

Teški Simbol Granične vrijednosti u zavisnosti od
metali teksture tla mg/kg zrakosuhog tla
Pjeskovito Praškasto- Glinovito

tlo ilovasto tlo tlo
Kadmij Cd 0,5 1 1,5
Bakar Cu 50 65 80
Nikl Ni 30 40 50
Olovo Pb 50 80 100
Cink Zn 100 150 200
Hrom Cr 50 80 100
Živa Hg 0,5 1 1,5
Kobalt Co 30 45 60
Molibden Mo 10 15 20
Arsen As 10 15 20
Barij Ba 60 80 100
Vanadij V 30 40 50
Talij Tl 0,5 1 1
Bor B 30 40 50
Drugi neorganski elementi
Sumpor S 300 400 500
Fluor F 150 250 350
Komisija Europske zajednice donijela je direktivu za korištenje otpadnih

muljeva u poljoprivredi kojom je odredila dozvoljene granične vrijednosti
za pojedine teške metale u otpadnom mulju koji se smije koristiti za
fertilizaciju poljoprivrednog tla. Tako je ovim propisom određena
dozvoljena granica u otpadnom mulju za unošenje u poljoprivredno tlo za
Pb od 10 kg/ha/god., za Cd od 0,1 kg/ha/god., uz obavezno poštivanje
gornjeg maksimuma od 0,15 kg/ha/god., za Zn od 2500 do 4000
kg/ha/god. Pri tome, koncentracije pojedinih teških metala ne smiju
preći dozvoljeni nivo u tlu.Na osnovu osnovnih fizičkih i hemijskih
osobina tla, sadržaja teških metala, i izračunatih indikatorskih vrijednosti
može se izračunati klasa ekološkog kvaliteta tla. Klasa ekološkog kvaliteta
tla ukazuje na potencijal tla da prihvati negativne uticaje, prije svega
depoziciju teških metala i zadrži ih, a da pri tome ne ošteti druge
komponente ekosistema, živi svijet i vode. Klasa ekološkog kvaliteta tla je
u direktnoj vezi sa klasom indikatorske pristupačnosti azota, fosfora,
baznih kationa, ugljika i odnosa Al i baznih kationa Ca i Mg. Sa
povećanjem sadržaja teških metala kao i sa povećanjem vrijednosti
indikatora statusa acidifikacije smanjuje se ekološki kvalitet tla.
Sva tla se svrstavaju u klase od:

- vrlo niske – I,
- niske – II,
- srednje – III,
- visoke IV i
- vrlo visoke – V klasa ekološkog kvaliteta.
Razlike u ekološkom kvalitetu tla uslovljene su različitim osobinama tla,

prije svega, funkcijama pufernog kapaciteta tla.
Treba naglasiti da se ove preventivne mjere mogu primjenjivati samo
tamo gdje tla još nisu kontaminirana. Međutim, tamo gdje su tla već
kontaminirana vrši se klasifikacija prema stepenu zagađenosti i utvrđuje
stepen pouzdanosti njihovog daljeg korištenja za različite namjene.
Klasifikacija zagađenog tla vrši se na osnovu stepena zagađenja (SZ) koji
predstavlja postotak sadržaja teških metala u tlu u odnosu na graničnu
vrijednost :
Sadrzaj teskih metala u tlu (mg/kg tla )

SZ =
Granicna vrijednost (mg/kg tla )
Klasifikacija zagađenja tla teškim metalima izvršena je u pet klasa :
I klasa – čisto tlo koje ima SZ do 25 % od granične vrijednosti i ta tla

su veoma pogodna za poljoprivrednu proizvodnju;
II klasa – tlo povećanog zagađenja koje ima SZ 25 – 50 % od granične

vrijednosti i ta tla su pogodna za uzgoj biljaka, ali ih je potrebno zaštiti od
imisija teških metala;
III klasa – tlo velike zagađenosti koje ima SZ 50 – 100 % od granične

vrijednosti i ta tla su pogodna za uzgoj biljaka, ali su potrebne pojačane
mjere zaštite;
IV klasa – zagađeno tlo koje ima SZ 100 – 200 % od granične

vrijednosti i ta tla su nepogodna za svaki uzgoj biljaka (biljnju
proizvodnju) i nužne su mjere za sanaciju i ograničavanje uzgoja kultura;
V klasa – jako zagađeno tlo tlo koje ima SZ preko 200 % od granične
vrijednosti i na tim tlima nije dozvoljen uzgoj bilja za humanu i animalnu
upotrebu i na njima treba provesti cjelovite mjere sanacije i rekultivacije.

Prema stepenu zagađnosti u svakoj klasi se primjenjuju odgovarajuće
mjere zaštite tla. Tako su mjere zaštite za prvu klasu nepotrebne jer su to
čista tla. Tla iz druge klase treba staviti pod kontrolu i obezbijediti
praćenje njihove zdravstvene ispravnosti (plodnosti), što uključuje i
praćenje sadržaja i dinamike teških metala. Za tla iz treće klase potrebne
su pojačane mjere zaštite koje uključuju uobičajne agromelioracijske
zahvate i kontrolu izvora emisije. Tla četvrte klase su zagađena zbog čega
je potrebno ograničiti uzgoj poljoprivrednih kultura koja se odlikuju
povećanim intenzitetom apsorpcije i akumulacije teških metala. Uz to je
potrebno obezbijediti kontrolu i praćenje plodnosti uz primjenu mjera za
smanjenje mobilnosti teških metala u tlu. Tla pete klase su jako zagađena
i na njima ne bi trebalo gajiti biljke koje bi se koristile za humanu i
animalnu ishranu. Na tlima iz ove klase treba provesti mjere remedijacije.
Neke razvijene zemlje u kojima je sadržaj teških metala u tlu iznad gornje
dozvoljenje granice provode procese remedijacije, odnosno smanjenja
sadržaja teških metala u tlima, kako bi se mogla koristiti za
poljoprivrednu proizvodnju. Na slici 8.9. prikazana je toksikokinetika
metala, odnosno šta se dešava sa metalom poslije njegovog unošenja
hranom u organizam.
Olovo
Obrazuje jedinjenja slabe rastvorljivosti. Javlja se u tragovima

(<0,1% maseni) u litosferi i pedosferi, najčešće u obliku svojih jedinjenja
sulfata, sulfida i karbonata. Ima jak afinitet prema sumporu pa je
koncentrisan u stijenama i mineralima sulfida, posebno u mineralu
galenita (PbS). Sedimentne stijene u prosjeku sadrže 23 mg/kg Pb, a
vulkanske stijene – graniti sadrže 22,7 mg/kg Pb. Sadržaj olova u tlu u
prosjeku je 0,1-20 mg/kg, a maksimalno dozvoljena vrijednost iznosi 100
mg/kg zrakosuhog uzorka.
Učešće prirodnih izvora u zagađivanju okoline olovom je malo. Olovo u
okolinu dospjeva uglavnom iz antropogenih izvora , kao što su rudnici i
toplonice olova, metalurška postrojenja, izduvni gasovi vozila,
proizvodnja akumulatora i baterija, proizvodnja plastičnih masa, otpadni
muljevi i neki pesticidi.

Toksikokinetika metala
Izvor
Hrana
toksičnih
metala
GIT
Apsorpcija
Jetra Krvotok Ostali organi

Transport i
distribucija
Žuč
Bubreg Koža
Biotransformacija
Feces Urin Znoj Kosa Eliminacija
Sudbina metala u organizmu poslije unošenja hranom

Slika 8.9. Toksikokinetika metala
Olova ima u različitim bojama, stoga se na obojenim stranicama novina i

časopisa nalazi više olova nego na crno-bijelim stranicama. Olovni spojevi
se mogu naći u glazurama i bojama za izradu keramičkih posuda i drugih
predmeta. Olovo se u mnogim sredinama nalazi u suvišku.
Smatra se vodećim zagađivačem okoliša i sve više ugrožava živi svijet,
posebno u okolini velikih industrijskih postrojenja, frekventnih
saobraćajnica i velikih gradova. Zbog toga mu se u posljednje vrijeme
poklanja sve veća pažnja. Postoji dosta rasprava o rizicima izlaganja
uticajima olova na okoliš. U različitim istaživanjima je utvrđeno da je
veoma štetno za biljke i po zdravlje ljudi i životinja
Zbog toga biljke koje sadrže veće količina olova treba izbjegavati u
animalnoj i humanoj ishrani. Koncentracija olova je veća u biljkama nego
u životinjama, a veća je u herbivora nego u karnivora.Olovo u tlu je
pretežno antropogenog porijekla. Akumulira se u površinskom horizontu
tla i sedimentima gdje dugo ostaje biodostupno. U tlu najčešće gradi
jedinjenja sa Fe i Mn oksidima, sulfatima i organskim jedinjenjima, a na
karbonatnom tlu vezuje se za karbonate i formira PbCO 3. U tlu se dobro
imobiliše humusom i karbonatima čime se otežava njegova translokacija
u biljke i podzemne vode . Industrijske zemlje i područja imaju veće
koncentracije olova u tlu. Posebno velike koncentracije se mogu
registrovati u gradovima i duž frekventnijih saobraćajnica. Koncentracije
olova u tlu pored autoputeva smanjuju se sa daljinom. Postoji pozitivan
odnos između koncentracije olova u tlu i biljkama, kao i negativan odnos
između nivoa vrijednosti pH tla, sadržaja organske materije, karbonata i
jona nekih elemenata u tlu i koncentracije olova u biljkama. Procenat
biodostupnog olova je veći pri nižim vrijednostima pH tla, sadržaja
organske materije, sadržaja karbonata i nekih drugih tvari. Translokacija
olova u biljke je intenzivnija na kiselom tlu sa nižim sadržajem organske
materije i karbonata, kao i nižom koncentracijom aktivnog olova u tlu.
Biljke ga usvajaju i iz zraka.Olovo se preko biljaka prenosi do životinja i
ljudi.Najveće usvajanje i nakupljanje olova ima lisnato povrće (salata,
špinat i sl.) koje se uzgaja u industrijskim područjima i u neposrednoj
blizini frekventnih saobraćajnica, jer je lisnato povrće izloženo uticaju
olova iz kontaminiranog tla i zraka.Olovo ima antagonistički odnos sa
cinkom, a sinergistički sa kadmijem.
Postoji nekoliko načina smanjenja rizika izloženosti olovu kao što je
redukcija emisije olova u vazduhu i vodi, restrikcija upotrebe olovnih
produkata (pesticidi, boje itd.) i provođenje drugih mjera. Dostupni
podaci govore da je došlo do smanjenja koncentracije olova u onim
zemljama u kojima je smanjena upotreba olova u benzinu i smanjena
upotreba olovnih konzervi za pakovanje hrane.
Kadmij
Kadmij je prisutan u tlu kao njegov prirodni sastojak, gdje njegov sadržaj
najčešće iznosi 0,1 – 1,0 mg/kg tla, a prosječne vrijednosti 1 – 3 mg/kg
zrakosuhog tla. Tla na vulkanskim stijenama sadrže 0,1-0,3 mg/kg Cd, na
metamorfnim 0,1-1,0 mg/kg Cd i na sedimentim stijenama 0,3-11 mg/kg
Cd. Njegov sadržaj u tlu je nizak, ali ima veliku sklonost nakupljenja,
naročito u površinskom horizontu. Mobilnost mu je osrednja do velika i
zbog toga je više pristupačan za biljke od drugih teških metala u tlu
uključujući i Pb i Cu. Tla koja imaju veći sadržaj karbonata i povoljan
odnos iona Ca2+ dobro vežu kadmij i smanjuju njegovu pristupačnost za
biljke. Ioni drugih metala, kao što su: Co, Cr, Cu, Zn, Ni i Pb, inhibiraju
adsorpciju kadmija. Posebno je proučavana veza izeđu Zn i Cd u zadnjih
nekoliko godina . Tako je konstantovano da se kod salate i špinata
koncentracije Cd smanjuju sa povećanjem koncentracija Zn u rastvorima
nutrijenata na kojima rastu. Prema tome, moguće je smanjiti količinu Cd
u biljkama aplikacijom cinka u tlo.

Kadmij nema nikakve esencijalne biološke funkcije, ali je ipak pronađen u
više od 1000 vrsta terestične i akvastične flore i faune. Kadmij je
najopasniji teški metal u tlu i životnoj sredini i zbog toga mu se posvećuje
najveća pažnja sa stanovišta uticaja na elemente okoliša.
Kadmij se u prirodi javlja kao relativno rijedak element.Prirodni izvor
kadmija je matični supstrat i najčešće se pojavljuje u sastavu minerala
sfalerita i galenita, odnosno kao primjesa u sulfidnim rudama cinka, rjeđe
olova. Komercijalno se dobiva kao nusprodukt u proizvodnji cinka , rjeđe
olova. Najviše se upotrebljava u galvanizaciji, proizvodnji boja i
hemikalija, u metalurškim procesima pri dobivanju različitih legura, te u
proizvodnji akumulatora, poluvodiča, polivinilhlorida i nuklearnih
reaktora.U okolinu dospijeva putem vulkanskih emisija, šumskih požara,
kao i antropogenih emisija iz industrije za preradu sirovina, saobraćaja,
komunalnog smeća i mulja i istrošenih baterija koje se odbacuju kao
otpad. Vulkanska aktivnost je najveći prirodni izvor kadmija koji dospijeva
u atmosferu.Kadmij dospijeva u okolinu putem čovjekovih aktivnosti.
Antropogena emisija kadmija u atmosferu javlja se kod produkcije i
potrošnje kadmija, odlaganja otpada koji sadrži kadmij, spaljivanja
fosilnih goriva, proizvodnji cementa itd.
U zapadnim zemljama fosfatna đubriva su najveći antropogeni izvor
kadmija sa 58%, zatim atmosferski gasovi sa 39-41 % i kanalizacioni mulj
sa 2-5 %. Fosfatna đubriva i stajnjak mogu biti izvori kontaminacije
poljoprivrednog tla sa kadmijem i drugim teškim metalima. Brojna
istraživanja u svijetu pokazuju da se kadmij unosi u tlo prvenstveno
fosfatnim đubrivim, zatim atmosferskim talogom i kanalizicionim muljem.
U literaturi se navodi da stajnjak sadrži 0,3-1,8 mg/kg Cd u suhoj materiji.
Bilansiranje kadmija u tlu, biljkama, životinjskom tkivu i hrani može biti
od značaja za evaluaciju opasnosti po zdravlje ljudi u područjima koja su
kontaminirana kadmijem.
Veoma je toksičan za ljude i životinje. Ima tendenciju akumuliranja u
organizmu i najčešće se akumulira u bubrezima, jetri, pankreasu,
tiroidnoj žlijezdi i kostima. U kostima Cd istiskuje Ca, pa kosti postaju
lomljive. Hronični efekti, pri dužem izlaganju nižim koncentracijama
kadmija, ispoljavaju se u obliku anemije i poremećaja u funckiji jetre.
Utvrđena je njegova kancerogenost, pa čak i mutagenost.
U cilju smanjenja faktora rizika povezanih sa kadmijem, u pojedinim
razvijenim zemljama Evrope i Svijeta planirane su i provode se različite
zaštitne mjere. Od tih mjera i najpoznatije su kontrola upotreba
vještačkih đubriva, ispusta mulja i otpada, zatim reciklaža baterija Cd itd.

Hrom
Hrom se nalazi u litosferi sa prosječnom koncentracijom od 100 mg/kg, a

u pedosferi 100-300 mg/kg. Bazične i ultrabazične vulkanske stijene su
vrlo bogate hromom i mogu da sadrže čak do 3.400 mg/kg Cr. Glavni
izvori antropogenog hroma su metalurška postrojenja, zatim ciglane,
cementare, proizvodnja papira, sagorijevanje fosilnih goriva, đubriva i
otpadni muljevi. Hrom se koristi u industriji za elektrolitsko hromiranje i
legiranje, zatim u industriji gume, kod štavljena kože itd Koncentracija
pristupačnog oblika za biljke je ekstremno mala u većini tla, te se u
biljkama nalazi u veoma malim koncentracijama koje variraju u rasponu
0,2-0,4 mg/kg Cr suhe materije.
U okoliš dospijeva u obliku Cr 3+ i Cr6+ kao rezultat prirodnih procesa i
antropogenih aktivnosti. Cr3+ je mnogo manje pokretan i adsorbuje se
jako za čestice. Cr6+ je vrlo toksičan i znatno toksičniji za biljke i čovjeka
od Cr3+. Pretpostavlja se da derivati Cr6+ imaju kancerogena svojstva.
Mangan
Mangan je zastupljen u litosferi u količini koja je veća od svih drugih

mikroelemenata osim željeza. Najveće koncentracije mangana su u
bazičnim vulkanskim stijenama (bazalt i gabro) koje dostižu čak nekoliko
hiljada mg/kg, zatim u kiselim vulkanskim (granit) i metamorfnim
stijenama (škriljci) i variraju između 200 i 1000 mg/kg, a najmanje u
sedimentnim i kreću se 20-600 mg/kg Mn .
Mangan u pedosferi uglavnom potiče iz matičnog supstrata, od primarnih
minerala (augit) i sekundarnih (piroluzit MnO 2, manganit Mn2O3 H2O),
zatim od fosfata i karbonata mangana itd. Osim iz prirodnih izvora
(minerala), mangan u tlo dospijeva i unošenjem kroz đubriva kao MnSO 4.
Sadržaj mangana u različitim tlima je različit. Ekološki su značajna njegova
aktivna jedinjenja za život biljaka i proizvodnju hrane, a time i za zdravlje
životinja i ljudi.
To je esencijalni element ima važnu ulogu i metabolizmu ćelija i ulazi u
sastav mnogih enzima, i ima veliki ekološki značaj u biljnoj, animalnoj i
humanoj ekologiji i fiziologiji. Dokazano je njegovo sudjelovanje u oksido-
redukcionim procesima, naročito u vezi sa aktivnošću željeza, a zatim u
sintezi hlorofila itd. Zabilježena su trovanja usljed rada u industrijskim
uslovima - preko inhalacije aerosola Mn. Posljedice takvih trovanja su

neurološki poremećaji slični Parkinsovoj bolesti i psihijatrijski-slični
šizofreniji.
Željezo
Po količini u Zemljinoj kori željezo je četvrti element (iza kisika, silicija i

aluminija). Sadržaj željeza u tlu iznosi u prosjeku 3,2% i varira u
granicama 0,01-22% ili u granicama 5.000 – 50.000 mg/kg zrakosuhog tla.
Skoro svo željezo vezano je u neorganskim (nerastvorljivim) jedinjenjima,
a potiče od različitih minerala kao što su silikati i alumosilikati, zatim
oksidi i hidroksidi. Dio željeza se pojavljuje i u koloidnom obliku
Fe(OH3), a u veoma malim količinama i u aktivnim spojevima pretežno u
oblika soli različitih kiselina. Njegova mobilnost zavisi od reakciji tla i ona
raste sa smanjenjem vrijednosti pH tla. Tako se nedostatak aktivnog
željeza može opaziti na karbonatnim tlima (pojava hloroze), dok se
toksično djelovanje može zapaziti samo na kiselim tlima.
Željezo je neophodno za odvijanje brojnih fizioloških i biohemijskih
procesa kao što je biosinteza hlorofila, fotosinteza i disanje. Mehanizam
usvajanja i transporta željeza kroz biljku je metabolički kontrolirano, ali se
odvija i pod uticajem velikog broja faktora spoljašnje sredine, a prije
svega hemijske reakcije tla, koncetracije karbonata i fosfata i odnosa
nekoliko teških metala u tlu (Cu, Zn). Visoka vrijednost pH i visoke
koncentracije fosfora i karbonata u životnoj okolini smjanjuju usvajanje
željeza, jer u takvim uslovima dolazi do oksidacije Fe 2+ u Fe3+ i taloženja u
Fe-soli.
Veći broj teških metala (Mn, Cu, Zn itd) ima kompetitivno dejstvo na
usvajanje željeza, pa njhova veća koncentracija smanjuje usvajanje
željeza, jer oni zamjenjuju željezo u helatnom kompleksu. Visok nivo
željeza u tlu smanjuje apsorpciju drugih teških metala od strane biljaka.
Željezo je sa cinkom, bakrom, i nekim drugim metalima u
antagonističkim odnosima, a u sinergističkim odnosima je samo sa litijem.
Na usvajanje željeza od strane biljaka utiču i nitrati i fosfati. Visoka
koncentracija ovih jedinjenja smanjuje usvajanje željeza.Primjena većih
količina azotnih i fosfornih đubriva može da izazove nedostatak željeza za
biljke, jer se željezo pretvara u neaktivni oblik. Isto tako, konstantovano
je da joni NH4+ povećavaju usvajanje željeza. Željezo se iznosi iz tla znatno
više od drugih teških metala.
Kobalt

Kobalt (Co) se u prirodi nalazi skoro uvijek zajedno sa niklom i to najčešće
vezan uz arsen i sumpor. Javlja se u mineralima kobaltit (CoAsS) i smalit
(CoAs2). Isto tako, kobalt je dosta zastupljen u relativno nestabilnim
mineralima feromagnezija kao što su olovini, pirokseni, amfiboliti, koji se
nalaze u bazičnim i ultrabazičnim vulkanskim stijenama.
Porijeklo kobalta u tlu je uglavnom iz matičnog supstrata na kome je tlo
nastalo i primjena kobaltnih soli. Tlo u prosjeku sadrži 10 – 15 mg/kg Co,
a pristupačnog 0,05 – 2 mg/kg Co. Sadržaj pristupačnog kobalta se
smanjuje sa povećanjem vrijednosti pH tla i sadržaja organske materije .
Ima određeni značaj u animalnoj i humanoj ekologiji. Ima esencijalni
značaj za životinje – preživare i mikroorganizme. Biljke ga usvajaju kao
Co2+ ion. Intenzitet usvajanja odvija se u funkciji koncentracije kobalta u
tlu, vrijednost pH tla i sadržaja organske materije. Pristupačnost kobalta
se smanjuje sa povećanjem vrijednosti pH tla i sadržaja organske
materije. Pri visokom sadržaju u tlu može uzrokovati određene toksične
pojave i da izazove nedostatak željeza i mangana za biljke.
Esencijalan je elemenat jer se nalazi u vitaminu B12 a sastavni je dio
enzima. Pri višku kobalta u životnoj sredini manifestuje se alergijsko i
iritirajuće djelovanje.
Nikl
U prirodi se nalazi kao i kobalt vezan za sumpor i arsen (NiS, NiAs, NiAs 2).
Zastupljen je u litosferi i pedosferi. U litosferi se nalazi u prosjeku od 75
mg/kg Ni. Najviše ga ima u piroksenima, gabru i bazaltu, a najmanje u
bazičnim i sedimentnim stijenama. Kisele vulkanske stijene sadrže manje
nikla, a najmanje ga ima u bazičnim i sedimentnim stijenama. U tlu se
nalazi u prosjeku od 40 mg/kg Ni, ali mu koncentracija jako varira u
zavisnosti od tipa tla i matičnog supstrata.
Nikl potiče iz litosfere i antropogenih izvora. Značajan izvor nikla su
rudnici i topionice metala, zatim sagorijevanje fosilnih goriva i spaljivanje
otpada, kao i đubriva i otpadni muljevi.
Nikl se redovno nalazi u biljkama i životinjama. Visoke koncentracije kod
biljaka izazivaju hlorozu u obliku bijelih, svjetložutih i zelenih pruga, a
mogu izazvati i smrt. U organizmu ljudi zadržava se u kostima, ali ne u
većoj mjeri.
Bakar

U prirodi se nalazi pretežno u obliku jedinjenja sulfida (halkozin Cu 2S,
halkopirit CuFeS2, bornit Cu5FeS4), oksida (kuprit Cu2O) i karbonata
(malahit Cu2(OH)2CO3, azurit Cu3(OH)2(CO3)2). Međutim, u prirodi se nalazi
i u elementarnom stanju, ali u znatno manjoj količini. U sastavu Zemljine
kore je slabo zastupljen, oko 0,01 %. Prosječan sadržaj bakra u litosferi je
70 mg/kg, a u tlu 30 mg/kg. Porjeklo bakra je iz matičnog supstrata i
antropogenih izvora kao što su topionice metala i primjena đubriva,
fungicida, baktericida i otpadnih muljeva. Emisije bakra iz topionica utiču
na zagađivanje vazduha. Bakar se u atmosferi prenosi na velike
udaljenosti i suhom i vlažnom depozicijom dospijeva u tlo. Isto tako,
korištenje sredstava na bazi bakra u voćarstvu može uticati na porast
ovog metala u tlu. Bakar se nalazi u tlu pretežno u neorganskom obliku.
Javlja se u stabilnim jedinjenjima i adsorbiran na adsorpcioni kompleks, a
također i u ionskom obliku. Vezan je za organsku materiju, okside Fe i
Mn, silikate, glinu i druge minerala. Slabo je mobilan i ima veliku sklonost
nakupljanja u tlu.Sadržaj bakra u tlu zavisi od tipa tla i matičnog
supstrata. Prirodni sadržaj bakra u tlu iznosi 1 – 20 mg/kg, a prosječna
vrijednost ukupnog bakra u nekontaminiranom tlu varira između 6 i 60
mg/kg .
Biljke usvajaju male količine bakra u obliku Cu 2+ iona i u vidu helata.
Usvajanje se odvija aktivnim procesom. Nakuplja se najviše u korijenu
biljke. Prenošenje bakra iz korijena u nadzemne organe biljke je sporo.
Zbog toga se njegov sadržaj u listovima, i pri visokim koncentracijama u
tlu, sporo povećava. U listovima se uglavnom nakuplja u hloroplastima.
Sadržaj bakra u biljkama zavisi od genetične specifičnosti svake biljne
vrste. Treba istaći da ga biljke usvajaju različito u toku rasta i razvića.
Bakar djeluje antagonistički sa određenim elementima (Fe, Mn, Ca, P, K),
posebno pri većoj koncentraciji u hranjljivoj sredini. Visoke koncentracije
ovih elemenata mogu da smanje usvajanje bakra. Prema tome, primjena
veće količine organskog đubriva, fosfata i karbonata može ublažiti ili
otkloniti toksično dejstvo bakra.
Bakar je esencijalni element i ima veoma značajne i različite funkcije u
organizmu biljaka i životinja. Kao esencijalni metal životinjama i čovjeku
je potreban za stvaranje eritrocita i hemoglobina ali i za funkciju
oksidativnih enzima kao što su katalaza, peroksidaza , citohrom oksidaza i
mnogi drugi. Ima ulogu u sintezi proteina, utiče na intenzitet fotosinteza i
pomaže sintezu antocijana. U velikim količinama on djeluje štetno na žive
ćelije i može da izazove različite nepoželjne promjene u njihovom
metabolizmu pa čak i njihovu smrt.Toksično djelovanje bakra je izraženije
na kiselim tlima. Veću osjetljivost na visok sadržaj bakra od gajenih

biljaka imaju špinat, lucerka, djetelina itd. Toksičnost bakra se odnosi na
njegovu aktivnu formu, Cu2+ ion.
Suvišak bakra u tlu i biljkama može da izazove opasna oboljenja kod stoke
(toksikoze). Ovce su najosjetljivije na suvišak ovog mikroelementa. Kod
ljudi se najviše nakuplja u jetri, ali i u žuči i u mlijeku. Posljedice akutnog
ili hroničnog trovanja bakrom, kod ljudi , su stomačni i probavni
problemi, oštećenje jetre i bubrega i anemija.
Cink
U prirodi je zastupljen u matičnom suspstratu i dolazi uglavnom kao

sulfidna ruda sfalerit (ZnS), zatim kao kabonat smitsonit (ZnCO 3) i vrlo
rijetko kao sulfat (ZnSO4). Prati minerale Fe, Cu i Pb.
Upotrebljava se za zaštitu željeznih i čeličnih konstrukcija (sprečava
koroziju), zatim za proizvodnju legura, baterijskih elemenata i u
štamparijama.
Posječne koncentracije iznose 70 mg/kg. Ukupan sadržaj cinka u litosferi
kreće se približno oko 80 mg/kg, a prosječan sadržaj u kiselim stijenama
(graniti) oko 40 mg/kg i bazaltnim stijenama 100 mg/kg. U glinovitim
sedimentnim stijenama sadržaj cinka varira između 80 i 120 mg/kg, a u
krečnjacima i dolomitima 10 – 30 mg/kg .
Sadržaj cinka u tlu zavisi od sastava stijena. Prirodna tla ga sadrže u
količini 3 – 50 mg/kg , sreće se najčešće u koncentracijama 10 – 200
mg/kg, odnosno 10 – 300 mg/kg zrakosuhog tla .
Međutim, u kontaminiranim tlima registrovane su znatno veće
koncentracije, čak od nekoliko stotina do nekoliko hiljada mg/kg Zn.
Treba naglasiti da sadržaj cinka u tlu industrijskih regija pokazuje trend
rasta, što je posljedica antropogenih uticaja.
Cink se nalazi u prirodi u organskim kompleksima ili helatima, u
sekundarnim mineralima i nerastvorljivim kompleksima u čvrstoj fazi tla,
ali se nalazi i u rastvorljivom obliku, odnosno u slobodnim ionima Zn 2+. Za
biljke su pristupačni samo rastvorljivi oblici cinka. U pedosferi je vezan na
minerali gline, alumosilikate i silikate, sekundarne minerale (sulfid, fosfat,
karbonat, oksid), u koloidnom kompleksu i u organskom obliku
(bioelement).
Biodostupnost cinka zavisi od različitih ekoloških faktora među kojima su
tvrdoća i aciditet zajedno sa ukupnim sadržajem cinka najvažniji. Drugi
važni faktori su organska materija, mikrobiološka aktivnost, mjesto
apsorpcije i režim vlažnosti. Visoka koncentracija organske materije i
fosfora redukuje biodostupnost cinka.

Glavni izvori cinka, koji dospijeva u okolinu, su metalurška postrojenja,
industrija metala, spaljivanje fosilnih goriva, spalionice otpada, smetljišta,
korištenje komunalnih muljeva u poljoprivredi, pesticidi, organska i
mineralna đubriva, kamenolomi, kao i vulkanske erupcije i eolski pepeo.
Većina cinka se unosi u poljoprivredno tlo vještačkim đubrivima i
atmosferskim depozicijama. Tako, na primjer, u Švedskoj se unosi u
zemljište oko 60 g/ha/god., od čega 15 g/ha/god. putem vještačih
đubriva. Količina cinka u zemljištu može se smanjiti upotrebom prirodnih
đubriva, koja sadrže znatno manje cinka od vještačkih đubriva. Cink u
prirodnom đubrivu značajno potiče od hrane koja se daje životinjama.
Cink se uklanja iz atmosfere mokrom i suhom depozicijom.
Cink je esencijalni metal i u malim količinama je neophodan za biljke,
životinje i čovjeka. Ima važnu funkcionalnu i katalitičku ulogu u
enzimskim reakcijama i time utiče ili učestvuje u brojnim procesima
metabolizma biljaka, životinja i čovjeka. Kao oligoelement ulazi u sastav ili
je neophodan za aktivnost oko 90 enzima. Biljke ga usvajaju iz tla pod
uticajem pH vrijednosti tla (pri pH 6),a usvajanje zavisi još od genetičke
specifičnosti biljne vrste i sadržaja nekih elemenata koji imaju
antagonističke odnose sa cinkom (Fe, Cu, Mn, P itd.). Smatra se da samo
1 – 3 % ukupne količine cinka iz tla može postati dostupna za biljke.
Međutim, biljke su sposobne da skladište velike količine cinka za moguću
kasniju upotrebu bez ikakvih vidljivih oštećenja. Nakupljaju ga najviše u
korijenu, zatim u mladim listovima i to pretežno u nervaturi listova.
Ovaj hemijski element ubraja se u umjereno toksične metale. Zajedno sa
kadmijem predstavlja veoma biodostupan metal. Ima veliku sposobnost
bioakumulacije, ali nije podložan biomagnifikaciji. Štetni efekti cinka se
javljaju kada njegov sadržaj u tlu pređe 100 – 300 mg/kg, a ispoljavaju se
u različitim morfološkim i fiziološkim promjenama biljnog organizma (niži
rast, smanjenje korijenovog sistema i obrazovanje sitnih listova). Treba
naglasiti da se kalcizacijom i primjenom fosfornih đubriva može smanjiti
intenzitet usvajanja i nakupljanja cinka u biljkama i time spriječiti njegovo
štetno dejstvo.
Arsen
Klasificira se u polumetale. Posjeduje osobine i ispoljava dejstva metala i

nemetala.Obično se nalazi u sastavu minerala: arsenolit, arsenopirit,
kobaltit i nikolit. U pirodi je najviše zastupljen u stijenema (99%). Ostatak
se nalazi u tlu i okeanima. U biljkama, životinjama i čovjeku nalaze se
veoma male količine arsena. Prosječna koncentracija arsena u zemljinoj

kori ocijenjena je na 1,5 – 2 mg/kg. Nekontaminirana tla obično sadrže 1
– 40 mg/kg As, sa najmanjim koncentracijama u pješčanom tlu. Veće
koncentracije su pronađene u aluvijalnom i organskom tlu. Prisutan je u
atmosferskoj prašini i u nezagađenim područjima nalazi se u koncentraciji
manjoj od nekoliko nanograma po kvadratnom metru, a u zagađenim oko
1 g/m2. Po hemijskim osobinama sličan je fosforu. Pojavljuje se kao As 3+
i As5+, a najčešće se nalazi u vidu trovalentnog oksida As 2O3. Ovaj oblik
arsena je najtoksičniji. Rastvoreni arsen obično se kontroliše redoks
uslovima, pH, biološkom aktivnošću i adsorpcijskim reakcijama. Tako se
koncentracije arsena u biljkama smanjuju sa povećanjem kiselosti tla.
Adsorpcija arsena u tlu je povezana sa pH, hemijskim i fizičkim
osobinama tla.
U biosferu dospijeva iz antropogenih izvora, kao što su rafinerije i
topionice. Koristi se u industriji, zanatstvu, poljoprivredi, šumarstvu, itd.
Takođe se koristi za izradu insekticida i herbicida, kao i u medicini i
farmaceutskoj industriji.
Arsen je u tlu jako mobilan i zbog toga može kontaminirati podzemne
vode. Međutim, jače se imobiliše u tlu sa većom koncentracijom
organske materije i tada je manje dostupan biljkama. Tlo i biljke ga
akumuliraju i zadržavaju, pa se u podzemnoj vodi nalazi u nižim
koncentracijama.
Biljke ga apsorbuju zavisno od koncentracija u tlu i najviše se deponuje u
korijenu biljaka. Njegova koncentracija u jestivim biljkama je mala.
Međutim, neke žitarica i gljive mogu akumulirati visoke količine arsena,
iako su koncentracije u tlu niske.
Arsen je subjekt bioakumulacije, ali ne i biomagnifikacije. Količina arsena
u akvatičnim organizmima se smanjuje sa povećanjem trofičkog stupnja.
Tako koncetracije arsena u jednoćelijskim algama mogu dostići i do 1000
puta veće koncentracije u odnosu na okolnu vodu i tako predstavljaju
glavni izvor arsena za više organizme.
Postoje dokazi da je arsen kod životinja u tragovima esencijalni elemenat,
ali samo malo podataka govori o njegovom esencijalnom značaju za
čovjeka, dok je za biljke neesencijalan.
Ekološke osobine sumpora
Sumpor, iako ne spada u teške metale, uvršten je zbog njegovih

specifičnih i značajnih ekoloških osobina i efekata, posebno pri njegovom
u suvišku u okolini. Sumpor je biogeni element koji ima veliki fiziološki i

ekološki značaj za živi svijet. Sastavni je dio proteina i mnogih drugih
organskih jedinjenja.
U tlu ga ima 100 – 2000 mg/kg, a prosječne vrijednosti u Svijetu variraju u
granicama 100 – 500 mg/kg zrakosuhog tla .
Pedosfera je glavni izvor sumpora za sve terestrične biljke. Tlo se trajno
obogaćuje sumporom koji potiče iz industrijskih i energetskih postrojenja
i ložišta. Zbog toga SO2 u atmosferi industrijskih regija postaje sve važniji
ekološki faktor. To je gas bez boje, ne gori i ne stvara eksplozivne smješe.
Oštrog je mirisa i većina ljudi ga može osjetiti već kod njegovih
koncentracija u zraku od 100 g/m3. U atmosferi se transformiše u SO3,
H2SO4 ili soli sulfatne kiseline. Koncentracije SO 2 u urbanim i industrijskim
područjima su povećane i u prosjeku se kreću 100 – 200 g/m3.
Međutim, trenutne koncentracije mogu da budu 10 – 20 puta veće od
prosječnih.
Biljke ga usvajaju iz tla aktivnim procesom u obliku iona SO 42- u značajnim
količinama (makroelement), što zavisi od vrste biljke i ekoloških faktora
staništa. Iz korijena se transportuje u nadzemne organe veoma intnzivno
i nakuplja se u listovima biljke. Isto tako, biljke ga koriste u manjoj mjeri i
iz zraka u obliku SO2, ali i jona SO42-.
Suvišak sumpora u tlu i atmosferi javlja se u industrijsko-urbanim
područjima zbog visokih emisija iz industrijskih i urbanih izvora. Sumpor
se u takvim uslovima javlja kao značajan ekološki faktor, jer izaziva
različite štetne posljedice (hlorotične promjene na lišću i defilicijaciju).
Fitotoksično dejstvo se dalje manifestijue u inhibiranju fotosintetskih
procesa i rasta biljaka. Posebno su značajne kvalitativne promjene biljaka
koje nastaju kao rezultat poremećaja u interakciji tlo – biljka uslijed
apsorpcije i akumulacije ovog polutanta, te smanjenje rasta i prinosa
biljaka i druge štetne posljedice .
Atmosferske deopozicije sumpornih jedinjenja imaju različite ekološke
uticaje. Uticaji mogu biti direktni (povećanje kiselosti tla) i indirektni
(stvaranje mobilnih jona metala). Kisele kiše imaju značajan doprinos u
oštećenju i propadanju šuma na velikim prostranstvima .
Pesticidi
Pesticidi su proizvodi hemijskog ili biološkog porijekla koji su namjenjeni

zaštiti biljaka i životinja od korova, bolesti, štetnih insekata, grinja i
drugih štetnih organizama.Najveća primjena je u poljoprivredi,
šumarstvu, pri deratizaciji i dezinsekciji. Svako korištenje pesticida sa
sobom nosi negativne posljedice na ekosistem u kome se primjenjuje i

okolne ekosisteme. Smanjenje upotrebe pesticida je jedan od temelja
održive poljoprivrede i ideja održivog razvoja.
Pesticidi se dijele:
Fungicidi – sredstva za suzbijanje gljiva
Herbicidi – sredstva za suzbijanje korova
Insekticidi – sredstva za suzbijanje štetnih insekata
Limacidi – sredstva za suzbijanje puževa
Nematocidi – sredstva za suzbijanje štetnih nematoda
Rodenticidi – sredstva za suzbijanje štetnih glodara
Sa zdrastvenog aspekta najznačajniji su herbicidi i insekticidi, a dalja
podjela je prikazana na slici 8.10.
U poljoprivredi je preporučljivo koristiti pesticide koji se razlažu tokom
vegetacionog perioda. Za uništavanje korova na aeorodromima i pored
puteva koriste se pesticidi dugotrajnog dejstva.
Prema toksičnosti za čovjeka i toplokrvne životinje pesticidi se dijele na
četiri grupe: jakog dejstva, visokototoksični, srednjetoksični i
malotoksični. Ova podjela ima uslovni karakter pošto otrovnost pesticida
za čovjeka i životinje ne zavisi samo od količine smrtne doze preparata,
već i od drugih osobina pesticida.
Sa zdravstvenog aspekta
najvažnije skupine pesticida
su
HERBICIDI INSEKTICIDI
Hlorofenoksi
spojevi Organohlorni Organofosforni
Karbamati Piretroidi
(organohlorni ugljovodonici spojevi
ugljovodonici)
Slika 8.10. Podjela pesticida sa zdrastvenog aspekta
Posljedice koje se kasnije manifestuju pri sistematskom dejstvu pesticida

na organizam; nakupljanja u organizmu i životnoj sredini, stabilnosti
preparata na uticaje prirodne sredine; kancerogenih, mutagenih,
embriotoksičnih, tetratogenih, alergenih i drugih osobina pesticida.Uticaj
pesticida na biocenoze je složen i raznovrstan. Najveći poremećaji
biocenoza su zapaženi pri primjeni otpornih visokotoksičnih pesticida-

insekticidi. Osim migracije u tlu, pesticidi mogu prenositi padavine i
vjetar. Putem dugog prenosa, kombinovanog sa specifičnim hemijskim i
fizičkim karakteristikama, vjetar nosi neke pesticide i trajne organske
zagađujuće supstance (POP-persistent organic pollutants) čak do
arktičkih oblasti Zemlje. Zbog kruženja nerazgrađenih pesticida
biosferom, otrovi su nađeni na mjestima na Zemlji gdje nikad nisu bili
korišteni - npr. DDT je nađen u ledu Antarktika iz 1960. godine.
Uspinjanjem uz hranidbeni lanac koncentracija otrova se povećava
zavisno od brzine metabolizma pojedine karike u lancu - npr.
koncentracija DDT-a kod čovjeka, koji se nalazi pri vrhu hranidbenog
lanca, može dostići 6,0 ppm. DDT se u organizmu mijenja u derivate,
slično kao i u prirodi, te dolazi do promjene hemije i toksičnosti.
Promjenom hemije otrova mijenja se i njegovo djelovanje jer nastaju
sekundarni produkti.
Hemikalije POP u prirodi, nastale ljudskom aktivnošću, imaju
karakteristike:
- organske složene molekule velike molekulske mase koje
često sadrže halogene elemente, najčešće hlor
- djelimično isparljiva jedinjenja
- vrlo slabo rastvorni u vodi, a veoma dobro u mastima, pa lako
prolaze kroz fosfolipidne strukture bioloških membrana,
nakon čega se deponuju
- organska jedinjenja veoma otporna na fotolitičku, biološku i
hemijsku degradaciju
- mogućnost prenosa na velike daljine
- pojava bioakumulacije, perzistencije u životnoj sredini
Pesticidi, koji se koriste u južnijim oblastima, isparavaju, prenose se

vjetrom i zatim kondenzuju pod uticajem hladnog arktičkog vazduha
unose u tlo i dolazi do njihovog akumuliranja. Niske temperature ih
spriječavaju da ponovo pređu u gasovito stanje. Ovaj ciklus POP mogu da
ponove mnogo puta i preko velikih razdaljina u nizu skokova pa se ovaj
proces naziva – efekat skakavca. Hemikalije POP su trajne zato što ne
podliježu razgrađivanju pod normalnim uslovima životne okoline.
Pošt su POP hemikalije rastvorljive u mastima, ali nerastvorljive u vodi,
živa bića ih ne mogu izlučiti već dolazi do njihove akumulacije u tkivima i
dolazi do bioakumulacije. Bioakumulacija je proces nakupljanja otrovnih
supstanci u živim tkivima tokom vremena. Pošto organizmi nastavljaju da
se hrane zagađenim biljkama i životinjama, zagađujuće supstance se i
dalje akumuliraju i koncentracija im se povećava, kako prolaze kroz više

lanaca ishrane. Ovaj proces poznat je kao biouvećavanje
(biomagnifikacija) i POP hemikalije su karakteristične po tome.
POPs hemikalije se mogu podijeliti u tri grupe:

- pesticidi (aldrin, dieldrin, hlordan, toksafen, mireks, endrin,
heptahlor, heksahloro benzen - HCB, hlorodekon, dihloro difenil
trihloroetan - DDT, heksabromo bifenil i heksahloro cikloheksan -
HCH),
- industrijske hemikalije (polihlorovani bifenili - PCBs i heksahloro
benzen - HCB),
- nus-proizvodi industrijskih procesa i procesa sagorjevanja
(heksahloro benzen - HCB, polihlorovani dibenzo-p-dioksini
(dioksini) - PCDDs, polihlorovani dibenzo-p-furani (furani) - PCDFs
i policiklični aromatični ugljovodonici - PAHs).
Nakon isparavanja POPs se transportuju kroz atmosferu dok ne stignu do

predjela u kojima su temperature niže, gde se kondenzuju i postaju
manje mobilni. Stepen njihovog prostiranja od mjesta gde nastaju pa do
mjesta koje imaju niže temperature zavisi od njihovog pritiska pare,
lipofilnosti i stepena degradacije.
POPs će se kondenzovati u tlu, vodi i živim organizmima (odnos
koncentracije POPs hemikalija u vazduhu i njihove koncentracije u čvrstoj
fazi će se smanjivati od područja toplije klime ka područjima hladnije
klima)
- Fenomen globalne destilacije: POPs migriraju iz toplijih predjela
(u kojima se oslobađaju) ka hladnijim predjelima (u kojima
kondenzuju)
- Efekat skakavca: posljedica sezonskih kolebanja temperature;
kretanje POPs iz toplijih u hladnije predjele dešava se kao i
godišnji skokovi.
- Fenomen globalnog frakcionisanja: rezultat različitog stepena
degradacije, pritiska pare i lipofilnosti POPs; pojedini POPs kreću
brže od drugih ka polarnim regionima
- Efekat retencije: rezultat različite lipofilnosti POPs; sa
povećanjem lipofilnosti povećava se sposobnost vezivanja za
čvrstu fazu (tlo i vegetacija); kraće zadržavanje u atmosferi,
sporiji i smanjen transport ka polovima.

Organohlorni pesticidi (OC) su se nakon drugog svjetskog rata intenzivno
primjenjivali kao insekticidi i fungicidi u poljoprivredi, za zaštitu drvene
građe, te u javnom zdravstvu za suzbijanje malarije i tifusa.
Polihlorirani bifenili (PCB) su skupina sintetskih aromatskih jedinjenja
niske električne i relativno visoke toplinske provodljivosti, otpornih na
toplinsku razgradnju i hemijski izrazito postojani. Čini ih 209 mogućih
kongenera. Komercijalna proizvodnja ovih spojeva počela je 1929. godine
i nikada nisu upotrebljivani kao pojedinačna jedinjenja, već uvijek u
komercijalnim smjesama koje se međusobno razlikuju po sadržaju hlora.
Najviše su upotrebljivani u elektroidustriji i hemijskoj industriji kao
dielektrične tečnosti u transformatorima i impreganatori u
kondenzatorima. Osim u zatvorenim sistemima primjenjivali su se i u
otvorenim hidrauličnim sistemima, kao dodaci mazivima i voskovima, kao
plastifikatori u bojama, dodaci papiru za kopiranje, te kao usporivači
gorenja.
Polihlorirani dibenzo-p-dioksini (dioksini) – PCDD i polihlorirani
dibenzo-p-furani (furani) – PCDF su dvije skupine tricikličnih planarnih
organohlornih spojeva od kojih prvu čini 75, a drugu 135 mogučih
kongenera. Nikada nisu imali primjene. Glavni izvori PCDDa i PCDFa u
okolini su različiti procesi spaljivanja otpada, kućna ložišta, izgaranja
benzina u automobilima, požari, i to osobito ako izgaraju materijali koji
sadrže PCB ili polivinilhlorid. Javljaju se i kao neželjeni popratni produkti u
hemijskoj industriji, industriji papira, metalurškim procesima, te ih kao
onečišćenja sadrže neke pesticidne materije. Kongeneri koji sadrže do tri
atoma hlora u molekuli smatraju se netoksičnim, a najtoksičniji je 2,3,7,8-
tetrahlordibenzo-p-dioksin koji se razgrađuje tek na temperaturama
višim od 7500C.
Visoka postojanost, toksičnost i potvrđene karcinogene i tetragene
osobine OC pesticida i PCBa, bila su povod ograničenju ili zabrani njihove
proizvodnje i primjene u mnogim razvijenim zemljama, ali se još
primjenjuje u nerazvijenim zemljama.
Kada pesticid dospije u tlo može se desiti:
1. 1.Premještanje pesticida- zavisi od njegove rastvorljivosti u vodi,
interakcije rastvora sa česticama tla (sorpcije)
2. 2.Distrubicije pesticida-najvažniji proces zadržavanja pesticida u
tlu, a zavisi od mehaničkog sastava, hemijskog sadržaja i sastava
humusa tla.
3. Degradacija pesticida- proces smanjenja koncentracije ili
potpunog nestajanja sa površine ili iz tla.

Mikrobi u tlu mogu razložiti većinu organskih zagađujućih supstanci.
Međutim, brzina razlaganja je veoma različita i zavisi od osjetljivosti
određenog organskog molekula na enzimski katalizovane reakcije,
stepena pristupačnosti ili desorpcije organskih molekula, hemijskih i
fizičkih svojstava tla. Ako se organski molekuli tako sorbuju da su
nepristupačni mikroorganizmima ili su njihove strukture otporne na
djelovanje mikroorganizama, onda će njihovo vrijeme zadržavanja u tlu
biti dugo. A što je vrijeme zadržavanja duže, to će biti povećana
mogućnost zagađenja tla.
Naročito su potencijalno opasna organska jedinjenja koja su slabo
rastvorna u vodi, i ne sadrže strukturna mjesta za enzimsku degradaciju.
Organski molekuli koji imaju polarne funkcionalne grupe lakše se razlažu
pomoću mikroorganizama, jer su rastvorni u vodi.
Organski molekuli mogu biti razloženi i nebiološkim (abiotskim)
procesima. Ti procesi obuhvataju hidrolizu, oksidaciju, redukciju i
izomerizaciju, tj. reakcije koje se odvijaju bez učešća enzima, odnosno
katalizatora.
Mnogi pesticidi (alifatični halidi, amidi, karbamati, derivati uree, estri i
tioestri fosforne kiseline) mogu se djelimično razgraditi pomoću hidrolize.
Kisela tla i glinoviti minerali utiču na bržu degradaciju mnogih organskih
jedinjenja.
Fenoli i aromatični amini mogu se razložiti oksidacijom. Tako, npr. Kaijoni
metala ubrzavaju oksidaciju polifenola u polimerne hinone, a dolazi i do
kompleksiranja metala.
U tlima, u anaerobnim uslovima, redukcioni agensi (Fe 2+, sulfidi, fenoli)
mogu reagovati sa nekim organskim jedinjenjima. Halogenovana
alifatična jedinjenja, važne organske zagađujuće tla, mogu se redukovati
pomoću Fe2+.
Poznata je i abiotska degradacija nekih sintetičkih organskih jedinjenja.
Tako su neki herbicidi (dinitroanilini) redukuju u tlu sa niskim redukciono-
oksidacionim potencijalom ( manjim od 100 mV).
Neki organski molekuli se mogu fotohemijski razgraditi, jer apsorbuju
energiju koja raskida hemijske veze u molekulu. Na fotorazgradnju
posebno su osjetljivi organski molekuli koji apsorbuju energiju na
talasnim dužinama iznad 285 nm. Na ovaj način se mogu razložiti neki
insekticidi, triazini, uree, neki herbicidi.
Na slici 8.11. prikazani su putevi ulaska pesticida u organizam.
Štetni efekti POP-sa su :

- neurološki poremećaji, poremećaji funkcije jetre i reproduktivnog
sistema, poremećaji u ponašanju, poremećaji na nivou imunog i
endokrinog sistema
- karcinogeni efekat (uključujući kancer dojke)
- utvrđena je veza između nivoa POPs-ova u serumu krvi i
dijabetesa;
- plod u razvoju kao i bebe neposredno poslije rođenja naročito su
osjetljivi na ekspoziciju POPs hemikalijama (ova jedinjenja
prolaze kroz placentu i eliminišu se u procesu laktacije)
- teško je u potpunosti predvidjeti uticaj POPs hemikalija na
zdravlje ljudi, posebno zbog toga što je čitava populacija manje ili
više, svakodnevno izložena većem broju potencijalno štetnih
materija.
PREKO KOŽE
ULAZAK
PESTICIDA U
ORGANIZAM
PREKO PREKO
respiratornog digestivnog
sistema sistema
Slika 8.11. Putevi ulaska pesticida u organizam
Radionuklidi u tlu
Zagađenje životne okoline radioaktivnim elementima postaje sve

izraženiji problem a tiče se potrebe za zaštitom prirode i čovjeka.
Kompleksnost i opasnost zagađenja prirode radioaktivnim elementima
natjerala je čovjeka da prouči sve procese koji se tiču radioaktivnih
elemenata (radionuklida). Radionuklidi mogu biti prirodnog i vještačkog
porjekla, a mogu biti dugoživeći i kratkoživeći. U vještačke radionuklide

ubrajaju se nuklidi porjeklom iz nuklearnih reaktora i atomskih bombi,
koje je stvorio čovjek i opasniji su od prirodnih radionuklida.
U petrografskim stijenama se nalazi preko 60 radionuklida. Tla nastala na
magmatskim stijenama, kao što su bazalt i granit, pokazuju povećanu
radioaktivnost u odnosu na tla sa rastresitim stijenama.U tlu se nalaze
prirodni radionuklidi: 40K, 87Rb i 14C, a zbog brojnih nuklearnih proba,
nalaze se i mnogi drugi. Najviše je zastupljen litogeni radionuklid 40K, sa
90% beta aktivnosti. Teška tla bogata silikatima, imaju veći sadržaj
radionuklida nego pjeskovita.U prirodnim tlima preovladavaju
radionuklidi 40K, 87Rb, 238U, 129J, 14C, 137Cs i 90Sr. Spaljivanjem fosilnih goriva
u blizini termoelektrana, može doći do povećanja radioaktivnosti.Neki od
važnijih radionuklida tla, vrijeme njihovog poluraspada i krajnji produkt
raspada, prikazani su u tabeli 8.11.
Tabela 8.11. Važniji radionuklidi u tlu

Radionuklidi Vrijeme poluraspada Produkt raspada
40 -9 40
Kalij K 1,3.10 godina Ar
87 -9 87
Rubidij Rb 4,5.10 godina Sr
Uran 238U 4,5.10-9 godina 206
Pb
232 1,39.10-9 godina 208
Torij Th Pb
Radioaktivna kontaminacija tla može biti direktna ili indirektna.

Direktna kontaminacija ima regionalni karakter i javlja se na relativno
malom području od mjesta fisije i ima lokalni karakter. Indirektna
kontaminacija ima veći značaj jer nastaje radioaktivnim padavinama i
obuhvata šire područje. Način i vrsta radioaktivne kontaminacije tla zavisi
od :hemijskog sastava tla, strukture, pH-vrijednosti, stepena vlažnosti i
dr.Radioaktivna misija može biti u vidu suhe i mokre. Šumska tla koja su
bogata humusom, više su opterećena radionuklidima, nego ona koja su
siromašna humusom. Zato se gljive mogu jako kontaminirati
radionuklidima u humusnom horizontu šumskih tala. Sa poljoprivrednom
aktivnošću se smanjuje sadržaj radionuklida u tlu.Faktori transformacije
radionuklida su niži u teškim tlima u odnosu na lakša tla.

Od vještačkih (fisionih) radionuklida, zbog njihovog životnog vijeka u tlu ,
su najvažnija dva i to:stroncij 90Sr-poluživot 28 godina i cezij 137Cs
-poluživot 37 godina.
Stroncij 90Sr-u tlu ima slična ponašanja kao i kalcij jer ima slične hemijske
osobine. U tlu ulazi iz atmosfere u rastvorljivoj formi, i brzo se adsorbuje
na koloidne čestice, organske i neorganske tla. Ulazi u lanac izmjenjivih
kationa, a njegova pristupačnost za biljke je kao i kalcija. Ako je veći
sadržaj kalcija u tlu smanjena je tendencija usvajanja stroncija i obrnuto.
Cezij-137Cs- iako je hemijski sličan kaliju, slabije je pristupačan biljci u
većini tala.To je očito zato što je 137Cs postojan i čvrsto vezan u
vermikulitu i sličnim slojevitim mineralima. U tlima gdje nema vermikulita
i sličnih minerala gline, npr. tropska tla, usvajanje 137Cs je mnogo brže.
Radioaktivni otpad dospjeva u tlo kao rezultat testiranja nuklearnog
naoružanja ili pohranjivanja radioaktivnog materijala niskog niovoa
radijacije. Otpadni materijal u čvrstom agregatnom stanju može izazvati
probleme jer može doći do razlaganja(disolucije) i postepenog kretanja
kroz tlo. Najčešći radioativni elementi koji se nalaze u otpadu su plutonij,
uran, amercij, neptunij, kirij i cezij.
Rastvorljivost radionuklida iz otpada je različita.Jedinjenja urana su
prilično rastvorljiva, a jedinjenja plutonija i amercija su relativno
nerastvorljiva, a jedinjenja cezija srednje rastvorljiva.
S obzirom da se tlo koristi kao prostor za pohranu radioaktivnog otpada
niskog nivoa radijacije, posebna pažnja treba da se usmjeri na svojstva tla
koja treba da onemoguće ispiranje i značajnije usvajanje hemikalija od
strane biljaka.
U tlu nastaje i iz tla izlazi gas radon. Radon je radioaktivni gas, bez boje,
mirisa i okusa koji u većim koncentracijama izaziva tumor pluća.To je gas
inertan, koji ne reaguje sa tlom, već se kroz tlo kreće i akumulira u
zatvorenom prostoru. Štetnost ovog gasa za zdravlje ljudi je zbog
njegovog radioativnog raspada.Radon nastaje radioaktivnim raspadom
radija-226Ra, a najveće doze nastaju iz 222Rn. Vrijeme poluraspada bilo kog
radioaktivnog izotopa radona je kratko, tako da se radon brzo raspada u
polonij uz emisiju alfa čestice, a polonij se dalje raspada do olova uz novu
emisju alfa čestica, koja može prodrijeti u plućno krilo i izazvati tumor.
Radon iz okolonog tla može ući u kuće i druge objekte, naročito ako je
kontakt direktan. Najčešće u kuće ulazi kroz otvore podrumskih zidova i
podove, gdje se zbog neprovjetravanja može akumulirati u velikim
količinama. Podrumske prostorije treba provjetravati kako bi se spriječila
akumulacija radona.

Erozija, degradacija i zagađivanje tla
Pored primarne funkcije tj. korištenja tla u poljoprivredi i šumarstvu, ono

se koristi i u druge namjene, izvan sfere poljoprivrede i šumarstva.
Antropogeni faktori koji u savremenim uslovima ugrožavaju tlo su
mnogobrojni, ali su među njima najčešći i najopasniji sljedeći:
1. Neracionalno i neadekvatno iskorišćavanje tla u poljoprivredne
svrhe
2. Neracionalno iskorišćavanje biljnog pokrivača, posebno šumskog
3. Urbanizacija
4. Izgradnja različite infrastrukture
5. Hidrotehnički radovi
6. Različiti (drugi) oblici zagađivanja tla
7. Eksploatacija uglja i ruda iz površinskih kopova
U Bosni i Hercegovini gubici poljoprivrednog tla u nepoljoprivredne svrhe

iznose cca 3.000 ha/godišnje.
Korištenje zemljišnog prostora na području Tuzlanskog kantona ima
naglašen ekstenzivni karakter, sa izraženim tendencijama stihije i
neracionalnog pristupa. Gubici tla na račun raznih vidova korištenja do
sada iznose preko 8.000 ha. Proces daljeg smanjenja korisnog tla se
nastavlja, a što je najteže ovim negativnim procesima zahvaćena su
pretežno najvrednija zemljišta. Pri tom se gubi iz vida činjenica da je tlo
ograničeni prirodni resurs i da je za njegovu obnovu potrebno i više
generacija.
Kao glavni korisnici i uzročnici oduzimanja i oštećenja tla na području TK
se mogu naznačiti slijedeći:
- urbana i ruralna naselja sa njihovom infrastrukturom;
- saobraćajnice raznih kategorija i drugi infrastrukturni objekti
- površinska i podzemna eksploatacija uglja,
- eksploatacija soli i kvarcnog pijeska,
- industrijski, rudarski i drugi proizvodni pogoni,
- objekti elektroprivrede (dalekovodi, trafostanice i sl.),
- deponije komunalnog i industrijskog otpada,
- šljačišta termoelektrane,
- izražena vodna erozija i klizišta,
- deforestacija,
- ratna dejstva i zaostala minska polja.

Takođe, tokom 4-godišnjih ratnih aktivnosti uništene su i oštećene
dodatne površine poljoprivrednog i drugog zemljišta. Ovo je posljedica
izgradnje bunkera, tranšeja, rovova, privremenih puteva preko oraničnih
površina, kretanje vojske i ratne tehnike preko obradivih površina i
posebno miniranost terena. Na području TK se procjenjuje da ima više
hiljada minskih polja ili preko 1 milion mina i raznih drugih eksplozivnih
sredstava, čime je privremeno zauzet prostor od minimum 700 km 2
koliko su iznosile linije razgraničenja.
Različiti negativni uticaji izazvani naglom urbanizacijom,
industrijalizacijom, sječom šume i drugim, mogu dovesti do ozbiljnih i
najčešće trajnih poslijedica po zemljište koje se mogu svrstati u četiri
grupe i to:
- infekcije,
- zagađenja (kontaminacije),
- oštećenja (degradacije),
- potpuno uništenje (destrukcija).
- Infekcija tla podrazumijeva dospijevanje u tlo štetnih

mikroorganizama (bakterije, virusi) koji kasnije mogu izazvati
infekcije ljudi i životinja. Ovakve pojave se dešavaju u urbanim i
suburbanim područjima, gdje se kreću zaražene životinje ili
zakopavaju njihovi leševi.
- Kontaminacija tla je unošenje u zemljište različitih polutanata
kao što su teški metali, pesticidi, biocidi, kancerogeni
ugljovodonici koji u dospijevaju u tlo putem vazduha, komunalnih
i industrijskih otpadnih voda, odlaganjem čvrstog otpada i
medikamenata i čije prisustvo u tlu dovodi do promjena njegovih
hemijskih i bioloških osobina. Polutanti se uključuju u biološko
kruženje materije, odnosno usvajaju ih biljke, a preko biljaka i
životinje i čovjek.
- Degradacija tla se manifestuje u pogoršavanju fizičkih, hemijskih
i bioloških osobina tla pod uticajem nepravilnog korišćenju u
poljoprivrednoj proizvodnji, sječom šuma, kiselim oborinama i sl.
Pri tome dolazi do nepovoljnih promjena u tlu (zbijanje,
smanjenje vodopropusnosti, acidifikacija, ispiranje baznih
kationa, smanjenje sadržaja humusa u tlu), a posljedica svega je
smanjena plodnost tla, odnosno prinosa i kvaliteta
poljoprivredne proizvodnje.

- Destrukcija zemljišta je najteži oblik oštećenja zemljišta, pri čemu
dlazi do potpunog, najčešće trajnog isključenja zemljišta iz
poljoprivredne i šumarske proizvodnje, što ima karakter
"pedocida". Ona može biti izazvana brazdastom i jaružnom
erozijom sa pojavom klizišta i sjelina sa ispiranjem najplodnijeg
tla. Ovdje se ubraja i slijeganje koja pojava je karakteristična na
svim površinama ispod kojih se vrši eksploatacija mineralnih
sirovina, metodom podzemnog otkopavanja ili izluživanjem
sonog ležišta.
- Privremeni gubici tla najčešće mogu biti izazvani: površinskim
kopovima, raznim deponijama industrijskog, komunalnog,
medicinskog i drugog otpada, bunkerima, rovovima i sl.
- Trajni gubici tla karakteristični su za izgradnju saobraćajnica,
industrijskih objekata, naselja, pojave destrukcije i sl.
Kvantifikaciju zagađenog tla na području kantona je teško utvrditi bez

sistematskog ispitivanja odnosno monitoringa. Sigurno je međutim, da su
svi navedeni procesi prisutni i u tlu na području Tuzlanskog kantona.
Uticaj eksploatacije uglja, soli, krečnjaka i odlaganje njihovog otpada na
promjenu namjene i kvalitet tla (industrijske deponije - šljačišta,
deponije jalovine, tonjenje, i sl.)
Rudarskom aktivnošću, nekontrolisanim izluživanjem soli, eksploatacijom
kvarcnog pijeska i krečnjaka kao i odlaganjem industrijskog i komunalnog
otpada, deponijama šljake i pepela, oštećene su i privremeno ili
nepovratno izgubljene značajne površine poljoprivrednog, šumskog i
drugog tla na području Tuzlanskog kantona. Ovo je u velikoj mjeri
uzrokovalo narušavanje kompleksnog ekološkog sistema i predstavlja
ozbiljan problem jer poslijedice mogu biti dugotrajne a sanacija odnosno
prirodno obnavljanje zemljišta će trajati znatno duže u odnosu na druge
obnovljive resurse - zrak i vodu.
Poseban uticaj na tlo predstavlja površinska ekploatacija uglja na
području četiri najveće opštine: Tuzle, Banovića, Živinica i Lukavca.
Površinski kopovi u većini slučajeva dovode do stvaranja velikih kratera,
čije dubine nekada iznose i preko 100 m, a čiji je prečnik i do 1000 i više
metara. Ovi prostori danas imaju izgled "mjesečeve" površine i
označavaju se kao "tehnogene" pustinje. Ovdje se mogu uključiti i sva
druga oštećenja tla nastala eksploatacijom i drugih sirovina, kao što su:
pijesak, šljunak, krečnjak, kamen, glina, treset i dr.
Ovaj vid oštećenja tla je posebno opasan, jer se kod takvih radova
zahvataju sve zemljišne površine, gdje je praktično nemoguće izdvojiti

kvalitetnije bonitetne klase tla, jer se u takvim uslovima tlo napada
frontalno. Pošto se skidanje krovine kod nas vrši uglavnom neselektivno,
dalje poslijedice su gubitak tla u ogromnoj količini jalovine.
Kao direktna posljedica površinske eksploatacije raznih sirovina je
stvaranje velikih količina krovinskog materijala. Ovaj materijal se odlaže
najčešće na dva načina:
- prvi način, kada se krovina odlaže po površini tla, čime se ove
površine isključuju iz sfere poljoprivrede i šumarstva,
- drugi način, kada se krovina odlaže u već postojeće kratere iz
površinskih kopova. Ovaj drugi postupak znatno smanjuje
posljedice oštećenja tla.
Pri separaciji uglja nastaje velika količina jalovine koja iznosi i preko 10
tona po toni proizvednog uglja. Ovaj materijal se odlaže na posebna
odlagališta u blizini separacija uglja na lokalitetima Banovići, Đurđevik,
Višča, Dubrave, Kreka, Bukinje, Lipnica, Moluhe.
Značajne površine tla su zauzete odlagalištima šljake i pepela iz
Termoelektrane Tuzla tako da na području Tuzle postoji već nekoliko
napuštenih šljakišta dok je postojeće već pri kraju eksploatacije.
Prema podacima, do 1992 godine, rudarskom aktivnošću i drugim
vidovima degradirano je na području Tuzlanskog Kantona oko 8.000 ha
tla, od toga oko 440 ha na području opštine Tuzla. Istovremeno mada je
to bila zakonska obaveza, do 1992 godine je rekultivirano svega oko 10 %
oštećenog tla.
Poseban problem predstavlja poznati fenomen slijeganja terena uslijed
dugogodišnje nekontrolisane eksploatacije soli čime je praktično uništen
stari dio grada Tuzle na području od oko 560 ha, a oko 15.000 stanovnika
je moralo biti preseljeno u druge dijelove grada.
Stepen zagadjenosti tla polutantima iz vazduha ili otpadnih voda
uglavnom nije praćen niti su nastale štete kvantificirane ali postoje
indicije da je isto prisutno što može imati dugoročne posljedice po
zdravlje stanovništva koje živi i uzgaja poljoprivredne kulture na
zagadjenom tlu ili se snabdjeva podzemnom vodom iz individualnih
izvora.
Zaštita tla
Metode oporavka tla (Remedijacija)

Zagađivanje životne okoline iz proizvodnih tehnologija utiče na smanjenje
plodnosti i kvaliteta tla zbog nedozvoljenog sadržaja teških metala i
organskih zagađujućih materija. Kvalitet tla utiče na biološku
produktivnost, očuvanje kvaliteta životne okoline i unapređenje zdravlja
čovjeka, biljaka i životinja.
Kada zagađivači dospiju u tlo na bilo koji odnavedenih načina njihova
dalja sudbina zavisi od niza fizičkih, hemijskih i bioloških faktora čiji se
uticaji prepliću.Vrlo je važan i oblik jedinjenja u kojem se ovi zagađivači
nalaze, kao i osobine samog tla (vegetacija,obrada, klimatski uslovi).
Pronalaženje efektivnih i efikasnih metoda oporavka tla je osnovni
zadatak u poljoprivredi. Cilj remedijacionog procesa je da se spriječi
širenje zagađenja zbog prodiranja u podzemnu vodu, ulaženja opasnih
materija u lanac ishrane i slično.Koja metoda oporavka (remedijacije) tla
će se primjeniti zavisi od vrste zagađenja, prirode terena i dr.
Poznati postupci sanacije starih onečišćenja tla se dijele u dvije skupine:
- Sanacija uklanjanjem izvora štetnih tvari
- Sanacija sprečavanjem širenja štetnih tvari
Načini sanacije uklanjanjem izvora štetnih tvari
Efekti mjera sanacije mogu se smatrati optimalni kada kao rezultat

preostaje tlo koje je posve očišćeno od štetnih tvari i koje se kao takvo
može predati na neograničenu primjenu. Postizanju maksimalnog cilja
teži se od preduzimanja prvih mjera sanacije starih onečišćenja.
Uklanjanje izvora štetnih tvari obuhvaća tri temeljne grupe i to:
- In – situ postupci,
- On – site postupci,
- Of – site postupci.
In – situ postupci
Važe za najpoželjnije varijante svake potencijalne sanacije. Temelj za to

leži u nepotrebnim, skupim i velikim prostorima za deponovanje
otpadnog materijala. Tlo se u pravilu prečišćava istjerivanjem štetnih
tvari pomoću transportnog medija (voda, gas). Nedostatak ovog
postupka je nužna naknadna obrada, odnosno čišćenje transportnog
medija čime nastaju visoko koncentrisane otpadne tvari koje je potrebno
zbrinuti. Može doći do proširenja onečišćenja u podzemne vode. Tada se

mora posegnuti za kombinovanim postupcima kako bi se spriječile veće
posljedice.
On – site postupci
Zasnivaju se na ideji iskopa, dekontaminacije i ponovne neposredne

ugradnje očišćenog tla od sadržaja teških metala na isto mjesto.To znači
da je na raspolaganju postupak koji je površinski intezivan, ali preispitan i
nakon čega zaostatak štetnih tvari u tlu može biti isključen.
Dekontaminacija onečišćenog tla može se sprovesti sljedećim
postupcima:
- termičkim,
- hemijskim,
- ekstraktivnim,
- mikrobiološkim i
- imobilizacijskim.
Of – site postupci
Razlikuju se od On – site postupaka samo po tome što se iskopani

materijal, umjesto na mjestu, obrađuje na stacionarnim postrojenjima za
obradu tla koja mogu biti udaljena kilometrima od mjesta onečišćenja.
Njihov značajan nedostatak je u povećanim troškovima prijevoza
onečišćenog materijala do mjesta obrade i odvoza obrađenog materijala
na mjesto konačnog odlaganja.
Tretman opasnog otpada podrazumijeva korištenje nekih od slijedećih
postupaka hemijskog prečišćavanja a u cilju prevođenja opasnog otpada
u manje opasan ili inertan oblik.
Hemijski postupci:
- neutralizacija,
- oksidacija,
- taloženje,
- insineracija,
- piroliza,
- stabilizacija-kapsuliranje i
- premještanje.
A postoje i fizičko- hemijski postupci :

- adsorpcija na aktivnom uglju,
- destilacija,
- ionska izmjena i
- elektrodijaliza.
Hemijski postupci
Hemijska detoksifikacija predstavlja tehnologiju tretmana

kontaminiranog tla koja se primjenjuje kao samostalan postupak ili se
opasan dio kontaminiranog tla redukuje prije transporta, insineracije ili
deponovanja. Bitno je napomenuti da se ne može postići da opasne
materije sasvim iščeznu ali se mogu konvertovati u manje štetne oblike.
Važno je omogućiti da proizvod hemijske detoksifikacije bude manji
problem od polaznog materijala. Takođe je važno da reagensi za reakcije
detoksifikacije mogu biti jednako opasni kao i sam kontaminirani
materijal.
Neutralizacija
Kontaminirano tlo se rastvara u vodi pri čemu se mjeri pH vrijednost,

odnosno kiselost ili bazičnost rastvora. Neutralizacija baznih rastvora se
vrši dodavanjem sumporne ili hlorovodonične kiseline. Kiselim rastvorima
se dodaju baze natrijev hidroksid ili kalcijev hidroksid. Iako se smatra da
je otpad opasan ako mu je pH vrijednost ispod 2 ili veća od 12,5 i da je
dovođenje kiselosti odnosno bazičnosti u opseg od pH 2 do 12,5 sasvim
dovoljno, ipak kvalitetan tretman pri postupku neutralizacije
podrazumijeva da konačna vrijednost pH mora biti u opsegu između 6 i 8,
da bi se životna okolina u potpunosti zaštitila.
Oksidacija
Oksidacija se primjenjuje kad je potrebno iz kontaminiranog tla ukloniti

prisustvo cijanidnog jona. Kao oksidaciono sredstvo upotrebljava se hlor.
Postupak oksidacije se izvodi u baznoj sredini da bi se spriječilo
nastajanje otrovnog cijanovodika (HCN). Postupak je poznat pod nazivom
«alkalna hlorinacija».
Oksidacija se odvija u dva stepena:

- I stepen: NaCN + 2NaOH + Cl2 →NaCNO + 2NaCl + H2O
- II stepen: 2NaCNO + 5NaOH + 3Cl 2 →NaHCO3 + 6NaCl + CO2 + N2
+2H2O
U I stepenu pH se održava iznad 10 i reakcija se odvija vrlo brzo. Veliku

pažnju treba obratiti na visoke vrijednosti pH, jer se pri nižim
vrijednostima stvaraju uslovi za pojavu vrlo otrovnog cijanovodika. Druga
reakcija se odvija najbrže kod vrijednosti pH oko 8, ali brzina ove reakcije
nije tako velika kao kod prve. Veće vrijednosti pH mogu se odabrati za
drugu reakciju čime se smanjuje potrošnja reaktanata u narednim
taložnim postupcima. Ovo ujedno ubrzava i vrijeme reakcije. Često se
druga reakcija ne sprovodi s obzirom da se CNO - ion ne smatra opasnim
prema važećim propisima.
Kao oksidant se može koristiti ozon jer ima viši redoks-potencijal od
hlora, tako da je mnogo lakše postići oksidovano stanje u reakcijama. Pri
upotrebi ozona treba voditi računa o pH vrijednosti na isti način kao i kod
primjene hlora kao oksidansa. Tehnologija remedijacije metodom
oksidacije se može primjeniti na širok opseg cijanidnih rastvora, npr. kod:
rastvora bakra, cinka, mesinga, otpada iz galvanizacija, cijanida iz
cijanidnih soli za topla kupatila i rastvora za pasivizaciju.
Elektrolitička metoda oksidacije cijanida se sprovodi pomoću anodne
elektroanalize na visokim temperaturama. Teoretska osnova ovog
procesa se bazira na reakciji cijanida sa kisikom uz električni potencijal do
stvaranja ugljik (IV)oksida i azota.
Taloženje
Uklanjanje sadržaja teških metala iz kontaminiranog tla vrši se metodom

taloženja. Ova metoda predstavlja direktnu primjenu principa
rastvorljivosti proizvoda. U bazičnim sredinama pri povećanim
vrijednostima pH dolazi do taloženja metala u obliku hidroksida.
Optimalno uklanjanje metala se postiže izborom optimalne pH
vrijednosti. Ovaj optimum je karakterističan za svaki metal ali se dešava
da su metali zajednički pomiješani pa se nekada ne može postići najniža
vrijednost za svaki metal posebno.
Redukcija
Za uklanjanje većine teških metala iz kontaminiranog tla koristi se

taloženje u obliku hidroksida. U slučaju da se metal javlja kao

šestovalentni ion hroma, mora se izvršiti redukcija do trovalentnog iona
prije nego se isti istaloži. Redukcija se vrši sa sumpor (IV) oksidom:
3SO2 + H2CrO4 + 3H2O → Cr2(SO4)3 + 5H2O.
S ozbirom da se reakcija odvija vrlo brzo pri nižim vrijednostima pH,

rastvoru se dodaje kiselina radi održavanja pH na nivou između 2 i 3.
Insineracija
Uklanjanje organskih frakcija u kontaminiranom tlu vrši se metodom

insineracije, odnosno sagorijevanjem. Ovaj postupak se izvodi pri visokim
temperaturama koje se kreću iznad 900 °C pa i više. Dakle insineracija
predstavlja egzoterman proces pri kojem se sva organska jedinjenja
prevode u ugljik (IV)oksid i vodenu paru. Kako se čvrsti otpadni materijal
dobiven nakon nekog od postupaka remedijacije kontaminiranog tla ne
sastoji isključivo od organske materije, nego i od metalnih i nemetalnih
iona, postupkom insineracije dolazi do oksidacije istih. Tako metalni
bakar prelazi u bakarni oksid, natrij i kalij u okside te uz ostale
konstituente otpada čine zaostali pepeo, otpadne gasove koji zahtijevaju
poseban tretman i odlaganje.
Piroliza
Kod ovog postupka koristi se toplota za destrukciju konstituenta opasnog

otpada. Za razliku od insineracije proces dekompozicije uključuje
endotermnu reakciju koja se izvodi na nižoj temperaturi i bez prisustva
kisika. Generalni temperaturni opseg za pirolizu se kreće između 425 i
7500 C. Proces pirolize je dvostepeni. U prvom stepenu se vrši grijanje
izmiješanog otpada na temperaturi od 425 do 750 0C, što rezultira
separacijom isparljivih frakcija od neisparljivih. U drugom stepenu
isparljivi gasovi sagorijevaju u insineratoru ostavljajući čvrsti ostatak kao
produkt pirolize. Dvostepeni proces omogućava preciznu kontrolu
temperature i zahtijeva opremu manjih gabarita. Slično insineraciji
pojedine vrste tehnologija pirolize moguće je komercijalno nabaviti.
Različite modifikacije su konstruisane da omoguće iskorištenje korisnih
komponenata iz isparljivih frakcija ili iz čvrstog ostatka.
Stabilizacija-kapsuliranje

Zbog svog elementarnog sastava neke vrste otpadnog materijala, kao što
je nikl, ne može biti uništen ili dekontamiran hemijskim ili fizičkim
metodama. Jednom izdvojeni iz rastvora u pepelu ili mulju opasni
konstituenti moraju biti vezani u stabilna jedinjenja koja zadovoljavaju
uslove za smanjeno ili nikakvo izluživanje. Smanjeno izluživanje se postiže
stvaranjem mrežaste strukture i hemijskim vezivanjem opasnih
konstituenata, čime se smanjuje količina ove opasne materije kada dođe
u kontakt sa vodom ili blago kiselim rastvorom.
U osnovi se radi o dva načina ovog procesa: na bazi cementa i na bazi
kreča. Cement i kreč se dodaju pri miješanju sa pepelom ili muljem i
vodom, pri čemu se pulpa «njeguje» do stvaranja čvrstog materijala.
Proces stabilizacije ili fiksacije i kapsuliranja je način tretiranja muljeva
nakon remedijacije kontaminiranog tla nekim od postupaka, zatim
određenih materijala, tekučnosti i radioaktivnog otpada prije konačnog
odlaganja.
Ostali hemijski postupci
Osim naprijed pomenutih i opisanih procesa remedijacije kontaminiranog

tla u širokoj upotrebi su i sljedeći postupci:
- ispiranje sa vodom, pri čemu se otpadne vode obrađuju nekim od
hemijskih ili bioloških postupaka, a zatim prečišćene ispuštaju u
sabirnik ili vodotok. Ovaj postupak se najčešće primjenjuje kod
zagađenja bilo kojom vrstom zagađivača.
- ekstrakcija sa nekim pogodnim rastvaračem, u cilju otklanjanja
organskih onečišćenja, a zatim otparavanje solventa,
regeneracija i vraćanje u ponovni ciklus. Koncentrovana štetna
materija se zbrinjava kao poseban opasan otpad, prema nekom
od postupaka zbrinjavanja. Postupak se primjenjuje kod
remedijacije kontaminiranog tla iz petrohemijske industrije,
uključujući remedijaciju tla oko benzinskih pumpi i pretakanja
goriva, kao i kod proizvodnje i prerade masti i ulja
Bioremedijacija
Bioremedijacija je skup postupaka za remedijaciju uz primjenu bioloških

agenasa. Bioremedijacija predstavlja prirodni postupak uklanjanja ili
smanjenja kontaminata iz tla, vode ili vazduha upotrebom živih

organizama koji imaju sposobnost hiperakumulacije metala ili nekih
drugih kontaminata koji se žele ukloniti ili smanjiti u određenom mediju
životne sredine. U užem smislu pod bioremedijacijom se smatra
remedijacija uz pomoć mikroorganizama, a u širem smislu uz pomoć
biljaka.
Neke vrste bakterija i gljiva su pogodne za razgradnju kompleksnih
molekula i ugrađivanje produkata razgradnje u svoj metabolizam. Alge su
pogodne za apsorpciju azota , sumpora i metala iz životne sredine i time
transformišu kontaminante do netoksičnih oblika.
Bioremedijacija se vrši transformacijom ili potpunom razgradnjom
kontaminanata u produkte koji nisu toksični. Ovi procesi se nazivaju
biotransformacija ili biodegradacija.
Biotransformacija predstavlja promjenu strukture molekula
kontaminanata koja se dešava djelovanjem mikroorganizama, gdje se
kontaminirani molekuli prevode u manje toksične ili netoksične
molekule.
Biomineralizacija je kompletna biodegradacija organskog kontaminanta u
neorganske produkte CO2 i H2O. U anaerobnim uslovi ma krajnji produkt
je CH4.
Metali i radionuklidi nisu biorazgradivi i ne podliježu biodegradaciji, ali
mikroorganizmi ih mogu transformisati iz jednog hemijskog oblika u
drugi, prevodeći ih u nerastvorljivi oblik i imobiliziranje.
Najčešći agensi bioremedijacije su bakterije, a gljive i alge mogu vršiti
transformaciju i degradirati kontaminante. Optimum za razvoj
mikroorganizama je temperatura 15-45 0C, pH vrijednost između 5,5 i 8,5 i
odnos nutrijenata (C: N :P) 120 : 10 :1. Bioremedijacija se može koristiti
za uklanjanje neželjenih supstanci iz tla, vode i vazduha ili sirovine kod
industrijskih procesa. Mogu se koristiti živi organizmi, njihove ćelije ili
samo njihovi enzimi. Za tretmane bioremedijacije koriste se sljedeći
postupci i tehnike:
Bioaugmentacija – postupak bioremedijacije koji se odvija dodavanjem
mikroorganizama, njihovih ćelija ili enzima nekom materijalu da bi se
transformirali ili biodegradirali određeni kontaminanti iz određenog
medija. Najčešće se koristi za uklanjanje nečistoća iz sirovina i
potencijalnih polutanata iz otpada ,a najčešće se koriste bakterije.
Biofiltracija - uklanjanje gasovitih organskih komponenti propuštanjem
vazduha kroz smjesu koja sadrži mikroorganizme sposobne za razgradnju
volatilnih organskih materija.
Bioreaktori - uređaji u kojima se vrši tretman kontaminiranih materija
korištenjem organizama ili enzima za razgradnju kontaminiranih

supstanci.Koriste se za uklanjanje toksičnih materija iz tečnosti, muljeva,
čvrstog otpada i tla.
Biostimulacija – postupak bioremedijacije u kojem se koristi kisik ili
određeni nutrijenti i supstrati za stimuliranje prirodnih organizama da
vrše bioremedijaciju.Najčešće se koriste đubriva, i neki dodaci koji
stimuliraju rast. Koriste ugljik iz organskih izvora (glukoza i metan) ali
mogu koristiti i neorganske forme CO 2.Nekada sam kontaminant može
biti izvor ugljika (benzen toluen, ksilen..) Ostali nutrijenti , koji su
potrebni mikroorganizmima su najčešće azot ,fosfor i sumpor.
Fitoremedijacija - prirodni proces bioremedijacije korištenjem biljaka za
uklanjanje ili degradaciju toksičnih materija prisutnih u tlu, vodi ili
vazduhu. Bazira se na bioakumulaciji i koncentriranju toksičnih
komponenti i najpogodnija je za odstranjivanje teških metala iz
kontaminiranog tla, vode ili vazduha. Oporavak tla biljkama je nova,
jeftina i ekološki prihvatljiva tehnologija koja se zasniva na upotrebi
različitih biljnih vrsta u cilju uklanjanja zagađujućih supstanci iz tla,
podzemnih voda, sedimenata i procjednih voda deponija. Sposobnost
biljaka da akumuliraju metale razvila se tokom duge evolucije rasta na
tlima bogatim metalima u okolini rudnika ili vulkanskih stijena. Danas se
biljke koriste za uklanjanje teških metala iz tla i prevođenje metala u
oblike manje štetnosti.
Najčešće metode za uklanjanje teških metala i organskih zagađujućih
materijua su: fitoekstrakcija, fitostabilizacija, fitoakumulacija i
fitovolatizacija. Izbor metode zavisi od karakteristika tla i zagađujućih
supstanci, kao i nihove koncentracije u tlu. Neophodno je i poznavanje
teksture tla, kao i pH rastvora tla. Toksičnost teških metala se ogleda u
inaktivaciji enzima i oštećenju ćelije. U tabeli 8.12. su date metode,
zagađivači i tipične biljke koje se koriste u postupku bioremedijacije.
Hiperakumulator je genetička i fiziološka sposobnost biljaka da
akumuliraju i translociraju u veće količine zagađujućih materija u
nadzemni izdanak u mnogo većoj koncentaciji od njegove koncentracije u
tlu i korjenu, a hiperakumulatori su sve vrste koje mogu da akumuliraju
preko 1g metala/g suhe mase biljaka za Co, Cu, Cr, Pb, Ni ili 10g/g za Mn
ili Zn.
Tabela 8.12. Metode,zagađivači i tipične biljke u postpku

bioremedijacije
METODA ZAGAĐIVAČ TIPIČNE BILJKE

Fitotransformacija Nitrati, Drveće salix familije
NH3,fosfati topola, vrba
Trave
Leguminoze
Fitostabilizacija Pb,Cd, Zn, As, Cu, Drveće salix familije
Cr,Se,U Trave sa žilastim
korjenom
Fitoekstrakcija Pb, Cd, Zn, Ni, Cu Indijska slačica
Suncokret
Hiperakumulatori
Fitovolatizacija Se, As, Ag Indijska slačica
Akvatične biljke
Hiperakumulatori se primjenjuju za akumulaciju teških metala i

radionuklida ( Cs-137; Sr-90 i U). Hiperakumulatori se ponašaju se kao
prirodni usisivači, koji usisavaju zagađujuće supstance iz tla i deponuju ih
u korijenove, listove i stabla biljaka. Npr. Debela koka (Sedum spectabile)
predstavlja hiperakumulator olova. Ova biljka se pokazala kao visoko
efikasan hiperakumulator, veoma otporan na visoke koncentracije olova i
zbog toga je pogodan za remedijaciju tla zagađenog olovom.
Pojedine ljekovite biljke predstavljaju bitnu kariku u transferu teških
metala u organizmu čovjeka. Tako, npr. eksperimentalno je utvrđeno da
zova (Sambucus nigra L.) predstavlja bioakumulator kadmija na tlu
obogaćenog niklom i takvu biljku ne treba koristiti u farmaciji.
Olovo se, kao i drugi teški metali, akumulira u tlu, podzemnim vodama, a
preko vjetra i kiše se može raznositi na velike udaljenosti od mjesta
emisije. Tradicinalne metode čišćenja tla zagađenog olovom, su dosta
skupe i zahtjevaju često narušavanje izgleda životne okoline.
Fitoekstracija je nekoliko puta jeftinija od iskopavanja zagađenog tla i
njegovog odlaganja na specijalne deponije, ali je proces dugotrajan i traje
od 16 do 18 mjeseci. Fitoekstrakcija, tj. ekstrakcija biljkama, metoda koja
se zasniva na upotrebi biljaka koje mogu da akumuliraju i ekstrahuju
metale i zagađujuće materije u velikim količinama iz tla. Kada je metal ili
organska zagađujuća materija nakupljena u biljnom tkivu, vrši se žetva
biljaka, spaljivanje a zatim odlaganje na deponije.
Fitostabilizacijom se upotrebljavaju biljke koje sadrže ili imobilišu
zagađivače u tlu procesima apsorpcije i akumulacije korjenovim
sistemom.

Fitovolatizacija je proces apsorpcije i transpiracije zagađivača u
atmosferu pomoću biljke.
Faktori koji utiču na biorazgradnju hemijskih materija u tlu
Hranjive tvari
Nedostatak hranjivih tvari, a ne samo onečišćivača npr. C, N, P, K, S i

elemenata u tragovima, mogu biti uzrokom slabe razgradljivosti nekog
hemijskog jedinjenja.
Aerobno-anaerobni uslovi
Većina je onečišćivača razgradljiva u aerobnim uslovima, ali može doći do

nedostatka odgovarajućeg primatelja elektrona, ako ne i samog kisika.
Postoje neki hlorirana organska jedinjenja koji su u anaerobnim uslovima
podložniji biorazgradnji.
Sadržaj vode u tlu
Voda je neophodna za rast mikroorganizama, pa ispod određenog

sadržaja vlage u tlu ne može doći do biorazgradnje, a u tlu zasićenom
vodom prevladavaju anaerobni uslovi.
Tekstura i struktura tla
Određeni omjeri pijeska, gline i mulja, kao i raspored i organizacija

čestica tla direktno utiču na prolaz kisika i ugljik(IV)oksida do mjesta
mikrobne aktivnosti i natrag.
pH
Reakcije različitih vrsta tala mogu biti vrlo raznolike, ali je većina njih
donekle kisela. Većina bakterija posjeduje ograničenu toleranciju na
kisele uslove; gljivice su u tom smislu otpornije, pa tako pH vrijednost tla
nerijetko određuje koja vrsta mikroorganizama može sudjelovati u
biorazgradnji.
Temperatura

Biorazgradnja se javlja u širokom rasponu temperatura tla. U većini tala u
toku jednog dijela godine prevladavaju uslovi pogodni za mezofilne
mikroorganizme. Neka su istraživanja pokazala kako su mikroorganizmi
koji razgrađuju ugljikovodike izolirani naftom onečišćenih tala na Aljasci
mogli rasti na temperaturi od 5°C. Mezofilni mikroorganizmi najčešći su u
svim tipovima tala dok biorazgradnja nastupa pri vrijednostima iznad
20°C (npr. ugljikovodici). Malo je podataka o termofilnim razgrađivačima
u tlu. Neke su termofilne bakterije izolirane uzgojem na n-tetradekanu
kao supstratu.
Toksična jedinjenja
Ostala toksična jedinjenja koja se nalaze na lokalitetu a nisu podložni

biorazgradnji mogu spriječiti djelovanje organizama koji razgraduju
onečišćivač.
Rastvorljivost
Onečišćivač mora biti rastvorljiv da bi bio dostupan mikroflori ali ako je u

spoju sa nerastvorljivim materijama, biorazgradnja je otežana. Ako su svi
navedeni faktori optimizirani, može se očekivati da će onečišćivač biti
uklonjen iz okoline.
Medutim, čak i u velikoj mjeri onečišćeno tlo ipak omogućava rast
velikom broju različitih mikroorganizama, od kojih će neki ograničavati
rast razgrađivača trošeći hranjive tvari. Ravnoteža mikroflore na
onečišćenom tlu promijenit će se u korist razgradivača onečišćivča koji će
tako tokom razgradnje biti brojčano nadmoćni. Nestanak onečišćivača,
koji je faktor rasta za određene vrste mikroorganizama, izmijenit će
sastav mikrobne zajednice pa će se njihov broj smanjivati kako se
smanjuje količina onečišćivača.
Uklanjanje nafte i naftnih derivata (ksenobiotici) koji se mogu pojaviti u
tlu oko mobilnog postrojenja može se postići izolacijom autohtonih
mikroorganizama, njihovim uzgojem u velikim količinama,
eksperimentalnom optimizacijom fizičko-hemijskih faktora okoline, te
njihovim vraćanjem u tlo.
Nafta i naftni derivati predstavljaju najčešće ksenobiotike, vrlo toksične,
koji mogu, zagaditi tlo i vodu za vrijeme manipulacije i upotrebe. Često,
uprkos svim poduzetim mjerama predostrožnosti, dolazi do hemijskog
zagađivanja tla i vode.

U cilju efikasne sanacije prolivene nafte, vrlo je važno dobro poznavati
način širenja nafte i rastvorenih sastojaka, isparavanje, biorazgradnju,
razrjeđivanje, ponašanje nafte u heterogenom tlu, učinke nafte u tlu i
podzemnim vodama.
Provodljivost bioremedijacije u cilju čišćenja zagađenog lokaliteta
započinje sa procjenom mogućeg stepena razgradnje zagađivača.
Navedena procjena uključuje stepen razgradnje, sposobnost postizanja
potpune mineralizacije, kao i uslove sredine za mineralizaciju.
Mineralizacija organskih materija predstavlja potpunu razgradnju
hemijskih jedinjenja na njihove neorganske sastavne dijelove.
Moguće je da postupak primjenjene bioremedijacije ne dovodi uvijek do
konačne mineralizacije organskog zagađivača, već može biti praćen
nastajanjem i izdvajanjem mnogo nusproizvoda koji ujedno mogu biti i
toksičniji od matičnog jedinjenja. Primjer za to je posljedica mikrobne
transformacije poliaromatskih ugljikovodika (PAH) prilikom koje se
stvaraju različita jedinjenja uključujući trans-dihidrodiole, fenole i
hinone, na čiju toksičnost je neophodno ukazati.
Prvi korak u analizi mjesta zagađenja je provjera je li to mjesto pogodno
za postupak bioremedijacije. To uključuje hemijsku i mikrobiološku anlizu
tla, kako bi se odredio stepen zagađenja, vrsta tla, nivo hranjivih materija
te prisutnost mikroorganizama, koji su sposobni razgraditi toksična
jedinjenja. Ako je malo autohtonih mikroorganizama koji mogu razgraditi
zagađivač ili ih uopšte nema, može biti neophodno nacijepiti (inokulirati)
mjesto zagađenja mikroorganizmima koji razgrađuju dotičnu hemijsku
materiju. Jedino laboratorijska ispitivanja pružaju siguran uvid u
metabolizam mikroorganizama jer se kao abiotička kontrola uzimaju
sterilizovani pripravci. Navedena vrsta kontrolisanih laboratorijskih
ispitivanja, korištenjem uzoraka iz okoline i pojedinačnih mikrobnih
kultura pružila je najveći dio informacija kojima se trenutno raspolaže o
genetskim, fiziološkim, biohemijskim, kinetičkim aspektima i o aspektima
okoline u biorazgradnji organskih jedinjenja. Označavanjem uzoraka
atomom ugljika, se može dokazati da je biorazgradnja biološke naravi.
Tlo se uzorkuje i ispituje u cilju utvrdivanja parametara okoline za
optimiziranje procesa biorazgradnje. Uzorci se uzimaju periodično kako bi
se utvrdili efekti razgradnje. Potom se rezultati mogu primijeniti na licu
mjesta.
Dvije su osnovne mogućnosti bioremedijacije zagađenog tla: in situ i ex
situ. Obje uključuju biološke, hemijske i fizičke mehanizme koji razaraju,
imobiliziraju ili uklanjaju zagađivač. Medutim, uslovi ispod površine
nikada neće biti u istom razmjeru kontrolisani kao u postupku ex situ. No,

s obzirom na troškove, logistička pitanja i zakonske zahtjeve koji su
vezani za postupak ex situ, in situ postupci se mogu smatrati
prihvatljivijom alternativom.
Bioremedijacija in situ predstavlja bolje rješenje kroz djelimičnu ili
potpunu razgradnju zagađivača nasuprot brojnim tehnikama sanacije
koje jednostavno prebacuju otpad iz jednog dijela okoline u drugi ili ga
postavljaju na teret budućim naraštajima.
Ako je zagađenje ograničeno na 50 cm dubine, može se primijeniti
postupak obrade kao pri odlaganju na tlo. Tlo se iskopa i sakuplja u
gomile u postupku kompostiranja. Dodaju se hranjive materije, podešava
se pH i prozračivanje kako bi se optimizirala bioobnova. Ovakav postupak
je učinkovit za naftne ugljikovodike, ali i za ostala organska jedinjenja,
kao što su : polihlorirani bifenili, stiren, katrani i ugljikovodikovi hlorirani
rastvarači.
Zagađeno tlo se može tretirati u posebno izvedenim površinskim
bioreaktorima u kojima se inkubira mješavina tla i aktivnog mulja.
Sistemom cijevi dovodi se kisik i hranjive materije do svake gomile
zaštićene plastičnim folijama, kako bi se izbjeglo osipanje, te zadržala
toplina kada su niže temperature.
Kontrola i vođenje procesa bioobnove obavlja se optimizacijom protoka
kisika, propusnosti, homogenosti, sadržaja vlage, temperature, pH i
dodavanje neorganskih hranjiva. Tehnikom bioobnove na licu mjesta i na
površini (površinske ćelije) izbjegava se prevoz, a time i opasnosti vezane
za prevoz, kao i troškovi. Procjenjuje se kako je ovaj postupak upola
jeftiniji od tretmana izvan samog lokaliteta.
Površinski tretman može biti vrlo brz – oko 100 dana za tlo zagađeno
naftom.
Ako je zagađivač prodro duboko u tlo prvi korak je procjena stanja
lokaliteta i informacije o njemu. U tu svrhu je potrebno teren označiti uz
definisanje tačaka ispusta, škropljenja i utiskivanja, te odabiranje
vodoravnih ili okomitih bušotina, odredivanje dubina do koje bušotine
valja ispitivati u svrhu uspješne sanacije.
Kisik se može pokazati kao ograničavajući faktor radi njegove slabe
rastvorljivosti u vodi. Kod sanacije u in situ uslovima dotok kisika
predstavlja ključnu tačku. Ponekad se ubacuje H 2O2, ali postoji problem
vezan za njegovu visoku toksičnost, te reakciju sa komponentama tla pri
čemu se stvaraju precipitati i mjehurići koji blokiraju pore tla. Vodikov-
peroksid je također skup u uporedbi sa čistim kisikom.

Ekstrakcijom, prozračivanjem i uspostavljanjem vakuuma kroz nezasićena
tla stimuliše se protok svježega zraka ispod površine i tako osigurava kisik
potreban za bioobnovu.
Sve djelatnosti moraju biti praćene laboratorijskim ispitivanjima.
Mjerenje, nadziranje i podešavanje kontrolnih parametara obavlja se u
cilju optimizacije biološkog procesa biorazgradnje, jer je za rast
mikroorganizama nužno održavanje odgovarajućih uslova okoline.
Razvijanje laboratorijskih metoda za praćenje putova razgradnje
ugljikovodika od velike je važnosti, a promjena hemijske strukture
predstavlja neophodnu informaciju za procjenu stepena biorazgradnje.
Najnovija dostignuća bioremedijacije ostvarena su u Japanu. Tehnologija
prečišćavanja tla na bazi biopostupka koristi mikrobe za obradu tla
kontaminiranog zagadjivačima, kao što je tipičan zagadjivač tla derivat
nafte - trihloretilen (TCE). Ova tehnologija uključuje ubacivanje i
miješanje u kontaminirano tlo mikroba sa visokim učinkom TCE
degradacije i reagensa koji obogaćuje tlo da se poboljšaju uslovi za
djelovanje mikroba.
Period prečišćavanja, koji konvencionalnom tehnologijom traje od 1 do 4
sedmice, se skraćuje na približno 24 sata. Sistem može obraditi više
stotina kubika zagađenog tla u toku dana. Postupak prečišćavanja sastoji
se samo od miješanja i aktiviranja kontaminiranog tla i mikroba te
obogaćivanja reagensom nakon obrade. Prečišćavanje se vrši
jednostavnim slaganjem zagađenog tla pomješanim sa mikrobima u
slojeve, pri čemu se troškovi smanjuju na približno 70 % u odnosu na
konvencionalnu tehnologiju.
Korišteni mikrobi izabrani su iz prirode, bez uključenja rekombinacije
gena. Sigurnost korištenih mikroba potvrdjena je u raznovrsnim
testovima a takodje je potvrdjeno odsustvo bilo kakvog uticaja na
ekologiju tla. Količina mikroba se podešava zavisno od stepena
kontaminacije tla, a količina reagensa za obogaćivanje zavisi od kvaliteta
tla Reagens za obogaćivanje tla može se koristiti za stvaranje optimalnih
uslova za mikrobiološku degradaciju u različitim kvalitetima tla , tako da
je prečišćavanje čak moguće i za tlo gline sa visokim sadržajem vlage koje
je ranije bilo teško obraditi mikrobima.
Degradacija polutanta ne ostavlja zaostale nus proizvode, a sav gas koji
se stvara iz polutanta tokom postupka prečišćavanja adsorbuje se na
aktivnom uglju.
Budući da se u postupku prečišćavanja ne koristi ni jedna hemijska
materija ova tehnologija nema uticaja na okolinu. Nakon prečišćavanja
tlo se može ponovo koristiti vraćanjem na mjesto sa kojeg je iskopano.

9
ČVRSTI OTPAD
Čovječanstvo je stvaralo otpad od svog postanka. Stanovnici prvih naselja

sami su se starali o uništavnju nastalog otpada, koji su obično zakopavali
u jame, iskopane u okolini naselja. Biološki posmatrano, ovaj način
obrade otpada bio je dovoljan za očuvanje ekološke ravnoteže, te se
održao hiljadama godina sve do danas. Kao jedini opasan bioaktivni
otpad u to vrijeme, javljale su se fekalije ljudi i životinja. Neodgovarajuća
dezinfekcija fekalija dovodila je do zagađivanja voda i površinskih slojeva
tla.
Otpad, kao nusproizvod ljudskog življenja postoji, dakle, dugo vremena.
Sa porastom stanovništva, promjenom načina života i navika u ishrani,
količina otapada rasla je drastično i mijenjala svoj sadržaj. Prvi znaci
ozbiljnijeg zagađivanja okoline vezani su za proces urbanizacije.
Postepeno povećanje gustine stanovništva i povećanje otpada u
gradovima, znatno je doprinijelo zagađivanju okoline i nametnulo
problem koji se morao riješiti na odgovarajući način. Zbog sve veće
količine otpada došlo je, u prvom redu, do narušavanja
samoprečišćavanja tla i pogoršanja biološke vrijednosti podzemnih voda.
Životna okolina nije bila u stanju da se izbori sa ovim ozbiljnim
opterećenjima prostim vraćanjem otpada u veliko biološko kruženje
materije. U srednjem vijeku u gradovima nije postojala kanalizacija i
vodovod što je doprinijelo zagađivanju tla koje je postalo izvor
mikroorganizama, uzročnika različitih oboljenja i epidemija. Kvalitet voda
za piće u takvim gradovima sa zagađenim zemljištem i podzemnim
vodama doprinijelo je pojavi brojnih teških epidemija. Zagađivanje
okoline (tla i vode) nastalo je kao rezultat krajnje nepovoljne komunalne
higijene, što je krajem 18. vijeka u Evropi dovelo do velikih epidemija
(pjegavi tifus, kuga, crni prišt, a kasnije i kolera).

Istorijski posmatrano, povezanost otpada i zdravlja značajno je uticalo na
promjenu odnosa prema samom otpadu. Da bi se izbjegli zdravstveni
problemi povezani sa industrijskom revolucijom u 19. vijeku, razvijene su
metode prikupljanja otpada, čišćenja ulica i prikupljanje kanalizacionog
otpadnog materijala.
Danas se smatra da otpad nije predmet ili smjesa materija koje treba
odbaciti ili uništiti. To je najgori mogući način postupanja s otpadom.
Danas postoje različiti postupci i tehnologije zbrinjavanja otpada. To su:
- reciklaža;
- kompostiranje;
- anaerobna digestija;
- termička obrada;
- odlaganje na uređenje deponije;
- odlaganje na uređenje deponije opasnog otpada;
- druge tehnologije(npr. injektiranje u duboke bušotine).
Svaka od naprijed navedenih tehnologija predstavlja rješenje dijela

problema, ali, takođe, donosi problem mogućeg onečišćenja životne
okoline. Najvažnije je to što navedene tehnologije proizvode novi otpad
koji može biti opasan. Upravo se u tome ogleda važnost sprečavanja
nastajanja otpada, razvrstavanje na mjestu njegovog odlaganja i
recikliranja.
Otpad dospio u životnu sredinu u njoj može ostati veoma dugi niz godina
(tabela 9.1). Sve materije navedene u tabeli pripadaju tzv. običnom,
bezopasnom otpadu, pa ipak izazivaju zabrinutost. Poseban otpad izaziva
veću brigu.
Tabela 9.1. Vrijeme potrebno da bi se neki materijali prirodnim putem

razložili
Materijal Približno vrijeme raspada
Hrana, cvijeće i svi organski proizvodi 1 do 2 sedmice
Papir(ne plastificiran) 10 do 30 dana
Pamučna odjeća 2 do 5 mjeseci
Vuneni predmeti 1 godina
Drvo 10 do 15 godina
Konzerve 100 do 500 godina
Plastična kesa 1 milion godina
Staklena flaša nikada

Neadekvatno postupanje s otpadom predstavlja jedan od najvećih
ekoloških problema. Nacionalna strategija o upravljanju otpadom treba
da predstavlja bazni dokument koji obezbjeđuje uslove za racionalno i
održivo upravljanje otpadom.
Implementacijom osnovnih principa upravljanja otpadom u strateškom
okviru, tj. rješavanja problema otpada na mjestu nastajanja, principu
prevencije, odvojenom sakupljanju otpadnih materijala, principu
neutralizacije opasnog otpada, regionalnog rješavanja odlaganja otpada i
sanacije smetljišta, implementiraju se osnovni principi EU u oblasti
otpada i sprečava dalja opasnost po životnu okolinu i generacije koje
dolaze.
Dok se prikupljanje komunalnog otpada organizovano sprovodi u
urbanim sredinama, u ruralnim sredinama ono izostaje i u njima se dio
nastalog otpada spaljuje u dvorištima ili se odlaže na divlje deponije.
Javna komunalna preduzeća direktno transportuju sakupljeni otpad na
najčešće neadekvatne deponije (smetljišta) gdje se otpad baca na
nekontrolisani način, bez prekrivanja ili sabiranja, odnosno poštovanja
minimalnih mjera zaštite zdravlja stanovništva i okoline. Odlaganje na
deponijama je glavna metoda zbrinjavanja otpada. Komunalni otpad,
uključujući i opasan otpad nastao u domaćinstvima se obično direktno
odlaže na deponijama.
Pored registrovanih deponija, u ruralnim oblastima, nalazi se i stotine
smetljišta različitih veličina. U načinu sakupljanja postoje velike varijacije
u dnevnoj masi, zapremini i sastavu komunalnog otpada, nepravilan
način korišćenja kontejnera, neadekvatna raspoloživost kontejnera. U
okviru transporta komunalnog otpada može se posebno izdvojiti
nedostatak vozila, nedovoljna učestalost transporta, neodgovarajuće
matrice kretanja vozila, neriješeno sakupljanje opasnog otpada iz
zdravstvenih ustanova i industrije. I pored toga što postoje odgovarajući
uslovi za kompostiranje (veliki sadržaj organskog otpada), ono se ne vrši.
Nekontrolisani požari na deponijama uzrok su štetnih emisija: čestica,
dioksina i policikličnih aromatskih ugljikovodika, dok se pri razlaganju
biorazgradljivog otpada izdvaja gas koji se sastoji od ugljik(IV)oksida i
metana. Procjedna voda deponija koji sadrži organske zagađujuće
materije i teške metale predstavlja opsanost za tlo, površinske i
podzemne vode.
Sav otpad se prema agregatnom stanju može podijeliti na gasovit, tečan,
muljevit i čvrst. Tečne, a naročito gasovite otpadne materije, se obično
smatraju zagađujućim materijama i njihov problem se, još uvijek, u
najvećem broju slučajeva rješava ispuštanjem u atmosferu, odnosno u

prirodne vodotokove. Ono što ostaje vidljivo, jest čvrst nagomilan otpad
na koji se obično i misli kada se kaže otpad. Čvrsti otpad bi se mogao
definisati kao složen i heterogen materijal koji je pri normalnim uslovima
tvrd, nastaje raznovrsnim aktivnostima čovjeka i zadovoljavanjem raznih
potreba u stanu, na poslu, na javnom mjestu, industriji, poljoprivredi i
drugim mjestima.
Čvrsti otpad može biti i prirodnog porijekla, kao snijeg i lišće, što se
tretira kao otpad sa javnih i drugih površina. Svi sastojci čvrstog otpada se
prema brzini razlaganja prirodnim putem mogu podijeliti na:
- fermentativni (organski), koji se brzo razgrađuju, npr. ostaci
prerađene i neprerađene hrane, kosti, uginule životinje, itd.;
- inertni (organski i neorganski), koji se razgrađuju veoma sporo, npr.
keramika, staklo, plastika i slično
Otpad čine materije i predmeti koje je njihov vlasnik odbacio, namjerava

ili ih mora odbaciti. Najveći izvori otpada u urbanim sredinama, posebno
u ekonomski razvijenim državama, su domaćinstva i javne gradske
površine (ulice, trgovi, parkovi). Upravo su zbog toga urbanizacija i
industralizacija, koje se ne zadovoljavaju dostignutim nivoom razvijenosti,
u velikoj mjeri odgovorne za povećanje količine otpada, koji kao takav,
količinski i po strukturi, postaje svjetski problem, koji će zajedno sa
drugim pitanjima vezanim za direktnu ili indirektnu zažtitu životne
okoline, biti jedan od prioriteta za rješavanje u budućnosti.
Otpad u suštini nije ekološki, već ekonomski, pravni pojam koji ima
veoma značajne ekološke reakcije. U današnje vrijeme odnos društva
prema svopstvenom otpadu ukazuje na stepen razvoja i nivo svijesti tog
društva, tj. prikazuje odnos tog društva prema životnoj okolini i prema
svojoj budućnosti.
U osnovi postoje dva načina zagađivanja životne okoline. Prvi je emisija
(emitovanje zagađujućih materija) iz industrijske proizvodnje, a drugi je
nagomilavanje korišćenih i odbačenih dobara. Nekada se lakomisleno
smatralo da je odbacivanjem otpad otišao, odnosno nestao, iščezao.
Danas je u mnogim situacijama pokazana pogrešnost ovakvog shvatanja i
postalo je tragično jasno da otpad, nezavisno od njegovog porijekla,
agregatnog stanja i drugih karakteristika, zahtijeva adekvatan tretman,
odnosno da se njime treba upravljati na pravi način.
Čvrsti otpad, za razliku od zagađenog vazduha i vode, očigledno se,
barem ne prirodnim putem, ne prenosi preko državnih granica. Međutim,
i pored ove činjenice on postaje međunarodni problem koji zahtijeva
međusobnu saradnju država. Nepropisno postupanje sa čvrstim otpadom

može uzrokovati zagađenje vazduha preko postrojenja za spaljivanje ili
zagađenje voda prilikom deponovanja u tlu. Međutim, osnovni razlog
međunarodne saradnje u oblasti čvrstog otpada nalazi se u činjenici da su
problemi vezani za njega na isti način esencijalni za svaku državu i da
svuda utiču na zdravlje i blagostanje stanovništva.
Čvrsti otpad je problem zbog činjenice da se radi o materijalu koji ne žele
proizvođači (otpada) koji naravno, nastoje da ga odlože uz najmanje
moguće troškove. S druge strane, dužnost društva je da obezbijedi takvo
odlaganje koje neće ozbiljnije oštetiti životnu okolinu. Jedan od prilaza u
smislu njegovog rješavanja jeste obnavljanje i ponovna upotreba što je
moguće veće količine otpada, čime se redukuje količina koja se odlaže, a
istovremeno čuva ograničena količina sirovina. Drugi pristup jeste
unapređivanje tehnologije prikupljanja i odlaganja otpada.
Čvrsti otpad se pojavljuje usljed aktivnosti u domaćinstvima, društvima i
industrijskih aktivnosti i povećava se u količini i raznolikosti, kao rezultat
rasta populacije, porasta životnog standarda i razvoja tehnologije.
Primaran izvor zagađivanja životne okoline predstavlja opasni otpad. Od
nastalog opasnog otpada, jedan dio je, dospjevši u okolinu, štetan zbog
svojih karakteristika, a jedan dio se ne razlaže i tako može da postane
dugotrajan uzročnik stalno rastućeg zagađivanja. Do dugog opstajanja u
nepromjenljivom obliku dolazi zbog činjenice da prirodni sistem ne stvara
obilje stabilnih toksičnih jedinjenja koji se ne mogu iskoristiti drugim
organizmima u sistemu. Pogotovo ne stvara one koje su karakteristični za
industrijsku proizvodnju, te se u prirodi nisu razvili sistemi, organizmi,
procesi i mehanizmi koji bi trošili takva jedinjenja.
Veoma je značajno odrediti kategoriju kojoj opasan otpad pripada. Kada
se pogriješi u kategorizaciji opasnog otpada, tj. kada se opasni otpad
proglasi bezopasnim i obrnuto, mogu nastati nepopravljive štete u smislu
zaštite okoline, a takođe mogu nastati i ogromni ekonomski izdaci.
Neadekvatno rukovanje opasnim otpadom u mnogim situacijama dovodi
do oštećenja zdravlja i zagađivanja životne okoline. Direktne zdravstvene
posljedice u prvom se redu javljaju kod radnika koji su neposredno
angažovani u radu s opasnim otpadom, te tako pogađa relativno
ograničenu populaciju. Pojavni oblici ugrožavanja mogu biti nesreće
izazvane požarom i eksplozijom, akutno ili rjeđe hronično trovanje ili
infekcija.
U zavisnosti od kvaliteta i kvantiteta otpada, kao i od uslova okoline, prije
svega hidrogeoloških, značajna količina štetnih zagađujućih materija na
neadekvatno uređenim deponijama može dospjeti u tlo, podzemne i
površinske vode, kao i u vazduh i preko njih u ljudske i druge organizme.

Na ovaj način može biti zahvaćena velika populacija, a samo dejstvo
može biti značajno dugotrajno.
Širom svijeta, a posebno u nerazvijenim i zemljama u razvoju, postoje
mnoge legalne ili ilegalne deponije čije se štetno dejstvo još nije ispoljilo,
ali se moraju imati u vidu kao potencijalni opasni izvori. Na neadekvatno
odlaganje otpada često ukazuju oboljenja ljudi. U ovakvim situacijama,
prekid daljeg zagađivanja životne okoline, ako je to uopšte moguće,
praćen je izuzetno velikim materijalnim troškom.
Navedeni problemi se odnose i na neke od razvijenih zemalja, što govori
o tome da je životna okolina u njima u jednom periodu žrtvovana zbog
ekonomskog razvoja. Neki karakteristični primjeri koji su se desili u SAD,
Njemačkoj, Kanadi, Sloveniji itd. odnose se na zagađivanje arsenom,
cijanidima, teškim metalima, pesticidima i organskim materijama.
Neadekvatno odlaganje industrijskog otpada može da stvori opasnu
situaciju na šest različitih načina:
- zagađivanjem tla uzrokovanog ispiranjem;
- zagađivanjem površinskih voda;
- zagađivanjem vazduha usljed gorenja, isparavanja, sublimacije;
- neposrednim trovanjem;
- trovanjem preko lanca ishrane;
- vatrom i eksplozijama.
Sve navedeno dobar je razlog da se upravljanju ili menadžmentu

otpadom pristupi na krajnje odgovoran način.
Klasifikacija otpadnih materijala
Prije nego što se daju osnovne klasifikacije i karakteristike otpadnih

materijala korisno je napraviti razliku između dva pojma koji se često
nalaze u upotrebi, a odnose se na beskorisne stvari. To su otpad i smeće.
Otpad znači nešto odbačeno, nešto što trenutnom vlasniku više nije
potrebno, ali to želi odložiti ili čuvati na određenom mjestu, odnosno
prodati, ako je prerada otpada moguća, ili ako to nije moguće, osloboditi
ga se na jeftiniji način. Prema Direktivi EU 75/442/EEC o otpadu,
definicija glasi: „Otpad je, svaki predmet ili materija koji vlasnik odloži,
namjerava da odloži ili je prinuđen da odloži ako je kategorisan prema
utvrđenoj klasifikaciji otpada u Katalogu o otpadu«.
Otpadne materije su materijali koji nastaju u obavljanju proizvodnje,
uslužne ili druge djelatnosti, predmeti isključeni iz upotrebe, kao i
otpadne materije koje nastaju u potrošnji, a mogu se neposredno ili uz

odgovarajuću doradu ili preradu upotrebljavati kao sirovine u proizvodnji
ili kao poluproizvodi. Otpacima se smatraju i materijali koji nemaju
upotrebnu vrijednost.
Sekundarne sirovine su otpaci koji se mogu koristiti neposredno ili
doradom, odnosno preradom (reciklažom) tako da predstavljaju sirovine
za proizvodnju pojedinih dobara. Zamjenjujući primarne (izvorne)
sirovine, one doprinose očuvanju prirodnih bogatstava.
Otpad se može se razvrstavati, tj prema nekim kriterijima grupisati. Tako
se otpad dijeli prema:
- mjestu nastanka: komunalni, industrijski, otpad zdravstvenih
ustanova, građevinski, poljoprivredni, otpad vezan za dobijanje
sirovina;
- prema karakteru nastajanja: proizvodni (nusproizvodi),
amortizacioni (potrošena sredstva proizvodnje) i potrošni
(potrošeni proizvodi);
- opasnosti po ljudsko zdravlje: inertni, opasni, biohazardni,
(medicinski), radioaktivni itd.;
- agregatnom stanju: čvrsti, tečni, gasoviti, ili smjesu čvrste, tečne i
gasovite faze;
- vrsti otpada: stakleni, papirni, metalni, plastični itd.;
- grupi proizvoda: elektronski, ambalažni, automobilski i dr.
Opasan otpad je sav onaj materijal ostao poslije proizvodnje ili neke
druge aktivnosti, koji, bilo sam ili preko proizvoda razlaganja direktno ili
indirektno, trenutno ili tokom vremena, ispoljava štetno djelovanje na
životnu okolinu (ekotoksičan), na čovjekov život i njegovo zdravlje
(trovanje uzrokuje i zarazu), a koje proizvođač nije u stanju da upotrijebi
ili unovči. Inicijalni korak u bezbijednom rukovanju opasnim otpadom
jeste odrediti da li se upotreba opasnih konstituenata može zamijeniti sa
manje opasnim ili bezopasnim. Ako se mora koristiti opasni materijal, i
ako on postane otpadni materijal, mora se odrediti da li je on opasan
otpad. Postoje međunarodne i nacionalne liste hemijskih materija i
hemijske karakteristike koje određuju da li se otpad reguliše kao opasan
ili ne.
Inertni otpad je otpad koji nije podložan značajnim fizičkim, hemijskim ili
biološkim promjenama na mjestu deponovanja, ne rastvara se, ne
sagorijeva i ne utiče negativno na druge materije sa kojima dolazi u
kontakt na način koji može da dovede do zagađenja životne okoline ili
ugrozi zdravlje ljudi. Ukupno izluživanje i sadržaj zagađujućih materija u
inertnom otpadu kao i ekotoksičnost izluženih materija moraju biti

neznatni, a posebno ne smiju da ugrožavaju kvalitet površinskih i
podzemnih voda.
Korisno je takođe spomenuti i podjelu na:
- materijalni otpad koji se dijeli na komunalni i industrijski
(tehnološki, specijalni);
- energetski otpad koji se dijeli na buku i vibracije, otpadnu
toplotu, zračenje i osvjetljenje.
Otpad se može podijeliti na kontrolisani i komunalni.

Kontrolisani otpad je otpad kojim se mora upravljati i koji se mora
odložiti u skladu sa upravljanjem otpadom i drugim propisima koji se
odnose na otpad. On uključuje komunalni komercijalni i industijski otpad.
Da bi bio kontrolisan, otpad ne mora da bude ni opasan ni toksičan.
Komunalni otpad uključuje sav otpad pod kontrolom lokalne vlasti ili
preduzeća koja rade u njihovo ime. On uključuje sav otpad iz
domaćinstava, otpad od čišćenja ulica, otpad isporučen na reciklažna
mjesta, iz javnih parkova, kancelarija i određeni komercijalni otpad iz
radnji i malih prodavnica koje su pod ugovorom sa lokalnom vlašću u
sakupljanju otpada.
Otpaci koji se neposredno, odnosno, reciklažom, ne mogu koristiti kao
sekundarne sirovine, kao i otpaci nastali po izdvajanju sekundarnih
sirovina, odnosno prilikom dorade ili prerade otpada u sekundarne
sirovine, jesu smeće.
Problemi vezan za otpad
Otpad i njegovo adekvatno zbrinjavanje, odnosno upravljanje otpadom

postaje sve prisutniji problem. Problemi u vezi otpada mogu se podijeliti
u pet grupa:
- zdravstveno-ekološki kada npr. otpad može biti polazište
epidemija. Kuga, kolera i tifusna groznica su bolesti koje su
značajno promijenile populaciju u Evropi. One su povezane sa
prljavim lučkim pacovima i zagađenjem izvora vode za piće. Neke
navike nekadašnjih stanovinika Evrope ostale su do današnjih dana,
tako da ni danas nije neobično za neke Evropljane da bacaju svoje
smeće kroz prozor jer procjenjuju da će psi lutalice pojesti sve što
bace napolje;
- ekološki problemi, kada neadekvatno odlaganje otpada dovodi do
zagađivanja atmosfere, hidrosfere i tla i time do poremećaja
ekosistema, a neki sastojci otpada lancem ishrane mogu ugroziti

zdravlje, ne samo stanovnika sredine u koju je taj otpad dospio već
i ljudske populacije;
- količinski problemi pod kojim se podrazumijeva činjenica da se
savremenom tehnologijom sve manje može pratiti narastajuća
količina otpada. Količinu otpada najbolje je izražavati u zapremini, a
ne u težini. Zapremina koja će se zauzeti na deponiji zavisi od toga
koliko će se otpad kompaktovati. Na težinu utiče sadržaj vlage koja
zavisi od klime i vremenskih uslova. SAD dnevno proizvodi oko
400.000 tona komunalnog otpada, što čini porast od 80% u odnosu
na 1960. godinu i može se očekivati dalji porast za 20%;
- ekonomski problemi javljaju se kada nastojanja da se eliminiše
zagađenje životne okoline ili kada uspostavljanje tehnologija koje
isključuju zagađenje uzrokuje značajne troškove. U SAD su npr. za
jednu deceniju višestruko porasli troškovi prevođenja opasnog
otpada u bezopasni;
- društveni problemi vezani su za događaj ili pojavu koja izaziva
nezadovoljstvo neke društvene grupe. Oni se obično javljaju pri
pokušaju odlaganja opasnih otpada koji mogu ugroziti zdravlje ljudi
i imati druge implikacije.
Kao uzroci koji izazivaju navedene probleme, mogu se navesti: porast

broja stanovnika, tehničko-tehnološki napredak, priroda ekonomskih
pravila igre gdje je od najvećeg značaja tržišni mehanizam zasnovan na
porastu proizvodnje.
Komunalni čvrsti otpad
Komunalni čvrsti otpad čini otpad iz domaćinstava koji nije opasan,

komercijalni otpad (otpad koji nastaje u ustanovama koje se u cjelini ili
djelimično bave trgovinom, uslugama, kancelarijskim poslovima,
sportom, rekreacijom ili zabavom), institucioni otpad (škole, bolnice,
ministarstva), kao i otpad sa javnih površina (dijelom organski stabilne
materije tzv. zeleni otpad, otpaci bilja, omoti od slatkiša,papir, kutija i
opušci od cigareta i slično, a dijelom organski nestabilne materije - otpad
od hrane, životinjski ostaci i izlučevine).
Čvrsti komunalni otpad je veoma raznolik po sastavu. Kategorizacija
njihovog sastava daje sljedeće grupe otpada i materija:

- biootpad (biorazgradljivi ostaci - kuhinjski otpad, ostaci od pijaca,
ostaci hrane, baštenski otpad kao što su lišće, cvijeće, granje,
pokošena trava, piljevina);
- papir i karton (novine i časopisi, prospekti, katalozi, rokovnici,
knjige i slikovnice, papirne kese, kartonske fascikle i kutije,
talasasti karton, ostali papirni i kartonski predmeti bez plastičnih
ili drugih materijala);
- polimerne mase (plastika) (gotovo 96% plastičnih predmeta
napravljeno je od ukupno šest vrsta polimernih materijala: PET
-polietilen-terftalat, PE-LD - polietilen niske gustine, PE-HD –
poietilen visoke gustine, PVC - polivinil hlorid, PP - polipropilen,
PS- polistiren);
- staklo (dvije glavne grupe staklenih predmeta u širokoj upotrebi
su staklene posude- flaše, baloni, čaše i ravno staklo);
- metali (metali se mogu podijeliti na proizvode crne metalurgije
kao što su čelik, lim, legure i na obojene metale - aluminij, bakar,
cink, olovo);
- koža i tekstil (stari odbačeni odjevni predmeti i obuća, materije
za dekoraciju stana, poslovnih prostora, pozorišnih scena, otpad
sportskih društava, krojačkih i obućarskih radnji);
- električni i elektronski otpad (ovaj otpad najbrže je rastući
problem) što se otpada tiče danas u svijetu. Problem je ne samo
u njegovoj količini nego i u toksičnosti njegovih sastojaka, kao što
su olovo, berilij, živa i kadmij koji predstavljaju veliku opasnost za
životnu okolinu i zdravlje ljudi. U ovaj otpad spadaju računari,
televizori, veš-mašine, frižideri, radio uređaji, mobilni telefoni,
telefoni, akumulatori, kao i drugi uređaji bazirani na elektronskoj
tehnologiji);
- kućni opasni otpad (čine ga one materije koje povećavaju
štetnost, te samim tim povećavaju stepen opasnosti komunalnog
otpada prilikom odlaganja, spaljivanja ili kompostiranja. Tu
spadaju sastojci hemikalija zajedno sa ambalažom - pesticidi,
boje, lakovi, sredstva za čišćenje, rastvarači, ljepila, zatim
fluorescentne cijevi i živine svjetiljke svih vrsta, baterije, posude
pod pritiskom, sprejevi, motorno ulje, ambalaža i filteri za
motorno ulje, ostaci lijekova, kozmetičkih preparata, živini
termometri, istrošeni akumulatori, drveni predmeti impregnirani
zaštitom na bazi arsenata i razni predmeti koji sadrže opasne
elemente i jedinjenja);

- krupni (kabast) otpad (bijela tehnika - dotrajali frižideri, šporeti,
bojleri, namještaj, automobili, automobilske gume, razne
mašine);
- građevinski otpad (obuhvata materije koje nastaju prilikom
građevinskih radova kao što su gradnja ili rušenje). To su
uglavnom interne materije kao što su građevinski šut - cigla,
crijep, malter, iskopi raznih vrsta tla, otpad od radova na
saobraćajnicama. Ovaj otpad često može biti pomiješan sa
drugim materijalima - kablovima, komadima izolacije, prljavom
ambalažom i raznim drugim materijama, što otežava njegovo
zbrinjavanje).
Sastav komunalnog otpada u Evropskoj uniji i SAD dat je u tabeli 9.2., dok
je sastav čvrstog komunalnog otpada prikupljenog u Moskvi dat u tabeli
9.3.
U tabeli 9.4. date su neke od karakteristika komunalnog otpada u
razvijenim i nerazvijenim zemljama.
Najveći dio komunalnog otpada u zemljama Evropske unije predstavlja
otpad od prerade i konzumiranja hrane, tj. čine ga ostaci biljnog i
životinjskog porijekla. Najvažnija karakeristika ovog otpada je da lahko
truhli i brzo se razgrađuje, naročito ljeti pri visokim temperaturama
vazduha.
Nastajanje i širenje neprijatnih mirisa je prateći proces truhljenja otpada i
predstavlja njegovu nezaobilaznu organoleptičku dimenziju. Atmosferske
padavine, Sunčevo zračenje i oslobađanje toplote usljed požara dovode
do odvijanja fizičko-hemijskih i biohemijskih procesa čiji su proizvodi
mnogobrojne toksične hemijske materije tečnog, čvrstog i gasovitog
agregatnog stanja, što je nepovoljni hemijsko-toksikološki aspekt
odlaganja komunalnog otpada. Gasovite materije koje se oslobađaju
mogu biti od požara i eksplozija na mjestima odlaganja komunalnog
otpada, što je fizička posljedica njegovog neadekvatnog zbrinjavanja.
Ostaci hrane koji su povoljni za razmnožavanje mikroorganizama,
inskekata, ptica, glodara i drugih sisara, privlače ptice, glodare i veće
životinje koji opet mogu biti prenosnici bakterija i virusa, što je biogeni
aspekt komunalnog otpada.
Ptice i sisari mogu biti prenosnici patogenih bakterija i virusa na velike
udaljenosti. S druge strane, ptice, sisari i reptili mogu biti povrijeđeni ili
ubijeni smećem koje se odbacuje, što bi se moglo svesti pod
ekotoksikološki aspekt. Veličina ovog problema svakog dana raste,
posebno zbog činjenice da se neki tipovi otpada ne dezintegrišu i zbog

toga ostaju u životnoj okolini, decenijama prijeteći svojim štetnim
djelovanjem.
Za razliku od zemalja Evropske unije, u SAD najveći dio komunalnog
otpada čine papir i karton.
Tabela 9.2. Sastav komunalnog otpada u Evropskoj uniji i SAD

Vrsta otpada Evropska unija, SAD,
Procentualni sadržaj Procentualni sadržaj
Biootpad 32 23,1
Papir i karton 29 37,4
Tekstil i ostalo 15 15,6
Staklo 11 5,4
Plastika 8 10,7
Metali 5 7,8
Tabela 9. 3. Sastav čvrstog komunalnog otpada grada Moskve

Vrsta otpada Procentualni sadržaj
Papir i karton 37
Kuhinjski otpad 30,6
Tekstil 5,4
Plastika 5,2
Metali 3,8
Staklo 3,7
Drvo 2
Kosti 1,1
Kamen, keramika 0,9
Koža, guma 0,6
Ostalo 9,7
Tabela 9.4. Neke karakteristike komunalnog otpada u zemljama različitog

stepena razvijenosti
Karakteristika Razvijene Nerazvijene
zemlje zemlje
Količina otpada po stanovniku 250-1000 50-400
(kg/god)
Gustina otpada (kg/m3) 100-200 200-500
Vlažnost (težinski procenti) 15-45 30-80

Morfološki sastav komunalnog otpada
Karakteristike čvrstog otpada zajedno sa njegovim sastavom,

predstavljaju važne podatke neophodne za donošenje odluke o
najpovoljnijem načinu upravljanja njime, za definisanje kapaciteta i vrste
postrojenja za tretman i preradu, za dovođenje u korelaciju evetualnih
promjena stanja životne okoline, kao i zbog izvještavanja prema
međunarodnim organizacijama. Pojam „sastav« se koristi da opiše
individualne komponente koje sačinjavaju čvrsti otpad i njihovu relativnu
zastupljenost, obično izraženu u težinskim procentima. Praćenjem
promjena sastava i količine otpada kontrolišu se efekti preduzetih mjera
za iskorišćavanje otpada i smanjenje rizika od uticaja otpadnih materija
na zdravlje i životnu sredinu.
Neophodne karakteristike koje se utvrđuju pri analizi otpada su:
- morfološki sastav,
- srednja gustina i
- količina u određenom vremenskom periodu
Način uzorkovanja otpada sa ciljem njegovog analiziranja zavisi od broja

stanovnika, veličine i strukture naselja. Uzorkovanju otpada prethodi
izrada plana uzorkovanja, izrada protokola za zaštitu zdravlja uzorkovača i
definisanje vrste otpada koji će se ispitivati.
Prema postojećem standardu za ispitivanje otpada postoje tri načina
(nivoa) uzorkovanja komponenata otpada:
- analiza otpada direktno iz domaćinstva;
- analiza otpada iz kontejnera u okviru naselja;
- analiza vozila koja prikupljaju otpad ili
- kombinacija navedenih metoda.
Zajedničko ovim metodama je da se istraživanja sprovode po:

- godišnjim dobima i
- po karakterističnim dijelovima odgovarajućeg prostornog nivoa.
Kvalitativna analiza otpada se bazira na utvrđivanju morfološkog sastava

otpada, a prema zahtjevima i u saglasnosti sa kategorizacijom prema
Katalogu otpada, koji predstavlja zbirnu listu neopasnog otpada prema
mjestu nastanka i porijekla.
Morfološki sastav otpada predstavlja maseni udio pojedinih vrsta otpada
u karakterisičnom uzorku otpada. Ovo svojstvo se ispituje prosijavanjem

otpada srednjeg uzorka kroz sito otvora 15x15. Ostatak u situ se
raspoređuje ručno na pojedine komponente otpada. Maseni sastav se
najčešće određuje u odnosu na deset kategorija otpada: papir, tekstil,
organske materije, šljaka i pepeo, metali, staklo, plastika, koža, guma i
drvo.
Morfološki sastav komunalnog otpada veoma je značajan, čak i kada se
direktno odlaže na deponiju, a posebno dolazi do izražaja kada se vrši
njegova primarna ili sekundarna reciklaža, odnosno rekuperacija
materijala i energije.
Morfološki sastav komunalnog čvrstog otpada je promjenljiv. Na
morfološki sastav utiče: broj stanovnika i njihov životni standard,
ekonomska situacija (novi energenti, proizvodi i materijali), ekološka
svijest stanovništva, tip naselja (urbano ili ruralno), godišnje doba,
sprovođenje selektivnog sakupljanja otpada (smanjenje, ponovo
korištenje, recikliranje), klima i geografski položaj. Morfološki sastav se,
osim analize zasnovane na uzimanju odgovarajućih uzoraka, može
procijeniti i na osnovu raspoloživih podataka za gradove sa sličnim
brojem stanovnika, klimatskim uslovima, vrstom privredne djelatnosti,
sličnim stepenom standarda stanovništva i iskustvenih podataka
dobijenih od komunalne organizacije koja prikuplja i distribuira otpad.
Gustina čvrstog komunalnog otpada je važan pokazatelj u procesu
postupanja s otpadom, posebno kada se njegovo zbrinjavanje svodi na
odlaganje na deponijama.
Količina otpada u određenom vremenskom periodu važna je zbog
sagledavanja kako njegove evakuacije tako i mogućnosti, odnosno načina
tretmana i kapaciteta deponija.
Srednja gustina komunalnog otpada se izračunava na osnovu formule:
Psr=∑ ( X n P n ) n=1,......,10
gdje je:
Xn - procentualni udio komponente u otpadu;
Pn - srednja gustina komponente u otpadu.
Rezultati istraživanja morfološkog sastava komunalnog otpada u našoj

sredini ukazuju da sa godinama sadržaj organskog otpada neprestano
opada, dok sadržaj papira, kartona i plastike, kao i ostalog
(nespecifikovanog) otpada, raste.
U tabeli 10.5. date su karakteristike komponenata komunalnog otpada.

Tabela 9.5. Karakteristike komunalnog otpada
Komponenta Toplotna Uglji Isparljivi Neispaljrivi Sadržaj
komunalnog moć k sadržaj sadržaj vlage
otpada (kJ/kg) (%) (%) /%) (%)
Papir, karton 13,490 35 37 44 19
Biootpad 9,300 23 21 33 46
Otpad hrane 7,560 18 17 23 60
Plastika 26,980 56 20 65 15
Drvo 16.050 41 60 44 16
Tekstil 15,350 37 36 39 25
Guma, koža 19,539 43 24 66 10
Staklo 0 0 0 100 0
Metali 0 0 0 100 0
Miks 0 25 33 33 33
Prosječna 11,235 27,5 50,9 24,4
vrijednost
Fizičke, mehaničke, hemijske i biološke osobine komunalnog otpada
Fizičke osobine
Važne fizičke osobine čvrstog otpada su gustina (označenu kao specifična

težina), sadržaj vlage, težina, veličina i distribucija komada, kapacitet
oblasti deponovanja i propusnost sabijenog otpada. Iako se govori o
čvrstom komunalnom otpadu, iste ove osnovne fizičke karakteristike se
primjenjuju na sve tipove čvrstog otpada.
Gustina je zapravo težina otpada po jedinici zapremine i izražava se kao
kg/m3. Gustina varira zbog velike raznolikosti otpadnih sastojaka, stepena
kompaktnosti, stanja raspadanja, a na deponijama i zbog količine
dnevnog unošenja i ukupne dubine otpada. Inertni otpad, kao što su
građevinski i materijali nastali poslije demoliranja mogu imati veću
gustinu, a gustina se može promijeniti u deponijama gdje formiranje
deponijskog gasa i razlaganje mogu prouzrokovati značajne gubitke
mase. Gustina varira ne samo zbog načina tretmana već i zbog
geografske lokacije, sezone, ili dužine skladištenja. Sadržaj vlage se
najčešće izražava u procentima težine mokrog materijala. Sadržaj vlage je
važan pokazatelj pri proračunu kontejnera za sakupljanje otpada, izbora
broja i tipa vozila za transport otpada, izbora uređaja za sabijanje otpada,
a naročito za regulisanje biohemijskih procesa pri tretiranju otpada. U

većini deponija komunalnog otpada sadržaj vlage varira 15-40% i zavisi
od sastava otpada, godišnjeg doba, prirodne vlažnosti i vremenskih
uslova. Vlaga, osim u procesima raspadanja, ima važu ulogu i pri ispiranju
neorganskih materijala, kao i u procesu spaljivanja čvrstog komunalnog
otpada u uređajima za spaljivanje. Prije deponovanja otpada može se
izvršiti predtretman (predobrada) otpada kojim se osigurava jednak
sadržaj vlage. U tabeli 9.6. dat je tipičan sadržaj vlage u otpadu.
Tabela 9.6. Vlažnost različitih vrsta otpada
Vrsta otpada Raspon Tipična

vlažnosti (%) vlažnost (%)
Otpaci hrane 50-80 70
domaćinstva (miješani)
Papir 4-10 6
Plastika 1-4 2
Baštenski otpad 30-80 60
Staklo 1-4 2
komercijalni Otpaci hrane 50-80 70
Otpad (miješani) 10-25 15
građevinski i Miješani zapaljivi 4-15 8
„demolicioni« demolicioni
Miješani zapaljivi 4-15 8
građevinski
industrijski Hemijski talog 75-99 80
(vlažan)
Piljevina 10-40 20
Drvo (miješano) 30-60 35
poljoprivredni Miješani 40-80 50
poljoprivredni
Stajsko đubrivo 75-96 94
(vlažno)
Težina varira u zavisnosti od sastava otpada, metode razastiranja otpada,

starosti otpada, dubine i sadržaja vlage. Težina varira od 3 do 9 kN/m 3 za
slabo kompaktni, od 5 do 8 kN/m 3 za srednje kompaktni i od 9 do 10,5
kN/m3 za dobro kompaktni otpad.
Veličina i distribucija komponenata otpada je važna zbog razvrstavanja
materijala za potrebe reciklaže, naročito pri korištenju mehaničkih
sredstava, kao što su magnetni separatori. Pod granulometrijskim

sastavom se podrazumijeva sadržaj otpada različitih dimenzija, izraženo
u procentima od ukupne mase čvrstog otpada.
Kapacitet oblasti deponovanja za čvrst komunalni otpad je ukupna
količina vlage koja se zadržava u uzorku otpada pod uticajem gravitacije.
Ovo je kritična mjera zato što će voda preko kapaciteta deponije (ona
koja se ne zadržava u otpadu), formirati procjednu vodu koja je glavni
problem deponija. Kapacitet oblasti deponovanja varira u zavisnosti od
primijenjenog pritiska i stanja raspadnutosti otpada, a tipične vrijednosti
nesabijenog miješanog otpada iz domaćinstva i komercijalnih izvora su u
opsegu od 50 do 60%.
Propusnost sabijenog otpada ili hidraulična protočnost sabijenog otpada
je važna fizička osobina, jer utiče na kretanje tečnosti i gasova u deponiji.
Propustljivost zavisi od drugih osobina čvrstih materijala uključujući
distribuciju veličine pora, površinu i poroznost.
Kvantifikacija mehaničkih osobina otpada (stanje naprezanja i
deformacija), koja je važna za stabilnost deponija, je relativno teška zbog
velike heterogenosti otpada, poteškoća u dobijanju uzoraka relevantne
veličine, poteškoća u dobijanju reprezentativnog uzorka (da odgovara „in
situ« uslovima), zbog nepostojanja opšte prihvaćene metodologije
uzorkovanja i testiranja, zbog drastične promjene osobina otpada u
vremenu.
Mehaničke osobine, kao što su smicanje i savitljivost, zavise od sastava
otpada i mehaničkih osobina pojedinih sastojaka. Mehanički parametri,
također, su promjenjivi u vremenu i vezani su za stadijum razgradnje
otpada.
Otpornost na smicanje je geotehnički parametar koji se koristi pri
istraživanju mehaničkih osobina komunalnog otpada, a opisuje se
kohezijom i uglom unutrašnjeg trenja. Koherentna tla (sitnozrnasti
materijali) iskazuju određeni stepen plastičnosti koji zavisi od veličine
zrna, vlažnosti, postojanju minerala glina. Indeks plastičnosti (PI) je mjera
raspona vlažnosti u kojem je koherentno tlo plastično. Nekoherentna tla
su pijeskovi i šljunci.
Hemijska osobina otpada je važan pokazatelj pri tehničko-ekonomskim
analizama izbora varijanti konačnog tretmana i korišćenja otpada kao
sekundarne sirovine. Elementarna analiza je važna za utvrđivanje
dostupnosti hranljivih sastojaka (nutrijenata). Osnovni hemijski
pokazatelji po kojima se ocjenjuje povoljnost otpada za kompostiranje su
soli organske materije, amonijačni i nitratni azot, fosfor i kalij, kalcij,
ugljik, sulfati i pH-vrijednost. Komunalni otpad ima visok kvalitet za
đubrenje - sadržaj azota, fosfora i kalija varira od 2,5-4%. Sadržaj

organske materije u ovom otpadu čini 40-70% od mase suhe materije, pH
= 5-6,5, odnos ugljika prema azotu C/N = 20-30 itd.
Poznavanje hemijskog sastava otpada je važno i pri sagorijevanju otpada
sa ciljem iskorišćavanja energije, i u tom slučaju je neophodno izvršiti
proksimativnu analizu, utvrditi tačku topljenja (sinterovanja) pepela,
uraditi elementarnu analizu i odrediti energetsku vrijednost otpada.
Elementarna analiza, također poznata i kao osnovna analiza,
podrazumijeva određivanje ugljika, vodika, kisika, azota, sumpora i
pepela. Često se određuje i hlor, zbog mogućnosti njegovog prisustva
(plastične mase). Rezultati ovih analiza se koriste za karakterizaciju
sastava organskih materija u otpadu, naročito ako se organski sadržaj
čvrstog komunalnog otpada koristi za biološku konverziju ili za dobijanje
komposta, metana li etanola. Ovom analizom utvrđuje se C/N odnos
značajan za biološko razlaganje. Tipični rezultati elementarne analize
čvrstog komunalnog otpada su dati u tabeli 9.7.
Tabela 9.7. Tipični rezultati elementarne analize (maseni %)
Vrsta otpada C H O N S pepe

o
Miješana hrana 73,0 11,5 14,8 0, 0,1 0,2
4
Miješani papir 43,3 5,8 44,3 0, 0,2 6,0
3
Miješana plastika 60,0 7,2 22,8 - - 10,0
Baštenski otpad 46,0 6,0 38,0 3, 0,3 6,3
4
Gorivo dobijeno iz otpada 44,7 6,2 38,4 0, <0,1 9,9
(RDF- refuse derived fuel) 7
Proksimativna analiza uključuje određivanje: gubitka vlage pri

zagrijavanju od 105 °C u toku jednog sata, isparljive sagorive materije
(dodatni gubitak mase žarenjem na 950 °C u poklopljenoj posudi za
žarenje), fiksiranog ugljika (čvrst sagorivi ostatak ostao poslije
sagorijevanja i oslobađanja isparljivih materija) i pepela (težina ostataka
poslije sagorijevanja).
Tačka stapanja pepela je tačka na kojoj pepeo nastao sagorijevanjem
otpada, stapanjem (sinterovanjem) formira čvrstu masu. Tipična
temperatura stapanja je 1.100-1.200 °C.
Energetska vrijednost komponenata, kao važan pokazatelj kod donošenja
odluke o korišćenju termičkih metoda konačne obrade otpada, može se
utvrditi upotrebom laboratorijske kalorimetrijske bombe ili
izračunavanjem na osnovu elementarnog sastava. Energetska vrijednost
zavisi od sastava otpada i njegove mogućnosti gorenja (dobro - papir,
tekstil, plastika, drveni otpaci; loše – metal, staklo, kamen ....). Sadržaj
komponenata koje dobro gore u komunalnom otpadu varira 50-88%.
Biološke osobine otpada – klasifikacija organske frakcije čvrstog
komunalnog otpada (isključujući gumu i kožu) može se izvršiti na sljedeći
način:
- sastojci rastvorljivi u vodi - šećeri, skrob, aminokiseline i razne
organske kiseline;
- hemiceluloza - heteropolisaharid jer uz heksaze sadrži i pentaze;
- celuloza - polisaharid sastavljen od velikog broja molekula D -
glukoze, povezanih glukozidnom vezom (najrasprostranjenije
biljno vlakno u prirodi);
- masti, ulja i voskovi - estri alkohola i viših masnih kiselina;
- lignin - prisutan u nekim proizvodima od papira, nije
ugljikohidrat, nalazi se u drvetu uz celulozu;
- lignoceluloza - kombinacija lignina i celuloze;
- proteini - lanci aminokiselina.
Najvažnija biološka karakteristika organske frakcije čvrstog komunalnog

otpada je da se skoro sve organske komponente mogu biološki
konvertovati u gasove i relativno inertnu organsku i neorgansku čvrstu
masu. Oslobađanje mirisa i skupljanje muha su, takođe, vezani za prirodu
organskih materijala, obično onih koji sadrže azot i koji se razlažu u
kontaktu sa vazduhom i vlagom na običnim temperaturama.
Zbrinjavanje komunalnog otpada
Zbrinjavanje komunalnog ili gradskog otpada postalo je jedan od

najprisutnijih problema današnjice zbog neprestanog porasta količine
proizvedenog otpada, nedostatka deponija, slučajeva zagađivanja zemlje,
mora i okeana, vazduha i vode, te sve prisutnije i rastuće ekološke svijesti
stanovništva. Problemi vrijedni pažnje i ni u kojem slučaju jednostavnog
rješenja. Pogrešno bi bilo pomisliti da postoje jednostavna rješenja i da se
ne žele primijeniti. Pravo rješenje još nije otkriveno, a teško da će do toga
uopšte i doći. Veoma važna činjenica je da je: „Otpad svuda oko nas, a
tako je bilo i biće dok je ljudske civilizacije“. U drugoj polovini 20. vijeka

problem je postao toliki da se ne može više zaobići, te se svi koji se
susreću s konkretnom odgovornošću nalaze pred osnovnim problemom
izbora postupka zbrinjavanja komunalnog otpada.
Sakupljanje, odlaganje, prikupljanje i transport komunalnog otpada
Poslije procesa stvaranja otpada, slijedi sakupljanje čvrstog otpada koje

se može realizovati na dva načina:
- zajednički (sakupljanje svih vrsta otpada u zajedničku posudu i
zajednička evakuacija do mjesta tretmana);
- odvojeni (sakupljanje otpada odvojeno po vrstama - otpad od
hrane - otpad kao sekundarna sirovina - ostali otpad, sa
evakuacijom specijalnim transportnim sredstvima do mjesta
tretmana).
Odlaganje čvrstog otpada nezavisno od načina sakupljanja, može da bude

privremeno u samom stanu (kućna posuda), odnosno objektu
(preduzeća, ustanove, trgovački objekti i slično), a potom u podrumu ili
ispred zgrade u specijalnim posudama ili kontejnerima različite vrste.
Pored tzv. suhog načina iznošenja otpada, što je najčešće, postoji i mokri
način, gdje se putem specijalnih sudopera u stanu pa preko sistema
cjevovoda u kojima struji voda vrši odstranjivanje otpada do sabirnog
mjesta ili mjesta konačnog tretmana).
Prostor za odlaganje otpada zavisi od strukture urbane sredine.
Konkretnije od zastupljenosti tipova zgrada (višespratnice u stambenim
blokovima, individualne zgrade) i veoma je važan sa sanitarno-
zdravstvenog i estetskog stanovišta. U stambenim blokovima mogu
postojati posebne prostorije sa kontejnerima koje se zaključavaju ili se
kontejneri nalaze na slobodnom prostoru. Prvim rješenjem odlaganje
otpada je kontrolisano i sprečava se odlaganje u kontejnere otpada
animalnog porijekla, npr. iz individualnih stambenih blokova sa
višespratnicama. Odlaganje otpada u dijelovima grada sa individualnim
zgradama rješava se, na primjer, njihovim iznošenjem ispred zgrade
određenim danima u sedmici.
Prostor za odlaganje otpada i frekvencija njegovog pražnjenja važni su
zbog udjela organskog otpada koji se na povišenoj temperaturi i
dejstvom atmosferalija razlaže oslobađajući neprijatne mirise. Osim toga,
može postati izvor zagađenja i pogodna sredina za razmnožavanje
mikroorganizama koji mogu ugroziti zdravlje ljudi. Imajući u vidu
zastupljenost lahkozapaljivih otpada u komunalnom otpadu, moraju se
preduzeti i preventivne protivpožarne mjere. Pored navedenog, mjere

kojma se sprečava raznošenje otpada (vjetar, domaće životinje, glodari)
važne su ne samo sa estetskog stanovišta.
Poslije odlaganja slijedi prikupljanje otpada pod kojim se podrazumijeva
organizaciono-tehnološka aktivnost koja omogućava da se otpad sa
mjesta odlaganja prenese na mjesto gdje se odgovarajuće vozilo prazni,
odnosno do tzv. transfer stanice ili deponije. Prikupljanje se razlikuje za
miješani otpad i za reciklabilne materije. U manjim urbanim sredinama
gdje deponije nisu udaljene od stambenih zona, prevoženje otpada do
deponija ne predstavlja velik problem ni ekonomsku stavku. Tip
transportnih vozila zavisi kako od prohodnosti ulica urbane sredine (uske
ulice, manja prevozna sredstva i obrnuto), tako i od namjene, odnosno,
od toga da li se radi o miješanom otpadu ili otpadu koji je klasifikovan na
mjestu nastanka (izvoru).
Konvencionalni metod zbrinjavanja otpada obuhvata prikupljanje otpada,
transport, odlaganje na deponije i spaljivanje, dok savremeni pristup
pored prikupljanja podrazumijeva transport do transfer stanica na kojima
se vrši sortiranje otpada poslije čega slijedi reciklaža, biološki tretman ili
termalni tretman (spaljivanje) i tek tada se ono što je preostalo, sada više
ne otpad već smeće, odlaže na deponije.
Postupanje sa komunalnim otpadom
Izbor tehnologije postupanja s otpadom bitno zavisi od načina

prikupljanja otpada, odnosno da li se otpad prikuplja selektivno
(odvojeno skupljanje otpadnih materija na mjestu nastanka) ili
neselektivno (mješovito). Miješanje je nepovratan proces pri čemu dolazi
do bitnog smanjenja mogućnosti reciklaže pojedinih materija u smješi.
Najveće smanjenje kvaliteta otpada dešava se prilikom miješanja sa
materijama iz kategorije opasnog komunalnog otpada i biorazgradljivih
dijelova otpada.
Pri neselektivnom prikupljanju otpada kao rješenja se mogu ponuditi:
Odlaganje
Komunalni otpad se bez ili uz vrlo malu predobradu odlaže na sanitarne
deponije. Biorazgradljivi dio komunalnog otpada podložan je anaerobnoj
razgradnji što dovodi do stvaranja metana, čime ovakav način
zbrinjavanja otpada doprinosi globalnom otopljavanju.
Spaljivanje

Komunalni otpad se spaljuje bez ili uz vrlo malu predobradu u velikim
kotlovima za sagorijevanje otpada. U novije vrijeme vrši se isključivo
spaljivanje uz iskorištavanje oslobođene energije. Postrojenja za
spaljivanje otpada opremaju se veoma složenim sistemima za
prečišćavanje dimnih gasova. Objekti koji se grade imaju kapacitet od
najmanje 100.000 tona godišnje.
Mehaničko-biološka obrada
U nekim zemljama se promoviše kao opcija za predobradu komunalnog
otpada prije odlaganja. Sirovi komunalni otpad se, uz eventualno
prethodno odvajanje reciklabilnih materijala (plastika, metali, papir),
podvrgava nizu mehaničko-bioloških postupaka kao što su usitnjavanje,
prosijavanje i kompostiranje sa ciljem smanjenja biloške aktivnosti i
zapremine. Dobijeni materijali (kompost lošijeg kvaliteta) se odlaže ili u
slučaju boljeg kvaliteta koristi za pokrivanje i uređivanje (ozelenjavanje)
deponija otpada. Ne smije se koristiti za poljoprivrednu proizvodnju.
Mehaničko-biološka obrada prije odlaganja, bitno smanjuje emisije
metana sa deponija.
Ostale opcije
Da bi se primijenilo recikliranje (staklo, papir, metali, i dr.) ili
kompostiranje (biorazgradljivi otpad) neselektivno prikupljenog otpada,
neophodno je razdvajanje otpada što je vezano za dosta poteškoća. Tada
se primjenjuju veoma složeni uređaji za naknadnu separaciju čime se
postiže polovičan učinak uz relativno visoku cijenu.
Pri selektivnom prikupljanju otpada kao rješenja postoje:

- kompostiranje - biorazgradljiva frakcija komunalnog otpada
podvrgava se biološkoj razgradnji. Pomoću mikroorganizama
biorazgradljivi otpad se oksiduje kisikom iz vazduha u CO 2 i H2O.
Ostatak - humusna materija, koristan je za oplemenjavanje tla,
odnosno kao đubrivo i dozvoljeno je upotrebljavati ga u
poljoprivrednoj proizvodnji;
- recikliranje - selektivno odvajanje otpadnih materija omogućava
veći kvalitet odvojenih materijala što povećava njihovu
vrijednost. Često je prije plasmana na tržište sekundarnih
sirovina potrebno odvojeni materijal pročistiti, klasirati i
eventualno usitniti za postizanje veće tržišne cijene. Zbog
smanjenja troškova transporta, neophodno je izvršiti presovanje.

Industrijski (tehnološki) otpad
Industrijski (tehnološki) otpad je otpad iz bilo koje industrije ili sa lokacije

na kojoj se nalazi industrija, osim otpada iz rudnika i kamenoloma.
Industrijski otpad može biti: čvrst, tečan, muljevit i neodređen. Sastav
industrijskih deponija zavisi od samih industrija. Slično komunalnom i
ovaj otpad je raznovrstan po hemijskom sastavu i sastoji se od stabilnih i
nestabilnih, opasnih, neopasnih ili inertnih, otrovnih i neotrovnih,
organskih i neorganskih materija.
Neopasan industrijski otpad je svaki otpadni materijal koji nastaje u
jednom industrijskom procesu, a koji po svojim osobinama ne utiče
štetno na životnu okolinu i zdravlje ljudi, odnosno, ne sadrži toksične
materije preko dozvoljene koncentracije. Zahvaljujući svojoj prirodi, ova
vrsta otpada u cjelini, ili po izdvajanju pojedinih njegovih komponenti
koje se koriste kao sekundarne sirovine, može se ekološki bezbijedno
odlagati na deponije komunalnog otpada.
Prema EPA klasifikaciji opasan industrijski otpad je otpad koji ima
najmanje jednu od opasnih karakteristika (eksplozivnost, zapaljivost,
toksičnost, korozivnost, reaktivnost). Tako, npr. pri radu termoelektrana
dolazi do stvaranja toksične šljake koja sadrži vanadij i druge toksične
metale. Posebno su opasni otpadi hemijske i naftne industrije i
postrojenja za proizvodnju biohemijskih proizvoda, s obzirom na to da se
radi o visokotoksičnim elementima i jedinjenjima, bakterijama i virusima.
Među njima su naročito značajni teški metali, imajući u vidu da oni ne
podliježu biohemijskim razlaganjima i da lahko prodiru u lanac ishrane i
organizam čovjeka. Npr. pri preradi ruda obojenih, rijetkih, plemenitih i
crnih metala u velikoj količini dolazi do stvaranja i velike količine jalovine.
Opasnost pri proizvodnji pesticida nalazi se u činjenici da su neki pesticidi
termodinamički postojani, da se dobro rastvaraju u vodi i posjeduju
sposobnost akumulacije u živim organizmima. Pojedini industrijski otpadi,
koji nastaju u procesu proizvodnje, mogu se ponovo koristiti u istom ili
nekom drugom tehnološkom procesu kao sekundarne sirovine, ukoliko
zadovoljavaju određene tehničke normative neophodne za njihovu
primjenu. Štetni i opasni otpadi ne mogu se odlagati zajedno sa
komunalnim otpadom, već zahtijevaju specijalne tretmane, koji se
najčešće obavljaju u okviru industrije.
Inertni otpad je otpad koji ne podliježe značajnim fizičkim, hemijskim ili
biološkim promjenama, nerastvorljiv je u vodi, nije zapaljiv, nije reaktivan
i nije biorazgradljiv. Inertni industrijski otpad se u cjelini ili poslije

izdvajanja određenih komponenata može odlagati na komunalne
deponije.
Zbog nepravilnog tretmana industrijskog otpada, iz industrijskih deponija
mogu se pojaviti štetni i opasni elementi po životnu okolinu: As, Cr, Mn,
Pb, Ni, Zn. Pored neorganskih sastojaka na deponijama se mogu naći i
organske materije (npr. polihlorirani bifenili) koje mogu biti u tragovima,
pa do značajnih koncentracija.
Opasan industrijski otpad može oslobađati gasovite produkte u
atmosferu (zbog isparavanja, sagorijevanja, odvijanja određenih reakcija)
i tako zagaditi životnu okolinu za duži vremenski period. Gasoviti produkti
koji nastaju na industrijskim deponijama mogu pomoću atmosferilija
zagaditi vode i tla. Površinske i podzemne vode mogu biti zagađene
tečnim produktima raspadanja i procjednom vodom, koja preko tla
dospijeva do podzemnih i površinskih voda. Opasan industrijski otpad
može biti raznešen po okolnom tlu, a preko vazduha, vode i putem lanca
ishrane ugroziti sva živa bića. Mnoga organska jedinjenja su kancerogena
pa predstavljaju veliku opasnost za čovjeka.
Električni i elektronski otpad
Nezadrživi napredak tehnologije, uz dobre strane, pokazuje i one izrazito

opasne. Količina elektronskog otpada tako se naglo povećava da su se
mnoge međunarodne ekološke grupe podigle na uzbunu, pozvavši
proizvođače i potrošače, kao i državne institucije, da hitno preduzmu
mjere kontrole nad elektronskim otpadom. Elektronska industrija raste
velikom brzinom. Proizvodi poput televizora, mobilnih telefona,
kompjutera i srodne kompjuterske opreme, fotoaparata, štampača, faks i
fotokopir mašina, ali i baterija, kablova i diskova, koji više nisu potrebni i
drugo, postali su veliki dio komunalnog otpada. Godine 1994.
dogovorena je zabrana izvoza svih otrovnih otpada (u koje spada i opasni
elektronski) iz bogatih u siromašne zemlje iz bilo kojih razloga, uključujući
i reciklažu.
Prema najnovijim procjenama, čovjek u toku svog života „proizvede« tri
tone elektronskog otpada, a u Evropi se svake godine prikupi čak šest
miliona tona ovog otpada. Godišnji troškovi reciklaže elektronskog
otpada u Evropi dostižu vrijednost od 1,5 milijardi dolara.
Elektronski, e-otpad, postao je problem velikih razmjera zbog dvije vrlo
značajne karakteristike:
- e-otpad je opasan, sadrži preko 1000 različitih materija, od kojih
su mnoge otrovne i stvara ozbiljno zagađenje prilikom odlaganja;

- e-otpad se stvara u alarmantnim količinama zbog brzog
zastarijevanja proizvoda. Potrošači u današnje vrijeme rijetko kad
odnose pokvarenu elektroniku na popravak, već je jednostavno
zamjenjuju novom, jer je to jednostavnije i vrlo često jeftinije.
Prosječni životni vijek računara se smanjio sa četiri do pet godina na

samo dvije. Jedan od uzroka tome je vrlo brzi razvoj tehnologije.
U tabeli 10.8. dat je pregled materija koje se nalaze u 500 miliona
odbačenih računara.
Tabela 9.8. Količina otpada u 500 miliona računara
Materija Količina
Plastika 2,84 miliona tona
Olovo 0,75 miliona tona
Kadmij 1,50 miliona tona
Hrom 0,90 miliona tona
Živa 300.000 kilograma
Pored kompjutera problem predstavljaju i mobilni telefoni. Postoji i

gomila elektronskog otpada o čijoj količini nema pouzdanih podataka.
U tabeli 9.9. data je količina materijala koja se nalazi u 100 kg bačenih
mobilnih telefona.
Tabela 9.9. Količina materija u 100 kg mobilnih telefona
Materija kg
Plastika 67,0
Bakar 13,5
Aluminij 8,8
Plemeniti metali 0,750
Elektronski otpad stvaraju tri glavne grupe:

- domaćinstva i mala preduzeća;
- velika preduzeća, institucije i vlade,
- proizvođači originalne opreme.
Poljoprivredni otpad
Otpaci i ostaci pri sađenju, uzgajanju, žetvi i ubiranju plodova povrća,

voća, grožđa i dr., proizvodnji mlijeka, tovu životinja za potrebe klanične
industrije i uzgajanju stoke obuhvaćeni su opštim nazivom otpaci iz
poljoprivredne proizvodnje. Ovaj otpad čine izlučevine živine i stoke,
leševi životinja, ostaci od prerade biljaka i životinja, ali i ambalaža sa
ostacima toksičnih materija- pesticida. Opasni otpad iz poljoprivrede su:
stajska đubriva, ostaci otrovnih hemikalija, mineralnih đubriva i pesticida,
a takođe i leševi uginulih životinja. Velika količina i visoka koncentracija
toksičnih materija u njima mogu ispoljavati značajno negativno dejstvo
na životnu okolinu.
Međutim, često nije potrebno odvajati količine otpada koji potiče iz
poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije, s obzirom da su
obje djelatnosti uklopljene u jedinstven sistem proizvodnje hrane.
Suštinski izvor zagađivanja životne okoline otpacima iz poljoprivredne
proizvodnje je koncentrisanje čvrstog otpada na relativno malim
površinama, zbog intenzivne proizvodnje, naročito pri uzgoju stoke. S
obzirom da ove otpatke čine u najvećoj mjeri biorazgradljive materije, to
zbog njihovih ogromnih količina procesi razgradnje dugo traju, s jedne
strane, a s druge strane i nastali produkti razgradnje su, takođe, visokih
koncentracija, pa i oni djeluju kao zagađujuće materije.
Pored čvrstog otpada, poljoprivredna proizvodnja, a naročito
prehrambena industrija, daje značajne količine otpadnih voda. Obje
potiču od različitih vrsta pranja (prostorija, sudova, sirovih
poljoprivrednih proizvoda i dr.) i procesa (kuhanje, dehidracija, cijeđenje i
dr.), kao i niza drugih pratećih djelatnosti. Kao i čvrsti otpad, ove vode su
karakteristične po prisustvu biorazgradljivih materija.
Otpaci iz poljoprivredne proizvodnje mogu biti izvor zagađenja i
patogenim bakterijama. Pored toga, na mjestima njihovog odlaganja
sakupljaju se glodari i niz drugih životinja, kojima otpaci služe kao hrana.
U otpacima iz poljoprivredne proizvodnje i prehrambene industrije mogu
biti, osim pesticida, prisutni i antibiotici (koji se koriste za sprečavanje
zaraznih bolesti životinja), konzervansi i drugi toksični materijali,
akumulirani u biljnim ili životinjskim organizmima. Njihovo prisustvo,
naročito kada se radi o baktericidnim supstancama, može da se odrazi na
usporavanje ili čak prekidanje procesa biološke razgradnje otpada.
Medicinski otpad

Medicinski (bolnički) otpad je jedan od najproblematičnijih vrsta otpada.
Kada takav otpad dospije u tokove komunalnog čvrstog otpada, patogeni
organizmi iz otpada predstavljaju veliku opasnost za životnu okolinu i sve
one koji dolaze u kontakt sa ovim otpadom. Iako je činjenica da najveća
količina ovog otpada nastaje u bolnicama, u procesu njihove produkcije
ne treba zanemariti ni ljekarske i zubarske ordinacije, klinike, istraživačke
laboratorije, veterinarske ambulante.
Otpad koji nastaje u zdravstvenim ustanovama sastoji se iz tri glavne
komponente: uobičajenog komunalnog otpada, koji uključuje papir i
kartonsku ambalažu, staklo, te ostatke hrane, patogenog ili infektivnog
otpada i opasnog otpada (uglavnom onog laboratorijskog koji sadrži
toksične materije). Količina prve vrste (uobičajeni komunalni otpad) je
najveća, a druge dvije vrste se prema nekim autorima svrstavaju u istu
grupu, grupu opasnog otpada.
Otpad iz zdravstvenih djelatnosti smatra se opasnim ukoliko posjeduje
sljedeće osobine: štetnost, toksičnost, kancerogenost i infektivnost pri
čemu:
- štetnost - podrazumijeva materije ili otpad koji ako se inhaliraju,
progutaju ili penetriraju u kožu mogu predstavljati opasnost za
ljudsko zdravlje;
- toksičnost - podrazumijeva materije ili proizvode koji mogu da
sadrže vrlo toksične sastojke, koji u slučaju da su inhalirani,
progutani ili penetrirani u kožu mogu prouzrokovati ozbiljne,
akutne ili hronične rizike po zdravlje, čak i smrt;
- kancerogenost - podrazumijeva materije ili otpad koji ako su
inhalirani, progutani ili penetrirani u kožu, mogu indukovati
pojavu raka ili povećati njegovo rasprostiranje;
- infektivnost - podrazumijeva materije ili otpad koji sadrži žive
mikroorganizme i njihove spore ili njihove toksine za koje se zna
ili sumnja da uzrokuju bolesti ljudi i ostalih živih organizama.
Opasni otad se definiše kao ljudsko ili životinjsko tkivo ili tečnost,
zagađeno ili potencijalno zagađeno patogenim mikroorganizmima. Njega
čine patološki infektivni otpad i oštri predmeti.
Biohazardni otpad nastaje u zdravstvenim ustanovama (bolnice, domovi
zdravlja, dispanzeri, stomatološke i druge ambulante, zavodi za zaštitu
zdravlja, centri za hemodijalizu, transfuziologiju itd.) u ustanovama
veterinarske medicine (klinike, instituti, stanice, ambulante), brojnim
farmama za uzgoj krupne i sitne stoke kao i živine. Manja količina ovog
otpada nastaje u klaonicama, na veterinarskom fakultetu i
specijalizovanim institutima koji se bave proizvodnjom vakcina i seruma,
u kojima se koriste laboratorijske životinje i biološki materijal (kultura
tkiva, pileći embrioni, miševi, pacovi, zamorci, majmuni i slično).
Svakodnevno na gradskim ulicama strada veliki broj pasa lutalica,
mačaka, ali i ptica, a na putevima i divlje životinje.
Patološki otpad su dijelovi ljudskog tijela - amputati, tkiva i organi
odstranjeni tokom hirurških zahvata, tkiva uzeta u dijagnostičke svrhe,
placente i fetusi, ogledne životinje i njihovi dijelovi. Tu se ne računaju
zubi, kosa i nokti. Ovoj podgrupi pripada i anatomski otpad životinja (sva
tkiva, organi, dijelovi tijela, krv i tkivne tečnosti, osim ako postoji potvrda
ovlaštenog lica da otpad nije infektivan).
Infektivni otpad je otpad koji sadrži patogene biološke agense koji zbog
svog tipa, koncentracije ili broja mogu izazvati bolesti kod ljudi koji su im
izloženi - kulture i pribor iz mikrobiološke laboratorije, dijelovi opreme,
materijal i pribor koji je došao u dodir sa krvlju ili izlučevinama infektivnih
bolesnika ili upotrijebljen pri hirurškim zahvatima, previjanju rana i
obdukcijama, otpad iz odjeljenja za izolaciju bolesnika, otpad iz odjeljenja
za dijalizu, sistemi za infuziju, rukavice i drugi pribor za jednokratnu
upotrebu, te otpad koji je došao u dodir sa oglednim životinjama kojima
je inokuliran zarazni materijal, itd. U istraživačkim laboratorijama
najčešće se koriste: laboratorijski miš, zamorac, kunić, majmun, zmije
(poskok i šarka). Za proizvodnju animalnih hiperimunih seruma (difterija,
tetanus, otrov zmija i otrov crne udovice) u institutima za imunologiju i
virusologiju koriste se ovnovi, konji i magarci. Na osnovu mjerenih
vrijednosti može se zaključiti da godišnja prosječna masa životinjskih
leševa i konfiskata (nastalih od životinja za laboratorijska ispitivanja)
iznosi više tona.
Oštri predmeti kao što su igle, lancete, špricevi, skalpeli, krhotine
laboratorijskog stakla u kojima su bile krv ili tkivne tečnosti i ostali
predmeti koji mogu izazvati ubod ili posjekotinu.
Farmaceutski otpad uključuje farmaceutske proizvode, lijekove i
hemikalije koji su vraćeni sa odjeljenja gdje su bili proliveni, pripremljeni,
a neupotrijebljeni, ili im je istekao rok upotrebe ili ih treba baciti iz bilo
kojeg razloga.
Hemijski otpad su odbačene čvrste, tečne ili gasovite hemikalije koje se
upotrebljavaju pri medicinskim, dijagnostičkim ili eksperimentalnim
postupcima, čišćenju i dezinfekciji. Dijeli se na opasan hemijski otpad -
toksične, korozivne, lahko zapaljive i reaktivne i inertni hemijski otpad
koji nema navedene osobine.
Genotoksični otpad predstavljaju citostatici i genotoksične hemikalije.

Otpad koji sadrži teške metale predstavljaju baterije, mjerači pritiska i
termometri.
Posude pod pritiskom, bočice koje sadrže inertne gasove pod pritiskom
pomiješane s aktivnim materijama (antibiotik, dezinficijens, insekticidi
itd.) koje se apliciraju u obliku aerosola, a pri izlaganju višim
temperaturama mogu eksplodirati.
Radioaktivni otpad podliježe posebnim propisima. Njega čine tečnosti
koje se koriste u radioterapiji, urin i izlučevine bolesnika liječenih
radionuklidima.
Količina biohazardnog otpada koja će se stvarati u zdravstvenim
ustanovama svakako će se povećati u narednom periodu. Među
biohazardnim otpadom posebno je značajan onaj koji nastaje u
antituberkuloznim ustanovama imajući u vidu da Mycobacterium
tuberculosis godinama može sačuvati svoju infektivnost. U mnogim
slučajevima unutar bolnica dolazi do stafilokoknih infekcija čemu znatno
doprinosi neadekvatno rukovanje otpadom.
Otpad vezan za dobijanje sirovina
Dobijanje čvrstih sirovina (uglja, uljnih škriljaca, fosforita, soli, ruda

metala i radioaktivnih elemenata, gipsa i sirovina za proizvodnju gline i
cementa) doprinose narušavanju kako hidrodinamičkih i geohemijskih
uslova, tako i premještanju, skladištenju ogromne mase minerala koji
sadrže mnoge toksične elemente i jedinjenja.
Principi upravljanja otpadom
Upravljanje otpadom je sprovođenje propisanih mjera kontrole nastanka

i postupanja sa otpadom u okviru skladištenja, prikupljanja, transporta,
tretmana i odlaganja otpada, uključujući i nadzor nad tim aktivnostima i
brigu o postrojenjima za upravljanje otpadom poslije zatvaranja.
Upravljanje otpadom podrazumijeva sve administrativne, marketinške,
finansijske, javne, planske, inženjerske funkcije upućene u ovaj problem.
Cilj upravljanja jeste efikasno rješavanje problema otpada uz najmanje
moguće troškove.
Upravljanje otpadom zavisi od više faktora, a prije svega od njegovih
osobina i na osnovu toga može se predvidjeti rješenje minimiziranja,
sakupljanja, transporta, reciklaže i odlaganja.

Ključni principi upravljanja otpadom su:
- princip održivog razvoja - održivi razvoj je usklađeni sistem
tehničko-tehnoloških, ekonomskih i društvenih akivnosti u
ukupnom razvoju, u kome se na principima ekonomičnosti i
razumnosti koriste prirodne i stvorene vrijednosti sa ciljem da se
sačuva i unaprijedi kvalitet životne okoline za sadašnje i buduće
generacije. Održivi razvoj je skladan odnos ekologije i privrede.
Može se reći da održivi razvoj predstavlja generalno usmjerenje,
težnju da se stvori bolji svijet, balansirajući socijalne, ekonomske i
faktore zaštite životne okoline. Održivo upravljanje otpadom znači
efikasnije korišćenje resursa, smanivanje količine otpada i
postupanje sa njim;
- princip blizine i regionalni pristup upravljanju otpadom - princip
blizine znači da se po pravilu, otpad tretira ili odlaže, što je moguće
bliže mjestu njegovog nastajanja da bi se u toku transporta otpada
izbjegle neželjene posljedice na po životnu sredinu. Prilikom izbora
lokacija postrojenja za tretman ili odlaganje, poštuje se princip
blizine. Primjena ovog principa zavisi od lokalnih uslova i okolnosti,
vrste otpada, njegove zapremine, načina transporta i odlaganja,
kao i mogućeg uticaja na životnu sredinu. Primjena ovog principa
zavisi i od ekonomske opravdanosti izbora lokacije. Postrojenje za
tretman ili deponija, locira se dalje od mjesta nastajanja otpada,
ako je to ekonomičnije. Većina otpada tretira se ili odlaže u oblasti,
odnosno regionu, u kojem je proizvedena. Regionalno upravljanje
otpadom obezbjeđuje se razvojem i primjenom regionalnih
strateških planova zasnovanih na evropskom zakonodavstvu i
nacionalnoj politici. Izbor lokacije postrojenja za tretman ili
odlaganje otpada vrši se u zavisnosti od lokalnih uslova i okolnosti,
vrste otpada, njegove zapremine, načina transporta i odlaganja,
ekonomske opravdanosti, kao i od mogućeg uticaja na životnu
sredinu. Regionalno upravljanje otpadom obezbjeđuje se razvojem
i primjenom regionalnih strateških planova zasnovanih na
evropskom zakonodavstvu i nacionalnoj politici;
- princip „zagađivač plaća“ - ovaj princip znači da zagađivač mora da
snosi pune troškove posljedica svojih aktivnosti. Troškovi
nastajanja, tretmana i odlaganja otpada moraju se uključiti u cijenu
proizvoda;
- princip primjene optimalnih opcija za životnu okolinu - ovaj princip
je sistematski i konsultativni proces donošenja odluke koji
obuhvata zaštitu i očuvanje životne okoline. Primjena

najpraktičnijih opcija za životnu okolinu ustanovljava, za date
ciljeve i okolnosti, opciju ili kombinaciju opcija koja daje najveću
dobit ili najmanju štetu za životnu okolinu u cjelini, uz prihvatljive
troškove i profitabilnost, kako dugoročno, tako i kratkoročno;
- princip odgovornosti proizvođača - ovaj princip znači da
proizvođači, uvoznici distributeri i prodavci proizvoda koji utiču na
porast količine otpada, snose odgovornost za otpad koji nastaje
usljed njihovih aktivnosti. Proizvođač snosi najveću odgovornost,
jer utiče na sastav i osobine proizvoda i njegove ambalaže.
Proizvođač je obavezan da brine o smanjenju nastajanja otpada,
razvoju proizvoda koji su reciklabilni, razvoju tržišta za ponovno
korištenje i reciklažu proizvoda.
- princip hijerarhije - hijerarhija upravljanja otpadom predstavlja
redoslijed prioriteta u praksi upravljanja otpadom.
Hijerarhija upravljanja čvrstim otpadom
Hijerarhija upravljanja čvrstim otpadom (prikazana piramidom na slici 9.1.)

ukazuje na najpovoljnije načine rješavanja čvrstog otpada.
NAJPOVOLJNIJA
OPCIJA
PREVENCIJA
REDUKCIJA
PONOVNA UPOTREBA
RECIKLAŽA
ISKORIŠTENJE
ENERGIJE
NAJMANJE
POVOLJNA ODLAGANJE
OPCIJA
Slika 9.1. Hijerarhija menadžmenta čvrstim otpadom

Redoslijed prioriteta upravljanja otpadom u praksi upravljanja otpadom:
- prevencija stvaranja otpada i redukcija, odnosno, smanjenje
korištenja resursa i smanjenje količina ili opasnih karakteristika
nastalog otpada;
- ponovna upotreba, odnosno, ponovno korištenje proizvoda za istu
ili drugu namjenu;
- reciklaža, odnosno, tretman otpada radi dobijanja sirovine za
proizvodnju istog ili drugog proizvoda;
- iskorištenje, odnosno, korištenje otpada (kompostiranje,
spaljivanje uz iskorištavanje energije i dr.):
- spaljivanje otpada bez iskorištavanja energije ili
- odlaganja otpada deponovanjem, ako ne postoji drugo
odgovarajuće rješenje.
Prevencija stvaranja ili redukcija na izvoru (minimizacija otpada),

revitalizacija korištenih predmeta i stvari, odnosno, njihova ponovna
upotreba (za istu ili drugu namjenu), odnosno, smanjenje korištenja
resursa i smanjenje količina i opasnih karakteristika nastalog otpada je
najbolji pristup. On je praćen reciklažom, odnosno, tretmanom otpada radi
dobijanja sirovine za proizvodnju istog ili drugog proizvoda. Iskorištenje,
odnosno, korištenje otpada (kompostiranje) je sljedeća, ali od prethodne
manje poželjna opcija. Otpad čije se nastajanje ne može spriječiti, koje se
ne može recikirati ili kompostirati, može se spaliti na propisan način ili
deponovati. Ovo je u odnosu na prethodno navedeno najmanje poželjno.
Zašto je prevencija otpada na vrhu hijerarhije? Zato što je najbolji pristup
upravljanja čvrstim otpadom na prvom mjestu sprečavanje njegovog
nastajanja. Od navedenih načina zbrinjavanja otpada recikliranje donosi
najviše radnih mjesta. Naime, na obradu milion tona otpada godišnje
potrebno je, ako je opredjeljenje reciklaža, 1.800 radnih mjesta, za
odlaganje iste količine na deponijama potrebno je raspolagati sa 600
radnih mjesta, dok spaljivanje zahtijeva 80 radnih mjesta.
Sprečavanje nastajanja otpada - minimizacija otpada
Minimizacija otpada ne znači stvarnu minimizaciju, odnosno smanjivanje

količine otpada, bez promjene sveukupnog savremenog ponašanja, jer bi u
tom slučaju otpad mogao biti minimiziran samo smanjenjem proizvodnje.
Mnogi stručnjaci za zaštitu životne okoline, koji vjeruju da se sredina

življenja nepovratno uništava, predlažu smanjivanje proizvodnje, što bi
vjerovatno doprinijelo snižavanju i životnog standarda. Sve više je
međutim, prisutna rastuća svijest da se moraju promijeniti metode
proizvodnje ukoliko se želi održiv sistem upotrebe resursa i minimalan
uticaj na prirodu. Ovo zapravo predlaže i zahtijeva koncept ekološki
održivog razvoja koji podrazumijeva efikasnu upotrebu resursa i
minimizaciju otpada. Prema tome, minimizacija otpada podrazumijeva
mijenjanje proizvodnih načina, potrošnih navika i aktivnosti postupanja s
otpadom kako bi se resursi koristili efikasnije, akumuliralo manje otpada i
kako bi se ponovna upotreba i reciklaža otpada podigli na viši nivo. Ovo
iziskuje nacionalni napor jer su mnogi problemi otpada nacionalni. Kao
primjer, mogu se navesti ustanovljavanje standarda u oblasti zagađivanja
životne okoline i razvoj tržišta za reciklabilne materijale (reciklaža stakla na
primjer).
Izraz »minimizacija otpada« ima različita značenja. Kao sveukupna
strategija menadžmenta, povezana je sa rasponom tehnika ili procesnih
aktivnosti usmjerenih na različite tačke proizvodnog lanca. Kao takva, ona
uključuje upotrebu resursa, proizvodne tehnike i dizajn proizvoda.
Prevencija otpada na prvom mjestu znači izbjegavanje potencijala za
stvaranje otpada. Uzdržavanje od upotrebe određenih sirovina u
proizvodnom procesu je jedan primjer, a pažnja može biti i na širokom
izboru inputa ili posvećena onim materijama koje se posebno smatraju
opasnim. Ona je obično povezana sa proizvodnom industrijom i sinonimno
je sa:
- redukcijom upotrebe resursa;
- selektivnosti u potrebnim resursima;
- izbjegavanjem određenih resursa, naročito onih koji doprinose
stvaranju opasnog otpada.
Sprečavanje nastajanja otpada, odnosno, njegova minimizacija, zasniva se

na:
- adaptiranju industrijskih standarda za proizvodnju ambalažnih
proizvoda sa smanjenim količinama materijala;
- zakonskim favoriziranjem proizvoda koji koriste minimalnu količinu
izvornih sirovina;
- prihvatanju i spremnosti zajednica da u procesu upravljanja
otpadom sankcioniše subjekte koji doprinose povećanju količine
otpada.

Smanjivanje ambalaže - ambalaža se koristi iz više razloga. Primarna uloga
ambalaže je zaštita proizvoda. Ona, takođerr, može spriječiti kvarenje, dati
informacije o proizvodu i sačuvati njegov higijenski integritet i svježinu.
Neka ambalaža se, međutim, dizajnira da bi se izazvala privlačnost na
rafovima prodavnica. Pošto ambalaža predstavlja značajan dio otpada
postoji dobar razlog za njeno smanjivanje. Povećanjem količine proizvoda
u pakovanju smanjuje se količina potrebne ambalaže.
Smanjivanje upotrebe izvornih sirovina i njihova što je moguće veća
zamjena obnovljenim materijalima važna je kako sa stanovišta smanjivanja
količine otpada, tako i sa energetskog, ekonomskog i ekološkog stanovišta.
Institucije koje se bave upravljanjem otpadom mogu značajno uticati na
cijene prikupljanja, reciklaže i deponovanja. Ekonomskom politikom,
naplatom jedinice zapremine sabirnog kontejnera mogu se postići
smanjenja proizvodnje otpada.
Zeleni dizajn koji podrazumijeva redukovanje materijala, jedan je od
značajnijih faktora u ovom segmentu minimizacije otpada.
U procesu smanjivanja materijala u toku čvrstog otpada, smanjivanje
toksičnosti otpada je važna komponenta redukcije. Neki poslovi u kući
zahtijevaju upotrebu proizvoda koji sadrže otrovne komponente. I pored
toga, može se postići redukcija toksičnosti. Tako, na primjer, umjesto
pesticida za zaštitu od raznih štetočina korisno je u bašti zasaditi neven. U
nekim slučajevima mogu se koristiti manje toksične hemikalije, a u drugim
mogu se koristiti fizičke metode, kao što su šmirgla, četka za ribanje ili
malo više rada da be se postigao isti rezulatat. Kada je neophodna
upotreba proizvoda s opasnim komponentama, koristiti samo neophodnu
količinu.
Ponovna upotreba (revitalizacija) korištenih predmeta i stvari
Po definiciji, odnosi se na ponovnu upotrebu odbačenih predmeta bez

dodatne obrade. Mnogi predmeti koji se koriste u domaćinstvu (namještaj,
kućni aparati, odjeća i obuća) predstavljaju veliko zapreminsko opterećenje
deponija. Kada je održavanje redovno i kada su popravke kvalitetne, za
vjerovati je da će proizvodi kao što su odjeća koja se dugo nosi, gume i
uređaji imati duži vijek upotrebe i da se neće morati bacati i zamijeniti
novim proizvodom. Iako su dugotrajni proizvodi skupi, njihov dugi vijek
neutralisat će cijenu korištenja, pa čak i donijeti izvjesnu uštedu, računajući
dugoročno.
Mnoge stvari mogu imati više upotreba. Prije nego što se kese, suđe i
druge stvari bace, potrebno je razmotriti da li su higijensko bezbijedni i

praktični za ponovnu upotrebu. Ponovnom upotrebom produžava se
njihov vijek i duže se zadržavaju van toka čvrstog otpada.
Mnogi proizvodi su namijenjeni za višekratnu upotrebu. Proizvodi i posuđe
koji se mogu više puta upotrijebiti često rezultiraju manjom količinom
otpada. To pomaže u smanjivanju troškova rukovanja otpadom i često
očuvanju materijalnih bogatstava. Šolja i čaša od čvrstog materijala koja se
može prati može se koristiti više puta. Mnogi ljudi nose svoje čaše na
posao ili sastanke. Tu se, međutim, može javljati problem zagađivanja
voda zbog pranja istih. Ketridži se veoma efikasno i kvalitetno mogu puniti.
Takođe, korisno je upotrijebiti baterije koje se mogu puniti ili makar one
koje ne sadrže toksične metale.
Stvari koje se povremeno koriste kao što su neke alatke često skupljaju
prašinu, rđaju i zauzimaju dragocjeni prostor u stanu ili kući i na kraju
završavaju kao otpad. Zato je korisno iste iznajmiti po potrebi, ili se mogu
pozajmiti od komšija, prijatelja ili članova porodice. Pozajmljivanjem,
iznajmljivanjem i dijeljenjem stvari čuvaju se i novac i prirodna bogatstva.
U industriji, npr. ponovna upotreba se može odnositi na ambalažu kao što
su drvene palete ili kartonske kutije korištene za transport proizvoda od
fabrike preko skladišta do maloprodaje.
Reciklaža
Pod reciklažom (recikliranjem, re + cycle = ponovno kruženje) se obično

podrazumijeva organizaciono-tehnološki proces kojim se neki materijali
iz čvrstog otpada prikupljaju, razvrstavaju, čiste, da bi bili prerađeni u
osnovnu sirovinu koja može poslužiti za proizvodnju istih ili drugih
proizvoda. Drugim riječima, reciklaža je prevođenje materijalnih dobara
iz faze potrošnje u fazu proizvodnje, odnosno proces vraćanja korisnog
otpada u proces proizvodnje. Sekundarne sirovine se koriste u
proizvodnim procesima kao zamjena za primarne sirovine. Moglo bi se
reći da je otpad sirovina na pogrešnom mjestu.
Opasni materijali kako iz industrijske proizvodnje, tako i domaćinstva, u
velikom broju slučajeva mogu da budu sirovine za već postojeću
proizvodnju. Tako, npr. upotrijebljen papir, staklo, metali, tekstil itd.,
dolaze u grupaciju sekundarnih sirovina. U suštini, gradivni materijal
istrošenih i neupotrebljivih proizvoda sastavni je dio mnogih
potencijalnih proizvoda.
Na pitanje da li je značajnija reciklaža komunalnog ili industrijskog otpada
teško je dati nedvosmislen odgovor s obzirom na to da se u oba slučaja
postižu veoma značajni tehničko-tehnološki, ekonomski efekti u pogledu

očuvanja životne okoline. Među njima posebno treba ukazati na:
drastično smanjenje količina industrijskog i komunalnog otpada koje se
moraju konačno odložiti na deponije, čime se vijek korištenja postojećih
deponija praktično udvostručuje, bar kada je riječ o komunalnom
čvrstom otpadu, i značajno usporavaju procesi iscrpljivanja prirodnih
sirovinskih resursa.
Pored tehničko-tehnoloških i ekonomskih razloga, koji posebno dolaze do
izražaja kada je visoka cijena osnovne sirovine (npr. bakar), sa stanovišta
zaštite životne okoline dva su bitna faktora. Prvi je što se smanjuje
količina otpada, pa prema tome i prostor za izgradnju deponija, kao i
zagađivanje iz ovih deponija. Drugi je što se pri korištenju sekundarnih
sirovina preskače dio tehnološkog procesa koji je potreban kada se
koriste prirodne sirovine, kao npr. vađenje rude, flotacija i dobijanje
metala iz rude, čime se smanjuje i zagađivanje životne okoline do koga
dolazi u toku navedenih procesa. Osim životne okoline, reciklažom se štiti
i radna sredina.
Postupci ponovnog korištenja korisnih komponenata iz otpada kao
sekundarnih sirovina mogu se u osnovi podijeliti na slici 9.2.
- korištenje materijala i
- korištenje energije
Korištenje materijala
Postupak korištenja
Korištenje energije
Slika 9.2. Osnovni postupci ponovnog korištenja korisnih

komponenata iz otpada
Sa tačke gledišta energije i resursa, recikliranje nije tako dobra opcija kao
ponovna, višekratna upotreba, ali je ono daleko bolja opcija nego bacanje
materijala. Međutim, reciklaža bez obzira na nesumnjive njene prednosti
i visoko mjesto u hijerarhiji upravljanja otpadom nije uvijek izvodljiva. Da
bi reciklaža bila izvodljiva i uspješna, tržište mora uvijek biti pristupačno,
a ako nije, preduzeća koja se bave reciklažom nisu sposobna da prodaju
svoje »proizvode«.
Reciklažni program sastoji se iz tri etape:
- prikupljanja,
- sortiranja sa čišćenjem i
- transporta.
Osnovni problem kod korišćenja sekundarnih sirovina je njihovo

prikupljanje i sortiranje (razdvajanje). Naime, otpaci koji se mogu koristiti
nalaze se kako u industrijskim, tako i u otpacima iz domaćinstva. Otpaci
iz proizvodnje uglavnom su uniformni, dok su otpaci iz naselja veoma
raznovrsni. Međutim, u njima se nalaze ogromne količine otpada, a
pojedine vrste su praktično samo tu prisutne. Pored toga, prikupljeni
otpaci iz naselja čine mješavinu svih mogućih vrsta otpada, od ostataka
hrane do dijelova mašina i isluženih aparata. Zato proces prikupljanja
sekundarnih sirovina sačinjavaju dva postupka. Jedan je organizacija
odlaganja otpada prema njihovoj vrsti, sistemom selektivnog
povremenog prikupljanja, odnosno sistemom kontejnera za različite vrste
otpada. Odvajanje na izvoru, prije nego što materijal uđe u otpadni tok,
zahtijeva široku kooperaciju između stanovnika, od kojih mnogi nemaju
volju da utroše čak i mali napor, koji zahtijeva od njih, društva i
proizvođača. Iako se ne obavlja u krugu reciklažnog centra, primarna -
separacija na mjestu nastajanja (domaćinstva, preduzeća, industrija)
mora biti pod kontrolom reciklažnog centra. Ovakvim prikupljanjem se
ujedno vrši i primarno razvrstavanje.
Drugi postupak prikupljanja sekundarnih sirovina je neselektivno i on je,
za potrebe reciklaže, praćen razdvajanjem različitih vrsta otpada iz
smješe koju čine prikupljeni otpaci iz naselja. Obično su ovi sistemi za
razdvajanje otpada postavljeni u okviru transfer stanica ili u reciklažnom
centru. Međutim, izdvajanje materijala pogodnih za recikliranje iz
komunalnog otpada predstavlja dodatni trošak.
Da bi proces recikliranja bio opšte prihvaćen, neophodno je da i država
preduzima određene korake. Najkvalitetniji materijali dobijaju se
razdvajanjem otpada prema njihovoj vrsti na mjestu nastajanja
(domaćinstva, prodavnice, škole). Program reciklaže može biti postavljen
kao dobrovoljni i kao obavezujući. Dobrovoljnu reciklažu sprovode grupe
građana, pojedine grupe ili samostalni preduzetnici. Obavezujuću
reciklažu postavlja gradska administracija i karakteristična je po visokom
učešću građana. U SAD nepoštovanje odredaba recikliranja povlači kazne
i do 500 dolara, dok se u Njujorku računi za iznošenje smeća smanjuju i
do 30%, za one koji se odluče da se uključe u proces recikliranja.
U strategiji prikupljanja otpada prisustno je pet sistema:

- dobrovoljni sistem depozita koji najčešće organizuje proizvođač
sa distributivnom trgovinskom mrežom (da se stare robe vraćaju,
u zamjenu za popust pri kupovini novih ili za produženi garantni
rok);
- kontejnerski (integrativni) sistem koji podrazumijeva grupno
postavljanje kontejnera na odgovarajućim prometnim lokacijama
za različite materijale;
- ulični sistem podrazumijeva iznošenje sortiranog materijala
najčešće u vrećama na ivičnjak u određenim vremenskim
intervalima;
- sistem depozita za boce. Primjera radi u Njemačkoj se pola litra
piva u plastičnoj flaši prodaje za 28 centi, a sama ambalaža košta
25 centi. Ova ekonomska mjera je sasvim dovoljno ilustrovana, a
činjenica da jedna staklena boca iste zapremine vrijedi svega 8
centi dovoljno jasno govori o potrebama plastične ambalaže;
- automati za prijem ambalaže, uglavnom za limenke i plastičnu
ambalažu.
Oprema reciklažnog centra gdje se iz otpada izdvajaju materije za

reciklažu, razvrstana je prema namjeni i dijelu tehnološkog procesa na:
- opremu za primarnu separaciju (kante za odlaganje kuhinjskog
otpada, kontejneri za odlaganje papira, plastične ambalaže,
stakla);
- opremu za transport (vozila sa rotacionim bubnjem za
kompaktiranje, kamioni);
- opremu za sekundarnu separaciju (mašina za cijepanje kesa,
transportna traka, roto-sito, magnetni separator, kanal sa
zgrtačem istaloženih i plivajućih materija, razni kontejneri,
buldožeri, viljuškari);
- opremu za presovanje, baliranje i pakovanje, za kompostiranje,
za sanitarnu deponiju;
- prateću i opremu za održavanje.
Pri projektovanju „proizvoda jednostavne rastavljivosti“ treba uzeti u

obzir troškove procesa rastavljanja, finansijsku dobit od recikliranja i
troškove odlaganja neupotrijebljenog materijala.
Radi lakše manipulacije, transporta i dalje prerade vrši se presovanje, a
zatim pakovanje i baliranje izdvojenih sekundarnih sirovina, koje se zatim
odnose u skladišta gdje se odlažu do odnošenja na ponovnu upotrebu i
reciklažu.

Reciklaža je jedna od najuspješnijih priča završnih godina 20. vijeka.
Reciklaža koja uključuje kompostiranje smanjila je opterećenje tla i
postrojenja za spaljivanje otpada za oko 70 miliona tona materijala
2000.-te godine, za razliku od 34 miliona tona 1990.-te godine, tj. duplo.
Reciklažom materije, koje bi inače završile na otpadu, dobijaju novu
vrijednost. Prikupljanje materija koje se mogu reciklirati su samo prvi
korak u seriji aktivnosti koje rezultuju finansijskom, ekološkom i
društvenom dobiti. Postoji više koristi od reciklaže:
- smanjuje se potreba za odlaganjem i spaljivanjem,
- čuva se energija i vrši prevencija zagađivanja uzrokovana
vađenjem ruda,
- prerađuje se čist materijal i u proizvodnji se koristi čist materijal,
- smanjuje se emisija gasova staklene bašte koji dovode do
globalnog zagrijavanja,
- čuvaju se prirodna bogatstva: drvo, voda i minerali,
- pomaže se očuvanju životne okoline za buduće generacije.
Reciklaža nema smisla samo sa ekološkog stanovišta, već i sa finansijskog.

Npr. izrada aluminijskih konzervi iz recikliranog aluminija je vezana za
daleko manju potrošnju energije i manje košta od vađenja sirovine i
pravljenja novih konzervi polazeći od početka, tj. vađenja rude aluminija.
Pošto je reciklaža nesumnjivo dobra za zdravlje ljudi, za nacionalnu
ekonomiju i za životnu okolinu, mnogi ljudi se pitaju zašto jednostavno
vlade ne stave pod starateljstvo reciklažu. Primaran razlog je što je
reciklaža lokalno pitanje. Uspjeh i sposobnost reciklaže zavisi od izvora
otpada i strukture zajednice. Zajednica mora voditi računa o troškovima
programa reciklaže, kao i raspoloživosti tržišta za obnovljeni materijal. U
nekim područjima, naprosto, ne postoji dovoljno izvora za reciklažu da bi
se postigla ekonomičnost. Cijena postupka recikliranja uveliko zavisi od
vrste materijala, veličine pogona, složenosti procesa recikliranja i
kvaliteta ulaznih materijala.
Reciklaža košta, ali i deponovanje otpada košta. Zajednice moraju platiti
prikupljanje, odlaganje na deponije ili obradu u postrojenjima za
spaljivanje, ali se i reciklaža mora platiti. Međutim, zajednice mogu steći
novac i izbjeći troškove odlaganja prodajom recikliranog materijala.
Tržište recikliranog materijala fluktuira, kao uostalom i za drugu robu, i
zavisno je od ekonomske situacije.
U SAD reciklaža zapošljava i donosi prihode. Prema rezultatima jedne
situacije, postoji više od 56.000 preduzeća koja zapošljavaju približno 1,1
milion ljudi, na čijem se godišnjem platnom spisku nalazi 36 milijardi

dolara, a bruto godišnji prihod iznosi 236 milijardi dolara. Broj zaposlenih
uporediv je sa brojem zaposlenih u automobilskoj industriji. Plate radnika
u industriji za reciklažu su značajno veće od nacionalnog prosjeka za
ostale industrije.
Kako reciklaža čuva energiju? Vađenje, ekstrakcija i prerada sirovine koja
se koristi za izradu novih proizvoda su aktivnosti koje zahtijevaju
intenzivnu upotrebu energije. Redukcija ili skoro eliminacija potrebe za
ovim procesima doprinosi značajnom očuvanju energije. Reciklažom
aluminijskih konzervi, može se sačuvati 95% energije potrebne za
dobijanje iste količine aluminija iz sirovine boksita. Količina ušteđene
energije mijenja se u zavisnosti od materijala, ali skoro svaki proces
reciklaže omogućava da se sačuva značajna količina energije. Godine
2000.-te, u SAD je zahvaljujući reciklaži ušteđena energija koju godišnje
troši 6 miliona domaćinstava.
Poznato je da je smanjivanje otpada korisno za životnu okolinu s obzirom
na to da čuva prirodna bogatstva. Međutim, manje je poznato da
redukcija i reciklaža imaju značajan uticaj na efekat globalnog
zagrijavanja ili efekat staklene bašte.
Proizvodnja, distribucija i upotreba proizvoda kao i menadžment nastalim
otpadom rezultiraju emisijom gasova staklene bašte. Gasovi staklene
bašte koji postavljaju klopku u gornjoj atmosferi, javljaju se prirodno i
pomažu kreiranju klime koja odgovara životu na našoj planeti. Povećanje
koncentracije ovih gasova može dovesti do porasta globalne
temperaturne promjene nivoa mora i drugih klimatskih promjena.
Prevencija otpada i reciklaža - zajednički poznati kao redukcija otpada -
pomaže da se bolje upravlja čvrstim otpadom koji se proizvodi. Ali
redukcija otpada je početna strategija redukcije gasova staklene bašte
što omogućava:
- smanjivanje emisije nastale potrošnjom energije - reciklaža čuva
energiju. Izrada dobara iz recikliranog materijala zahtijeva manje
energije nego proizvodnja dobara iz sirovina. Kada ljudi ponovo
upotrijebe neka dobra ili ako se proizvodi izrađuju od manje
materijala potrebno je manje energije za vađenje, transport i
preradu sirovine i izradu proizvoda. Ako se smanjuju energetski
zahtjevi, manje će se fosilnog goriva sagorjeti i manje će ugljik
dioksida dospjeti u atmosferu;
- smanjivanje emisije iz postrojenja za spaljivanje otpada -
reciklaža i sprečavanje nastajanja otpada smanjuju potrebu za
spaljivanjem i tako redukuju gasove staklene bašte nastale
sagorijevanjem otpada;

- redukovanje emisije metana sa deponija - sprečavanje nastajanja
otpada i reciklaža (uključujući kompostiranje) smanjuju odlaganje
organskih otpada na deponijama smanjujući tako količinu metana
koja nastaje razlaganjem ovih materijala, npr. na sanitarnim
deponijama;
- povećanje skladištenja ugljika u šumama - drveće apsorbuje
ugljik(IV)oksid iz atmosfere i čuva ga u drvetu u procesu
nazvanom sekvestracija ugljika. Sprečavanje nastanka otpada i
recikliranje proizvoda od papira omogućava da više drveća
ostane u šumama, gdje oni mogu nastaviti da uklanjaju ugljikov
dioksid iz atmosfere.
U otpadu koji se odlaže na deponijama SAD najviše je zastupljena stari

papir sa oko 40%. Ova zastupljenost je godinama prisutna, a na nekim
deponijama čak raste. Novine same zauzimaju više od 13% prostora
deponija u SAD. Biorazgradnja organskog materijala uključujući papir, nije
lahka kada se odlaže na deponijama. Papir je mnogo puta otporniji na
razlaganje kada se sabija na deponiji nego kada je u kontaktu sa
atmosferom. Istraživanja su pokazala da su novine iz šezdesetih godina
20. vijeka, pošto nisu bile u kontaktu sa vodom, te nije došlo do
razgradnje, mogle da se čitaju pošto su izvađene sa deponija početkom
21. vijeka. I to je jedan od razloga da se neke komponente otpada
umjesto odlaganja na deponije ili spaljivanja podvrgnu reciklaži.
Izdvajanje korisnih materijala iz otpada može se organizovati na tri
načina:
- primarna selekcija čvrstih komponenti od strane samih građana
(u domaćinstvima, školama, trgovinama, neproizvodnim
preduzećima, ulicama i dr. ). Ova selekcija se odvija na samom
„izvoru« - tamo gdje se otpad stvara. Uspješnost zavisi od ljudi i
njihove dobre volje da odlože otpad u za to pripremljene
kontejnere koje raspoznajemo po oznakama »staklo«, »papir« ,
»plastika« ili koja druga oznaka. Time sami ljudi obavljaju
selekciju. Ustanovljeno je da se takvim sakupljanjem može
izdvojiti oko 25% u masi otpada, pa preostali dio treba zbrinuti
drugim tehnologijama. Ovu selekciju ne treba vezivati samo za
postupak recikliranja, nego se ona može obavljati nezavisno od
toga koji postupak zbrinjavanja slijedi;
- selekcija čvrstih komponenti centralizovanim sistemom u
posebnim postrojenjima - fabrikama sa kompletnim tehnološkim
linijama. Kad bi jedno postrojenje imalo ugrađene mašine i

uređaje za sve procese (procesi separacije, fizičko spajanje
sastojaka sa ciljem proizvodnje novih proizvoda, biološka
razgradnja s ciljem dobivanja novih proizvoda) bilo bi to izuzetno
skupo u izgradnji i eksploataciji. Opravdati sve ove cijene i
troškove mogu samo najveći višemilionski gradovi. Manji gradovi
mogu izgraditi samo neka od nabrojenih postrojenja, a time ne
mogu odvojiti sve komponente. To je veliko ograničenje tog
načina zbrinjavanja otpada jer je dokazano da se tako odvaja
samo manji dio otpada, 20-50% zavisno od toga koja su
postrojenja i uređaji ugrađeni. Važno je istaći da su se skoro sve
tehnologije, kojima se realizuju ti procesi, pokazale tehnički
neuspješnim i mnoge su napuštene. Danas je domet te
tehnologije vrlo ograničen te se i ne smatra načinom za potpuno
izdvajanje korisnih komponenti iz otpada;
- sekundarna selekcija čvrstih komponenti podrazumijeva
izdvajanje i skupljanje čvrstog otpada (papira, kartona, plastike,
stakla i metala) koje se dešava poslije primarne selekcije i može
biti u kombinaciji sa automatizovanim postrojenjima. Izdvajanje
se izvodi ručno uz primjenu vrlo niskog stepena tehnologije. To
obavljaju najčešće specijalizovana komunalna preduzeća. Ručna
selekcija je i pored odgovarajućih problema koje je prate, danas,
uz primarnu selekciju, glavni postupak u procesu izdvajanja
komponenti iz čvrstog otpada.
U nedostatke recikliranja i selekcije komunalnog otpada mogu se ubrojiti:

- složena organizacija primarne selekcije i zavisnost od ljudskog
faktora;
- kod automatizovanih postrojenja radi se o izuzetno skupoj
investiciji s visokim troškovima eksploatacije, a tehnologija je pri
tome nepouzdana;
- kritična sanitarna situacija na mjestima ručnog (sekundarnog)
odvajanja komponenti;
- osrednji i promjenljiv kvalitet prikupljenih komponenti
(sekundarnih sirovina) što dovodi do poteškoća s plasmanom.
Od nabrojanih razloga posljednji je svakako najnegativniji, a nemoguće je

otkloniti ga u potpunosti jer proizilazi iz same prirode procesa. Otpad je
zapravo heterogen i varijabilnog sastava koji se mijenja iz dana u dan i iz
mjeseca u mjesec i teško je iz takve mase izvući sekundarnu sirovinu
prihvatljivog kvaliteta ukoliko se ne odstrani najveći dio ostalog polaznog

otpada. Na taj način ostranjeni dio otpada postaje količinski veći dio, a
taj se „otpad otpada“ mora zbrinuti na jedan od preostalih načina
(najčešće završi na deponiji). Zaključak koji se nameće je da ova metoda
zbrinjavanja komunalnog otpada nije cjelovita i rješava samo dio
problema.
Suma emisija, potrošnja energije i količine otpada određenog postupka
za ponovno korištenje određene sekundarne sirovine ne smije biti veća
od sume istih parametara kod korištenja primarne sirovine za isti
proizvod. Različiti putevi kod reciklaže pojašnjeni su na slici 9.3.
Materijali koji se obično podvrgavaju reciklaži su:
- papir - novinska hartija se skoro uvijek nalazi na programu
reciklaže. U nekim zajednicama se skupljaju bijele i obojene
hartije (miješani papir), kao i iskorištene kartonske kutije;
- plastika - recikliraju se sve vrste plastičnih masa. Većina zajednica
reciklira prazne flaše deterdženata, mineralnih voda, sokova,
mliječnih proizvoda, šampona, losiona... Na zapadu je sve veći
broj onih radnji koje sakupljaju upotrebljene plastične kese za
reciklažu;
- aluminij - skoro svi programi reciklaže uključuju aluminijske
konzerve. Njihova reciklaža se obavlja za nešto manje od 90 dana
poslije prikupljanja. U nekim zajednicama za reciklažu se
prikupljaju i aluminijske folije;
- željezo - mnogi proizvodi od čelika širom svijeta u velikom
procentu sadrže reciklirani čelik. Neki od njih su u potpunosti
izrađeni od recikliranog čelika;
- staklo - mnoge tegle i flaše u kojima se čuvaju i prodaju
namirnice (sokovi, džemovi ili vino) obično se recikliraju u
mnogim zajednicama;
- elektro otpad, automobilski otpad, staro drvo, stari tekstil,
biootpad, građevinski otpad, posebni otpad.
Dobivanje sekundarnih sirovina iz otpada u kružnom reciklažnom ciklusu

može se ostvariti na tri različita načina (slika 10.4.)
1. ponovnim korištenjem, npr. protektiranjem starih automobilskih
guma, korištenjem boca za višekratnu upotrebu i slično
2. daljom upotrebom za proizvodnju istog proizvoda, npr. korištenje
staklenog krša za proizvodnju novih staklenih proizvoda, starog
papira i kartona za proizvodnju novog papira i kartona i slično
3. iskorištavanjem u druge namjene npr. kućnog organskog otpada
za proizvodnju komposta i slično

Priprema sirovine Sekundarne sirovine
Proizvodnja Sortiranje/Obrada
Obrada proizvoda
Upotreba proizvoda
Potrošnja
Otpad Otpad
Z b r i nj a v a nj e o t p a d a
Slika 9.3. Glavni oblici ponovnog korištenja korisnih komponenti

otpada - reciklaža otpada (Sredojević, 2003)
Primarne sirovine
Distribucija
Proizvodnja Proizvodni
otpad
Potrošnja
2
1
Sekundarne
sirovine
Potrošački otpad
Obrada Nekorisni otpad

3
otpada

Slika 9.4. Reciklažni kružni ciklus
Izbor postupka obrade i sortiranja zavisi od osobina komponenti otpada u
mješavini otpada. Korisne komponente u otpadu mogu imati sljedeće
osnovne osobine: tvrde, srednje tvrde, krhte, mehke, elastične i žilavo-
elastične.
Osnovni postupci obrade miješanog otpada i razdvajanja korisnih
komponenti (sortiranje) iz otpada dati su u tabeli 9.10.
Tabela 9.10. Osnovni postupci za obradu i sortiranje otpada
Osobine Postupak i korištenje mašina, uređaja i postrojenja

Veličina zrna - usitnjavanje: drobilice, mlinovi, makaze, sjekači
i pužni valjci;
- prosijavanje: stabilne rešetke, rešetke sa
valjcima, lučna, dinamična, rotaciona sita.
Brzina lebdenja - sortiranje u zraku: pneumatski izdvajači;
- hidrauličko sortiranje: uređaji za sortiranje u
vodi i teškoj tekućini.
Magnetne i električne - magnetni izdvajači;
osobine - elektrostatički postupak;
- elektrodinamički postupak.
Optičke osobine: - optičko prepoznavanje i sortiranje;
vizuelni i optički izgled - predaja slike i ocjena za ručni ili mehanički
slike postupak izdvajanje.
Hemijske i fizičke analizatori za postupak izdvajanja.
osobine
Postupci za reciklažu nekih korisnih komponenti iz otpada
Recikliranje papira( hartije)
Ljudi koriste papir stotinama godina mada je njena upotreba bila

ograničena cijenom i dostupnošću. Pronalaskom mehaničke mašine za
izradu papira u 18. vijeku, papir je postao jeftin i lahko dostupan
materijal. Danas se papir izrađuje od drvene pulpe dobijene ili od kratko-
vlaknastog mehkog drveta (eukaliptus) ili dugo-vlaknastog mehkog
drveta (bor). Neki papir izrađuje se iz recikliranog papira ili pamuka. Papir

se koristi za različite svrhe uključujući pakovanje, pisanje, štampanje. On
se koristi za izradu kartona i tetrapaka.
Papir je jedan od najpogodnijih i najvrednijih materijala za reciklažu koja
je uz to i prilično lahka.
Recikažom papira znatno se smanjuje uticaj na životnu okolinu. Papir i
karton dospjeli na deponije polahko se razgrađuju pod anareobnim
uslovima proizvodeći metan, dobro poznati gas staklene bašte. U nekim
slučajevima potrebno je da proteknu stotine godina da bi se razložio
papir na deponijama. Recikliranje papira, takođe znači očuvanje šuma.
Sam proces je daleko manje zahtjevan u pogledu potrošnje energije (50%
manje) i vode (99% manje), a dolazi i do manjeg zagađivanja i emitovanja
gasova staklene bašte. Drveće je vrijedan apsorber ugljika. Ono,
apsorbujući CO2, oslobađa kisik u vazduh. Drveće je od vitalnog značaja za
opstanak života na zemlji jer obezbjeđuje čist vazduh, nekima služi i kao
stanište, a tluu daje stabilnost.
Korisni su sljedeći savjeti kako da se smanji količina otpadnog papira:
- ponovna upotreba za obilježavanje, nacrt pisama ili izvještaja,
zapisivanje poruka;
- pažljivo čitanje rada na ekranu kompjutera prije nego što se pusti
na štampu;
- upotreba korištenog papira za štampanje nacrta materijala;
- korištenje elektronske pošte;
- obostrano kopiranje;
- korištenje oglasne table za razna obavještenja;
- obavještenje cirkularnim pismom umjesto da se svakoj osobi da
posebno obavještenje.
Neki papir nije pogodan za reciklažu, oni sa voskom ili termalni faks papir.
Papir se skuplja u mnogim domaćinstvima, školama i kancelarijama.
Ukoliko se nalazi zajedno sa drugim otpadom on se odvaja u objektima za
obnavljanje (preradu) materijala. Poslije razvrstavanja papir se balira i
skladišti sve dok se ne ukaže potreba za preradom. Balirani papir odlazi
na transportnu traku i istovara se u ogromni lonac. Lonac izgleda kao
velika posuda za miješanje, u njoj se papir okreće u krug s velikom
količinom vode, sve dok se ne raskvasi i ne raspadne u komade.
Raskvašena hartija (pulpa) sipa se na sito koje se trese i veća količina
vode se odvaja. Odvojena voda se ponovo koristi u nekom procesu u
fabrici. Pulpa prolazi kroz seriju valjaka gdje se odvaja ostatak vode i vrši
sušenje. Papir se namotava u rolne i na kraju se od nje prave novi
proizvodi.

Stari papir sadrži određene štetne komponente (boje, smole, katran i
slično) koje se moraju izdvojiti prije proizvodnje gotovog papirnog
proizvoda. Izdvajanje štetnih komponenti vrši se u procesu obrade starog
papira i kartona, koja se sastoji od osnovnih koraka: razvlaknjivanja,
čišćenja i fine obrade (slika 9.5).
Pulper
Hidrociklon
Sortiranje na situ
Pranje
Flotacija
Fina obrada
Papir mašina
Slika 9. 5. Pojednostavljena shema obrade starog papira
Razvlaknjivanje starog papira vrši se u pulperu u koji se istovremeno

doprema stari papir i dodaje veća količina vode (slika 9.6. ). Stari papir se
pomoću rotora pulpera u vodenoj sredini razvlaknjuje na koncentraciju 3
do 4%. Razvlaknjena suspenzija starog papira i vode se pumpom
prebacuje u hidrociklon u kome se izdvajaju metalni predmeti i druge
nečistoće.
Prečišćena razvlaknjena suspenzija se odvodi na sistem rotacionih i
vibracionih sita, na kojima se izdvajaju dobre frakcije razvlaknjenog
starog papira za dalju obradu i loše frakcije koje se isključuju iz daljeg
procesa obrade.

Voda
Stari papir Pletenica
Rotor
Mreža
Rastvorena
vlakna
Teške
komponente
Slika 9.6. Shema rada pulpera
Dobre frakcije razvlaknjene suspenzije starog papira se upućuju na

pranje, koje se vrši u rotacionom bubnju. Perforirana traka koja opasuje
bubanj ima funkciju sita, kroz koje se djelovanjem pritiska i centrifugalne
sile izdvajaju voda, pijesak i druge nečistoće. Iz rotacionog bubnja se
ocijeđena masačistačem odvaja i predaje na pužni transporter kojim se
dovodi u presu, gdje se masa ugušćuje na oko 70% vlažnosti. Tako
ugušćena masa ide kroz grijače u kojima je temperatura 105 °C, pri čemu
se vrši otapanje katrana i drugih materijala. Tako ugrijana masa se
prebacuje u uređaj u kome se vrši raščešljavanje mase (disperger). Tako
raščešljana masa se prebacuje na papir mašine za proizvodnju papira. U
ovom procesu vrši se dodavanje odgovarajućih hemijskih sredstava za
bijeljenje i poboljšanje drugih parametara mase.
Od velike količine recikliranog papira pravi se karton. On se pravi
sastavljanjem tri sloja - gornjeg, donjeg i naboranog u sredini. Za razliku
od izrade papira od drveta, izrada proizvoda od otpadnog papira, rijetko
zahtijeva hemijski predtretman. Reciklirani papir se zbog mogućeg
zagađenja u principu ne koristi za izradu ambalaža za namirnice. Stare
novine se ne mogu koristiti za izradu kvalitetnijeg papira, ali se mogu
koristiti za izradu rotacionog novinskog papira. Degradacija vlakana
ograničava broj mogućih recikliranja. Dodatkom nedirnutih vlakana u
pulpu reciklovanog papira može se poboljšati kvalitet proizvoda. Starost
papira je, takođe, ograničavajući faktor. Vlakna papira postaju tanja kada
se reciklaže ponavljaju. Novinski papir može se reciklirati sedam puta.
Značajan statistički podatak je da se reciklažom kilograma papira u

novinski papir spriječava emitovanje više od kilograma gasova staklene
bašte.
Recikliranje plastičnih masa
Pod pojmom plastičnih masa podrazumijevaju se niz savremenih i sve

raširenijih vještačkih materijala. Prema definiciji, plastične mase su čvrsti
materijali organskog porijekla, koji se dobivaju iz nafte, zemnog gasa i
uglja u procesu prerade i vezivanja sa vodikom, kisikom, azotom i
sumporom. Na taj način sintetičkim postupcima polimerizacije,
polikondenzacije i poliadicije nastaju makromolekule, koje prema potrebi
i području primjene imaju različita svojstva. Plastika se može oblikovati u
skoro svaki oblik sa brojnim karakteristikama. Primjena plastike započela
je 1862. godine, iako je njena masovna proizvodnja počela tek u drugoj
polovini 20.-tog vijeka. Savremeni plastični materijali imaju odlična
svojstva, pa se njihova primjena proširila na sva područja ljudskog života.
Plastični materijali se već godinama sve više upotrebljavaju za izradu
ambalaže, iako predstavljaju problem sa aspekta zaštite životne okoline.
Ispitivanja su pokazala da na proces raspadanja ima uticaj debljina
plastičnog materijala. Dok su kod folija i tanjih dijelova nastupili procesi
raspadanja, deblji dijelovi nisu pokazivali vidljive pojave razgradnje.
Takođe, ispitivanjima se ustanovilo da mikroorganizmi nemaju nikakav
uticaj na razgradnju pojedinih vrsta plastičnih materijala kao što su PP
(propilen) i PE (polietilen), dok su kod drugih vrsta, na primjer, kod
polistirena ili poliuretana, oni ubrzavali proces razgradnje. Plastični
materijali u uređenim deponijama su najmanje zagađujuće materije
vodotokova (ne rastvaraju se u vodi) i ne zagađuju vazduh.
Razlozi za sve veću primjenu plastike su mnogobrojni. To su, između
ostalih, niska cijena sirovina, mala masa i različite mogućnosti prerade.
Osim toga, specifični utrošak energije (utrošak energije po jedinici
upakovanog proizvoda) pri proizvodnji plastičnih materijala koji se koriste
za izradu ambalaže, mnogo je manji nego što je pri proizvodnji npr. stakla
ili aluminija.
Proizvodnja plastike u svijetu danas prevazilazi 80 miliona tona godišnje.
Sirovine za izradu plastike su uglavnom sirova nafta, gas ili ugalj. Plastike
su polimeri, to su dugi lančani molekuli formirani od manjih molekula
zvanih monomeri. Polimeri se pripremaju u velikim sudovima pod
specijalnim uslovima temperature i pritiska uz upotrebu katalizatora. Na
ovom stadijumu polimeri su u obliku smolastih kuglica ili praha.
Proizvodnja plastičnih proizvoda odvija se u tri stepena:

- smolaste kuglice ili prah se zagrijavaju da bi se istopile;
- istopljeni materijal se oblikuje i
- proizvod se hladi zadržavajući oblik.
Plastične mase se dijele na termoplastične i termoreaktivne.

Termoplastične mase reaguju na promjenu temperature (zagrijavanjem
omekšavaju, hlađenjem se vraćaju u prvobitno stanje). Termoaktivne
mase na povišenoj temperaturi prvo postanu plastične, a potom otvrdnu,
te ne mogu omekšati i rastopiti se.
Najčešće termoplastične mase su polimeri na bazi polivinilhlorida (PVC),
polietilena (PE), polipropilena (PP), poliamida (PA), polistirola (PS),
akrilobutadien stirola (ABS), poliuretana, polikarbonata i dr.
Termoreaktivne mase su polieterske i epoksidne smole, aminoplasti,
bakelit (fenoplasti) i dr.
Rješavanje problema plastičnog otpada najčešće se završava njegovim
odlaganjem na deponije, ali na žalost, zbog ljudske nebrige i van
deponija. Deponije velikog broja gradova i u razvijenim zemljama
praktično su popunjene, a nove se zbog visokih cijena ne grade
odgovarajućom brzinom. Ovakav način uklanjanja otpada je naročito
nepovoljan za plastični ambalažni otpad iz više razloga (zauzimanje
velikog prostora zbog voluminoznosti, nerazgradljivost tih materijala pod
uticajem atmosferilija i odlaganje na neodređeno vrijeme). Može se
pretpostaviti da će zbog sve manjeg prostora u budućnosti naglo rasti
troškovi deponovanja i da se današnja rješenja za zbrinjavanje otpada
neće moći zadržati.
Reciklaža plastike je veoma značajna grana ove rastuće industrije. Jedan
od bitnih razloga za pospješivanje, tj. povećanje obima reciklaže plastike
je veoma dug period razlaganja plastičnih masa. Pored stakla, za koje se
može reći da se ne razlaže, plastika ima najduži period raspadanja, i to do
milion godina.
Otpaci plastičnih masa smatraju se upotrebljivi za reciklažu ako nisu
izmijenili svoje fizičko-hemijske osobine. U principu sve plastične mase
mogu se reciklirati. Jedan od većih problema pri preradi plastičnog
otpada može biti identifikacija i sortiranje po vrstama. Problem koji se
javlja pri reciklaži plastičnog otpada jeste i veliki utrošak energije i
postojanje različitih fizičko-hemijskih osobina pojedinih plastičnih
materijala, što negativno utiče na proces reciklaže.
Plastični otpad koji se nađe u čvrstom komunalnom otpadu (koji je po
sastavu heterogen) je zaprljan i pomiješan sa ostalim vrstama materijala.
Da bi se takav otpad mogao iskoristiti, neophodno ga je prvo prikupiti i

pripremiti. U okviru pripreme za recikliranje, plastični otpad je
nephodno odvojiti od drugih vrsta otpada, zatim ga identifikovati i
razdvojiti po vrstama, usitniti, oprati, osušiti i razgranulirati, odnosno,
preraditi ponovo u ambalažu ili neke druge proizvode. Za izvođenje ovih
operacija potrebna je specifična oprema, pa je i cijena dobijanja reciklata
visoka. Ustanovljeno je da bi odvojenim sakupljanjem po kontejnerima,
čitav proces prerade bio jeftiniji i jednostavniji.
Istovrsnost materijala ima u postupku recikliranja centralni značaj. Ta
istovrsnost se po pravilu može postići prethodnim relativno skupim
razvrstavanjem. Da bi se dobile visoko kvalitetne plastične mase, trebalo
bi prerađivati samo istovrsne plastične mase. Separacija plastičnih
materijala se može podijeliti na prepoznavanje i razdvajanje.
Prepoznavanje - karakterizacija i potpuna identifikacija plastičnih
materijala je obiman posao, koji zahtijeva složene analitičke procedure i
najsavremeniju opremu. Međutim, u nekim slučajevima je dovoljna samo
procjena ili orijentaciono utvrđivanje vrste ispitivanja plastičnog
materijala. Za takve svrhe su razvijene i usvojene jednostavne i brze
metode identifikacije. Prepoznavanje iskorišćene polimerne ambalaže je
najjednostavnije ako se na njoj nalazi oznaka za reciklažu sa navedenom
vrstom polimernog materijala od kojeg je izrađena.
Da bi identifikaciju različitih vrsta plastike učinili lakšom, proizvođači
utiskuju identifikacioni kod na svojim proizvodima (kod je broj unutar
trougla od strelica koje se jure i koje predstavljaju simbol za reciklažu).
Orginalni simbol za reciklažu je dizajnirao 1970. godine Geri Anderson, sa

Univerziteta u Los Anđelesu. Simbol predstavlja Mobiusovu petlju koja
sadrži tri povezane strelice u obliku trougla sa zaobljenim uglovima.
Svaka strelica je povratno presavijena i sve tri se nadovezuju jedna na
drugu, što uslovno predstavlja ciklus reciklaže sa značenjem sakupiti,
ponovo preraditi i ponovo upotrijebiti. Ovaj simbol nije zaštićen i koristi
se na razne načine i u raznim varijacijama, ali generalno se može reći da
predstavlja:

- reciklirajuće - na proizvodima izrađenim od materijala koji se
mogu reciklirati, u zavisnosti da li je obezbijeđeno njegovo
sortiranje prilikom sakupljanja otpada;
- reciklirano - na priozvodima koji sadrže već reciklirane materijale.
Plastične boce, posude i druga ambalaža imaju jedan od najstarijih i

najrazrađenijih sistema za označavanje. Iako se u svijetu koriste više
sistema označavanja, svi oni se uglavnom baziraju na standardu ISO
1043-1. Simboli imaju dvostruku ulogu. Potrošačima uglavnom ukazuju
da se ambalaža može reciklirati, a upućenijima i onima koji se bave
reciklažom ukazuju i na vrstu primijenjene plastike.
Najčešće se reciklira plastika sa kodovima 1 i 2. Kodom 1 označava se
polietilen terftalat (PET), kodom 2 polietilen visoke gustine (PE-HD).
Ponekad se reciklaži podvrgava i plastika sa kodom 3 (neplastifikovani
polivinil hlorid UPVC i plastifikovani polivinil hlorid PPVC). Kodom 4
označava se polietilen male gustine (PE-LD), kodom 5 polipropilen (PP),
kodom 6 polistiren (PS), a kodom 7 ostale plastike.
Polietilen terftalat (PET) je najraširenija vrsta plastike jer se uglavnom
koristi za boce za vodu, sokove i slične posude za prehrambene proizvode
i ostalu ambalažu.
Polietileni (PE) polimerizacioni proizvodi etilena, su providne ili
neprovidne plastične mase. One su masno voštanog opipa, i mogu se
bojiti. Razlikuje se polietilen niske gustine PE-LD i polietilen visoke gustine
PE-HD. Razlika nastaje usljed korišćenja različitih pritisaka pri proizvodnji.
Postojan je na temperaturama do - 60 °C, omekšava na 115 °C i
otporan je na mnoge strane uticaje. Ima široku primjenu u izradi
ambalaže, kanistera, buradi, folija, itd. U čistom stanju pogodan je za
reciklažu, potrebno ga je mljeti, regranulirati. U slučaju kada nije u čistom
stanju, postupak je nešto složeniji. U slučaju odlaganja na deponije ima
veoma dug period raspadanja.

Polivinilhlorid (PVC) nastaje polimerizacijom vinil-hlorida. Plastična masa
se javlja kao sirovina i kao gotov proizvod. Ima široku primjenu. Razlikuju
se: tvrdi PVC koji služi za proizvodnju cijevi, ploča, profila, mašinskih
dijelova itd., i mehki od koga se izrađuju folije, crijeva, kablovska izolacija,
itd. Čist PVC ima visoku reciklažnu vrijednost, može se više puta
reciklirati. Kada je čist, da bi se doveo u stanje sekundarne sirovine,
dovoljno ga je podvrgnuti mljevenju, granuliranju. U ostalim slučajevima
postupak je nešto složeniji. Veoma ga je bitno reciklirati, jer mu je
potrebno dosta vremena za razlaganje na deponijama.
Polipropilen (PP) je materijal sličan polietilenu. Ima ga više vrsta,
upotrebljava se za izradu vlakana i folija. Reciklažni proces je sličan
procesu obrade polietilena.
Polistirol ili polistiren (PS) je materijal koji se dobija blok polimerizacijom
stirola. Može biti bezbojan ili obojen. Odlikuje se velikom tvrdoćom,
otpornošću na uticaj hemikalija, pri savijanju daje metalni zvuk. Proizvodi
se u obliku cijevi, tvrdih folija i gotovih upotrijebnih predmeta. Otpad
polistirola prerađuje se mljevenjem i regranulacijom.
Ostale plastike koje se mogu reciklirati su:
- akrilonitributadien stiren (ABS) je plastična masa koja se
proizvodi u velikom spektru boja. Koristi se u raznim aparatima,
telefonima, dijelovima za automobile, itd. Reciklira se
mljevenjem i regranulacijom;
- poliuretani su vrsta vještačkih smola koje se nazivaju još i
poliizocijanati. Na tržištu poznatiji kao perlon, igamid. Služe i kao
baze za proizvodnju vještačkog kaučuka, raznih tvrdih premaza,
elastične i čvrste pjene. Kao čisti otpad, prerađuje se mljevenjem
i regranulacijom.
Kod razdvajanja plastičnih masa, usitnjeni plastični materijal se sortira

prema njegovim fizičkim osobinama (gustina, umreženost i
elektroprovodljivost). Za industriju su od posebnog značaja postupci
razdvajanja na osnovu razlike u gustini. Princip hidrociklonske tehnike
zasniva se na razdvajanju frakcija različite specifične mase (gustine) u
polju dejstva centrifugalne sile. Pored ovih načina razdvajanja, poznat je i
postupak razdvajanja flotacijom.
Postupci prerade plastičnog otpada
Iskorišćene plastične proizvode moguće je ponovo upotrijebiti ili preraditi

pomoću različitih postupaka, zavisno od postavljenog cilja, a sve zbog

smanjenja količine otpada koja se deponuje. Plastični otpad se može
preraditi na više načina:
- topljenjem, pri čemu se mijenja ili vrlo malo mijenja
makromolekulska struktura;
- hemijski, hidrolizom ili alkoholizom moguće je dobiti monomere,
ili se hidrogenovanjem iz početnog materijala mogu dobiti
organske sirovine kao što su gasovi i ulja;
- kontrolisanim spaljivanjem, pri čemu se dobija energija i kao
produkti sagorijevanja ugljik(IV)oksid i voda;
Na slici 10.7.prikazane su mogućnosti prerade plastičnog otpada.
PLASTIČNI OTPAD
Topljenje Hemijska prerada Spaljivanje
Monomeri za Sirovine za hemijsku

Regranulat Energija
plimerizaciju industriju
Slika 9.7. Mogućnosti prerade plastičnog otpada (Đarmati, 2008
Prerada topljenjem
Regranuliranje termoplasta je jedan od najstarijih i najčešćih postupaka
recikliranja. Osnova ovakvog recikliranja je sposobnost ponovnog
topljenja što je moguće kod termoplasta. Postupkom topljenja se od
istovrsnog i čistog plastičnog otpada mogu dobiti visokokvalitetni
reciklati, koji mogu biti upotrijebljeni kao zamjena orginalnim sirovinama,
istog ili sličnog kvaliteta. Takav otpad nastaje u proizvodnji plastičnih
materijala i pri izradi ambalaže.
Hemijska prerada
Prednosti hemijske prerade su mogućnost prerade miješanog i često
zaprljanog plastičnog otpada, ušteda fosilnih goriva i obezbijeđenost
tržišta za proizvode. Međutim, cijena hemijske prerade još je visoka i ne
pokriva troškove recikliranja.
Postupci hemijske prerade mogu se podijeliti u dvije grupe:

- postupci prerade kod kojih se makromolekuli (polimeri) prevode
u niskomolekulske materije. Tako se polimeri dobijeni reakcijama
polikondenzacije ili poliadicije mogu razgraditi do polaznih
monomera u prusustvu određenih reagenasa. Na ovaj način se
mogu preraditi mnoge vrste plastičnih materijala, kao što su
poliestri, poliamidi, poluretani, polikarbonati itd. Ovi postupci se
nazivaju opštim pojmom solvoliza. U zavisnosti od rastvarača u
kom se reakcija odvija (alkohol, voda,...) govori se o hidrolizi,
alkoholizi...
- postupci prerade kod kojih se od makromolekula koje sadrži
plastični otpad mogu dobiti ugljikovodici u obliku gasa ili ulja, koji
se dalje mogu prerađivati petrohemijskim postupcima u
rafinerijama.
Spaljivanje plastičnog otpada

Cilj ovog načina iskorištavanja plastičnog otpada je dobijanje energije.
Direktna upotreba nafte za proizvodju energije, gledano sa aspekta
održivog razvoja u dužem vremenskom periodu, ne bi imala smisla. S
obzirom na to da je u plastičnim proizvodima sačuvana, praktično,
ukupna energija nafte akumulirana u plastičnim proizvodima, koriste se u
energetske svrhe, ali tek na kraju njihovog upotrebnog ciklusa. Ovakav
način iskorišćenja plastičnog otpada bi se trebao primjenjivati samo u
slučaju kad otpad više nije moguće recilirati na druge načine.
Proces recikliranja plastike topljenjem

Prikupljena plastika se ručno razvrstava prema određenim kodovima. U
nekim postrojenjima za obnavljanje materijala postoji mogućnost
mehaničkog razvrstavanja plastike po kodovima.
Tok prerade prikupljene razvrstane plastike:
- svaki tip plastike obrađuje se odvojeno.
- plastika se usitnjava sječenjem i zatim pere i razdvaja flotacijom
pri čemu jedna vrsta plastika tone, a druga pluta.
- oprana plastika se suši, topi u ekstruderu na povišenom pritisku,
pri čemu se različite vrste plastičnih masa tope na različitim
temperaturama, cijedi kroz fino sito da bi se odvojile preostale
zagađujuće materije, hladi u vodi i peletizira.
- kesa sa napunjenom isječenom plastikom odnosi se u fabriku
gdje se smekšava i iz njega prave nove stvari.

Recikliranje aluminija
Aluminijske konzerve i folije izrađuju se od aluminija veoma visokog

kvaliteta, jer se samo takav aluminij može presovati i valjati tako tanko da
i dalje ostane čvrst. Konzerve i folije su pogodne za recikliranje što je
jeftinije od dobijanja aluminija iz sirovina. Ovo čini da aluminij bude jedan
od najvrednijih materijala u reciklažnom toku.
Recikliranjem aluminija može se sačuvati znatna količina energije.
Proizvodnjom 20 konzervi iz recikliranog materijala troši se ista energija
kao pri proizvodnji jedne konzerve iz sirovina. Za proizvodnju aluminija je
potrebno tako mnogo energije da topionice aluminija imaju potrebu za
sopstvenim energetskim izvorom.
Recikliranje aluminija u odnosu na proizvodnju iz rudače donosi:
95%-tno smanjenje zagađenja vazduha, 97%-tno smanjenje zagađenja
vode i 95%-tno smanjenje potrošnje energije.
Recikliranje čelika
Skoro sav čelik se inicijalno proizvodi od rude željeza. Za proizvodnju

čelika, ruda željeza, koks (gorivo) i krečnjak se miješaju sa više od 20%
otpadnog čelika i zagrijavaju u visokim pećima. U visokim pećima se
odvajaju nečistoće iz rude željeza. One se podižu na površinu kao šljaka
ostavljajući na dnu peći istopljeno željezo i ugljik. Kisik se koristi za
udaljavanje izvjesne količine ugljika, a dodaju se i male količine drugih
metala da bi se dobila prava vrsta čelika. Istopljeni čelik se zatim izliva u
šipke i ostavlja da se hladi. Ohlađeni čelik je spreman za izradu npr.
dijelova automobila ili konzervi. Čelične konzerve su uobičajeni način za
čuvanje i skladištenje hrane i drugog materijala. Njihova proizvodnja je
porasla kasnih godina 19.-tog vijeka kada su razvijene mašine za izradu
konzervi.
Čelik je potpuno reciklibilan i to je proizvod koji se u svijetu najviše
reciklira. Većina čelika za reciklažu dolazi iz industrije, ali značajna
količina čelika za reciklažu može se skupiti i u domaćinstvu. U stvari,
otpaci kao što su čelične konzerve, stare kutije boja i odbačena bijela
tehnika su neophodne komponente u procesu izrade čelika.
Priprema konzervi za reciklažu vrši se na sljedeći način:
- potpuno odvojiti poklopac;
- isprati konzervu;
- staviti poklopac u konzervu;

- pritisnuti konzervu pri njenom vrhu;
- staviti na mjesto prikupljanja.
Postupak recikliranja čelika:
- čelik se usitnjava;
- konzerve se sabijaju u bale i šalju na dekalajisanje;
- dekalajisanje se vrši uranjanjem komada čelika u kadu s
alkalijama i propuštanjem električne struje kroz njih;
- čelik se zagrijeva na temperaturi od 1.700 °C zajedno sa nativnim
materijalom;
- iz istopljenog livenog željeza pomoću kisika se eliminiše ugljik;
- čelik se izliva i dodaju mu se materije koje će mu dati posebne
karakteristike;
- čelik se hladi kao ploča, zatim se oblikuje ako je neophodno.
Reciklažom kilograma čelika emituje se 2 kg manje gasova staklene bašte.

Izradom čelika od recikliranih konzervi troši se 75% manje energije nego
pri proizvodnji iz sirovina. Osim što se smanjuje emisija gasova staklene
bašte čuvaju se i zalihe ruda željeza i ugalj.
Recikliranje stakla
Staklene posude se široko koriste za pakovanje velikog broja namirnica i

napitaka. Staklo se proizvodi od tri sirovine: pijeska (silicij dioksid), sode
(natrij karbonata) koji snižava tačku topljenja i krečnjaka koji se koristi za
povećanje tvrdoće. Postoji više razloga zbog čega je staklo izuzetno
povoljno za ambalažiranje: nepromočivo je, može se reciklirati, može se
izrađivati u skoro svakoj veličini, obliku i boji, ne ostavlja ukus na sadržaj.
Prva faza reciklaže krša stakla je njegovo sakupljanje i razvrstavanje po
boji. Stakleni krš se sitni i miješa sa primarnom sirovinom i topi tako da
nastaje staklena masa.
Razvrstavanje je važan korak s obzirom na to da mala količina izvjesnog
materijala pomiješana sa staklom može izazvati zagađenje prilikom
reciklaže.
Postupak recikliranje stakla:
- prikupljeno staklo se razvrstava sa gomile na bezbojno, braon i
zeleno staklo;
- staklo se prevozi do postrojenja za obradu gdje se metalni
zatvarači i plastični dijelovi skidaju;
- staklo se zatim sitni, te je poslije toga spremno za transport do
fabrike stakla.

- u fabrici stakla isitnjeno staklo (srča) se miješa sa sirovinom za
izradu stakla (pijesak, krečnjak i natrijev karbonat);
- od istopljenog stakla prave se nove boce i tegle.
Ponovno korištenje starog stakla, odnosno reciklaža staklenog krša za
proizvodnju staklene ambalaže odvija se prema slici 9.8.
Energija Trgovina
Proizvodnja
staklenki
Sirovine Flaše za
višekratnu upotrebu
Stakleni krš
Stakleni krš
Potrošači
Postrojenje za obradu
starog staklenog krša
Reciklaža flaša za
jednokratnu upotrebu i
drugih staklenki
Preduzeće za
zbrinjavanje
Slika 9.8. Reciklaža starog staklenog krša za proizvodnju staklene

ambalaže
Recikliranje starih automobilskih guma
Gomilanje starih guma predstavlja problem ne samo zbog zauzimanja

zemljišta već i zbog mogućnosti samozapaljivanja koje je praćeno
dugotrajnom vatrom koja može negativno uticati na zdravlje ljudi.
Gume se sastoje od kompleksnog polimernog materijala sa skupocjenim
hemijskim dodacima. Obnavljanje ovih aditiva dodatih u bilo kojem
obliku je opasan.
Jedno od rješenja jeste piroliza. Kod procesa u pirolitičkim pećima
kritičan je kontrolni sistem emisije, s obzirom na to da se stvaraju
organske pare. Ovaj proces može biti relativno skup, a postaje isplativiji
kada nagomilavanje guma počinje da predstavlja opasnost zbog mogućeg
požara.
Termalna destrukcija moguća je u onim cementnim pećima koje su
prilagođene za prijem čvrstog goriva. Ovaj način u zemljama u razvoju
može biti energetski veoma isplativo za postupanje sa starim gumama, uz
kvalitetne sisteme za prečišćavanje vazduha.
Kompostiranje
Za procjenu načina postupanja sa otpadom, mora se prije svega

procijeniti da li ti postupci ispunjavaju osnovne zahtjeve koji se
postavljaju pred savremeno zbrinjavanje otpada, od kojih su najvažniji:
- eliminisanje opasnih materija iz otpada, odnosno sprečavanje
njihovog oslobađanja u životnu okolinu;
- izbjegavanje stvaranja dodatnih štetnih materija;
- izbjegavanje ponovnog vraćanja štetnih materija iz otpada u
kružni tok materije.
Glavni cilj tretmana otpada je:

- smanjivanje zapremine i težine materijala koji će se deponovati;
- smanjivanje emisije, kao što su mirisi, isparenja, gasovi;
- smanjivanje mogućnosti zagađivanja voda;
- obnavljanje resursa, sa mogućim smanjenjem troškova
odlaganja.
Kompostiranje je prirodni anaerobni fermentacioni proces recikliranja

organskih materija pri kojem se odvija kontrolisano biološko razlaganje i
pretvaranje organske mase u ugljik(IV)oksid i vodu i relativno stabilnu
organsku materiju, uglavnom huminske materije, kondenzovane
aromatske strukture velike molekularne mase. U tom procesu
pretvaranja biorazgradljivog komunalnog otpada u kompost troši se voda
i kisik, a oslobađa toplota. Procese vrši mikrobiološka zajednica bogata
različitim vrstama mikroba, prilagođenih uslovima biotopa, sastavu mase,
pH vrijednosti, vlazi, temperaturi, prisustvu kisika i drugim fizičko-
hemijskim uslovima (slika 9.9.).
Kompost nastaje kao zreli proizvod kompostiranja, kontrolisanog procesa
biooksidacije čvrstog heterogenog supstrata, koji uključuje i termofilnu
fazu. Takođe se može definisati da su komposti:
- organska đubriva dobijena kompostiranjem različitih organskih,
prvenstveno biljnih ostataka, izmiješanih sa materijama

mineralnog porijekla kao što su kreč, pepeo, mineralna đubriva
(organomineralni komposti) i druge materije;
Mikroorganizmi
Voda Kisik
Organska materija
Brzo
Ugljiko hidrati
Proizvodi razlaganja
Brzina Proteini
razlaganja Masti
CO2
H2O
Hemiceluloza
Sporo Celuloza
Lignin
Mineralna materija
Toplota
Kompost
Slika 9.9. Proces kompostiranja (Đarmati, 2008)
- čvrst otpad podvrgnut biološkoj razgradnji organske materije,

dezinfikovan kompostiranjem ili sličnom tehnologijom,
stabilizovan do stepena koji je potencijalno koristan za rast
biljaka, koristi se kao poboljšivač tla, kao vještački površinski sloj
tla, kao supstrat za uzgoj rasada ili u slične svrhe;
- svaka organska materija (biljna ili životinjska), sa ili bez dodataka
(organskih ili neorganskih), podvrgnuta povećanoj temperaturi
(40 °C) u smislu aerobne aktivnosti mikroorganizama i
određenom stepenu stabilizacije (humifikacije) organske
materije;
- organski kondicioner (poboljšivač) tla dobijen razlaganjem
mješavine koja se sastoji uglavnom od različitih biljnih ostataka,
eventualno i organske materije životinjskog porijekla, te ima
ograničen sadržaj mineralnih materija.

Proces kompostiranja može se pojednostavljeno definisati kao aerobno
termofilno razlaganje organske materije radi proizvodnje komposta ili
kao biološko razlaganje organskog otpada u kontrolisanim uslovima.
Nešto složenije definicije procesa kompostiranja, koje uključuju
djelimičan opis procesa ili osobine konačnog proizvoda kompostiranja su:
- biološko razlaganje organske materije u kontrolisanim aerobnim
uslovima u stabilan proizvod sličan humusu;
- proces biološkog razlaganja organskog čvrstog otpada u
kontrolisanim uslovima radi proizvodnje humusu sličnom
produkta bez štetnih materija;
- aerobna termofilna razgradnja organske mase neiskorišćenih
ostataka njenim preoblikovanjem u relativno stabilan humus.
Još složenije definicije kompostiranja uključuju opis polaznih komponenti

u procesu kompostiranja:
- kontrolisana aerobna termofilna mikrobiološka degradacija čvrste
organske materije, kao što su sirovi ili otpadni kanalizacioni mulj,
stajnjak, biljni ostaci hrane i njihove mješavine slične humusu;
- proces u kojem se biološko razlaganje čvrstog organskog otpada
odvija u kontrolisanim uslovima i koji stabilizuje organsku frakciju
u materiju koja se lahko i sigurno može skladištiti, manipulisati i
koristiti na ekološki prihvatljive načine;
- postojanje aerobnih zona unutar čvrstog otpada nekontrolisanim
uslovima koji rezultuju prirodnim propadanjem ili truhljenjem
nije kompostiranje.
Proces kompostiranja vrši se u kontrolisanim uslovima, što znači da se

procesom upravlja ili se on optimizira da bi se ostvario cilj kompostiranja.
Osnovni ciljevi kompostiranja različitih organskih materija su:
- razgradnja organske materije, podložne procesima truljenja, u
stabilno stanje i proizvodnja materije koja se može koristiti kao
poboljšivač tla ili u neke druge korisne svrhe;
- razgradnja otpada u korisni proizvod. Kompostiranje može biti
ekonomski isplativije u poređenju sa alternativnim zbrinjavanjem
otpada i može biti ekološki prihvatljivije nego konvencionalni
načini zbrinjavanja otpada;
- dezinfekcija patogenima inficiranog otpada tako da može biti
korišten na siguran način;
- biološka razgradnja opasnog otpada kompostiranjem.

Kompost sadrži dio azota i većinu drugih hranljivih materija koje su se
nalazile u originalnom otpadu. Njegova vrijednost se teško može porediti
sa hemijskim (mineralnim) đubrivima. Samo dio komunalnog otpada se
može kompostirati. Dobar kompost mora biti higijenski ispravan i
oslobođen neprijatnih mirisa, ne smije da sadrži značajnije količine
patogenih mikroorganizama ili sjemena korova i ne smije inhibirati
klijanje sjemena i rast biljaka.
Stabilnost i zrelost komposta su značajni pokazatelji njegovog kvaliteta.
Stabilnost se odnosi na stepen stabilnosti organske materije tokom
kompostiranja i može se utvrditi respirometrijski. Zrelost podrazumijeva
neograničavanje rasta biljaka u kompostnim supstratima, a najbolje se
može utvrditi vegetacijskim (biološkim) eksperimentima.
Za evaluaciju kvaliteta komposta postoje brojne hemijske i biološke
analize. Istaživane su različite fizičke, hemijske i biološke osobine
komposta.
Analize fizičkih osobina komposta obuhvataju određivanje sadržaja vlage,
ukupne čvrste materije (suhe materije), pepela i organske materije.
Ukupna masa komposta se smanjuje u odnosu na početnu kompostnu
masu. Brzom razgradnjom organske materije naglo raste udio pepela.
Analize hemijskih osobina komposta obuhvataju određivanje: pH
vrijednosti, električne provodljivosti, ukupnog ugljika, ukupnog azota,
C/N odnos, ukupnog P, K, Ca, Mg i koncentracija teških metala Fe, Mn,
Zn, Pb i Cr. Optimalni pH komposta za većinu bakterija je 6,0 -7,5, a za
gljive i aktinomicele 5,5 – 8,0. pH vrijednost kompostne mase opada sa
smanjivanjem udjela amonijačnog azota i povećanjem udjela nitratnog
oblika.
Analize bioloških osobina komposta obuhvataju intenzitet disanja
komposta (tj. izdavajanje CO2) i biološki test. Biološki test se sprovodi
sjetvom dvije sjemenke salate na svako sjetveno mjesto, a svježa
nadzemna masa mjeri se 14 dana nakon nicanja.
Vrsta otpada pogodna za kompostiranje
Skoro svaki otpad koji potiče od biljaka, životinja i mikroorganizama je

pogodan za kompostiranje, ako se C/N odnos i vlažnost nalaze u
povoljnim granicama. Ovo uključuje otpad iz domaćinstva (iz kog su
uklonjeni metali, staklo i plastika, otpaci od pripremanja i fermentacije
hrane) otpaci sa farmi, otpaci lišća i trave iz parkova i bašta. Kora i parčići
drveta su posebno pogodni uz dodatak otpadnog mulja. Pošto strugotina

i papir skoro ne sadrže azot, oni se mogu kompostirati tek pošto im se
doda materija koja će odnos C/N dovesti do poželjnog nivoa.
To je je jedan od najrasprostranjenijih načina iskorištavanja organskog
otpada i nusproizvoda biološkog porijekla u poljoprivredi. Dodavanjem
komposta tlu popravlja se struktura, životni procesi i moć zadržavanja
vode tla u kojima se osjeća nedostatak organskog đubriva. Kvalitetan
kompost priprema se dobrim provjetravanjem. Ako je ono nepotpuno
može doći do stvaranja metana, ugljik(IV)oksida i acetatne kiseline.
Kvalitet proizvedenog komposta i vrijeme kompostiranja zavise od
sastava početne kompostne mase i primijenjene tehnologije. Šest
osnovnih tipova izvornih materijala ili sirovina za kompostiranje su:
o ostaci pri preradi hrane, materijal nastao nakon prerade voća,
povrća, žitarica i mesa,
o stajnjak i poljoprivredni nusproizvodi nastali u prasilištima,
tovilištima, inkubatorima, farmama, staklenicima, plastenicima i na
drugim velikim površinama za uzgajanje biljaka,
o ostaci iz šumarstva i drvne industrije (kora drveta, piljevina i
vlaknasti ostaci pri proizvodnji papira),
o biootpad ili otpadni mulj nastao biološkim tretiranjem otpadnog
mulja u postrojenjima za prečišćavanje i recikliranje otpadnih
voda,
o lišće, žbunje, grančice i ostali biljni ostaci, kao otpad iz dvorišta,
bašti i vrtova,
o separisani organski otpad koji sadrži sortirane kompostirajuće
frakcije komunalnog otpada.
Priprema čvrstog komunalnog otpada za kompostiranje
U projektovanju savremenog sistema za kompostiranje komunalnog

otpada centralno mjesto zauzimaju četiri faze: sakupljanje, separacija
zagađujućih materija, razdvajanje po dimenzijama i homogenizacija i
biološka razgradnja.
Prva faza pred-procesiranja, sakupljanje, u velikoj mjeri definiše
neophodne korake prerade otpada u preostalim etapama, pošto one
moraju biti usklađene sa karakteristikama pristiglog otpada.
Separacijom se u postrojenju za kompostiranje vrši izdvajanje
reciklabilnog ili na drugi način upotrebljivog materijala, obično na
nekoliko mjesta u proizvodnom procesu.

Usitnjavanjem organskog otpada, povećava se mogućnost za povećanu
biološku aktivnost, dok miješanje obezbjeđuje da hranljive materije,
vlaga i kisik budu ravnomjerno prisutni u materijalu.
Sakupljanje. Ukoliko se kompostiranje smatra proizvodnim procesom,
idealni ulazni materijal za proizvodnju komposta je kozistentan i čist
organski otpad.
Centralizovana separacija. U sistemima za kompostiranje za separaciju
materijala su bitna tri parametra:
- izdvojti materijale koji se mogu reciklirati ili spaljivati, kao tržišno
prihvatljive sporedne proizvode ;
- smanjiti nivo inertnih materijala (kao što su plastika i staklo) i
- smanjiti nivo hemijskih zagađujućih materijala (kao što su teški
metali i kućni opasni otpad).
Danas je dostupan veliki broj tehnologija (tabela 9.11.) i koriste se mnoga

postrojenja za odvijanje različitih procesa. Za projektovanje postrojenja
za proizvodnju recikliranog materijala i komposta važno je poznavati
stanje lokalnog tržišta i njegove karakteristike.
Prosijavanje. Da bi se izvršilo razdvajanje otpada po veličini, kod većine
postrojenja za kompostiranje, komunalni čvrsti otpad se prvo ubacuje na
sito ili se vrši rotaciono prosijavanje. Finiji materijali (prašina, sitan
pijesak i veći dio organskog otpada), padaju kroz sito kao „donji otpad”.
Plastične folije i krupni komadi papira ostaju na situ kao „gornji materijal”
i nekad ga je moguće reciklirati ili koristiti za proizvodnju goriva nastalog
od otpada, čijim se sagorijevanjem oslobađa energija potrebna za druge
procese.
Tabela 9.11. Tehnologija za centralizovanu separaciju
Tehnologija Materijal koji se izdvaja

Prosijavanje Krupan: plastične folije, krupni papir, karton i slično
Srednje veličine: reciklabilni, organskog porijekla i
slično
Sitan: organski, metalni fragmenti i slično
Ručno razdvajanje Reciklabilni, inertni i hamijske zagađujuće materije
Magnetna separacija Željezo i materijali koji sadrže željezo

Indukciono
razdvajanje Obojeni metali

Klasifikacija vazduhom Lakši: papir, plastika
Teži: metali, staklo, materijali organskog porijekla
Mokra separacija Plivanjem, organski materijali, itd.
Potapanjem: metali, staklo, šljunak i slično
Inercijalna separacija Lahki: plastika, nerazgrađeni papir
Srednji: kompost
Teški: metali, staklo, šljunak i slično
Ručno razdvajanje. Rukovanje materijalima razvrstanim na približno

jednaku veličinu postaje relativno jednostavno pri njegovom kretanju duž
pokretne trake. Kako je ručna separacija komunalnog čvrstog otpada
relativno neprijatan zadatak, dobri uslovi za rad i sigurnost radnika su
parametri od velikog značaja. Ručna separacija može se vršiti na nekoliko
tačaka u proizvodnom procesu. Preporučuje se da radnici nose
sigurnosne naočare, rukavice, adekvatnu odjeću, kao i zaštitu od
povređivanja oštrim predmetima i zaštitu od buke i prašine u slučajevima
kad je to neophodno.
Generalna shema izdvajanja korisnih materija iz komunalnog otpada data
je na slici 9.10
Razdvajanje pomoću vazduha. U struji vazduha u sistemu za razdvajanje,
zavisno od brzine vazduha i konstrukcionih karakterisitika uređaja, odvaja
se lahka frakcija (papir, plastični materijali), od teške frakcije (metali,
silikatni materijali i dr).

Otpad za preradu
Primarni šreder
Magnetni NEMAGNETIČNI
separator MATERIJALI
MAGNETIČNI METALI ZA Primarni LAHKI METALI

DOBIJANJE LIMA vazdušni separator
STAKLO I TEŠKI
METALI
LAHKI MATERIJALI
Sekundarni šreder
Sorter
TEŠKI METALI NA
STAKLO
RAFINACIJU Sekundarni vazdušni
separator
Optički sorter
ZELENO BEZBOJNO ŽUTO STAKLO LAHKI

Vazdušni sto
MATERIJALI
SITNO STAKLO
ALUMINIJ Separator
Separator
BAKAR i CINK
PLASTIKA PAPIR
Slika 9.10 Generalna shema izdvajanja korisnih materija iz

komunalnog otpada (Đarmati, 2008)
Magnetna separacija. Primjenjuje se za izdvajanje feromagnetnih

materijala, korištenjem permanentnih magneta (elektromagneta)
različitih konstrukcija. Magnetnoj separaciji prethodi separacija
vazduhom, kojim se uklanja lakši plastični materijal, u cilju smanjenja
sadržaja nečistoća u feromagnetnom materijalu. Magnetna separacija je
efikasna kada se radi o željezu i većini čelika, ali se ne odvaja aluminij,
bakar i drugi obojeni metali.
Indukciona separacija (separacija vrtložnim strujama). Veoma efikasan
način detektovanja i izdvajanja vrijednog sadržaja, aluminija, mesinga,
kalaja, magnezija i cinka iz nemetalnog materijala poput stakla, papira,
plastike, gume.
Inercijalna separacija. Razdvajanje težih od lakših frakcija zasniva se na
balističkim principima. Ovaj metod može da se koristi bilo pri početnim
operacijama ili na samom kraju, kada se vrši finalna prerada konačnog
proizvoda - komposta. Kompost pada na rotirajući doboš ili rotirajući
lijevak, odakle izlijeće, pri čemu se komadi materijala različitog porijekla
kreću različitim trajektorijama, te se staklo, metal i kamenje izdvajaju iz
komposta.

Razdvajanje flotacijom (mokra separacija). Ovaj postupak primjenjuje se
nakon odvajanja teže od lakše frakcije, magnetne separacije, odnosno
razdvajanje po dimenzijama, pri čemu se u vodi, uz dodatak flotacionih
reagenasa, na površini izdvaja organska frakcija, dok usitnjena
neorganska ostaje ispod površine.
Optičko razdvajanje. Ovaj specifični postupak koristi se najčešće za
izdvajanje otpada od stakla, od keramičkih i sličnih materijala uz
istovremeno klasiranje po boji, odnosno tipu stakla. Postupak se zasniva
na prepoznavanju stakla preko mjerenja optičke propustljivosti.
Elektrostatičko razdvajanje. Omogućava odvajanje stakla od ostalih
materijala. U jakom elektrostatičkom polju prisutne čestice se
naelektrišu, pri čemu sve ostale, osim stakla i gline, brzo gube
naelektrisanje i odlaze iz separatora. Prije ovog postupka moraju biti
odvojeni metali lahke frakcije.
Razdvajanje korišćenjem tečnosti određenih gustina. Primjenjuje se
prvenstveno za odvajanje aluminija od ostalih materijala, a nakon
uklanjanja lahke frakcije, feromagnetičnih materijala i stakla. Aluminij
pliva u struji tečnosti i izdvaja se, dok ostali materijali, veće gustine, tonu.
Čak i nakon uklanjanja velikog dijela materijala koji se ne može
kompostirati, komunalni čvrsti otpad zahtijeva dalju obradu prije
kompostiranja. Veliki komadi hartije, kartona, hrane i slično, sporo će se
razgraditi ukoliko se ne usitne.
Nakon početne separacije i uklanjanja nekompostabilnog materijala,
obično se vrše redukcija veličine i procesi homogenizacije.
Za preradu komunalnog otpada postoje i mogu da se koriste tri osnovna
tipa uređaja za usitnjavanje: mlinovi čekićari (drobilice), šrederi (sjekači) i
rotirajući bubnjevi.
Mlinovi čekićari sastoje se od rotirajućih setova ljuljajućih ili fiksiranih
čekića među koje upada otpad. Materijal koji se ubacuje u uređaj dolazi u
kontakt sa čekićima, ali i u međusobni kontakt, i usitnjava se dok ne
dobije dimenziju dovoljnu da prođe kroz rešetku koja je smještena na
dnu mašine.
Šrederi (sjekači) se, takođerr, koriste za usitnjavanje miješanog otpada.
Oni se obično sastoje od para noževa ili kuka koje rotiraju u suprotinim
smjerovima. Rotacija se obavlja malom brzinom, ali velikom torzijom.
Postupkom sječenja biva zahvaćena većina materijala u većoj ili manjoj
mjeri, mada savitljivi komadi, poput plastičnih folija, mogu i da iskliznu
kroz procjepe između noževa.
Rotirajući bubnjevi miješaju materijale prevrtanjem u rotirajućem
cilindru. Unutrašnje letvice ili lopatice podižu materijale uz zidove

rotirajućeg bubnja, odakle on pada naniže pod uticajem gravitacije.
Položaj bubnjeva može da bude blago nagnut prema horizontali, mada
ovo nije uvijek neophodno. Izborom veličine otvora mogu se odvojiti
frakcije u kojima preovladava jedna vrsta materijala.
Principi kompostiranja
Iako su klice i bakterije na lošem glasu zbog uzrokovanja bolesti, treba

istaći da su mikroorganizmi esencijalni za prirodne procese raspadanja i
da igraju zdravu i korisnu ulogu u razlaganju nežive organske materije i
njihovom pretvaranju u hranu za biljke.
Kompostiranje se može shvatiti kao vrsta uzgajanja bakterija. Kao i druge
vrste živih bića i mikroorganizmima su potrebni hrana, vazduh, voda i
stanište. Hrana je organska materija. Vazduh se obezbjeđuje miješanjem i
provjetravanjem. Vlaga stiže padavinama ili se obezbjeđuje iz sistema
navodnjavanja. Stanište obezbjeđuju naslage koje zadržavaju toplotu.
Reakcijama započetim i podržavanim od strane bakterija, uz pogodan
odnos hrane, vazduha i vode, u dovoljnoj zapremini koja obezbjeđuje
zadržavanje toplote, mikroorganizmi će napredovati i proces „pretvaranja
otpada u zlato” biće u potpunom zamahu. Kolonije bakterija će se
reprodukovati i pretvoriti sopstveno tijelo u hranu i nusproizvode. Tamnu
boju kompostu daju huminske i fulvokiseline. U procesu razlaganja
učestvuju i drugi mikroorganizmi osim bakterija: plijesni, gljivice,
aktinomicele. Makroorganizmi (gliste,bube, insekti i mnogi
beskičmenjaci) odrastaju na kulturama mikroorganizama.
Proces kompostiranja se odvija pod uticajem mikroorganizama koji se
javljaju u prirodi i koji se prirodno razmnožavaju na smješi prirodnog
organskog otpada, ako se on održava vlažnim i ako je dostupan vazduh.
Proces samozagrijavanja kompostne mase ima određenu dinamiku, te se
kriva temperatura može podesiti na mezofilnu (<45 °C) i termofilnu zonu
(>45 °C) u okviru kojih se mogu razlikovati četiri faze:
- inicijalna faza (mezofilna);
- faza porasta temperature (termofilna faza);
- faza maksimuma (termofilna faza);
- rashlađivanje (sazrijevanje komposta).
Krajnji proizvod kompostiranja, kompost, je masa organskog materijala

crne boje sastavljena od nesvarljivih ostataka, sličnih humusu koji nastaje
u prirodi sličnim biološkim procesima u zemljištu od biljnih i životinjskih
ostataka. Kompost svojim izgledom podsjeća na humus. Amonijak koji je

toksičan za sjemena koja klijaju, nastaje u prve dvije faze, a nestaje u fazi
sazrijevanja komposta.
Tri osnovna uslova koja se moraju kontrolisati da bi se dobio dobar
kompost su: kisik, vlaga i frakcije azota u organskoj materiji, najčešće
izražena kao C/N odnos. Bakterija, koja čini osnovu organizama koji
učestvuju u kompostiranju imaju odnos C/N blizu 30 i za proces
kompostiranja isti odnos optimalan je kod sirovina. Povećanjem C/N
odnosa usporava se proces jer je nedovoljno azota za mikrobiološki rast,
neophodan za iskorištavanje svog raspoloživog ugljika. Nasuprot ovome,
kod manjih C/N odnosa, raspoloživi ugljik je nedovoljan energetski izvor
za razgradnju ukupnog azota, pa se višak azota transformiše u amonijak i
druga jedinjenja, što je popraćeno pojavom neprijatnih mirisa. Ugljik i
azot su neophodni za mikrobiološku aktivnost i rast. Ugljik je izvor
energije i ugrađuje se u ćelijsku masu, a azot je neophodan za sintezu
proteina.
U tabeli 9.12. date su vrijednosti odnosa C/N za neke kompostabilne
materije i sirovine.
Za rast i razmnožavanje mikroorganizama u kompostu potrebna je vlaga.
Niži nivo sadržaja vlage je oko 30 do 40% masenih. Gornja granica vlage
se kontroliše kako bi kisik mogao dospjeti do mikroorganizama.
Izvor kisika, koji je neophodan jer je u pitanju aerobni proces, je obično
vazduh koji do organizama dospijeva difuzijom. Kompostiranje će se brže
odvijati ako se naslage prevrću ili se na drugi način miješaju, a još brže
ako se vazduh propuhava ili prosisava kroz masu.
Tabela 9.12. Vrijednosti C/N odnosa za neke kompostabilne sirovine i

materije
Sirovina C/N Sirovina C/N

Slama pšenice 100-125 Papir 175-500
Slama zobi i raži 48-60 Piljevina 250-510
Leguminoze 40-50 Drvo-borovina 725
Lišće 30-60 Borove iglice 30
Baštenski otpad 20-60 Morska trava 20
Voćni otpad 13-35 Kokošije đubrivo 10
Kuhinjski otpad 11-20 Stajnjak 20-30
Komunalni otpad 13-31 Urin, krv 2-3

Danas se kompostiranju posvećuje sve veća pažnja, a stepen primjene
ovog procesa se razlikuje od zemlje do zemlje.
Izvođenje kompostiranja
Kompostiranje se može provesti na različite načine. Prema Američkom

savjetu za kompostiranje postoji 5 različitih tehnologija kompostiranja:
- kompostni materijal je nezaštićen od atmosferskih uticaja,
skupljen na običnu gomilu, proces je pasivan bez preokretanja ili
drugog tretiranja gomile, bez podešavanja C/N odnosa, stepena
prevrtanja, pH-vrijednosti, vlažnosti i temperature, a vrijeme
kompostiranja je 12-14 mjeseci;
- kompostni materijal je nezaštićen od atmosferskih uticaja,
pravilno postavljen u dugačkim naslagama nalik na nasipe, proces
je aktivan s preokretanjem kompostne mase, s konvektnim
provjetravanjem, s početnim podešavanjem C/N odnosa,
kontrola vlažnosti vrše se miješanjem i dodavanjem vode,
kontrola temperature preokretanjem mase, a vrijeme
kompostiranja je 2-12 mjeseci;
- kompostni materijal je zaštićen od atmosferskih uticaja, skupljen
je na gomile ili se nalazi u tunelskim prostorima, proces je aktivan
sa statičkom strukturom kompostne mase, s provjetravanjem, s
početnim podešavanjem C/N odnosa, kontrola vlažnosti
miješanjem i dodavanjem vode, kontrola temperature vazduha, a
vrijeme kompostiranja je 2-6 mjeseci ;
- kompostni materijal je zaštićen od atmosferskih uticaja,
postavljen je u dugačke ograđene prostore nalik na rovove ili
bazene, proces je aktivan s preokretanjem kompostne mase, s
mehaničkim provjetravanjem, s početnim podešavanjem C/N
odnosa, kontrole vlažnosti miješanjem i dodavanjem vode,
kontrola temperature upuhavanjem vazduha, a vrijeme
kompostiranja je 2-5 mjeseci ;
- kompostni materijal je zaštićen od atmosferskih uticaja,
postavljen je u zatvorene tunele ili komore, proces je aktivan s
preokretanjem kompostne mase, s prisilnim provjetravanjem, s
početnim podešavanjem C/N odnosa, kontrola vlažnosti
miješanjem i dodavanjem vode, kontrola temperature
upuhavanjem vazduha, a vrijeme kompostiranja je 2-4 mjeseca.
Marketing i prodaja komposta

Prodajom komposta slabo bi moglo da se zaradi, zato što, u nekim
slučajevima, ne postoji potražnja za kompostom i on teško može izdržati
konkurenciju sa sličnim proizvodima na tržištu, kao što su treset i stajsko
đubrivo. Zbog toga se kompost mora prodavati po cijeni koja će biti
konkurentna.
Kompost je materija koja se koristi samo kao dodatak za poljoprivredno
tla. Osim za potrebe komercijalne poljoprivrede, prodaje se za bašte,
parkove i vrtove, zelene pojaseve oko autoputeva i oblasti gdje je gornji
sloj tla izgubljen. Osobine komposta doprinose poboljšanju kvaliteta
mnogih vrsta zemljišta i drenažu teške ilovače.
U zavisnosti od stepena biohemijske degradacije i završne obrade mogu
se razlikovati sljedeći tipovi komposta:
- sirovi kompost - otpad je mehanički obrađen za kompostiranje,
ali nije kompostiran ili dezinfikovan;
- svježi kompost - kompostni materijal je u ranoj fazi biohemijske
degradacije i potpuno je dezinfikovan;
- zreo kompost - potpuno kompostiran i dezinfikovan proizvod
procesa kompostiranja;
- specijalni kompost - kompost koji se podvrgava balističkoj
separaciji, razdvajanju pomoću vazduha ili dodatku mineralnih
materija i/ili jednom i drugom.
Kompost treba da ima strukturu sličnu kao plodno tlo, i da ima miris
zemlje proizvedene od strane aktinomiceta koje rastu u završnoj fazi.
Kompost se tlu dodaje u količini od 5 do 50 kg/m 2 pri čemu se veća
količina dodaje tlu na kojem se gaji voće i povrće (tabela 9.13.). Zbog toga
se mora voditi računa da se u kompostu ne nađu toksične materije,
posebno soli metala kao što su živa, kadmij, bakar i cink, kao i borati.
Esencijalni dio kompostiranja, koji može činiti značajan dio troškova ovog
procesa, predstavlja odlaganje ostataka koji se ne mogu kompostirati i
koji čine oko 50% težine sirovog otpada.
Evropske norme ograničavaju količinu komposta koji se može upotrijebiti
na poljoprivrednim i drugim površinama. Ta granica je 30 t po hektaru u
vremenskom periodu od 3 godine. Nadalje, zabranjena je upotreba
komposta na površinama na kojima se uzgaja voće, u vinogradima, na
pašnjacima, u šumama i na svim terenima koji imaju pH manji od 6.
Tabela 9.13.Dodavanje komposta različitom tlu

Vrsta primjene Količina (kg/m2)
Gomoljaste biljke 6 - 25
Cerealije 10
Stočna hrana 20
Pašnjaci 3-5
Vinogradi 8 - 30
Voćnjaci 20 - 100
Povrće 20 - 50
Dekorativne biljke 20 - 50
Rasadnici > 30
Bašte i uređenje tla 30 - 60
Prihvatljivost kompostiranja
Kompostiranje kao način tretiranja čvrstog otpada je od društvenog

interesa. Proces koji pretvara nepoželjan otpad u proizvod koji je dobar
za tlo je zasigurno bolji od alternative kojom se spaljuju vrijedne organske
materije, ili se iste zakopavaju.
Što se više komposta proizvodi i koristi i što je više rezultata istraživanja o
njegovoj primjeni, korist od njegove upotrebe postaje evidentnija i
mjerljivija. Zbog brojnih povoljnih osobina, kompost je krajnje
mnogostran i koristan za mnoge primjene. Kompost ima jedinstvenu
sposobnost da poboljša karakteristike tla fizički (strukturalno), hemijski
(nutritivno) i biološki.
Korist od kompostiranja
Fizička korist. Kompost može u znatnoj mjeri poboljšati fizičku strukturu

tla. Ako se doda tlu fine strukture (glina, ilovača) smanjiće mu veliku
gustinu, poboljšati obradivost i poroznost i povećati propustljivost na
gasove i vodu, smanjiti eroziju. Kada se korisiti u dovoljnoj količini,
kompost ima trenutan i dugotrajan pozitivan uticaj na strukuturu tla.
Kompost narušava kompaktnost tla fine strukture i povećava sposobnost
zadržavanja vode i poboljšava agregaciju zemljišta grube strukture
(pjeskovito zemljište). Dodavanjem komposta može se postići veća
otpornost na sušu i efikasnije korištenje vode, te se učestalost i intenzitet
navodnjavanja može smanjiti.
Hemijska korist. Dodavanjem komposta u tlo može se modifikovati pH
krajnje smješe. U zavisnosti od pH komposta i nativnog tla, dodavanjem
komposta može se povećati ili smanjiti pH smješa tlo/kompost. Tako će
dodavanjem neutralnog ili slabo alkalnog komposta kiselom tlu doći do
parasta pH tla ukoliko se dodaje odgovarajuća količina. Kompost
poboljšava kapacitet kationske izmjene tla, omogućujući mu da
nutrijente zadrži duže. Ovo omogućava usjevima da efikasnije koriste
hranjive sastojke i doprinosi smanjenju njihovog gubitka ispiranjem. Iz
tog razloga plodnost tla se često vezuje za njihov sadržaj organske
materije.
Kompost sadrži znatne količine različitih makro i mikronutritijenata.
Pored azota, fosfora i kalija, kompost sadrži i mikronutrijente esencijalne
za rast biljaka.
Biološka korist. Aktivnost zemljišne biote se široko zasniva na prisustvu
organske materije. Zemljišni mikroorganizmi uključuju: bakterije,
protozoe, aktinomicete i gljivice. Oni imaju značajnu ulogu u razlaganju
organske materije koja vodi formiranju humusa i dostupnosti hranjivih
sastojaka. Mikroorganizmi, takođerr, mogu unaprijediti aktivnost korijena
pošto specifične gljivice djeluju simbiotski sa korijenom biljke pomažući
im u usvajanju nutrijenata iz zemljišta.
Suzbijanje bolesti biljaka. Na obolijevanje mnogih biljaka može se uticati
nivoom i vrstom organske materije i mikroorganizama u zemljištu.
Istraživanja pokazuju da porast populacije izvjesnih mikroorganizama
može smanjiti specifične bolesti biljaka. Upravo se zato čine napori
optimatizacije procesa kompostiranja kako bi se povećala populacija ovih
korisnih mikroba.
Kompost ima sposobnost da vezuje teške metale i druge zagađujuće
materije smanjujući time njihovo ispiranje i apsorpciju biljkama. Zbog
toga se oblasti zagađene različitim materijama često poboljšavaju
dodatkom komposta. Upotrebom komposta koji se javlja kao filter,
smanjuje se dospijevanje pesticida u zemljište. Mikroorganizmi nađeni u
kompostu, takođe su sposobni da degradiraju neke toksične organske
komponente uključujući i naftu (ugljikovodici). To je jedan od razloga
upotrebe komposta za bioremedijaciju zemljišta zagađenog naftom.
Nezreo kompost sadrži materije koje škode rastu biljaka (fitotoksini). Dok
pomaže očuvanju vlage i učestvuje u formiranju temperature tla, nezreo
kompost, takođe, djeluje i kao blag herbicid.
Deponovanje (odlaganje) otpada

Odlaganje otpada, kao jedan od načina upravljanja otpadom, je
kontrolisano, trajno odlaganje otpada na deponije. U samom početku,
zbog činjenice da su deponije trebale da predstavljaju jeftin način
odstranjivanja otpada, nije se vodilo računa o zaštiti životne okoline, te je
došlo do njenog ugrožavanja proizvodima procesa razlaganja otpada na
deponijama. Međutim, novije deponije su projektovane tako da zadrže
proizvode razlaganja deponovanog otpada i da u dužem vremenu ne
ugrožavaju životnu sredinu. Iako se ostale metode upravljanja otpadom,
kao što su reciklaža, kompostiranje i spaljivanje, takođerr uvode u praksu
u mnogim zemljama, deponije i dalje ostaju potreba za mnoge. I sve dok
se ne dizajniraju i proizvedu proizvodi koji se mogu potpuno i
jednostavno reciklirati ili ponovo iskoristiti, deponije će biti nezaobilazne.
Danas u praksi postoji više načina za deponovanje (odlaganje) otpada,
koje se smatra najraširenijim, ali najmanje poželjnim načinom upravljanja
otpadom. Za neke od načina može se slobodno reći da se koriste
isključivo radi uklanjanja otpada iz naše blizine i po tome se ne razlikuje
mnogo od samih početaka. Svi ovakvi načini oslobađanja od otpada, koji
se manje ili više koriste, mogu se svrstati u nekoliko grupa:
- odlaganje na deponije,
- bacanje u mora i okeane i
- odlaganje u starim rudnicima
Od navedenih grupa, deponije čine najzastupljeniji način odlaganja

otpada. Prema načinu nastanka dijele se na:
- deponije nastale izbacivanjem otpada na proizvoljno izabrane
površine, koje se često nazivaju smetlišta ili divlje deponije;
- deponije nastale izbacivanjem otpada na površine tla određene
od strane neke zvanične institucije, ali bez analize terena radi
utvrđivanja njegove pogodnosti i bez potpunih mjera za njihovo
održavanje i kontrolu;
- uređene deponije, tj. one izgrađene i uređene po svim
savremenim propisima.
Prema savremenoj definiciji deponija je specijalno projektovano mjesto

za odlaganje otpada na površini ili ispod površine zemlje gdje se otpad
konačno odlaže uključujući:
- interna mjesta za odlaganje (otpad gdje proizvođač odlaže
sopstveni otpad na mjestu nastanka),
- stalna mjesta (više od jedne godine) koja se koriste za
privremeno skladištenje otpada, osim transfer stanica i

skladištenja otpada prije tretmana ili ponovnog iskorišćavanja
(period kraći od tri godine) ili skladištenja otpada prije odlaganja
(period kraći od jedne godine).
Deponije otpada dijele se u tri klase, i to:

- deponije za inertan otpad;
- deponije za neopasan otpad;
- deponije za opasan otpad.
Pored ove, prema sredini iz koje se otpad doprema na deponije, one se

mogu podijeliti na industrijske i komunalne deponije. Međutim, na
mnogim deponijama vršeno je istovremeno odlaganje otpadaka iz
industrije i iz naselja. Kod svih deponija neselektivnog prikupljenog
otpada postoje dva osnovna problema:
- stvaranje i zagađenost procjedne vode koju čine vode sadržane u
otpadu, vode koje nastaju procesima razlaganja u odloženom
otpadu i vode koje prolaze kroz odloženi otpad (kiša, snijeg);
- stvaranje deponijskih gasova (metan, sumporovodik, ugljik
(IV)oksid). Ovi produkti anaerobne fermentacije organskih
materija su opasni zbog otrovnosti, opasnosti od požara i
eksplozija i globalne ekološke prijetnje zbog emisije gasova
staklene bašte.
Stvaranje deponijskih gasova je u cjelini (a zagađenje procjedne vode

djelimično) rezultat prakse da se na deponije doprema miješani otpad
bogat biorazgradljivim materijama, koje su pri ovim uslovima podložne
višefaznoj anaerobnoj razgradnji.
Komunalne deponije
Komunalni otpad spada u najsloženije heterogene sisteme koji sadrže

razne tipove otpadnih materija organskog ili neorganskog porijekla.
Komponente čvrstog komunalnog otpada podvrgavaju se sljedećim
promjenama u deponiji:
- metali: ostaju u deponiji kao inertni elementi ili relativno inertna
jedinjenja, osim ako tlo nije erodirano površinskim tokovima.
Mogu se izlužiti u podzemne vode;
- tekstil, prirodni i sintetički: ostaje kao inertni ili relativno inertni
materijal. Može se oksidovati i redukovati (minerali u prirodnim
vlaknima) ili može ostati inkorporiran u mikrobsku protoplazmu
kao amonijak, ugljik, fosfor i kalij. Tekstil se može izlužiti u

podzemne vode u obliku ugljik dioksida, ketona, organskih
kiselina, sulfata, fosfata, amonijaka, nitrita i nitrata ili može
dospjeti u atmosferu kao ugljik(IV)oksid, metan, isparljive
kiseline, azot, amonijak, sumporovodik i merkaptani;
- plastika: suštinski je inertna;
- guma, prirodna, sintetička: sintetička guma ostaje suštinski
inertna dok se prirodna guma razlaže izuzetno sporo;
- staklo: inertno u deponiji;
- drvo: može se izlužiti u podzemne vode kao ugljik(IV)oksid,
ketoni, organske kiseline, fenol, amonijak, nitriti i nitrati ili ostaje
u deponiji inkorporirano u mikrobsku protoplazmu kao amonijak,
ugljik, fosfor i kalij ili se može osloboditi u atmosferu kao ugljik
dioksid, metan, isparljive kiseline, sumporovodik, azot i amonijak;
- papir: može se izlužiti u podzemne vode kao ugljik(IV)oksid,
organske kiseline, fenol, amonijak, nitriti i nitrati, ostati u
deponiji kroz inkorporiranje u mikrobsku protoplazmu kao
amonijak, ugljik, fosfor i sumpor ili se osloboditi u atmosferu kao
ugljik dioksid, isparljive kiseline, sumporovodik merkaptani, azot i
amonijak.
- neklasifikovano: relativno inertno, pepeo može izlužiti
rastvorljive minerale u podzemne vode.
Procesi koji se odvijaju na deponiji mogu se podijeliti na mehaničke i

biohemijske promjene, pri čemu glavnu ulogu imaju izvjesne biohemijske
transformacije.
Inicijalna mehanička promjena je kompresija kada se otpad sabija
deponijskom opremom, sa dodatnim sabijanjem koje se odvija kako se
dalja količina otpada i materijal tla odlažu na deponiji. Poslije inicijalnog
sabijanja, slijeganje deponije se nastavlja tokom mnogih godina. Ovo se
odvija pri daljoj konsolidaciji, a biohemijsko razlaganje dovodi do
smanjivanja zapremine otpada.
U materiji deponije dobro se razlikuju razložive organske materije i
nerazložive materije koje mogu biti neorganske i organske. Organske
komponente u prosjeku su u otpadu zastupljene sa 50-60% i one koje
služe kao hrana mikroorganizmima koji učestvuju u biohemijskim
procesima. Po pravilu se ipak razlaže samo jedan njihov dio, jer nisu
svuda prusutni neophodni fizički i hemijski uslovi razlaganja. Različite
organske materije ne razlažu se u istoj mjeri, odnosno neke se razlažu
veoma sporo. Materije koje se ne razlažu (keramika, staklo, metali)

biološki su uglavnom indiferentne, eventualno mogu sprečavati životne
aktivnosti mikroba, ili će zbog njih korodirati.
U unutrašnjosti deponija, usljed biohemijskih reakcija, složena organska
jedinjenja razlažu se na jednostavnija, pri čemu se kao krajnji proizvod
javljaju ugljik(IV)oksid, metan i voda. Ove, uglavnom egzotermne
reakcije, odvijaju se i napreduju zahvaljujući životnim aktivnostima
mikroorganizama, te će uslovi za razlaganje ostati trajni onda kada se
uspije sa održavanjem životnih uslova ovih mikroba, enzima, itd.
Razlaganje se može odvijati u prisustvu kisika kada se vrši aerobno
razlaganje. Kada se u deponiji nalazi dovoljno vlage i kada ima slobodnog
kisika, aerobne bakterije proizvode vodu, ugljik (IV)oksid, organske
kiseline i neorganske materije od ugljikohidrata, bjelančevina i masnih
kiselina. Najbrže se razlažu ugljikohidrati, pa bjelančevine, a na kraju
masne kiseline. Pri tome se oslobađa značajna količina toplote. Svježe
odloženi otpad koji se nalazi u vrhu deponije koja je izložena i prožeta
vazduhom razlaže se aerobno.
Anaerobno razlaganje se odvija u nedostatku kisika i najintenzivnije je u
temperaturnom području od 30 do 70 °C. Pri tome se razvija manje
toplote nego u prisustvu kisika.
Na ukupnu biohemijsku i fizičko-hemijsku aktivnost deponija utiče niz
faktora kao što su: karakter otpada, kisik u deponiji, sadržaj vlage,
temperatura i vrijeme kada je otpad odbačen.
Karakter otpada. Porast količine generisanog gasa je povezan sa
sadržajem organskog otpada u deponiji. Sa povećanjem procenta
organskog otpada povećava se i količina generisanog gasa. Određene
vrste organskog otpada sadrže velike količine hranljivih sastojaka za
bakterije što prouzrokuje veću aktivnost bakterija, a samim tim i veću
količinu proizvedenog gasa. Određene vrste otpada sadrže jedinjenja koja
negativno utiču na aktivnost bakterija, uzrokujući smanjenje generisanja
gasa. U slučaju bakterija koje proizvode metan štetno dejstvo predstavlja
prisustvo soli u visokim koncentracijama.
Kisik u deponiji. Produkcija metana počinje kada se sav kisik potroši. Što
je više kisika u deponiji, to aerobne bakterije duže razlažu otpad. Ako je
otpad samo djelimično prekriven slojem tla ili se često miješa, biće
prisutno više kisika, tako da će aerobne bakterije živjeti duže i duži period
će proizvoditi ugljik(IV)oksid i vodu. Ako je otpad sabijen, proizvodnja
metana će početi ranije, odnosno, čim anaerobne bakterije zamijene
aerobne bakterije. Anaerobne bakterije postaju dominantne samo kada
aerobne bakterije potroše kisik, tako da bi bilo kakvo prisustvo kisika u
deponiji dovelo do usporavanja produkcije metana.

Vlažnost. Količina vodenog taloga i periodi kada pada kiša ili snijeg tokom
jedne godine, su osnovni faktori koji utiču na kinetiku reakcija. Prisustvo
određene količine vode u deponiji povećava produkciju gasa, jer vlaga
podstiče rast bakterija i transport hranjivih sastojaka do svih dijelova
deponije. Sadržaj vlage od 40% i više, dovodi do maksimalne produkcije
gasa. Kompaktnost otpada utiče na smanjenje produkcije gasa, jer je
povećana gustina deponije i smanjena infiltracija vode u sve slojeve
otpada. Proizvodnja gasa je veća u slučaju jakih padavina i/ ili ako su
prisutni propusni pokrivni slojevi koji omogućavaju dovod dodatnih
količina vode u deponiju.
Temperatura. Temperatura povećava bakterijsku aktivnost, što direktno
ima za posljedicu povećanje produkcije gasa. S druge strane, niske
temperature inhibiraju bakterijsku aktivnost, tako da bakterijska
aktivnost pada drastično ispod 10 °C. U pokrivenoj deponiji se održava
stabilna temperatura, što dovodi do povišenja produkcije gasa.
Bakterijska aktivnost oslobađa toplotu, stabilizirajući temperaturu
deponije između 25 i 45 °C, a na nekim deponijama registrovana je
pojava temperature i do 70 °C.
Starost otpada. Iz novodeponovanog otpada će nastajati više gasa u
odnosu na otpad koje je na deponiji duže vrijeme. Deponije obično
proizvode značajne količine gasa između jedne i tri godine. Nakon 20
godina po deponovanju, nastajanje deponijskog gasa je minimalno i u
tragovima, dok se manje količine gasa mogu emitovati i poslije pedeset
godina. Različiti dijelovi deponije mogu biti u različitim fazama razlaganja
otpada, što zavisi od starosti otpada.
U tabeli 9.14. dat je sadržaj gasova koji se oslobađaju iz komunalne
deponije.
Tabela 9.14.Srednji sadržaj gasova koji se oslobađaju iz komunalnih

deponija
Gas Formula Količina

Metan CH4 30-70% zap.
Ugljik(IV)oksid CO2 10-50% zap.
Kisik O2 1% zap.
Azot N2 5-10% zap.
Sumporovodik H2S <<1g/m3 gasa
Hlorirani ugljikovodici Promjenjiva <1g/m3 gasa

Fluorirani ugljikovodici Promjenjiva <0,1g/m3 gasa
Toluen* C6H5CH3 600 mg/m3 gasa
Ksilen* C6H4(CH3)2 400 mg/m3 gasa
Benzen* C6H6 <10 mg/m3 gasa
Trihloreten* C2HCl3 <200 mg/m3 gasa
Hloretan* C2H5Cl <250 mg/m3 gasa
Tetrahloretan* C2Cl4 <1500 mg/m3 gasa
Dihloretan* C2H2Cl2 300 mg/m3 gasa
Dihlordifluormetan* CCl2F2 <120mg/m3 gasa
*opasne materije
Industrijske deponije
Prema svojim karakteristikama, industrijske deponije su obično znatno

jednostavnije u hemijskom smislu od komunalnih, ali zato mogu da
sadrže mnogo opasnije materije i ne mogu se proučavati objedinjeno.
Svaka industrijska grana ima specifične vrste otpada koje se ne mogu
upoređivati, niti obrađivati na jednak način.
Pored industrije značajan izvor otpada predstavlja i rudarstvo. Naime,
prilikom eksploatacije rudnih bogatstava stvaraju se ogromne količine
nekorisnih otpadnih materijala, koje obuhvataju raskrivku, jalovinu,
šljaku i druge materijale.
Pored neorganskih sastojaka na industrijskim deponijama se mogu naći i
prirodni i sintetički sastojci. Među organskim materijama koje dospijevaju
na deponije, a kojih ima nekoliko hiljada i čije se koncentracije kreću od
tragova do makrokoncentracija, mnoge mogu da se djelimično ili u
potpunosti rastvaraju ili emulgiraju sa vodom.
To su:
- industrijski deterdženti i površinski aktivne supstance;
- prosti ugljikovodici, ulja i maziva, tj, derivati nafte;
- boje i lakovi;
- pesticidi;
- biorefraktorne organske materije, tj. bionerazgradljive organske
materije male molekulske mase i relativno slabe isparljivosti, kao
što su aromatski i hlorirani ugljikovodici (PHB; DDT...);
- organometalna jedinjenja i drugo.
Zaštita od ovakve vrste zagađujućih materija koje nisu opasne samo po

prirodu već i po čovjeka, jer se među njima nalaze i mnoga kancerogena
jedinjenja, podrazumijeva specifičan način gradnje deponija za ovakve
otpadne materije. U slučaju otvaranja novih deponija (deponije sa
posebnom namjenom), ili kod već postojećih deponija, koje su izgrađene
na neodgovarajući način, potrebne su posebne mjere sanacije. U oba
slučaja problem je procjedna voda iz deponija, koja sadrži sve opasne
materije koje se nalaze u deponiji.
Odlaganje visoko rizičnog otpada
Odlaganje otpada koji se usljed prirodnih procesa s vremenom razlaže

ima redovno za posljedicu stvaranje procjedne vode, koja u sebi nosi sve
rastvorne opasne materije koje su bile odložene na deponiju ili opasne
produkte raspadanja deponijskog materijala. Procesi degradacije često
doprinose povećanju stepena zagađenja deponijskih procjednih voda i
zato se moraju intenzivno izlučivati sa ciljem da se blagovremeno spriječi
širenje opasnih materija u površinske i podzemne vode.
Zakonsko definisanje deponija
Deponija otpadnih materija je sanitarno-tehnički uređen prostor na kome

se odlaže čvrsti otpad koji kao otpadni materijal nastaje na javnim
površinama, u domaćinstvima, u procesu proizvodnje, odnosno rada, u
prometu ili upotrebi, a koji nema svojstva opasnih materija i ne može se
prerađivati, odnosno racionalno koristiti kao industrijska sirovina ili
energetsko gorivo.
Deponija se locira, po pravilu, u uvalama zaklonjenim bočnim reljefom,
bivšim pozajmištima tla na ravnim terenima koji su bez tekućih i
stagnirajućih voda. U izboru lokacije za deponije učestvuju najmanje tri
stručna lica sa visokom stučnom spremom od kojih su po jedno iz
urbanističke, geološke i medicinske struke. Deponija se planira za vrijeme
duže od 20 godina u skladu sa urbanističkim planom, ali se može planirati
i na kraće vrijeme u slučaju kada je potrebno popuniti prirodnu depresiju,
iskopinu ili zaravnati pojedine površine u blizini naselja.
Pri određivanju lokacije za gradnju deponije, uzimaju se u obzir mnogi
podaci kao što su:
- hidrometeorološke karakteristike od značaja za lociranje
deponije kao što su: ruža vjetrova, učestalost i brzina vjetra sa
maksimalnom, minimalnom, aritmetičkom sredinom i tišinom;
- temperaturnim karakteristikama: maksimalna temperatura sa
dužinom njenog trajanja i temperatura ispod 0 oC;

- broju dana sa snježnim pokrivačem, prosječnoj visini snježnog
pokrivača i padavinama u milimetrima i ekstremnim padavinama;
- plavnosti terena za deponiju površinskim ili podzemnim vodama;
- stabilnosti terena, klizištima i njihovom intenzitetu na mjestu
buduće deponije;
- seizmičkim karakteristikama;
- nalazištima tla za kontrolno-sanitarno zasipanje deponovanog
otpada;
- broju stanovnika po posljednjem popisu, sa proračunima trenda
porasta ili smanjenja broja stanovnika za period za koji se
predviđa trajanje i eksploatacija deponije;
- izvorima otpada, kao što su javne površine, površine
domaćinstva, preduzeća, industrijski objekti i slično;
- ukupnoj količini i vrsti otpada, ne računajući industrijski otpad;
- količini i vrsti industrijskog otpada za koji se pretpostavlja da se
može deponovati.
Deponija se povezuje na postojeću putnu mrežu prije početka njenog

korištenja. Jedan ili više pristupnih puteva uređuje se u skladu sa
procesom rada na deponiji i brojem i težinom vozila.
Deponija se ograđuje, ukoliko nije zaklonjena od auto-puta, regionalne ili
važnije frekventne komunikacije, željezničke pruge i vodenog puta,
vještačkim zaklonom čija je visina najmanje 2 metra. Deponija se
obezbjeđuje pokretnom žičanom mrežom visine najmanje tri metra, čija
su okca prečnika od najviše 50 mm, radi sprečavanja raznošenja otpada.
Deponija se obezbjeđuje nepokretnim i pokretnim osvjetljenjem.
Deponija ima kontrolni centar za poslove kontrole, koji se postavlja 20 do
60 metara od glavnog ulaza, sa njegove unutrašnje strane. Na svakom
ulazu u deponiju postavlja se tabla koja sadrži podatke: naziv deponije,
adrese preduzeća koja odlažu otpad na deponiju, radno vrijeme,
zabranjene i dozvoljene vrste otpada i druge značajne informacije. Ova
tabla je od trajnog materijala sa neizbrisivim natpisima.
Pomoćni objekti deponije, namijenjeni za korištenje i boravak zaposlenih
radnika, grade se i opremaju u skladu sa propisima o zaštiti na radu.
Deponija se obezbjeđuje rezervama vode, a uz deponiju se gradi objekat
namijenjen za pranje vozila i kontejnera. Kada su količine vode na
deponiji ograničene, dozvoljeno je pranje kontejnera i na drugom mjestu
gdje postoji centralno snabdijevanje vodom i odvodnjavanje
upotrijebljene vode sa ugrađenim uređajem za prečišćavanje vode, u
skladu sa važećim propisima o vodama.

Otpad iz vozila istovaruje se na prostoru dnevnog odlaganja, i to na dijelu
napredovanja otpada. Širina radnog čela iznosi od 10 do 50 metara,
zavisno od dnevne količine otpada. Otpad se razastire i sabija preko
radnog čela u slojevima od po 30 do 50 cm, debljine preko kojih se odlažu
novi slojevi iste debljine, visine etaže od 2,5 m uključujući i prekrivku. Na
deponijama na kojima je visina etaže 2,5 m formiraju se dvije etaže
godišnje, s tim da se druga etaža postavlja šest mjeseci poslije
stabilizacije prve etaže. Razastiranje otpada vrši se buldožerom ili drugim
vozilom sa raonikom mase od 5 do 15 tona.
Na deponiji za naselja do 50.000 stanovnika dozvoljeno je odlaganje
otpada bez posebnog sabijanja. Na deponiji za naselja preko 50.000
stanovnika otpad se odlaže obaveznim sabijanjem - kompaktiranjem
posebnom pokretnom opremom za sabijanje (teške mašine, kompaktori)
ili drugom opremom veće mase, bez ograničenja broja etaže koje se
postavljaju jedna preko druge u toku jedne godine.
U višeslojnoj i kompaktiranoj deponiji izgrađuju se vertikalni kanali za
odvodnjavanje deponijskog gasa. Gornja površina otpada, koja se odloži
u toku dana prekriva se slojem zemlje čija debljina zavisi od kohezije
otpada i stepena sabijanja. Debljina pokrivke iznosi 10 do 30 cm.
Zaliha prekrivenog materijala treba da obezbijedi sedmodnevne potrebe
deponije, a za zimski period za onoliko dana koliko se predviđa, prema
statističkim meteorološkim podacima, temperatura 0 °C.
Na deponiji se uređuje poseban, odvojen dio za odlaganje čvrstog
industrijskog otpada koji se zaštićuje nepropusnom folijom, u
horizontalnom i bočnom dijelu. Industrijski otpad se odlaže u ambalaži
koja je zaštićena od oštećenja prije i prilikom rasturanja i sabijanja
otpada.
Na deponiji nije dozvoljeno sabijanje otpada, izuzev u odgovarajućem
postrojenju za spaljivanje otpada. Deponija prestaje da se koristi kad na
njenoj površini nije moguće odlaganje novih količina otpada ili kad
ugrožava životnu okolinu, a nije moguće izvršiti sanaciju. Preduzeće,
odnosno druga organizacija koja je koristila deponiju, dužna je da u roku
od šest mjeseci od dana prestanka njenog korišćenja izvrši rekultivaciju
deponija po projektu rekultivacije.
Deponovanje na sanitarnim deponijama
Na ovaj način deponovanja prihvatljiv je jedino za otpad iz naselja, bez

industrijskih otpada. Da bi deponija bila sanitarna mora ispunjavati
sljedeće elemente:

- mora imati vodonepropusnu podlogu (i obodne strane);
- treba imati sistem drenaže i sakupljanja procjedne vode s njenim
naknadnim prečišćavanjem ili rasprskavanjem po deponiji (radi
isparavanja vode);
- slojevito slaganje + kompaktiranje (dnevno prekrivanje);
- zaštitni pokrov i zelenilo (otplinjavanje);
- sistem praćenja/monitoringa kvaliteta procjedne vode i kvaliteta
odvodne vode.
Jedna od glavnih svrha i najvećih izazova deponija je da se otpad zadrži

tako da ne uzrokuje probleme u životnoj okolini. Da bi se spriječilo da
otpad dođe u kontakt sa spoljašnjim tlom i podzemnom vodom, na dno
se postavlja dugotrajna plastična folija debljine 30 do 100 m, koja se ne
može lahko probušiti. Ova plastika se obično kombinuje sa dodatnim
zaštitnim slojem gline. Ona se takođerrr može zaštiti geokompozitima
koji će sačuvati plastiku od probijanja zbog okolnih stijena ili šljunka (slika
9.11.).
1
2 2 2
1 1
2 2 2
1
2
Slika 9.11. Presjek sanitarne deponije (Đarmati, 2008)

1 - dnevni prekrivač, 2 - dnevna količina otpada, 3 - napunjena ćelija
Vazdušni prostor je jedan od problema deponija. Od njegove veličine
direktno zavisi kapacitet i dužina korištenja deponije. Ako se smanji
vazdušni prostor, vrijeme upotrebe deponije može se produžiti. Da bi se
to postiglo otpad se sabija u oblasti, zvane ćelije, koje sadrže samo otpad
odložen tokom jednog dana.
Veoma je važno održavati deponije što više suhim, kako bi se smanjilo i
spriječilo raskvašavanje. Ovo se može postići na dva načina:
- izdvajanjem tečnosti iz čvrstog otpada. Čvrst otpad se mora
testirati na sadržaj vlage prije nego što se odloži na deponiju,
propuštanjem uzorka otpada kroz standardni filter. Ako se ne
pojavi tečnost poslije deset minuta, otpad je pogodan za
odlaganje na deponiji.
- čuvanjem deponije od padavina. Deponije predstavljaju velike
prljave filtere. Voda, a prije svega kiša i snijeg, utiču na stvaranje
procjedne vode. Ona može biti veoma zagađena, što zavisi od
hemijskog sastava otpada. Koncentracija zagađenih materija
procjedne vode može biti pet do deset puta veća u odnosu na
otpadne i fekalne vode iz domaćinstva. Da bi se isključila kišnica,
deponije imaju drenažni sistem.
Nastajanje procjedne vode zavisi od:

- vode koja u deponiju ulazi padavinama ili vode koja je sadržana u
samom otpadu i, takođerrr, od recirkulacije procjedne vode;
- karakteristika površinskog sloja;
- karakteristika otpada;
- nepropustljivosti sloja ispod deponije, kao i
- kvaliteta pokrivanja i vrste pokrivnog materijala.
Količinu procjedne vode dosta je teško odrediti. Prema nekim

istraživanjima, maksimalna količina procjedne vode iznosi od 20-50%
prosječne količine padavina na području lokacije deponije.
Faktori koji utiču na sastav procjedne vode deponije su:
- vrsta otpadnog materijala koji se odlaže u deponiju;
- uslovi u deponiji;
- karakteristike atmosferskih padavina koje dospijevaju u deponiju.
Najvažniji analitički pokazatelji koji se prate u procjednim vodama su:

- hemijska potrošnja kisika (HPK);
- biohemijska potrošnja kisika (BPK);
- amonijak.
Osnovna mjera za zaštitu podzemnih i površinskih voda je, pored
smanjenja nastajanja procjedne vode u deponijama, onemogućavanje
njenog kontakta sa otvorenim vodama. Od toga kako je deponija
projektovana zavisi da li će procjedna voda da zagađuje podzemne vode
ili ne. Deponija izgrađena po sanitarnim propisima Evropske unije
podrazumijeva potpunu zaštitu zemljišta, podzemnih i površinskih voda i
vazduha (slika 9.12.).

Površinska
pokrivka
OK
Tijelo 1
Bazična
deponije B2
obloga
4 3 2
Vodopropusna
B1 sredina
Nepropusna
sredina
Slika 9.12. Elementi za evakuaciju procjedne vode (Đarmati, 2008)

1-drenaže; 2-laguna; 3-prerada procjedne vode;
4-recipijent; B1 i B2-kontrolni bunari; OK-obodni kanal.)
Stepen zagađenja podzemne i površinske vode pri kontaktu sa

procjednom vodom zavisi od karakteristika odloženog otpada i količine
vode koja se procjeđuje kroz tijelo deponije. Procjedna voda prolaskom
kroz slojeve otpada biva onečišćena različitim organskim i neorganskim
materijalom, od kojih su neke opasne i toksične (teški metali).
Zaštita podzemnih voda, kod svih novih deponija, obezbijedi se
postavljanjem odgovarajućih nepropustljivih podloga, a sakupljanje
procjedne vode vrši se pomoću perforiranih cijevi koje prolaze kroz
deponiju. Ove cijevi je zatim odvode u cijevi kojima ona stiže u sabirnu
lagunu. Procjedna voda se u lagunu može ubacivati pumpama ili u nju
utiče slobodnim padom.
Procjedna voda u laguni se analizira na prisustvo različitih materija i
ostavlja da se izvrši taloženje. Poslije analiza, procjedna voda se mora
tretirati kao svaki mulj/otpadna voda i njen tretman se može obaviti na
istom ili drugom mjestu.
Rezultati tipične analize deponijske procjedne vode date su tabeli 9.15.
Tabela 9.15. Rezultati tipične analize deponijske procjedne vode
Komponenta Svjež otpad Zreli otpad

(acetogeni) (metanogeni)
pH 6,2 7,5
HPK 23.800 1.160
BPK 11.900 260
Ukupan organski 8.000 465
ugljenik (TOC)
Isparljive 5.688 5
kiseline
NH3-N 790 370
NO3-N 3 1
Orto-P 0,73 1,4
Cl 1,315 2.080
Na 9,601 300
Mg 7,252 1858
K 780 590
Ca 1.820 250
Mn 27 2,1
Fe 540 23
Cu 0,12 0,03
Zn 21,5 0,4
Pb 0,40 0,14
Količina proizvedene vode zavisi od brojnih faktora kao što su:

dostupnost vode, stanje površine deponije, stanje samog otpada, uslovi u
okolnim slojevima. Faktori koji utiču na dostupnost vode uključuju
padavine, površinske tokove, prodiranje podzemne vode, irigaciju i
raspadanje otpada. Površinski tokovi, prodiranje podzemne vode i
irigacija se mogu kontrolisati preko efikasnog pripremanja terena i
postupaka na deponiji. Međutim, primarni doprinos jednačini balansa
vode daju padavine i one se ne mogu kontrolisati. Stoga se u periodu
pripremanja deponije moraju koristiti podaci o kišnim padavinama kako
bi se osigurao neto deficit vode.
Balans vode daje se jednačinom:
LO = I- E –aW
gdje je:
LO - slobodna procjedna voda koja ostaje u deponiji
(jednaka je razlici nastale količine procjedne vode
i one koja se procijedila);
I - ukupan input tečnosti;
E - gubitak evapotranspiracijom;
W - težina deponovanog otpada.
Deponijska procjedna voda je opasna po svojoj prirodi zbog visoke
biohemijske potrošnje kisika i hemijske potrošnje kisika i otrovnosti
rastvorenih organskih i neorganskih materija. Ukoliko dospije u riječne i
druge vodene tokove, aerobni metabolizam može potrošiti većinu kisika
prisutnog u vodi, dovodeći tako do eutrofičnog stanja u kojem ribe i
ostale životinje ne mogu da prežive.
Nastanak procjedne vode i njeno kretanje kroz slojeve van deponije je
pod uticajem brojnih faktora kao što su dostupnost vode, karakteristike
otpada i priroda deponije. Kada procjedna voda jednom dospije u
podpovršinsku sredinu, stepen zagađenosti podzemnih voda može se
formirati fizičkim, hemijskim i biološkim procesima.
Fizički procesi koji utiču na zagađivanje podzemnih voda otpadnim
vodama uključuju mehaničku disperziju, različite promjene gustine i
molekularne difuzije, što zajedno sa razblaživanjem vodom, ima
tendenciju da smanji koncentraciju zagađujućih materija. Materije mogu
zaostajati u podzemnim vodama zbog procesa jonske izmjene, taloženja i
razblaživanja, nastanka nerastvornih kompleksa i koloida praćenih
flokulacijom i filtracijom. Mnogi od ovih procesa su pod uticajem pH,
temperature i redoks potencijala. Aktivnost i kretanje zagađujućih
materija u podzemnim vodama je posljedica kumulativnog uticaja ovih
hemijskih procesa. Adsorpcija, ionska izmjena i taloženje imaju
tendenciju da ograničavaju kretanje procjedne vode kroz supstrat, dok
kompleksiranje teških materijala sa organskom materijom može olakšati
transport metala kroz vodonosne slojeve.
Razblaživanje procjedne vode određeno je brzinom protoka vode.
Međutim, procjedna voda rijetko dospijeva direktno u podzemne vode,
te je neophodno razmotriti kretanje i u zasićenim i u nezasićenim
slojevima. Nezasićeni slojevi su obično prva prirodna odbrambena linija
protiv zagađivanja podzemnih voda. Zato što je kretanje vode kroz njih
sporo i ograničeno na male pore sa velikom površinom, stvara se vrlo
povoljna sredina za zaustavljanje ili ograničavanje prometa zagađujućih
materija.
Procjedna voda osim sakupljanja, naročito kod novijih deponija, može da
recirkuliše tako što se procjedna voda sakupljena na dnu deponije
sistemom drenažnih cijevi, podiže i propušta kroz deponijski otpad više
puta, umjesto da se šalje dalje na tretman. Ovaj postupak smatra se
najracionalnijim u tretmanu procjedne vode i realizuje se tako da se

sakupljena procjedna voda, s vremena na vrijeme, iz procjedne lagune
ispumpavanjem vraća na tijelo depnije i rasprskava.
Rasprskivači se postavljaju na površinu iznad otpada, odakle se procjedna
voda raspršuje po deponiji. Ovo povećava stepen razgradnje otpadnog
materijala. Procjedna voda se na taj način procjeđuje kroz otpad, gdje
zbog povišene temperature unutar tijela deponije i isparava i njena
količina se tako smanjuje. U tabeli 9.16. navedeni su argumenti za i protiv
recirkulacije procjedne vode.
Tabela 9.16. Za i protiv recirkulacije procjedne vode
Za Protiv
Povećava stabilizaciju deponije pošto Povećava se stepen zagađenosti
se povećava stepen proizvodnje podzemnih voda ukoliko se koristi na
deponijskog gasa zbog povećanog deponiji sa jednoslojnom
sadržaja vlage u otpadu. kompozitnom oblogom.
Obezbjeđuje način odlaganja
procjedne vode
Smanjuje količinu procjedne vode Sakupljanjem se povećava toksičnost
komunalnog čvrstog otpada procjedne vode
Za obradu ili prečišćavanje deponijske procjedne vode koriste se različite

metode, najčešće se kombinuje više različitih tehnoloških postupaka.
Primjer tretmana procjedne vode prikazan je na slici 10.13.
Metode koje se koriste u obradi procjedne vode mogu se podijeliti u
četiri kategorije:
1. fizičke (sedimentacija, uparavanje)
2. fizičkohemijske (adsorpcija na aktivnom uglju, adsorpcija na
specijalnim smolama, membranska tehnika, jonska izmjena,
flokulacija i taloženje),
3. hemijske metode (mokra oksidacija)
4. biohemijske metode (anaerobna obrada, aerobna obrada,
denitrifikacija)

deponija
procjedna
voda rashladni
hladnjak
sistem
filtrat
denitrifikacija nitrifikacija ultrafiltracija

1 2
nitrat mulj
aktivni
ugalj
O3 evaporator kanalizacija
Slika 9.13. Sistem za preradu procjedne vode deponije u Hanoveru,

Njemačka (Đarmati, 2008)
Sistem sakupljanja metana
Bakterije na deponijama razlažu otpad bez prisustva kisika (anaerobno)

pošto je deponija izolovana od spoljašnjeg vazduha. Nusproizvod
anaerobnog razlaganja je deponijski gas koji nastaje transformacijom
razgradljivih organskih komponenti.
Zbog nehomogenosti otpada, mogu proći i godine do otpočinjanja faze
hidrolize u svim dijelovima otpada. Istovremeno je moguće da se otpad
udaljen svega jedan metar, već sasvim pretvorio u gas. Hidroliza organske
materije je najčešće odlučujući dio procesa, nakon kojeg se gas pojavi
vrlo brzo.
Deponijski gas sadrži okvirno 50% metana i 50% CO 2 i male količine azota
i kisika. On je opasan, jer može doći do eksplozije ili paljenja metana,
štetnog uticaja na zdravlje, a ne treba zanemariti ni doprinos tim putem
fenomenu globalnog zagrijavanja. Metan je 20 i više puta štetniji po
klimu nego ugljik(IV)oksid, tako da 1 tona metana doprinosi efektu
staklene bašte kao 21 tona ugljik(IV)oksida.
Metan je neotrovan, ali može uzrokovati izumiranje površinske vegetacije
istiskivanjem kisika iz zone korijenovog sistema.

Da bi se spriječilo štetno djelovanje metana, u tijelo deponije postavljaju
se vertikalne perforirane cijevi i horizontalno se povezuju. Deponijski gas
se preko jednog kompresorskog postrojenja isisava, sabija, suši i
usmjerava ka gasnom motoru ili se metan koristi kao gorivo u obližnjoj
industriji. Iz bezbijednosnih razloga preporučuje se ugradnja
visokotemperaturne baklje, koja preuzima viškove proizvedenog gasa.
Prekrivka ili kapa
Svaka ćelija deponije se prekriva sa nabijenim slojem tla od 15 cm. Ovim

se sabijeni otpad izoluje od vazduha i štetočina (ptice, pacovi, miševi,
leteći insekti). Međutim, ovo tlo zauzima dio prostora. Pošto je prostor
dragocjen, može se koristiti prekrivanje sa terpapirom ili emulzijom
cement/papir. Ova emulzija može efikasno prekriti sabijeni otpad a
zauzima prostor manji od 1 cm umjesto 15 cm.
Kada je dio deponije završen, on se trajno prekriva polietilenskom folijom
debljine 40 mm, a zatim se prekriva slojem nabijene zemlje debljine oko
60 cm i humusnim slojem. Na ovaj način se obezbjeđuje da nema
dimova, mirisa i razvoja drugih gasovitih materija, kao ni brojnih glodara,
ptica i dr. Na zemljištu se zatim sije trava, da bi se spriječila erozija
vjetrom i padavinama. Ne sade se drvo, žbunje ili biljke sa dubokim
korijenom da ne bi oštetili folije i time omogućili oslobađanje otpada i
produkata razlaganja sa deponije.
Povremeno, procjedna voda može iscuriti kroz slabe tačke prekrivke i
dospjeti na površinu. Ona se pojavljuje kao crna masa sa mjehurićima.
Curenje je neophodno brzo popraviti iskopavanjem oblasti oko curenja i
njegovim punjenjem dobro nabijenim zemljištem da bi se tok procjedne
vode vratio na deponiju.
Da bi bile efikasne, deponijske prekrivke moraju biti nepropustljive ili
ispoljavati vrlo nisku propustljivost, a izrazitu izdržljivost i otpornost na
hemijske uticaje. Sistem prekrivke može koristiti prirodne materijale, kao
što je sabijena glina ili škriljac, bitumen, bentonit ili sintetičke membrane
inače poznate kao fleksibilne geomembranske prevlake (FGP). Najveća
prednost FGP je da imaju nisku propustljivost za najveći broj materija, da
su relativno lahke za instalaciju i relativno jake sa dobrim
karakteristikama deformacije. Nedostatak im je što imaju blagu
propustljivost za hlorne rastvarače, lahko se mogu probušiti, imaju mali
kapacitet rastezanja i što njihovo dugoročno ponašanje nije potpuno
provjereno. Upotrebom FGP u kombinaciji sa prirodnim prekrivkama,
mogu se prevazići mnogi nedostaci i postići efikasna barijera. Ovakvi

kompozitni sistemi koriste rastegljiva svojstva gline i minimizuju svaki
štetni efekat koji bi nastao usred oštećenja FGP.
U tabeli 9.17.prikazani su rezultati testova proticanja kroz prekrivke.
Tabela 9.17. Rezultati testova proticanja kroz prekrivke (dm 3/ha/dan)
Vrsta prevlake Najbolji Prosječan Najgori

slučaj slučaj slučaj
Geomembrana 2.500 25.000 75.000
sama (2rupe/ha) (20 rupa/ha) (60 rupa/ha)
Sabijeno zemljište 115 1.150 11.500
Kompozit 0,8 47 770
(2 rupe/ha) ( 20 rupa/ha) (60 rupa/ha)
Migracija deponijskog gasa
Migracija deponijskog gasa može uticati na životnu okolinu na razne

načine, od kojih je najznačajniji doprinos atmosferskoj emisiji metana kao
i opasnost od eksplozije prouzrokovane akumulacijom migrirajućeg gasa
u zatvorenom prostoru. I metan i vodik su zapaljivi u prisustvu kisika, te
su stoga potencijalno eksplozivni u slučaju varničenja u zatvorenom
prostoru. Metan je zapaljiv na vazduhu u rasponu od 5-15 zapreminskih
procenata, dok je vodik zapaljiv u rasponu 4,1-75 zapreminskih
procenata. Međutim, osim u ranim fazama stabilizacije otpada, kada
koncentracija vodika može dostići nivo od otprilike 20 zapreminskih
procenata, vodik je rijetko prisutan u deponijskom gasu u granicama
eksplozivnosti.
Ugljik(IV)oksid istiskuje kisik te može uzrokovati smrt usljed paralize
respiratornog sistema. Vrijednost graničnog praga za CO 2 je 0,5%, a
koncentracije preko 5% uzrokuju teško disanje, glavobolju i vizuelne
smetnje.
Kisik i azot su obično prisutni u deponijskom gasu zbog njihovog
miješanja sa vazduhom. Azot je u osnovi inertan i ima malo uticaja osim
što modifikuje eksplozivni raspon metana. Kako je zapaljivost metana
zavisna od prisustva vazduha, važno je kontrolisati nivoe kisika. Ovo se
naročito odnosi na deponijske terene gdje se vrši prikupljanje gasa. Tamo
gdje su nivoi kisika iznad 13 zapreminskih procenata, rizik od eksplozije je
mnogo veći. U mnogim slučajevima se u sistemima prikupljanja gasa

mjeri nivo kisika, kako bi se pratila brzina odvajanja gasa i kontrolisala
brzina pumpanja.
Obično je u deponijskom gasu prisutan u malim količinama i
sumporovodik (H2S) koji može dostići i koncentraciju od 35 zapreminskih
procenata. Takođe, na životnu sredinu i ljudsko zdravlje mogu štetno
djelovati i komponente u tragovima u deponijskom gasu. To su obično
poznati toksikanti koji djeluju otrovno kada su prisutni u koncentracijama
koje prevazilaze granični prag toksičnosti ili odgovarajuće standardne
vrijednosti.
Da bi došlo do migracije gasa mora postojati postepeno povećanje
koncentracije koje bi omogućilo difuziju gasovite faze (difuzni tok),
postepeno povišenje pritiska (viskozni tok) ili kombinacija jednog i
drugog. Difuzija gasa je proces kojim se materija transportuje iz jednog
dijela sistema u drugi kao rezultat proizvoljnog kretanja molekula, a
brzina difuzije gasa je obrnuto proporcionalna kvadratnom korijenu
njegove gustine. Zato će lakši gas, kao što je metan, migrirati 1,65 brže
nego ugljik dioksid, koji je teži.
Klimatski uslovi, uključujući atmosferski pritisak i padavine, takođerr,
utiču na migraciju deponijskog gasa. Kako atmosferski pritisak pada,
površinski pritisci koji se suprotstavljaju migraciji slabe, omogućavajući
kretanje gasa. Zato je razlika između pritiska deponijskog gasa i
atmosferskog pritiska, takođerr, važna, i jedna inverzna veza između
atmosferskog pritiska i migracije gasa uočava se na mnogim deponijama.
Sistemi za kontrolu deponijskog gasa
Neki incidenti su ukazali na opasnosti vezane za deponijski gas, i služe da

naglase potrebu za efikasnom kontrolom ovih emisija. Ova kontrola se
može ostvariti upotrebom fizičkih barijera migraciji ili smanjivanjem
pokretne sile, primjenom „izlaza” kako bi se otklonio gas sa deponije i
tako smanjio gasni pritisak.
Pasivna kontrola
Upotrebom pasivnih ekstrakcionih sistema, bunari postavljeni unutar

otpada se ponašaju kao kanali za ispuštanje gasa u atmosferu. Brzina
proticanja gasa zavisi od generisanja gasa unutar otpada, povezanog sa
pritiskom gasa i atmosferskim pritiskom. Količina ekstrahovanog gasa će
obično biti manja nego pri primjeni aktivnog ekstrakcionog sistema i ovaj
faktor, zajedno sa promjenljivom koncentracijom, čini prikupljanje i

paljenje gasa na određenoj deponiji vrlo složenim. Zbog toga se paljenje
gasa rijetko koristi sa pasivnim kontrolnim sistemima.
Drugi oblik pasivne kontrole gasa su ventilacioni rovovi puni kamenja koji
mogu biti efikasni u smanjenju lateralne migracije gasa. Ovi kanali obično
se koriste po granicama deponije gdje je identifikovana migracija gasa, ali
ovakvi sistemi mogu biti efikasni samo ako dubina deponije ne prelazi 8
m, dok su rovovi rijetko dublji od 5 m. Ventilacioni rovovi pružaju put
manje otpornosti za kretanje gasa, ali povećavaju površinsku emisiju na
račun lateralne migracije gasa. Kako bi se osigurala prohodnost
ventilacione površine, potrebno je sprovesti pažljiv nadzor ovih rovova.
Efikasnost ventilacionih kanala se može bitno povećati kombinovanjem
sa nisko propustljivim barijerama kao što su FGP na spoljnim ivicama
rova.
Aktivna kontrola
Aktivna kontrola gasa koristi energiju koja „povlači” gas iz deponijskog

otpada. Sistem za prikupljanje gasa obično obuhvata niz međusobno
povezanih vertikalnih, a u nekim slučajevima i horizontalnih perforiranih
cijevi unutar otpada, kroz koji se gas prikuplja. Prikupljeni gas se može i
zapaliti, ili se može, ako je dovoljno gasa prisutno i ako je to ekonomski
prihvatljivo, iskoristiti kao gorivo direktnim sagorijevanjem ili
generisanjem električne energije.
Prednosti ovakvog sistema kontrole gasa su da se izdvajanje gasa može
kontrolisati, da je smanjenje gasnog pritiska unutar otpada daleko
efikasnije neko kod pasivnih sistema, a samim tim što se prikupljeni gas
spaljuje, zagađivanje atmosfere je potencijalno manje. Iako spaljivanje
gasa ne uklanja sve komponente u tragovima kao ni neke procentualno
zastupljene gasove, njihove koncentracije se znatno smanjuju.
Monitoring i kontrola kvaliteta vode, vazduha i tla na deponiji i u okolini

deponije
Na mnogim tačkama oko deponije nalaze se mjesta za monitoring

podzemne vode. To su cijevi čiji se kraj nalazi u podzemnoj vodi tako da
se ona može ispitivati na sadržaj hemijskih materija porijeklom sa
deponija. Takođe, mjeri se temperatura podzemne vode. S obzirom na to
da temperatura raste kada se čvrst otpad razlaže, porast temperature
može ukazati da procjedna voda dospijeva u podzemnu vodu. Takođerr,

kada pH vode ukaže da je ona kisela, to može biti znak zagađenja
podzemne vode procjednom vodom.
Gasovi koji se mogu naći na deponijama uključuju amonijak,
ugljik(IV)oksid, vodik, sumporovodik, metan, azot i kisik.
Pri mjerenju gasova, treba primijetiti da „metan“ i „zapaljivi gas“ nisu
isto. Metan jeste zapaljiv gas, ali pozitivna reakcija detektora na zapaljivi
gas ne mora da znači da je metan prisutan. Zato je važno identifikovati
načine funkcionisanja detektora koji se koristi i gasove koji se mjere. Za
instrumente koji koriste katalitički oksidacioni detektor u mjerenju
zapaljivih gasova mora da postoji minimum 12% prisutnog kisika da bi
rezultati bili pouzdani. Zato je, kada se koriste ovi detektori, posebno
važno izmjeriti koncentraciju kisika.
Mada je pri mjerenju deponijskih gasova logično pretpostaviti da je svaki
zapaljivi gas koji je evidentiran metan, ipak je u najvećem broju slučajeva
potrebno uzeti uzorak gasa i dostaviti ga na laboratorijsku gasno-
hromatografsku analizu. Ova analiza ujedno treba da posluži za
utvrđivanje tačnosti mobilnog instrumenta.
Da bi se deponija efikasno pratila i kontrolisala, važno je razumjeti
principe migracije deponijskog gasa i procjedne vode, prirodu ovih
potencijalnih zagađujućih materija kao i osjetljivosti i slabosti
instrumenata koje se koriste u svrhe njihovog praćenja.
Problemi u vezi deponovanja otpada
Problem deponovanja otpada ostaje otvoren, bez obzira na moguće

načine rješavanja. Drugim riječima, nije moguće ostvariti apsolutnu
sigurnost da se otpad ne raznese i prodre u odgovarajuće dijelove
prirode. Zato deponije moraju biti pod neprekidnom kontrolom i nakon
njhovog zatvaranja.
Drugi problem deponovanja otpada je ogromna površina zemljišta koje
treba pretvoriti u deponije. Najveća opasnost od zagađivanja, kako tla
tako i površinskih podzemnih otpadnih voda, je rasturanje otpada na
velike površine, polazeći od okoline stambenih zgrada do polja, šuma i
rijeka.
Uticaj deponija na životnu sredinu
Deponija otpada može se smatrati novim antropogenim elementom

životne okoline. Iz nje se pri ekološkom prilagođavanju emituju materije
koje se po sastavu i koncentraciji razlikuju od emisije materija u okolini.

Emisije su usmjerene prema okolini s obzirom da je sastav otpada
raznovrstan i da su koncentracije na deponiji veće nego u okolini.
Deponija nije samo novi elemenat životne okoline već je veoma
nepredvidljiva, sa termodinamičkog stanovišta uređen sastav, koji
postepeno postaje neuređena gomila. Proizvodi transformacije dospjeli u
životnu okolinu mogu uzrokovati neočekivane i nepovoljne promjene, što
potvrđuju i brojni primjeri. Ali, sve dok nema šteta, može se samo
govoriti o očekivanom opterećenju okoline. Pri formiranju deponije cilj je
da se njen uticaj svede na najmanju moguću mjeru, i da se, ako je
moguće, spriječe eventualne posljedice.
Uticaji otpada na životnu okolinu su višestruki. Otpad, sam po sebi,
predstavlja gubitak materije i energije. Mnoge materije koje zagađuju
vazduh oslobađaju se za vrijeme rukovanja otpadom. Komunalne
deponije emituju metan, kao nusproizvod pri razgradnji deponovanih
organskih materija. Emisije metana iz deponija mogu se smanjiti ukoliko
se izbjegava odlaganje organskih materija ili ako se proizvedeni metan
sakuplja i koristi.
Deponije, takođe, dovode, preko procjedne vode, do oticanja
zagađujućih materija u podzemne vode. Ovo zagađenje je vrlo postojano
zato što se većina podzemnih voda nadopunjava veoma sporo. Do
zagađenja podzemnih voda može doći i kroz okolno tlo koje je zagađeno
procjednom vodom iz deponija. Dodatni problem je da zagađenje tla nije
lokalnog karaktera, nego često dovodi do zagađenja okolnog tla i
podzemnih voda. Remedijacija degradiranog tla traje dugo i iziskuje
značajne finansijske resurse.
Obnavljanje vode i tla
Odlaganje opasnih materija posljednjih decenija je podrazumijevalo niz

različitih postupaka koji su prema svom kvalitetu, a prije svega sigurnosti
da spriječe zagađenje vode, vazduha i tla, bili veoma različiti. Često je
nepoznavanje ponašanja otpadnih materija tokom vremena i procesa
razgradnje tih materija, imalo za posljedicu zagađivanje životne okoline u
mnogo većim razmjerama nego što se to očekivalo. Naročito u
slučajevima visoko opasnih otpada u novije vrijeme se kostatuje da je
način odlaganja bio pogrešan, i zato se često pribjegava sanaciji takvih
deponija. Paralelno sa tim su nebriga i neznanje, takođe, uzroci stvaranja
deponija sa opasnim otpadom koje prijeti da zagadi, vodu, vazduh i tlo u
velikim razmjerama. Iz tih razloga se ponekad moraju preduzimati hitne
mjere za sprečavanje daljnjeg širenja zagađenja iz svih deponija, ili se čak

moraju zagađene sredine prečišćavati i obnavljati. Postupci i tehnologije
za obnavljanje i prečišćavanje se još nazivaju i remedijacione tehnologije,
a primjenjuju se kod obnavljanja podzemne vode i tla. Osnovni cilj im je
sprečavanje daljeg zagađenja i spašavanje svega što se spasiti mora i
može. Ove tehnologije su relativno nove i mogu se svrstati u nekoliko
grupa. Do sada je poznat ograničen broj ovakvih tehnologija u svijetu. U
tabeli 9.18. navedeni su tipovi nekih tehnologija obnavljanja zagađujućih
materija, zbog kojih se ove tehnologije koriste i za prečišćavanje i
obnavljanje sredina.
Tabela 9.18.Tipovi nekih tehnologija obnavljanja zagađujuće materije

zbog kojih se koriste i za prečišćavanje i obnavljanje sredine
Zagađujuće materije Sredina Mjesto

obrade
Tehnologija 1 2 3 4 5 6 7 8 9 1 1 12 13 14
0 1
Biološko + + + + + + + + + + + + +
obnavljanje
Hemijska + + + + + + + + + + + +
obrada
Tehnička + + + + + + + + + + + +
obrada
Ekstrakcija + + + + + + + +
isparenja
Ispiranje + + + + + + + + + + + +
zemljišta
Ostale + + + + + + + + + + + + +
metode
Zagađujuće materije:
1. halogene isparljive materije
2. nehalogene isparljive materije
3. polihlorirani bifenili
4. pesticidi
5. cijanidi
6. metali
7. radioaktivna materija
8. eksplozivi

Sredina:
9. površinske vode
10. podzemne vode
11. zemljište
12. muljevi i blato
Mjesto obrade:
13. na licu mesta
14. dalje od mjesta zagađenja
Biološko obnavljanje. Suština biološkog obnavljanja (bioremedijacije) je u

tome da se organske zagađujuće materije, koje se nalaze u vodi ili tlu,
obrađuju mikroorganizmima koji te organske materije metabolički ili ko-
metabolički razgrađuju. Kao produkti ovih procesa razgradnje nastaju
neke neorganske materije, jednostavnija organska jedinjenja netoksična
za okolinu, podložna daljoj biološkoj razgradnji i toplota. Bioremedijacija
je složen proces koji se odvija u ćelijama mikroorganizama koji resorbuju
neku zagađujuću materiju, pa u slučaju da posjeduju odgovarajuće
enzime, razlažu zagađujuću materiju u odgovarajuće metabolite.
Razlikuju se dva osnovna tipa bioremedijacije. Prvi je, pasivna
bioremedijacija koja se primjenjuje kada su prirodni uslovi pogodni za
odvijanje bioremedijacije bez ljudske intervencije, a drugi je tehnička
remedijacija koja se odvija dodavanjem materija koje stimulišu
mikroorganizme.
Hemijska obrada. Hemijsko obnavljanje se najčešće odnosi na
detoksikaciju tla od organskih jedinjenja koja su otporna na biološku
razgradnju ili ekstrakciju neorganskih materija, kao što su neki teški
metali i radioaktivni elementi. Među organskim jedinjenjima se na prvom
mjestu nalaze polihlorirani bifenili i ugljikovodici, dioksini i herbicidi, dok
se među neorganskim zagađujućim materijama ističe olovo i radioaktivni
elementi. Suština svih ovih hemijskih obrada se svodi na efikasnost
korištenog reagensa i mogućnost da se on ponovo koristi.
Termička obrada. Termičko obnavljanje tla ili vode pruža širok spektar
načina da se ovom metodom odstrane zagađujuće materije. Kada se radi
o vodama, onda se ova metoda koristi samo u onim slučajevima kada se
u vodi nalaze rastvorene organske materije koje isparavaju na relativno
niskim temperaturama i koje se mogu kondenzovati nakon ekstrakcije iz

vode. U slučaju tla, mogućnosti su znatno šire. Kada je tlo porozno, kroz
isto se može upuhivati vreo vazduh koji će pokrenuti strujanje vazduha ka
površini na kojoj se skupljaju isparenja, kondenzuju ili uništavaju
sagorijevanjem. Ukoliko to nije moguće, koriste se grijači koji funkcionišu
kao radiofrekventni izvori, koji šire vibracije kroz zemljište. Usljed trenja i
otpora koje se suprotstavljaju vibracijama u zemljištu razvija se toplota,
nakon toga otpočinje strujanje vazduha i njegovo sakupljanje, kao i u
prethodnom slučaju. Međutim, ako je zagađujuća materija takve prirode
da nije isparljiva, kao što je to slučaj kod neorganskih zagađujućih
materija, pribjegava se metodama vitrifikacije, potpunijm ili djelimičnim
topljenjem zemljišta u posebnim postrojenjima, što ima za posljedicu
skoro potpunu imobilizaciju zagađujućih materija, ili u krajnjem slučaju,
djelimično imobilisane zagađujuće materije se znatno manje emituju iz
zagađenog, ali sada prerađenog, zemljišta u podzemne vode.
Ekstrakcija gasovitih i isparljivih supstanci koristi se već duže vremena,
naročito u sistemima sa komunalnim otpadom, gdje se tokom odlaganja
otpada projektuju i ugrađuju sistemi cijevi za sakupljanje i odvođenje
isparljivih i zapaljivih komponenti.
Ispiranje tla je metoda posebno namijenjena za obnavljanje tla
zagađenog supstancama koje se ne mogu ukloniti ni jednom do sada
opisanom metodom. Postoje dvije osnovne grupe ovih metoda: grupa za
ispiranje neorganskih zagađujućih supstanci i grupa za ispiranje organskih
teško isparljivih zagađujućih supstanci.
Ostale metode. U ostale metode spada niz fizičkih i hemijskih metoda
koje nisu tako mnogo rasprostranjene jer se koriste u specifičnim
slučajevima. Ove metode se zasnivaju na parcijalnoj oksidaciji organskih
zagađujućih supstanci u tlu i vodi, obradi ovih supstanci iz pomoć UV ili IR
zračenja koje ubrzava procese degradacije, katalitičkoj izmjeni
zagađujućih supstanci ekstrhovanih iz tla pomoću raznih reagenasa itd.
Sve ove metode spadaju u tzv. inovacione tehnologije za prečišćavanje
zemljišta i voda.
Opasan otpad
Opasan otpad je svaki otpad koji predstavlja određenu opasnost,

trenutno ili ubuduće, za ljudski, životinjski te biljni život, odnosno za
životnu okolinu, te se njime mora postupati uz specijalne mjere i oprez.
Opasan otpad posjeduje barem jednu od sljedećih osobina:

eksplozivnost, korozivnost, reaktivnost i toksičnost. U Bazelskoj
konvenciji opasan otpad definisan je na sljedeći način: „Opasan otpad je
opasna otpadna materija koja ima bar jednu zapaljivost, sklonost
spontanom sagorijevanju, sklonost oksidaciji, organski je peroksid,
akutnu otrovnost, infektivnost, sklonost koroziji, u kontaktu sa vodom
oslobađa otrovne gasove, sadrži toksične materije s odloženim hroničnim
djelovanjem (kao i toksične karakteristike), kao i ambalaža u kojoj je bio
ili jeste spakovan opasan otpad”.
Državne i međunarodne regulative sadrže nekoliko kategorija materija
koje imaju toksične, kancerogene, mutagene ili teratogene efekte na
ljude ili nepovoljan uticaj na životnu okolinu.
Brojna lista materija i materijala koji se mogu označiti kao opasan otpad
uključuje: utrošene halogene i nehalogene rastvarače, ostatke iz
elektrolitičkih uređaja, otpadne materije iz mnogih industrijskih procesa,
cijanidne rastvore, ostatke i nusproizvode iz destilacionih kolona,
katrane, pepeo, šljaku. Međutim, u ovu listu su uključeni i odbačeni,
neiskorišteni komercijalni hemijski proizvodi, kao npr. jedinjenja arsena,
cijanidi, mnogi pesticidi, te mnogi ugljikovodici, kao benzen, krezol, fenol,
toluen i dr.
Požarna opasnost. Kod osjetljivosti na požare u obzir se uzima tačka
zapaljivosti materije. Tačka zapaljivosti je najmanja temperatura na kojoj
je koncentracija pare u blizini tečnosti dovoljno visoka da formira
zapaljivu smješu koja će se zapaliti kada se nad površinu tečnosti nadnese
plamen. Ona pokazuje koliko lahko materija može da gori.
Zapaljive materije se nalaze među uobičajenim opasnim materijama.
Međutim, sposobnost materije da isparava, pali ili eksplodira zavisi od
tipa ili klase materije. Prevencija od požara i eksplozije zahtijeva
poznavanje zapaljivih karakteristika sagorljivih materija. Većina
sagorljivih materija sadrži ugljik i vodik. Takođe, u njima se često nalaze
kisik, azot, hlor i sumpor.
Zapaljive tečnosti se širom svijeta uobičajeno koriste u svakodnevnim
operacijama u industriji i trgovini. Ove tečnosti se koriste kao goriva,
rastvarači, za čišćenje, itd. Dok je korist zapaljivih tečnosti dobro poznata,
neke opasnosti nerazdvojive od njihovog skladištenja i rukovanja njima
moraju se prepoznati. Stepen opasnosti se određuje temperaturom
paljenja za tečnost, koncentracijom smješe vazduh - gorivo, i
dostupnošću izvora paljenja. Uz to mnoge zapaljive hemikalije reaguju
burno sa oksidirajućim jedinjenjima i mogu izazvati požar.
Zapaljive tečnosti su po prirodi isparljive, što znači da one naginju lahkom
isparavanju pod normalnim atmosferskim uslovima. Isparavanje raste

ako se tečnost nalazi u toplijim oblastima ili u blizini izvora toplote. Kako
tečnost isparava i miješa se sa okolnim vazduhom, stvaraju se uslovi pod
kojima se nastala para može zapaliti. Kada se paljenje pare desi, toplota
plamena doprinosi povećanom stvaranju zapaljivih para, i tako dalje
snabdijeva plamen gorivom.
Dakle, pare tečnosti su te koje će se, radije nego same tečnosti, zapaliti
kada se pomiješaju sa određenom količinom vazduha u prisustvu izvora
paljenja. Zapaljive i sagorive tečnosti isparavaju i formiraju zapaljivu
smješu sa vazduhom, kada su sudovi u kojima se nalaze otvoreni, kada
dolazi do isticanja ili kada se zagrijavaju. Isparljivost predstavlja
tendenciju ili sposobnost tečnosti da isparava. Napon (pritisak) pare je
mjera isparljivosti tečnosti. Zapaljive tečnosti se definišu kao tečnosti
koje imaju tačku zapaljivosti ispod 37,7 °C (benzin) i imaju napon pare
koja ne prelazi 276 kPa. Sagorljive tečnosti se definišu kao tečnosti koje
imaju tačku zapaljivosti na ili iznad 37,7 °C, kao što je kerozin. Brzina
kojom zapaljive tečnosti proizvode zapaljive pare zavisi od njihovog
napona pare.
Reaktivna sposobnost (reaktivnost). Reaktivna je ona materija koja je
sposobna da se u kontaktu sa drugim materijama, eventualno bez
dodatne spoljašnje energije (u mnogim slučajevima veoma burno)
transformiše. Visoko reaktivne hemikalije uključuju one koje su
nestabilne i osjetljive na brzo razlaganje kao i hemikalije koje, pod
specifičnim uslovima, mogu reagovati same ili sa drugim materijama na
buran i nekontrolisani način oslobađajući toplotu, svjetlost, gasove
(toksične) ili vodeći do eksplozije. Vazduh, svjetlo, toplota, mehanički
udar, voda i izvjesni katalizatori mogu uzrokovati razlaganje nekih visoko
reaktivnih hemikalija i inicirati eksplozivnu reakciju.
Piroforne materije pale se spontano kada su izložene kisiku i/ili vlazi u
vazduhu na ili ispod temperature od 50 °C. Fino raspoređeni metalni
prah, koji ne posjeduje zaštitni oksidni omotač, može se zapaliti. Stepen
reakcije zavisi od veličine čestica, njihove distribucije i površinske oblasti.
One se u zavisnosti o kojoj se supstanci radi, moraju čuvati ispod vode,
mineralnog ulja ili u inertnoj atmosferi.
Eksplozivi su materije ili smjese materija koje na sobnoj temperaturi i
pritisku, kada se iniciraju toplotom, svjetlošću, frikcijom (trenjem),
udarom ili detonacijom prolaze kroz brze hemijske reakcije dajući veliku
zapreminu vrelih gasova. Reakcija obično uključuje razlaganje
materije(a), ali može biti uzrokovana i brzom polimerizacijom. Vatra je
običan pratilac eksplozije. Vodik i hlor, na primjer, reagovaće burno u
prisustvu svjetlosti. Acetilidi, azidi, organski nitrati, nitrojedinjenja i

peroksidi su osjetljivi na udare. Vodikov peroksid se burno razlaže u
prisustvu mnogih metala. Pikrinsku kiselinu i pikril hlorid uvijek treba
držati vlažne. Primjeri hemijskih klasa koje sadrže eksplozive uključuju
izvjesna aromatična i alifatična polinitro jedinjenja, nitroamine, organske
nitrate, perokside i azide, metalne soli nitrofenola, acetilide i azide teških
metala.
Materije reaktivne sa vodom. Kada reaktivna materija dođe u kontakt sa
vodom, može doći do jedne ili do više pojava kao što su: oslobađanje
toplote koja može dosvesti do paljenja same hemikalije ili do paljenja
zapaljivih materija koje se skladište u blizini, oslobađanje zapaljivog,
toksičnog ili jako oksidacionog gasa, oslobađanje dima metalnog oksida i
formiranje korozivne kiseline. Hemikalije koje sa vodom ili vlagom iz
vazduha proizvode navedene pojave ozanačavaju se kao hemikalije
reaktivne s vodom. Ove hemikalije predstavljaju požarnu opasnost zbog
toga što višak toplote često dovodi do samozapaljenja hemikalije ili
paljenja okoline sagorljive hemikalije. Uz to, kontakt sa kožom može
uzrokovati jake termalne ili alkalne opekotine.
Materije koje obrazuju perokside. Materije koje obrazuju perokside su
hemikalije koje reaguju sa vlagom iz vazduha ili nečistoćama stvarajući
perokside.Tendencija ovih materija da formiraju perokside značajno raste
isparavanjem ili destilacijom. Organski peroksidi su veoma nestabilne
materije ekstremno osjetljive na udar, iskru, toplotu, trenje i svjetlost.
Zagađenost ekstra peroksidima ili vodikovim peroksidom može se
detektovati miješanjem etra sa 10% vodenim rastvorom kalijevog iodida
- žuta boja nastala oksidacijom iodida u iod govori o prisustvu peroksida.
Male količine peroksida mogu se odvojiti iz zagađenog etra putem
destilacije sa litij aluminij hidridom koji će smanjiti perokside i ukloniti
vodu i alkohole iz etra.
Jaki oksidacioni agensi. Mnogi oksidacioni agensi su sposobni za
detonaciju ili eksplozivno razlaganje pod uslovima jake toplote ili jakih
udara. Burne reakcije mogu se javiti kada se jaki oksidacioni agensi
miješaju sa sagoivim materijama kao što su drvo i papir. Jaki oksidacioni
agensi, takođe, mogu burno reagovati sa većinom organskih jedinjenja,
metalima u prahu, sumporom, fosforom, borom, silicijem i ugljikom.
Osjetljivi na kiseline. Hemikalije osjetljive na kiseline, sa kiselinama
razvijaju toplotu, zapaljive, eksplozivne i/ili toksične gasove. Primjeri
uključuju alkalne metale, hidrokside, karbonate, karbide, arsen, cijanide,
sulfide i većinu metala.
Specijalna organska jedinjenja. Ove hemikalije su nestabilne i mogu se
razložiti spontano ili u kontaktu sa vazduhom, vodom ili drugim

hemikalijama. Primjeri uključuju diazonij jedinjenja, diazometan,
butadien, organske sulfate, reakcije polimerizacije i visoko nitrovana
jedinjenja.
Korozivne materije. Terminom korozivna materija ne označava se
specifična klasa hemikalija sa izvjesnim sličnim stukturalnim, hemijskim ili
reaktivnim karakteristikama, niti se njime označava grupa materija koja
ima običnu primjenu. Najčešča definicija korozivnih (kaustičnih) materija
je: „Materije koje, hemijskim djelovanjem mogu uzrokovati ozbiljna
oštećenja u kontaktu sa živim tkivom, ili koje u slučaju isticanja mogu
oštetiti ili razoriti materijale, drugu robu ili uzrokovati druge opasnosti”.
Hemikalije koje uzrokuju ozbiljne lokalne povrede živih tkiva zovu se
korozivne hemikalije. Kada djeluju na tjelesna tkiva korozivne materije
mogu uzrokovati: direktnu hemijsku reakciju, rastvaranje esencijalnih
ćelijskih komponenata, razlaganje proteina, remećenje ćelijskih
membrana, te, takođerr, uzrokovati primarne i sekundarne povrede.
Primarne povrede nastaju u tački kontakta sa malim ili nikakvim
sistemskim efektima. Sekundarne povrede udružuju lokalne i sistemske
efekte. Hlorovodik i sumporovodik mogu uzrokovati sekundarne
povrede.
Koncentracija korozivnih materija takođe, određuje težinu oštećenja
tkiva. Na primjer, slab rastvor acetatne kiseline može se ingestirati, a i
kontakt sa kožom može biti bez štetnih efekata. Međutim,
koncentrovana sirćetna kiselina je jako korozivna i može uzrokovati
ozbiljne opekotine tkiva.
Korozivne tečnosti su najvažnija kategorija korozivnih materija i one
učestvuju u najopštijim tipovima korozivnih povreda. Primarna mjesta
napada korozivnih tečnosti su koža i oči.
Korozivne čvrste materije su najmanje opasne među korozivnim
materijama. Efekat čvrstih korozivnih materija veoma zavisi od njihove
rastvorljivosti u respiratornoj vlazi i od vremena kontakta.
Korozivni gasovi predstavljaju ozbiljnu opasnost jer se lahko unose u
tijelo rastvaranjem u vlazi kože i inhalacijom. Gasoviti korozivi se obično
svrstavaju u grupe prema njihovoj rastvorljivosti i prema efektima na
respiratorni sistem. Neki od korozivnih gasova su amonijak, hlorvodonik,
fluorovodik i formaldehid.
Jake kiseline. Sve koncentrovane jake kiseline mogu napasti kožu i trajno
oštetiti oči. Kiseline obično trenutno uzrokuju iritaciju i bol. Dodatak vode
u kiselinu može uzrokovati da se sadržaj silovito izbaci. Generalno,
neorganske kiseline su opasnije od organskih. Međutim, organske
kiseline mogu uzrokovati dublje opekotine i produženi kontakt sa kožom.

Opekotine kiselinama su obično bolnije, mada manje destruktivne od
opekotina bazama. Jake kiseline su opasne i zbog toga što se mogu
kombinovati sa drugim hemikalijama pri skladištenju i uzrokovati vatru i
eksplozije. Uobičajene jake kiseline su hlorovodonična, azotna,
sumorvodonična i perhlorna kiselina.
Jake baze. Metalni hidroksidi, posebno hidroksidi alkalnih metala, su
ekstremno opasni za kožu i oči. U kontaktu sa vodom može doći do
razvijanja značajne toplote što može uzrokovati raspršivanje materije.
Opekotine alkalnim materijama su manje bolne od opekotina kiselinama,
ali su oštećenja jača. Oporavak od ozbiljnih opekotina bazama je veoma
težak.
Nemetalni halogenidi. Hloridi i bromidi fosfora, bora, aluminija i silicija su
uobičajeni izvori akcidenata. Ove hemikalije reaguju burno sa vodom i
ekstremno su opasne za oči.
Dehidratacioni agensi. Zbog njihovog afiniteta prema vodi, ova jedinjenja
uzrokuju jake opekotine očiju i kože. Burne reakcije i rasprskavanja mogu
se desiti kada se dodaju u vodu. Jaki dehidratacioni agensi su
koncentrovana sumporntna kiselina, natrijev hidroksid,kalcijev oksid i
glacijalna acetatna kiselina.
Halogeni. Halogeni su toksični i korozivni za kožu, sluzokožu i oči. Fluor je
izrazito reaktivan sa organskom materijom i može uzrokovati duboke
prodorne opekotine u kontaktu sa kožom. Hlor je manje reaktivan, ali je
ipak ekstremno opasan. Brom je uobičajeni izvor oštećenja očiju, naročito
u školskim laboratorijama.
Oksidacioni agensi. Osim što su korozivni za kožu, sluzokožu i oči,
oksidacioni agensi su požarno i eksplozivno opasni. Oksidacioni agensi
lahko otpuštaju kisik, povećavaju lahkoću zapaljivosti zapaljivih i sagorivih
materija i povećavaju intenzitet gorenja. Neka jedinjenja otpuštaju kisik
na sobnoj temperaturi, dok druga zahtijevaju primjenu toplote. Halogeni
se smatraju oksidacionim agensima jer pod određenim uslovima reaguju
isto kao i kisik.
Toksične materije. Otpad posjeduje toksične karakteristike ako ekstrakt
otpada dobijen odgovarajućom standardnom procedurom sadrži ma koju
od zagađujućih materija iz tabele 10.19. u koncentracijama većim ili
jednakim od vrijednosti datih u tabeli. Ako nema podataka o
koncentraciji, otpad koji sadrži ma koji od navedenih konstituenata
smatra se opasnim.
Trovanje (intoksikacija) je takvo bolesno (patološko) stanje koje nastaje
usljed dospijevanja otrova u organizam. Otrovima se nazivaju materije
koje pri dospijevanju u organizam različitim putevima u određenim,

malim količinama ili koncentracijama mogu za kraće ili duže vrijeme
hemijskim, fizičko-hemijskim ili fizičkim dejstvom izazvati narušavanja
njegovih životnih aktivnosti, koja pod određenim uslovima mogu preći u
bolesna stanja, trovanja. Oblici trovanja zavise od vremena izloženosti
toksičnoj materiji i apsorbovane količine otrova. U odnosu na pojavu
toksičnog dejstva i njegovo odvijanje mogu se razlikovati sljedeći oblici
trovanja:
Tabela 9.19. Koncentracije koje određuju toksičnu karakteristiku

(maksimum koncentracije konstituenata za toksičnu karakteristiku)
Zagađujuća materija Koncentracija (mg/dm3)
Arsen 5,0
Barij 100,0
Benzen 0,5
Kadmij 1,0
Ugljik tetrahlorid 0,05
Hlordan 0,03
Hlorbenzen 100,0
Hloroform 6,0
Hrom 5,0
o-krezol 200,0
m-krezol 200,0
p-krezol 200,0
Krezol 200,0
2,4 – D 10,0
1,4-Dihlorobenzen 7,5
1,2-Dihlorobenzen 0,5
1,1-Dinitroetilen 0,7
2,4- Dinitrotoulen 0,13
Endrin 0,02
Heptahlor 0,008
Heksahlobenzen 0,13
Heksahlorobutadien 0,5
Heksahloroetan 3,0
Olovo 5,0
Lindan 0,4
Živa 0,2
Metoksihlor 10,0
Metil etil keton 200,0
Nitrobenzen 2,0

Pentahlorofenol 100,0
Piridin 5,0
Selen 1,0
Srebro 5,0
Tetrahloroetilen 0,7
Toksafen 0,5
Trihloroetilen 0,5
2,4,6-Trihlorofenol 200,0
2,4,5-Trihlorofenol 2,0
2,4,5-TP (silvex) 0,2
Vinil hlorid 0,2
- akutno trovanje, nastaje pri jednokratnom unošenju doze
toksične materije dovoljne da toksično dejstvo dođe do izražaja i
karakteriše se razvojem trovanja od nekoliko minuta do
maksimalno jednog dana. Težina trovanja zavisi od količine
otrova dospjelog u organizam i u prosjeku je praćeno oštećenjem
jednog ili više životno važnih fizioloških procesa;
- subakutno trovanje, nastaje pri višestrukom unošenju doza
manjih od onih koja uzrokuju akutno trovanje. Kontinuirano
dospjele manje doze organizam nije u stanju da eliminiše,
odnosno razloži, odbrambeni organizam se iscrpljuje i dolazi do
razvoja tipičnog oblika trovanja;
- hronično trovanje, tačka napada i simptomi ovog trovanja
razlikuju se kako od simptoma akutnih tako i subakutnih
trovanja. Tako npr. akutno trovanje arsenom uzrokuje proliv
praćen grčevima u stomaku , dok u slučaju hroničnog trovanja
dolazi do oštećenja nervnog sistema. Za razvoj hroničnog
trovanja potrebni su mjeseci ili godine i zbog rijetke pojave
karakterističnih simptoma, prije pobuđuju sumnju na neku
klasičnu bolest nego na trovanje.
Pri hroničnom trovanju se toksično dejstvo ne manifestuje onako

neposredno kao kod subakutnog trovanja, ali se često završava s istim
posljedicama kao i trovanje nastalo jednokratnim unošenjem veće doze.
Mutageno djelovanje zagađujućih materija na organizme: promjene
organizma mogu se javiti kao modifikacije i mutacije. Modifikacije su
promjene izazvane faktorima životne okoline i one se ne ispoljavaju u
sljedećoj generaciji. Modifikacije obično imaju masovni adaptivni
karakter i važe za sve predstavnike date vrste podvrgnute novim
uslovima životne okoline. Kada svi faktori nestanu, nestaje i modifikacija
u toj ili sljedećoj generaciji.

Činioci životne okoline koji mogu dovesti do nasljednih promjena
izazivanjem mutacije gena, odgovornih za sve što se kod živih organizama
javlja kao urođeno i naslijeđeno, nazivaju se mutagenima.
Kancerogeno djelovanje zagađujućih supstanci na organizme: proces
nastanka malignih oboljenja naziva se kancerogeneza, a agensi koji ih
izazivaju jesu kancerogeni agensi. Oni se dijele u dvije osnovne klase:
endogene (neki hormoni, vitamin D2, holesterol, žučne kiseline) i
egzogene koje čine hemijske materije, fizički agensi (ionizujuća i
neionizujuća zračenja), biološki agensi (virusi, bakterije, paraziti) kao i
kombinacija navedenih kancerogena. Broj kancerogenih materija
relativno je velik, iako o konačnoj cifri nema preciznijih podataka. Vjeruje
se da se 500-1000 materija može svrstati u grupu potencijalnih
kancerogena za ljude.
Embritropno djelovanje: hemijske materije za vrijeme trudnoće mogu
izazvati različite poremećaje u razvoju ploda i oni se uslovno dijele na dva
tipa efekata: teratogene i embriotoksične. Pod teratogenim dejstvom
podrazumijevaju se anomalije u razvoju ploda, uzrokovane strukturnim,
finkcionalnim i biohemijskim promjenama u organizmu majke i ploda.
Teratogeno dejstvo pripisuje se velikom broju pesticida, nekim lijekovima
i antibioticima. Pod embriotoksičnim dejstvom hemijskih materija
podrazumijeva se intramaterična smrt ploda kao i sniženje težine i
dimenzija embriona pri normalnoj diferencijaciji tkiva. Među poznatim
embriotoksičnim materijama nalaze se jedinjenja kao što su: hloropren,
benzen, živa i njene soli.
Zaraznost (infektivnost): značajan dio otpada sadrži uzročnike ili
potencijalne uzročnike bolesti. Da bi došlo do određene zarazne bolesti
moraju biti ispunjeni određeni uslovi koji su poznati kao karike
Voglarikovog lanca. To su izvori zaraze, putevi prenošenja, ulazna vrata,
broj i virulentnost klica i prijemčivost organizma. Cilj uklanjanja zaraznih
otpada jeste da otpad koji sadrži patogene mikroorganizme dođe u
kontakt sa što je moguće manjim brojem osoba i da ne zagađuje životnu
okolinu.
Radioaktivnost: radioaktivne materije čine posebnu grupu opasnog
otpada. U današnje vrijeme ovaj problem predstavlja prioritet u ekologiji,
prije svega imajući u vidu njihovo štetno djelovanje na organizam
čovjeka. Danas postoje brojne djelatnosti u kojima dolazi do stvaranja
radioaktivnog otpada. To su, npr. eksploatacije rude urana, atomski
reaktori, nuklearne elektrane, proizvodnja i upotreba radioaktivnih
izotopa.

Ekotoksičnost: tokiskologija životne okoline i ekotokiskologija su termini
koji se koriste za opisivanje štetnih uticaja koje zagađujuće materije
mogu izazvati na žive organizme u životnoj okolini. Postoji tendencija da
se termin toksikologija životne okoline upotrebljava samo za proučavanje
neposrednih uticaja zagađujućih materija na čovjeka, a termin
ekotoksikologija za proučavanje uticaja na ekosisteme koji ne uključuju
čovjeka, ali treba naglasiti da je ovakva razlika kompletno pogrešno
postavljena.
Postojanost je trajno zadržavanje toksičnih materija u životnoj okolini. U
odnosu na ispoljavanje toksičnog dejstva u životnoj okolini, značajno je
da li materija ostaje u izvornom obliku ili podliježe procesima
degradacije. Njihov opstanak u životnoj okolini prvenstveno zavisi od
fizičko-hemijskih karakteristika date materije (rastvorljivost u vodi, masti,
napon pare, sposobnost stvaranja kompleksa) kao i od pH-vrijednosti,
sadržaja organskih materija, snabdjevenosti kisikom date okoline itd.
Razlaganje materija u životnoj okolini može se ostvariti hemijski,
fotohemijski i biološki. Hemijsko i fotohemijsko razlaganje je učestalije u
vodi i vazduhu, dok je biološko karakteristično za procese koji se odvijaju
u tlu i vodi.
U procesima degradacije koji se odvijaju u životnoj okolini obično kao
krajnji proizvodi nastaju neorganske materije. Međutim, u nekim
slučajevima može doći i do produkcije toksičnih jedinjenja.
Osim mikroorganizama, hemijske i toksikološke osobine mogu biti
promijenjene i pod uticajem drugih hemijskih materija koje se mogu
nalaziti u istoj sredini. Primjer za ovo je nastajanje hlornih derivata
organskih jedinjenja u vodi koja sadrži mikrokoličine organskih
zagađujućih materija i koja se podvrgava hlorisanju, ili transformacija
nitrita i sekundarnih odnosno tercijarnih amina u karcinogena nitrozo
jedinjenja u kiseloj sredini.
Mobilnost zagađujućih materija odnosi se na njihovu pokretljivost i
prenos među sferama. Što je mobilnost veća, to je veća i mogućnost
rasprostiranja zagađujuće materije i njenog dospijevanja u živi
organizam. Na osnovu perzistencije i mobilnosti može se zaključiti o
dijelu koncentracije zagađujuće materije koja će ostati u aktivnom obliku
u životnoj okolini.
Biokoncentracija (bioakumulacija) je osobina nekih suhozemnih i vodenih
organizama da u svom organizmu nagomilaju različite u tom smislu i
toksične materije i to u većoj koncentraciji od one u kojoj se zagađujuće
materije nalaze u životnoj okolini.

U pogledu biokoncentracije posebno su značajne fizičko-hemijske
osobine zagađujućih materija. Drugi važan parametar jeste biološki
afinitet materije. Najveći broj toksičnih materija pri dospijevanju u živi
organizam stupa u interakciju sa njegovim makromolekulama i nastale
veze ispoljavaju uticaj na mjeru i mjesto biokoncentracije. Na osnovu
ovoga materije koje se mogu biokoncentrisati mogu se podijeliti u dvije
grupe. Jedna obuhvata teške metale (živa, olovo) koje se vezuju sa
sufihidrilne veze, čime inhibiraju aktivnost enzima, reakcije bjelančevina,
oštećuju ćelije i remete prirodne metaboličke procese. Drugoj grupi
pripadaju organohlorna jedinjenja, koja se usljed njihove rastvorljivosti u
lipidima koncentrišu u masnim tkivima. Biokoncentracija je naročito
značajna pri ekspoziciji preko lanaca ishrane.
Upravljanje opasnim otpadom
Vlada obezbjeđuje sprovođenje mjera postupanja sa opasnim otpadom

donošenjem akcionog plana upravljanja opasnim otpadom u skladu sa
nacionalnom strategijom koja predstavlja bazni dokument koji
obezbjeđuje uslove za racionalno i održivo upravljanje otpadom. Opasan
otpad ima prioritet u pogledu tretmana u odnosu na tretman dugog
otpada i vrši se samo u postrojenjima koja imaju dozvolu za tretman
opasnog otpada u skladu sa zakonom. Prilikom sakupljanja, razvrstavanja,
skladištenja, transporta, ponovnog iskorišćenja i odlaganja, opasan otpad
se pakuje i obilježava na način koji obezbjeđuje minimalni uticaj na
zdravlje ljudi i životnu okolinu. Zabranjeno je miješanje različitih
kategorija opasnih otpada ili miješanje opasnog otpada sa neopasnim
otpadom, osim pod nadzorom kvalifikovanog lica i u postupku tretmana
opasnog otpada. Zabranjeno je odlaganje opasnog otpada bez
prethodnog tretmana koji značajno smanjuje opasne komponente i
njihova svojstva, masu i zapreminu. Zabranjeno je razblaživanje opasnog
otpada radi ispuštanja u okolinu.
Smanjivanje količine opasnog otpada može se u prvom redu postići
eliminacijom ili redukovanjem onih opasnih komponenti koje dospijevaju
u tok otpada. Da bi se ovo postiglo potrebno je izvršiti modifikaciju
uređaja ili tehnologije, procesa i procedura, reformulaciju i redizajniranje
proizvoda, zamjenu sirovine, izvršiti kontrolne popise i druge aktivnosti sa
ciljem smanjivanja zapremine ili toksičnosti opasnog otpada.

Smanjivanje količine opasnog otpada, a samim tim i sprečavanje
zagađivanja, znače ogromnu korist i za one koji se bave zbrinjavanjem
otpada i za stanovništvo. Što se stanovništva tiče, najveća dobit je
očuvanje zdravlja i okoline, dok oni koji se bave zbrinjavanjem otpada,
imajući u vidu cijenu rukovanja opasnim otpadom, njegovim
smanjivanjem ostvaruju materijalnu dobit.
Tretman opasnog otpada
Opasan otpad se prije njegovog odlaganja mora podvrći odgovarajućem

tretmanu sa ciljem smanjivanja štetnosti (toksičnosti) njegovih
konstituenata i redukovanja vjerovatnoće takvih kostituenata.
Tehnologije tretmana mogu se podijeliti u tri osnovne grupe:
- tehnologije koje razaraju otpad (biološki tretman, hemijski
tretman, spaljivanje) ili redukuju migraciju (taloženje,
amalgamacija, inkapsulacija, stabilizacija, vitrifikacija);
- tehnologije uklanjanja koje odvajaju konstituente za reciklažu
(ponovnu upotrebu) ili tretman (adsorpcija na aktivnom uglju,
destilacija, ekstrakcija, ionska izmjena);
- tehnologije koje tretiraju mješoviti opasan/radioaktivan otpad
(adsorpcija na aktivnom uglju, destilacija, ekstrakcija, ionska
izmjena, amalgamacija, inkapsulacija, vitrifikacija, spaljivanje).
Između tehnologija tretmana ne postoji striktna granica a neke

tehnologije mogu pripadati više nego jednoj od pomenutih grupa.
Biološki tretman može biti aerobni i anaerobni. Aerobni biološki tretman
je primjenjiv za otpadne vode koje sadrže biorazgradljive organske
materije i neke nemetalne neorganske materije uključujući sulfide i
cijanide. Anaerobna digestija je najpogodnija za tretman otpada sa
umjerenom ili visokom pH-vrijednošću, halogene ugljikovodike,
opterećene sa umjerenom ili malom količinom organske materije. Otpad
za anaerobni tretman treba biti u polučvrstom ili muljevitom obliku.
Hemijski tretman se može grubo podijeliti na hemijsku oksidaciju,
redukciju i neutralizaciju. Hemijska oksidacija koristi se za tretman otpada
koji sadrži organske materije. Takođe, koristi se i za neorganske materije,
npr. provođenje sulfidnog otpada u sulfatni. Isto tako se i razaranje
cijanida u otpadu obično izvodi oksidacijom. Hemijska oksidacija se može
primijeniti i za promjenu oksidacionog stanja metalnih jedinjenja u
valentno stanje u kojem je manje rastvorno, kao što je npr. prevođenje
arsena iz otpada u relativno nerastvorno petovalentno stanje. Hemijska

oksidacija je primjenjiva za rastvorene cijanide u vodenim rastvorima,
kao što su otpadne vode ili neorganski muljevi metaloprerađivačke
industrije.
Hemijska redukcija se koristi za redukciju šestovalentnog iona hroma ili
selenatnog iona (SeO42-) u manje rastvoran trovalentni jon hroma,
odnosno, elementarni selen. Takođerr, koristi se za tretman oksidirajućeg
otpada koji sadrži redukujuće organske i neorganske materije kao što su
kalcijev hipohlorit, vodikov peroksid (i drugi peroksidi) i azotna kiselina. S
obzirom na to da ova tehnologija zahtijeva da pH bude u kiseloj sredini,
ona nije primjenjiva za otpad koji sadrži značajne količine cijanida i
sulfida, s obzirom na to da takav otpad u kiseloj sredini može emitovati
otrovne gasove kao što su cijanovodik u sumporovodik. Šestovalentni
hrom je obično prisutan u otpadu metaloprerađivačke industrije,
industriji boja i koža.
Neutralizacija je jedan od najjednostavnijih i najmanje skupih hemijskih
metoda tretmana opasnih otpada koji sadrže kiseline i alkalije koje mogu
izazvati opekotine na tkivu čovjeka. Neutralizacija otpada podrazumijeva
vraćanje otpada na neutralnu vrijednost pH od 7.
Spaljivanje se primjenjuje za tretman otpada koji sadrži širok dijapazon
koncentracija organskih materija i niske koncentracije vode, metala i
drugih neorganskih materija.
Taloženje (precipitacija) je metoda pogodna za tretman otpadnih voda
koje sadrže rastvorne i druge metale u širokom opsegu koncentracija, kao
i druge neorganske materije kao što su fluoridi. Ove tehnologije
omogućavaju izdvajanje ovih metala i neorganskih materija iz rastvora u
obliku nerastvorenog čvrstog taloga. Čvrsta materija se zatim odvaja od
otpadne vode taloženjem, bistrenjem uz dotjerivanje ovog procesa
filtracijom.
Hemijska precipitacija primjenjiva je i za tretman mješovitog otpada, za
odvajanje radionuklida od drugih štetnih sastojaka otpadnih voda.
Posebni uslovi u pogledu pH, temperature i precipitujećeg arsena
omogućavaju selektivno udaljavanje dijela ili ukupne količine
radioaktivne komponente kao precipitata.
Amalgamacija: Izraz „amalgamacija” odnosi se na dva tipa postupaka koji
se mogu koristiti za tretman otpada u kojem ima žive. Tim postupcima se
živa ne tretira niti se smanjuje njena sposobnost izluživanja. Umjesto
toga, dolazi do pretvaranja živinih jedinjenja u oblike pogodnije za dalju
obradu. U oba slučaja formira se čvrsta legura žive i baznog metala, kao
što je cink. Tu leguru je moguće dalje preraditi u retorti. U postupku
vodene zamjene, bazni metal se dodaje rastvoru otpada koji sadrži

rastvorene soli žive. Bazni metal pri tome reaguje sa živinom soli i
formira elementarnu živu, koja se potom spaja u leguru sa viškom baznog
metala, stvarajući čvrsti amalgam. U navedenom postupku otpadna tečna
živa spaja se sa fino obrađenim cinkovim praškom. Ova masa se brzo
steže u čvrst amalgam. Taj postupak se rijetko koristi jer se može
primijeniti jedino na otpadne ostatke elementarne žive.
Stabilizacija: obnavljanje metala iz svih vrsta otpada nije praktična, jer na
nekim nivoima koncentracija metala (oko 1% ukupnih sastojaka metala)
takav postupak najčešče prestaje da bude efikasan. U tom slučaju
preostale metale radi sigurnog odlaganja treba, postupcima stabilizacije,
sakupljanja u kapsule ili vitrifikacije, sakupiti u matricu otpornu na
luženje.
Procesi stabilizacije podrazumijevaju miješanje otpada sa stabilizacionim
agensima, kao što su asfalti i drugi porozni materijal (kreč, prah iz žarišta
peći, cement i dr.) i voda. U mješavini dolazi do hemijske reakcije između
otpada i agensa-stabilizatora, pa masa postaje čvrsti materijal. Postojeće
čestice otpada na taj način se inkorporiraju u čvrstu matricu. Stabilizacija
je djelotvorna samo sa nerastvorljivim neorganskim jedinjenjima. Otpad
mora imati mali sadržaj ulja i masti, mali ukupni procenat organskih
hemikalija i mali procenat vode. Ova tehnologija se obično primjenjuje za
tretman suhih taloga, ostataka pepela poslije spaljivanja otpada i drugih
otpada koji sadrže metale u koncentracijama koje su premale da bi se
mogli obnoviti ili tretirati u retorti. Iako je stabilizacija uglavnom efikasna
u smanjenju sposobnosti metala da se luže, u nekim okolnostima mora se
o tome voditi računa. Otpadi sa arsenom i živom uglavnom se mogu
stabilizovati, ali tretirani materijal nije uvijek podoban da spriječi luženje
tih metala, posebno ako se odlažu na deponije nasipanjem sa niskim pH.
Inkapsulacija ili sakupljanje u kapsule: sakupljanje u kapsule opasnog
otpada u polimer-matricu koristi se uglavnom u industrijskim objektima u
kojima se stvaraju male količine opasnog otpada. Opasni otpad miješa se
sa organskom polimernom materijom (obično polietilenom) ili asfaltom.
Mješavina se ostavlja da se stvrdne u čvrsti blok. Inkapsulacija može
imobilisati opasne organske materije kao i metale, međutim, spaljivanje
je pogodnije za organske materije s obzirom na to da se organska
materija u potpunosti razara, dok se inkapsulacijom samo imobiliše.
Otpadi materijala koji se lahko razlažu na visokim temperaturama,
oksidansi, aromatični rastvarači i izvjesne organske materije nisu pogodni
za ovaj postupak, pošto takvi materijali i hemikalije mogu usporiti proces
homogenizovanja ili spriječiti djelotvorno učvršćivanje. Voda se mora
ukloniti prije pristupanju sakupljanju. Za razliku od stabilizacije, ovdje ne

dolazi ni do kakve hemijske reakcije između otpada i materijala koji se na
ovaj način tretira. Postoje dva načina inkapsulacije: mikroinkapsulacija -
sabijanje malih čestica otpada u polimeru ili asfaltu, i makroinkapsulacija
koja podrazumijeva obuhvatanje mase otpada debljim slojem polimera.
Vitrifikacija staklom (ostakljavanje) je postupak u kome se otpad rastvara
na visokim temperaturama u staklu ili matriksu nalik staklu (mješavina
kreča, pijeska, natrij karbonata, i drugih sastojaka koji se normalno
koriste u proizvodnji stakla). Mješavina otpada i sastojaka stakla se
ubacuje u peć u kojoj se proizvodi (topi) staklo. Materijal se obično
ubacuje blizu vrha peći, a zatim silazi do površine bazena sa rastopljenim
staklom koje se održava na temperaturama od 1.100 do 1.200 °C. Na tim
temperaturama organski sastojci otpada sagorijevaju, a neorganski se
razlažu u tečnom staklu. Potom se rastopljeno staklo izvlači iz podnožja
peći i rashlađuje u deblje komade ili blokove. Neorganski sastojci otpada
se fizički i hemijski inkorporiraju u staklenu matricu. U zavisnosti od
efektivnosti peći za staklo i tipa i koncentracije zaostalih organskih
sastojaka, može biti potrebno zagrijavanje da bi se ti sastojci u izduvnim
gasovima peći za vitrifikaciju spalili. Vitrifikacija troskom veoma je slična
vitrifikaciji staklom i znači dodavanje otpada istopljenoj troski, uz
korišćenje u osnovi istog tipa peći za proizvodnju stakla. Otpad prolazi
kroz hemijsku reakciju sa istopljenim sastojcima troske i formira
jedinjenja silicija. Rashlađivanje troske dovodi do stvaranje čvrste mase
sa složenim materijalima koji su otporni na luženje metala. Vitrifikacija je
pogodna za otpad koji sadrži toksične metale koji su relativno neisparljivi
na temperaturama na kojima se proces odvija. Proces nije primjenjiv za
isparljiva jedinjenja metala ili za otpad sa visokim sadržajem sastojaka
koji će interferirati sa vitrifikacionim procesom. Visok nivo hlorida i
drugih halogenih soli ne smije biti prisutan s obzirom na to da
intrerferiraju sa procesom stvaranja stakla i stvaraju korozione probleme.
Kućni opasan otpad
Mnogi otpadni materijal iz domaćinstva kao što su boje i lakovi, ljepila,

sredstva za čišćenje, ulja, baterije i pesticidi sadrže opasne materije.
Ostaci ovih proizvoda nazivaju se kućnim opasnim otpadom. Ovi
proizvodi, ako se pogrešno rukuje sa njima, mogu predstavljati opasnost
za zdravlje ljudi i okolinu. Neke vrste kućnog opasnog otpada mogu
uzrokovati oštećenja zdravlja sanitarnih radnika, zagaditi sistem za
tretman otpadnih voda ako se bace u slivnike ili toalete. Ovi otpadi

predstavljaju opasnost i za djecu i kućne ljubimce ako se nesmotreno
ostave u okolini kuća i stanova.
Među opasnim otpadom iz domaćinstva nalaze se i lijekovi kojima je
istekao rok trajanja, živine svjetiljke koje sadrže pare žive, termometri sa
živom, a sve je više i elektronskog otpada. Štampane ploče i toneri,
mobilni telefoni, ne bi trebalo da jednostavno dospiju u tok ostalog
otpada iz domaćinstva. Ono što se nikada ne smije uraditi sa kućnim
opasnim otpadom, sipati u slivnik, WC, nekontrolisano spaliti, baciti u
ostali otpad i ispustiti u vodu ili na tlo.
Postoji više načina da se opasan otpad iz domaćinstva učini manje
opasnim. Zauljene krpe, hartija ili stugotina mogu bit polazna materija
posebnog postupka kompostiranja koji za rezultat ima nastajanje biogasa
koji se može iskoristiti.
Opasan otpad hemijske industrije
U hemijskoj industriji nastaje opasni otpad. Neke karakteristične bazne

materije (sirovine) i poluproizvodi ukratko su niže navedeni.
Otpaci neorganskih kiselina
Veći dio tečnih otpada u hemijskoj industriji čine neorganske kiseline,

odnosno njihovi vodeni rastvori. Količinski posmatrano naročito su
značajni otpaci koji sadrže sumpornu kiselinu. Javlja se u razblaženom
stanju (2 do 20%) kao otpad različitih tehnoloških procesa i zaprljana je
neorganskim solima i organskim materijama.
Upravljanje otpadnim rastvorima i smješama sulfatne kiseline
podrazumijeva neutralizaciju, koncentrovanje i upotrebu kao otpadne
kiseline.
Neutralizacija: rastvori kiselina (nekoliko procentni) mogu se neutralisati
bazama koje se biraju polazeći od ekonomskih i ekoloških kriterija. Sa
stanovišta zaštite životne okoline neutralizacija se obavlja sa bazama koje
kao rezultat neutralizacije daju sulfate koji se mogu deponovat bez
opasnosti njihovog dospijevanja u podzemne vode ili se mogu korisno
upotrijebiti. Ove kriterijume ispunjavaju dvije baze: kalcijev hidroksid i
amonijev hidroksid. Neutralizacijom otpadne sumporne kiseline sa
kalcijevim hidroksidom nastaje kalciev sulfat koji se, kao slabo rastvoran
u vodi, može izdvojiti taloženjem. U slučaju neutralizacije amonijevim
hidroksidom, nastali amonijev sulfat može se odvojiti kristalizacijom i

cijeđenjem. Tako dobijeni kristalni amonijev sulfat može poslužiti kao
osnovna sirovina ili u specijalnim situacijama kao vještačko đubrivo.
Koncentrovanje: sumporna kiselina koja je samo razblažena i ne sadrži
nečistoće može se koncentrovati i vratiti u tehnološki proces.
Koncentrovanje se može izvesti na dva načina: uparavanjem ili
odvajanjem vode.
Upotreba otpadne kiseline: najčešća upotreba otpadne sumporne
kiseline je u proizvodnji vještačkog đubriva superfosfata. Važan uslov
upotrebe je da rastvor bude 75% i da ne sadrži nečistoće (fitotoksine)
koje su štetne po biljke. Ponovna upotreba sumporne kiseline donosi
uštedu sa stanovišta sirovina, ali je značajna i sa stanovišta zaštite životne
okoline.
Otpadni rastvori soli
U hemijskoj industriji nastaje značajna količina otpada koji sadrži

rastvornu so (NaCl, CaCl2, Na2SO4, itd.), najčešće kao rezultat završnih
tehnoloških operacija koje obuhvataju neutralizaciju, hidrolizu ...
Koncentracija soli u ovim rastvorima kreće se u granicama od 0,5 do 5%
težinskih. Zbog niske koncentracije i prisustva nečistoća malo je primjera
za njihovo iskorištavanje. Poznato je rješenje kada se u hemijskoj fabrici
širokog profila sav prikupljeni otpadni rastvor kuhinjske soli poslije
određenih postupaka prečišćavanja (detoksifikacija biohemijskom
oksidacijom, ionska izmjena, adsorpcija pomoću aktivnog uglja) koristi
kao sirovina u pogonu hloralkalne elektrolize. U otpadnim vodama
javljaju se soli amonijaka i amini i oni se biološkim tretmanom otpadnih
voda jednim dijelom biološki razgrađuju, a drugim dijelom pretvaraju u
dobro rastvorene nitrate. Koncentracija nitrata iznad 10 mg/kg može biti
štetna po zdravlje. Biološka identifikacija je efikasna samo ako je
koncentracija nitrata ispod 100 mg/kg.
Otpad nastao pri proizvodnji vještačkih đubriva
Prilikom proizvodnje superfosfata nastaje otpad koji sadrži kalcijev

fluorid. Kalcijev fluorid postaje otpad kada se ne može iskoristiti (npr.
proizvodnja fluorovodika, proizvodnja stakla).
Prilikom proizvodnje diamonij fosfata i superfosfata nastaje znatna
količina gipsa. Proizvodnja 1 tone P 2O5 praćena je nastajanjem 5 tona
CaSO4-.2H2O .Gips odvojen od sirove fosfatne kiseline pored ostalih
nečistoća sadrći 0,7-2 težinskih procenata fluora i od 0,5 do 1,6 težinskih

procenata P2O5. Zbog upotrebe gipsa u građevinarstvu, prije kalciniranja
moraju se ukloniti fluorid i fosforna kiselina. Ako nema mogućnosti
upotrebe gipsa u građevinskoj industriji javlja se potreba deponovanja
mulja. Mjesto deponovanja treba formirati tako da pod dejstvom
padavina fosforna kiselina, fluorid i kalcijev sulfat, ne dospiju u tlo,
odnosno u podzemne vode.
Čvrsti otpad farmaceutske industrije
U farmaceutskoj industriji nastali ostaci destilacije, ekstrakcije,

upotrijebljeni adsorbensi, drugi otpadi tehnoloških procesa spadaju u
grupu otpada koji se ne može deponovati. Zbog njihove otrovnosti pažnja
se mora obratiti već prilikom njihovog sakupljanja i privremenog
skladištenja. Ovaj otpad skoro isključivo se podvrgava spaljivanju. Zbog
toga je korisno da se otpad pakuje tako da se bez premještanja
mehaničkim putem može dopremiti do peći i u nju staviti.
Otpad farmaceutske industrije može sadržavati i biljne i životinjske
ostatke koji će se u zavisnosti od temperature okoline razlagati. Zbog
jakih neprijatnih mirisa i sprečavanja zaraza oni se skupljaju u zatvorenim
pakovanjima i tako dopremaju na mjesto spaljivanja.
Opasni otpad u poljoprivredi
Savremena poljoprivredna proizvodnja je nezamisliva bez primjene

agrohemikalija. Upotreba ovih hemikalija ne donosi samo korist već i
brigu zbog ugrožavanja životne okoline ako se nepravilno koriste. Dejstvo
na životnu okolinu može se znatno smanjiti primjenom savremenih
tehnologija, pravilnim i stručnim rukovanjem opasnim otpadom koji tom
prilikom nastaje.
Sredstva za zaštitu bilja (pesticidi) pa tako i veći dio otpada nastao od i u
vezi njih, su otrovna. Pesticidi su proizvodi tehničke čistoće i pored
aktivne materije mogu sadržati druge opasne nečistoće. Emulgatori,
ovlaživači i rastvarači dodati aktivnoj materiji mogu izmijeniti apsorpciju
materije. U mnogim slučajevima su i proizvodi razlaganja pesticida
toksični.
Neki pesticidi čije aktivne materije pripadaju hloratima nalaze se u grupi
eksplozivnih materija. Osim toga, organska jedinjenja, kao i preparati koji
sadrže sumpor, prilikom miješanja sa vazduhom, takođerr, mogu dati
eksplozivne smješe.

Prilikom rukovanja otpadom mora se praviti razlika između toksičnih
neorganskih i organskih pesticida koji sadrže toksične metale, odnosno
druga jedinjenja, sagorijevanje je pogodna metoda, dok se neorganska
jedinjenja na bazi arsena mogu samo deponovati na odgovarajući
bezbijedan način. Prema tome, kada je u pitanju otpad koji sadrži
sredstva za zaštitu bilja ne postoji univerzalni postupak. U zavisnosti od
hemijskog sastava postoji više metoda rukovanja ovim otpadom.
Pesticidi se mogu podijeliti na više načina. Pesticide prema ruskom
naučniku Meljnikovu čine:
- Akaricidi - sredstva za uništavanje grinja i paukova;
- Algicidi - sredstva za uništavanje algi i druge vodene
vegetacije;
- Fungicidi - sredstva za uništavanje različitih vrsta gljivica i
gljiva;
- Herbicidi - sredstva za uništavanje korova;
- Insekticidi - sredstva za uništavanje štetnih insekata;
- Korvicidi - sredstva za uništavanje štetnih ptica;
- Moluscidi - sredstva za uništavanje različitih mekušaca
uključujući i gastropode;
- Nematocidi - sredstva za uništavanje nematoda;
- Zoocidi - sredstva za uništavanje glodara. Supstance iz
ove grupe poznate su i kao rodenticidi.
Insekticidi: biolozi su do sada identifikovali preko 1.000.000 vrsta

insekata. No ovaj broj izgleda da nije konačan, te će se vjerovatno još
povećavati. Od ukupnog broja insekata, 70.000 vrsta napada na sve
oblike poljoprivrednih kultura u toku vegetacionog perioda, pri čemu oko
10.000 vrsta nanese ekonomsku štetu. Osim što u znatnoj mjeri smanjuju
količinu hrane za ljude, insekti se zajedno sa još nekim vrstama javljaju i
kao vektori zaraznih bolesti. Ljudi se protiv insekata bore na različite
načine.
Hemijski način borbe protiv insekata podrazumijeva primjenu jedinjenja
namijenjenih za uništavanje inskekata (insekticidi), odvraćanje
(repelenti), privlačenje (atraktanti) i sterilizaciju (hemosterilizatori).
Od velikog broja jedinjenja sa insekticidnim osobinama svakako su
najznačajnija organofosforna i karbonatna jedinjenja.
Organofosforna jedinjenja su često akutno otrovna za insekte i ljude.
Mogu oštetiti nervni sistem i čak uzrokovati smrt. Oni su efikasni čak i pri
niskim koncentracijama. Dihlorvos, demeton, paration i tiazin pripadaju
ovoj grupi.

Organohlorna jedinjenja jedinjenja imaju nižu akutnu toksičnost od
organofosfornih jedinjenja. Razlažu se polahko i zbog toga se akumuliraju
u životnoj okolini i organizmu. Aldrin, dieldrin, heptahlor i DDT pripadaju
ovoj grupi. Neke države su uvele ograničavanje upotrebe nekih
organohlornih jedinjenja i upotreba nekih od njih je potpuno zabranjena
zbog ozbiljnih negativnih efekata po zdravlje. U Evropi lista zabranjenih
peroksida uključuje kamfehlor, hlodridan, dieldrin, DDT, HCH (lindan),
heptahlor, heksahlorbenzen. Karbamati su otrovni za ljude i uzrokuju isti
tip simptoma kao organofosfati. Didiokarb i karbatil pripadaju ovoj grupi.
Herbicidi: pod herbicidima se podrazumijevaju različita hemijska
jedinjenja organskog i neorganskog porijekla namijenjena uništavanju
biljaka. U praktičnom smislu herbicidi podrazumijevaju samo ona
jedinjenja koja se koriste u borbi protiv korovskog bilja, mada oni mogu
djelovati i na sve druge vrste. Mora se znati kako, kada i na koji način i
pod kojim uslovima herbicid djeluje pošto njegovo dejstvo najčešće
nastupa u određenim fazama vegetacije svake biljne vrste, a u dobroj
mjeri zavisi od ekoloških uslova. Primjena herbicida je veoma složen
zadatak jer nepravilnom upotrebom oni mogu nanijeti ozbiljne štete
gajenim biljkama, čak veće od onih koje bi nanio sam korov.
Po hemijskom sastavu herbicidi mogu biti organskog ili neorganskog
porijekla. Neorganskog porijekla su sumporna kiselina, natrijev hlorat,
kalcijev cijanamid, amonijev sulfat i njihova primjena predstavlja istoriju.
Danas su od značaja samo oni organskog porijekla.
Posljedice dejstva pesticida
Uticaj pesticida na biocenoze je veoma složen i raznovrstan. Posljedice

djelovanja pesticida zavise od karaktera ili dijela ili cijelog ekosistema, a
takođerr i od fizičkih osobina upotrijebljenih preparata. Stepen
negativnog uticaja pesticida definisan je i značajem datog ekosistema za
čovjeka.
Sistemska primjena pesticida predstavlja neposredno dejstvo na
biocenozu i vodi do djelimičnog uništavanja korisnih insekata-oprašivača,
mrava, negativno djeluje na ribe, beskičmenjake i ptice, a efekti dejstva
zapažaju se i na životinjama i kod čovjeka. S druge strane, smanjivanje ili
prestanak upotrebe pesticida može dovesti do naglog razmnožavanja
onih štetočina koje su se duže vrijeme nalazile pod njihovim dejstvom, ali
su uspjele da prežive.
Većina pesticida koji se danas primjenjuju je štetna za mnoge žive
organizme, kao i za čovjeka. Stabilni pesticidi, među njima i organohlorni,

posjeduju izrazitu sposobnost koncentrovanja i ispoljavaju aktivno
biološko dejstvo na toplokrvne životinje.
Neposredno dejstvo pesticida na ljude može se razmatrati kao trovanje
radnika angažovanih na primjeni pesticida, kao i onih koji u kontaktu sa
pesticidima dolaze zbog nepažnje i nedovoljne obaviještenosti o njihovim
osobinama. Prema konvenciji iz Štokholma potpisanoj 2001. godine,
zabranjena je proizvodnja i upotreba postojanjih organskih zagađujućih
supstanci (Persistent Organic Pollutants – POPs) kao i 12 hemikalija koje
čine: aldrin, dieldrin, endrin, hlordan, DDT, PHB, toksafen, heptahlor,
heksahlorbenzen, mireks, dioksini i furani.
Zbrinjavanje opasnog otpada u poljoprivredi
Od metoda za zbrinjavanje opasnog poljoprivrednog otpada najznačajnije

su: sagorijevanje (termička metoda), hemijske i fizičkohemijske metode.
-Sagorijevanje-
Ova metoda se najčešće primjenjuje da bi se otpad učinio neškodljivim. U

zavisnosti od hemijskog sastava aktivne materije, kao proizvodi
sagorijevanja mogu nastati cijanidi i fozgen, zbog čega se velika pažnja
mora posvetiti njihovom prečišćavanju pomoću uređaja koji se
nadovezuju na postrojenja za spaljivanje otpada. Prilikom sagorijevanja
ove vrste otpada neophodno je sprovoditi analize dimnih gasova i šljake u
kojim se ne mogu nalaziti otrovne materije.
Hemijske metode
Hidroliza: organski estri fosforne kiseline i fenil karbonatni pesticidi mogu

se podvrći kiseloj ili baznoj hidrolizi vodeći računa da prilikom razlaganja
nastanu manje toksična jedinjenja. Stepen razgradnje zavisi od vrste
jedinjenja, vremena odvijanja reakcije, pH i temperature. Hidroliza zavisi i
od rastvorljivosti pesticida, te se povećava u prisustvu materija koje
pomažu rastvaranje u vodi. Tako se brzina hidrolize parationa
utrostručava dodavanjem 25% etanola. Brzinu reakcije takođerr,
povećavaju deterdženti, emulgatori i viša temperatura.
Mokra oksidacija: oni otpaci pesticida koji se nalaze u obliku vodenog
rastvora, emulzije ili suspenzije mogu se tzv. zimpro procesom,
razvijenim pedesetih godina 20. vijeka, oksidovati pomoću vazdušnog
kisika. Tom prilikom temperatura se nalazi u granicama od 60 do 330 °C,
a pritisak je od 30 do 70 bara. Zadržavanje rastvora u oksidacionom polju

je 30 do 60 minuta. Ova metoda se može primijeniti za hlorirane
ugljikovodike, aminohlortriazine, estre fosforne kiseline, karbomate.
Potpuno hlorovanje: kod hloriranih ugljikovodika pažnju zaslužuje
metoda koju je razvila firma Farbwerk Hoechst A.G. Prema ovoj metodi
otpad se hloruje na pritisku od 50 do 150 bara i temperaturi između 30 i
80 °C ili na temperaturi od 580 do 630 °C na atmosferskom pritisku.
Fizičko-hemijske metode: metode adsporpcije ili ionske izmjene mogu se
primijeniti za prečišćavanje vode zagađenih pesticidima. Tako se, npr.
aktivni ugalj može upotrijebiti za uklanjanje dieldrina ili toksafena iz
vodenog rastvora.
Upravljanje opasnim otpadom u zdravstvenim ustanovama
Zdravstvene ustanove kao proizvođači opasnog otpada dužne su da

zbrinu otpad na ekološki prihvatljiv način.
Složenost i opasnost otpada koji nastaje u zdravstvenim ustanovama
zahtijeva složeno upravljanje otpadom, kako unutar zdravstvene
ustanove, tako i van nje. Tokom razvoja savremenih sveobuhvatnih
sistema za upravljanje otpadom razvijen je i sveobuhvatni sistem
upravljanja otpadom u zdravstvenim ustanovama, a zasniva se na
sljedećim prioritetima:
- nadgledanje toka otpada;
- izbjegavanje nastanka otpada tj. smanjenje potencijalnog otpada;
- posebno skupljanje raznih vrsta otpada;
- valorizacija otpada, uključujući energetsko iskorištavanje;
- kontrolisana obrada otpada;
- deponovanje obrađenih i iskorištenih ostataka.
U tom smislu nužno je sve količine infektivnog i ostalog otpada uvesti u

strogi nadzor i evidenciju od mjesta nastanka do konačne dispozicije.
Sprovođenjem cjelovitog sistema upravljanja otpadom u zdravstvenim
ustanovama moguće je velike količine otpada (neopasni tehnološki otpad
sličan komunalnom i opasni otpad) zbrinuti u okviru cjelovitog sistema
upravljanja ukupnim otpadom. U svakoj zdravstvenoj ustanovi treba da
postoji organizovano i kontrolisano djelovanje u pogledu izbjegavanja
nastanka, smanjivanja količina i opasnih osobina otpada, te posebnog
skupljanja otpada.
Mogućnost zbrinjavanja otpada

Zbrinjavanje otpada iz zdravstvene djelatnosti predstavlja složen sistem i
njegovo ostvarivanje zavisi od niza faktora u smislu njegovog
razvrstavanja na mjestu nastanka, sakupljanja, prevoza, skladištenja i
obrađivanja, kao i od saradnje svih zainteresovanih strana.
Shema mogućnosti konačnog zbrinjavanja opasnog otpada iz
zdravstvenih ustanova mogla bi biti sljedeća:
- Patološki otpad:
Predtretman, zatim odlaganje na deponiju komunalnog otpada.
Otpad bez predtretmana zahtijeva spaljivanje.
- Infektivni otpad:
Predtretman, pa odlaganje na deponiju komunalnog otpada.
- Oštri predmeti:
Predtretman, pa reciklaža.
- Farmaceutski otpad:
Predtretman, pa odlaganje na deponiju komunalnog otpada.
Hemijski otpad zdravstvenih ustanova zahtijeva fizičko-hemijsku obradu.

Aerosoli i posude pod pritiskom odlažu se na deponije komunalnog
otpada, dok za radioaktivni otpad važe posebni propisi.
Sumarni pregled prednosti i nedostataka zbrinjavanja opasnog
medicinskog otpada date su u tabeli 10.20.
Tabela 9.20. Pregled prednosti i nedostataka zbrinjavanja opasnog

medicinskog otpada
Tehnologij Spaljivanje Dezinfekcija Mikrotalasna Hemijska
e parom dezinfekcija dezinfekcija
Prednosti Drastična Određena Redukcija Redukcija
redukcija mase i redukcija zapremine zapremine
zapremine zapremine Neprepoznatljiv Neprepoznatljivo
Neprepoznatljiv Niska investicija o porijeklo porijeklo poslije
o porijeklo Jednostavno poslije tretmana tretmana
poslije tretmana rukovanje Nema otpadnih Brzi postupak
Prihvatljivo za Jednostavni voda Deodorisanje
sve vrste otpada biološki testovi otpada
Iskorišćavanje
otpadne toplote

Nema otpadnih
voda
Nedostaci Otpor javnosti Nepromijenjen Visoke investicije Nije za sve vrste
Visoke investicije sastav otpada Nije za sve vrste otpada
Određene Nepromijenjena otpada Nepromijenjena
emisije kroz masa otpada Potencijalno masa otpada
dimne gasove Nije za sve vrste zagađivanje Visoki troškovi za
Troškovi otpada uređaja za hemikalije
održavanja viši Efikasnost nije usitnjavanje
U budućnosti 100% Emisija u vazduh
stroži propisi o Emisija u
emisijama vazduh i
otpadne vode
Cjelokupan proces upravljanja medicinskim otpadom treba da bude

ekonomski opravdan i ekološki prihvatljiv, uz sagledavanje i poštovanje
lokalnih uslova. Uprkos velikoj početnoj investiciji i potrebnom vremenu
za izgradnju postrojenja od 2-3 godine, prednosti postupaka spaljivanja
uključuju:
- najmanja ukupna cijena u odnosu na druge opcije, kao što su
izvoz (cijena izvoza otpada u EU je bar dvostruko veća od cijene
tretmana u postrojenju) i skladištenja otpada;
- savremena postrojenja pružaju mogućnost energetske
valorizacije otpada, profitabilna su i finansijski nezavisna;
- postrojenje je moguće graditi modularno u više faza u skladu sa
potrebama i finansijskim mogućnostima;
- velika zainteresovanost međunarodnih finansijskih institucija za
finansiranje izgradnje postrojenja.
Opcioni tretmani koji postoje za medicinski otpad su:

- hemijska dezinfekcija (preporučuje se za tretman infektivnih
fizioloških tečnosti);
- termički tretman (preporučuje se za sterilizaciju visoko
infektivnog otpada, kao što su mikrobiološke kuilture i oštri
predmeti);
- mikrotalasno zračenje (tretman infektivnog otpada);
- inkapsulacija (oštri predmeti, lijekovi);
- inertizacija (lijekovi, rezidualni pepeo nakon spaljivanja).
Jedna od mogućih opcija je tretman u postojećim komunalnim i

industrijskim postrojenjima (na primjer, cementna industrija, industrija
čelika i dr.) Visokotemperaturno spaljivanje hemijskog i farmaceutskog
otpada u rotacionim cementnim pećima je uobičajena praksa u mnogim
razvijenim zemljama i na zahtijeva veća dodatna ulaganja.
Praktično sav medicinski otpad, izuzev radioaktivnog otpada, boca pod
pritiskom i otpada sa visokim sadržajem teških metala, može se efikasno
spaljivati u cementnim pećima, kao alternativa do izgradnje posebno
dizajniranog postrojenja za tretman medicinskog otpada. Istovremeno se
mora naglasiti da su osnovni nedostaci ovakvok postupka visoki
operativni troškovi zbog velikog utroška energije, kao i visoki troškovi
održavanja. Neophodna je i ugradnja sistema za prečišćavanje gasova i
tretman pepela.
Generalni pregled metoda tretmana i odlaganja opasnih kategorija
medicinskog otpada, u skladu sa preporukama Svjetske zdravstvene
organizacije, dat je u tabeli 10.21.
Tabela. 9.21. Pregled metoda obrade i odlaganja pogodnih za različite

kategorije opasnog medicinskog otpada
Tehnologija/ Infektivn Anatomsk Oštri Farmaceutsk Citotoksični Hemijski Radioaktivni

metod i otpad i otpad predme i otpad otpad otpad otpad
ti
Rotirajuće Da Da Da Da Da Da Niskoinfektivn
cementne peći i
za sušenje otpad
Pirolitička Da Da Da Male Ne Male Niskoinfektivn
postrojenja količine količine i
za sušenje otpad
Jednokomorn Da Da Da Ne Ne Ne Niskoefektivni
a postrojenja otpad
za spaljivanje
Hemijska Da Ne Da Ne Ne Ne Ne
dezinfekcija
Vlažan Da Ne Da Ne Ne Ne Ne
termalni
tretman

Mikrotalasno Da Ne Da Ne Ne Ne Ne
zračenje
Inkapsulacija Ne Ne Da Da Male Male Ne
količine količine
Sigurno Da Da Da Male Ne Male Ne
sahranjivanje količine količine
u bolničkim
premisima
Sanitarne Da Ne Ne Male Ne Ne Ne
deponije količine
Ispuštanje u Ne Ne Ne Male Ne Ne Ne
kanalizaciju količine
Inertizacija Ne Ne Ne Da Da Ne Ne
Ostale metode / / / Vraćanje Vraćanje Vraćanje Raspadanje
lijekovima sa lijekova neupotr. skladištenjem
isteklim sa isteklim hemikalija
rokom rokom snabdjevač
trajanja trajanja u
snabdjevaču snabdjevač
u
Zdravstveni rizici elektronskog otpada i njegovo zbrinjavanje
Zdravstveni rizici uzrokovani opasnim materijama u elektronskom otpadu

su jedan od najbitnijih razloga za brigu o kvalitetnom zbrinjavanju takvog
materijala. U elektronskim i električnim uređajima može se pronaći
mnoštvo vrlo toksičnih materija, na primjer, arsen, brom, kadmij,
hlorfluorougljici i hidrohlorfluorugljici, olovo, živa i drugi.
Hlorfluorougljici (HFU) i hidrohlorfluorugljici (HHFU) su jedinjenja koja se
koriste u proizvodnji rashladnih uređaja i izolacije. Obje vrste jedinjenja
spadaju u tzv. „gasove staklene bašte” koji ispuštanjem u atmosferu
uzrokuju promjenu klime, ali i oštećenja ozonskog omotača.
Fluorescentna rasvjeta sadrži potencijalno štetne materije kao što su,
npr. visoko toksični teški metali, naročito živa, kadmij i olovo.
Dospijevanjem u organizam ove materije mogu oštetiti jetru, bubrege i
mozak. Živa je, takođerr, i neurotoksična te se može akumulirati u lancu
ishrane. Sadržaj žive u fluorescentnim lampama je zabrinjavajući.
Olovo se nalazi u monitorima (1,5 do 4,0 kg po monitoru) i štampanim
pločama, kadmij se može naći u raznim čipovima, a takođe je i
stabilizator za plastiku, a procjenjuje se da se 22% svjetske potrošnje žive
koristi u elektronskoj opremi. Koristi se u termostatima, senzorima,
relejima, mobilnim uređajima, baterijama i LCD ekranima. Šestovalentni
hrom koristi se u zaštiti od korozije i kao ukras ili učvršćivač metalnih
kućišta. Lahko se apsorbuje u ćelijama i može uzrokovati oštećenja DNK.
Plastike u prosječnom računaru ima oko 7 kg. Najviše korišćeni oblik
plastike je PVC. Prilikom sagorijevanja može stvarati dioksin. Bromovani
inhibitori gorenja koriste se u plastičnim kućištima radi sprečavanja
zapaljivosti.
Barij, mekani srebrno-bijeli metal se koristi u CRT monitorima da bi
zaštitio korisnike od zračenja. Studije su pokazale da kratka izloženost
bariju uzrokuje oticanje mozga, slabljenje mišića, oštećenje srca, jetre i
slezine. Berilij je vrlo lahak metal, tvrd, dobar provodnik i nemagnetičan.
Zbog ovih osobina koristi se u matičnim pločama. Nedavno je klasifikovan
kao kancerogen jer uzrokuje rak pluća.
Toneri - glavni sastojak crnog tonera je pigment. Udisanje je primarni
način izlaganja, što može dovesti do iritacije disajnih puteva. Klasifikovan
je kao kancerogen.
Fosfor se koristi kao premaz na CRT monitorima. Utiče na rezoluciju i na
svjetlost slike. Vrlo je otrovan, te poslije dolaska u kontakt s njim treba
hitno potražiti pomoć ljekara.
Upravljanje električnim i elektronskim otpadom
Trenutno, većina e-otpada završava na deponijama ili u postrojenjima za

spaljivanje. Postoji inicijativa da se pređe sa postrojenja za spaljivanje na
recikliranje, no recikliranje često predstavlja nešto sasvim drugo –
rastavljanje, drobljenje, paljenje, izvoz i slično. To je u većini slučajeva
nekontrolisano i stvara dodatnu opasnost.
Deponije - prema EPA-i, u SAD je 1997. godine više od 3,2 miliona tona e-
otpada završilo na deponijama. Ovom načinu rješavanja otpada najčešće
se okreću domaćinstva i mala preduzeća. Oko 70% teških metala
(uključujući živu i kadmij), koji se mogu pronaći na deponijama, potiču od
elektronske opreme.
Postrojenja za spaljivanje - problem postrojenja za spaljivanje je u tome
što su ona najveći izvori dioksina, a bakar, koji je vrlo čest u e-otpadu, je
katalizator u formiranju dioksina.
Ponovna upotreba kao jedan od poželjnih načina upravljanja otpadom
odnosi se na samo oko 3% od svih zastarjelih računara.
Izvoz - postoje tri glavna razloga zašto je izvoz otpada u azijske zemlje u
stalnom porastu:
- niska cijena rada ($1,50 po danu u Kini);
- zakoni o životnoj okolini i radu nisu dobro definisani u azijskim
zemljama;
- u SAD-u je izvoz dozvoljen.

Uloga i značaj reciklaže
Brzi razvoj tehnologija reciklaže zasnovan je na ekološkoj i ekonomskoj

opravdanosti ovog načina zbrinjavanja otpada, podstičući na taj način i
razvoj tehnologija reciklaže. Tome je doprinijelo i saznanje o konačnim
zalihama neobnovljivih sirovina i potrebi njihove racionalne potrošnje.
Zato bogate i razvijene zemlje svijeta prednjače u razvoju i primjeni
reciklaže. Zbog svoje neumjerene potrošnje one su prve uočile problem
zbrinjavanja prekomjernog otpada i opasnosti koje on donosi. Naime,
proizvodi iz doba masovne potrošnje (kada je važilo geslo „proizvedi-
upotrijebi-odbaci”) nisu bili pogodni za reciklažu, tačnije reciklaža je
nerijetko bila skupa, a reciklati slabog kvaliteta, što je usporavalo početak
primjene reciklaže. Ograničenja možda najbolje opisuju uspostavljeno
načelo: „Reciklirati koliko je to tehnološki moguće, ekološki potrebno i
ekonomski razumno«.
Iskustva u preradi elektronskog otpada
Gruba je procjena da u e-otpadu ima oko 10% funkcionalno ispravnih

dijelova, 5% je moguće obnoviti i ponovno upotrijebiti, a ostalih 85%
mora se rastaviti i razvrstati, te materijalno iskoristiti. Smatra se da nije
opravdano dalje korištenje ispravnih dijelova i sklopova odbačenih
uređaja koji su stariji od tri godine.
Reciklaža velikih uređaja je olakšana zbog manje raznovrsnosti materijala
i lakšeg izdvajanja (stepen iskorištenosti je i do 85%). Kod malih uređaja
(televizori, radio prijemnici, Hi-Fi uređaji, video i slično) preradu
otežavaju velika raznvrsnost materijala, način izvođenja i proizvođača.
Kao primjer praktične realizacije reciklaže e-tpada može poslužiti iskustvo
poznate firme Simens, koja već godinama usavršava i primjenjuje
reciklažu svojih proizvoda. Simens nudi svim kupcima preuzimanje
dotrajalih uređaja i aparata. Kod preuzetih uređaja prvo se provjerava
mogućnost ponovnog korištenja. Na taj način se jedan dio uređaja poslije
obnavljanja (regeneracije) vraća u daljnju upotrebu. Kod većine uređaja
to nije izvodljivo i oni se prepuštaju reciklažnom centru u kojem se
izdvajaju djelimično dotrajali i ispravni dijelovi koji se prodaju za daljnju
upotrebu. Preostali potpuno dotrajali uređaji i dijelovi se u Simensovim
pogonima rastavljaju i recikliraju. Prva faza je ručno rasklapanje i
razvrstavanje u 8 grupa i 30 podgrupa (metali, čisti termoplasti, miješana
plastika, elektronski sitni otpad, kablovi i provodnici, kondenzatori,

monitori, ambalaža, opasni otpad itd.). Dalju preradu pojedinih grupa
preuzimaju specijalizovani pogoni za reciklažu. Najveći udio u otpadu
pripada metalima (40 do 70%). Kablovi i vodovi se, bez spaljivanja
razdvajaju na metal i plastiku. Elektronski sitni otpad, koji učestvuje u
ukupnoj masi uređaja od 15 do 30% sadrži u prosjeku 30% metala i 70%
plastike. Prerada ove vrste otpada obavlja se automatizovanim
postupkom mehaničkog usitnjavanja, a zatim razdvajanja pojedinih vrsta
materijala (magnetski, elektrostatički, indukcijski, vazdušnom strujom,
prosijavanjem, ispiranjem itd.).
U nekoliko posljednjih godina sve je jači pritisak na proizvođače da
povećaju reciklabilnost svojih proizvoda odgovarajućim izborom
materijala, konstrukcijom i tehnologijom izrade.
Postavke reciklaže
Problemi koji se javljaju u preradi e-otpada proizilaze iz raspršenosti

proizvoda na tržištu (otežano prikupljanje), raznovrsnosti tipova i
proizvođača istovrsnih proizvoda, te nepogodnosti proizvoda za
recikliranje. Uredbe i preporuke o zbrinjavanju e-otpada postoje u nizu
razvijenih zemalja. Sprovođenje i primjena propisa preuzela su udruženja
koje povezuju proizvođače, trgovce i prerađivače otpada.
Cijena zbrinjavanja e-otpada (za uređaje ili pojedine frakcije) utvrđuje se
paušalno ili test-rastavljanjem, a pokriva troškove prijema, prevoza,
rastavljanja, iskorišćavanja, odnosno uklanjanja otpada. Protokol test-
rastavljanja sadrži pregled radnih zahvata kod rastavljenja, materijalni
bilans, troškove uklanjanja odnosno daljnje prerade materijala, troškova
reciklaže i logistike. U tabeli 10.22.prikazani su troškovi prerade e-otpada
prema grupama proizvoda.
Tabela 9.22. Troškovi prerade elektrootpada prema grupama proizvoda.

Grupa proizvoda Cijena, EUR
Ekranski uređaji (kom) 12.00 - 30.00
Elektronski uređaji (kg) 0,25 - 0,50
Zabavna elektronika (kg) 0,30 – 1,25
Ostala informatička oprema (kg) 0,40 - 0,90
Veliki aparati za domaćinstvo (kom) 7,00 – 50,00
Deponije za opasan otpad

Za izgradnju novih deponija važno je posjedovati podatke koji su bitni za
analizu uticaja te deponije na okolinu i životnu sredinu. To podrazumijeva
poznavanje: geologije terena na kome će se nalaziti deponija i njegovih
inžinjersko-geoloških karakteristika, poznavanje hidrologije istog terena,
zatim klimatskih parametara regiona, budućih kapaciteta deponije, svih
mogućih procesa razgradnje koji će se odigravati u deponiji, kao i
predviđanja koliko će se fluida (filtrata) oslobađati tokom upotrebe i
nakon zatvaranja deponije.
Izgradnja novih i saniranje postojećih deponija. Prilikom projektovanja
novih deponija za opasne otpade redovno se mora voditi računa o vrsti
procjedne vode koja može da vremenom nastane iz takve deponije. U
zavisnosti od vrste otpada i sastava procjedne vode, kao i od potencijalne
opasnosti koju ona nosi, mogu se izgraditi više ili manje zaštićene
deponije prije svega u odnosu na mogućnost dospijevanja podzemne
vode u površinske i podzemne vode. Na slici 10.14. dat je, kroz presjek,
prikaz kako u jednom opštem slučaju treba da izgleda dobro
projektovana deponija za opasan otpad.
Sistemi za prečišćavanje otpadnih voda iz deponija obične se tako
projektuju da mogu da ispune posebne zahtjeve, koji su u tijesnoj vezi sa
karakteristikama deponija opasnog otpada, tj. da otklone specifične
zagađujuće materije koje vode porijeklo iz deponija.
MEDIJUM ZA FILTRIRANJE
ZAŠTITNI GLINENI I ZEMLJANI SLOJ ILI
POSEBNO IZRAĐEN PROPUSNI
POSEBAN KOMPOZITNI MATERIJAL
SLOJ
IZGRAĐENI SLOJEVI
Otpad
Drenažni materijal Drenaža

Drenažni materijal Drenažne cijevi
PRIMARNI SISTEM ZA SAKUPLJANJE
SLABO PROPUSTILJ SLOJ ZEMLJE (GLINENI SLOJ) ZAŠTITNI SLOJEVI OD PLASTIČNE
PROCJEDNE VODE I NJENO
ODVOĐENJE FOLIJE
SLOJ OBIČNE ZEMLJE DOBRO NABIJEN
SISTEM ZA SAKUPLJANJE
SEKUNDARNI SISTEM ZA SAKUPLJANJE PROCJEDNE
PROCJEDNE VODE
VODE I NJENO ODVOĐENJE
Slika 9.14. Presjek tijela deponije za opasan otpad (Đarmati, 2008)
Prečišćavanje procjednih voda. Sakupljena procjedna voda iz deponija se

posebnom namjenom za odlaganje opasnog otpada može i mora dalje
prečišćavati kao bi se njen kvalitet doveo u prihvatljive granice za
ispuštanje u prirodu. Za to postoji nekoliko rješenja. Prvo rješenje na koje
se nailazi u praksi je kvazi-rješenje koje se često i na veliku žalost
primjenjuje, jer je najjeftinije, ali i najopasnije. Polazi se od toga da se

procjedna voda razblažuje vodom, a razblaženje je rješenje za zagađenje.
Opasnost je u tome što se cjelokupna opasna materija emituje u prirodu,
a pri tom se troše dodatne, često velike, količine vode kako bi se samo
formalno izbjegao sukob sa zakonom. Opasna materija se koncentruje u
prirodi, pa su prije ili kasnije posljedice neminovne.
Prihvatljiva i realna rješenja za prečišćavanje procjednih voda su sljedeća:
- dodavanje sredstava za flokulaciju;
- adsorpcija na aktivnom uglju;
- taloženje sulfidima;
- ozonizacija procjedne vode;
- filtracija za odstranjivanje suspendovanih materija i flokulanata;
- ionoizmjenjivačko prečišćavanje procjedne vode;
- prečišćavanje reverznom osmozom i
- elektrolitičko prečišćavanje.
Postupci se sprovode navedenim redom, tako što se prvo sprovode

jeftinija rješenja, a nakon njih, ako su neophodna, i sve skuplja. Nastao
talog, kao koncentrovana otpadna materija u bilo kom od pomenutih
postupaka, se cijedi i odlaže kao čvrst talog ili kao suspenzija. Zapremina
koju zauzima takav otpad je na desetine ili stotine puta manji od
zapremine primarne procjedne vode. Svaki od ovih postupaka zahtijeva
određena tehnološka rješenja.

10
OBRAZOVANJE I INFORMISANJE O
OKOLIŠU I ODRŽIVOM RAZVOJU
Neizvjesnost i nesigurnost današnjeg bitisanja modernog čovjeka nije

moguće jednostavno otkloniti ili bar ublažiti. Sadašnji istorijski trenutak
uslovljava da, ako razmišljamo o budućnosti, moramo razmišljati i o
potrebi formiranja nedjeljivog trougla ekologije, ekonomije i kritičke misli
etički i umno osviješćenog čovječanstva. Ovaj treći momenat, u
jedinstvenom i neraskidivom »triju« pripada obrazovanju koje se sada
nalazi pred najvećim izazovom trenutka i postojanja - preispitivanju
dogmatskog sljepila tehnokratske ideologije, bezpovijesne budućnosti ili
etičkog pristupa konceptu humane ekologije.
Sve tri oblasti: ekologija, ekonomija i obrazovanje diferencirale su se u
svojim specifičnostima i činilo se da su međusobno teško spojive. Danas
je postalo jasno da se samo u zajedničkom djelovanju, samo u
»povezanosti« može oformiti »cjelina«: djelujući pojedinačno i »za sebe«,
one ne mogu pratiti tendenciju »održivog razvoja«.
Osnovni neriješeni problemi 20. vijeka obilježavaju i početak 21. vijeka.
Mogu se navesti samo neki među njima: agresivna ekspanzionistička
ekonomska politika, vojni i nevojni oblici rata u funkciji ostvarivanja te
politike, porast upotrebe naučno-tehničke moći, egocentrično-
utilitaristički odnos čovjeka prema prirodi, porast svjetskog stanovništva
sa stalno rastućim jazom između bogatih i siromašnih. Sve navedeno, uz
druge probleme sadašnjosti, čini anarhične pretpostavke razvoja
budućnosti. Čovjek je, šireći horizonte svoje neodgovorne slobode, prije
svega ekspanzonističko ekonomskom politikom, tehničko-naučnim
razvojem, kolonizovao prirodu i ljudsko društvo. Nedopustivo je sistemski
rasipao i uništavao prirodna i društvena dobra po mjeri svojih vrijednosti
i potreba, a ovakav napredak ugrozio je opstanak prirode i ljudskog

društva. Radi se o fenomenu rasipanja, potkrijepljenom potrošačkim
mentalitetom i nihilističkim odnosom čovjeka prema prirodnoj i
društvenoj okolini - o rasipanju prirodnih i društvenih mogućnosti, o
potrošačkom ponašanju i uopšte, o destrukciji čovjeka.
Koristoljublje i orijentacija na ekstremna materijalna i putena
zadovoljstva potisnuli su duhovnost i važnost mjere ljudske vrijednosti.
Antropocentrizam je postao kulturno-duhovni izvor ekološke krize, čijom
pojavom i širenjem napredak sve više postaje mit. Interesovanje za
spoznavanje fenomena rasipanja neopravdano je zapostavljeno, iako mu
u istoriji čovječanstva, u ratu i miru, pripada najviše gubitaka.
Pitanje koje se danas nameće je: da li je ekologija modni talas u
društvenom razvoju koji ne može da mimoiđe obrazovanje kao važan
društveni segment ili smo dostigli tačku sa koje današnje obrazovanje
neće moći da razumije samo sebe bez komunikacije sa okolinom?
Odgovor koji slijedi ide u posljednjem navedenom pravcu, i u tom smislu,
pod ekologijom se ne podrazumijeva ogromni »eko-sistem« koji svoje
granice doseže negdje u kosmosu, nego je tematizovan u čuvanju
unutrašnje ljudske prirode i očuvanju spoljašnje prirode. U tom smislu,
sukob čovjeka sa prirodom, sa samim sobom, kao i sa drugim čovjekom,
vječita je tema opstanka života na zemlji. Postoje mnoge manifestacije u
vezi sa problemima ovih odnosa, naročito izmijenjenih odnosa čovjeka
prema prirodi i sredini koja ga okružuje. To je i osnovna pretpostavka
ekološke svijesti.
Ostvarenje harmoničnog odnosa čovjeka i prirode dovelo bi do mirenja
čovjeka sa samim sobom, te bi se time riješili mnogi epohalni problemi.
Današnje promjene u eko-sistemu proizvode nepredvidljive efekte i nova
stanja kojima se više ne bave samo prirodne nauke, biologija, fizika,
hemija nego i društvene nauke. Komunikacija između društvenih nauka i
ekologije ne podrazumijeva jednostavno povećanje postojećeg inventara
naučnih disciplina, koje sa svojih aspekata analiziraju probleme čovjeka
sa njegovim okruženjem. Radi se o kompleksnijem uočavanju
povezanosti, o komunikaciji koja, u ovom kontekstu, predstavlja
posrednika čovjeka i okruženja. Šire posmatrano, radi se o promišljanju
čovjekovog ponašanja prema okolini, vrijednosnih orijentacija,
iskorištavanja prirodnih resursa. Komunikacija podrazumijeva ekološki
pristup obrazovanju, usmjeravanje pažnje na dinamičke odnose između
organizma i njegove okoline, gdje se i čovjek i njegova okolina nalaze u
uzajamnoj interakciji. Potrebno je oblikovati nove odnose čovjeka i
okoline.

Mladi ekologijom pokušavaju da izgrade vlastitu kulturu koja nije kultura
nastavnika, roditelja, postavljaju zahtjeve nejasne etabliranom društvu
koje ih okružuje. Generacija koja odrasta sve više se žali na krizu smisla,
koja je u povezanosti sa ekološkim pitanjima. Stare vrijednosti, kao
intenzivan razvoj, napredak, izgubile su značaj, nastupila je strukturalna
kriza koja se ogleda u psihičkoj bijedi, iskustvu patnje, gubljenju
orijentacije, osjećaju bezizlaznosti, sve više je mladih koji su za
alternativu. Ekologija predstavlja za angažovane mlade ponovo
uspostavljanje izgubljenih perspektiva života, tijesno povezane sa
planiranjem života, sa solidarnošću.
Obrazovanje koje ne može da djeluje pored ili izvan nastojanja ekologije i
ekonomije nego ujedinjeno sa njima, mora prije svega, isticati etičke
temelje života. Pri tome, uloga obrazovanja nije da rješava nagomilane
ekološke, ekonomske i političke probleme, nego da ponudi moguće
rješenje polazeći od autentičnih potreba onih koji se obrazuju. Mnogi
mladi ljudi tako će dobiti šansu da razviju održive perspektive za
budućnost koja će biti vrijedna života i očuvanja, tako će jačati
odgovornost u oblikovanju i očuvanju sredine koja ih okružuje. Radi se
upravo o osviješćenim pojedincima koji žele da ostanu na visini zahtjeva
vremena u kome žive, koji izazove transformisanja vide u obračunu sa
postojećom krizom vrijednosti.
Neophodno je stalno nastojanje porodice, škole, radne organizacije,
masovnih medija, izdavanja publikacija, organizovanje manifestacija kako
bi mladi i odrasli upoznali probleme prirode i okoline. U tom smislu veliku
ulogu imaju sredstva masovnih medija. Pojačano ekološko informisanje
putem štampe, pokretanje ekoloških glasila, blagovremeno i objektivno
obavještavanje o ekološkim problemima, djeluje na ekološku svijest
čovjeka.
Bitno obilježje novih vrijednosti je i čovjekovo shvatanje da je on dio
ekosistema, iznad čijih zakonitosti neće moći da se uzdigne nekažnjeno.
Čovjek je, istorijski, uvijek pokazivao veliki otpor prema gubitku posebnog
položaja u prirodi. Možda otuda i otpor prema ekološkom mišljenju, jer
ono nameće uvid da je on samo dio, a ne gospodar prirode.
Uloga obrazovanja u pitanjima okoline
Sedamdesetih godina dvadesetog vijeka okolina postaje u javnoj svijesti

pitanje budućnosti čovječanstva. Tako postaje i predmet analize
društvenih nauka. Obrazovanje se više interesovalo za socijalnu okolinu
čovjeka. Posljednjih godina razvija se ekološko obrazovanje koje svoj

pogled usmjerava na fizičku okolinu čovjeka. Oblikovanje ove nove
naučne orijentacije nije do danas zaključeno.
Oblikujući cjelinu svog života, čovjeku se nameće pitanje smisla vlastitog
djelovanja. Tada se susreće i sa pojmom okoline. Kako ne postoji čovjek
bez duha, isto tako okolina ne može biti smisleno oblikovana bez duha.
Snage koje nose tehnički progres ne mogu biti destruktivne. Nauka, koja
leži u osnovi savremene civilizacije, ne može čovjeka ostaviti bez
odgovora pred sve većim iskušenjima u kojima se ne biraju sredstva, a cilj
se ne zna. Ne radi se samo o tome da se čovjekova okolina zaštiti, da se
pravilno oblikuje prema naučnim zakonima, nego da čovjek spozna svoju
povezanost sa okolinom, svoj položaj u okolini u prošlosti, sadašnjosti i
budućnosti. Ekološko obrazovanje pomaže čovjeku da spozna okolinu u
kojoj živi i da je prema tim saznanjima oblikuje. Ekološko obrazovanje ima
zadatak da odredi šta je to čime se presudno utiče na percepciju okoline i
kako ekološka svijest djeluje na ponašanje pojedinaca. Pored naučne
analize funkcionalne povezanosti stoji i zahtjev za koncipiranjem i
analiziranjem promjene čovjekovog ponašanja.
Predmet ekološkog obrazovanja bio bi usko postavljen kada bi se
ograničavao samo na, nesumnjivo uvijek aktuelnu temu »ugroženost i
zagađenost okoline«. Percepcija problema ugrožavanja okoline često se
razvija a priori. Mnogo je složenije pitanje interakcije čovjeka i okoline,
pitanje koristi koju jedno od drugog imaju.
Ekološkom obrazovanju postavlja se zadatak istraživanja modela
ponašanja čovjeka prema okolini, zasnovanog na obnavljanju izgubljene
veze sa prirodom u doživljavanju, saznanju i djelovanju. Ova
problematika može se riješiti tako što će se problemi okoline tumačiti u
svjetlu obrazovanja, dakle integracijom praktičnih problema okoline sa
klasičnim temama akademskog obrazovanja. Ekološko obrazovanje bavi
se tako obrazovnim refleksijama problema okoline. Samo obrazovanje ne
može uspješno savladati sve probleme, ali može svojim sredstvima,
doprinijeti njihovom rješavanju.
Definisanju aspekta okoline koji su od relevantnog značaja za
obrazovanje, nedostaju opisi koji se odnose na objektivno razumljiva
stvarna stanja okoline - indikatori štetnih materija u vazduhu, vodi,
gustina naseljenosti, brojnost vrsta flore i faune, kao i znanja koja govore
o odnosu čovjeka i okoline.
Obrazovanje za okoliš i održivi razvoj

Obrazovanje za okoliš i održivi razvoj razvilo se iz potrebe izgradnje
ekološke svijesti radi usklađivanja odnosa čovjeka sa okolinom, očuvanja
okoline i zdravlja ljudi. Stokholmska konferencija o zaštiti okoline (1972.
godine) i Konferencija o okolini i razvoju u Rio de Janeiru (1992. godine)
imale su ključnu važnost u oblikovanju ekološke svijesti. Konferencija u
Riu je posebno identificirala odgoj i obrazovanje kao ključne elemente
razvoja i oblikovanja ekološke svijesti i kulture. Odgoj i obrazovanje
ključni su za promicanje održivog razvoja i poboljšanje sposobnosti ljudi
za rješavanje pitanja okoline i razvoja. Radi se o nastojanju da se uskladi
razvoj sa zaštitom okoline. Zbog toga su UN proglasile period 2005-2014.
godine dekadom obrazovanja za održivi razvoj, koja se realizuje pod
pokroviteljstvom UNESCO-a. Cilj UN-ove dekade je da spoji različite
inicijative za postizanje održivog razvoja.
Obrazovanje za okolinu i održivi razvoj je veoma suptilna oblast
djelovanja od koje bitno zavisi efikasnost i uspješnost zaštite okoline i
postizanja koncepta održivog razvoja. Ovo obrazovanje treba da razvije i
unaprijedi ekološku svijest i nauči pojedince vještinama i načinima
ponašanja, koja su u skladu sa principima održivog razvoja.
Osnovne odlike savremenog obrazovanja za okolinu i održivi razvoj jesu
cjeloživotno učenje i interdisciplinarni pristup. Cjeloživotno učenje je
proces koji počinje od najmlađe dobi i nastavlja se tokom cijelog života.
Ovaj princip daje važnost učenju o okolini i održivom razvoju na različitim
mjestima: u porodici, odgojnim i obrazovnim ustanovama, na radnom
mjestu, na mjestima druženja i rekreacije i slično.
Interdisciplinarnost obrazovanja za okolinu i održivi razvoj podrazumijeva
uključivanje mnogih nauka, kao što su: prirodne nauke (biologija, hemija,
fizika), društvene nauke (ekonomija, antropologija, geografija i historija),
humanističke nauke (filozofija, etika, književnost, likovne umjetnosti), te
različite nastavne oblasti.
Odgoj i obrazovanje za okolinu i održivi razvoj u Bosni i Hercegovini
znatno zaostaje u odnosu na mnoge zemlje Evropske unije. U Bosni i
Hercegovini još nije donešena strategija cjeloživotnog učenja za okolinu i
održivi razvoj. Nema ni kratkoročnih ni dugoročnih programa i planova
razvoja odgoja i obrazovanja za okolinu i održivi razvoj. Zbog toga je
neophodno da se današnje stanje ovog obrazovanja mijenja i
unapređuje, jer održivi razvoj je održiv onoliko koliko je razvijen sistem
odgoja i obrazovanja.
Prema mjestu i svrsi, obrazovanje za okolinu može biti:
- obrazovanje u okolini - omogućava praktično iskustvo i učenje
direktnim kontaktom s okolinom, što uključuje upoznavanje

lokalnih i regionalnih okolinskih specifičnosti i prirodnih resursa;
razvija smisao za estetiku i okolinu, a naglasak je na znanjima i
istraživačkim vještinama učenika;
- obrazovanje o okolini - omogućava razumijevanje o tome kako
djeluju prirodni sistemi; razumijevanje uticaja ljudskih aktivnosti
na prirodne sisteme; razvoj vještine promišljanja o okolini potiče
na istraživanja, a naglasak je na stavovima i istraživačkim
vještinama učenika;
- obrazovanje za okolinu - razvija brigu i odgovornost za okolinu;
razvija etiku ponašanja za okolinu; razvija motivaciju za
sudjelovanje u poboljšanju okoline, a naglasak je na uključivanju
znanja, vještina i stavova odgoja i obrazovanja o i u okolini u
smislu promoviranja održive okoline.
Uključivanje mladih u održivi razvoj
U posljednje vrijeme sve više se čuje glas mladih: »Mi imamo pravo na
zdravu okolinu«. Mladi se pitaju: »Gdje je međugeneracijska solidnost,
šta se događa sa našom planetom, ko je kriv za ekološke katastrofe, za
siromaštvo, glad, stradanja, zagađivanje okoline...?«
Ugrožavanje planete dostiglo je takve razmjere da dovodi u pitanje
opstanak pojedinih ekosistema i opstanak čovjeka. Neracionalnim
odnosom čovjek je narušio prirodnu ravnotežu, a taj isti čovjek je sam
sebi dao biološko ime - Homo sapiens (razuman čovjek).
Sudeći prema aktivnostima tokom posljednjih decenija, čovjek je shvatio
ozbiljnost ekološke krize i potrebu podizanja odgovornosti za vlastitu
budućnost i budućnost naše planete. Vrijeme je za zaustavljanje
nemilosrdnog razaranja planete i promjenu odnosa prema prirodi u
smislu zaštite okoline, štednje energije i drugih resursa, te razvoja
tehnologija prijateljskih prema prirodi. U traženju riješenja čovjek je
došao na ideju održivog razvoja koji predstavlja sklad prirode i ljudskih
potreba. Možemo reći da je održivi razvoj generalno usmjerenje - težnja
da se prirodno bogatstvo naše planete sačuva i za buduće naraštaje.
U Agendi 21, akcionom programu za održivi razvoj u 21. vijeku priznata je
uloga djece i omladine kao »bitnih grupacija« koja posebno dolazi do
izražaja u Lokal Agendi 21.
Da li je čovječanstvo održivo ili nije, to ostaje na nama da riješimo.
Prvenstveno moramo iznova naučiti voljeti ograničenost. Moramo naučiti
reći dosta. Čovjek će morati da se odrekne mnogih potreba koje štete
prirodi i okolini.

Održivi razvoj nema alternative pa je od posebne važnosti da mladi u
»stoljeću ekologije« shvate cilj stvaranja društava koje ne šteti okolini.
Želimo li dugoročne rezultate neophodno je informisati i motivirati mlade
da osjete ljepote prirode - da vole svijet i ljude. Oni će znati prepoznati
probleme i primjere razaranja okoline, predlagati odgovarajuće mjere
javne politike i donositi odluke. Arhurška konferencija ide u prilog
okolinskom informisanju i učešću javnosti u donošenju odluka.
U Evropskoj povelji o učešću mladih u životu na općinskom i regionalnom
nivou, u poglavlju o politici održivog razvoja i zaštite okoline, ističe se:
»Svjesne da je politika okoline prvenstveno briga mladih ljudi koji će u
budućnosti biti obavezni da se nose sa posljedicama grešaka iz prošlosti,
lokalne i regionalne vlasti trebaju podržati aktivnosti i projekte koji
promoviraju održivi razvoj i zaštitu okoline i koji uključuju mlade ljude u
njihove organizacije«.
Mladi mogu da utiču na poticanje ljudi na kvalitetan i održiv suživot s
prirodom, promovišu održive ideje, rješenja i aktivnosti u domenu zaštite
prirode i čovjekove okoline. Na primjer, prihvatanje ideje zaštite biljaka i
životinja kao značajnog društvenog pitanja, poštovanja, brige i
odgovornog odnosa prema njima predstavlja doprinos zaštiti prirode.
Pozitivna iskustva, kako na globalnom, tako i na lokalnom nivou, bi
trebalo koristiti kao vodilju za buduće aktivnosti mladih. Govoreći o
organizovanju mladih na globalnom nivou uputno je navesti zaključke i
preporuke Međunarodne dječije konferencije o okolini, održane 2004.
godine u SAD-u. Učesnici Međunarodne dječije konferencije o okolini
odlučni su u sljedećem:
- Da se formiraju lokalna skloništa za životinje, domaće i ugrožene
vrste;
- Da se podigne svijest o važnosti biološke raznolikosti;
- Da se voda, energija i ostali prirodni resursi koriste pametno i
štedljivo;
- Da se ne oštete i ne povrijede nijedna biljka ili životinja, posebno
ne ugrožene vrste;
- Da obrazujemo sebe i druge o vrijednosti vode i o problemu
zagađenja;
- Da sadimo drveće, biljke našeg podneblja i rijetke vrste u našim
zemljama;
- Da jedemo hranu koja nije uzgojena korištenjem zagađujućih
hemikalija;
- Da pišemo pisma i peticije našim vladama i predstavnicima
zajednica da poduzmu određene konkretne akcije;

- Podržavati lokalna udruženja za zaštitu okoline.
Mladi su na Svjetskom dječijem samitu u Japanu 2005. godine istakli

vlastitu odgovornost za zaštitu prirodnih resursa: »Mi se obavezujemo da
sami moramo štediti energiju i u običajiti upotrebu obnovljive energije«.
U Bosni i Hercegovini su, takođerr, evidentne aktivnosti mladih u oblasti
zaštite okoline. Mladi se uključuju kroz nastavni proces u školi,
vannastavne aktivnosti i razne oblike organizovanja u društvenoj
zajednici (nevladine organizacije - NVO, društva, klubovi i druge).
Metode interaktivnog učenja pružaju mogućnost da učenik kroz nastavni
proces postane aktivan subjekt u razvoju ekološke svijesti i kulture u
okviru svih nastavnih predmeta. U nastavi demokratije učenici mogu
iskoristiti svoj afinitet, kreativnost i talenat za istraživanje problema
okoline i predlaganje mjera javne politike. Njihova kreativnost posebno
može doći do izražaja kroz vannastavne aktivnosti (sekcije, klubovi,
sportske i kulturne aktivnosti, takmičenja, smotre stvaralaštva, festivali,
debate, itd.). Mladi mogu prezentirati svoje ideje i projekte kroz razne
platforme odlučivanja u školi: vijeće učenika, vijeće roditelja i nastavničko
vijeće. Logično je da njihove ideje idu s njima i tamo gdje stanuju te da se
prenose na roditelje, kućni savjet, mjesnu zajednicu, općinu, parlament
mladih i druge. Učenik koji kontinuirano stiče znanja o održivom razvoju i
zaštiti okoline u školi može se uspješno uključiti u NVO, društva,
udruženja, političke stranke i medije. Ovako će se ostvariti veza škole i
društvene zajednice i uticati na povećanje uloge civilnog društva u
razvoju ekološke svijesti i kulture. Prihvatanje ideje održivog razvoja i
uključivanje mladih trebalo bi da rezultira poboljšanjem standarda i
kvaliteta života u zdravoj okolini i ostvarivanju međugeneracijske
solidnosti.
Ekološka svijest
Pojam »ekološka svijest« najčešće označava opis cilja ekološkog

obrazovanja, ali sreće se u političkim diskusijama kao i u sociološkoj i
psihološkoj literaturi. Pojam važi za svijest uopšte, ali se može prenijeti
na ekološku svijest. Riječ »svijest« imala je dva značenja u filozofiji:
unutrašnji kriterij za razlikovanje dobra i zla, i znanje o postojanju samog
sebe, svojih osjećanja i ideja.
U filozofskom smislu svijest predstavlja saznajno - logičko odnos prema
spoljašnjem svijetu. Kao društvena pojava razvija se u zavisnosti od
razvoja čovjeka i njegovog odnosa prema prirodi. Svijest se može

definisati i psihološki kao posebna unutrašnja, subjektivna, psihička
pojava o objektivnom svijetu.
U procesu sazrijevanja čovjek postaje svjestan svojih predrasuda,
zabluda, ljudi koje voli, svijeta koji ga okružuje. Ni jedna definicija svijesti
ne daje potpunu sliku pojave, ne objašnjava sve njene strane, stoga se
one ne isključuju, nego se uzajamno dopunjuju i u svojoj ukupnosti daju
jasniju sliku svijesti.
Nešto šire značenje pripada pojmu »briga« u smislu »ugroženosti«, koji
odgovara nizu, prvenstveno emocionalnih stavova i reagovanja čovjeka.
Kao rezultat određenja ovih pojmova u vezi sa ekološkom sviješću
potrebno je:
- definisati probleme čovjekove fizičke okoline za čija rješenja
mogu dati prilog pedagogija, psihologija...;
- stimulisati niz fizičkih procesa svijesti, na primjer, od »postati
svjestan« preko »biti oprezan«, do »znanja o« i »djelovanja« u
odnosu na fizičku okolinu;
- prethodno označeni psihološki procesi mogu se sprovesti
kognitivno, afektivno i ponašanjem i treba da budu posredno -
verbalni ili neverbalni.
Uslovi nastanka ekološke svijesti
Promjena vrijednosti kao uslov nastanka ekološke svijesti

(postmaterijalni protest)
Promjena vrijednosti je bitan uslov nastanka ekološke svijesti. Želja ljudi

da se bave pitanjima okoline dio je jedne šire promjene vrijednosti
izražene u savremenim formama društvenog angažovanja.
U analizi promjena vrijednosti postoje četiri glavna trenda promjene koji
se odvijaju danas u industrijskim zemljama:
- gubljenje važnosti tradicionalnih orijentacija u pozivu i
orijentacija u učinku;
- promjene vaspitnih maksimuma;
- promjene izgrađenih uloga pola,
- povećanje važnosti orijentacije prema okolini.
Današnji čovjek ima sve manje dodira sa prirodnim temeljima svog života,
sa biljkama, drvećem i životinjama, sa proizvodnjom namirnica, sa
dobijanjem i preradom sirovina itd. Znanje o prirodi (o ekološkoj
povezanosti) za mnoge je znanje dobijeno iz druge ruke: znanje iz knjiga,

filmova, televizije... Ovo vodi gubitku kontrole, odnosno rezignaciji,
kompenzaciji, protestu, odnosno traženju novih, post-materijalnih
vrijednosti i »alternativnih« formi života. Forme reakcije mogu se
prikazati na različite načine koji treba da razjasne gubitak kontrole
čovjeka današnjeg vremena (tabela 10.1).
Tabela 10.1. Posljedice gubitka kontrole

Porast tražnje,
Rezignacija Kompenzacija alternativa,
postmaterijalizam
RAD Fluktuacija Potraživanje u Izgradnja
Stanje bolesti slobodnom vremenu »alternativnih«
Smanjivanje produkcionih mjesta
zadovoljstva Uradi za sebe
radom i
motivacija
POLITIKA Mrzovoljnost Politika kao predmet Bolest za pravo učešća
prema politici svakodnevne
kombinacije Inicijativa građana
DRUŠTVENO Depresija Obrazovanje polja Traženje novih formi
POLJE Delegacija naknade društvene zajedničkog života ljudi
društvene interakcije
kompetencije Grupe samopomoći
Društvo, klubovi
mladih i starih
(organizovani
društveni kontakti)
TEHNIKA Bespomoćnost Specijalizacija u oblasti Traženje »nježne
tehničkih hobija tehnologije«
Gubitak
kompetencije
PRIRODNA Odricanje od Godišnji odmor i Ekološki pokret
OKOLINA okoline slobodno vrijeme u
»nedirnutoj prirodi« Partije za okolinu
Vrtovi - hobi
Gubitak kontrole djelovanja i promjena ponašanja kao uslov nastanka

ekološke svijesti
Temeljni problemi današnje ekološke krize mogu se obuhvatiti unutar tri

aspekta:
- gubitak kompetencije djelovanja u okolini;
- gubitak kompetencije prognoziranja;
- gubitak preglednosti i nepopravljivost oštećenja okoline.
Čovjek ima kontrolu nad životnim prostorom kada je u stanju da putem

vlastitog ponašanja postigne za sebe predviđene učinke u životnom polju,
kada može, dakle, da predvidi konsekvence svoga ponašanja. Postizanje
zadovoljavajućeg uspjeha u ponašanju je pretpostavka za stabilizaciju
ponašanja i vjerovatno potreban uslov za osjećaj posjedovanja kontrole
nad životnim prostorom. Ako je čovjek siguran u uspjeh svoga ponašanja
u jednom određenom polju problema, tada nema razloga da mijenja
način ponašanja i sa njim povezane stavove, saznanja i vrijednosti.
Prihvaćeni model ponašanja i struktura vrijednosti postaju stabilni.
Faktori razvoja ekološke svijesti
Ekološko obrazovanje prisutno je oko nas i to na način na koji okolinu i

prirodu sa njenim mnogobrojnim komponentama ljudi sami doživljavaju
ili kako je predstavljena u porodici, školi, na radnom mjestu, u masovnim
medijima.
S obzirom da socijalizacija individue utiče na njenu ličnost i stavove
vrijedno je analizirati uticaj porodice i škole, zatim uticaj koji radna
sredina i masovni mediji imaju na doživljaj prirode i okoline kod
pojedinaca.
Porodična socijalizacija
Neke psihološke teorije koje analiziraju određene starosne grupe, navode

da individualna iskustva u djetinjstvu i mladosti, vode trajnom utisku.
Roditelji imaju istaknuto mjesto u individualnom razvoju djece. S aspekta
teorije učenja, može se postaviti pitanje da li su roditelji model djeci u
ekološkom ponašanju. Bitni utisci prirode mogu proizaći iz mjesta
stanovanja porodice. Međutim, pravac ovog uticaja vrlo je neodređen;
udaljenost prirode od grada može u gradskim porodicama voditi tome da
priroda i zdrava okolina dobiju na vrijednosti, jer se doživljavaju samo
godišnjim odmorom ili vikendom.
Škola
Pored porodice, njene uloge i zadataka u formiranju ekološke svijesti,

bitan faktor ima i škola. Mnogi naučnici navode da je u izgradnji ekološke

svijesti efektivnija nastava koja se ne zasniva na učenju činjenica, nego
počiva na samostalnom djelovanju i odlučivanju učenika. Poseban značaj
daje se ulozi nastavnika, modelu koji on sam predstavlja u izgradnji
ekološki svjesnog ponašanja, iako su istraživanja pokazala da se i kod njih
lični stil života poklapa sa iskazanim stavovima.
Mediji
Sredstva masovnih komunikacija
Mišljenja o tome koliko sredstva masovnih medija imaju udjela u

obrazovanju ekološke svijesti su različita, a kreću se od pozitivnog, pa do
negiranja njihove uloge. Masovnim komunikacijama pripada značajni
uticaj u oblikovanju ekološke svijesti, i to po sljedećem rangu:
- diskusije o okolini,
- novine,
- časopisi,
- razgovori,
- knjige,
- televizija,
- drugi sastanci kao »teach - in« (diskusije)
- izložbe.
Radna sredina
Radna sredina predstavlja za čovjeka jedno od najznačajnijih polja

zadovoljavanja različitih potreba, pa kao takva ima vrlo široke i
raznovrsne stimulativne mogućnosti i funkcije. Radna sredina
organizovano i sistematski može da podstiče i usmjerava ekološke
potrebe svojih članova, da utiče na jačanje, ali i sputavanje aktivnosti
pojedinaca u vezi sa ekološkom problematikom, s obzirom da ona
obuhvata »skup uslova rada« kao što su osvjetljenje, temperatura,
vibracije, koji mogu djelovati pozitivno ili negativno na psihološko
zdravlje radnika i njegov učinak. Nabrojani uslovi predstavljaju ekološki
momenat, a odnose se na fizički i materijalni proces rada i imaju veliki
uticaj na radnika i njegovu produktivnost. Radnu sredinu tako možemo
šire posmatrati kao spoj dvije osnovne sfere: ekološke i socijalne sfere
konkretnog procesa rada i međuljudskih odnosa koje uspostavljaju
učesnici u tom konkretnom procesu.

Sa teorijskog aspekta, radna sredina učestvuje u izgradnji ekološke
svijesti. Za to možemo navesti neke argumente:
- Pripadnost radnoj sredini dovodi do formiranja novih stavova,
mijenjanja i učvršćenja postojećih. Radna sredina može biti
instrument postepenog mijenjanja vrijednosnih orijentacija čovjeka;
- Radna grupa, kao sredina u kojoj pojedinac provodi veliki dio svog
vremena, njeguje osjećanje povjerenja, obostranog priznanja, a to je
prikladno da se ekološki relevantne činjenice i informacije prenose
brzo i u formi koja odgovara ličnosti. Radi se o jednom novom
kvalitetu učenja »emocionalnom učenju« važnijih principa i sadržaja
zaštite okoline, učenju efektivnijem od onog »po modelu«;
- Prijatelji sa kojima se ostvaruje svakodnevni kontakt u radnoj sredini,
izvor su novih informacija, tako da je ona područje u kome se
diskutuje o ekološko-političkim temama, otvoreno i sa puno
povjerenja. Bliski saradnici svojim shvatanjima mogu da dovedu do
mijenjanja prvobitnih stavova i interesa u pravcu angažovanja u
okolini.
Dilema koja se posljednjih godina nameće svodi se na sljedeće: dalja

industrijalizacija i dalji razvoj materijalnih snaga uz ekspanziju
zagađenosti životne okoline ili zaustavljanje ovog razvoja uz manja
zagađenja okoline. Postalo je jasno da se radi o promjeni čovjekovog
odnosa prema životnoj sredini i ekološkim problemima. Ne radi se samo
o degradiranju životne okoline čovjekovom aktivnošću, nego i o potrebi
njenog unapređenja i usavršavanja. Inženjeri i tehnolozi, udruženi sa
ljekarima, biolozima, genetičarima, mogu da stvore jedan novi svijet, čiju
viziju imamo pred očima, svijet novih tehnologija, čistih energetskih
rješenja, proizvodnje sa što manje, a možda i bez otpadaka, zamjenu
»nesavršenih« tehnologija boljim, itd.
Koliko se u radnoj sredini njeguje kontura ove vizije budućnosti, uz
zajedničku akciju zaštite i unapređenja životne okoline? Ostvarene vizije
povjeravamo čovjeku koji posjeduje humano, ekološko obrazovanje. Radi
se o potrebi prihvatanja novog modela ponašanja prema životnoj sredini,
shvatanje i učestvovanje u aktivnostima zaštite prirode. Porast
produktivnosti i viši standard ne smiju čovjeku uskratiti ono
najpotrebnije: čist vazduh i čistu vodu.
Nevladine organizacije za zaštitu okoline u BiH

Eko Mreza BiH (elektronska eko-mreža NVO-a u BiH)
-www.ekomrezabih.ba
Portal NVO-a BiH - www.ngo.ba
FONDEKO, Sarajevo – www.fondeko.co.ba
Zeleni Neretva - Konjic - www.ngo.ba
HO VESTA - Tuzla - www.vesta.ba
Eko Tim - Sarajevo - www.ekotim.net
Centar mladih, Livno - www.cmlivno.org
NVO Forum Derventa - http://btgport.net
Centar za okolišno održivi razvoj (COOR) Sarajevo - www.coor.ba
Centar za ekologiju i energiju ,Tuzla - www.ceetz.org
BELLS - www.bellsmovement.org

11
OKOLINSKO ZAKONODAVSTVO U
BOSNI I HERCEGOVINI
Zakoni o okolišu/životnoj sredini
Ustav Bosne i Hercegovine usvojen je kao Aneks IV, Općeg okvirnog

Sporazuma za mir u Bosni i Hercegovini koji je započet u Daytonu
21. novembra 1995., a potpisan u Parizu 14. decembra 1995. U skladu sa
Ustavom, Bosna i Hercegovina se sastoji od dva entiteta: Federacije
Bosne i Hercegovine (FBIH) i Republike Srpske (RS). Arbitražnom odlukom
o Brčkom, naknadno je ustanovljen Distrikt Brčko, teritorijlno
administrativna jedinica koja je izvan sastava entiteta.
Federacija je složen entitiet, sastoji se od deset kantona, od kojih se svaki
sastoji od općina. Svaki kanton ima svoj vlastiti ustav, zakone, parlament i
vladu. Republika Srpska nema kantone i admisnitrativna vlast je
podijeljena izmedu republike i općina.
Nadležnost ministarstava
Ustav BIH ne navodi eksplicitno prava na okoliš i pristup informacijama o

okolišu, kao što je to bio slučaj sa ustavom bivše Jugoslavije. U Republici
Srpskoj, pravo na zdrav okoliš je ukljucen u Ustav koji je usvojen 1994.
godine. U skladu sa Ustavom BiH, okoliš je u nadležnosti entiteta.
U oba entiteta postoji po jedno ministarstvo nadležno za okoliš: u FBIH to
je Federalno ministarstvo prostornog uredenja i okoliša, a u RS
Ministarstvo za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju. U FBiH
također postoji po jedno ministarstvo za okoliš u svakom od deset
kantona, a Federacija i kantoni su zajednicki odgovorni za okoliš. Zbog

složene političke situacije koja je slijedila nakon rata, bilo je vrlo malo
saradnje izmedu entiteta u pogledu pitanja okoliša (slika 11.1).
BOSNA I
HERCEGOVINA
PREDSJEDNIŠTVO PARLAMENTARNA SK. BRĆKO DISTRIKT
VLADA
VIJEĆE/SAVJET
SKUPŠTINA
FEDERACIJA BiH MINISTARA REPUBLIKA SRPSKA
VLADA Odjeljenje za
PARLAMENT prostorno planiranje i VLADA
imovinsko pravne SKUPŠTINA
odnose
FOND ZA
FOND ZA
MINISTARSTVO ZAŠTITU
ZAŠTITU MINISTARSTVA U FBiH MINISTARSTVA U RS
VANJSKE TRGOVINE I ŽIVOTNE
OKOLIŠA
EKONOMSKIH ODNOSA SREDINE RS
Ministarstvo Ministarstvo za
Ministarstvo BiH Ministarstvo
poljoprivrede, prostorno
okoliša i poljoprivrede,
vodoprivrede uređenje,
turizma šumarstva i
i šumarstva građevinarstvo
vodoprivrede
i ekologiju
KANTONALNA
MINISTARSTVA
AGENCIJA ZA VODNA AGENCIJA ZA VODNA

PODRUČJA PODRUČJA
JADRANSKOG MORA JADRANSKOG MORA
I RIJEKE SAVE I RIJEKE SAVE
MEĐUENTITESKO
TIJELO ZA OKOLIŠ/
ŽIVOTNU SREDINU
Slika 11.1. Opća shema upravljanja okolišem u Bosni i Hercegovini
Osnivanje Koordinacionog odbora za okoliš (ESC)
Kako bi se prevazišao problem nedostatka saradnje, u julu 1998., uz

posredovanje OHR i pomoć Regionalnog centra za okoliš za Srednju i
Istoćnu Evropu (REC), formiran je Koordinacioni/Koordinacijski komitet za
okoliš BiH (Environmental Steering Committee). Odbor se sastoji od osam
članova, po četiri iz svakog entiteta, i nekoliko članova bez prava glasa
koji su predstavnici međunarodnih organizacija, kao što su Ured visokog
predstavnika (OHR), USAID, Svjetska banka i Evropska komisija.
Odbor je odgovoran za: "harmonizaciju zakona i regulative iz oblasti
okoliša, standarde i akcione programe, međunarodne ugovore koji se tiču
okoliša i njihovu implementaciju; učešće u međunarodnim procesima,
kao što je Okoliš za Evropu; saradnju sa međunarodnim organizacijama,
kao što su UNEP i Evropska agencija za okoliš i odnose sa donatorima;
monitoring u okolišu i informacione sisteme i planove u slučaju
izvanrednih situacija; prostorno planiranje koje se tiče okoliša,
sakupljanje i razmjenu informacija; prekogranična i međuentitetska
okolinska pitanja, uključujući saradnju sa susjednim zemljama u pitanjima
okoliša; kao i koordinaciju svih okolinskih aktivnosti bitnih za priključenje
BIH kao članice EU."
Okolinski zakoni u BiH
U sklopu projekta Evropske komisije pod nazivom "Priprema okolinskih

zakona i politike u BIH" pripremljen je set okolišnih zakona za BiH.
Set okolišnih zakona čine sljedeći zakoni:
- Okvirni zakon o zaštiti okoliša/životne sredine,
- Zakon o zaštiti voda,
- Zakon o zaštiti prirode,
- Zakon o upravljanju otpadom,
- Zakon o zaštiti zraka/vazduha i
- Zakon o fondu za zaštitu okoliša/životne sredine.
Set okolinskih zakona je usvojen u Republici Srpskoj u septembru 2002.,

objavljen u službenim glasnicima RS 52/02 te 54/02. Zakoni su stpupili na
snagu osam dana od dana objavljavanja, osim Zakona o zaštiti voda.
Naime, u prelaznim odredbama ovog zakona navedeno je da se stupanje
na snagu odgađa do usvajanja novog zakona o vodama, odnosno
najkasnije godinu dana od dana objavljivanja. U proteklih godinu dana,
Zakon o vodama nije usvojen u RS.
U Službenim novinama Federacije Bosne i Hercegovine br. 33 /03 od
19.07.2003 objavljen je set zakona za Federaciju.
Na ovaj način dva BiH entitieta su dobili primarno zakonodavstvo u
oblasti okoliša/životne sredine.
Osim zakona, bitno je napomenuti da je usvojen i međuentitietski
Nacionalni Plan Aktivnosti u oblasti okoliša/životne sredine (NEAP) za
BiH. Dokument je proizvod rada grupe uvaženih stručnjaka iz cijele BiH, a
usvojen je na oba entititetska parlamenta u istovjetnom tekstu.
Oba entititetska ministarstva su pokrenula aktivnosti na pripremi
podzakonskih akata, koji bi trebali operacionalizirati usvojene zakone.
Set zakona Federacije Bosne i Hercegovine
- Zakon o fondu za zaštiti okoliša Federacije Bosne I Hercegovine

- Zakon o upravljanju otpadom
- Zakon o zaštiti okoliša
- Zakon o zaštiti prirode
- Zakon o zaštiti voda
- Zakon o zaštiti zraka
Set zakona Republike Srpske
- Zakon o fondu za zaštitu životne sredine Republike Srpske

- Zakon o upravljanju otpadom
- Zakon o zaštiti životne sredine
- Zakon o zaštiti prirode
- Zakon o zaštiti voda
- Zakon o zaštiti vazduha
Upravljanje okolišem na lokalnom nivou u Bosni i Hercegovini je dosta

složeno pitanje. Federacija BiH se sastoji od deset kantona čije su
nadležnosti definirane Ustavom FBiH. Svaki kanton ima svoju vladu koja
usvaja kantonalne zakone (koji su usklađeni sa zakonodavstvom FBiH).
Ne postoji jedinstven oblik organizacije ili politike za ministarstva koja se
bave pitanjima okoliša na kantonalnom nivou (tabela 11.1).
Tabela 11.1. Kantonalna ministarstva za okoliš u FBiH

Br. Naziv kantona Naziv nadležnog ministastva
1 Unsko-sanski kanton Ministarstvo za građevinarstvo, prostorno
uređenje i zaštitu okoliša
2 Posavski kanton Ministarstvo za transport, komunikacije,
turizam i zaštitu okoliša
3 Tuzlanski kanton Ministarstvo za urbanizam, prostorno
uređenje i zaštitu okoliša
4 Zeničko-dobojski kanton Ministarstvo za prostorno uređenje,
promet i komunikacije i zaštitu okoliša
5 Bosansko-podrinjski Ministarstvo za urbanizam, prostorno
kanton uređenje i zaštitu okoliša
Nastavak tabele

Br. Naziv kantona Naziv nadležnog ministastva
6 Srednjobosanski kanton Ministarstvo prostornog uređenja,

obnove i povratka (obuhvata i okoliš)
7 Hercegovačko-neretvanski Ministarstvo trgovine, turizma i zaštite
kanton okoliša
8 Zapadno-hercegovački Ministarstvo prostornog uređenja, resursa
kanton i zaštite okoliša
9 Sarajevski kanton Ministarstvo prostornog uređenja i zaštite
okoliša
10 Kanton 10 Ministarstvo graditeljstva, obnove,
prostornog uređenja i zaštite okoliša
U sljedećim kantonima su uspostavljene kantonalne uprave za

inspekcijske poslove unutar kojih postoji urbanističko-ekološki
inspektorat u čijoj je nadležnosti nadzor nad izvršavanjem propisa iz
oblasti zaštite okoliša:
1. Tuzlanski kanton
2. Kanton Sarajevo
3. Unsko-sanski kanton
4. Zeničko-dobojski kanton
5. Bosansko-podrinjski kanton
6. Zapadno-hercegovački kanton
U ostalim kantonima kantonalne uprave za inspekcijske poslove nisu još

formirane. Kantoni ukupno obuhvataju 79 općina. Obim rada, kao i
nadležnosti općina, regulirani su Zakonom o principima lokalne
samouprave u Federaciji Bosne i Hercegovine („Službene novine FBiH“ br.
49/06). U članu 8 tog Zakona navode se formulacija i implementacija
politika prostornog uređenja i okoliša, upravljanje vodama, upravljanje
otpadom i upravljanje prirodnim resursima na nivou općine kao neke od
samoupravnih nadležnosti koje ne mogu ograničiti ili uskratiti federalne
ili kantonalne vlasti, osim u slučajevima i u obimu koji je određen
zakonom.
Republika Srpska obuhvata 63 općine i njihove nadležnosti su regulirane
Zakonom o lokalnoj samoupravi („Službeni glasnik RS“ br. 101/04). Prema
članu 12 ovog Zakona, općine u RS-u imaju nezavisne nadležnosti nad
javnim uslugama poput zaštite okoliša i upravljanja vodama. Konkretne
nadležnosti lokalne samouprave u pogledu zaštite okoliša i prirodnih
resursa navedene u članu 22 su:

 zaštita i uređenje poljoprivrednog zemljišta,
 određivanje erozivnih područja i protiverozivnih mjera,
 određivanje uvjeta i načina uređenja pašnjaka,
 upravljanje prirodnim jezerima, izvorima, javnim bunarima i
česmama,
 upravljanje vodosnabdijevanjem,
 zaštita, uređenje i unapređenje područja sa prirodnim ljekovitim
svojstvima,
 propisivanje graničnih vrijednosti emisije za štetne materije, kada
je to propisano zakonom,
 objavljivanje podataka o kvalitetu zraka i poboljšanje kvaliteta
zraka prema potrebi,
 zaštita od buke i mjerenje buke,
 zaštita prirodnog nasljeđa i vrijednosti općine,
 pitanja koja se odnose na veterinarstvo,
 stočarstvo i pčelarstvo.
Općine u oba entiteta obično izvršavaju svoje nadležnosti nad zaštitom

okoliša putem različitih odjeljenja unutar općina poput odjeljenja za
komunalne poslove, prostorno uređenje, urbanizam, razvoj, inspekcije,
itd.
ZAKONSKI OKVIR
Zakoni o okolišu
Prvi set zakona o okolišu u Bosni i Hercegovini je pripremljen uz

finansijsku i tehničku asistenciju programa EU za Pomoć Zajednice u
obnovi, razvoju i stabilizaciji (eng. Community Assistance for
Reconstruction, Development and Stabilization - CARDS). Namjera je bila
da se izrade zakoni u skladu s relevantnim evropskim direktivama, koji će
biti usklađeni za oba entiteta i Brčko distrikt.
Ovaj set zakona je razmatrao i odobrio Međuentitetski koordinacioni
odbor za okoliš i sadrži sljedeće zakone:
 Okvirni zakon o zaštiti okoliša
 Zakon o zaštiti zraka
 Zakon o zaštiti voda
 Zakon o upravljanju otpadom

 Zakon o zaštiti prirode
 Zakon o fondu za okoliš/Zakon o fondu za zaštitu životne sredine
Republika Srpska je ove zakone usvojila 2002., Federacija Bosne i

Hercegovine 2003. i Brčko distrikt 2004. godine. Sadržaj tih zakona nije
isti u oba entiteta i Brčko distriktu, ali su vrlo slični i ne postoje ključne
razlike. Međutim, Zakon o zaštiti voda više nije važeći i 2006. je u oba
entiteta zamijenjen Zakonom o vodama (tabele 11.3 i 11.4).
Kompletan spisak zakona koji se posredno ili neposredno bave pitanjima
okoliša, a koji su do sada usvojeni u Bosni i Hercegovini, u oba entiteta i
Brčko distriktu, nalazi se u tabelama ispod.
Tabela 11.2. Zakoni o okolišu na nivou države

Bosna i Hercegovina
Naziv Zakona »Službeni glasnik BiH« br.
Zakon o koncesijama 32/02
- Zakon o izmjeni Zakona o koncesijama 56/04
Zakon o veterinarstvu BiH 34/02
Zakon o zaštiti zdravlja bilja 23/03
Zakon o genetski modificiranim organizmima 23/09
Zakon o zaštiti dobrobiti životinja 25/09
Zakon o poljoprivredi, prehrani i ruralnom
50/08
razvoju BiH
Zakon o radijacijskoj i nuklearnoj sigurnosti 88/07
Zakon o fitofarmaceutskim sredstvima BiH 49/04
Tabela 11.3. Zakoni o okolišu u Federaciji Bosne i Hercegovine

Federacija Bosne i Hercegovine
»Službeni novine
Naziv Zakona
FBiH« br.
Zakon o uvjetima, načinu obavljanja djelatnosti
rezanja drveta
27/97
- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o
25/06
uvjetima, načinu obavljanja djelatnosti
rezanja drveta
Zakon o zaštiti od jonizirajućih zračenja i
15/99
radijacionoj sigurnosti
Zakon o veterinarstvu 46/00
Zakon o koncesijama 40/02
- Zakon o dopunama Zakona o koncesijama 61/06
Zakon o upravljanju otpadom
33/03
72/09
upravljanju otpadom
Zakon o zaštiti zraka
33/03
4/10
zaštiti zraka
Zakon o zaštiti okoliša
33/03
38/09
zaštiti okoliša
Zakon o zaštiti prirode 33/03
Zakon o fondu za zaštitu okoliša FBiH 33/03
Zakon o slatkovodnom ribarstvu 64/04
Zakon o inspekcijama u FBiH 69/05
Zakon o prostornom planiranju i korištenju
zemljišta 2/06
na nivou FBiH
Zakon o dopuni Zakona o prostornom planiranju i
korištenju zemljišta na nivou FBiH 13/10
- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o 72/07, 32/08, 4/10,
prostornom planiranju i korištenju zemljišta 13/10
na nivou FBiH
Zakon o lovstvu
4/06
8/10
lovstvu
Zakon o vodama 70/06
Zakon o poljoprivredi
88/07
4/10
poljoprivredi
Zakon o Nacionalnom parku »Una« 44/08
Zakon o poljoprivrednom zemljištu 52/09
Nastavak tabele

Federacija Bosne i Hercegovine
»Službeni novine FBiH«
Naziv Zakona
br.
Zakon o geološkim istraživanjima 9/10
Zakon o rudarstvu FBiH 26/10
Zakon o sjemenu i sadnom materijalu šumskih i
71/05, 8/10
hortikulturnih vrsta drveća i grmlja
Zakon o zdravstvenoj zaštiti 46/10
Zakon o zaštiti od buke 110/12
Tabela 11.4. Zakoni o okolišu u Republici Srpskoj

Republika Srpska
Naziv Zakona »Službeni glasnik RS« br.
Zakon o zaštiti životne sredine
- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o 53/02
zaštiti životne sredine 109/05, 29/10
- Zakon o izmjeni Zakona o zaštiti životne 41/08
sredine
Zakon o zaštiti životne sredine (Prečišćeni tekst4) 28/07
Zakon o zaštiti prirode
50/02
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o zaštiti
34/08, 59/08
prirode
Zakon o zaštiti prirode (Prečišćeni tekst) 113/08
Zakon o zaštiti vazduha 53/02
53/02
65/08
upravljanju otpadom
Zakon o fondu za zaštitu životne sredine
51/02
- Zakon o izmjenama zakona o fondu za
53/07
zaštitu životne sredine
Zakon o lovstvu
4/02
34/08
lovstvu
Zakon o koncesiji
25/02
91/06, 92/09
koncesijama
Zakon o nacionalnim parkovima
21/96
74/05
nacionalnim parkovima

Nastavak tabele
Republika Srpska
»Službeni glasnik RS«
Naziv Zakona
br.
Zakon o organskoj proizvodnji hrane
75/04
71/09
organskoj proizvodnji hrane
Zakon o geološkim istraživanjima 51/04
Zakon o zaštiti od nejonizujućih zračenja 2/05
Zakon o vodama 50/06
Zakon o izmjenama i dopuni Zakona o vodama 92/09
Zakon o poljoprivredi
70/06
- Zakon o dopunama Zakona o poljoprivredi
20/07
- Zakon o izmjeni Zakona o poljoprivredi
86/07
71/09
poljoprivredi
Zakon o poljoprivrednom zemljištu 93/06
- Zakon o dopunama Zakona o 86/07
poljoprivrednom zemljištu 14/10
poljoprivrednom zemljištu
Zakon o veterinarstvu u RS 42/08
Zakon o šumama 75/08
Zakon o genetički modificiranim organizmima) 103/08
Zakon o zaštiti i dobrobiti životinja 111/08
Zakon o zaštiti prirode (Prečišćeni tekst) 113/08
Zakon o hemikalijama 25/09
Zakon o zaštiti zdravlja bilja u RS 25/09
Zakon o biocidima 37/09
Zakon o energetici 49/09
Zakon o lovstvu 60/09
Zakon o ribarstvu
4/02
Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o
58/09
ribarstvu
Zakon o sredstvima za zaštitu bilja 52/10
Zakon o pčelarstvu 52/10
Zakon o uređenju prostora i građenju 55/10
Zakon o reproduktivnom materijalu šumskog
60/09
drveća
Zakon o meteorološkoj i hidrološkoj djelatnosti
20/00
RS
Zakon o nacionalnim parkovima 75/10

Zakon o rudarstvu
107/05
75/10
rudarstvu
Tabela 14.5. Zakoni o okolišu u Brčko distriktu
Brčko distrikt
Naziv Zakona „Službeni glasnik BD“ br.
Zakon o zaštiti zraka
25/04
Zakon o izmjenama Zakona o zaštiti vazduha
19/07
1/05, 9/09
vazduha
Zakon o zaštiti prirode
24/04
Zakon o izmjenama Zakona o zaštiti prirode
19/07
1/05, 9/09
prirode
Zakon o koncesijama
41/06
19/07, 2/08
koncesijama
Zakon o prostornom planiranju i građenju 29/08
Zakon o slatkovodnom ribarstvu
35/05
19/07
slatkovodnom ribarstvu
Zakon o šumama Brčko distrikta BiH 14/10
Zakon o zaštiti voda Brčko distrikta BiH 25/04, 19/07
- Zakon o izmjenama Zakona o upravljanju 25/04
otpadom 19/07
- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o 1/05, 2/08, 9/09
upravljanju otpadom
Zakon o zaštiti životne sredine
- Zakon o izmjenama Zakona o zaštiti životne 24/04
sredine 19/07
- Zakon o izmjenama i dopunama Zakona o 1/05, 9/09
zaštiti životne sredine
Zakon o poljoprivrednom zemljištu
32/04
- Zakon o izmjenama Zakona o
20/06, 19/07
poljoprivrednom zemljištu
Zakonodavstvo o okolišu u Bosni i Hercegovini je vrlo ograničeno, te da je

sektor okoliša loše reguliran na državnom nivou. Još uvijek nedostaje
državni zakon o zaštiti okoliša, iako je njegovo usvajanje dio zahtjeva za
evropske integracije BiH, te je također bio jedan od prioriteta u
Srednjoročnoj razvojnoj strategiji Bosne i Hercegovine - Strategija za
smanjenje siromaštva (PRSP). U augustu 2008. godine je osnovana radna
grupa za izradu nacrta ovog zakona, ali on nikad nije ušao u
parlamentarnu proceduru zbog složenosti tehničkih detalja i neslaganja
na različitim nivoima upravljanja u BiH u pogledu unifikacije sektora
okoliša u BiH. Nedostaju i drugi zakoni o okolišu (npr. zakon o
sprečavanju buke i zakon o zaštiti zemljišta na državnom nivou.
Postojeće zakonodavstvo nije usklađeno vertikalno (postoji mnogo
praznina između zakona na državnom i entitetskom nivou, te između
kantona i Federacije BiH), a još manje horizontalno (zakonodavstvo o
okolišu se razlikuje u dva entiteta i svi relevantni zakoni nisu usvojeni u
oba entiteta i Brčko distriktu).
Pregled sekundarne legislative u oblasti okoliša
Jedan od problema zakonodavstva o okolišu u BiH je što nedostaju neki

podzakonski akti koji su propisani ranije navedenim zakonima o okolišu,
te je potrebno usvojiti veliki dio sekundarnog zakonodavstva za
provođenje propisanih mjera. Vlade oba entiteta izdaju četiri vrste
podzakonskih akata: uredbe, odluke, rješenja i zaključke, dok Vijeće
ministara Bosne i Hercegovine izdaje odluke, rješenja i zaključke.
Uredbom se reguliraju najvažnija pitanja kojima rukovodi vlada, odnosi u
pogledu implementacije zakona, uspostavljanje stručnih i ostalih
odjeljenja vlada, te se definiraju principi unutrašnje organizacije
entitetskih vlasti. Odlukom se reguliraju pojedinačna pitanja ili se
propisuju mjere vlade, daje se odobrenje ili potvrda akata drugih
rukovodstava ili organizacija i odlučuje se o drugim pitanja koja nisu
obuhvaćena uredbom. Rješenjem se reguliraju imenovanja ili
oslobađanje dužnosti, kao i druga pojedinačna pitanja pod ovlaštenjem
vlade. Zaključkom se definira mišljenje o pitanjima koja su bitna za
implementaciju definirane politike, reguliraju se unutrašnji odnosi u vladi
i odlučuje se o zadacima državne/entitetske vlasti i odjeljenja unutar
vlade.
Pored akata koje donosi vlada, primjenjuju se i podzakonski akti u
formi pravilnika, koje donosi nadležni ministar i koji dodatno reguliraju
zakone, odnosno značajna pitanja u vezi s okolišem.
Podzakonski akti o okolišu u Federaciji Bosne i Hercegovine

Zakon o zaštiti okoliša (»Službene novine Federacije BiH« br.
33/03 i 38/09)
1. Pravilnik o pogonima i postrojenjima za koje je obavezna
procjena utjecaja na okoliš, kao i pogonima i postrojenjima koji
mogu biti izgrađeni i pušteni u rad samo ako imaju okolinsku
dozvolu »Službene novine Federacije BiH« br. 19/04);
2. Pravilnik o izradi godišnjih/polugodišnjih programa inspekcije
zaštite okoliša;
3. Pravilnik o sadržaju izvještaja o stanju sigurnosti, sadržaju
informacija o sigurnosnim mjerama i sadržaju unutrašnjih i
spoljnih planova intervencije (SEVESO);
4. Pravilnik o uvjetima za podnošenje zahtjeva za izdavanje
okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate
dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zaštiti okoliša;
5. Pravilnik o rokovima za podnošenje zahtjeva za izdavanje
okolinske dozvole za pogone i postrojenja koja imaju izdate
dozvole prije stupanja na snagu Zakona o zaštiti okoliša;
6. Pravilnik o uvjetima i kriterijima koje moraju ispunjavati nosioci
izrade Studije utjecaja na okoliš i visini naknade i ostalih troškova
nastalih u postupku procjene utjecaja na okoliš »Službene novine
Federacije BiH« br. 68/05);
7. Pravilnik o izmjeni Pravilnika o uvjetima i kriterijima koje moraju
ispunjavati nosioci izrade Studije uticaja na okoliš i visini naknade
i ostalih troškova nastalih u postupku procjene uticaja na okoliš
»Službene novine Federacije BiH« br. 92/07);
8. Pravilnik o registrima postrojenja i zagađivanja (»Službene novine
9. Pravilnik o donošenju najboljih raspoloživih tehnika/BAT-va
kojima se postižu standardi kvalitete okoliša („Službene novine
Federacije BiH“ br. BiH 92/07);
10. Pravilnik o eko-oznakama i o načinu upravljanja eko-oznakama
(»Službene novine Federacije BiH« br. 92/07).
Zakon o zaštiti zraka (»Službene novine Federacije BiH« br. 33/03

i 4/10)
1. Pravilnik o monitoringu emisija zagađujućih materija u zrak;
2. Pravilnik o uvjetima za rad postrojenja za spaljivanje otpada;
3. Pravilnik o emisiji isparljivih organskih jedinjenja;
4. Pravilnik o graničnim vrijednostima kvaliteta zraka;
5. Pravilnik o monitoringu kvaliteta zraka;
6. Pravilnik o graničnim vrijednostima emisije;
7. Pravilnik o graničnim vrijednostima emisije u zrak iz postrojenja za
sagorijevanje(svi pravilnici objavljeni u »Službenim novinama
Federacije BiH« br. 12/05)
8. Pravilnik o ograničenju emisije u zrak iz postrojenja za spaljivanje
biomase (»Službene novine Federacije BiH« br. 34/05);
9. Pravilnik o postepenom isključivanju supstanci koje oštećuju
ozonski omotač (»Službene novine Federacije BiH« br. 39/05).
Zakon o upravljanju otpadom (»Službene novine Federacije BiH «

br. 33/03 i 72/09)
1. Pravilnik o kategorijama otpada sa listama;
2. Pravilnik o izdavanju dozvole za aktivnosti male privrede u
upravljanju otpadom;
3. Pravilnik o potrebnim uvjetima za prijenos obaveza upravljanja
otpadom sa proizvođača i prodavača na operatera sistema za
prikupljanje otpada;
4. Pravilnik koji određuje postupanje sa opasnim otpadom koji se
ne nalazi na listi otpada ili čiji je sadržaj nepoznat;
5. Pravilnik o sadržaju plana prilagođavanja upravljanja otpadom za
postojeća postrojenja za tretman ili odlaganje otpada i
aktivnostima koje preduzima nadležni organ (svi pravilnici
objavljeni u »Službenim novinama Federacije BiH« br. 9/05)
6. Uredba o finansijskim garancijama kojima se može osigurati
prekogranični promet otpada ( »Službene novine Federacije BiH «
br. 41/05);
7. Uredba o obvezi dostavljanja godišnjeg izvještaja o ispunjavanju
uvjeta iz dozvole za upravljanje otpadom (»Službene novine
8. Uredba o selektivnom prikupljanju, pakovanju i označavanju
otpada (»Službene novine Federacije BiH« br. 38/06);
9. Uredba o finansijskim i drugim garancijama za pokrivanje
troškova rizika od mogućih šteta, sanacije i postupke nakon
zatvaranja deponije (»Službene novine Federacije BiH « br.
39/06);
10. Pravilnik o obrascu, sadržaju i postupku obavještavanja o važnim
karakteristikama proizvoda i ambalaže od strane proizvođača
(»Službene novine Federacije BiH« br. 6/08);
11. Pravilnik o upravljanju medicinskim otpadom (»Službene novine

12. Pravilnik o životinjskom otpadu i drugim neopasnim materijalima
prirodnog porijekla koji se mogu koristiti u poljoprivredne svrhe
13. Pravilnik o upravljanju ambalažom i ambalažnim otpadom
(»Službene novine Federacije BiH« br. 83/10).
Zakon o zaštiti prirode (»Službene novine Federacije BiH« br. 33/03)

1. Pravilnik o uspostavljanju sistema namjernog držanja i ubijanja
zaštićenih životinja (»Službene novine Federacije BiH« br.
46/05);
2. Pravilnik o uspostavljanju i upravljanju informacionim sistemom
za zaštitu prirode i vršenje monitoringa ( »Službene novine
Federacije BiH« “ br. 46/05);
3. Pravilnik o sadržaju i načinu izrade plana upravljanja zaštićenim
područjima;
4. Pravilnik o novim mjerama za istraživanje ili očuvanje kako bi se
spriječio značajan negativan utjecaj na životinjske vrste
namjernim hvatanjem ili ubijanjem (svi pravilnici objavljeni u
»Službenim novinama Federacije BiH« br. 65/06)
5. Pravilnik o sadržaju i načinju vođenja registra zaštićenih
područja
6. Pravilnik o uvjetima pristupa zaštićenim područjima ( »Službene
novine Federacije BiH« br. 15/06).
Zakon o vodama (»Službene novine Federacije BiH« br. 70/06)

1. Pravilnik o graničnim vrijednostima opasnih i štetnih materija za
tehnološke otpadne vode prije njihovog ispuštanja u sistem javne
kanalizacije odnosno drugi prijemnik (»Službene novine
Federacije BiH« br. 50 /07);
2. Pravilnik o graničnim vrijednostima opasnih i štetnih materija za
vode koje se nakon prečišćavanja iz sistema javne kanalizacije
ispuštaju u prirodni prijemnik (»Službene novine Federacije BiH«
br. 50 /07);
3. Pravilnik o sadržaju, obliku, uvjetima, načinu izdavanja i čuvanja
vodnih akata („Službene novine Federacije BiH“ br. 6/08);
4. Pravilnik o uvjetima za određivanje zona sanitarne zaštite i
zaštitnih mjera za izvorišta voda koja se koriste ili planiraju da
koriste za piće (»Službene novine Federacije BiH« br. 51/02);

5. Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja evidencije i dostavljanje
podataka o količinama zahvaćene vode (»Službene novine
6. Pravilnik o načinu određivanja granice vodnog dobra i o postupku
utvrđivanja pripadnosti zemljišne čestice javnom vodnom dobru
7. Pravilnik o načinu i uvjetima ograničenog prava korištenja javnog
vodnog dobra (»Službene novine Federacije BiH« br. 26/09);
8. Pravilnik o postupcima i mjerama u slučajevima akcidenta na
vodama i obalnom vodnom zemljištu (»Službene novine
Federacije BiH« “ br. 71/09);
9. Pravilnik o utvrđivanju područja podložnih eutrofikaciji i
osjetljivih na nitrate (»Službene novine Federacije BiH« br.
71/09);
10. Pravilnik o monitoringu u područjima podložnim eutrofikaciji i
osjetljivim na nitrate (»Službene novine Federacije BiH« br.
71/09);
11. Pravilnik o uspostavi i upravljanju informacionim sistemom voda
12. Pravilnik o uvjetima koje moraju ispunjavati referentne, odnosno
ovlaštene laboratorije za ispitivanje voda, sadržaju i načinu
davanja ovlasti (»Službene novine Federacije BiH« br. 14/10);
13. Uredba o vrstama i sadržaju planova zaštite od štetnog
djelovanja voda (»Službene novine Federacije BiH« br. 26/09);
14. Uredba o klasifikaciji voda i voda obalnog mora Jugoslavije u
granicama SR BiH voda (»Službene novine Federacije BiH« br.
18/806);
15. Uredba o kategorizaciji vodotoka (»Službeni list SR BiH« br.
42/677);
16. Uredba o štetnim i opasnim materijama u vodama ( »Službene
novine Federacije BiH« br. 43/07);
17. Pravilnik o načinu obračunavanja, postupku i rokovima za
obračunavanje i plaćanje I kontroli izmirivanja obaveza na osnovu
opće vodne naknade i posebnih vodnih naknada ( »Službene
novine Federacije BiH« br. 92/07 i 46/09);
18. Odluka o granicama riječnih bazena i vodnih područja na teritoriji
FBiH (»Službene novine Federacije BiH« br. 41/07);
19. Odluka o visini posebnih vodnih naknada (»Službene novine

20. Pravilnik o uvjetima i kriterijima koje mora ispunjavati
specijalizirana i ovlaštena pravna osoba za provođenje mjera
otklanjanja ili sprečavanja zagađenja voda u slučaju iznenadnog
zagađenja ili opasnosti od iznenadnog zagađenja voda i načinu
davanja ovlaštenja (»Službene novine Federacije BiH« br. 06/11);
21. Uredba o uslovima ispuštanja otpadnih voda u prirodne
recipijente i sisteme javne kanalizacije ( »Službene novine
Federacije BiH« br. 4/12).
Zakon o Fondu za zaštitu okoliša (»Službene novine Federacije

BiH« br. 33/03)
1. Pravilnik o postupku objavljivanja konkursa i o odlučivanju o
odabiru korisnika sredstava Fonda za zaštitu okoliša Federacije
Bosne i Hercegovine;
2. Pravilnik o mjerilima za ocjenjivanje zahtjeva za dodjelu
sredstava Fonda, odnosno programa, projekata i sličnih
aktivnosti;
3. Pravilnik o načinu praćenja namjenskog korištenja sredstava i
ugovorenih prava i obaveza (svi pravilnici objavljeni u »Službenim
novinama Federacije BiH« br. 73/10)
4. Pravilnik o uvjetima koje moraju ispunjavati korisnici sredstava
Fonda za zaštitu okoliša Federacije Bosne i Hercegovine;
5. Pravilnik o uvjetima i načinu dodjele zajmova, ili poz ajmica i drugih
sredstava Fonda (ovi pravilnici objavljeni su u »Službenim novinama
Federacije BiH« br. 75/10)
Drugi podzakonski akti bitni za okolišna pitanja u Federaciji BiH:
- Uredba o jedinstvenoj metodologiji za izradu dokumenata

prostornog uređenja (»Službene novine Federacije BiH«. 63/04);
- Uredba o građevinama i zahvatima od značaja za FBiH i
građevinama, djelatnostima i zahvatima koji mogu u znatnoj
mjeri uticati na okoliš, život i zdravlje ljudi FBiH, za koju
urbanističku suglasnost izdaje Federalno ministarstvo prostornog
uređenja (»Službene novine Federacije BiH« br. 85/04 i 29/08);
- Uredba o šumama (»Službene novine Federacije BiH« br. 83/09,
26/10 i 38/10);
- Uredba o korištenju obnovljivih izvora energije kogeneracije
(»Službene novine Federacije BiH« “ br. 36/10);

- Pravilnik o obliku, sadržaju i načinu vođenja ribarskog katastra
- Pravilnik o listama štetnih organizama, listama bilja, biljnih
proizvoda i regularnih objekata (»Službene novine Federacije
BiH« br. 69/09);
- Pravilnik o uzgoju, iskorištavanju, sakupljanju i prometu
sekundarnih šumskih proizvoda (»Službene novine Federacije
BiH« br. 66/05);
- Pravilnik o načinu odabiranja, doznaci i sječi stabala ili površina
za sječu (»Službene novine Federacije BiH« br. 62/02).
Podzakonski akti o okolišu u Republici Srpskoj
Zakon o zaštiti životne sredine (»Službeni glasnik RS« br. 28/07,

41/08 i 29/10)
1. Uredba o projektimа zа koje se sprovodi procjenа uticаjа nа
životnu sredinu i
kriterijumimа zа odlučivаnje o obаvezi sprovođenjа i obimu
procjene uticаjа nа životnu sredinu ( »Službeni glasnik RS« br.
7/06);
2. Uredba o postrojenjimа kojа mogu biti izgrаđenа i puštenа u rаd
sаmo ukoliko imаju ekološku dozvolu (»Službeni glasnik RS« br.
7/06);
3. Uputstvo o sаdržаju studije uticаjа nа životnu sredinu (»Službeni
glasnik RS« br. 118/05);
4. Pravilnik o uslovima zа obаvljаnje djelаtnosti prаvnih licа iz
oblаsti zаštite životne sredine (»Službeni glasnik RS« br. 15/07 i
36/08);
5. Pravilnik o uslovima zа podnošenje zаhtjevа zа izdаvаnje
ekološke dozvole zа pogone i postrojenjа kojа imаju izdаte
dozvole prije stupаnjа nа snаgu Zаkonа o zаštiti životne sredine
(»Službeni glasnik RS« br. 24/06);
6. Pravilnik o rokovimа zа podnošenje zаhtjevа zа izdаvаnje
ekološke dozvole zа pogone i postrojenjа kojа imаju izdаte
dozvole prije stupаnjа nа snаgu Zаkonа o zаštiti životne sredine
7. Pravilnik o nаjboljim rаspoloživim tehnikаmа zа postizаnje
stаndаrdа kvаlitetа životne sredine (»Službeni glasnik RS« br.
22/08);

8. Pravilnik o eko-oznаkаmа i nаčinu uprаvljаnjа eko-oznаkаmа
9. Pravilnik o metodologiji i načinu vođenja registra postrojenja i
zagađivača (»Službeni glasnik RS« br. 92/07);
10. Pravilnik o sadržaju, utvrđivanju i načinu sprovođenja mjera
upravljanja zaštićenim područjima (»Službeni glasnik RS« br.
56/09).
Zakon o upravljanju otpadom (»Službeni glasnik RS« br. 53/02 i
65/08)
1. Uredba o projektimа zа koje se sprovodi procjenа uticаjа nа
životnu sredinu I kriterijumimа zа odlučivаnje o obаvezi
sprovođenjа i obimu procjene uticаjа nа životnu sredinu
2. Pravilnik o sаdržаju plаnа prilаgođаvаnjа zа postojećа postrojenjа
i uređаje zа djelаtnosti uprаvljаnjа otpаdom i аktivnostimа koje
preduzimа nаdležni orgаn (»Službeni glasnik RS« br. 39/05);
3. Uputstvo o sаdržаju studije uticаjа nа životnu sredinu (»Službeni
4. Pravilnik o vrstаmа otpаdа i djelаtnostimа uprаvljаnjа otpаdom
zа koje je potrebnа dozvolа (»Službeni glasnik RS« br. 39/05 i
3/07);
5. Pravilnik o kаtegorijаmа otpаdа sа kаtаlogom (»Službeni glasnik
RS« br. 39/05);
6. Pravilnik o kаtegorijаmа otpаdа, kаrаkteristikаmа koje gа
svrstаvаju u opаsni otpаd, djelаtnostimа povrаtа komponenti i
odlаgаnjа otpаdа (»Službeni glasnik RS« br. 39/05);
7. Pravilnik o trаnsportu opаsnog otpаdа (»Službeni glasnik RS« br.
86/05);
8. Pravilnik o finаnsijskim gаrаncijаmа kojimа se može osigurаti
prekogrаnično kretаnje otpаdа (»Službeni glasnik RS« br. 39/05);
9. Pravilnik o uvjetimа zа prenos obаvezа uprаvljаnjа otpаdom sа
proizvođаčа i prodаvаčа nа odgovorno lice sistemа zа
prikupljаnje otpаdа (»Službeni glasnik RS« br. 118/05).
Zakon o zaštiti vazduha (»Službeni glasnik RS« br. 53/02)

1. Uredba o grаničnim vrijednostimа emisije zаgаđujućih mаterijа u
vаzduhu („Službeni glasnik RS“ br. 39/05);
2. Uredba o postepenom isključivаnju supstаnci koje oštećuju
ozonski (»Službeni glasnik RS« br. 94/05);

3. Pravilnik o monitoringu emisijа zаgаđujućih mаterijа u vаzduh
4. Pravilnik o monitoringu kvаlitetа vаzduhа (»Službeni glasnik RS«
br. 39/05);
5. Pravilnik o grаničnim vrijednostimа kvаlitetа vаzduhа (»Službeni
6. Pravilnik o ograničenju emisija u vаzduh iz postrojenja zа
spаljivаnje biomаse (»Službeni glasnik RS« br. 85/05);
7. Pravilnik o graničnim vrijednostima emisije u vаzduh iz
postrojenja zа sаgorijevаnje (»Službeni glasnik RS« br. 39/05);
8. Pravilnik o emisiji ispаrljivih orgаnskih jedinjenjа (»Službeni
glasnik RS« 39/05);
9. Pravilnik o uslovima zа rаd postrojenjа zа spаljivаnje otpаdа
(»Službeni glasnik RS« br.39/05).
Zakon o zaštiti prirode - prečišćeni tekst (»Službeni glasnik RS« br.

113/08)
1. Pravilnik o sistemu prаćenjа nаmjernog držаnjа i ubijаnjа
zаštićenih životinjа (»Službeni glasnik RS« br. 85/05);
2. Pravilnik o načinu uspostаvljаnjа i uprаvljаnjа informativnim
sistemom zа zaštitu prirode i sistemu prаćenjа (»Službeni glasnik
RS« br. 85/05);
3. Odluka o stаvljаnju u prethodnu zаštitu novootkrivenog
speleološkog objekta - pećina nа lokalitetu kаmenolomа
»Kozаrаputevi« а.d. u Ljubаčevu, Bаnjа Luka (»Službeni glasnik
RS« br. 35/05).
Zakon o vodama (»Službeni glasnik RS« br. 50/06)

1. Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u javnu
kanalizaciju (»Službeni glasnik RS« br. 44/01);
2. Pravilnik o uslovima ispuštanja otpadnih voda u površinske vode
3. Pravilnik o mjerama zaštite, načinu određivanja i održavanja zona
i pojaseva sanitarne zaštite, područja na kojima se nalaze
izvorišta, kao i vodnih objekata i voda namijenjenih ljudskoj
upotrebi (»Službeni glasnik RS« br. 7/03);
4. Odluka o stopama posebnih vodoprivrednih naknada (»Službeni

5. Odluka o utvrđivanju granica oblasnih riječnih slivova (distrikta) i
slivova na teritoriji Republike Srpske („Službeni glasnik RS“ br.
98/06);
6. Uredba o načinu, postupku i rokovima obračunavanja i plaćanja
posebnih vodnih naknada (»Službeni glasnik RS« br. 74/09);
7. Uredba o klasifikaciji voda i kategorizaciji vodotoka (»Službeni
8. Uredba o načinu učešća javnosti u upravljanju vodama („Službeni
glasnik RS“ br. 35/07);
9. Pravilnik o načinu i metodama određivanja stepena zagađenosti
otpadnih voda kao osnovice za utvrđivanje vodoprivredne
naknade (»Službeni glasnik RS« br. 44/01);
10. Pravilnik o uslovima koje moraju da ispunjavaju vodoprivredne
laboratorije kao pravna lica ili u okviru pravnih lica koje vrše
određenu vrstu ispitivanja površinskih, podzemnih i otpadnih
voda (»Službeni glasnik RS« br. 44/01);
11. Pravilnik o tretmanu i odvodnji otpadnih voda za područja
gradova i naselja gdje nema javne kanalizacije (»Službeni glasnik
RS« br. 68/01);
12. Pravilnik o načinu održavanja riječnih korita i vodnog zemljišta
(»Službeni glasnik RS« br. 9/00).
Zakon o Fondu za zaštitu životne sredine (»Službeni glasnik RS«

br. 51/02 i 53/07)
1. Pravilnik o načinu i kriterijumima za dodjelu finansijskih sredstava
za programe I projekte iz oblasti zaštite životne sredine
Zakon o šumama Republike Srpske (»Službeni glasnik RS« br.
75/08) i Zakon o reproduktivnom materijalu šumskog drveća
(»Službeni glasnik RS« br. 60/09)
1. Pravilnik o evidencijama izvršenih radova na zaštiti,
šumskouzgojnim radovima, gajenju i korištenju (sječi) šuma
2. Pravilnik o katastru šuma i šumskog zemljišta (»Službeni glasnik
RS« br. 47/09);
3. Pravilnik o načinu izrade, vođenju i dostavljanju podataka
katastra lovišta (»Službeni glasnik RS« br. 107/09);
4. Pravilnik o načinu proglašavanja, obilježavanja, finansiranja,
načinu gazdovanja zaštitnim šumama i šumama posebne
namjene (»Službeni glasnik RS« br. 57/09);

5. Pravilnik o sadržaju i postupku izrade plana zaštite šume od
požara (»Službeni glasnik RS« br. 107/09);
6. Pravilnik o sprovođenju inventure šuma na velikim površinama
7. Pravilnik o uvjetima, rokovima i načinu obavještavanja o pojavi
štetočina i nastaloj šteti u šumi i na šumskom zemljištu
8. Pravilnik o uspostavljanju genetičke banke šumskog bilja

12
MEĐUNARODNE DEKLARACIJE
(KONVENCIJE) I PROPISI
Konvencija o biološkoj raznolikosti (Convention on Biological Diversity -

CBD)( Rio de Janeiru 1992.)
Globalno prihvaćen temeljni dokument za zaštitu biološke raznolikosti

koji uspostavlja očuvanje biološke raznolikosti kao temeljno
međunarodno načelo u zaštiti prirode i zajedničku obavezu čovječanstva.
Donesena je u Rio de Janeiru 1992. godine na Konferenciji Ujedinjenih
naroda o okolišu i razvoju. Biološka raznolikost je sveukupnost svih živih
organizama koji su sastavni dijelovi ekoloških sistema, a uključuje
raznolikost unutar vrsta, između vrsta, životnih zajednica, te raznolikost
između ekoloških sistema. Važnost biološke raznolikosti ogleda se u
međuzavisnosti svih živih organizama i njihovog uravnoteženog
djelovanja kao ključa zdravlja planeta kao cjeline.
Stranke potpisnice su se obavezale na ostvarivanje tri cilja Konvencije:
1. očuvanje sveukupne biološke raznolikosti,
2. održivo korištenje komponenata biološke raznolikosti,
3. pravedna i ravnomjerna raspodjela dobrobiti koje proizlaze iz
korištenja genetskih izvora.
U cilju implementacije Konvencije na nacionalnom, regionalnom i

globalnom nivou, Stranke potpisnice su usvojile Strateški plan Konvencije
2002.-2010. s pripadajućim ciljevima (2010 Targets). Treće izdanje
Globalnog pregleda biološke raznolikosti (GBO 3), koji je na osnovu

nacionalnih izvještaja država stranaka pripremio Sekretarijat CBD-a,
pokazalo je da međunarodna zajednica nije uspjela dostići ciljeve
postavljene Konvencijom za smanjenje gubitka biološke raznolikosti do
2010. godine, a svi indikatori ukazuju i na povećanje pritisaka na prirodu.
Na desetom sastanku Konferencije stranaka Konvencije o biološkoj
raznolikosti (CBD/COP-10), koji se održao u oktobru 2010. godine u
Nagoyi, Japan, usvojen je novi, desetogodišnji Strateški plan Konvencije
za razdoblje 2011.-2020., kao osnovni dokument za usmjeravanje
međunarodnih i nacionalnih aktivnosti kako bi se očuvala biološka
raznolikost te se pridonijelo ostvarenju osnovna tri cilja konvencije. Novi
Strateški plan CBD-a sadrži 20 ciljeva (»Aichi Biodiversity Targets«) za
smanjenje gubitka i pritisaka na biološku raznolikost, očuvanje biološke
raznolikosti na svim nivoima, poboljšanje i održavanje dobrobiti/usluga
koje dobijamo od biološke raznolikost,i te osiguranje jačanja kapaciteta
Konvencija o međunarodnoj trgovini ugroženim vrstama divlje faune i

flore (CITES) (Washington, 1973.)
Međunarodni sporazum čiji je cilj sprječavanje nekontrolisane

međunarodne trgovine i komercijalnog iskorištavanja ugroženih vrsta,
održavanje ekološke ravnoteže unutar populacija vrsta koje su predmet
međunarodne trgovine te pružanje pomoći zemljama članicama u
postizanju održive trgovine. CITES je skraćenica engleskoga naziva, ali je
poznata i kao »Washingtonska konvencija«. Stupila je na snagu 1. jula
1975. godine i otada su joj pristupile ukupno 174 države svijeta, što je čini
najšire prihvaćenom međunarodnom konvencijom s područja zaštite
prirode. Godišnja se vrijednost međunarodne trgovine divljom florom i
faunom procjenjuje na milijarde dolara, a zahvaća stotine milijona
primjeraka pojedinih biljnih i životinjskih vrsta. Zbog toga je CITES
konvencijom zaštićeno preko 30 000 vrsta ugroženih trgovinom.
Konvencija o močvarama od međunarodne važnosti naročito kao staništa

ptica močvarica (Ramsar, 1971.)
Ramsarska konvencija donesena je 2. februara 1971. godine kada su u

iranskom crnomorskom mjestu Ramsaru predstavnici 18 zemalja
prihvatili tekst dogovora o zaštiti i očuvanju močvarnih područja. Cilj ovog
dokumenta je očuvanje onih područja na Zemlji koja su od presudne
važnosti za opstanak mnogih biljnih i životinjskih vrsta i njihovih zajednica
od kojih mnoge čovjek koristi i u određenoj mjeri zavisi o njima te kroz

mnogostruku korisnu ulogu koju ova područja imaju u životu ljudi. 2.
februara svake godine se u svijetu obilježava Svjetski dan vlažnih
područja a pod okriljem Konvencije o močvarnim područjima. Konvencija
je stupila na snagu 1975. godine kada je njezin depozitar UNESCO,
zaprimio akte o ratifikaciji prvih sedam zemalja. Članom konvencije mogu
biti samo zemlje koje su članice Organizacije ujedinjenih naroda ali
Konvencija blisko surađuje sa mnogim međunarodnim nevladinim
organizacijama-IUCN, WWF, Wetland International kao i drugim
međunarodnim subjektima koji imaju status saradnika, posmatrača. Ova
Konvencija danas broji 160 zemalja članica i jedna je od najstarijih koje se
bave pitanjima zaštite prirode. Prilikom pristupa Konvenciji svaka zemlja
mora odabrati po određenim kriterijima najmanje jedno močvarno
područje koje će odlučiti sačuvati i trajno se za njegov opstanak brinuti pa
se takvo područje upisuje na popis močvarnih područja od
međunarodnog značaja - Ramsarski popis. Tako je nastao Ramsarski
popis na kojem se danas nalazi 1929 područja pokrivajući ukupnu
površinu od oko 185 miliona hektara na svim kontinentima.
Konvencija o pristupu informacijama, učestvovanju javnosti u odlučivanju

i pristupu pravosuđu u okoliš (Aarhus, 1998.)
Potpisana je 25. juna 1998. godine u danskom gradu Aarhusu, te

predstavlja međunarodni pravni okvir u području zaštite okoliša. Tim se
dokumentom utvrđuju prava u vezi s okolišem kao pouzdana osnova za
uključivanje građana u politike okoliša te se potvrđuje naša obaveza
prema budućim generacijama. Također, zemlje potpisnice konvencije
trebaju omogućiti građanima pristup informacijama, omogućiti pravo na
učešće u odlučivanju i osigurati pristup pravdi po pitanjima okoliša, te
potvrđujući u tom smislu da građanima može trebati pomoć u cilju
ostvarivanja svojih prava. Boljim pristupom informacijama i učešćem
javnosti u odlučivanju poboljšavaju kvalitet i sprovođenje odluka,
doprinosi svijesti javnosti o okolišnim pitanjima, daje javnosti mogućnost
izražavanja svojih zabrinutosti i omogućava javnim organima vlasti da
takve zabrinutosti uzmu u obzir.
Konvencija o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa (Bern,

1979.)
Obavezujući je međunarodni pravni instrument u području zaštite

prirode, koji pokriva prirodnu baštinu evropskog kontinenta i nekih

država Afrike. Ima za cilj očuvati divlje životinje i biljke te njihova
prirodna staništa i poticati evropsku saradnju na tom polju, a poseban
naglasak stavlja se na potrebu zaštite ugroženih staništa i osjetljivih vrsta,
uključujući migratorne vrste.
Države stranke Bernske konvencije moraju preduzimati mjere u svrhu:
- unapređenje nacionalnih politika za očuvanje divljih životinja i
biljaka te njihovih prirodnih staništa;
- osiguravanja zaštite divljih životinja i biljaka u planskim i
razvojnim politikama te mjerama protiv zagađivanja;
- unapređenje edukacije i razmjene informacija o potrebi očuvanja
divljih životinja i biljaka te njihovih prirodnih staništa;
- poticanja i koordinacije istraživanja povezanih s ciljevima
Konvencije.
Države stranke dužne su sarađivati kako bi se pojačala efikasnost ovih

mjera kroz koordinaciju aktivnosti za zaštitu migratornih vrsta te
razmjenu informacija i iskustava. Bernska konvencija otvorena je za
potpis 1979. godine u Bernu u Švicarskoj, a stupila na snagu 1982. godine
nakon ratifikacije u pet država. Trenutno ima 50 država stranaka. Tijela
Konvencije su Stalni odbor (Standing Committee) koji zasjeda svake
godine, a čine ga delegacije svih država stranaka, Upravni odbor (Bureau)
i Tajništvo (Secretariat) smješteno u Strasbourgu u Francuskoj. Osim
toga, u sklopu Bernske konvencije djeluju i stručne skupine (Groups of
Experts) za:
- zaštitu vodozemaca i gmazova, ptica, beskralješnjaka, biljaka i
gljiva,
- zaštićena područja i ekološke mreže,
- strane invazivne vrste,
- velike zvijeri,
- klimatske promjene i biološku raznolikost,
- ostrvsku biološku raznolikost i dr.
Konvencija o zaštiti migratornih vrsta divljih životinja (Bonn, 1979.)
Poznata je pod nazivom CMS ili Bonnska Konvencija, jedan je od

temeljnih propisa iz područja zaštite prirode, nastala je s ciljem očuvanja
migratornih vrsta divljih životinja u čitavom području njihova
rasprostranjenja. Konvenciji je do sada pristupilo 114 država svijeta. CMS
predstavlja okvir unutar kojeg države članice mogu preduzimati mjere
zaštite i očuvanja migratornih vrsta i njihovih staništa na globalnom

nivou. Ugrožene migratorne vrste kojima prijeti izumiranje uvrštene se
na Dodatak I Konvencije. Države potpisnice Konvencije obavezale su se za
njih osigurati mjere stroge zaštite, osigurati očuvanje i/ili restauraciju
staništa, te ublažiti prepreke na migracijskim putevima. Konvencija
također potiče direktnu međudržavnu saradnju kod očuvanja pojedinih
vrsta. Za one migratorne vrste čije je očuvanje u prirodi zavisno o
međudržavnoj saradnji uvrštene su na Dodatak II Konvencije. U cilju
njihovog očuvanja države sklapaju zasebne međunarodne ugovore.
Konvencija tako služi kao pravni okvir koji omogućuje zasebne
međunarodne instrumente za očuvanje migratornih vrsta ili najčešće
skupina vrsta u čitavom području rasprostranjenja. Države ne moraju biti
stranke Konvencije kako bi se priključile takvim instrumentima. Takvi
međunarodni instrumenti mogu biti u formi Sporazuma kao pravno
obavezujućih međunarodnih ugovora ili manje obavezujućih
instrumenata poput memoranduma o razumijevanju, kojima se osigurava
da države područja rasprostranjenja predmetnih vrsta ili skupina vrsta
poduzimaju kratkoročne i/ili dugoročne mjere zaštite i očuvanja.
Međunarodna konvencija za regulaciju kitolova i Protokol (IWC)
Otvorena je za potpisivanje 02. novembra 1946. u Washingtonu DC,

Sjedinjene Američke Države. Do danas je Konvenciju ratificiralo 88
zemalja ugovornih stranaka (od toga 25 država članica EU).
Osnovni ciljevi Međunarodne konvencije o regulaciji kitolova su:
- određivanje posebnih područja koja će se zaštititi kao utočišta
populacija ugroženih vrsta kitova,
- osiguravanje pravilne zaštite svih vrsta kitova od prekomjernog
izlova kao industrijske grane,
- primjerena regulacija kitolova koja dopušta obnovu određenih
populacija ugroženih kitova, te samim time i sprečavanje
dovođenja pojedinih vrsta kitova na rub izumiranja,
- postizanje zajedničkog interesa za dostizanje optimalnog stupnja
brojnosti određenih populacija kitova što je prije moguće, bez
stvaranja ekonomskih i hranidbenih poteškoća.
O provođenju Konvencije brine se Međunarodna komisija za kitolov

(IWC), a sjedište Sekretarijata Komisije je u Cambridge-u u Ujedinjenoj
Kraljevini Velike Britanije i Sjeverne Irske. Osnovni zadatak Međunarodne
komisije za kitolov je kontinuirani nadzor i po potrebi revizija mjera

određenih Dodatkom Konvencije koji regulira provođenje kitolova u
svijetu.
Protokol o biološkoj sigurnosti u okviru Konvencije o biološkoj raznolikosti

(Cartagena, 2000.)
Dodatni je protokol pri Konvenciji o biološkoj raznolikosti koji je usvojen

29. januara 2000. godine u Montrealu, a stupio je na snagu
11. septembra 2003. godine. Kartagenski protokol je prvi međunarodno-
obavezujući instrument koji regulira prekogranični prenos (izvoz-uvoz),
prevoz, rukovanje i upotrebu živih modificiranih organizama (LMO-a) koji
mogu imati štetne uticaje na očuvanje i održivu upotrebu biološke
raznolikosti uzimajući također u obzir i opasnosti po ljudsko zdravlje.
Velika je važnost Protokola što je državama u razvoju omogućio priliku da
na pravnoj osnovi odbiju uvoz LMO-a/GMO-a na svoje područje i to na
osnovu principa predostrožnosti, odnosno u situacijama vrlo proturječnih
mišljenja i podataka o njihovoj štetnosti. Važno je istaknuti da se
pojedine odredbe i informacije iz sadržaja Protokola odnose i na
produkte, odnosno proizvode LMO-a, a ne samo i isključivo na LMO-e.
Nakon stupanja na snagu Protokola, većina država u razvoju širom svijeta
kao i država sa ekonomijama u tranziciji započele su rad na izgradnji
nacionalnog zakonodavnog okvira biološke sigurnosti kao i na jačanju
svojih administrativnih i institucionalnih kapaciteta na tom području.
Protokol o posebno zaštićenim područjima Sredozemnog mora i biološkoj

raznolikosti
Dokument koji uspostavlja okvir za zaštitu i očuvanje biološke raznolikosti

vrijednih područja u Sredozemnom moru. SPA/BD Protokol je osnovni
alat za implementaciju Konvencije o biološkoj raznolikosti na Mediteranu
vezan uz održivo upravljanje biološkom raznolikošću obalnih i morskih
područja. SPA/BD Protokol je donesen 1982., a potom je zamijenjen
novim u sklopu izmjene Mediteranskog sistema 1995. godine. Protokol
predviđa tri glavna elementa kako bi se osiguralo očuvanje biološke
raznolikosti u Sredozemlju:
- stvaranje, zaštita i upravljanje posebno zaštićenih područja (SPA,)
- uspostava popisa posebno zaštićenih područja značajnih za
Sredozemlje (SPAMI),

- zaštita i očuvanje vrsta.
U okviru (Mediteranskog akcijskog plana) (MAP) djeluju centri za

regionalne aktivnosti (RAC) koji koordiniraju provođenje pojedinih
protokola Barcelonske konvencije. Centar regionalnih aktivnosti za
posebno zaštićena područja (Regional Activity Centre Specially Protected
Areas RAC/SPA) osigurava pomoć mediteranskim zemalja u provođenju
obaveza prema SPA/BD Protokola, posebno u odnosu na razvoj i
uspostavi posebno zaštićenih područja (SPA). Centar izrađuje planove
upravljanja, informacijske alate za praćenje stanja (monitoring), razvija
svijest o zaštiti prirodnih vrijednosti te učestvuje u razmjeni informacija
između stručnjaka, međunarodnih institucija i nevladinih udruženja.
Sporazum o zaštiti Afričko-evroazijskih migratornih ptica močvarica

(AEWA) (Bonn, 1996.)
Najveći je sporazum u sklopu Konvencije o zaštiti migratornih vrsta divljih

životinja (CMS). Obuhvata 118 država od kojih su 63 potpisnice
Sporazuma. Cilj Sporazuma je očuvati migratorne ptice močvarice i
njihova staništa na čitavom području selidbenih puteva. AEWA obuhvaća
255 vrsta ptica selica koje su zavisne o močvarama u barem jednom
dijelu svog godišnjeg ciklusa, a uključuje plijenore, gnjurce, pelikane,
vrance, čaplje, rode, kokošice, ibise, žličarke, plamence, patke, guske,
labudove, ždralove, ćurline, galebove, čigre, njorke, fetone, brzane, pa
čak i južnoafričke pingvine. Zaštita migratornih ptica zahtjeva saradnju
među državama a AEWA predstavlja platformu na koji se odvija saradnja i
koordinacija međunarodnih aktivnosti. Djelovanje Sporazuma provodi se
na osnovu Akcijskog plana, koji obuhvata smjernice potrebne za zaštitu
vrsta i staništa, upravljanje ljudskim djelatnostima, istraživanje i
monitoring te edukaciju. Sekretarijat Sporazuma koordinira provedbu
Akcijskog plana, organizira sastanke među državama koje se nalaze na
njegovom području. Tehnički odbor pruža naučne i tehničke savjete i
preporuke vezane uz Akcijski plan, provedbu Sporazuma i planirana
istraživanjima.
Sporazum o zaštiti kitova (Cetacea) u Crnom moru, Sredozemnom moru i

susjednom atlantskom području (ACCOBAMS) (Monaco, 1996.).
U okviru Konvencije o zaštiti migratornih vrsta divljih životinja, potpisan

je u novembru 1996. godine u Monaku. Sporazum je stupio na snagu u

junu 2001. godine. Danas Sporazum ima 20 država stranaka. Osnovni je
cilj ovog Sporazuma osigurati opstanak vrsta iz reda Cetacea (delfini,
kitovi) na način da se smanje uzroci njihove ugroženosti. Naime, delfini i
drugi kitovi ove regije ugroženi su ribarenjem, uništavanjem staništa i
zagađivanjem mora. Države stranke Sporazuma se stoga obvezuju zaštititi
ove vrste uspostavom mreže morskih područja koja su osiguravaju
hranilišta ili mjesta za razmnožavanje i podizanje mladih. Također se
obavezuju donijeti zakonske propise kojima će se na najmanju mjeru
svesti slučajno i namjerno hvatanje od strane brodova pod njihovom
zastavom ili jurisdikcijom.
Osim toga, države su obavezne:
- procijeniti i određivati odnose u postupanju prema kitovima,
- provoditi istraživanja i praćenje,
- uspostaviti programe za prikupljanje i razdiobu informacija,
obuku i obrazovanje, i
- uspostaviti mjere intervencije za hitne slučajeve.
Jadransko more jedno je od najvećih prirodnih bogatstava na čije pravo

polaže i Bosna i Hercegovina. U njemu se pojavljuje devet vrsta kitova od
kojih su neki povremeni gosti iz Sredozemnog mora. Svega dvije vrste:
dobri delfin (Tursiops truncatus) i obični delfin (Delphinus delphis), su
zavičajne vrste, iako svi pokazatelji upućuju da su obični delfini iz
srednjeg i sjevernog Jadrana gotovo nestali. Potreba o uspostavi ovog
Sporazuma rezultirala je zajedničkim zaključkom sekretarijata Konvencije
o zaštiti morskog okoliša i obalnog područja Sredozemlja i pripadajućeg
Protokola o posebno zaštićenim područjima Sredozemnog mora i
biološkoj raznolikosti, Konvencije o zaštiti migratornih vrsta divljih
životinja i Konvencija o zaštiti evropskih divljih vrsta i prirodnih staništa.
Sporazum o zaštiti šišimiša u Evropi (EUROBATS) (London, 1991.)
Stupio je na snagu 1994. godine, a trenutno broji 32 države članice. Jedan

je od sporazuma pod okriljem Konvencije o zaštiti migratornih vrsta
divljih životinja (CMS), čiji je cilj osigurati aktivnu zaštitu ugroženih
migratornih životinjskih vrste preko čitavog područja njihovog
rasprostranjenja. EUROBATS sporazum štiti svih 52 vrste šišmiša koje se
pojavljuju na području Europe, kroz zakonodavstvo, edukaciju, provedbu
mjera zaštite i međunarodnu saradnju među državama strankama, ali i
onima koje još nisu pristupile Sporazumu. U geografskom smislu
Sporazum pokriva područje zapadnog Palearktika. Provedbu EUROBATS

sporazuma koordinira Sekretarijat (EUROBATS Secretariat) smješteno u
Bonnu u Njemačkoj. Sve odluke i rezolucije čija je provedba obavezna za
države stranke donose se i usvajaju na Sastancima stranaka (Meeting of
Parties MoP). Savjetodavni odbor (Advisory Committee) zadužen je za
provođenje Akcijskog plana koji se donosi na sastancima stranaka,
praćenje stanja populacija šišmiša, pravovremenu uspostavu mjera za
rješavanje problema kada se oni pojave te provođenje međunarodnih
aktivnosti i saradnje. Stalni odbor Sporazuma (Standing Committee)
odgovoran je za administrativna i financijska pitanja u razdoblju između
dva sastanka stranaka.
Konvencija o evropskim pejzažima (ELC) (Firenca, 2000.)
Otvorena je za potpisivanje u Firenci u Italiji 20. oktobra 2000. godine u

sklopu kampanje Vijeća Evrope »Evropa, zajednička baština«.
Cilj Konvencije je da unaprjeđuje pejzažnu zaštitu, upravljanje i planiranje
evropskih pejzaža te organizira evropsku saradnju po pitanjima pejzaža.
Ovo je prvi međunarodni ugovor čiji je isključivi predmet zaštita,
upravljanje i jačanje evropskih pejzaža. Konvencija se odnosi na
cjelokupni teritorij stranaka i obuhvaća prirodna, ruralna, gradska i
prigradska područja uključujući kopno, područja kopnenih voda i morska
područja. Konvencija se osim posebnim bavi i svakodnevnim pejzažima,
obzirom da imaju odlučujući uticaj na kvalitetu života te na činjenicu da
zaslužuju pažnju u sklopu pejzažne politike. Mnoga ruralna područja i
posebno prigradska područja doživljavaju drastične promjene te
zaslužuju veću pažnju vlasti i javnosti. Ključni aspekt Konvencije je aktivna
uloga koju pridaje javnosti u pogledu percepcije i vrednovanja pejzaža.
Jačanje svijesti je ključno zbog uključivanja javnosti u odluke koje se
odražavaju na njen životni pejzaž. Prihvaćajući načela i ciljeve Konvencije
ugovorne stranke se, poštujući načelo supsidijarnosti, obavezuju da će
štititi, upravljati i/ili planirati njihove pejzaže donošenjem niza općih i
posebnih mjera. To uključuje učestovanje lokalnih zajednica i javnih vlasti
u odlukama koje utiču na pejzaž odnosno regije ili mjesta.
Bazelska konvencija o kontroli prekograničnog kretanja otpada i

njegovom odlaganju
Bazelska konvencija je međunarodni multilateralni ugovor kojim se

regulišu norme postupanja, to jest kriterijumi za upravljanje otpadima na
način usaglašen sa zahtjevima zaštite i unapređenja životne okoline, i

postupci kod prekograničnog kretanja opasnih i drugih otpada.
Upravljanje otpadom postavljeno je na bazi integralnog pristupa koji
podrazumijeva kontrolu stvaranja opasnog i drugih otpada, skladištenje,
transport, tretman, ponovno korišćenje, reciklažu, obnavljanje i finalno
odlaganje (deponovanje). Prekogranični kontrolni sistem zasnovan je na
prethodno dobijenom pisanom obavještenju i odobravanju. Konvencija,
usvojena marta 1989., stupila je na snagu 1992. godine i sprovodi se u
okviru Programa UN za životnu sredinu.
Ova konvencija iz marta 1989. g. u svom prvom članu definiše opasan
otpad. U njega spadaju na primjer: klinički otpad nastao u bolnicama,
medicinskim centrima i klinikama, otpad iz proizvodnje i pripreme
farmaceutskih proizvoda, otpadni farmaceutski proizvodi, preparati i
lijekovi, otpad iz proizvodnje, formulacije i primjene biocida i
fitofarmakoloških proizvoda, otpad iz proizvodnje, formulacije i primjene
organskih rastvarača, otpad iz termičke obrade i postupaka otpuštanja uz
primjenu cijanida, otpadna nafta neupotrebljiva za namjeravanu
primjenu, otpadne smješe ulje-voda, ugljeni hidrati-voda, emulzije,
otpadne materije i predmeti koji sadrže ili su zagađeni polihlorovanim
bifenilima (PHB), odnosno polihlorovanim terfenilima (PHT), odnosno
polihlorovanim terfenilima (PBB), otpadni katranski ostaci iz procesa
prerade nafte, destilacije ili bilo kojeg pirolitičkog postupka , itd.
Radioaktivan otpad podliježe drugim međunarodnim kontrolama
primjenjivim posebno na radioaktivne materijale, uključujući i
međunarodne instrumente, i nije predmet ove Konvencije.
U članu 2. date su definicije otpada, zbrinjavanje, prekograničnog
kretanja i drugih termina važnih za razumijevanje i tumačenje Konvencije.
Prema članu 4. Svaka potpisnica treba preduzeti odgovarajuće mjere da:
- osigura da se proizvodnja opasnog otpada i drugih vrsta otpada
na njenog teritoriji svede na najmanju mjeru, uzimajući u obzir
društvene, tehnološke i privredne mjere;
- osigura raspoloživost odgovarajućih objekata za po životnu
sredinu bezbijedno zbrinjavanje opasnog otpada i drugih vrsta
otpada koji će se , u najvećoj mogućoj mjeri, smjestiti na njenoj
teritoriji, bez obzira na to koje je mjesto njegovog odlaganja;
- osigura da se osobe koje u njoj rade na zbrinjavanju opasnog
otpada ili drugih vrsta otpada preduzmu sve potrebne korake da
se spriječi zagađivanje usljed zbrinjavanja opasnog otpada i
drugih vrsta otpada i da , u slučaju da dođe do zagađenja,
smanje na najmanju mjeru posljedice tog zagađivanja po ljudsko
zdravlje i životnu okolinu;

- osigura da se prekogranično kretanje opasnog otpada i drugih
vrsta otpada smanji na najmanju mjeru, u skladu sa
zbrinjavanjem otpada koje neće biti štetno za životnu sredinu,
kao i da se sprovodi tako da se ljudsko zdravlje i životna okolina
zaštite od štetnih posljedica takvog kretanja.
Nadalje, svaka Potpisnica treba da:

- zabrani svim osobama koje su pod njihovom nacionalnom
jurisdikcijom da prevoze ili odlažu opasni otpad ili druge vrste
otpada, osim kada su takve osobe ovlašćene ili imaju dozvolu za
obavljanje takve djelatnosti;
- zahtijeva da opasni otpad i druge vrste otpada koje su predmet
prekograničnog kretanja budu pakovani, označeni i prevezeni u
skladu s opšteprihvaćenim i priznatim međunarodnim pravilima i
standardima za pakovanje, označavanje i prevoz, vodeći računa o
međunarodnom prihvaćenom djelovanju u tom području;
- zahtijeva da opasni otpad i druge vrste otpada budu propraćeni
dokumentom o kretanju od tačke iz koje prekogranično kretanje
počinje do tačke odlaganja.
Obaveze koje prema ovoj Konvenciji imaju zemlje u kojima nastaje opasni
otpad i druge vrste otpada u pogledu zahtjeva da se tim otpadom rukuje
na način koji nije štetan za životnu sredinu, ne mogu se ni pod kojim
uslovima prenijeti na države uvoznice ili tranzitne države.
Multilateralni ugovori u oblasti okoliša
Bosna i Hercegovina je postala Ugovorna strana u sljedećim

konvencijama tako što ih je preuzela sukcesijom kao sljedbenica bivše
Jugoslavije:
Multilateralni ugovori u oblasti Mjesto i godina Datum »Službeni list«

okoliša usvajanja ratifikacije br.
Konvencija o barskim i Ramsar, 1971 2001. Notifikacija o
močvarnim područjima od sukcesiji
međunarodnog značaja,
posebno staništima vodotoka
Konvencija o dalekosežnom Ženeva, 1979. 06. 03.1992. SFRJ, 11/86
prekograničnom zagađenju RBiH, 13/94
zraka
- Protokol o dugoročnom Ženeva, 1984. 01.09.1993. SFRJ,2/87

finansiranju programa RBiH, 13/94
saradnje za praćenje i
procjenu dalekosežne
transmisije zagađivača
zraka u Evropi (EMEP)
Konvencija o međunarodnoj Ženeva, 1948. 16.07.1993.
pomorskoj organizaciji
Nastavak
Konvencija o međunarodnoj Čikago, 1944. 13.01.1993.
civilnoj avijaciji-aneks 16
-avionska buka
Konvencija o zaštiti ozonskog Beč, 1985. 01.09.1993. SFRJ, 2/87
omotača RBiH, 13/94
- Protokol o supstancama koje Montreal, 1987. 01.09.1993. SFRJ, 16/90
oštećuju ozonski omotač
- Amandmani Montrealskom London, 1990. 11.08.2003. RBiH, 8/03
protokolu prema dogovoru
Ugovornih strana sa drugog
sastanka
- Amandmani na Montrealski Kopenhagen, 11.08.2003. RBiH, 8/03
protokol prema dogovoru 1992
Ugovornih strana sa četvrtog
sastanka
- Amandmani na Montrealski Montreal, 1997. 11.08.2003. RBiH, 8/03
protokol prema dogovoru
Ugovornih strana sa devetog
sastanka
- Amandmani na Montrealski Peking, 1999. U
protokol prema dogovoru parlamentar
Ugovornih strana sa noj
jedanastog sastanka proceduri
Konvencija UN-a o pravu mora Zaliv Montego, 12.01.1994. RBiH, 15/95
1982.
Konvencija o zaštiti Barcelona, 01.03.1992. SFRJ, 12/77
Sredozemnog mora od 1976. RBiH, 25/93
zagađenja
- Protokol o sprečavanju Barcelona, 01.03.1992.
zagađenja Sredozemnog 1976.
mora potapanjem otpada iz
brodova i zrakoplova
- Protokol o saradnji u borbi Kuvajt, 1978. 01.03.1992.

protiv zagađivanja
Sredozemnog mora naftom i
štetnim materijama u slučaju
nesreće
Nastavak
- Protokol o zaštiti Atena, 1980. 22.10.1994. SFRJ, 1/90
Sredozemnog mora od RBiH, 13/94
zagađenja iz kopnenih izvora
(LBS)
- Protokol o posebno Ženeva, 1982. 22.10.1994. SFRJ, 9/85
zaštićenim područjima i RBiH, 13/94
biološkoj raznovrsnosti
Sredozemnog mora
- Protokol o posebno Monako, 1996. 12.12.1999.
zaštićenim područjima i
biološkoj raznovrsnosti
Sredozemnog mora
Mediterana
Konvencija o zaštiti svjetske Pariz, 1972. 12.07.1993. RBiH, 25/93
kulturne i prirodne baštine
Konvencija o korištenju bijelog Ženeva, 1921. 02.06.1993.
olova u bojama
Evropski sporazum o Ženeva, 1957. 01.09.1993.
međunarodnom prevozu
opasne robe cestom (ADR)
- Protokol o izmjeni člana (14) New York, 1975. 01.09.1993.
Evropskog sporazuma o
međunarodnom prevozu
opasne robe cestom (ADR)
Konvencija o fizičkoj zaštiti Beč, 1979. 30.06.1998.
nuklearnog materijala
Konvencija o ribolovu i o Ženeva, 1958. 12.01.1994.
očuvanju bioloških bogatstava
otvorenog mora
Konvencija o teritorijalnom Ženeva, 1958. 01.09.1993.
moru i vanjskom pojasu
Konvencija o kontinentalnom Ženeva, 1958. 12.01.1994.
grebenu
Konvencija o otvorenom moru Ženeva, 1958. 01.09.1993.

Konvencija o zaštiti radnika od Ženeva, 1997. 02.06.1993.
profesionalnih rizika u radnom
okruženju uzrokovanih
zagađenjem zraka, bukom i
vibracijama
Nastavak
Ugovor o zabrani smještaja London, 15.08.1994.

nuklearnog oružja i ostalog Moskva,
oružja za masovno uništenje na Vašindton D.C.,,
dno mora i okeana i u njihovo 1971.
podzemlje
Ugovor o neprofilaciji New York, 1968. 15.08.1994.
nuklearnog oružja
Konvencija o ranoj dojavi Beč, 1986. 30.06.1998.
nuklearne
nesreće
Konvencija o pomoći u slučaju Beč, 1986. 30.06.1998.
nuklearne nesreće ili radiološke
opasnosti
Konvencija o zabrani razvoja, London, 15.08.1994.
proizvodnje i skladištenja Moskva,
bakteriološkog (biološkog) i Vašindton D.C.,
toksičnog oružja i njihovo 1972.
uništenju
Međunarodna konvencija o London, 1954. 1994. SFRJ, 60/73 i
sprečavanju zagađivanja 53/74
Sredozemnog mora naftom (za RBiH, 13/94
engl prevod: International
Convention for the Prevention
of Pollution from Ships)
Međunarodna konvencija o London, 1973. 1994. SFRJ, 2/85
zaštiti od zagađenja s brodova RBiH, 13/94
U skladu s državnim Zakonom o postupku zaključivanja i izvršavanja

međunarodnih sporazuma (»Službeni glasnik BIH« br. 29/00) ratificirane
su sljedeće konvencije i sporazumi o okolišu:

Multilateralni ugovori u oblasti Mjesto i godina Datum »Službeni
okoliša usvajanja ratifikacije u glasnik BiH«
BiH br.
Okvirna konvencija UN o Rio de Ženeiro, 2000. 19/00
klimatskim promjenama 1992.
- Kjoto protokol Kjoto, 1997. 2008. 3/08
Međunarodna konvencija za Rim, 1951. 2003. 8/03
zaštitu biljaka
Konvencija o kontroli Bazel, 1989. 2000. 31/00
prekograničnog kretanja
opasnog otpada i njegovog
odlaganja
Konvencija UN o biološkoj Rio de Ženeiro, 2002. 12/02
raznovrsnosti 1992.
- Protokol iz Kartagene o Kartagena, 2008. 12/08
biološkoj sigurnosti 2000.
Konvencija UN o borbi protiv Pariz, 1994. 2002. 12/02
dezertifikacije u zemljama sa
velikim sušama i/ili
dezertifikacijom, posebno u
Africi
Konvencija o saradnji radi Sofija, 1994. 2005. 65/05
zaštite i održivog korištenja
rijeke Dunav
Konvencija o uspostavljanju Pariz, 1955. 2005.
evropske i sredozemne
organizacije za zaštitu biljaka
Konvencija UNECE-a o pristupu Arhus, 1998. 2008. 8/08
informacijama, učešću javnosti
u procesu odlučivanja i
pristupu pravosudnim
organima iz oblasti okoliša
- Protokol o registru Kijev, 2003. 2003.
zagađivača i dometu
zagađenja (PRTR)
Konvencija o persistentnim Stokholm, 2001. 2010. 1/10
organskim polutantima

Nastavak
BiH br.
Konvencija o procjeni Espo, 1991. 2009. 8/09
prekograničnog uticaja na
okoliš
- Protokol o strateškoj Kijev, 2003. 2003.
procjeni okoliša
Konvencija o očuvanju Bern, 1979. 2008. 8/08
evropskih prirodnih vrsta i
prirodnih staništa
Okvirni sporazum o slivu rijeke Kranjska Gora, 2003.
Save 2002.
Konvencija o zaštiti i korištenju Helsinki, 1992. 2009. 8/09
prekograničnih vodotoka i
međunarodnih jezera
- Protokol o vodi i zdravlju London, 1999. 2010.
- Izmjene članova 25 i 26 Madrid, 2003. 2010.
Konvencije o zaštiti i
korištenju prekograničnih
vodotoka i međunarodnih
jezera
- Protokol o građanskoj Kijev, 2003. 2003.
odgovornosti i kompenzaciji
za štetu uzrokovanu
prekograničnim uticajima
industrijskih nesreća na
prekogranične vode
Konvencija o prekograničnim Helsinki, 1992. Ratifikacija u
uticajima industrijskih toku
incidenata
Okvirna konvencija Vijeća Faro, 1992. 2009.
Evrope o vrijednosti kulturne
baštine za društvo
Ugovor o energetskoj povelji Lisabon, 1994. 2001.
- Energetska povelja - Protokol Lisabon, 1994. 2001.
o energetskoj efikasnosti i
pripadajućim aspektima

okoliša
Konvencija o sigurnosti i Ženeva, 1995. 2010.
zdravlju u rudnicima
Nastavak
BiH br.
Konvencija o sigurnosti i Ženeva, 2001. 2010.
zdravlju u poljoprivredi
Konvencija o radu u sektoru Ženeva, 2007. 2010.
ribarstva
Konvencija o sprečavanju Ženeva, 1993. 2010.
velikih industrijskih nesreća
Evropska konvencija o krajoliku Firenca, 2000. 2010.
Konvencija o zabrani korištenja, Oslo, 1997. 1998.
skladištenja, proizvodnje i
prevozu protupješadijskih mina
i o njihovom uništenju
Konvencija o prethodno Roterdam, 2006. 14/06
informiranoj saglasnosti 1998.
procedura za određene opasne
hemikalije i pesticide u
međunarodnom prometu
Konvencija o međunarodnoj Vašington D.C., 2008. 11/08
trgovini ugroženim vrstama 1973.
divlje flore i faune (CITES)
- Amandman Konvencije o Bon, 1979. 2009.
međunarodnoj trgovini
ugroženim vrstama divlje
flore i faune (član XI)
Evropski okvir konvencije o Madrid, 1980. 2008.
prekograničnoj saradnji između
teritorijalnih zajednica i vlasti
Konvencija o međunarodnom Bern, 1980. 1996.
prevozu robe željeznicom

DIREKTIVE EVROPSKE UNIJE
Okvirna direktiva o otpadu
Direktiva 757442/EEC - obezbjeđuje okvir pomoću kojeg bi zemlje članice

mogle kontrolisati uklanjanje otpada na državnom nivou, umjesto lokalno
kako je bilo ranije. Direktiva je bila revidirana i nadopunjena 1991. da bi
se obezbijedio zakonski okvir za uklanjanje, rukovođenje i odlaganje
otpada, kao što je određeno u Strategiji upravljanja otpadom
(SEC(89)934, 18.09.89.). Novi okvir obezbjeđuje usvajanje zajedničke
terminologije i definicija otpada baziranih na ostvarenom radu Evropske
zajednice za saradnju i razvoj (OECD). Države članice moraju podržavati
prevenciju ili redukciju otpada i njegove štetnosti, podržavajući razvoj
čistih tehnologija, tehničkih napredaka u proizvodnji i tehnike uklanjanja
otpada. One također moraju podržavati iskorišćenje otpada i njegovo
korišćenje kao energetski izvor.
One moraju zabraniti ostavljanje, odlaganje i nekontrolisano ispuštanje
otpada. Zemlja članica mora uspostaviti integrisanu i adekvatnu mrežu
postrojenja za uklanjanje otpada, u saradnji sa drugim zemljama
članicama uzimajući u obzir najbolje dostupne tehnologije koje ne
zahvataju prekomjerne troškove.
Državne organizacije, u skladu sa Direktivom, moraju kreirati planove
upravljanja otpadom što je prije moguće. Planovi treba da obuhvate
otpad koji bi bio iskorišten ili uklonjen, tehničke zahtjeve, posebne
aranžmane za određene vrste otpada, i odgovarajuća postrojenja za
uklanjanje otpada. Planovi bi također mogli uključiti osoblje, troškove, i
mjere sakupljanja, sortiranja i tretiranja otpada.
Opasni otpad
Osnovni cilj Direktive 91/689/EEC je da formuliše zajedničku definiciju

opasnog otpada i uvede veću harmonizaciju u upravljanju ovim otpadom.
Ona čini listu opasnog otpada, pojedinaca i dobara koji uzrokuju opasni
otpad. Institucije koje rješavaju problem odlaganja otpada treba da imaju
licence.

Planovi upravljanja opasnim otpadom moraju biti publikovani od strane
stučih organizacija, bilo da su dio opšteg plana upravljanja otpadom (u
skladu sa Direktivom o otpadu) ili odvojeni. Zemlje članice moraju
zahtijevati:
- registraciju i identifikaciju svakog mjesta gdje se opasni otpad
isporučuje;
- pakovanje i označavanje u skladu sa standardima međunarodne
zajednice pri skupljanju, transportovanju i privremenom
skladištenju otpada.
Nadležni organi moraju vršiti inspekciju postrojenja sa posebnim osvrtom

na transport otpada.
Transport otpada
Regulativa 259/93/EEC o kontroli i nadgledanju transporta otpada u

okviru Evropske zajednice uspostavlja sistem kontrole kretanja otpada
koji implementira Bazelsku konvenciju i OECD odluke o prekograničnim
kretanjima otpada. Dok se Bazelska konvencija odnosi samo na opasni
otpad, Regulativa pokriva i transport bezopasnog otpada. Regulativa
postavlja odvojene režime rukovođenja otpadom u EU, izvoza, uvoza i
tranzitnog transporta i drugačije zahtjeve zavisno od toga da li je otpad za
odlaganje ili preradu, i da li nabrojan u aneksu na zelenoj, žutoj ili crvenoj
listi. Uopšteno se može reći da žuta i crvena lista sadrže opasan otpad, a
zelena otpad koji nije opasan. Ove tri liste su rezultat rada OECD-a.
Upoređujući tri liste otpada, a prema Regulativi u jednu ruku, i prema
Evropskom katalogu otpada pod Okvirnom direktivom i Listi opasnog
otpada pod Direktivom o opasnom otpadu u drugu ruku, može se
primijetiti da su one različite po strukturi. Mora se imati na umu da su tri
liste u Regulativi namijenjene u različite svrhe i da sve liste moraju biti
primijenjene u potpunosti.
Spaljivanje opasnog otpada
Direktiva o spaljivanju opasnog otpada 94/67/EEC je subdirektiva.

Okvirne direktive o otpadu Zemlje članice moraju postaviti i sprovoditi
operativne uslove i granične vrijednosti emisije postrojenja za
uništavanje opasnog otpada putem izdavanja odobrenja. Odobrenja,
prema Okvirnoj direktivi o otpadu, jedino mogu biti dodijeljena ukoliko je
postrojenje za spaljivanje dizajnirano, opremljeno i rukovođeno tako da

se omogućuje zadovoljenje zahtjeva za sprečavanje zagađenja životne
okoline. Postrojenja za spaljivanje opasnog otpada moraju biti
rukovođena tako da omogućavaju maksimalan nivo sagorijevanja.
Odobrenja moraju sadržavati tipove i količine opasnog otpada koji se
spaljuje. Operatori u postrojenjima za spaljivanje moraju dobiti detaljan
opis svakog otpada, prije nego što ga prihvate.
Uništavanje otpada u novim i postojećim postrojenjima
Direktiva 89/369/EEC primjenjuje set zahtjeva za izdavanje odobrenja i

operativnih restrikcija za gradska postrojenja za spaljivanje otpada.
Ona reguliše odobrenja, oblikovanje, opremanje, operativnost i
izvještavanje o spaljivanju otpada u postrojenjima na opštinskom nivou.
Nova postrojenja su ona koja su dobila odobrenje za rad 1. ili poslije
1. decembra 1990. Ovo isključuje postrojenja koja se koriste za uništenje
mulja kanalizacionih otpada, hemijskih, toksičnih i opasnih otpada,
medicinskog otpada iz bolnica, zato što postrojenja za uništavanje
opasnog otpada imaju mnogo strožiju regulativu pod Direktivom za
spaljivanje opasnog otpada 94/67/EEC.
Tri stepena emisionih graničnih vrijednosti za prašinu, određene
kombinacije teških metala, hlorne i fluorne kiseline, te SO 2 su
ustanovljena u zavisnosti od nominalnih kapaciteta postrojenja za
spaljivanje. Postavljene su granične vrijednosti i program faznog
napredovanja postojećih gradskih postrojenja za spaljivanje otpada sa
tačno određenim vremenskim terminima.
Ovo postavlja znatne zahtjeve za monitoring, inspekciju i izvještavanje od
strane operatora ovih postrojenja. Informacije o aplikacijama za
operativna odobrenja i rezultati monitoringa moraju biti dostupne
javnosti.
Direktiva o deponijama otpada
Direktiva o deponijama otpada (99/31/EC) nastoji spriječiti ili redukovati

štetne efekte deponovanja otpada na životnu okolinu, posebno na
površinske i podzemne vode, zemljište, vazduh i ljudsko zdravlje, uvodeći
striktnije tehničke zahtjeve za otpad i deponovanje.
Ona definiše kategorije otpada (gradski otpad, opasan otpad, bezopasni
otpad i inertni otpad) i primjenjuje se na sve deponije, definisane kao
mjesta za odlaganje otpada na površinu ili ispod zemlje. Deponije otpada
su podijeljene u tri klase:

- deponije opasnog otpada;
- deponije bezopasnog otpada;
- deponije inertnog otpada.
Postavljena je standardna procedura o prihvatanju otpada, kako bi se

izbjegli bilo kakvi rizici:
- otpad mora biti tretiran prije nego što bude deponovan;
- opasni otpad u skladu sa ovom Direktivom mora biti
predodređen za deponije opasnog otpada;
- odlagališta bezopasnoog otpada moraju se koristiti za gradski
otpad i bezopasni otpad;
- odlagališta za inertni otpad moraju biti korišćena samo za inertni
otpad.
Sljedeći otpad možda neće biti prihvaćen za deponovanje:

- tečni otpad;
- zapaljivi otpad;
- eksploziv i oksidirajući otpad;
- bolnički i drugi klinički otpad koji je zarazan;
- iskorišćene automobilske gume, sa određenim izuzecima;
- i druge vrste otpada, koji ne odgovaraju kriterijima
uspostavljenim u Aneksu II.
Zajedničko odlaganje (smješa opasnog otpada sa gradskim otpadom na

istom odlagališt) mora biti rađeno fazno. Cijena koštanja odlaganja
otpada mora pokriti troškove zatvaranja i upravljanja odlagalištem, kao i
troškove održavanja najmanje 50 godina nakon zatvaranja odlagališta.
U nastojanju da smanji ukupnu emisiju metana u EU, Direktiva ima za cilj
smanjenje količine biorazgradljivog gradskog otpada poslanog na
deponovanje, tj.metan iz novih i postojećih odlagališta će morati da bude
sakupljen ili iskorišćen ili sagoren.
Posebne vrste otpada
Odlaganje otpadnih ulja. Cilj Direktive 75/439/EEC je kreiranje

harmonizovanog sistema prikupljanja, obrade, skladištenja i odlaganja
otpadnih ulja, koji dozvoljava zemljama članicama da nadoknade
nepokrivene troškove prikupljanja i odlaganja uljnog otpada. Ona daje
prioritet regenerisanju uljnog otpada, zatim spaljivanju, i na kraju
uništenju ili kontrolisanom skladištenju. Zemlje članice moraju osigurati

sigurno prikupljanje i odlaganje uljnog otpada. Ispuštanje uljnog otpada u
vodovodne i kanalizacione sisteme je zabranjeno.
Za svako odlaganje uljnog otpada mora postojati odobrenje koje izdaju
nadležne institucije. Bilo kakvo preduzimanje prikupljanja ulja mora biti
registrovano i adekvatno nadgledano. Regenerisana ulja ne smiju
sadržavati više od 50 milionitih dijelova polihloriranih bifenila i terfenila.
Ovom direktivom se:
- zabranjuje postupanje sa upotrijebljenim uljima, što izaziva
zagađivanje atmosfere iznad granica utvrđenih propisima;
- zahtijeva obezbjeđivanje sigurnog i efikasnog sistema
prikupljanja, tretmana, skladištenja i odlaganja otpadnog ulja;
- najviši prioritet daje regeneraciji otpadnih ulja, zatim spaljivanju
iz iskorišćenje energije, a najmanji njihovoj destrukciji ili
kontrolisanom skladištenju;
- zabranjuje bacanje upotrijebljenih ulja u sve unutrašnje
površinske i podzemne vode i kanalizaciju, sisteme za drenažu;
- zabranjuje odlaganje i/ili bacanje upotrijebljenih ulja čije je
dejstvo štetno za zemljište i svako nekontrolisano bacanje otpada
(taloga) koji nastaje u postupku obrade upotrijebljenih ulja (za
ponovno korišćenje, regeneraciju, spaljivanje);
- uspostavlja sistem dozvola za postrojenja koja vrše tretman i
odlaganje otpadnih ulja, koje izdaju nadležni nacionalni organi u
zemljama članicama;
- zahtijeva da članice moraju da informišu javnost i sprovode
promotivne kampanje u cilju obezbjeđivanja otpadnih ulja.
Odlaganje PHB i PHT. Direktiva 96/59/EC nastoji da eliminiše

polihlorirane bifenile i polihlorirane terfenile (PHB i PHT) i odnosi se na
dekontaminaciju opreme koja ih sadrži. Ova oprema mora biti
inventurisana, označena i prijavljena Komisiji, a inovacije morju biti stalno
osavremenjivane. Oprema koja sadrži PHB i koja još nije dekontaminirana
mora biti održavana u dobrom stanju da bi se izbjeglo isticanje.
Preduzimanje odlaganja PHB mora biti licencirano u skladu sa Direktivom
o otpadu 75/442/EEC. Spaljivanje kao mjera odlaganja mora biti
usklađeno sa setom standarda iz Direktive o opasom otpadu 94/67/EEC.
Direktiva definiše sljedeće:
- pod PHB-om se podrazumijevaju: polihlorirani bifenili,
polihlorirani terfenili, monometiltetrahlordifenil-metan,
monometildihlordifenil-metan, monometildibromdifenil-metan;

- pod opremom se podrazumijeva sva oprema koja sadrži PHB ili je
kontaminirana PHB-om, a nije izvršena njena dekontaminacija,
ova oprema smatra se opasnim otpadom koji je zagađen PHB-
om, te mora konačno da se odloži ili tretira pod posebnim
režimom u licenciranim postrojenjima;
- način i uslove sakupljanja podataka o količinama PHB-om, te
mora konačno da se odloži ili tretira pod posebnim režimom u
licenciranim postrojenjima;
- način i uslove sakupljanja podataka o količinama PHB-a i opreme
zagađene PHB-om, kao i način obilježavanja i uspostavljanje
popisa;
- konačan tretman i odlaganje opreme i materija sa PHB-om mora
da se obavlja pod nadzorom nadležnih organa i u licenciranim
postrojenjima, krajnji rok za prestanak korišćenja opreme sa
PHB-om je 2010.godina;
- propisivanje uslova i izdavanje posebne dozvole od strane
nadležnog organa za postrojenja koja služe za tretman, odlaganje
ili privremeno skladištenje materija i opreme zagađene PHB-om;
- poglede od strane stručnih lica transformatora koji nisu isključeni
iz rada, dekontaminirani ili podvrgnuti konačnom tretmanu ili
odlaganju kako ne bi došlo do njihovog kvara i isticanje PHB-a;
- zabranu spaljivanja PHB-a na brodovima;
- u procesu dekontaminacije transfrormatora koji sadrži više od
0,05 težinskih procenata, moraju da se poštuju sljedeći uslovi:
- poslije dekontaminacije , dekontaminirani objekat mora
da sadrži manje od 0,05 težinskih procenata, a po
mogućnosti ne više od 0,005 težinskih procenata PHB-a,
- fluid koji zamjenjuje PHB mora da odgovara propisima,
tako da ne predstavlja opasnost po okolinu,
- zamijenjeni PHB mora da se odloži ili podvrgne nekom
tretmanu.
Otpadni titanij dioksid. Cilj Direktiva o titanij dioksidu 78/176/EEC i

82/883/EEC je da spriječe i redukuju zagađenja uzrokovana otpadom koji
proizvodi titanij dioksid. Odobrenje za odlaganje TiO 2 otpada u more
može biti dato samo ako procjene pokazuju da otpad može biti izložen na
najprikladniji način i da se štetni efekti neće pojaviti.
Kanalizacioni mulj koji se koristi u poljoprivredi. Direktiva 86/278/EEC ima

za cilj kontrolisanje upotrebe kanalizacionog mulja u poljoprivredi putem

postavljanja maksimalnih graničnih vrijednosti za koncentraciju teških
metala u zemljištu i mulju i maksimalnih količina metala (kadmij, bakra,
olova, cinka i žive) koji mogu biti unešeni u tlo.
Ona definiše uslove za upotrebu mulja: Zemlje članice moraju osigurati
da granične vrijednosti neće biti prekoračene. Minimalni vremenski
rokovi su postavljeni, odvojeno za upotrebu mulja u određenim tipovima
zemljišta i njihovo korišćenje. Mulj i zemljište na kojem se on koristi
moraju biti analizirani u skladu sa procedurama postavljenim u aneksima.
Baterije i akumulatori koji sadrže opasne supstancije. Direktiva

91/157/EEC o baterijama je usvojena kao mjera u okviru Direktive
75/442/EEC o otpadu, i odnosi se na obnavljanje i kontrolisano odlaganje
istrošenih baterija i akumulatora koji sadrže određene količine žive,
kadmijuma ili olova.
Direktiva propisuje:
- da se uvedu mjere za kontrolu odlaganja odbaćenih baterija i
akumulatora koji sadrže opasne materije;
- da se uvede zabrana plasiranja na tržište određenih vrsta baterija
i akumulatora koji sadrže više od 0,0005 težinskih % žive.
Direktivom se nalaže članicama:

- da izrade programe koji će doprinijeti redukciji sadržaja teških
metala u baterijama i akumulatorima;
- da stimulišu odvojeno sakupljanje baterija i akumulatora u cilju
najpovoljnijeg odlaganja.
Direktiva se odnosi na baterije i akumulatore koji sadrže:

- više od 25 mg žive po ćeliji, osim alkalnih magnezijskih baterija
(ovo se odnosi na baterije sa oksidima žive za slušne aparate,
pejsmejkere i fotografsku opremu),
- više od 0,025 masenih % kadmija, kao što su baterije za
višekratno punjenje (nikl kadmijumske),
- više od 0,4 masenih % olova (uglavnom olovni automobilski
akumulatori),
- alkalne magnezijske baterije koje sadrže više od 0,025 masenih %
žive (baterije za opštu upotrebu kao što su dugotrajne Duracell
baterije).

Pakovanje i ambalažni otpad. Direktiva 94/62/EEC implementira
strategiju ambalažnog otpada. Ona ima za cilj harmonizaciju mijera
nacionalnog upravljanja ambalažnim otpadom, kako bi se smanjio uticaj
ovog otpada na životnu okolinu i izbjegle barijere u trgovini u okviru EU.
Ona pokriva pakovanje i ambalažni otpad nezavisno od korištenih
materijala.
Ponovna upotreba, recikliranje i drugi oblici tretiranja otpada
(uključujući spaljivanje sa obnavljanjem energije) su prihvaćeni kao
metode smanjivanja otpada. Recikliranje uključuje reprocesiranje i
organsko recikliranje (kompostiranje), ali ne uključuje spaljivanje.
Direktiva propisuje:
- mjere za sprečavanje nastajanja ambalažnog otpada, što mora
biti postavljeno kao nacionalni program kojim se stimuliše
ponovna upotreba ambalaže i pakovanja;
- da Zemlje članice moraju da uvedu sistem vraćanja ili sakupljanja
ambalažnog materijala sa ciljem: direktnog vraćanja - 50-60% i
reciklaže 25-45% sa minimalnim masenim sadržajem od 15%;
- propisuje da ustanovi sistem garancije za povraćaj upotrijebljene
ambalaže i/ili ambalažnog papira;
- propisuje uspostavljanje baze podataka o ambalaži i otpadu od
ambalaže, kao i kriterije za sakupljanje i harmonizaciju podataka
radi obezbjeđivanja uslova za sprovođenje monitoringa u svim
članicama.
Direktiva 2002/96/EC o otpadu od električne i elektronske opreme. Cilj

Direktive je promocija ponovne upotrebe, reciklaže i drugih formi
iskorištavanja električne i elektronske opreme radi redukcije količine
takvog otpada.
Direktiva se odnosi na sljedeće kategorije elektronskog otpada:
- kućne uređaje
- IT i telekomunikacione uređaje,
- potrošnu opremu,
- svjetiljke
- električne i elektronske alate,
- igračke,
- medicinsku opremu,
- kontrolnu opremu,
- automatske dozatore.
Direktivom se propisuje da:

- članice moraju da uspostave sistem sakupljanja pri čemu imaoci i
distributeri električne i elektronske opreme mogu besplatno da
vrate ovakvu opremu iz domaćinstva;
- članice moraju obezbijediti da distributeri novih proizvoda
ponude besplatno da preuzimaju otpadnu opremu od
domaćinstava i da proizvođači te opreme mogu da sakupljaju
opremu od distributera;
- mora da se obezbijedi transfer sakupljene otpadne opreme do
registrovanih postrojenja za tretman;
- proizvođači elektronske opreme moraju da uspostave sistem za
iskorišćavanje i tretman otpada;
- tretman mora da uključi uklanjanje fluida, kao i selektivan
tretman u skladu sa Aneksom II ove directive;
- tretman ovog otpada podliježe posebnom sistemu dozvola od
nadležnih organa;
- postoje uslovi za informisanje javnosti o mogućnostima vraćanja
i tretmana ove opreme, kao i načinu obilježavanja;
- članice moraju da informišu Komisiju EU o količini i kvalitetu
električne i elektronske opreme koja je na tržištu, odnosno
sakupljene i reciklirane opreme;
- obaveza je da od 1.1.2008. godine olovo, živa , kadmij,
šestovalentni hrom,polibromirani bifenili (PBB) i polibromirani
difenil-etar (PBDE) u električnoj i elektronskoj opremi moraju da
budu zamijenjeni drugim materijama.
Rudarski otpad
Usvojene su tri prioritetne aktivnosti sa ciljem poboljšanja bezbijednosti

u rudnicima i to:
- uključen je amandman u Svezu II direktive kojom se ona posebno
proširuje na brane jalovišta povezanih sa radovima u rudarstvu;
- usvojen je dokument koji ima za cilj smanivanje svakodnevnog
zagađivanja i sprečavanja ili ublažavanja akcidenata;
- zakonodavna inicijativa rukovanja rudarskim otpadom sa ciljem
sprečavanja zagađenja životne okoline.

13
SISTEM UPRAVLJANJA ZAŠTITOM OKOLIŠA
PREMA MEĐUNARODNOJ NORMI ISO 14001
Međunarodna norma ISO 14001 specificira zahtjeve za sistem upravljanja

zaštitom okoliša koji omogućavaju organizaciji oblikovanje i primjenu
politike zaštite okoliša i ciljeva. U obzir se uzimaju zakonski i drugi
zahtjevi na koje se organizacija obavezala, te podaci o važnim uticajima
na okoliš. Zahtjevi međunarodne norme ISO 14001 odnose se na aspekte
okoliša koje organizacija može nadzirati i na koje može uticati. Sadržaj
norme ne utvrđuje određene kriterije za stanje okoliša.
Norma ISO 14001 može se primjeniti na svaku organizaciju koja želi:
- uspostaviti, uvesti, održavati i poboljšavati sistem upravljanja
zaštitom okoliša;
- osigurati sukladnost sa svojom politikom okoliša i
- pokazati sukladnost s ovom normom.
Svi zahtjevi u normi ISO 14001 namijenjeni su ugradnji u svaki sistem

upravljanja zaštitom okoliša. Opseg primjene ovisi o okolnostima, kao što
su:
- politika okoliša organizacije,
- priroda djelatnosti organizacije,
- vrste proizvoda i usluga,
- uslovi lokacije na kojima organizacija posluje.
Pojava norme ISO 14000

Danas se može reći da je nastupilo razdoblje eko kvalitete prepoznatljivo
po nizu normi ISO 14000. To znači da se zahtjevi savremenog tržišta i
dalje »zaoštravaju«. Osim vrsnoće u fizičkom smislu, faktor
konkurentnosti na tržištu razvijenih zemalja postaju ekološki parametri.
Zelena nit prožima sve, od dobavljača do organizacije, pa sve do
korisnika. Sve se više izražavaju ekološki zahtjevi što se tiče tehnologije
proizvodnje, ambalaže, recikliranja i slično Zahtjevi tržišta su dio općeg
procesa poboljšanja kvalitete življenja u trajanju od nekoliko desetljeća,
koji je međunarodna organizacija za normizaciju »ozakonila« i
internacionalizirala usvajanjem serije normi ISO 14000.
Norme serije ISO 14000 ne bave se stručnim pitanjima fiziološke,
populacijske, biocenozne, krajobrazne ili globalne ekologije, već
pitanjima zaštite okoliša (engl. »environmental protection«). To je
zapravo strukovno područje kojem je osnovna zadaća očuvanje zdravog
životnog okruženja. Ekološki problemi kao posljedica čovjekove
djelatnosti danas su veoma izraženi i poprimaju zastrašujuće razmjere
(slika 13.1). Ukoliko se ne primijeni sistemski pristup zaštiti okoliša,
ostvarit će se sve »crne« prognoze.
Izumiranje brojnih biljnih i životinjskih vrsta

EKOLOŠKI PROBLEMI KAO POSLJEDICA
Velika potrošnja prirodnih resursa

ČOVJEKOVE DJELATNOSTI
Uništavanje ozonskog omotača
Globalno zagrijavanje
Zagađivanje zraka
Zagađivanje vode
Zagađivanje tla
Narušavanje estetike okoliša
Slika 13.1. Najveći ekološki problemi kao posljedica djelovanja

čovjeka

Potrebno je izraditi norme koje će pomoći svim vrstama organizacija kod
implementacije i upravljanja sistemom zaštite okoliša, a istodobno će
štititi interese organizacije i sredine koja je okružuje. Primjena sistema
upravljanja zaštitom okoliša rezultira nizom prednosti (slik 13.2) kao što
su:
 efikasnija zaštita životne sredine;
 racionalnije upravljanje resursima;
 izgradnja kulture odnosa prema okolišu;
 povećanje ugleda organizacije;
 poboljšanje komunikacije (interne i eksterne);
 efikasnije poslovanje;
 usklađivanje s međunarodnim, nacionalnim i lokalnim zakonima
što se tiče zaštite okoliša;
 primjenjivost u svim državama.
Optimalni Image
troškovi (ugled)
Razvoj
komunikacije Usklađivanje sa
regulativom
PREDNOSTI PRIMJENE SISTEMA

UPRAVLJANJA ZAŠTITOM OKOLIŠA Opstanak
Briga za okoliš i
zaposlene
Ispunjavanje Ekološka
tržišnih zahtjeva odgovornost
Razvoj organizacije
Slika 13.2. Prednosti primjene sistema upravljanja zaštitom okoliša
S obzirom na to da je zadatak izrade norme bio veoma kompleksan i

zahtjevan, tehnički komitet TC 207 podijeljen je na podkomitete (SC) i
radne grupe (WG) s konkretnim zaduženjima. Slika 13.3. prikazuje
strukturu i zaduženja u tehničkom komitetu TC 207. Izrada i oblikovanje
norme za sistem upravljanja zaštitom okoliša bio je dodijeljen radnoj
grupi SAGE (engl. Strategic Advesory Group on Environment). Članovi
grupe bili su svjetski stručnjaci (više od 100 članova) u različitim
područjima i granama znanosti. Dugogodišnji rad i usuglašavanje
rezultiralo je prvim izdanjem norme ISO 14001 1996. godine. Prihvatile su
je mnoge svjetske organizacije. Od 1996. godine do prve revizije norme
2004. godine, oko 60.000 organizacija širom svijeta provelo je i
certificiralo sistem upravljanja zaštitom okoliša.
ISO/TC 207
UPRAVLJANJE OKOLIŠEM
(Environmental Management)
TC 207/SC 1 TC 207/SC 2 TC 207/SC 3 TC 207/SC 4 TC 207/SC 5 TC 207/SC 6
Sistem Auditiranje Označavanje Procjena Životni ciklus Termini i

upravljanja okoliša okoliša performansi proizvoda definicije
okolišem (Environmental (Environmental okoliša (Life Cycle (Terms
(Environmental Auditing) Labeling) (Environmental Assessment) &Definitions)
Management Performance
Systems) Evaluation)
ISO 14001 ISO 14010 ISO 14020 ISO 14031 ISO 14040 ISO 14250
ISO 14004 ISO 14011 ISO 14021 ISO 14032 ISO 14041
ISO 14012 ISO 14024 ISO 14042
ISO 14015 ISO 14025 ISO 14043
ISO 14047
ISO 14048
ISO 14049
TC 207/WG 3 TC 207/WG 3
Ekološki aspekti Ekološki

proizvodnih smjernice za
standarda primjenu 14001
(Environmentala u šumarskoj i
spects of drvnoj industriji
product (Forestry
standards) applications)
ISO GUIDE ISO 14061

64
Slika 13.3. Struktura tehničkog komiteta ISO/TC 207
Današnji trend poslovanja organizacija svih veličina i djelatnosti je

pokazati kupcima i tržištu očuvani okoliš, nadziranjem uticaja svojih
djelatnosti, proizvoda ili usluga na okoliš, a uzimajući u obzir politiku i
ciljeve zaštite okoliša. Države sve strožom zakonskom regulativom
nastoje poticati porast zanimanja koja se tiču zaštite okoliša, uključujući i
održivi razvoj.

Tako je svrha međunarodnih normi koje obuhvataju upravljanje zaštitom
okoliša ponuditi organizacijama elemente djelotvornog sistema
upravljanja zaštitom okoliša, koji može biti objedinjen s drugim sistemima
upravljanja. Namjena ovih, kao i ostalih međunarodnih normi, nije
stvaranje bescarinskih trgovačkih unija niti povećanje ili promjena
zakonske obaveze organizacije.
ISO 14000 je serija međunarodnih normi na dobrotvornoj bazi koje
upravljaju okolišem. One zadovoljavaju potrebe različitih organizacija
širom svijeta, osiguravajući im zajednički okvir za bavljenje pitanjima u
vezi okoliša. Ove norme utiču na unapređenje upravljanja okolišem. To
može olakšati trgovinu te u svijetu razviti odnos prema okolišu.
Serija norme ISO 14000 prema svojim ključnim načelima (principima)
mora:
- rezultirati boljim upravljanjem okolišem;
- biti primjenjiv u svim državama;
- promicati široko zanimanje javnosti i korisnika za norme;
- biti troškovno efikasan i fleksibilan kako bi zadovoljio potrebe
svih vrsta organizacija širom svijeta;
- biti prikladan za unutarnju ili vanjsku verifikaciju;
- biti znanstveno zasnovan;
- biti praktičan, koristan i upotrebljiv.
Norma ISO 14001 specificira zahtjeve za sistem upravljanja zaštitom

okoliša. Time se organizaciji omogućava definiranje politike i ciljeva, koji
istodobno usklađuju zakonske zahtjeve i značajne aspekte okoliša
konkretne organizacije. Normu ISO 14001 mogu efikasno primijeniti svi
tipovi organizacija, bez obzira na veličinu, geografski položaj, kulturu i
društveni ustroj. Uspješnost implementacije norme ovisi o
opredijeljenosti svih razina i funkcija u organizaciji, a posebno najvišeg
vodstva. Glavni cilj norme je pomoći u zaštiti okoliša i spriječiti
onečišćenje, primjereno društveno-ekonomskim potrebama.
Norma ISO 14001 ne postavlja zahtjeve u vezi sa stanjem okoliša, već
zahtjeve vezanih uz politiku okoliša (definiranje, objava, primjena, analiza
i drugo), uz usklađenost s primjenjivim zakonima i odredbama
(internacionalni, nacionalni i regionalni zakoni vezani za zaštitu okoliša),
kao i zahtjeve za kontinuiranim poboljšanjem zaštite okoliša.
Norma ISO 14001 ne sadrži posebno zahtjeve drugih sistema upravljanja
kao što su upravljanje kvalitetom, zaštitom zdravlja i sigurnošću na radu,
financijskim resursima, rizikom i drugo. Ipak, ova norma omogućuje
organizaciji prilagodbu vlastitog sistema upravljanja zaštitom okoliša
odgovarajućim zahtjevima drugih sistema upravljanja. Danas je
uobičajeno integriranje sistema upravljanja kvalitetom (ISO 9001) i
sistema upravljanja zaštitom okoliša.
Osnova za izgradnju sistema upravljanja zaštitom okoliša je norma ISO
14001, a osnova za poboljšavanje sistema upravljanja zaštitom okoliša je
međunarodna norma ISO 14004. Struktura norme ISO 14001 ima sljedeći
oblik:
- područje primjene;
- upućivanje na druge norme;
- pojmovi i definicije;
- zahtjevi sustava upravljanja zaštitom okoliša;
- opći zahtjevi;
- politika zaštite okoliša;
- planiranje;
- uvođenje i rad;
- provjeravanje;
- ocjena sistema.
Sistemi upravljanja zaštitom okoliša
Sistem upravljanja zaštitom okoliša je sistem kojim organizacije

poboljšavaju svoje karakteristike minimiziranjem štetnog uticaja na
okoliš. Ostvaruje se kontrolom aspekata okoliša koji negativno utiču na
okoliš.
Razlikujemo dva sistema upravljanja zaštitom okoliša:
- EMAS i
- ISO 14000.
EMAS (engl. Eco management and Audit Scheme) - »Upravljanje

ekologijom i shema auditiranja« je sistem upravljanja okolišem nastao iz
preporuke vijeća EU broj: 1836/93 u vezi dobrovoljnog uvođenja mjera
upravljanja okolišem. EMAS je rađen po ugledu na britansku normu
BS 7750 kojoj je cilj stalno poboljšavanje stanja okoliša na lokacijama
industrijskih poduzeća. Za auditiranje sistema EMAS ovlaštene su
posebne državne agencije.
Tvrtke koje su uskladile svoj sistem okoliša sa zahtjevima EMAS-a, te ga
verificirale kod ovlaštene agencije, imaju pravo istaknuti posebnu oznaku
da su primijenile sistem upravljanja zaštitom okoliša prema zahtjevima
EMAS-a .
Britanska norma BS 7750, francuska norma NF X30-200 i španjolska
norma UNE 77-801, te smjernica EU EEC 1836/93 bile su temelj za
izdavanje međunarodne norme ISO 14001, koja je prihvaćena i
međunarodno priznata u septembaru 1996. godine. Pojava ove
međunarodne norme nije bila suprotna EMAS-u, ali sistem upravljanja
zaštitom okoliša prema zahtjevima norme ISO 14001 ima svojih
specifičnosti koje se prikazane u tabeli 13.1.
Tabela 13.1. Usporedba EMAS-a i ISO 14001
Kriteriji usporedbe EMAS ISO 14001

Područje primjene Članice EU – preporuka Cijeli svijet - globalna
za članice zemala EU međunarodno priznata
norma
Objavljivanje Obavezno Nije obavezno
Aspekti okoliša Sveobuhvatno Samo važni s
razmatranje mogučnošću uticaja
Validacija Obavezno Nije obavezno
Mjerilo uspjeha Najbolja raspoloživa Relevantna regulativa
tehnologija
Pokretanje primjene Početna snimka stanja u Preporučuje se snimiti
sistema za zaštitu okolišu je obavezna, kao početno stanje u okolišu
okoliša I registracija uticaja prije implementacije
aspekata okoliša norme
Primjena zakonske Organizacija mora Organizacija se mora
regulative osigurati usaglašenost s usmjeriti na
mjerodavnom usaglašavanje s
zakonskom regulativom mjerodavnom
zakonskom i ostalom
regulativom u okolišu
Provedba audita Audit se mora provesti Periodičnost (učestalost)
najmanje jednom u tri audita nije specificirana
godine
Izjava za zaštitu okoliša Zahtjeva se priprema Ne postoji izjava za
izjave za zaštitu okoliša, zaštitu okoliša koja bi
eksterno verificiranje i bila obavezna
dostupnost javnosti
Osim usmjerenosti na industrijska poduzeća, još su tri elementa

preporuke EMAS-a bila specifična i različita od zahtjeva norme ISO 14001,
i to:
- vezanost za lokaciju tvrtke,
- javna komunikacija i odnosi s javnošću, te
- obavezno redovno javno izvještavanje organizacije o stanju
okoliša.
Pored toga što je pojava norme ISO 14001 naišla na široko prihvaćanje u
svim državama i organizacijama svijeta, pa tako i u članicama EU-a, vijeće
članica EU-a smatralo je da EMAS treba ostati u upotrebi i to isključivo
zbog svojih specifičnih i »oštrijih« zahtjeva. Na ovaj način EU je iskoristila
pravo da u svojoj privredi postavi »oštrije« zahtjeve za zaštitu okoliša,
nego što su zahtjevi norme ISO 14001. Vijeće EU je 27.04.2001. godine
svojom odlukom broj: 761/2001. izdalo novu preporuku za EMAS
poznatu pod nazivom EMAS II. Ova preporuka je zaokružila sistem
upravljanja zaštitom okoliša gdje norma ISO 14001 ulazi u sastav.
Preporuka EMAS II, za razliku od prve verzije (EMAS I), ne odnosi se samo
na industrijske organizacije, već na sve vrste organizacija. Osim toga,
nova preporuka uključuje sve zaposlenike u problematiku okoliša, te
insistira na pojačanoj eksternoj komunikaciji sa zainteresiranim stranama
i oslanjanje na zakonsku regulativu. Novost u EMAS II je i usvajanje znaka
koji validira informiranost organizacije o procesu stalnog poboljšavanja
sistema upravljanja zaštitom okoliša, a organizacija ga može koristiti u
različite svrhe.
Model sistema upravljanja zaštitom okoliša prikazan na slici 14.4. Kao i
model sistema upravljanja kvalitetom, sastoji se od nekoliko procesa koje
organizacija mora ostvariti kako bi ispunila zahtjeve norme ISO 14001.
Glavni procesi su:
- proces planiranja,
- proces komunikacije,
- proces ocjene sistema koji obavlja uprava,
- proces primjene i realizacije,
- proces provjeravanja i
- proces kontinuiranog poboljšavanja.
Sistem upravljanja zaštitom okoliša karakterizira njegova dinamičnost. On

je na slici 13.4. predstavljen spiralom koja počinje definiranom politikom
upravljanja okolišem, a završava kontinuiranim poboljšavanjem sistema.
Međunarodna norma ISO 14001 temelji se na metodologiji poznatoj kao
planiraj - provedi - provjeri - postupi (engl. Plan-Do-Check-Act ili PDCA).
Demingov krug PDCA (slika 13.5) je tekući, iterativni proces koji

omogućava organizaciji uspostavu, primjenu i održavanje politike zaštite
okoliša.
Neprekidno
poboljšavanje
Ocjena Politika
poslovodstva upravljanja
okolišem
Provjeravanje
Planiranje
Primjena i
rad
Slika 13.4. Model sistema upravljanja zaštitom okoliša prema normi

ISO 14001
Planiraj
Unaprijedi Uradi
Provjeri
Slika 13.5. Demingov krug u sistemu upravljanja zaštitom okoliša
Faze toga procesa:

1. Planiraj
Podrazumijeva da organizacija mora uspostaviti sistem planiranja (tačka

4.3) tako da:
- identificira aspekte okoliša i s njima povezane uticaje na okoliš
(tačka 4.3.1),
- identificira zakonske i druge zahtjeve koji se odnose na djelatnost
organizacije, procese i prepoznate aspekte okoliša (tačka 4.3.2),
- definira opće i pojedinačne ciljeve u okolišu, te programe za
njihovu realizaciji (tačka 4.3.3).
2. Provedi
Podrazumijeva primjenu definiranih procesa koje mora učiniti

operativnim i efikasnim (tačka 4.4), što znači:
- definirati organizacijsku strukturu (tačka 4.4.1),
- dodijeliti odgovornosti i ovlasti unutar sistema (tačka 4.4.1),
- osigurati dostupnost potrebnim resursima važnim za sistem
(tačka 4.4.1),
- educirati zaposlenike za rad u sistemu okoliša (tačka 4.4.2),
- uspostaviti sistem za internu i eksternu komunikaciju (tačka
4.4.3),
- uspostaviti i održavati dokumentaciju (tačka 4.4.4),
- uspostaviti sistem upravljanja dokumentacijom (tačka 4.4.5),
- uspostaviti sistem upravljanja procesima (tačka 4.4.6),
- uspostaviti sistem efikasnog odziva i pripravnosti na vanredne
situacije (tačka 4.4.7).
3. Provjeri
Podrazumijeva nadzor i mjerenje procesa i proizvoda s obzirom na

definiranu politiku, ciljeve i zahtjeve vezane za proizvod, te izvještavanje
o rezultatima (tačka 4.5), što znači:
- provoditi stalni nadzor i mjerenje (tačka 4.5.1),
- procjenjivati usklađenost sa zakonskom i drugom regulativom
(tačka 4.5.2),
- identificirati nesukladnosti u okolišu i poduzimati korektivne i
preventivne radnje (tačka 4.5.3),
- upravljati zapisima (tačka 4.5.4),

- provoditi periodično interne audite (tačka 4.5.5).
4. Postupi
Podrazumijeva da organizacija na temelju rezultata provjere mora

neprekidno poboljšavati sistem (tačka 4.6), što znači:
- ocjenjivati sistem upravljanja zaštitom okoliša koje obavlja
najviše vodstvo organizacije,
- prepoznati područja prikladna za poboljšanje.
Međunarodna norma ISO 14001 traži od organizacija da:

- uspostavi odgovarajuću politiku zaštite okoliša;
- prepozna aspekte okoliša koji proizilaze iz prošlih, sadašnjih ili
planiranih radnji, proizvoda ili usluga da se utvrdi važnost njihova
uticaja na okoliš;
- utvrdi odgovarajuće zakonske i druge zahtjeve koji obavezuju
organizaciju;
- utvrdi prioritete i postavi primjerene opće i pojedinačne ciljeve;
- uspostavi preduvjete i programe za provedbu politike,
ostvarivanje općih i pojedinačnih ciljeva;
- pojednostavi planiranje, upravljanje, nadzor, preventivne i
korektivne radnje, auditiranja i pregled, kako bi se osigurala
sukladnost s politikom zaštite okoliša;
- omogući prilagodbu promijenjenim okolnostima.
Metodologija implementacije norme ISO 14001
Efikasna i učinkovita implementacija zahtjeva norme ISO 14001 u

postojeći sistem upravljanja zaštitom okoliša može biti provedena na više
načina (slika 13.6). To ovisi o nekoliko faktora koji imaju odlučujući uticaj
na donošenje odluke o primjeni konkretnog postupka. Neki od
relevantnih faktora su:
- funkcionalnost, učinkovitost i stepen organiziranosti postojećeg
sistema upravljanja zaštitom okoliša;
- organizaciona struktura:
- tok poslova i informacija,
- definirane odgovornosti ovlaštenja u zaštiti okoliša,
- organizacijeske sheme;

VIZIJA
MISIJA
Samo na početku
primjene norme
Politika Def iniranje Snimka postojećeg stanja u okolišu Def iniranje procesa
okoliša opsega SUZO-a
Metoda za ocjenu
Pokazatelji i
način mjerenja Aspekti
Identif ikacija aspekta okoliša
Značajni aspekti
Uticaj na okoliš
Prepoznavanje značajnih aspekata Uticaj svakog aspekta na okoliš
Kako ostvariti ciljeve

Opći i pojedinačni Zakonski zahtjevi
Programi
u
Def iniranje ciljeva u okolišu Def iniranje programa za realizaciju ciljeva okolišu
Definiranje: resursa
Neusklađenosti
usklađenosti
Odziv na
Interni audit
i mjerenje
Pre. I kor.
Upravljanje
Nadzor
ovlaštenja, kompetencija
mjere
Ocjena
izvanredne Osposobljavanje
situacije komunikacija,
dokumentacija
Realizacija programa i f unkcioniranje SUZO-a
Ocjena SUZO-a Poboljšanja SUZO-a
-
Slika 13.6. Sistem implementacije zahtjeva norme ISO 14001
- veličina i specifičnosti organizacije u smislu uticaja djelatnosti na

okoliš;
- infrastruktura organizacije te primjena tehnoloških postupaka u
procesima, što prije svega obuhvata:
- zgrade, radni prostor i pripadajuća sredstva,
- opremu u procesima,
- softversku i harvardsku podršku,
- potporne aktivnosti kao što su transport i komunikacija.
- stepen educiranosti, svijesti i osposobljenosti zaposlenika da
prihvate savremene načine poslovanja i trendove zaštite okoliša;
- funkcionalnost i učinkovitost glavnih i pomoćnih procesa, što se
prije svega odnosi na:
- karakteristike i zadatke radnih operacija,
- uslove u kojima se operacije izvode,
- sredstva, pomagala i naprave uz pomoć kojih se
operacije izvode,
- vrijeme, u smislu pripremno-završnog i glavnog vremena,

- informacije potrebne za ostvarenje operacije,
- veze među procesima.
- dislociranost organizacije koja može imati svoje segmente ili
podružnice u više mjesta, gradova i država, što komplicira
implementaciju norme ISO 14001;
- vremenski rok za realizaciju projekta, te opća informiranost i
spremnost ljudi da prihvate odluke u vezi norme ISO 14001.
Ustrojiti sistem upravljanja zaštitom okoliša prema zahtjevima

međunarodne norme ISO 14001 znači poboljšati postojeći sistem zaštite
okoliša, odnosno uspostaviti prijelazni sistem između postojećeg i
sistema koji preferira poslovnu izvrsnost u smislu zaštite okoliša (slika
13.7).
POSLOVNA IZVRSNOST
U ZAŠTITI OKOLIŠA
SISTEM
ISO 14001
POSTOJEĆI SISTEM
ZAŠTITE OKOLIŠA
TRENUTNA SITUACIJA
vrijeme
Slika 13.7 .Sistem upravljanja zaštitom okoliša po normi ISO 14001 -

prijelazno razdoblje
Da bi se projekt uspješno ostvario u zadanim prostornim i vremenskim

granicama, treba stvoriti sve preduslove. Realizacija projekta »Primjena
norme ISO 14001 u postojeći sistem upravljanja zaštitom okoliša« treba
biti sistematska i sukcesivna. To znači da je provedena sistemski, prema
fazama i aktivnostima koje slijede jedna drugu.
Ovakav pristup poznat je kao »projektni pristup«, a koji je u mnogim
organizacijama potvrdio dobre rezultate.
Slika 13.8. prikazuje metodologiju implementacije zahtjeva norme ISO
14001 u postojeći sistem upravljanja zaštitom okoliša kroz sljedeće faze:
1. faza - uočavanje problema i orijentacija u vezi problema -
zadatka;
2. faza - definiranje problema;
3. faza - snimka postojećeg stanja;
4. faza - edukacija;
5. faza - izrada dokumentacije sistema upravljanj zaštitom
okoliša;
6. faza - implementacija procedura i uputa;
7. faza - interni audit i pregled sistema koji obavlja uprava;
8. faza - otklanjanje neusklađenosti;
9. faza - certifikacija sistema upravljanja zaštitom okoliša
10. faza - poboljšanje sistema.
Metodologija je koncipirana tako da onemogućuje uspješan prijelaz na

jednu od sljedećih faza, ukoliko nije ostvarena prethodna faza.
U cijelom projektu ističu se tri cjeline, svaka s posebnim sadržajem
rada i svrhom. To su:
1. pripremni dio za realizaciju projekta – uočavanje problema,
orijentacija o problemu, definiranje problema, snimka, odnosno
zaključak o postojećem stanju sistema upravljanja zaštitom
okoliša;
2. stvarni rad na projektu - edukacija, izrada dokumentacije,
implementacija procedura i radnih uputa;
3. završni dio projekta – nadzor sistema upravljanja zaštitom okoliša
(interni auditi, pregled najviše uprave), certifikacija sistema koju
obavlja nezavisna certifikacijska kuća.
Na prvi pogled je vidljivo da pojedinac ne može uspješno i na vrijeme

realizirati ovako složen projekt. Predviđeni poslovi su vrlo opsežni i
raznoliki, pa treba formirati i timove ili radne grupe. Broj ljudi u grupi ili
timu, te njihova stručna sprema ovisit će o vrsti i veličini organizacije i o
njenoj djelatnosti. U svakom slučaju poboljšanje postojećeg sistema
upravljanja zaštitom okoliša zadire istodobno u više područja kojima se
bave razni stručnjaci. Potpuni uspjeh će izostati ako se zanemare neka od
ovih područja. Može se dogoditi da se naizgled dobra rješenja u primjeni
pokažu štetnim. To će biti najčešće u onim područjima koja su
izostavljena prilikom razrade prijedloga i njihove implementacije u praksi.

UOČAVANJE PROBLEMA I
1
ORJENTACIJA
ne
da
2 DEFINIRANJE PROBLEMA
ne
da
KONSTATACIJA POSTOJEĆEG
3
STANJA
ne
da
4 EDUKACIJA
ne
da
5 IZRADA DOKUMENTACIJE
ne
da
IMPLEMENTACIJA
6
DOKUMENTACIJE
ne
da
INTERNI AUDIT I PREGLED
7
UPRAVE
ne
da
8 OTKLANJANJE NEUSKLAĐENOSTI
ne
da
9 CERTIFIKACIJA
da
ne
CERTIFIKAT
10 POBOLJŠANJE SISTEMA
Slika 13.8. Metodologija implementacije zahtjeva međunarodne

norme ISO 14001 u postojeći system upravljanja zaštitom
okoliša (Kondić i sar.,)

S obzirom na to da većina naših organizacija nema iskustva u ostvarenju
ovako opsežnih projekata, preporučuje se angažiranje stručnjaka za
konsalting koji mogu pomoći svojim znanjem i iskustvom.
Tokom realizacije projekta treba koristiti pozitivna iskustva drugih
organizacija i konkurencije u smislu »ne treba izmišljati toplu vodu«, ali
pritom treba biti veoma oprezan. Rješenja preuzeta od drugih treba
nadopuniti i prilagoditi vlastitim uslovima. U tu svrhu važno je koristiti
vlastita iskustva i znanja u svim područjima.
Za uspješnu realizaciju projekta ISO 14001 svim zaposlenicima mora biti
jasno da ovaj projekt počinje i završava edukacijom. Norma ISO 14001
temelji se na načelima zaštite okoliša. Iz tih razloga preporučuje se
njihovo detaljno teoretsko upoznavanje i primjena u svim fazama ovog
projekta.

Literatura
1. Al-Wabel, M.A., Heil, D.M., Westfall, D.G., Barbarick, K.A. Solution

Chemistry Influence on Metal Mobility in Biosolids-Amended Soils,
Journal of Enviromental Quality, 31:1157-1165, 2002.
2. American Water Works Association. Water Quality and Treatment:
Hendbook of Community Water Systems, McGraw-Hill, New York,
1990.
3. Baras, J., Brković-Popović, I., Knežić, L., Popović, M., Blagojević, N.
Obrada otpadnih voda, II deo, Biološka obrada, Savez hemičara i
tehnologa Srbije, Beograd, 1979.
4. Barnes, D., Bliss, G., Gould, B.W., Valentine, H.R. Water and
Wastewater Engineering Systems, Pitman, Great Britain, 1981.
5. Batstone, D. High rate anaerobic treatment of complex wastewater,
PhD. Thesis, The university of Queensland, 2000.
6. Bolton, R.L., Klein, L. Sewage treament basic principles and trends,
Butterworths, London, 1971.
7. Degremont. Tehnika prečišćavanja voda, Građevinska knjiga, Beograd,
1976.
8. Cipurković, A., Hodžić, Z., Tanjić, I., Preparativna neorganska hemija,
Bosanska riječ, Tuzla, 2010.
9. Cowan, J. A. Inorganic Biochemistry: An introduction, 2nd Edition, J.
Wiley, N.Y., 1997.
10.Craul, P. J. Urban Soils: Apllication and Practices, Wiley, New York,
1999.
11.Ćirić, M. Pedologija, II izdanje, Sarajevo, 1986.
12.Davies, B. E. Applied Soil Trace Elements, John Wiley & Sons, New
York, 1980.
13.Džamić, R., Stevanović, D., Agrohemija, II izdanje, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 2007.

14.Dixon, J.B., Weed, S.B.: Minerals in Soil Environments. 2nd Edition.
Soil Science Society of Extension, U.S. The Pennsylvania State
University, 1995.
15.Đermati, A.Š. Menadžment otpada, Fakultet za primjenjenu ekologiju
– Futura, Beograd, 2008.
16.Đuković, J., Đukić, B., Lazić, D., Marsenić, M. Tehnologija vode,
Beograd, 2000.
17.Đuković, J. Hemija atmosfere, Rudarski institu Beograd, Beograd,
2001.
18.Đuković, J., Bojanić, V. Aerozagađenje – pojam, stanje, izvori, kontrola
i tehnološka rješenja, D.P. Institut zaštite i ekologije, Banja Luka, 2000.
19.Eckenfelder, W.W. Principles of Water Quality Management, CSB
Publishing Company, Inc. Boston, 1980.
20.Eckenfelder, W.W. (jr). Industrial water pollution control, McGraw-Hill
Book Company, New York, 1989.
21.Elmitwalli, T.A. Anaerobic treatment of domestic sewage at low
temperature, PhD. Thesis, Wageningen Agricultural University, 2000.
22.Emde, W.D. Savremena primjena procesa sa aktivnim muljem u
kondiociniranju otpadnih voda naselja i industrije, Građevinski
fakultet Univerziteta u Sarajevu, 1973.
23.Frausto da Silva, J.J.R., Williams, R.J.P. The Biological Chemistry of the
Elements: the Inorganic Chemistry of Life, Oxford Univ. Press, Oxford,
2000.
24.Gary, M., Pierzynski. J., Thomas, S., George F. V. Soils and
Enviromental Quality, 1994.
25.Grady, C.P., Daigger, G.T., Lim, H.C. Biological Wastewater Treatment,
Marcel Dekker, New York, 1999.
26.Goletić, Š. Teški metali u okolišu, Univerzitet u Zenici, Zenica, 2005.
27.Harter, R. D, Naidu, R. An Assessment of Environmental and Solution
Parameter Impact on Trace-Metal Sorption by Soil, Soil Science
Society of America Journal, 65:597-612, 2001.
28.Henze, M., Harremoes, P., Jansen, J., Arvin, E. Wastewater Treatment,
Biological and Chemical Processes, Springer-Verlag, Heidelberg, 2002.
29.Jahić, M. Kondicioniranje voda. Priprema vode za piće i prečišćavanje
zagađenih voda, Sarajevo, 1990.
30.Kaim, W., Schwedersky,B.: Bioinorganic Chemistry, Inorganic Elements
in the Chemistry of Life, Willey, Chicester, 1994.
31.Kabata, A., Pendias, H., Trace Elements in Soils and Plants, CRC Pres,
New York, 2001.

32.Kastori, R., Neophodni mikroelementi, Fiziološka uloga i značaj u
biljnoj proizvodnji, Naučna knjiga, Beograd, 1980.
33.Kelleher, B.P., Leahy, J.J., Henihan, A.M., O’Dwyer, T.F., Sutton,

D.,Leahy, M.J. Advances in poultry litter disposal technology -
areview. Bioresour. Technol. 83, 27-36, 2000.
34.Knežić, L., Baras, J., Blagojević, N. Obrada otpadnih voda I deo,
Mehanički i fizičko-hemijski postupci, Savez hemičara i tehnologa
Srbije, Beograd, 1980.
35.Kolomejceva, Jovanović, L. Hemija i zaštita životne sredine-Ekološka
hemija, Akademska izdanja, Beograd, 2010.
36.Lin, S. Water and Wastewater calculations manuel, C.C. Lee,ed.,
McGraw-Hill, New York, 1999.
37.Ljubisavljević, D., Đukić, A., Babić B. Prečišćavanje otpadnih voda,
Građevinski fakultet Univerziteta u Beogradu, 2004.
38.McGhee, T.J. Water Supply and sewerage, 6th Edition, McGraw-Hill,
New York, 1991.
39.McKinney, R.E. Microbiology for Sanitary Engineers, McGraw-Hill Book
Company Inc., 1962.
40.Metclaf and Eddy. Wastewater Engineering, Treatment, Disposal and
Reuse, International 3rd Edition, McGraw-Hill, Inc., New York, St. Louis,
S. Francisco, 1991.
41.Milojević, M. Snabdevanje vodom i kanalisanje naselja, Naučna knjiga,
Beograd, 1990.
42.Milojević, M. Prečišćavanje industrijskih otpadnih voda (III deo).
Građevinski kalendar, SGITJ, Beograd, 1989.
43.Miron, Y., Zeeman, G., van Lier, J.B., Lettinga, G. The role of sludge
retention time in the hydrolysis and acidification of lipids,
carbohydrates and proteins during digestion of primary sludge in CSTR
systems, Wat. Res., 34(5), 1705-1713, 2000.
44.Palenzuela Rollon, A. Anaerobic digestion of fish processing
wastewater with special emphasis on hydrolysis of suspended solids,
PhD. Thesis, Wageningen University, 1999.
45.Peavy, S.H., Rowe, D.R., Tchobanoglous, G. Environmental
Engineering, New York, McGraw-Hill Book Company, 1985.
46.Pfendt, P. Hemija životne sredine I deo, Zavod za udžbenike, Beograd,
2009.
47.Pierzynski, G., Thomas, S. J., Vance, G. Soils and Environmental
Quality, CRC Press LLC, Florida, 2000.

48.Resulović, H., Čustović, H., Pedologija-Opći dio, Univerzitet u Sarajevu,
Sarajevo, 2002.
49.Roat-Malone, R.M., Bioinorganic Chemistry - A Short Course, J. Wiley

& Sons, Inc., Hoboken, 2002.
50.Sanders, W. Anaerobic hydrolysis during digestion of complex
substrates, PhD. Thesis, Wageningen Agricultural University, 2001.
51.Sanders, J. R., Adams, T. M. The effects of pH and soil type on
concentrations of zinc, copper and nickel extracted by calcium
chloride from sewage sludge-treated soils, Environ Pollut, 43:219-228,
1987.
52.Sayed, S. K. I. Anaerobic treatment of slaughterhouse wastewater
using the UASB process. PhD thesis, Agricultural University,
Wageningen, 1987.
53.Scragg, A.H. Biotechnology for Engineers, Biological Systems in
Technological Processes, John Wiley & Sons, New York, 1988.
54.Schroeder, E.D. Water and Wastewater treatment, McGraw-Hill, New
York, 1977.
55.Shundar, L. water and Wastewater Calcilations Manual, McGraw-Hill
Companies Inc., United States of America, 2001.
56.Selimbašić, V. Istraživanje šaržne anaerobne fermentacije
visokokoncentriranog organskog otpada, Doktorska disertacija,
Tehnološki fakultet, Tuzla, 2001.
57.Selimbašić, V., Stuhli, V. Procesi obrade otpadnih voda sa zakonskom
regulativom, Off-Set, Tuzla, 2012.
58.Simičić, H. Procesi obrade otpadnih voda, JU Javna biblioteka Lukavac,
EKO-ZELENI , Tuzla, 2002.
59.Stanojević, M., Simić, S., Radić, D., Jovović, A. Aeracija otpadnih voda,
ETA, Beograd, 2006.
60.Ten Brummeler, E. Dry anaerobic digestion of the organic fraction of
municipal solid waste, PhD thesis, Agricultural University,
Wageningen, 1993.
61.Tušar, B. Pročišćavanje otpadne vode, Kigen, Zagreb, 2009.
62.Veselinović, D., Gržetić, I., Đarmati, Š., Marković, D. Stanja i procesi u
životnoj sredini - knjiga I, Fakultet za fizičku hemiju, Univerzitet u
Beogradu, Beograd, 1995.
63.Veselinović, D., Gržetić, I., Đarmati, Š., Marković, D. Fizičkohemijski
osnovi zaštite životne sredine - knjiga II, Fakultet za fizičku hemiju,
Univerzitet u Beogradu, Beograd, 1996.

64.Vesilind, P.A. Treatment and Disposal of Wastewater Sludge, Ann
Arbor science Publishers INC, 1974.
65.Wander, M. Soil Organic Matter Fractions and Their Relevance to Soil

Function, CRC Pres LLC, USA, 2004.
66.Whetlay, A. Anaerobic digestion: a Waste Tretment Technology,
Applied Science, London, 1990.
67.White, J.B. Wastewater Engineering, Edvard Arnold Publishers Ltd.,
London, 1978.
68.White, R.E. Introduction to the Principles and Practice of Soil Science,
Blackwell Scientific Publications, Oxford, 1979.
69.Wilson, F. Design Calculations in Wastewater Treatment, E.&F.N.
Spon, London, New York, 1981.
70.Zeeman G., Sanders W.T.M., Wang K.Y., Lettinga G. Anaerobic
treatment of complex wastewater and waste activated sludge-
Application of an upflow anaerobic solids removal reactor (UASR) for
the removal and pre-hydrolysis of suspended COD, Wat.Sci.Tech. 35,
121-128, 1997.
71.Zehnder, A.J.B. Biology of Anaerobic Microorganisms, John Wiley &
Sons, New York, 1988.

Odabrani eko pojmovi
aerobna bakterija
Bakterija kojoj je za život potreban kisik.
aerobno
Proces za čije je odvijanje potreban kisik.
agrikultura
Proizvodnja hrane i vlakana za ljudsku upotrebu.
aktivator
Materijal koji sadrži bakteriju koja započinje proces kompostiranja.
akvakultura
Uzgajanje morskih životinja i biljaka za hranu.
alge
Jednostavne biljke koje ne cvatu i obično žive u vodi.
Anaerobna bakterija
Bakterija koja živi u okolišu bez kisika.
anaerobno
Proces koji se odvija bez prisustva kisika.
antibiotici
Lijekovi koji ubijaju i spriječavaju rast mikroorganizama.
atmosfera
Sloj plinova koji okružuje Zemlju.
bakterija
Sićušni organizmi koji mogu pretvarati biljni i životinjski materijal u energiju.
beskralješnjaci

Životinje bez kralježnice. Većina životinjiskih vrsta su beskralješnjaci, na primjer,
insekti, pauci, crvi, koralji, spužve, i sl.
biomasa
Biljna ili životinjska materija koja se koristi za proizvodnju električne energije
sagorijevanjem plinova koji nastaju raspadanjem iste.
biorazgradljivo
Materijal kojeg mogu razgraditi mikroorganizmi ili drugi dekompozeri poput
gljiva.
bioraznolikost
Termin koji se koristi za opisivanje velike raznolikosti živih organizama.
bioreaktorska deponija
Deponij u kojem se od organske tvari, biološkim reakcijama, dobija energija.
crna voda
Otpadna voda, najčešće naziv za vodu iz toaleta.
čestice
Mali dijelovi čvrste ili tekuće materije koje lebde zrakom. Čestice dolaze od dima,
prašine, pepela i isparenja te mogu uzrokovati ozbiljne zdravstvene probleme.
dekompozeri
Bakterije i gljive koje utiču na raspadanje biljne i životinjske materije, vraćajući
zemlji ili vodi hranjive materije.
dekompozicija
Prirodni proces koji se javlja prilikom raspadanja organske materije.
dekompozirati
Rastaviti na manje dijelove.
deponija
Mjesto za odlaganje čvrstog otpada, gdje se otpad zakopava.
ekološki otisak
Mjernik uticaja koji inividua ili skupina imaju na njihov okoliš.
ekosistem
Sistem koji se sastoji od zajednice živih bića u prirodnom okolišu u kojem one
žive i međusobno djeluju.
emisija
Sredstva - čvrsta, tekuća, gasovita - ispuštena u atmosferu.
energija biomase
Energija proizvodena koristeći organsku materiju.
energija plime
Električna energija proizvedena micanjem valova i smjene plime i oseke.
energija vjetra
Električna energija proizvedena strujanjem vjetra kroz vjetroturbine.
erozija
Odstranjivanje površinskog sloja zemlje djelovanjem vjetra ili vode.
farma glista
Oblik kompostare koja koristi gliste za bržu razgradnju organske materije.
fosilna goriva
Goriva nastala prirodnim putem ispod zemljine površine u dugom vremenskom
periodu od ostataka živih bića. Fosilna goriva su neobnovoljivi izvori energije.
fotohemijski smog
Bezbojno zagađenje zraka koje se najčešće javlja ljeti. Nastaje reagiranjem
zagađivača kao što su azot oksid - materija nastalih sagorijevanjem fosilnog
goriva sa Sunčevom svjetlošću u atmosferi, pri čemu nastaje ozon.
gen
Informacija koja se prenosi s roditelja na potomka te koja određuje
karakterisitke potomka.
genetska raznolikost
Raznolikost različitih vrsta gena u nekoj populaciji neke vrste.
geotermalna energija
Energija koja nastaje iskorištenjem prirodne topline iz zemlje koja se pretvara u
električnu energiju.
gljive
Organizmi koji hranjive sastojke dobivaju od raspadajućih organskih materija.
globalno zatopljenje
Povećanje prosječne temperature Zemlje stakleničkim efektom.
Gnojivo
Dodatak zemlji koji ju čini plodnijom.
habitat (stanište)
Mjesto na kojem se okuplja populacija neke vrste.
hormoni
Materija koja se može dodavati životinjama zbog bržeg prirasta.
insekticid
Materija koja se koristi za ubijanje insekata.
isparena voda
Dijelići vode zaostali u zraku.
isparavanje
Pretvaranje vode iz tekućeg u gasovito stanje. Događa se kada se voda zagrijava i
ispari u atmosferu.
kanalizacijski sistem
Cjelokupni sistem koji skuplja, odvozi i pohranjuje ili tretira kanalizacijski otpad.
kisele kiše
Rezultat reakcije sumpor dioksida i azotovog oksida u atmosferi, koji se u obliku
kiše, magle ili snijega vraća na Zemlju.
kolekcija
Stepen u ciklusu vode kada se voda slijeva s kopna u rijeke, jezera i mora.
kompost
Materija koja nastaje raspadom (ili dekompozicijom) organske materije.
kompostiranje
Recikliranje organskog otpada u kompost radi dobivanja hranjivih sastojaka i
minerala.
korozija
Ljuštenje metala nastalo hemijskom reakcijom metala i vode ili neke hemikalije
ili nekog drugog metala. Još se naziva i hrđa.
mikroorganizmi
Mikroskopski organizmi poput bakterija, virusa ili gljiva.
mulj
Čvrst ostatak koji nastaje na izlazu iz prečistača voda.
nativna
Vrsta koja živi u svom prirodnom okolišu.
navodnjavanje
Natapanje zemlje ili usjeva s ciljem poboljšanja prinosa.
neobnovljiva energija
Energija koja ne dolazi iz obnovljivog izvora energije. Na primjer, energija koju
dobivamo sagorijevanjem fosilnih goriva.
neobnovljivi resurs
Prirodni resurs koji možemo iskoristiti samo jednom nakon čega ga ne možemo
nadomjestiti. Na primjer, ugalj, nafta i prirodni plin.
nestale (vrste)
Termin koji se koristi za opisivanje vrsta koje nitko nije vidio posljednjih pedeset
godina.
nuklearna energija
Električna energija koju dobijamo iz topline nuklearnih reakcija.
nutrijenti
Materije koju biljke i životinje koriste za prehranu.
obnovljiva energija
Energija proizvedena iz obnovljivih izvora energije. Na primjer, Sunčeva energija,
energija vjetra i energija biomase.
obnovljivi resurs
Prirodni resurs koji može biti nadomješten jednom kada je potrošen. Na primjer,
voda, drveće, i sl.
oborine
Kiša, snijeg, ili rosa koja se padajući kondenzira na tlu.
održivo
Način rada i življenja koji ne ugrožava okoliš.
održivost
Sposobnost korištenja resursa na način da će oni biti upotrebljivi i u budućnosti.
okoliš
Prirodno ili ljudski promijenjeno okružje u kojem ljudi, životinje i ostali organizmi
žive.
opasan otpad
Materijali koji mogu znatno naškoditi zdravlju ljudi ili okoliša ukoliko se s njima
ne postupa na odgovarajući način.
organska hrana
Biljni ili životinjski proizvodi koji su proizvedeni bez pomoći pesticida, gnojiva,
antibiotika ili drugih hemikalija.
organski sastojci
Materije koje se uglavnom sastoje od ugljika, vodika, azota i kisika.
organsko
Sve što je, ili dolazi od, živog organizma.
organski otpad
Svaki otpad biljnog ili životinjskog porijekla.
otpad
Sve što nekome više nije korisno i čega se želi riješiti. Otpad je korisno dobro i
nebi ga trebali mješati sa smećem, već ga reciklirati.
otpadne vode
Tekućina koja napušta kanalizacijski sustav.
otrovno
Materijal koji je otrovan i opasan po okoliš.
pesticidi
Hemikalije koje se koriste za uništavanje korova. Izuzetno su opasni za prirodu i
okoliš i ne bi ih se trebalo koristiti.
permakultura
Permakultura je skup znanja o dizajniranju održivih ljudskih zajednica. Nastala je
kao spoj starih tradicijskih tehnika obogaćenih za nova znanja i tehnologije iz
mnoštva znanosti i ljudskih djelatnosti, poput arhitekture, graditeljstva,
poljoprivrede i šumarstva, hemije, biologije, sociologije, urbanizma, ekologije,
ekonomije, energetike, upravljanja vodama i otpadom i dr.
podzemna voda
Voda koja se zadržava u zemlji ili porama te usjeklinama stijena.
ponovno upotrijebiti
Ponovno iskoristiti neku stvar umjesto bacanja u smeće.
populacija
Skupina organizama koji se međusobno pare i koji žive na određenom području.
površinski
Površinski sloj zemlje koji sadrži najviše hranjivih materija.
predator
Životinja koja lovi hranu.
primarni potrošač
Životinje koje jedu proizvođače (biljke).
prirodni resurs
Materijal kojeg nalazimo u prirodi, a koji možemo iskoristiti za prehranu,
dobivanje energije ili za dobivanje nekih drugih materijala.
proizvođači
Biljke koje vrše fotosintezu čime same sebi stvaraju hranu, a istodobno su one
hrane drugim potrošačima.
ranjive
Vrste koje će najvjerojatnije tijekom sljedećih 25 godina postati ugrožene ukoliko
se ne popravi njihovo stanje.
raznolikost ekosistema
Raznolikost različitih vrsta ekosistema u okolišu.
raznolikost vrsta
Ukupna raznolikost svih živih bića u nekoj regiji.
recikliranje
Prerada materijala koji bi inače postao smeće.
resursi
Materijali koje nalazimo u prirodi i koje koristimo za prehranu ili za dobivanje
energije ili nekih drugih materijala.
rijetke
Vrste koje imaju malu populaciju ili samo žive na malom broju mjesta te bi vrlo
brzo mogle postati ranjive ili ugrožene.
sagorijevanje
Proces gorenja.
sekundarni potrošači
Životinje koje jedu primarne.
siva voda
Relativno čista otpadna voda koja dolazi iz kupaonica, sudopera te strojeva za
pranje rublja i posuđa. Ovo je idealna voda za preradu u kućnom bioprečistaću.
smeđa maglica
Nastaje u donjim dijelovima atmosfere od čestica kao što su prašina i emisije
gasova prijevoznih sredstava.
smog
Bezbojno zagađenje zraka koje se javlja većinom ljeti. Proizvode ga zagađivači
kao što su azotni oksid i organski dijelovi, koji nastaju sagorijevanjem fosilnih
goriva, a u reakciji sa Sunčevom svjetlošću u nižim slojevima atmosfere nastaje
ozon.
solarna energija
Električna energija dobivena korištenje fotovoltažnih ćelija koje pretvaraju
Sunčevu energiju u električnu. Solarna energija se može odnositi i na solarne
grijače vode.
solarni grijač
Uređaji koji Sunčevu svjetlost koriste za grijanje vode ili zraka.
staklenički efekt ili efekt staklenika

Efekt zagrijavanja zemljine atmosfere i površine zbog djelovanja stakleničkih
plinova u atmosferi.
staklenički plin
Plin koji se ponaša kao staklo u stakleniku, koji ne dozvoljava refleksiju topline u
svemir. Najčešći staklenički plinovi su ugljik dioksid i metan.
šljaka
Kamenkasti otpad koji nastaje prilikom odvajanja metala od rude iz kojih se
dobiva.
tercijarni potrošači
Mesojedi koji se hrane sekundarnim potrošačima.
transpiracija
Proces kada vodena para preko pora lišća, ljudi i životnja odlazi u atmosferu.
ugrožene
Vrste za koje postoji veliki rizik od istrebljenja ukoliko se ništa ne učini za njihov
opstanak.
ugrožene/ranjive
Vrste koje će najvjerojatnije tijekom sljedećih 25 godina postati ugrožene ukoliko
se ne popravi njihovo stanje.
vodonosnik
Sloj porozne stijene i pješčane podloge kroz koju može proći voda.
vrste
Živa bića iste vrste koje se mogu razmnožavati i imati zdravo potomstvo.
zagađivač
Bilo koja materija u nekom materijalu koja ga čini nečistim.
zatvaranje petlje
Proces korištenja recikliranih materijala koji se nakon uprabe ponovno
recikliraju.
zimski smog
Stepen onečišćenja zraka česticama koje se najčešće javlja zimi, a nastaje
sagorijevanjem goriva za grijanje.

Knjiga HIZO-1

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Knjiga HIZO-1

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Manualia universitatis studiorum Tuzlaensis

HEMIJA I ZAŠTITA OKOLINE

Hemija i zaštita okoline 2

Autori: Vahida Selimbašić

Recenzenti: prof.dr.sc. Franc Andrejaš

Ilustracije i prijelom: doc.dr.sc. Abdel Đozić

Na osnovu Odluke Senata Univerziteta u Tuzli, broj: od 2014.

CIP - Katalogizacija u publikaciji

Hemija i zaštita okoline 3

Hemija i zaštita okoline 4

Hemija i zaštita okoline 5

Porast svjetskog stanovništva do granica mogućeg opstanka, uz

Hemija i zaštita okoline 7

Hemija i zaštita okoline 8

Hemija i zaštita okoline 9

Zadirući u sva osnovna zbivanja koja se odvijaju u biosferi, čovjek je

Hemija i zaštita okoline 13

Posebno zabrinjava nerazumna potrošnja prirodnih resursa i zagađivanje

Hemija i zaštita okoline 14

Hemija i zaštita okoline 15

Kao i sve ostale pojave savremenog doba i čovjekovu životnu okolinu

Hemija i zaštita okoline 17

Prilike u starom vijeku

U starom vijeku ljudske zajednice postizale su veoma visok stepen

Hemija i zaštita okoline 18

Hemija i zaštita okoline 19

Hemija i zaštita okoline 20

Prilike u srednjem vijeku

Društveno-ekonomske prilike u srednjem vijeku su posebno specifične.

Hemija i zaštita okoline 21

Hemija i zaštita okoline 22

Hemija i zaštita okoline 23

Prilike u novom vijeku

Iako je srednji vijek nazvan mračnim razdobljem, ipak je bilo trenutaka

Hemija i zaštita okoline 24

Hemija i zaštita okoline 25

Hemija i zaštita okoline 26

Promjene fizičke prirode

Promjene koje čovjek izaziva u fizičkim uslovima svog prostornog okvira

Hemija i zaštita okoline 28

Promjene u sastavu živog svijeta koji okružuje čovjeka

Hemija i zaštita okoline 29

Hemija i zaštita okoline 30

Hemija i zaštita okoline 31

U procesu društveno-ekonomskog razvoja ,čovjek da bi zadovoljio svoje

Hemija i zaštita okoline 33

Potrošnja prirodnih mineralnih sirovina i prirodnih izvora prati ovaj rast i

Ovo opet, dovodi do novih negativnih posljedica: poremećaja u

Pod zagađivačem se podrazumijeva objekat ili sredstvo koje zagađuje

Hemija i zaštita okoline 34

b/ Srednji zagađivači su mnogobrojne radne organizacije:

c/ Mali zagađivači su brojne fabrike i pogoni:

Hemija i zaštita okoline 35

Zbog velike emisije polutanata, zagađenost životne okoline bilježi stalni

Hemija i zaštita okoline 36

U cjelini uzevši život na Zemlji je nastao i evoluirao pod uticajem

Hemija i zaštita okoline 38

Svi ovi mediji su međusobno povezani i čine određeni dinamički sistem

Hemija i zaštita okoline 39

BIOMASA, NUTRIJENTI, O2, CO2, H2O

NUTRIJENTI, ORGANSKE MATERIJE

Slika 5.1. Shematski prikaz veze komponenata životne okoline

Osnovni životni mediji